UNIVERSITETI I GJAKOVËS “FEHMI AGANI”

FAKULTETI I FILOLOGJISË

DEGA: Letërsi shqipe

(Punim diplome)

Tema: Anton Pashku - stilist i veçantë i letërsisë shqipe

Mentori: Kandidatja:

Prof. ass. dr. Labinot Berisha Alma Stuja

Gjakovë 2018

2

Përmbajtja

Abstrakti …………………………………………………………………..…………… 3

Hyrje ………..………………………..………………….…………………………… 4

KREU I

1. Disa fjalë për autorin ……………………………………..……………………… 6

1.1. Njeriu i penës dhe letrave shqipe ………..……..…………….....................… 7

1.2. Shkrimtar pararendës i letërsisë sonë ……………….……………..…………… 8

KREU II

2. Rrugëtimi i veprës së tij ……………………………………………………………. 10

KREU III

3. Anton Pashku dhe thesari i tij tregimtar ………………..………………………….. 12

3.1. Libri me tregime “Nji pjesë e lindjes” ……………….………………………… 14

3.2. Libri me tregime “Lutjet e mbrëmjes” ……………….………………….............. 17

3.3. Vlera estetike e tregimeve të Anton Pashkut ………..……………………….…… 20

KREU IV

4. Romancieri modern i letërsisë shqipe …………………………………..…….……… 22

4.1. Rreth romanit “Oh” - panoramë e subjektit dhe ndërtimit të tij .......................... 23

KREU V

5. Vendi i Anton Pashkut në dramaturgjinë shqiptare …..………………..…………….… 30

Përfundim ..……………...…………………..…………………………………………… 32

Bibliografia …………………………...……………………………..……………….…… 33

3

Abstrakti

Proza moderne shqiptare „lulëzoi‟ së bashku me Anton Pashkun. Ajo që e dalloi më së

shumti rëndësinë e shkrimeve të autorit ishte kultivimi i rrëfimit gojor, shtresimi ironik gjatë

gjithë rrëfimit ku narratori e përhap në mënyrë të tërthortë të rrëfimit, e jo si deklarim të

qëllimshëm dhe moralizues. Këto labirinte të mendimeve e përbëjnë tharmin krijues të prozatorit

modern Anton Pashkut.

Ndër veprat e para që mund t‟i përkasin modernitetit në letërsi janë pikërisht veprat e

Pashkut, thënë më konkretisht tregimet, duke qenë se krijimtarinë e tij e filloi me tregime. Jo më

kot e kanë çmuar i tërë brezi i tij, sepse ka qenë konsekuent që prej skicave të para që i ka botuar

dhe jo vetëm. Romani i njohur “Oh”, tregimet e tij antologjike dhe letërsia për fëmijë,

dramaturgjia dhe ciklet e tjera të krijimtarisë së Pashkut tregojnë më së miri rëndësinë e tij dhe

„shtegtimin‟ e gjerë krijues.

Kur përmendet romani modern shqip ndër të vetmit që „e ka mbajtur bajrakun‟ ka qenë

Anton Pashku. Vepra e tij u shqua shumë shpejt sepse ishte ndryshe prej asaj që ishte krijuar deri

atë kohë. Rëndësia e veçantë e veprave të tij ka të bëjë me tematikën, me mënyrën e shkrimit dhe

shprehjes dhe me kërkesat që i shtronte ai për letërsinë në tërësi. Ai qe një fenomen letrar me

prirje të vazhdueshme drejt përsosmërisë artistike. Krijimet e tij shfaqen me shumësi mendimi,

shumësi figurative të fjalës dhe njëkohësisht me vetëdije të lartë estetike të arritur deri në model.

Vet shkrimtari mendonte se gjuha e shkrimeve artistike nuk mund të jetë një gjuhë normale.

Moderniteti i tij ka pikën e takimit me letërsinë botërore. Veprimtaria e tij krijuese është ndër më

uniket dhe autentiket në letërsinë shqipe. Mbetet shkrimtari shembullor i modernitetit të letrave

shqipe.

Fjalët kyçe:

Vepra, gjuha, prozator, modernist, unik, autentik.

4

Hyrje

Ndodh shpesh që kontakti i parë me një vepër apo autor arrin të krijojë përshtypje dhe ai

kontakt të jetë shkaktari për një qasje të re. Kjo ka ndodhur me mua që në leximin e parë të

prozës së Anton Pashkut, e cila ka arritur të ngjallë kureshtje dhe të tërheqë me veçantësinë e saj.

Që në fillimet e krijimtarisë së tij “bëri hapat e parë drejt bërthamave të feshura ndër grumbujt e

gëzhojave”1. Ai synonte të sillte diçka që mbetej, të shprehte atë që vinte nga jashtë, atë që

ndjente dhe t‟i paraqiste pastaj me një gjuhë shprehëse, një gjuhë figurative. Një gjuhë që me

fuqinë e vet për transformime, çeli shtigjet që çonin kah kristalizimi i shpirtit të njeriut. Shtigje

që ia siguruan pavdekësinë.

Qenësinë e veprave të tij e bën para së gjithash mënyra e shtjellimit gjuhësor dhe mesazhi

poetik. Struktura tekstore dhe forma e të shprehurit është sa e shumëllojshme, po aq e

ndërliqshme dhe e krijuar me përkushtim deri në imtësi. Stili i veprave të Pashkut është rrjedhojë

e botës së tij të brendshme dhe e shijes së stërholluar artistike që e krijoi ai nga leximi i veprave

me vlera të shquara, qoftë të letërsisë kombëtare, gojore e të shkruar, qoftë të kryeveprave të

letërsive të tjera.

Qëllimi: Zgjedhja për t‟u marrë me autorin si personalitet dhe veprat e tij, bëhet për arsye të

dekodimit të botës së tij të larmishme dhe enigmatike. Duke qenë një talent me shije të hollë dhe

me një sistem gjuhësor më të ndërlikuar, lexuesit e kanë parë si një sprovë ku kërkohet më tepër

përkushtim e dije. Veprat e tij janë shembulli më i mirë se si njeriu mund të pasurohet

shpirtërisht me vlerat e artit të fjalës. Gjithashtu, “duke u nisur nga fakti se vepra letrare e Anton

Pashkut shquhet për vlera poetike kulminante në fushën e tregimit, të romanit dhe të dramës të

letërsisë sonë, njohja dhe studimi i kësaj vepre, ku nëpërmjet një arti të madh shqiptohet bota dhe

fati i njeriut tonë, po edhe qenësia e botës dhe e fatit të njeriut në përgjithësi, nënkupton para së

gjithash gjakimin për bërjen e artit të njëmendtë letrar pjesë të gjallimit kulturor e shpirtëror”2.

Metodologjia e punës: Metodat e përdorura gjatë shtjellimit të dukurive në këtë punim

diplome janë të ndryshme dhe të kombinuara në varësi të objektit të vëzhguar, por edhe të

1 Anton Nikë Berisha, në hyrje: Në mbretërinë poetike, - kritikë letrare për veprën e Anton Pashkut, Shpresa,

Prishtinë, 2002, fq. 7. 2 Po aty, fq. 11.

5

qëllimit që kam pasur. Gjatë shqyrtimit kam shfrytëzuar metodën historike për t‟u njohur më

mirë me jetën dhe veprimtarinë e autorit. Gjithashtu edhe metodën hulumtuese për të zbuluar

disa nga arsyet që e cilësojnë dhe e dallojnë nga të tjerët. Përdorimi i analizës tekstore dhe

metodave semiotike do të mbizotërojë në të gjitha rastet që kam hulumtuar elementet tekstore

dhe tiparet e stilit të autorit. Po kështu, krahas kësaj metode që do të përdoret në shumicën e

rasteve përdora edhe metodën krahasuese, me qëllim nxjerrjen në pah të analogjive dhe tipareve

të veprës së këtij autori me vepra dhe autorë të tjerë.

Ky punim diplome objektivin e hulumtimit, analizimit dhe interpretimit për gjatë gjithë

shtrirjes së tij ka veprën e shkruar në prozë të autorit Anton Pashku, e cila përfshin krijimet

përfaqësuese të tij, si: romani “Oh”3, përmbledhjet me tregime: “Galtina”

4, “Kulla”

5, ”Tregime”

6,

“Kjasina”7, “Tregimet fantastike”

8 dhe “Lutjet e mbrëmjes”

9.

Në mbyllje të kësaj hyrjeje: u jam mirënjohëse profesorëve që na përcollën gjatë studimeve,

për punën e tyre të palodhshme, për përkushtimin dhe respektin që treguan për ne studentët dhe

familjes sime për mbështetjen e vazhdueshme. Në veçanti profesorit Labinot Berisha, për punën

e tij, i cili ishte i kujdesshëm, i vëmendshëm dhe i gatshëm për mbikëqyrjen hap pas hapi gjatë

hartimit të punimit të diplomës.

3 Anton Pashku, Oh, Rilindja, Prishtinë, 1990. 4 Anton Pashku, Galtina, Faik Konica, Prishtinë, 2005. 5 Anton Pashku, Kulla, Naim Frashëri, Tiranë, 2007. 6 Anton Pashku, Tregime, Jeta e Re, Prishtinë, 1961. 7 Anton Pashku, Kjasina, Rilindja, Prishtinë, 1973. 8 Anton Pashku, Tregime fantastike, Rilindja, Prishtinë, 1989. 9 Anton Pashku, Lutjet e mbrëmjes, Rilindja, Prishtinë, 1998.

6

KREU I

1. Disa fjalë për autorin

Anton Pashku (1937- 1995) i lindur në Grazhdanik të Prizrenit nga prindër hasjanë. Nënën,

Getën e kishte nga Zymi, kurse babain, Tonin (bukëpjekës), nga Karashëngjergji (fshat pak më

larg Zymit, rrëzë Pashtrikut). U shkollua në vendlindje dhe në Prishtinë, ku kreu gjimnazin real.

Një kohë ishte gazetar kulture, pastaj redaktor në Redaksinë e botimeve të Rilindjes, ku mund të

thuhet se kjo shtëpi ishte qendra e formimit të tij dijetar. Shkrimet letrare filloi t‟i botojë që nga

viti 1955. Shkroi prozë dhe drama. Vdiq në Prishtinë, më 31 tetor 1995.

Anton Pashku është një ndër shkrimtarët më të mëdhenj dhe më të veçantë të letërsisë

shqipe. Paraqitja e tij (që nga tregimet e para) qe dhe mbeti në letërsinë tonë një fenomen më

vete. Është një ndër autorët e rinj, që në vitet e ‟70 e ndryshuan hartën letrare të Kosovës. Ky

autor i veçantë, që opusin e tij krijues në prozë e realizon në vitet ‟60, por tërësisht dallueshëm

nga autorët e brezit të tij. Me këtë rast, nënkuptojmë stilin e tij tërësisht të ndryshëm, me një botë

të figurshme, e cila në autonominë e saj përbënte problem për brezin krijues, por edhe për shumë

breza më vonë. Pikërisht me të, ndjehet fuqishëm ndërrimi i gjuhës së letërsisë, pra kapërcimi

nga gjuha letrare si pushtet, në gjuhën e letërsisë si estetikë.

