uloga moentarne politike centralne banke u bosni i hercegovini

7/25/2019 Uloga moentarne politike Centralne banke u Bosni i Hercegovini

1/17

ULOGA CURRENCY BOARDA U MONETARNOJSTABILIZACIJI I EKONOMSKOM RAZVOJU BOSNE I

HERCEGOVINE

Draen MarjanacMagistar ekonomije, Vlada Republike Srpske, Trgr Republike Srpske 1, Banja Luka,

e-mail: [email protected]

Rezime: Devizni kurs predstavlja cijenu po kojoj se jedna valuta mijenja za dru-gu i vaan indikator konkurentnosti privrede na svjetskom tritu. Valutni odborpredstavlja sistem ksnog deviznog kursa gdje se domaa valuta vee za jednu ilivie valuta, kao rezervnu valutu. Razlozi uvoenja i primjene valutnog odbora, na

primjeru svih zemalja, su velike ekonomske krize u zemlji praene nestabilnom poli-tikom situacijom. Valutni odbor u ovim situacijama slui kao ekasno sredstvo uspo-stavljanja makroekonomske ravnotee, stabilnosti pariteta domae valute i cijena nakrai i srednji rok. U duem vremenskom periodu Valutni odbor moe predstavljatiograniavajui faktor privrednog razvja zemlje, zbog ogranienog dejstva monetarne

politike, kao vanog faktora privrednog rasta i razvoja. U Bosni i Hercegovini se, zarazliku od veine drava koje primjenjuju promjenjive devizne kurseve, primjenjujerigidna forma ksnog deviznog kursa, ili Currency board. Njime se nastoji obezbjedi-ti stabilan ekonomski sistem u zemlji, stabilnost cijena, odnosno, niska stopa inacije.

Njegova primarna uloga je u potpunosti ispunjena, to predstavlja znaajnu osnovuza samostalni ekonomski razvoj zemlje. Danas u Bosni i Hercegovini ne postoji mo-

gunosti inatorne manipulacije, devizni kurs nema velikih oscilacija, to doprinosimakroekonomskoj stabilnosti zemlje.Currency board se odrao do danas, bez velikih

potresa i zahtjeva za njegovim ukidanjem, ali i limitirajuim dejstvom kao faktorpodsticanja privrednog rasta i razvoja.

Kljune rijei: devizni kurs, currency board, inacija, ekonomski razvoj, monetarnapolitika.

JEL klasikacija:E52, E58, O10, O23.

DOI: 10.7251/EMC1401104MDatum prijema rada: 9. septembar 2013.Datum prihvatanja rada: 2. jun 2014.

STRUNI RAD

UDK: 336.748.12(497.6)asopis za ekonomiju i trine komunikacije

Godina IVbroj Istr. 104-120


2/17

105asopis za ekonomiju i trine komunikacije/ Economy and Market Communication ReviewGod./Vol. 4 Br./No. 1 Banja Luka, Jun/June 2014 pp. 104-120

UVOD

Sistem ekonomskih odnosa sa inostranstvom, kao vaan dio privrednog sistema,treba da obezbjedi uslove za pravovremeno ukljuivanje nacionalne privrede umeunarodnu trgovinu i podjelu rada. Kao bitan faktor ovog sistema, poredspoljnotrgovinskog sistema, izdvaja se devizni sistem sa deviznim kursom kaonajvanijim dijelom. Devizni kurs predstavlja paritet, odnosno, odnos izmeudvije valute koji odraava nivo kupovne moi i jaine nacionalne privrede uekonomskim odnosima sa inostranstvom Stojanov, 2000: 94]. Prema eko-nomskoj teoriji, najira podjela deviznog kursa odnosi se na ksne i varijabil-ne (fuktuirajue, plivajue) kurseve. Varijabilni kursevi formiraju se na osno-

vu ponude i tranje za devizama. Naravno, proces formiranja nije u potpunostipreputen trinim mehanizmima, ve odreenu ulogu imaju i centralne banke.Fiksni kurs predstavlja kurs koji se formira od strane nacionalnih monetarnihvlasti i ne zavisi od ponude i tranje za devizama.

Nakon raspada SFRJ i turbulentnog trogodinjeg perioda, privreda Bosne i Hercego-vine je bila na izuzetno niskom nivou produktivnosti, tehnolokog napretka i trebalo

je uvesti red u monetarni sistem kako bi se stvorile pretpostavke za ekonomski rast

i napredak. Zbog toga je postojala potreba za uvoenjem valutnog odbora koji sepokazao eksanim u kratkom i srednjem roku za veliki broj zemalja koje su se na-le u nansijskim i strukturalnim ekonomskim krizama. Dejtonskim sporazumom,odnosno, lanom VII Ustava utvreno je da u nadlenost institucija BiH spada imonetarna politika. ime js stvoren pravni okvir za uspostavljanje valutnog odbora ivezivanje novokreirane valute u BiH- konvertibilne marke sa tadanjom njemakommarkom, a nakon uvoenja monetarne unije u Evropskoj uniji, sa evrom.

Predmet istraivanja odnosi se na Valutni odbor, njegovu funkciju i ulogu u nekoliko

faza za zemlje koje su ga primjenjivale, sa posebnim osvrtom na Bosnu i Hercegovi-nu. Njegova uloga i funkcije zavise prvenstveno od ekonomskih i politikih aspekatasvake zemlje ponaosob, jer ne postoji njegova ekasna implementacija koja je iden-tina za sve zemlje. Primjena Valutnog odbora je bila naroito specina u BiH, zbogsvih dogaanja u posljednjoj dekadi XX vijeka, ogromnom padu privredne aktivno-sti, zastarjelou i nekonkurentnosti faktora proizvodnje, koji su sa nestabilnom poli-tikom situacijom doveli do velikog pada ivotnog standarda stanovnitva, poveanjanezaposlenosti, neelastinosti cijena u odnosu na ponudu i tranju.

Cilj istraivanja je da se dokae hipoteza da je Valutni odbor izuzetno ekasnosredstvo ekonomske stabilizacije i konsolidacije na kratki i srednji rok, dok u du-gom roku moe negativno uticati na privredni rast i razvoj i iskoriavanje eko-


3/17

106

Draen Marjanac ULOGA CURRENCY BOARD-A UMONETARNOJ STABILIZACIJI I EKONOMSKOM RAZVOJU BOSNE I HERCEGOVINE

nomskih potencijala zemlje zbog svojih limitirajuih dejstava na implementacijuinstrumenata monetarne politike. U kartkom i srednjem roku Valutni odborsvojim ok dejstvom dovodi do makroekonomske ravnotee, sprijeava velikeinatorne uktuacije, rast nezaposlenosti, pad privredne aktivnosti. U dugomroku, Valutni odbor poinje ispoljavati svoje limitirajue dejstvo, jer je ispuniosvoju prvenstvenu svrhu zbog koje je uveden, i nije u mogunosti da uini isko-rak u daljnjem privrednom rastu i razvoju zbog svojih sistemskih nedostataka.

Sistem valutnog odbora predstavlja instituciju kojoj je uloga emisija novca kojije konvertibilan u stranu valutu po ksnom deviznom kursu koji je odreen za-

konom. Njegova primarna uloga odnosi se na odravanje stabilnosti ekonomskigsistema i stabilnost cijena.

Sistem se odrao funkcionalnim do danas bez velikih pritisaka za njegovim uki-danjem. Pored skromnih rezultata u stimulisanju privrednog rasta i razvoja, mi-ljenja mnogih ekonomista su da se njime u stvari omoguava funkcionisanjestabilnog ekonomskog sistema, bez velikih turbulencija i inatornih okova kojibi mogli imati veliki uticaj na socijalnu komponentu.

ULOGA I ZNAAJ DEVIZNOG KURSA U EKONOMSKOM SISTEMUCijena po kojoj se jedna valuta mijenja za drugu naziva se devizni kurs. Mehani-zam funkcionisanja deviznog kursa predstavlja znaajan faktor u meunarodnojtrgovini i spacijalizaciji poslovanja. Devizni kurs uspostavlja vezu izmeu nivoacijena u zemlji i inostranstvu i pomou njega se inostrane cijene preraunavaju unacionalnu valutu i domae cijene iskazuju u devizama. Na taj nain se omogu-ava komparacija cijena i indentikacija proizvoda ija je cijena u zemlji nia pa

se mogu izvoziti, odnosno proizvoda koji su jeftiniji u inostranstvu pa se uvoze.

Devizni kursevi formiraju se na deviznom tritu na osnovu ponude i tranje zadevizama, kod zemalja koje primjenjuju sistem promjenjivog deviznog kursa. Po-nuda i tranja deviza odraavaju stanje platnog bilansa. Decit platnog bilansaznai da je tranja za devizama vea od ponude, a sucit platnog bilansa reektujestanje gdje je ponuda deviza vea od tranje. ranja za devizama odnosi se nastavke platnog bilansa koje odraavaju obaveze zemlje da izvri odreena plaanja

prema inostranstvu,odnosno transakcija koje vre transfer kupovne snage iz zemljeu inostranstvo. Za razliku od tranje deviza, ponuda dolazi od aktivnih stavki plat-nog bilansa koje reektuju plaanja inostranstva prema zemlji i inostrani transferkupovne moi u zemlju.


4/17


Postoje veliki broj teorija, koje s obzirom na aspekt na koji se odnose, objanjavajunain na koji se formira devizni kurs nacionalne valute. Najzastupljenija od svihteorija naziva se Big Mac Index. Ovaj indeks kreirao je ekonomski magazin TeEconomist 1986. godine. Indeks uporeuje cijene McDonalds-ovih hamburgera uraznim zemljama svijeta. Kreatori ovog indeksa su razmiljali na koji nain e od-rediti devizni kurs, odonosno paritet kupovne moi u razliitim zemljama svijeta.Doli su na ideju da reper za mjerenje indeksa bude McDonalds-ov hamburger,zato to u sebi sadri sastojke koji se mogu nai u veini zemalja na svijetu, i koji semogu novano izraziti i uporediti. eorija Big Mac indeksa polazi od pretpostavkeda Big Mac na slobodnom tritu u svim dravama kota priblino isto. Relativna

kupovna mo jedne valute u odnosu na drugu rauna se tako da se cijena, izraenau lokalnoj valuti, Big Mac-a u jednoj zemlji podijeli s cijenom u drugoj zemlji, aonda se rezultat uporedi sa kursom valuta te dvije zemlje. Ako je taj broj nii odkursa, onda je prva valuta podcjenjena, a ako je vii, onda je precjenjena.

Grakon 1: Big Mac Index u 2013. godini

Izvor:GCyouth(www.gcyouth.net); pristup bazi IX 2013.