Anton Pashku në planin stilistik del të jetë mjeshtër i madh i gjuhës, madje duke arritur ta

bëjë mjetin themelor të artit letrar, dukuri kjo e pahetuar më parë në prozën shqipe. Duke shikuar

më thellë, shfaqet dhe si inaugurues i prozës meditative të tipit xhojsian të ne. Disa kritikë letrarë

e quajtën eksperimentues, sepse proza e tij nuk u shkrua duke e pasur “presionin” e kohës. Kur

lexohet në tërësi proza e këtij autori, kuptohet qartë se ajo nuk ka krijuar raporte varshmërie apo

përshtatjeje me korpusin e teksteve letrare të autorëve të brezit pararendës. Arti i tij shkaktoi një

“krizë” në kuadër të fenomenit të pranimit nga ana e lexuesit, nga ana e kritikës, e cila ishte

mësuar të lexonte libra që i shkonin për shtat vetëdijes së saj ideologjike. Prandaj, ajo që nuk i

afrohej përngjasimit, përshtatjes, gjithsesi se konsiderohej hermetike, e pakuptimtë, pa vetëdije

për perceptimin e saj. Por, kjo gjë nuk e ndaloi tharmin e tij krijues dhe veçantësinë e veprave të

tij.

7

1.1. Njeriu i penës dhe letrave shqipe

Me emrin dhe veprën e Anton Pashkut lidhet ecja në rrugë të sigurt të letërsisë moderne

shqiptare. Një krijues i madh, i cili do ta vazhdojë rrugën e vet, i bindur për aftësitë dhe

mundësitë e tij krijuese. Pashku sjell një frymë krejtësisht moderne në traditën e prozës

shqiptare. Vizioni i tij largpamës që njëkohësisht e përbën tharmin e tij krijues, realizohet përmes

strukturimit të nëntekstit ironik të rrëfimit. Kjo gjë e nxit dhe e motivon pareshtur lexuesin që të

kërkojë atë që nuk thuhet, atë që duke heshtur e bën lexuesin të jetë zëri kryesor. “Qenësinë e

veprave të tij e bën para së gjithash mënyra e shtjellimit gjuhësor dhe mesazhi poetik. Struktura

tekstore dhe forma e të shprehurit është sa e shumëllojshme, po aq e ndërliqshme dhe e krijuar

me përkushtim deri në imtësi.”10

Mënyra e perceptimit të botës dhe të dukurive të saj, ndjesive të shpirtit të njeriut

shprehen në të gjitha veprat e tij. Këto tipare fillojnë që në fushën e tregimit e novelës, ku

dallohen “Kulla”, “Floçka”, “Anija e dehut” etj. Në fushën e romanit “Oh-u” i shumëpërfolur,

ndërsa në fushën e dramaturgjisë “Sinkopa” dhe “Gof”. Stili i veprave të tij kushtëzohet

gjithmonë nga gjendja e tij e brendshme shpirtërore, gjendje që e provokon aftësinë e tij dhe e

nxjerr më të mirën nga autori. “Vepra poetike e Anton Pashkut “lexohet vështirë”. Me sintagmën

“lexohet vështirë” nënkuptohet fakti se për të depërtuar në artin pashkian, në qenësinë dhe në

shumësinë e domethënieve të veprave të tij, kërkohet një përpjekje e vazhdueshme, një

përqëndrim i shumfishuar gjatë leximit dhe një njohje solide jo vetëm e artit të fjalës, e veçantive

të tij, por edhe e dijeve të tjera, me të cilat krijimi letrar artistik, në procesin e ekzistimit, të

pranimit (receptimit) e të ndikimit, përkon dhe lidhet. Kjo ngjet për arsye se, siç është thënë me

të drejtë, arti i njëmendtë, kulminant, për t‟u bërë pronë e individit, kërkon përherë mund e

përpjekje të mëdha e të pareshtura.”11

Pashku artin e mirëfilltë e kërkoi kudo. Vlen të përmendet punimi “Vox Clemantis in

deserto”12

i viteve ‟80, ku bashkë me një grup krijuesish dhe intelektualësh kosovarë, A. Pashku

u ngrit kundër ideologjisë në art, përkatësisht kundër artit letrar ideologjizues dhe letërsisë

socrealiste. Edhe pse ky reagim nuk ndeshi në përkrahje e në mirëkuptim të gjerë, ai nuk mbeti

10 Anton Nikë Berisha, në hyrje: Në mbretërinë poetike - kritikë letrare për veprën e Anton Pashkut, Shpresa,

Prishtinë, 2002, fq. 10. 11 Po aty, fq. 11. 12 (Gazeta “Rilindja”, 2. X. 1971)

8

pa jehonë dhe pa ndikim në jetën letrare dhe krijuese të Kosovës dhe më larg. Në krijimet e tij,

Pashku e tregoi veten si një shkrimtar fenomenesh të dijeve dhe ndërdijeve njerëzore. Një

shkrimtar që përpos talentit kishte dhe vullnet të madh; që ushqen ndjenjën më të lartë të

përgjegjësisë ndaj lexuesit e veprës së vet; që ndien me tërë intensitetin e artistit manifestimet e

fenomeneve të jetës dhe të psikikës së njeriut; që duke e krijuar fizionominë e vet letrare, ka

marrë një pamje, një rrugë, të cilën do ta kemi gjithmonë në letrat tona.

1.2. Shkrimtar pararendës i letërsisë sonë

Anton Pashku është shkrimtar pararendës i letërsisë sonë pikërisht sepse me gjuhën

poetike sjell diçka të re, një stil të ri. Letërsia shqipe ka shumë tregime dhe romane me temë të

luftës, sidomos të Luftës së Dytë Botërore, por krijimet e Pashkut kanë arritur që t‟i pushtojnë

mendjet e lexuesve dhe studiuesve të mirëfilltë. Pse ndodh kështu? Pikërisht për arsye të gjuhës

së tij poetike, të një simbolike sa të vështirë për ta kuptuar po aq mbresëlënëse dhe kuptimplotë.

Pashku është një individualitet krijues i veçantë, autentik dhe origjinal në letërsinë tonë.

Tregimet me shprehësinë e fjalës, me përsëritjet e tyre dhe me vlerat artistike që përmbajnë e

kanë lidhur lexuesin emocionalisht me tekstin letrar të tij.

Me gjithë karakteristikat e tyre specifike, që dëshmojnë gjithsesi shprehjen origjinale të

autorit në letërsinë shqipe, tregimet e Anton Pashkut të kujtojnë prozën ekspresioniste, simbolike

dhe psikologjike të Franc Kafkës, Xhejms Xhojsit, Virxhinia Vulfit, Viljem Fonkerit, Xhorxh

Orvelit, por me disa veçori, edhe të Dostojevskit dhe Edgar Alan Poit. Gjithashtu, shpesh

dëgjohet që Pashkun e thërrasin me epitetin “Xhojsi i letërsisë shqipe” (Ibrahim Rugova).

Shquhet sidomos për një përdorim të madh të figurave stilistike. Për të arritur tek idetë që

dëshiron t‟i përçojë te lexuesi, ato duhet të reflektohen nga mjeshtëria dhe detaji i përdorimit të

figurave letrare dhe nga mënyra e të menduarit. “Ky autor heshturazi bën thirrje për një lexues, i

cili më shumë mendon për mënyrën se si është thënë sesa për atë se çfarë është thënë, duke e

kërkuar kështu lexuesin që i ngjet.”13

13 Nysret Krasniqi, Letërsia e Kosovës 1953-2000, 99 AIKD, Prishtinë, 2016.

9

Që në krijimet e para është munduar të krijojë një lidhje në planin tematik dhe ideor.

Tema që kanë të bëjnë me luftën, dashurinë dhe vdekjen, duke formuar kështu trinomin e

famshëm ideor të tij. Me të gjitha këto tema dhe motive arrin të jetë një autor i veçantë, madje

sfidues për brezin e tij, i cili stilin e ka kthyer në kult, ndërsa diskursin metonimik si mënyrë e të

menduarit. Ai nuk e ndërron asnjëherë shprehjen artistike dhe stilin e tij, madje e ushtron edhe

më shumë deri në përsosmëri dhe arrin të lërë tek lexuesi markën e shkrimit të vet.

10

KREU II

2. Rrugëtimi i veprës së Anton Pashkut

Që prej shkrimit të parë në revistën “Jeta e Re” të vitit 1955 e në vijim, vepra e tij letrare

u dallua si një vepër me një identitet të lartë artistik. Pashku me mënyrën e të shkruarit zuri

menjëherë një vend të veçantë në letërsinë shqipe. Duke qenë se autori mendonte që gjuha e

veprave nuk mund të jetë një gjuhë “normale”, sigurisht që do të krijonte një stil të ri të të

shkruarit. Simbolika e përdorur në të gjitha veprat e tij kërkon që tekstet e autorit të vëzhgohen

në të gjitha shtresimet dhe nënshtresimet, nëntekstet dhe kontekstet, zbërthim të figurave letrare,

për t‟u vërejtur ashtu siç duhet mesazhi dhe vlera e tij kumtuese.

Vepra letrare e Pashkut në tri njësitë: në “Tregimet fantastike”14

, romanin “Oh”15

dhe në

“Tragjedinë moderne”16

, prezanton në një pikëpamje më ndryshe thelbin e jetës. Autori edhe pse

respekton një ndër elementet më të rëndësishme të tregimit që janë koha dhe hapësira,

pavarësisht kësaj me anë të aftësisë së tij krijuese duket sikur koha “ngrin” dhe në këtë kontekst

e paraqet fatin e njeriut, qoftë si individualitet apo qoftë si kolektivitet njerëzor. Intelektualizmi i

lartë në procesin krijues ka bërë që Pashku edhe sot e kësaj dite të mbetet një shkrimtar i

rëndësishëm i modernitetit të letërsisë shqipe. Të gjitha krijimet e tij përshkohen nga një ndriçim

i fjalëve, i frazës së bukur, i figurave të ndryshme dhe i harmonisë kuptimore e tekstore. E gjithë

vepra e tij është e veshur me simbolikë dhe përmes saj shpërfaqet fati i personazheve dhe

mjedisit. Ndërsa, kur lexuesi arrin ta zhveshë veprën nga simbolika i kupton veprimet e

personazheve dhe rrjedhojën e binomit shkak-pasojë.

Kombinimet e tyre hapin rrugën që teksti të shikohet si një dekor në lëvizjen e jetës dhe

vdekjes. Teksti përmbrenda e përfaqëson autorin dhe aftësinë e tij krijuese, ndërsa teksti jashtë, e

përfaqëson lexuesin dhe aftësinë e tij të të kuptuarit. Proza eksperimentuese e Pashkut i ka dhënë

lirinë që personazhet t‟i paraqesë me një kompleksivitet më ndryshe. Kështu, në bazë të

përjetimeve të tyre, dritëhijeve që i ndjekin pas, raportet me shoqërinë dhe mjedisin, lexuesi e ka

të vështirë t‟i klasifikojë në personazhe pozitiv/negativ, të pranueshëm/ të papranueshëm, të

drejtë/ të gabuar etj.

14 Anton Pashku, Tregime fantastike, Rilindja, Prishtinë, 1986. 15 Anton Pashku, Oh, Rilindja, Prishtinë, 1990. 16 Anton Pashku, Tragjedi moderne, Rilindja, Prishtinë, 1986.

11

Opusi i tij krijues shpjegohet më së miri përmes një strukture të plotë figurative, duke

filluar që nga mjetet shprehëse: gjuha, gjuha si fjalë, gjuha si shprehje, gjuha si sintaksë,

mendime të thella dhe të lira dhe sidomos simbolika, e cila zuri “vendin e nderit” si figurë në

krijimet e tij. Një analizë më e hollësishme e veprave të tij të bënë të shikosh mjeshtërinë e

Pashkut për të ngritur një paralele ndërmjet përbërësve stilistikorë dhe atyre gramatikorë. Pra, ai

respektoi rregullat sintaksore dhe renditjen e fjalëve: kryefjalën, kallëzuesin dhe kundrinorin, por

nga ana tjetër arriti t‟i shprehë akoma më fuqishëm mendimet e tij me anë të figurave letrare.

Pashku si një krijues duhet të vlerësohet me një emërtim të dallueshëm nga të tjerët ashtu

siç edhe ishte si i tillë. Shkrimet e tij dhe risitë që shfaqen në letërsi mund t‟iu drejtohemi me

togfjalëshin “Kodi i Pashkut” pikërisht për shkak se e theu akullin dhe solli diçka ndryshe.

Prandaj, vepra e tij nuk mund të shpjegohet apo të mësohet përmendësh, por duhet të studiohet,

të analizohet dhe me anë të kodit të tij të veçantë të komunikimit dhe lidhjes që krijon me

lexuesin të kuptohet dhe në fund të vlerësohet.

12

KREU III

3. Anton Pashku dhe thesari i tij tregimtar

Tregimet e Pashkut janë dëshmi e një përparimi të dukshëm të autorit, veprës së tij dhe

njëkohësisht, dëshmi serioze të ngritjes së prozës sonë artistike. Në tregimet e tij autori shtjellon

tema të rëndësishme të cilat i trajton në mënyrë moderne direkte, por mjaft të komplikuara, me

plot piktura interesante poetike të dendura me shumëkuptimësi dhe me përplot ide sa të

guximshme për kohën aq dhe të dobishme për lexuesin. Krijimtaria e tij solli në letërsinë tonë

mjaft elemente të reja, freskim, koshiencë dhe gjurmim serioz në botën e brendshme të

personazheve të tij, pa marrë parasysh cilit ambient i takojnë. Pikërisht stili i tij provokoi që

lexuesit të ndahen në dy grupe: lexuesit që e kanë pranuar prozën e tij si diçka fare të re dhe atë

si autor shumë të talentuar i cili kontribuoi në pasurimin e prozës shqipe dhe në grupin e dytë

hyjnë ata lexues që e kanë mohuar pothuaj fare sepse kanë hasur në “vështirësinë e të kuptuarit të

veprës së tij”.

Tregimet e Pashkut dëshmojnë se ai e ka mjaft të zhvilluar ndjenjën e të vërejturit të

realitetit, shqisën artistike për t‟i dalluar gjërat e vogla dhe të mëdha që ndodhin në jetën e njeriut

dhe trajtimin e gjendjes shpirtërore të njeriut përmes dukurive individuale dhe psikologjike. “Për

të mundë me e përjetue në mënyrë të plotë dhe me pasë simpati ndaj kësaj proze, lexuesi duhet

pa tjetër me i qëndrue me nji aktivitet të gjallë e kuptim të gjanë fazës së parë të përjetimit

t'atmosferës në "hymjet" e tregimeve, të cilat nuk janë edhe hymje në vetë ngjarjen dhe veprimin

e tyne. Nëse e përballon këte, shpesh, ka me u bindë se ka të bajë me nji prozë kuptimplotë, me

nji autor i cili asht aderues i nji mënyre të posaçme të të shprehunit dhe që din dhe ka çka me

thanë, që nuk i mungon guximi artistik për me e thanë ate që e thotë metaforikisht, apo në

mënyrë direkte…”17

17 Hasan Mekuli, Gjurmim serioz i trajtave të reja, në: Anton Nikë Berisha, NË MBRETËRINË POETIKE-kritikë

letrare për veprën e Anton Pashkut, Shpresa, Prishtinë, 2002, fq. 20.

13

Përmes detajeve që Pashku përdor në veprën e tij arrin t‟i ndriçojë situatat e paraqitura,

karakteret dhe brengat e tyre. Jeta e njeriut është e vështirë të përkufizohet. Ndoshta sepse njeriu

e ka të vështirë të përkufizojë veten e vet, e ka të vështirë të eksperimentojë me specien e vet, ose

ndoshta mendja jonë është e projektuar në atë mënyrë që të mos zbulojë të fshehtat tona. Prandaj

krijimtaria e Pashkut, na paraqet detaje që nga e kaluara deri te e ardhmja jonë. Ai i pikturon

njerëzit me veti interesante, veti që na joshin dhe me veti që na “dëbojnë nga vetja”. Kjo ndodh

për arsye që çdo kohë e ka tragjiken e vet, të bukurën, heroizmin, humanizmin, çdo ndjenjë për

të cilën njerëzit kanë luftuar. Në tregimet e Anton Pashkut dallohen tri linja themelore tematike:

linja e temës së dashurisë, linja e temës së vetmisë, të kërkuar dhe të kushtëzuar nga një

totalitarizëm; dhe tema për dhunën mbi individin. Tregimet e Pashkut janë më tepër studime

psikologjike në psikikën e njeriut dhe personazheve që autori merr për subjekt të trajtimit të vet

artistik.

“Shkrimtar observacionesh të pasura e analitik fenomenesh të nduar ndër duarshme të psikës dhe

të ndërdijes së njeriut, Anton Pashku është një ndër lavruesit gjer më tani më seriozë të tregimit

tonë të shkurtër psikologjik, për të mos thënë edhe të tregimit tonë psikologjik në përgjithësi. Ai

është ndër të parët këtu te na që rroket me trajtimin artistik modern të subjektit në prozë, që i jep

prozës së tij më tepër karakteristikën e prozës psikologjike, se sa të asaj sterotipike deskriptive a

narrative, për të mos thënë raportuese, gazetareske.”18

18 Vehap Shita, Hulumtimet psikike në prozën e A.Pashkut, në: Anton Nikë Berisha, NË MBRETËRINË POETIKE-

kritikë letrare për veprën e Anton Pashkut, Shpresa, Prishtinë, 2002, fq. 36.

14

3.1. Libri me tregime “Nji pjesë e lindjes”

Një shkrimtar fenomenesh të dijes dhe ndërdijes së njeriut, është një ndër lëvruesit më

serioz të tregimeve tona, sidomos të tregimit psikologjik. I ri, që përpos talentit posedon dhe një

vullnet të madh. Punon pa u ndalur dhe është në gjendje të shkruajë dhe të rishkruajë një gjë jo

me ditë dhe javë, por me muaj. Një shkrimtar që ushqen një ndjenjë të lartë të përgjegjësisë

kundrejt lexuesit. “Në dukje të parë, proza e Anton Pashkut është më parë akt studimi se sa akt

përjetimi spontan që, natyrisht, do të dukej më i drejtpërdrejtë e shpeshherë edhe më interesant

mu për shkak të intensitetit me të cilin e tregon një përjetim të tillë. Por proza e Pashkut është,

megjithatë, edhe akt i përjetimit artistik të subjektit të përcjellur me studimin më të thellë të të

gjitha anëve të tij, prandaj rrjedhimisht - ajo është një studim i hollë psikologjik i treguar me

pendën e artistit të talentuar. Shpeshherë Pashku zgjedh vetëm ndonjë detaj, ndonjë imtësi në

dukje fare të parëndësishme dhe rreth kësaj e shtjellon pastaj të tërë subjektin dhe idenë e vet,

prej nga rezulton edhe porosia e tij.”19

Libri me tregime “Nji pjesë e lindjes” përmban dhjetë tregime, të cilat janë: Ora,

Falimentimi i një zotnije, Xixëllonjat, I ziu, Nji pjesë e lindjes, Zjarrmija, Nata, Floçka, Si e

përshkroi andrrën e vet njeriu me kapelë, Disa fjalë për nji plak e librin e tij kushtue tymit.

Shkruan në gegërisht, por është mjaft e qartë dhe e thjeshtë për t‟u kuptuar. Duke qenë se

gegërishtja letrare nuk ka mundësi “të vdesë” autori u mundua që ta pasqyrojë përmes veprës së

tij një element më shumë që i solli pavdekësinë e veprës së tij. Lufta është shumë shpesh motiv i

tregimeve të Anton Pashkut. Janë interesante këto motive të luftës të para me sytë e një të riu që i

ka përjetuar ditët e luftës si fëmijë dhe që tani e ndien tërë peshën e tyre me të treguar a të lexuar

dhe me pasojat e rrjedhimet që ka lënë ajo dhe që janë gjithnjë prezente në personazhet e tij.

Prandaj, motivet e luftës, ai i paraqet ashtu siç i ndien. Gjithmonë është i prirë nga një lloj

entuziazmi që e bën të anojë në tregimet e tij andej nga janë simpatitë e tij dhe nga mendon që

është e drejta. Shembuj të motiveve të tilla kemi në tregimet “Si e përshkroi andrren e vet njeriu

me kapelë” dhe “Disa fjalë për nji plak dhe librin e tij kushtue tymit”.

19 Vehap Shita, Hulumtimet psikike në prozën e A. Pashkut, në:Anton Nikë Berisha, Në mbretërinë poetike - kritikë

letrare për veprën e Anton Pashkut, Shpresa, Prishtinë, 2002, fq. 38.