5/17

108


Ukoliko je devizni kurs ispod nivoa koji se oznaava kao realan, tada je domaavaluta precjenjena, a strana valuta podcjenjena to dovodi do rasta uvoza i sma-njenja izvoza jer je kupovna mo u inostranstvu vea nego u zemlji. Posljedicaovoga je decit platnog bilansa Samuelson,Nodrhaus, 2004: 469]. S druge stra-ne, podcjenjenost domae valute, kada je devizni kurs iznad realnog, dovodi dostimulisanja izvoza i poskupljenja uvoza jer je kupovna mo vea u zemlji nego uinostranstvu. U situaciji kada je tranja za devizama vea od ponude, Centralnabanka intervenie na deviznom tritu prodajom deviza iz monetarnih rezervi.Kada je ponuda deviza vea od tranje za devizama, Centralna banka otkuplju-

je viak ponude deviza nacionalnom valutom. Meutim, ne postoji optimalan

nivo monetarnih rezervi koji je dovoljan da se nivelie razlika izmeu ponude itranje za devizama u duem vremenskom periodu. Nacionalana privreda moese zaduivati u inostranstvu sve dok njen privredni potencijal garantuje urednootplaivanje dugova

Jedan od ekasnijih metoda za postizanje platnobilansne ravnotee je devalvacijanacionalne valute. Devalvacija ograniava potronju, ali i djeluje stimulativno naizvoz, time i na formiranje dopunske ponude deviza na deviznom tritu. Mje-

rama devalvacije nacionalne valute, domaa roba postaje jeftinija u inostranstvu,izraena u inostranoj valuti, to dovodi do poveanja tranje za domaom robom,a time i izvoza Stojanov, 2000: 101]. Obim i efekat devalvacije zavise od viefaktora. Prije svega, efekat devalvacije zavisi od elastinosti izvoza i uvoza premacijenama. Sa rastom deviznog kursa strane valute oekuje se smanjenje uvoza, atime i tranje za devizama. Privredni potencijal ima znaajnu ulogu u stimulisa-nju devalvacije. Efekti devalvacije mogu biti skromni ukoliko je i slab privrednipotencijal koji nije u stanju da obezbjedi potrebne izvozne vikove u uslovimapoveane tranje za domaim proizvodima. akoe, i kvalitet proizvoda koji se

izvoze igraju znaajnu ulogu. Ukoliko je lo kvalitet izvoznih proizvoda, premakriterijumima i preferencijama inostranih kupaca, devalvacija nee imati velikuulogu u stimulisanju izvoza i prodaje tih proizvoda na inostranim tritima.

Fiksni i promjenjivi devizni kurseviU ekonomskoj teoriji postoji nekoliko podjela deviznih kurseva, od kojih je naj-znaajnija, podjela prema nainu njihovog utvrivanja na ksne (vrste) i pro-mjenjive (uktuirajue, eksibilne).

Fiksni devizni kurs odnosi se na kurs gdje je cijena deviza denisana od stranecentralnih monetarnih vlasti, odnosno, centralne banke i ne zavisi od ponude itranje za devizama [Blanchard, 2010: 426]. Fiksni devizni kurs imamo u slu-


6/17


ajevima kada je dozvoljena uktuacija kursa u uskim granicama od 2% - 3%na gore ili dole od zvanino utvrenog pariteta. Ovaj devizni kurs je postojao uvrijeme zlatnog standarda, kada je njegova visina bila odreena sadrajem zlata u

jedinici nacionalne valute. Ovaj automatizam je nestao kada je naputen sistemzlatnog standarda i u novim uslovima se ksni devizni kurs mogao odrati jedinomjerama spoljnotrgovinske i devizne kontrole. Sistem ksnog deviznog kursaima dvije bitne komponente, a to su valutni paritet i kupovna snaga.

Valutni paritet predstavlja odnos nacionalne valute prema konvencionalno iza-branom zajednikom imenitelju (USD, SDR). Kupovna snaga predstavlja unu-

tranju vrijednost valute.

Za razliku od njih, promjenjivi devizni kursevi forniraju se uglavnom na osnovuponude i tranje za devizama na deviznom tritu.o znai da njihovo formiranjenije u potpunosti preputeno trinim mehanizmima, zbog nesavrenosti trita,ve i uticajem nacionalnih monetarnih vlasti [Blanchard, 2010: 448]. Preputa-nje slobodnog formiranja deviznog kursa nikada nije ni bilo, iako se navodi uliteraturi, jer je devizni kurs suvie znaajan instrument nacionalne privrede da

bi se prepustio slobodnom formiranju na deviznim tritima i eventualnim pe-kulativnim mehanizmima.

VALUTNI ODBOR, ISTORIJAT I ULOGA U DRUGIM ZEMLJAMAPrema prihvaenim denicijama, Currency board ili Valutni odbor predstavljainstituciju koja emituje papirni i kovani novac, potpuno konvertibilan, u stranuvalutu koja u ovom sluaju ima karakter rezervne valute, i to po ksnom kusu,koji je po pravilu denisan zakonom. Znai, njegova uloga je, prvenstveno, odr-

avanje stabilnog ekonomskog sistema jedne zemlje, stabilnost cijena, odnosnoniska stopa inacija. Sistem valutnog odbora razvio se u Velikoj Britaniji u XIXvijeku i primjenjivao se u mnogim dravama svijeta, u zavisnosti od ekonomskei politike situacije. Naputanjem valutnog odbora prelo se na konstituisanjeCentralne banke sa svim njenim funkcijama i politikama gdje je postalo moguemanipulisati koliinom novca u opticaju iz razliitih razloga. Karakteristika ovogprocesa je da su, poslije naputanja Valutnog odbora, veina zemalja ule u fazustagacije.

Valutni odbor se pokazao kao ekasan sistem u obuzdavanju visoke stope ina-cije u kratkom roku, ali i ograniavajui faktor u nansiranju decita budetaod strane monetarnih vlasti. Meutim, to zavisi sa kog aspekta se gleda, jer one-


7/17

110


moguavanje nansiranja decita budeta ima i dobrih strana, u smislu kontro-le emisije novca, naroito bez pokria koji bi se mogao iskoristiti za punjenjebudeta to moe imati negativne implikacije na koliinu novca u opticaju iprivredni razvoj. Ograniavanje obima emisije i jednostavne monetarne opera-cije ne daju mogunost monetarnim vlastima da obezbjede podrku komercijal-nim bankama kada imaju problema sa likvidnou. U toj situaciji, komercijalnebanke ovaj problem nastoje rijeiti meubankarskim ugovorima i kratkoronimkreditima kod matinih banaka.