15

Në tregimin “Si e përshkroi andrren e vet njeriu me kapelë”20

, Pashku e paraqet me

pamje pothuaj natyraliste. Fillon me përshkrim të dukurive, gjërave dhe njerëzve, flet në vetën e

parë dhe nuk mungojnë bashkëbisedimet. Këtu paraqet kujtimet e një vrasësi, i cili edhe tani

është gjithnjë i lidhur me veprimet e tij dhe me mizoritë që ka bërë në kohën e luftës, duke i

kujtuar ato me gjakftohtësinë më të madhe. Rajnhardi, Hansi, Njeriu me vrragë, janë vetëm disa

nga kriminelët, që Pashku i portretizon si përbindësha, të cilëve dita u dukej e shkurtër për t‟i

kryer krimet e tyre dhe kapaciteti i armëve që përdornin i vogël duke qenë se çdo ditë shfaqeshin

njerëz të rinj, që duhej djegur e bërë hi në shtëpitë e tyre. Përmbajtja dhe mënyra e të rrëfyerit të

drejtpërdrejtë, lënë mbresa rrënqethëse dhe kujtime që i hapin plagët e së kaluarës dhe ngjallin

frikën për të tashmen: “…Më futi mbrenda. Dera u mbyll dhe tash isha në terr. Mandej ndieva

tue më sha ai që ishte n‟uniformë dhe i cili ma vuni kambën ndër brinjë dhe n‟at mënyrë ma dha

nji të shtyme. Tash rrokullisesha nëpër dofarë shkallësh. Tanë trupi m‟u dërrmue. Tekembramja,

trupi im ndeshi në dicka dhe u ndal. Por, s‟kaloi shumë kohë dhe përsëri më kapi dikush me

krrabzë. Dhe përsëri ndieva shamjen dhe mandej prap zuna me u rrokullisë nëpër do shkallë

tjera. U rrokullisa ashtu për nji kohë të gjatë dhe dikur, papritmas, më ndali nji krrabzë. Tash isha

në maje t‟asaj krrabze. Thueja pezull. Ai që e kishte në dorë, e lunate krrabzën kah të donte. Dhe

qeshte. Dukej se argtohej me mue, që isha në maje krrabzës…”21

Tregimi “Ora”22

karakterizohet nga përsëritja e fjalëve (një cilësi që e dallon Pashkun në

shkrimet e tij), ritëm të ngadalshëm dhe një shtjellim të qetë që e nxit dhe e lidh më tepër

lexuesin me tregimin. Autori në mënyrë simbolike na paraqet problemin e përleshjes së

përhershme të gjeneratave - njërës që po “perëndon” dhe tjetrës që po “lind”. Në këtë tregim

paraqiten mendimet e një njeriut për orën dhe skeletin. Në të vërtetë orën e kishte në dorë dhe

skeleti po qëndronte diku atje në thellësinë e muzeut. E shikonte orën dhe mendonte se si akrepat

e saj kishin qenë shkaku që ai ishte grindur me babain gjithmonë dhe shkaku që mësuesi e kishte

rrahur disa herë sepse kishte shkuar me vonesë në shkollë. Tani ishte rritur dhe këto gjëra i

dukeshin qesharake por gjithmonë ecte duke e fërkuar orën dhe njëherit duke menduar për

babain e tij.

20 Anton Pashku, Nji pjesë e lindjes, Rilindja, Prishtinë, 1965, fq. 57. 21 Po aty, fq. 65. 22 Po aty, fq. 7.

16

Ndërsa, në tregimin “Nji pjesë e lindjes”23

është dhënë një përshkrim i atmosferës së një

njeriu të vetmuar i cili qëndron i mbyllur brenda katër mureve të dhomës. Hapat e tij kumbojnë si

tik-taket e akrepave të orës, një zhurmë tronditëse e një ore që paraqet zhurmat e këmbanave të

mëdha të botës. Në të gjitha këto tregime dhe të tjerat, takojmë një botë të tërë, shikuar me sytë e

një artisti të spikatur, i cili e ndien botën me ndjenjën e hollë të artistit dhe e studion me durimin

e një shkencëtari.

Një cilësi tjetër e Pashkut është që ai e lë shpeshherë të varur fundin e tregimeve të tij,

duke i dhënë një mundësi lexuesit që ta plotësojnë vet, ta ndërtojnë më tutje dhe të hulumtojnë

më thellë në mendjen e tyre për të kërkuar zgjidhjen. “Anton Pashku ka treguar pjekurinë e një

letrari të frymëzuar e punëtor, i cili, me pedanterinë dhe përgjegjësinë e një shkencëtari të

pasionuar, don dhe din të paraqesë njeriun si kompleks të ndërlikuar psiqik, njeriun, qoftë të

ambientit tonë, qoftë të universumit, edhe këtë me frymëzime të ngrohta e obsevacione të pasura,

që do të lëjë vrragë të pashlyer në letërsinë dhe në kulturën tonë në përgjithësi.”24

Tregimi “Floçka”25

është një ndër tregimet më të përfolura të krijimtarisë së Pashkut.

Analizimi dhe përshkrimi i personazhit në mënyrë të detajuar dhe fati i personazhit si rrjedhojë e

binomit shkak-pasojë, ka bërë që të arrihet realizimi artistik në shkallën më të lartë. Ky tregim

është shkruar në bazë të një motivi popullor, ku ndjenja e dashurisë dhe bukuria ngrihen në një

nivel të atillë, një nivel të faktorëve kryesor që kushtëzojnë lumturinë, duke i dhënë kështu

kuptimin e duhur jetës njerëzore. Figura që e zotëron këtë tregim është metafora. Po të lexohet

dhe studiohet me kujdes tregimi, vërehet që pothuajse në secilin rresht është e pranishme figura e

metaforës. “Shkrimtari mbërrin të komunikojë me lexuesin përmes metaforës: ndjesia e njeriut

drejt njerëzores, pavarësisht se kjo rendje është drejt së panjohurës, të papriturës ose si rendje

drejt ëndërrimit. Dinamizmi i personazhit, do thënë se shkëlqen përmes dinamizmit të prozës në

tërësi.”26

23 Anton Pashku, Nji pjesë e lindjes, Rilindja, Prishtinë, 1965, fq. 31. 24 Vehap Shita, Hulumtimet psikike në prozën e A. Pashkut, në: Anton Nikë Berisha, Në mbretërinë poetike - kritikë

letrare për veprën e Anton Pashkut, Shpresa, Prishtinë, 2002, fq. 61. 25 Anton Pashku, Nji pjesë e lindjes, Rilindja, Prishtinë, 1965, fq. 49. 26 Petrit Palushi, Madhështia e harmonisë artistike, në: Anton Nikë Berisha, Në mbretërinë poetike - kritikë letrare

për veprën e Anton Pashkut, Shpresa, Prishtinë, 2002, fq. 180.

17

3.2. Libri me tregime “Lutjet e mbrëmjes”

Libri me tregime “Lutjet e mbrëmjes” u shkrua më 1978. Ndahet në katër pjesë, ku secila

prej tyre përmban disa tregime: REKSI LEHU DY HERË – përmban tregimet “Vdekja solemne”

dhe “Një kallëzim pa lidhje, por në mënyrën dëftore”; DEGA E FSHEHUR- përmban tregimet

“Nën qarr po rrinte vasha”, “Vertikalet”, “Dashuria”, “Dikush trokiti ngadalë”; KROKATJA E

KORBIT- përmban tregimet “Në stuhi”, “Klithma”, “Në det”, “Lutjet e mbrëmjes”, “Lëkura e

verdhë e limonit”; NJERIU LAKURIQ përmban tregimin “Kitara”. Tregimet në këtë libër, ashtu

si çdo krijim tjetër i Pashkut, dallohen para së gjithash nga emërtimet e titujve. Që në fillim

autori fillon me përdorimin e figurës së metaforës, duke e bërë kështu një figurë të pandashme të

çdo vepreje të tij. Ky libër karakterizohet nga një përshkrim i hollësishëm i ngjarjeve,

personazheve dhe situatave që ndodhin në jetën e njeriut. Një element tjetër që bie në sy është

përsëritja e fjalëve.

Tregimi “Vdekja solemne”27

zuri një vend të veçantë në opusin e tij krijues. Një tregim me

elemente groteske. Një rrëfim në vetën e tretë. Protagonisti, Gjermani, është një personazh me

një karakter të fortë, intelekt të zhvilluar që nuk mund t‟i mohohej. Por, ai bie pre e një iluzioni,

një iluzion ndjenjash të gjërave që iu ka rezistuar por që në fund e shkatërruan. Praktika e

pandërprerë jetësore e tij ka bërë që gjithmonë të jetë i përkulur para zotërinjve të tij. Ai

gjithmonë ka bërë atë që i është kërkuar apo urdhëruar. Tani e krahasonte veten me qenin e tij,

Reksin. Atij i dukej që nuk i ka mbetur më asnjë situatë që të mund të tregojë intelektin e tij,

duke qenë se ka ardhur deri në atë pikë që ka bërë të njëjtat gjëra që bën qeni i tij besnik. (Autori

e barazon atë me Reksin sepse që të dy kryejnë detyrat e tyre në mënyrë mekanike, pa menduar

për to.) Me një buzëqeshje të ngrirë në buzë, ai edhe në momentet e fundit të tij, në agoninë e tij,

dëshiron të jetë i qetë dhe i kursyer prej zhurmave vdekjeprurëse, prej domosdoshmërisë së

shkatërrimit, i qetë që të mund të hajë një kokë qengji të pjekur. Kurse, gjatë luftës ka mbledhur

me pasion kafkat e njerëzve të vrarë, ka mbledhur me entuziazëm dhe ka bërë koleksionin e tyre.

27 Anton Pashku, Lutjet e mbrëmjes, Rilindja, Prishtinë, 1978, fq. 7.

18

“Sa kontrast i bukur: nji njeri i thjeshtë, në dukje me intelekt të zhvilluem dhe të ngritun,

derisa gëlltit me apetit krenat e pjekuna të qingjave dhe tue shique fotografit e veta i kujton

buzëqeshjet e mituna të fëminis, të rinis - njikohësisht ban rekapitulacionin e "veprave" të veta

kriminale, sepse ky asht kolekcionar i krenave të njerëzve në kohën e luftës që me krenari e

pasion ka "hulumtue" dhe asht lavdrue me kolekcionin e tij tue dashtë me tregue me anë të këtij

"aktiviteti shkencor" objektivitetin e racizmit të përgjakshëm gjerman.”28

Hija e vdekjes është

gjithnjë e pranishme, jo vetëm me protagonistin e tregimit dhe qenin e tij, të cilin e dënon me

vdekje, “vdekje solemne” dhe paradoksale në të njëjtën kohë pikërisht për shkak të

ekskluzivitetit të saj, sepse ajo vdekje është në fatin e qenit bujar dhe njeriut qen. Një njeri që i

humb të gjitha vlerat dhe bie vet në kurthin e jetës, në ligjin e natyrës që është i njëjtë për të

gjithë: vdekja. Një njeri gjakftohtë, i cili e don Reksin, qenin e tij besnik që i ka qëndruar pranë

gjithmonë. Por as dashuria e madhe që ka për të nuk e ndalon që ta vrasë. Ai vret qenin pasi ia

varë në qafë të gjitha dekoratat që i ka fituar gjatë jetës së tij dhe në fund vret dhe veten.