Najei razlozi zbog kojih su valutni odbori uvoeni odnose se na probleme

makroekonomske ravnotee, tranzicinonih reformi, otvaranja ekonomija i ratnihkonikata, to je sluaj u BiH. Zemlje koje su uvodile valutni odbor, mogu se po-dijeliti u dvije grupe, s obzirom na makroekonomske razloge uvoenja sistema.Prvu grupu ine zemlje koje su imale veliku monetarnu i valutnu nestabilnost,a druga grupa obuhvata zemlje sa malom i otvorenom ekonomijom koje nisuimale iskustva u voenju monetarne politike. Za obe grupe zemalja je zajednikoda su prolazili, ili jo uvijek prolaze, kroz proces tranzicije ka trinoj ekonomijisa niskim poetnim stepenom privrednog razvoja. Sistem karakterie jednostav-

nost, transparentnost i precizno denisana pravila. Valutni odbor karakterie ne-koliko bitnih elemenata, a to su: sistem automatizama,

kredibilitet,

fiksni devizni kus i konvertibilnost, potpuno pokrie domae valute rezervnom valutom, politika nezavisnost i povjerenje i pravno regulisanje.

Sistemom valutnog odbora nastoji se obezbjediti konvertibilnost, makroeko-nomska disciplina, sinhronizacija mehanizma za podeavanje garantovanih ispla-ta, pouzdanost u monetarni sistem, promovisanje trgovine, investicija i razvoja.Nain kreiranja novane mase u sistemu valutnog odbora slian je sistemu zlat-nog standarda. o znai da drave mogu emitovati onoliko nacionalnog novcakoliko imaju pokrie u valuti za koju su vezani.

Pozitivni i negativni aspekti valutnog odbora

Od perioda uvoenja sistema valutnog odbora do danas podjeljena su miljenja oadekvatnosti i uinku sistema. Meutim, jedan od najvanijih razloga za njegovouvoenje u tranzicionim zemljama smatra se velika podlonost centralnih mone-tranih vlasti zemalja politikim uticajima u smislu nansiranja decita budeta


8/17


i kupovine socijalnog mira koji dovode do visoke stope inacije, i u kombinaci-ji sa niskom stopom privredne aktivnosti, imaju dalekosene posljedice na pri-vredni rast i razvoj. Kao najvei nedostatak primjene ovog sistema naglaava senemogunost voenja autonomne monetarne politike. Centralne banke nisu umogunosti da primjenjuju instrumente monetarne politike kao bi ostvarili naj-vanije makroekonomske ciljeve i time poboljali ivotni standard stanovnitvana dui vremenski period. Osnovne prednosti sistema valutnog odbora su: konvertibilnost nacionalne valute, garancija cjenovne i monetarne stabilnosti, makroekonomska disciplina,

stimulisanje spoljnje trgovine, stimulisanje direktnih i portfolio investicija i razvoj bankarskog sektora na zdravim osnovama.

Meutim, uspjeh ovog sistema zavisi i od ostalih aspekata ekonomske politi-ke, kao to su nivo poetnih rezervi, eksibilnost instrumenata skalne politike,varijacije kamatnih stopa, eksibilnost trita rada. Pored naglaenih prednosti,valutni odbor ima i nedostatke koje negativno djeluju na privrednu aktivnost na

nivou zemlje. Najvei nedostaci su: ogranienja i mogunost zabrane odobravanja kredita to moe imati negativ-ne implikacije na bankarski sector,

onemoguavanje voenja autonomne i aktivne monetarne politike i ograniena zatita od pekulacija na tritu.

Kritike sistema uglavnom se odnose na automatizam sistema i nedostatak slobo-de monetarnih vlasti. Centralna banka nema mogunost provoenja diskrecio-ne monetarne politike, pa valutni odbor u stvari slui kao stabilizator deviznog

kursa i cijena. Prilagoavanje privrede na negativna kretanja na tritima odnosise na prilagoavanje privredne aktivnosti, novane mase, nivoa domaih cije-na, zaposlenosti i plata. Posebno se u kritikama naglaava neekasnost dranjarezervi, u smislu onemoguavanja korienja raspoloivih resursa koji bi bili naraspolaganju prije svega privredi.

Ekonomskim i statistikim istraivanjima dolo se do zakljuaka da je sistemvalutnog odbora pruio mnogo bolje rezultate nego bilo koji drugi reim ksnog

deviznog kursa. Postojanje valutnog odbora smanjuje godinju stopu inacije zaoko 3,5%, to predstavlja rezultat efekta povjerenja koji je posljedica poveanjatranje za novcem.


9/17

112


Primjena valutnog odbora u drugim zemljamaSistem valutnog odbora pokazao se ekasnim mehaniznom spaavanja posrnulihprivreda zemalja na kratki i srednji rok. On se primnjenjivao u zemljama Latin-ske i June Amerike, Baltikim i istono evropskim zemljama nakon izlaska izSovjetskog Saveza. Pokazao se izuzetno ekasnim mehanizmom prvenstveno uobuzdavanju rastue stope inacije i stimulatora privrednog rasta i razvoja. Naosnovu analiziranja primjene valutnog odbora u razliitim zemljama, moe sezakljuiti da univerzalni model voenja monetarne politike ne postoji. Svaka ze-mlja ima razliiti nivo ekonomskog, politikog, socijalnog, demografskog razvojai nastoji da sama bira najadekvatniji model za primjenu. Ipak, osnovne postavke

sistema u zemljama koje su ga korisitle su veoma sline. Karakteristike Valutnogodbora koje su koristile Bugarska, Estonija i Litvanija imaju odreene slinostisa BiH, dok je u Argentini i Hong Kongu imao potpuno razliite preformanse.Potrebno je i naglasiti da ovaj sistem nije u svim zemljama dao iste rezultate, ali

je imao stabilizacioni efekat, kao svoju pozitivnu stranu.

Sluaj Bugarske u drugoj polovini 90-ih godina XX vijeka predstavlja klasianprimjer neophodnosti uvoenja Valutnog odbora.

Tabela 1: Ekonomski pokazatelji Bugarske u period 1997.-2002.

BUGARSKA 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002.

BDP(realni) -5,6 4,0 2,3 5,4 4,0 4,5

Stopa inacije 1082,0 22,2 0,7 9,9 7,4 5,9

Nezaposlenost 15,0 16,0 17,0 16,4 19,5 16,8

Decit platnog bilansa 4,1 -0,5 -5,3 -5,6 -6,5 -4,3

Investicije- u mil $ 507 537 789 1033 641 430

Izvor: Autor

Bugarska je poslije nekoliko neuspjenih pokuaja stabilizacije zavrila sa hip-erinacijom 1996. godine. Program ekonomskog oporavka koji je prezentovaoMeunarodni monetarni fond naiao je na veliki otpor u javnosti.Sljedee godineusvojen je novi Zakon o Centralnoj banci gdje je ustanovljen kurs dovae valute -leva prema njemakoj marki u odnosu 1000:1 [Kozari, 2007: 31]. Pojavom evra1999. godine, marka je zamjenjena. Osnova sistema ogledala se u Monetarnom

odjeljenju ije obaveze, rezerve komercijalnih banaka, sve vrste depozita morajuda budu pokrivene deviznim rezervama. Na taj nain se stvorila klima za eko-nomski oporavak, smanjenje inacije, poveanje investicija i privrednog ciklusa.


10/17


Na slian nain je sistem valutnog odbora primjenjen i u Estoniji i Litvaniji, jerje sistemski problem bio slian problemima koje je imala i Bugarska, dok se va-lutni odbor u Argentini i Hong Kong-u razlikovao. On je bio vie kao neka vrstaneuobiajenog sistema konvertibilnosti koja nije bila u potpunosti slobodna iodstupanja od klasinog valutnog odbora dozvoljavala su Centralnoj banci daima aktivnu ulogu u monetarnom sistemu.

VALUTNI ODBOR U BOSNI I HERCEGOVINIKako bi se razumjeli razlozi uvoenja valutnog odbora u BiH, neophodno je

sagledati ekonomske i, prije svega, politike aspekte koji su rezultirali njegovimuvoenjem. Nakon raspada SFRJ, u BiH je uveden bosanskohercegovaki dinar(BHD) kao sredstvo plaanja u platnom prometu BiH. Izvrena je konverzija

jugoslovenskog dinara (YUD) za BHD po kursu 1 BHD za 10 YUD. Depozit-ni novac je zamjenjen konverzijom po datom kursu preko Slube drutvenogknjigovodstva. U tom periodu, na teritoriji BiH su u opticaju bile tri valute, sobzirom na tadanju politiku situaciju. Poto je bilo problema u obezebjeenjuBHD, i njegovog vezivanja za susjedne valute, poelo se koristiti i tadanja nje-

maka marka (DEM) kao sredstvo plaanja, jo od druge polovine 1994. godine.Po deviznom kursu, BHD se vezao za DEM gdje se za 1DEM trebalo platiti 350BHD. U uslovima privrednog kolapsa i hiperinacije, javila se potreba za dodat-nim gotovim novcem, koga nije bilo mogue u tolikoj mjeri odtampati, pa sesve vie koristilo DEM kao sredstvo plaanja.

Nakon potpisivanja Dejtonskog sporazuma, denisana su pitanja konstituisa-nja i funkcionisanja centralnih monetarnih vlasti u BiH. Valutni odbor u BiHi druga pitanja koja se odnose na Centralnu banku BiH(CBBiH), denisani su

Aneksom IV Dejtonskog sporazuma. Valutni odbor, kao model upravljanja mo-netarnom politikom, primjenjuje se od osnivanja CBBiH 1997. godine. U lanuIII Ustava, denisana su pitnaja koja spadaju u nadlenosti institucija BiH, gdje

je denisano da u nadlenost BiH spada i monetarne politika, to je predvienolanom VII. lanom VII regulisana su sljedea pitanja: BiH ima Centralnu banku koja e biti jedina odgovorna za izdavanje novca i

monetarnu politiku u cijeloj BiH, Nadlenost CBBiH odreuje Parlamentarna skuptina,

U prvih est godina poslije stupanja na snagu Ustava, CBBiH nee moi da-vati kredite kreiranjem novca i u tom pogledu e funkcionisati kao valutni od-bor, a nakon isteka tog perioda, Parlamentarna skuptina moe tu nadlenostdati Centralnoj banci,


11/17

114


Upravljanje CBBiH dato je u nadlenost Upravnom odboru. Striktno je odre-en i sastav ovog organa, s tim da se njegov broj i sastav razlikuje u prvom, uodnosu na naredne mandate.