Pikërisht epilogu i këtij tregimi e potencon idenë e veprimit, kuptimin dhe bukurinë e tij.

Një tregim tjetër që do ta veçoja është “Nën qarr po rrinte vasha”.29

Një tregim interesant,

i bukur dhe domethënës. Autori e fillon me një shprehje hasjane: “Syni s‟e sheh synin matanë

hundës, zemra e sheh zemrën matanë bjeshkës”. Nëpërmjet aftësisë së tij rrëfyese, Pashku na

zbulon shpirtin dhe fatin e personazheve të tij. Ata janë njerëz të thjeshtë, por me një botë të

pasur shpirtërore. Janë të gjykuar prej raporteve patriarkale dhe janë të “dënuar” për të vuajtur,

por arrijnë të qëndrojnë të fortë si guri dhe ta ruajnë pastërtinë e ndjenjave të tyre. Tregimi bëhet

edhe më i veçantë nga përdorimi i elementeve të eposit të mrekullueshëm popullor shqiptar.

Ndërthurja e këtij tregimi me elemente të botës mitologjike dhe elementeve popullore vetëm sa e

kanë zbukuruar dhe ia kanë ngritur vlerën edhe më tepër këtij tregimi. Vajzës që qëndronte nën

qarr, i ishte kujtuar përralla “Zana dhe Dragoni” sepse ajo mendonte që do të kishte të njëjtin fat

me zanën. Vajza qëndronte nën qarr dhe priste vdekjen pasi nuk mund të bashkohej me Veliun,

dashurinë e saj, sepse ai ishte në ushtri. Por vdekja nuk i erdhi siç Dila e priste. Ajo bën pjesë në

fatin e atyre vashave që bëhen “robëresha të jetës”. Edhe pse ajo kalon në shumë peripeci, përsëri

në tregim shfaqen tinguj optimistë. Përmes rrugëtimit të Dilës autori mundohet të depërtojë në

28 Hasan Mekuli, Gjurmim serioz i trajtave të reja, në: Anton Nikë Berisha, Në mbretërinë poetike - kritikë letrare

për veprën e Anton Pashkut, Shpresa, Prishtinë, 2002, fq. 28. 29 Anton Pashku, Lutjet e mbrëmjes, Rilindja, Prishtinë, 1978, fq. 31.

19

zemrat e njerëzve dhe t‟i ndriçojë ato. Prandaj ky tregim të lë mbresa të mëdha sepse autori arrin

të personifikojë çdo gjë që flet për tragjikën e fatit, për prapambeturitë dhe vuajtjet njerëzore por

nuk e lë anash as pastërtinë e ndjenjave.

Tregimi “Lutjet e mbrëmjes”30

që në fakt është më shumë skicë sesa tregim, i rrëfyer në

vetën e tretë, dëshmon një talent të dukshëm të përcjellë me një aftësi shprehëse të

mrekullueshme.

Aftësia e të treguarit dhe përshkruarit bie në sy edhe në tregimin “Një kallëzim pa lidhje,

por në mënyrën dëftore”31

. Me zgjedhjen e një detaji të vogël, një imtësi karakteristike rreth së

cilës ai e shtjellon pastaj subjektin e tregimit, subjekt që e përcjell lexuesin dhe bëhet pjesë e tij

dhe që më vonë mbështillen, shtjellohen dhe përjetohen ngjarje dhe ndjenja më të mëdha të tij.

Me anë të figurës së personifikimit, kukulla e vajzës së protagonistit kthehet në një patate. Një

patate që ishte “shpëtimi për ta shuar urinë” në kampet e vdekjes. Dilema qëndronte këtu: A ta

kafshonte “pataten” e vajzës së tij Fiqretes në momentet kritike të urisë? A ta kafshonte atë

kukull që ishte e preferuara e vajzës së tij por në të njëjtën kohës shpëtimtarja që do t‟i jepte fuqi

për të jetuar pak më gjatë? Por si ta kafshonte atë kukull që ishte gjëja më e dashur për vajzën e

tij? Në luftë për ekzistencë edhe trimi lëshon pe para sprovave të këtilla.

Në mënyrë të thjeshtë dhe të drejtpërdrejtë, me një të rrëfyer pa ndërlikime, autori na

tregon që të papriturat janë gjithmonë në jetën e njeriut. Gjërat ndodhin sepse ashtu është e thënë

të ndodhin. Rastësitë janë gjithmonë në harmoni me jetën e njeriut. Ashtu edhe protagonisti

rastësisht u largua nga kampi, rastësisht u largua nga shokët e tij. Në kacafytje me ushtarin e

armatosur doli fitimtar edhe pse ishte aq i dërmuar saqë u detyrua të hajë kukullën e vajzës së tij.

Kjo nuk e bën fajtor, edhe pse zemra i rrihte fort që të mbante në gji kukullën e të mos e bënte

atë veprim. Por kjo nuk është dobësi, ashtu sikur nuk është trimëri ajo që ka bërë më përpara.

Këto janë të gjitha ligjshmëri të jetës, ku del fitues ajo që është më e fuqishme përmbrenda dhe

që ka qëllimet më të mira njerëzore.

30 Anton Pashku, Lutjet e mbrëmjes, Rilindja, Prishtinë, 1978, fq. 69. 31 Po aty, fq. 19.

20

3.3. Vlera estetike e tregimeve të Anton Pashkut

Krijimtaria e Pashkut fokusohet më tepër në temën e vdekjes, jetës dhe luftës. Tmerrin e

vdekjes, sfidat e jetës dhe përjetimet e luftës mund t‟i paraqesin të gjithë njerëzit në mënyrën e

tyre. Por, Pashku si një stilist i veçantë, ato që kishte parë dhe përjetuar u mundua t‟i paraqesë

me këndvështrimet e një historiani të ndërthurur me shprehje të bukura gjuhësore. Kjo gjë u

realizua pikërisht sepse disa lexues e kuptojnë një vepër letrare përmes gjuhës së bukur dhe e

analizojnë atë, ndërsa disa të tjerë e lexojnë një tekst letrar si histori. “Sartri çështjen e leximit e

definon me të drejtë akt krijues, përkatësisht "sintezë të përceptimit dhe krijimit"32

. Të lexuarit

nuk është dhe nuk mund të jetë operacion i thjeshtë a mekanik, aq më tepër kur është fjala për

veprat e vërteta letrare me gjuhë të pasur poetike, siç janë tregimet e Anton Pashkut. Me këtë rast

do të thosha se përgjegjësia letrare-estetike e atij që shkruan dhe e atij që lexon është e barabartë.

“Të shkruash do të thotë të kalosh nga "unë" në "ti", d.m.th. të komunikosh me gjuhën poetike

me lexuesin.”33

Proza e Pashkut të ngjallë një përjetim të rrallë estetik për shkak të teksteve të

dendura poetike, psikologjike dhe për harmonizimin e figurave letrare, sidomos metaforës,

simbolit dhe miteve e legjendave. Leximi i teksteve të tij letrare e përçon tek lexuesi vetëm atë

që ai dëshiron të kuptojë, atë që i duket më e përafërt me jetën e tij. Veprat e Pashkut sa më

shumë që të lexohen, aq më shumë do të kuptohen porositë dhe vlera e tyre letrare. Kjo gjë ia

siguron vendin në mesin e shkrimtarëve të mëdhenj, veprat e të cilëve kurrë nuk arrin t‟ua

gëlltitësh të tërë porosinë. Një intelektual që “theu akullin” me formën specifike të ligjërimit të

tij poetik. Temat që Pashku trajtoi krijojnë botën e brendshme shpirtërore dhe me stilin e të

shkruarit thyejnë disa raporte konvencionale për botën, shoqërinë, njeriun, moralin dhe vetëdijen

e tij.

Vlen të ceket tregimi “Disa fjalë për një plak dhe librin i tij kushtuar tymit”, në të cilin edhe

pse flet për një çështje të ndjeshme, një libër të plakut që ishte gjetur në banesën e tij me dëshmi

të tmerreve të Luftës së Dytë Botërore. Çfarë bën Pashku?

Ai gjithë tmerrin dhe kaosin e paraqet me mënyrën simbolike të gjuhës dhe të shkrimit të

parregullt. Nuk vendos shenja të pikësimit dhe përsëri ka sukses. Ja një paragraf nga ky tregim:

32 Shefqet Riza- Vlera estetike e tregimeve të Anton Pashkut, në: Anton Nikë Berisha, Në mbretërinë poetike –

kritikë letrare për veprën e Anton Pashkut, Shpresa, Prishtinë, 2002, fq. 106. 33 Po aty, fq. 105.

21

“Mirëpo! me Lili Marlenin në gojë ata vrapuan e vrapuan pas hijes së vet dhe nuk e zunë hijen e

vet që zvogëlohej sa më lart ngrihej dielli kur arriti në zenit njerëzve që vraponin pas hijes i

këndonin Lili Marlenin u humbi hija e trupit të tyre..."34

Kjo karakteristikë përforcohet edhe më

shumë në fund të tregimit, me një përmbyllje mahnitëse: “...sytë e mi fluturonin në tym bebëzat e

syve të mi pa të cilët a ka kuptim për mua jeta o njerëz ka qenë dashur të kem pasur fuqi e zemër

sa mali që mund të duroj atë dhembje të hatashme që shpon si turjela shkëmbin..."35

Nuk mund të lihet pa u përmendur edhe tregimi “Kulla” që shquhet para së gjithash si një

ndër tregimet më të realizuar artistikisht brenda krijimtarisë së autorit dhe si ndër më kompleksët

si qasje, si shtjellim dhe si strukturë gjuhësore. Ja disa nga mendimet e studiuesit shqiptar Anton

N. Berisha rreth tregimit “Kulla”: “Në qenësinë e vet tregimi "Kulla" ngritet mbi mitin për

kullën, që nënkupton mitin për ekzistencën dhe për qëndresën e njeriut tonë në rrjedhë të

shekujve. Mbi bazën e përvojës historike, e cila materializohet e metaforizohet në mënyrë të

veçantë në këtë prozë, shqiptohet dhe interpretohet një botë komplekse, realitet, që në esencë

është vetëdije mitike e krijuar në një diakroni të pafund të ekzistencës.”36

Për të vazhduar më tej:

“Me fjalë të tjera, në këtë prozë nuk bëhet qartësimi i rrjedhave dhe i fakteve të njohura

historikisht, i personave e i ngjarjeve konkrete, por mbi bazën e përvojës historike, që lidhet

sidomos me dramën, tragjikën, me qëndresën e me sakrificat, krijohet realiteti i veçantë, i cili,

nxitur nga fakti historik, bëhet qenësi, bëhet fakt i ri, fenomen i realitetit dhe i botës shpirtërore.