U prvom mandatu CBBiH, nije bilo mogue izabrati Guvernera iz BiH niti izsusjednih zemalja. Poslije denisanog perioda od est godina, Upravni odborCBBiH broji pet lanova koje imenuje Predsjednitvo na period od est godina.lanovi upravnog odbora biraju Guvernera CBBiH na period od est godina.Ovakvim denisanjem uloge CBBiH, ova institucija je postala ustavna kategorijazaduena za emisiju novca i voenje monetarne politike u BiH. Razlozi uvoenja

valutnog odbora u BiH su: obezbjeenje vrstog nominalnog kursa nacionalne valute, s obzirom na eko-

nomsku situaciju u kojoj je bila BiH i kopleksna politika situacija koja je koila donoenje jedinstvenih odluka

[Kozari, 2007: 20].

Valuta koja se koristi u BiH, konvertibilna marka(BAM) bila je ksno vezana zatadanju DEM, a nakon uvoenja jedinstvene evropske valute, za evro (EUR),

po denisanom kursu od 1 BAM za 0,51 EUR. okom godina implementacije,Valutni odbor je u veoj mjeri uspjeno ostvarivao ciljeve monetarne politike: monetarna stabilnost, jaanje nansijske stabilnosti i discipline, niska stopa inacije, privlaenje stranih investicija, kontinuirani rast deviznih rezervi, razvoj nansijskog trita, servisiranje spoljnog duga drave i

politika nezavisnost.

Ovi ciljevi su se u veoj ili manjoj mjeri ostvarili, osim ambiciozno denisanogcilja koji se odnosi na prosjenu stopu privrednog rasta od 5% na godinjemnivou. Ova stopa nije uzeta bez razloga. Prema rezultatima istraivanja bilo bineophodno obezbjediti stopu privrednog rasta od 5% na godinjem nivou, uperiodu od 20 godina, kako bi se dostigao nivo drutvenog proizvoda i industrij-ske proizvodnje iz 1990. godine, koja se uzima za posljednju stabilnu skalnu

godinu u SFRJ. Naravno, ovaj cilj je postavlja previe ambiciozno, uzimajui uobzir ukupnu politiku i ekonomsku situaciju u zemlji. Naime, BiH je imalajaku baznu industriju u SFRJ, koja je bila povezana sa ostalim namjenskim in-dustrijama, po principu spojenih posuda. Raspadom drave, izgubilo se trite,


12/17


proces proizvodnje i proizvodi su postali nekonkurentni na svjetskim tritima.ehniko-tehnoloka i nauna zastarjelost, uz nedostatak jeftinog novca, dopri-nijeli su produbljivanju ekonomske krize i sve veem zaostajanju u odnosu nazemlje u okruenju, kao glavne spoljnotrgovinske partnere.

Tabela 2: Glavni ekonomski pokazatelji u Bosni i Hercegovini u periodu 2007.-2012.

Pokazatelji 2007. 2008. 2009. 2010. 2011. 2012.

BDP per capita u KM 6.357 7.318 7.259 7.274 7.466 7.611

CPI indeks 1,5% 7,4% -0,4% 2,1% 3,7% 2,1%

Saldo tekueg rauna u mil KM -2.328 -3.464 -1.502 1.498 2.233 2.215

Brudo devizne rezerve u mil KM 6.698 6.295 6.212 6.457 6.423 6.224

Izvor: Direkcija za ekonomsko planiranje BiH(www.dep.gov.ba); pristup bazi IX 2013. (obradio autor)

Valutni odbor u uslovima BiH je denisan po pravilu da svako ko eli da imaBAM, mora taj novac kupiti za inostranu konvertibilnu valutu. Kada se domainovac kupuje za neku inostranu valutu, te transakcije se obavljaju po trinom de-viznom kursu. o znai da monetarna pasiva CBBiH ne smije ni pod kojim uslovi-

ma biti vea od devizne aktive CBBiH. Uzimajui u obzir platni bilans BiH, odno-sno, spoljnotrgovinsku razmjenu, CBBiH moe emitovati onoliko domaeg novcakoliki je izvoz iz BiH. o znai, da, ukoliko BiH privreda izveze proizvoda i uslugau vrijednosti od 100 EUR, CBBiH moe emitovati 195 BAM. Ovaj mehanizamemitovanja novca, u uslovima u kojima je bila, i jo uvijek se nalazi BiH, predstavljanajekasniji mehanizam u smislu kontrole novane ponude i smanjivanja inaci-onih okova. Za BiH koja je krenula prestruktuiranjem privrednog modela iz cen-tralno-planskog u trini, vaoma bitan aspekt je obezbjeenje makroekonomskestabilnosti. U okviru ovog uslova, kljuni faktor je da zemlja ima stabilan domai

novac baziran na realnoj podlozi, odnosno, u procesu reprodukcije.

Diskreciona monetarna politika, u uslovima u kojima se nalazila BiH, sa potreba-ma za rekonstrukcijom fabrika, putne infrastrukture, stambenih objekata, ila biu smjeru stvaranja velikih pritisaka na CBBiH za nepokrivenom emisijom novcato bi dovelo do velikih inacionih udara i ukupne makroekonomske stabilnosti.Uzimajui u obzir predhodno navedene stavke, Valutni odbor je predstavljaonajprikladnije rjeenje sa aspekta monetarne politike, integracije jedinstvenog

ekonomskog prostora, ali ne i privrednog rasta i razvoja.Valutni odbor, koji je uveden jo 1997. godine, imao je dvostruku ulogu, i njegovuticaj i rezultati se razlikuju u zavisnosti od aspekta koji se posmatra. Uzmeemo


13/17

116


u obzir aspekte monetarne politike i privrednog razvoja. Uvoenje valutnog od-bora u BiH, sa aspekta monetarne politike, predstavlja kvalitetno rjeenje koje jeispunio svoju misiju i cilj. Svrha njegovog uvoenja bila je da se postave zdravimonetarni temelji i onemogui politiki i svaki drugi uticaj na autonomiju radaCBBiH u procesu emisije novca. Uzimajui u obzir iskustva SRJ i Hrvatske, injihovih monetarnih vlasti, koji su u doba najveih kriza stimulisali hiperinacijuemisijom novca bez pokria, onda je ova svrha uvoenja u potpunosti izvrena.

Grakon 2: Stopa inacije u Republici Srpskoj i Bosni i Hercegovini u periodu 2008.-2012. godine

Izvor: Privredna komora Republike Srpske(www.komorars.ba); pristup bazi IX 2013. (obradio autor)

Konsolidacijom monetarnog sistema u zemlji, stvorila se zdrava baza za razvoj -nansijskih trita, posebno bankarskog, koji ima odluujuu ulogu u privrednomrazvoju i multiplikovanju novostvorene vrijednosti. Stabilnou kursa domaevalute, stimulisao se i dolazak stranih investicija i vratilo se povjerenje u novac itednju, kao najvaniji fakor akumulacija vikova sredstava koji se kasnije plasira-

ju privredi. Ali, taj kurs je i ograniavajui faktor izvoza i konkurentnosti domaeprivrede. Jer, ukoliko EUR ojaa prema nekoj drugoj valuti, po principu auto-matizma e dovesti do apresijacije BAM i smanjenja konurentnosti kroz kurs koji

stimulie uvoz, a destimulie izvoz.Stopa inacije se odrava u prihvatljivim granicama bez mogunosti velikih os-cilacija i, ukoliko bi se sada napustio sistem valutnog odbora, dolo do velikih


14/17


varijacija stope inacije. ime bi se dugorono destimulisao privredni razvoj ipoveala bi se ionako niska konkurentnost domaih proizvoda na inostranimtritima.

Drugi aspekt, koji je predmet analize, a tie se privredog razvoja zemlje, u velikojmjeri nije ispunio oekivanja. Empirijskim istraivanjima i iskustvima zemaljakoje su primjenile Valutni odbor, dolazi se do zakljuka da ovaj sistem ima pozi-tivne efekte samo na kratki i srednji rok, eventualno do 10 godina, a nakon togaima kontraproduktivno dejstvo. Kao prvo, CBBiH nema mogunost za voenjeautonomne monetarne politike, odnosno, primjenu instrumenata monetarne

politike kako bi se postigli denisani makroekonomski ciljevi u skladu sa eko-nomskom politikom zemlje. Meutim, analizirajui svaki instrument monetarnepolitike ponaosob, postavlja se pitanje da li bi se njihovom primjenom postiglibolji rezultati u privrednom razvoju. CBBiH nema mogunost sprovoenja mje-ra devalvacije, koja moe predstavljati znaajan izvozni stimulator, ali s odree-nim ogranienjima.

Privreda BiH nije na visokom stepenu tehnolokog razvoja, primjenjuju se za-

starjeli procesi proizvodnje i plasmana proizvoda, kvalitet proizvoda je neade-kvatan, a marketing i kanali distribucije su na niskom nivou. Efekat devalvacijenajvie zavisi od kvaliteta proizvoda i sposobnosti privrede da obezbjedi dovoljneizvozne vikove u odnosu na tranju. Uzimajui u obzir gore navedene injenice,posoji opravdan stepen sumnje da bi efekat devalvacije dao oekivane rezultate.Znai, Valutni odbor nije jedini krivac neekasnosti i nekonkurentnosti domaeprivrede. Uzroci su mnogo dublji, sa strukturnim problemima i izuzetno loimpolitikim odlukama, u smislu liberalizacije domaeg trita, jo 1997. godine,koji su omoguili ulazak stranih kompanija i proizvoda na domae trite i ne-

mogunost domae privrede da im konkurie u tom vremenskom periodu. Dru-gi instrumenti monetarne politike, prije svega operacije na otvorenom tritu,imaju drugo dejstvo i primjenjuju se u drugim situacijama, koje su razliite odkonkretnih strukturnih problema u kojima se nalazi ekonomija BiH.

ZAKLJUAKValutni odbor predstavlja instituciju koja je zaduena za emitovanje konvertibil-

nog novca u stranu valutu koja ima karakter rezervne valute po ksnom kusu, kojije denisan zakonom. Primarna uloga Valutnog odbora je postizanje stabilnostiekonomskog sitema i cijena, odnosno, niske stope inacije. Njega karakteriesistem automatizama, kredibilitet, ksni devizni kus i konvertibilnost, potpuno


15/17

118


pokrie domae valute rezervnom valutom i politika nezavisnost i povjerenje.Sistemom valutnog odbora eli se obezbjediti konvertibilnost, makroekonomskadisciplina, sinhronizacija mehanizma za podeavanje garantovanih isplata, pouz-danost u monetarni sistem, promovisanje trgovine i investicija. Sistem Valutnogodbora pokazao se ekasnim mehanizmom spaavanja ugroenih ekonomija ze-malja na kratki i srednji rok. Valutni odbor se ekasno primnjenjivao u zemljamaLatinske i June Amerike i istono evropskim zemaljama. Pokazao se izuzetnoekasnim mehanizmom prvenstveno u obuzdavanju rastue stope inacije i sti-mulisanja privrednog rasta i razvoja.