Në të vërtetë, kjo qenësi artistike e krijuar merr funksion të dyfisht: shpreh qenësinë e së kaluarës

e të tashmes, i bën ato artistikisht të përjetshme, por bëhet edhe vetë pjesë e pandashme e

veprimit, e konkretësisë ekzistenciale; njëherit krijon bazën e përspektivës së të ardhshmes.37

Ngjashmëritë e tij janë të dukshme shpesh edhe me Kamynë, mendim të cilin e ka argumentuar

Hamiti kur shprehet se; “Tregimi Kulla fillon me “Dje varrosën plakën, kurse tash jam i etur…”

që pa një pa dy na kujton fillimin e romanit I huaji të Alber Kamysë.”38

Ngjashmëri dhe

asociacion i cili nuk ka nevojë për vazhdim të argumentimit, pasi është më se i qartë.

34 Anton Pashku, Nji pjesë e lindjes, Rilindja, Prishtinë, 1965, fq. 62. 35 Po aty, fq. 65. 36 Anton Nikë Berisha, Vetëdija mitike e qenësisë dhe e qëndresës- Mbi tregimin “Kulla”, në: Anton Nikë Berisha,

Në mbretërinë poetike - kritikë letrare për veprën e Anton Pashkut, Shpresa, Prishtinë, 2002, fq. 112. 37 Po aty, fq. 113. 38 Sabri Hamiti, Libri për Antonin, (1974 – 1996) në: Sabri Hamiti, Vepra letrare 10, Letërsia bashkëkohore, Faik

Konica, Prishtinë, 2002, fq. 453.

22

Me aftësitë e tij krijuese Pashku ka arritur që të krijojë një harmoni artistike, duke mbetur një

stilist i dalluar i letërsisë shqipe dhe njëkohësisht, duke u njohur si “Xhojsi i letërsisë shqipe”.

KREU IV

4. Romancieri modern i letërsisë shqipe

Përgjatë historisë së letërsisë jo vetëm shqiptare, por botërore në përgjithësi, vërehen

ndryshime, transformime, madje dhe kundërshtime mes rrymash a drejtimesh ndërmjet të rejave

kundrejt atyre paraardhëse. Këto lloj dukurish janë në shërbim të një zhvillimi progresiv të

letërsisë. Kjo ndodh sepse letërsia ka ecur dhe do të ecë, duke e kundërshtuar, mohuar dhe

ndryshuar vetveten nga epoka në epokë. Gjithë shkrimtarët, poetët dhe romancierët janë në

kërkim të së re-së, asaj që në çdo kohë mund të quhet moderne. “Në art përleshen epokat. Ato

edhe profetizohen në art, dhe kalojnë në art. Atë që e quajnë zhanër, përnjëmend është njësi

konfliktesh.”39

Mirëpo, këto konflikte nuk nënkuptojnë shkatërrimin, por zhvillimin me letërsinë e tyre,

që në këtë rast është eksperimentale. Këto ndryshime i “përqafoi” edhe autori shqiptar Anton

Pashku, i cili ishte në koherencë me zhvillimet më të reja të modernizmit. Stili dhe fryma e re që

solli Pashku në romanin e tij “Oh” nuk u vlerësua nga të gjithë njësoj. Madje, disa studiues e

kanë cilësuar si antiroman. Por, nëse është kështu atëherë i bie se të gjitha romanet moderne janë

antiromane. Vepra e tij është dukshëm një dëshmi, përveç e frymëzimit dhe aftësive artistike,

është frut i një pune të pandalshme me çdo detaj sado të vogël, të cilit ka arritur t‟i japë

konotacion dhe simbolikë shumëfunksionale. Me anë të inteligjencës së tij të hollë, ai i kthehet

dhe i rikthehet një fraze, e shkruan dhe e rishkruan, derisa ta arrijë përsosmërinë. Duke iu

referuar mënyrës së shkruarit dhe sidomos anës eksperimentale të veprave të Pashkut, Elsie

shprehet: “Tregimet, romanet dhe pjesë teatrore eksperimentale, që dëshmojnë afri me veprat e

Xhorxh Oruellit, Franc Kafkës dhe Robert Musilit, janë në vetvete studime të holla e mjeshtërore

të njeriut, ndonëse kërkojnë durim nga njeriu i thjeshtë.”40

Me analizën e thellë psikologjike që u

39 Viktor Shkllovski, A i erdhi fundi romanit, Çështje të romanit, Rilindja, Prishtinë, 1980, fq. 328. 40 Robert Elsie, Histori e letërsisë shqiptare, Pejë –Tiranë, 1997, fq. 443 – 444.

23

bën personazheve dhe me shfaqjen e portretit të tyre të brendshëm i paraqet në letërsi si

personazhe të çuditshëm. Me mendimet që rrjedhin vrullshëm, të cilat e krijojnë idenë e një

mungese të lidhjeve të kontrollit logjik nga ana e personazheve, krijojnë një asociacion me të

ashtuquajturin “përroin e ndërgjegjes”. Një cilësi tjetër që i bën lexuesit të konstatojnë një

element dallues të tij, është sinjalizimi i heronjve dhe personazheve të tij me anë të përemrave,

gjysmë-emrave, emërtimeve, ose përshkrimeve të tipareve që e veçojnë një personazh nga një

tjetër. Personazhet e tij janë; Ai, Ajo, Plaku, Mizogami, ai që pastronte hundën me një gisht etj.

Personazhet nuk përshkruhen, i lihen lexuesit t‟i krijojë me imagjinatën e tij dhe t‟i plotësojë ato

bazuar në veprimet që kryejnë, në botën dhe idetë që përfaqësojnë dhe në kohën nga e cila vijnë

për t‟u bërë pjesë e romanit. Ky tipar tjetër i jep romanit të Pashkut një fytyrë

pashmangshmërisht eksperimentale dhe natyrisht në të njëjtën rrjedhë me modernizmin. Ky

modernizëm nuk nënkupton që Pashku i referohet një tematike krejtësisht të re. Ai ka qenë

njohës i traditës dhe i realitetit me të cilin ishte ushqyer. Tek Pashku është forma e realizimit të

lëndës që e bën atë të jetë modern, forma me të cilën e paraqet përmbajtjen dhe e trajton temën

krejtësisht ndryshe nga tradicionalja, jo lënda (përmbajtja) në vetvete, sepse e kaluara dhe raporti

me të ardhmen janë palca lëndore e realizimit të veprës së tij.

4.1. Rreth romanit “Oh”- panoramë e subjektit dhe ndërtimit të tij

Letërsia e modernizmit tentoi të eksperimentonte dhe të provonte forma nga më të

ndryshmet, duke sjellë ndryshime, përmbysje dhe risi në të gjitha aspektet dhe përbërësit e

veprës. Që këndej, mund të flasim për një roman të veçantë në letërsinë shqipe, të shfaqur në një

formë më të ndërlikuar në mënyrën se si strukturohet, se si organizohet, se si i harmonizon

zhanret letrare dhe si e realizon narracionin.41

Romani hapet me një narrator që rrëfen dhe e

shpërfaq botën e tij jetësore në vetën e parë (e kryer e thjeshtë). Një personazh që jeton vetëm

për atë botë të tij, që na rrëfen si shkoi në tualet, si hutohet duke i vështruar jargët e tij, si mbetet

duke bërë disa veprime pakuptim dhe që i përkasin botës thjesht biologjike, por që në fakt na

flasin për gjendjen e njeriut të vetmuar modern dhe problemet e tij gati absurde. Që në rreshtat e

parë përkapet absurditeti i situatës, vetmia e personazhit dhe moskokëçarja e tij për botën që e

rrethon: “KUR U KTHEVA, me nder me thanë, prej nevojtores, ku për pak nuk më zuni gjumi, e

41 Për më shumë dhe për një mënyrë tjetër të vështrimit të narracionit në romanin “Oh” shih: Nysret Krasniqi, Autori

në letërsi, AIKD, Prishtinë, 2009, fq. 199 – 232.

24

ndoshta dhe do më zinte, e besa dhe do ta bajsha nji sy gjumë të rrastë sikur të çlirohesha mirë

dhe sikur duqi i cigares të mos m‟i kishte djegë gishtat, u ndala para pasqyrës ku, tue i pa qyrat e

jargët që më kishin ardhë deri te thembrat e këmbëve dhe tue i pre me kujdesin ma të madh me

gërshanët që vizllojshin, së paku mue më dukej se i prejsha me gërshanët që vizllojshin aqë

shumë, sa m‟i lëbyrshin sytë...”42

Përmes ironisë dhe absurdit rrëfen komunikimin jokuptues mes femrës e mashkullit si

pasojë e kohës, një kohë e papërcaktuar që tërheq në gjirin e saj një shumësi kohësh të tjera. Nga

kjo situatë paraqitet natyra e personazhit, që na jep idenë e pakuptimësisë, të paqëllimësisë dhe të

një rrethi vicioz meditues, tek i cili nuk di pse ka rënë e as nuk di si të dalë, por më e çuditshmja

është se as nuk kërkon që të dalë.

Një veçori tjetër e romanit “Oh” janë bashkëbisedimet e shumta. Akoma më interesant

bëhet fakti që këto autori i paraqet aq të rimuara saqë mund të kthehen në vargje. Ja një

shembull:

- Hi, po bie hi!

- Hi?!...Hi, hëm, hi?!

- Pse, a për ty, ky hi, s’asht ndodhi?

- Për mue asht krejt njisoj.

- Lehtë për ty, kur gishtat i ke pa thoj.

- Ti, moj.. 43

Për ta kuptuar më mirë idenë e vargjeve po i materializoj më poshtë për të paraqitur vargjet

e rimuara:

- Hi, po bie hi!

- Hi?!...Hi, hëm, hi?!

- Pse, a për ty,

ky hi, s’asht ndodhi?

- Për mue asht krejt njisoj.

- Lehtë për ty,

42 Anton Pashku, Oh, Rilindja, Prishtinë, 1990, fq. 7. 43 Po aty, fq. 11.

25

kur gishtat i ke pa thoj.

- Ti, moj..