Nakon potpisivanja Dejtonskog sporazuma, privreda BiH je bila na izuzetnoniskom nivou sa dislociranom monetarnom i skalnom politikom. EkspertiMMF-a su uvidjeli neophodnost uvoenja jednog ksnog, rigidnog sistema ve-zivanja nacionalne valute za DEM, kako bi se smanjila nekontrolisana inacijai stimulisao privredni razvoj. Sistem je ustanovljen vezivanjem BAM za DEM,a nakon uvoenja EUR, prelo se na vezivanje na novu evropsku valutu. Na tajnain eljelo se sprijeiti nekontrolisano tampanje novca od strane politiara ikupovina socijalnog mira, koja je bila svojstvena za sve zemlje nakon raspada

SFRJ. o je najpozitivnij efekat uvoenja sistema valutnog odbora.Rezultati istraivanja potvrdili su postavljenu hipotezu u pogledu uloge, znaa-

ja i vremenskog dejstva Sistema valutnog odbora. Kao osnovni cilj istraivanja,denisana je uloga Valutnog odbora na primjeru Bosne i Hercegovine, svrsi-hodnost i vremensko dejstvo. Posmatrano u vremenskom periodu od uvoenjaValutnog odbora do danas i empirijskim istraivanjem, dolo se do zakljuka da

je sistem imao veliku ulogu iskljuivo u makroekonomskoj stabilizaciji zemlje,monetarnoj disciplini, ekonomskom razvoju u poetnim fazama svoje primjene,

koji je postepeno slabio sa ispoljavanjem ograniavajuih faktora Valutnog od-bora. Sistem se odrao i do danas, bez velikih potresa i zahtjeva za njegovim uki-danjem, ali i limitirajuim dejstvom u podsticanju privrednog rasta i razvoja. o

je posljedica injenice da CBBiH, nije u mogunosti, da kao vrhovni monetarniautoritet, koristi sve instrumente monetarne politike. Kao to je ranije naglae-no, sistem je ekasan u poetnim fazama privrednog razvoja, tj. nakon velikihekonomskih potresa u nekoj od zemalja, ali na dui rok ima skromne rezultate.BAM, kao valuta, je ksno vezana za EUR i zavisi od kretanja EUR prema dru-

gim valutama. o znai, da je i privreda BiH zavisna od vrijednosti EUR premadrugim valutama, koje ine spoljnotrgovinske partnere. Ukoliko EUR apresiraprema nekoj drugoj valuti, to e i privredu BiH uiniti manje konkurentnom natom tritu, jer e destimulisati izvoz iz BiH u tu zemlju.


16/17


Poto CBBiH nema mogunost devalviranja nacionalne valute, kao jedne odmjera za podsticanje domaeg izvoza, vidi se koliko su efekti valutnog odboraskromni, u smislu privrednog rasta. Ali, miljenja mnogih domaih ekonomistasu da je sistem valutnog odbora i dalje potreban BiH, jer obezbjeuje ekonom-sku, politiku i socijalnu stabilnost, i ukoliko bi se on ukinuo, dolo bi do pojavevisoke inacije i ekonomske nestabilnosti, i BiH bi bila jo manje konkurentnana inostranim tritima i u privlaenju direktnih stranih investicija, nego to jetrenutno.

BIBLIOGRAFIJABlanchard, O. (2010),Macroeconomics,Prentice Hall, New Jersey.Kozari, K. (2007),Modeli monetarne politike sa osvrtom na valutni odbor Bosne i Hercegovine,

Centralna banka, Sarajevo.

Samuelson, P. and Nordhaus W.(2007),Ekonomija, Mate, Zagreb.

Stojanov, D. (2000),Meunarodne nansije u globalnoj ekonomiji, Ekonomski fakultet, Sarajevo.

Centralna Banka BiH. (www.cbbh.ba); pristup bazi:IX 2013.

GCyouth(www.gcyouth.net); pristup bazi IX 2013.

Privredna komora Republike Srpske(www.komorars.ba); pristup bazi IX 2013.Direkcija za ekonomsko planiranje BiH(www.dep.gov.ba); pristup bazi IX 2013.

Ministarstvofinansija i trezora BiH (www.mft.gov.ba); pristup bazi IX 2013.

Agencija za statistiku BiH(www.bhas.ba); pristup bazi IX 2013.

Republiki zavod za statistiku Republike Srpske(www.rzs.rs.ba); pristup bazi IX 2013.


17/17

120


CURRENCY BOARD ROLE IN MONETARY

STABLIZATION AND ECONOMIC DEVELOPMENT OFBOSNIA AND HERZEGOVIN

Draen MarjanacMaster of economics, Government of Republic of Srpska, Republika Srpska Square 1,

Banja Luka, e-mail: [email protected]

Summary: Exchange rate price in which one currency exchange for another representvery important indicator of competitive of economy in world market. Currency Boardrepresent xed exchange rate system where domestic currency is attach for one or morecurrencies , as reserve currency. Reasons for impose and apply ,in cases of all countries,are large economic crisis in country following the unstable political situation. In thiscases, Currency Board serves as effi cient instrument to set up macroeconomic bal-ance, keeping domestic currency parity and prices stable in short and middle periodof time. In long period of time Currency Board can stand restrictive factor for eco-nomic activity stimulation, because monetary policy action limitation, as important

factor for economic growth and development.Unlike in Bosnia and Herzegovina is,of most of countries that apply uctuating exchange Council, applyingrigid form of

at exchange rate or currency board. By currency board, it is trying to provide stableeconomic system in country, price stability, speaking of low ination rate. Its primaryrole is completely accomplish, which means important base for substantive econom-ic development of country. Today in Bosnia and Herzegovina do not exist inationmanipulation possibility, exchange rate have not large uctuation, which contributeto macroeconomic stability of country.Currency board hitherto, adhere without bigshocks and request for abolish, but with limited effect as a factor of actuate of economic

growth and development.

Key words:Exchange rate, currency board, ination, economic development, mon-etary policy

JEL Classication:E52, E58, O10, O23

uloga moentarne politike centralne banke u bosni i hercegovini

Documents