Kjo tregon një dëshmi të qartë dhe të pastër të një pune të kujdesshme prej klasiku që bën

autori me prozën e tij. Ky shembull dhe e gjithë proza e tij në totalitetin dhe qenësinë e saj flasin

për një ngërthim dhe bashkëjetesë të qartë mes llojeve letrare, por nga ana tjetër flasin shumë dhe

për përzgjedhjen gjuhësore, për format dhe fjalët që përdoren vetëm që t‟i shërbejnë ritmit të

brendshëm dhe të jashtëm poetik të frazës së tij. Përveç rimës dhe bukurtingëllimit, autori përdor

edhe një teknikë tjetër për të realizuar poetikën e prozës së tij të veçantë. Kjo teknikë është

përdorimi i figurave të shumta stilistike, si: Anafora, epifora, simplota, anadiploza, asonanca,

ironia, pasthirrma, enumeracioni, metafora, epiteti, përsëritja, apostrofi, inversioni, krahasimi,

antiteza, etj. Ja disa dëshmi për praninë mbizotëruese të këtyre figurave:

As kur çohen valët e mëdha? As kur çohen valët e mëdha sa bjeshka. As kur bie shi? As kur bie

shi katërdhetë ditë e katërdhetë net.44

(Anaforë, hiperbolë, epitet)

E bamë, ma në fund. E bamë, ma në fund e bam.45

(Simplotë)

Dridhet ajo vetull mali, ulet ajo vetull mali.46

(Metaforë)

...vetëm nji libër leximi, vetëm nji libër të historisë, vetëm nji libër të filozofisë, vetëm nji tregim,

vetëm nji novelë, vetëm nji roman, vetëm nji dramë, vetëm nji sonet, vetëm nji baladë, vetëm nji

gazetë të përditshme, vetëm nji revistë, do të ketë vetëm nji radiotelevizion...47

(Enumeracion,

përsëritje)

I madhnueshmi zefir?48

(Inversion)

Me të vllanë, Platorin shkonte si eshka me zjarrin.49

(Krahasim)

44 Anton Pashku, Oh, Rilindja, Prishtinë, 1990, fq. 30. 45 Po aty, fq. 64. 46 Po aty, fq. 31. 47 Po aty, fq. 96. 48 Po aty, fq. 73. 49 Po aty, fq. 50.

26

Ky konkretizim dhe analizim përforcohet edhe më shumë nga mendime e kritikëve të

ndryshëm siç mund të përmendet Anton N. Berisha i cili konstaton: “Oh-i lexohet edhe si prozë

edhe si poezi”50

Të gjitha kombinimet në këtë vepër sjellin një pasuri e larmishmëri gjuhësore.

Se Pashku shquhet edhe për komunikimin e vazhdueshëm dhe të pandërprerë me letërsinë antike

dhe moderne, kuptohet edhe në këtë vepër. E përmendi këtë sepse një nga motivet e dashurisë në

këtë roman, është një simotër e motivit të Helenës së bukur tek Iliada. Në roman kemi konfliktin

historik mes vëllezërve, Platorit dhe Gentit për shkak të Etlevës së bukur, por që në thelb është

pushteti ai që lakmohet prej Gentit, duke u shfrytëzuar këtu Etleva, nëse flasim me fjalorin e

Pashkut, si vegzë për të marrë zotërimin e pushtetit, dhe shkak i sipërfaqshëm mbetet zotërimi

erotik i Etlevës së bukur. Genti derdh gjak për Etlevën, sado që ajo është vegzë, po ashtu dhe

Menelau e Paridi për Helenën. Pra, që të tre kryejnë një shkelje të rëndë nën udhëheqjen e

dëshirës erotike. Këtë konflikt Pashku e zbulon që nuk ishte thelbësisht erotik, siç shihet në

dialogun e mëposhtëm: “Merr me vete edhe do burra . T‟i sulet Platorit. Për Etlevën. T‟i sulet e

të derdhet gjaku. Derdhet gjaku, dhe?/ Klith Platori. Klithjen e tije marrin valët e Klausalit dhe të

Barbanës, valët e liqenit labeat dhe valët e Drinit, kurse valët e Drinit e marrin klithjen e Platorit

ja japin malit. Klithje e randë ishte ajo e Platorit./ Klith, dhe?/ Vdes./ E vret?/ Genti, me dorë të

vet./ Për Etlevën?/ Po, për Etlevën! Thotë pirusti. Vetëm se, kujtoj, dardanja ishte vegzë, vetëm

vegzë.”51

Intertekstualiteti i OH-ut: Artet dhe në veçanti letërsia përveç të tjerave “palcën”

kryesore dhe bazën që i mban gjallë nga epoka në epokë është pikërisht komunikimi mes vete.

Çdo krijim i ri mbështetet në “shpatullat” e një të vjetri, varësisht mënyrës së trajtimit që merr në

secilën kohë dhe sipas cilës estetikë zhvillohet e krijohet. Këtë gjë e vërejmë edhe po t‟u

kthehemi dhe t‟i kujtojmë veprat e antikitetit si; Iliada, Odisea, Edipi Mbret, Medea, Eneida etj.

që në optikën e vështrimit vijnë si dëshmia më e pastër e kësaj dukurie. Dhe duke më bërë të

kuptojë se edhe ato kanë “pirë ujë” tek një burim paraekzistues, që në rastin konkret janë mitet,

ku këto të fundit ishin veçse lënda kryesore për këto vepra. E njëjta dukuri ndodh nëse kalojmë

pas në kohë, ku kemi veprat e mesjetës dhe fillimit të Rilindjes, të cilat i shfrytëzojnë tekstet që

kanë ekzistuar para tyre, jo vetëm tekstet letrare, por edhe tekstet jo artistike, ato fetare e biblike,

50 Anton Nikë Berisha, Konstantet stilistike ose nga stilematika e “Oh”- it, në: Në mbretërinë poetike, Shpresa,

Prishtinë, 2002, fq. 174. 51 Anton Pashku, Oh, Rilindja, Prishtinë, 1990, fq. 51.

27

me figurat, personazhet dhe shpesh mënyrën e konceptimit. Mund të përmendi këtu rastin e

Komedisë Hyjnore të Dante Aligerit. Po kështu, nëse i referohem një periudhe tjetër të letërsisë,

asaj të klasicizmit, vërehet qartë dhe haptas ky komunikim, ku të gjithë tragjedianët e

shfrytëzuan antikën për tematikat, motivet e trajtimet që realizuan në veprat e tyre. Natyrisht, ata

krijues aty morën lëndën e parë, për ta zhvilluar atë më pas sipas rregullave të klasicizmit dhe

sipas origjinalitetit krijues që arrinte të përcillte secili autor, por kjo dukuri mori një hov të

zhvillimit në atë periudhë. Ndikimi, frymëzimi dhe marrja nga antikiteti ka qenë, është dhe do të

mbetet një rrugë dhe vatër referuese për secilën prej periudhave të letërsisë. Nëse ndalem tek

autori që kam marrë për vëzhgim, vërehen dukuritë e intertekstualitetit që bashkë ekzistojnë

brenda veprës dhe bëjnë të mundur komunikimin mes kohëve, veprave dhe teksteve të ndryshme

letrare. Konkretisht, në romanin “Oh” dukuritë që mbizotërojnë janë sidomos hipertekstualiteti

dhe aluzioni. “Hipertekstualiteti përkufizon çdo marrëdhënie e cila lidh një tekst B (hiperteksti)

me një tekst A (hipoteksti) nga i cili ai rrjedh; ky hipertekstualitet dërgon tek një marrëdhënie jo

përfshirjeje, por shartimi.”52

Hipoteksti në këto raste është një bërthamë paraprake ideo–

strukturore që i përket një natyre dhe lloji tjetër të letërsisë dhe që më pas transformohet. Kështu

ndodh edhe në rastin e Anton Pashkut ku hipoteksti është një tregim me titull “Eklips” që pas

zgjerimit, shtimit, bashkimit me pjesë dhe elementet e tjerë ka kaluar në një prozë të gjatë, në

romanin “Oh”. Duke na dhënë kështu si rezultat, hipertekstin e plotë dhe të ndryshuar në shumë

detaje e funksione. Siç shihet më poshtë, teksti fillestar i përkiste llojit të prozës së shkurtër,

tregimit dhe sillet pastaj në një prozë të gjatë, siç është romani “Oh”:

Pjesë nga tregimi Eklips: “Kur u ktheva prej nevojtores, ku për pak nuk më zuni gjumi, e ndoshta

edhe do më zinte, e ndoshta edhe do ta bajsha nji sy gjumë të mirë sikur duqi i cigares të mos m‟i

kishte djegë gishtat, u ndala para pasqyrës, e krova sjetullën që më digjte nga djersa…”53

Pjesë nga romani Oh :”Kur u ktheva, me nder me thanë, prej nevojtores, ku për pak më zuni

gjumi,e ndoshta dhe do të më zinte, e besa dhe do ta bajsha nji sy gjumë të rrastë sikur të

çlirohesha mirë dhe sikur duqi i cigares të mos m‟i kishte djegë gishtat, u ndala para pasqyrës ku,

tue i pa qyrat e jargët që më kishin ardhë deri të thembrat e këmbëve…”54

52 Nathalie Piegy – Gros, Poetika e intertekstualitetit, Parnas, Prishtinë, 2011, fq. 25. 53 Anton Pashku , Galtina, Faik Konica, Prishtinë, 2000, fq. 27. 54 Anton Pashku , Oh, Rilindja, Prishtinë, 1990 , fq. 36.

28

Ballafaqimi i këtyre fragmenteve dëshmon integrimin e hipotekstit tek hiperteksti. I pari,

natyrisht, duket që shërben për realizimin e të dytit. Ndërkohë që i dyti siç edhe shihet, ka ardhur

si rezultat i zgjerimit dhe integrimit të të parit në të. Është një marrëdhënie zgjeruese dhe e

vetëdijshme që kalon kufijt e tekstit të parë, i cili nga ana e tij shërben si “vatër” për krijimin e të

dytit. Përdorimi i kësaj teknike proceduese në realizimin e veprës, jo vetëm arrin këtë qëllim, por

edhe rezulton si një element pasurues në mënyrën e shkrimit dhe krijimit të Pashkut si prozator.

Ndërtimi sintaksor i fjalive në romanin “Oh”: Me një stil karakteristik letrar, me

thyerje të rregullave të pikësimit, me thyerje të rregullave gjuhësore për efekte stilistike, me

vënien e ndonjë shenje aty ku fare nuk e ka vendin në fjali, ose me mosvënien e pikës a ndonjë

shenjeje tjetër aty ku duhet, shkrimtari ynë krijon stil poetik origjinal në letërsinë tonë. Një formë

shkrimi i këtillë është rrezik të dështojë, por kjo nuk mund të ndodhë te Anton Pashku. “… gemi

i thotë degës, dega lisit, lisi lisave, lisat fushës, fusha kodrave, kodrat bjeshkëve, bjeshkët reve,

qiellit, e qielli reve, retë bjeshkëve, bjeshkët kodrave, kodrat fushës, fusha lisave, lisat lisit, lisi

degës, dega gemit e gemi i thotë desidiatit dhe breukut…”55

ose “...e pse bash gishtin e jo

kambën, e pse bash tanë kambën e jo tanë dorën, e pse bash tanë dorën e jo tanë krahun, e pse

bash tanë krahun e jo kërthizën, e pse bash kërthizën e jo qafën ose kryet, e pse bash thonin e

gishtin dhe tanë kambën e dorën bashkë me tanë krahun dhe kërthizën e qafën e kryet dhe kryet e

jo bash qyrrat e jargët?”

Siç shihet qartë kemi të bëjmë me një sintaksë origjinale, të ndërlikuar dhe funksionale.

Ndërtimi sintaksor i fjalive të Pashkut është i qëllimshëm dhe i justifikueshëm estetikisht, kjo

mënyrë siç edhe u vërejt nga shembujt është në funksion të arritjes së ritmit të prozës, në

funksion të shprehjes së gjendjes shpirtërore dhe mendore të personazheve, në funksion të rritjes

së dramacitetit të ngjarjes që rrëfehet, në disa raste dhe në raste të tjera të ngadalësimit dhe

krijimit të pauzës përshkruese për të cilën kemi folur, por gjithashtu dhe më së shumti në

krijimin e një stili origjinal të prozës së tij, pasi eksperimente të tilla, do të thosha gati ekstreme

me ndërtimin sintaksor të frazës së tij nuk i kemi hasur më parë në letërsinë shqipe.

Madhështia e veprave të tij hapi shtigjet që të ngritet në piedestal personaliteti dhe

krijimtaria e tij madhështore. Studiuesi Sabri Hamiti e quan Pashkun “Triumf i inteligjencës”56

,

55 Anton Pashku , Oh, Rilindja, Prishtinë, 1990, fq. 38. 56 Po aty, fq. 160.

29

ndërsa studiuesi A.N.Berisha i referohet Pashkut me shprehjen: “Poeti që shpreh nivelin më të

lartë gjuhësor shpreh dhe nivelin më të lartë të vetëdijes nacionale.”57

Pikërisht me gjuhën e

veprës së vet poetike Pashku, si rrallë ndonjë krijues shqiptar, dëshmoi dhe pasuroi mundësinë e

jashtëzakonshme të gjuhës shqipe, duke e lakuar dhe i duke i dhënë nuanca të rralla artistike

gjatë përftimit të veprës së tij.

57Konstantet stilistike ose nga stilematika e “Oh” – it, A.N. Berisha, në: Anton Nikë Berisha, Në mbretërinë

poetike - kritikë letrare për veprën e Anton Pashkut, Shpresa, Prishtinë, 2002, fq. 168.

30

KREU V

5. Vendi i Anton Pashkut në dramaturgjinë shqiptare

Analizimi i librit me drama të Anton Pashkut, posaçërisht i dy tragjedive moderne të

emërtuara nga ai me titujt “Sinkopa” dhe “Gof”, krijojnë shansin e kuptimit dhe verifikimit të

shenjave të modernitetit. Madje, këto shenja shfaqen që nga emërtimi i librit “Tragjedi

moderne”58

, duke konfirmuar kështu praninë e formësimit modern dhe novator në gjininë

dramatike. Dramat janë të ndara në pjesë dhe jo në akte, siç ndodh rëndom me krijimet klasike

(tragjedi, komedi, dramë), duke sendërtuar kështu një element tjetër modernist. Përsa iu përket

personazheve, Pashku krijon një qenie të thjeshtë, të rëndomtë, me një karakter të spikatur, që

lufton me vetveten dhe të tjerët pa mbështetjen e askujt. Nuk mungojnë bisedat ndërmjet

personazheve dhe bisedat me vetveten, që në fakt janë të shumta dhe ashtu si në veprat tjera të

Pashkut, përcillen me ritmikën e fjalës, e cila fanitet si muzikalitet poetik. Ekziston një paralele

ndërmjet këtyre dramave dhe romanit “Oh” dhe kjo ndodh për arsyen e thjeshtë se në romanin

“Oh” narratori në fillim dhe në mbarim të rrëfimit të tij është “kaps”, i cili flet për “nevojtoren”

me një “mendermethanë” ironike, ndërsa Xhexheu i “Sinkopës” flet për “të dhimet e mizave”,

ndërkaq, Lulani i “Gofit” flet për “gogësimat”. Të gjitha këto shpërthime të personazheve janë

simptoma të një ankthi psikologjik, moral e ekzistencial. Vet individi është i ankthshëm dhe vet

drama e individit është ankth.

Ideja e kundërvënies është ideja esenciale e dramave të Pashkut. Kjo ide shpjegohet përtej

tekstit dramatik, në kontekst. Drama ndodh ndërmjet problemeve shoqërore, që pak a shumë

zhvillohen kundër vullnetit, mundësisë dhe veprimit të vetëdijes së dramatizuar. Dramat

zhvillohen ndërmjet rrjedhave shoqërore, aty ku mbetet një hapësirë, një tepricë e harruar nga

rrjedha e ngutshme gjenerale, e cila në vrap mund të humbasë pikat strategjike. Pikërisht në këto

pika zihet mishi i gjallë i jetës, aty forcohen idetë, gjykimet, kundërvëniet duke e formuar kështu

idenë e kundërvënies.

Një karakteristikë tjetër është mënyra e përdorimit të gjuhës, të cilën Pashku përpiqet të

barazojë gjuhën e folur me gjuhën e shkruar. Në këtë vijë hetohen dy rrugët në procesin e

krijimit artistik: paradigma (të zgjedhurit) dhe sintagma (mundësia e plotë e strukturimit artistik

58 Anton Pashku, Tragjedi moderne, Rilindja, Prishtinë, 1986.

31

të tekstit). Prandaj do të ishte mirë që dramat e Pashkut, të luhen në skenë ashtu siç janë, të

shfaqet teksti i tyre në skenë fije për pe ashtu siç është. “…Do të thosha kritikës, s'i mbetet, pos

të provojë sërish trupin e shpirtin e vet dhe kreativitetin e vet: pra, më përpara ta rishkruajë

tekstin, sesa ta "përkthejë". Kështu, në rastin më të mirë, kritika mund të hapë varrë, të nisë të

lëkundë plagët, varrët e tekstit, të shkaktojë një pezmatim të kuptimeve të tyre…”59

59 Sabri Hamiti , Tragjedi moderne, në: Anton Nikë Berisha, Në mbretërinë poetike - kritikë letrare për veprën e

Anton Pashkut, Shpresa, Prishtinë, 2002, fq. 229.

32

Përfundim

Objekti i punimit të diplomës ishte nxjerrja në pah dhe argumentimi i vlerave të veprës në

prozë të Anton Pashkut dhe arsyet që e bëjnë këtë autor të jetë autor i modernizmit. Ai është

padyshim, njëri prej prozatorëve tanë të parë që ka filluar t'u shmanget shprehjeve tradicionale

dhe, në përgjithësi, konvencave aq shumë të rrënjosura në letërsinë tonë të realizmit tradicional

dhe të aplikojë shprehjen moderne të prozës pararendëse të shekullit XX.

Një shkrimtar që përpos talentit kishte dhe vullnet të madh; që ushqen ndjenjën më të lartë

të përgjegjësisë ndaj lexuesit e veprës së vet; që ndien me tërë intensitetin e artistit manifestimet

e fenomeneve të jetës dhe të psikikës së njeriut; që duke e krijuar fizionominë e vet letrare, ka

marrë një pamje, një rrugë, të cilën do ta kemi gjithmonë në letrat tona.

Që në krijimet e para është munduar të krijojë një lidhje në planin tematik dhe ideor. Tema

që kanë të bëjnë me luftën, dashurinë dhe vdekjen, duke formuar kështu trinomin e famshëm

ideor të tij. Me të gjitha këto tema dhe motive arrin të jetë një autor i veçantë, madje sfidues për

brezin e tij, i cili stilin e ka kthyer në kult, ndërsa diskursin metonimik si mënyrë e të menduarit.

Ai nuk e ndërron asnjëherë shprehjen artistike dhe stilin e tij, madje e ushtron edhe më shumë

deri në përsosmëri dhe arrin të lërë tek lexuesi markën e shkrimit të vet.

Intelektualizmi i lartë në procesin krijues ka bërë që Pashku edhe sot e kësaj dite të mbetet

një shkrimtar i rëndësishëm i modernitetit të letërsisë shqipe. Të gjitha krijimet e tij përshkohen

nga një ndriçim i fjalëve, i frazës së bukur, i figurave të ndryshme, i harmonisë kuptimore e

tekstore dhe e veshur me simbolikë.

33

Bibliografia

1. Berisha, Anton N., Në mbretërinë poetike - kritikë letrare për veprën e Anton Pashkut,

Shpresa, Prishtinë, 2002.

2. Elsie, Robert, Histori e letërsisë shqiptare, Pejë –Tiranë, 1997.

3. Hamiti, Sabri, Vepra letrare 10, Letërsia bashkëkohore, Faik Konica, Prishtinë, 2002.

4. Hamiti, Sabri, Studime letrare- Botime të veçanta XLIX, Seksioni i gjuhësisë dhe

letërsisë- Libri 21, Prishtinë, 2003.

5. Krasniqi, Nysret, Episteme letrare, 99 AIKD, Prishtinë, 2010.

6. Krasniqi, Nysret, Letërsia e Kosovës 1953-2000, 99 AIKD, Prishtinë, 2016.

7. Pashku, Anton, Galtina, Faik Konica, Prishtinë, 2005.

8. Pashku, Anton, Kjasina, Rilindja, Prishtinë, 1973.

9. Pashku, Anton, Kulla, Naim Frashëri, Tiranë, 2007.

10. Pashku, Anton, Lutjet e mbrëmjes, Rilindja, Prishtinë, 1998.

11. Pashku, Anton, Nji pjesë e lindjes, Rilindja, Prishtinë, 1965.

12. Pashku, Anton, Oh, Rilindja, Prishtinë, 1990.

13. Pashku, Anton, Tragjedi moderne, Rilindja, Prishtinë, 1986.

14. Pashku, Anton, Tregime Fantastike, Rilindja, Prishtinë, 1989.

15. Pashku, Anton, Tregime, Jeta e Re, Prishtinë, 1961.

16. Piegy – Gros, Nathalie, Poetika e intertekstualitetit, Parnas, Prishtinë, 2011.