Ñukapa ukkumanta yachay · Ñukapak kkumana yachay 3 chunkaniki yachay rikuchi yuyay runakunapa...
TRANSCRIPT
Riksichikkuna
Ayllullakta Shuti
Marka
Kiti
Ayllullakta
Wata
Yachachik
Ñukapa Ukkumanta YachayChunkaniki Yachay - Guía para el Docente de EIFC
PRESIDENTE DE LA REPÚBLICARafael Correa Delgado
MINISTRO DE EDUCACIÓNAugusto Espinosa Andrade
Viceministro de EducaciónFreddy Peñafiel Larrea
Viceministro de Gestión EducativaWilson Ortega Mafla
Subsecretaria de Educación Intercultural BilingüeMargarita Arotingo Cushcagua
Subsecretaria de Fundamentos EducativosHeidy Ocampo Meneses
Subsecretario de Educación Especializada e InclusivaJavier Ortiz Carrillo
Director Nacional de Educación Intercultural BilingüePedro Cabascango Remache
Director Nacional de CurrículoMiguel Herrera Pavo
Directora Nacional de Educación Inicial y BásicaVerónica Chávez Camargo
Directora Nacional de Comunicación SocialLorena Portalanza Zambrano
Equipo técnicoActores del Sistema de Educación Intercultural Bilingüe
Diseño y diagramación Paul Mejía Benavides
IlustraciónSantiago Chicaiza Vargas
© Ministerio de Educación del Ecuador (MinEduc), 2015 Av. Amazonas N34-451 y Atahualpa
Quito, Ecuadorwww.educacion.gob.ec
La reproducción parcial o total de esta publicación, en cualquier forma y por cualquier medio mecánico o electrónico, está permitida siempre y cuando
sea autorizada por los editores y se cite correctamente la fuente.
Impreso por: El Telégrafo EP
DISTRIBUCIÓN GRATUITA - PROHIBIDA SU VENTA
ADVERTENCIAUn objetivo manifiesto del Ministerio de Educación es combatir el sexismo y la discriminación de género en la sociedad ecuatoriana y promover, a través del sistema educativo, la equidad entre mujeres y hombres. Para alcanzar este objetivo, promovemos el uso de un lenguaje que no reproduzca esquemas sexistas, y de conformidad con esta práctica preferimos emplear en nuestros documentos oficiales palabras neutras, tales como las personas (en lugar de los hombres) o el profesorado (en lugar de los profesores), etc. Sólo en los casos en que tales expresiones no existan, se usará la forma masculina como genérica para hacer referencia tanto a las personas del sexo femenino como masculino. Esta práctica comunicativa, que es recomendada por la Real Academia Española en su Diccionario Panhispánico de Dudas, obedece a dos razones: (a) en español es posible <referirse a colectivos mixtos a través del género gramatical masculino>, y (b) es preferible aplicar <la ley lingüística de la economía expresiva> para así evitar el abultamiento gráfico y la consiguiente ilegibilidad que ocurriría en el caso de utilizar expresiones como las y los, os/as y otras fórmulas que buscan visibilizar la presencia de ambos sexos.
3Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
RIKUCHI YUYAY
Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa yachayka uchillapachamanta wañuna pachakamami rin. Kay yachay llikaka Pachamama kawsayta katishpami rukashka kan. Shinallatak tukuy kay llaktapi kawsak runakunatapash alli rikushpami rurashkanchik. Kay yacha-naka unaypak alli kawsayta charinkapakpash rurashkanchikmi.
Sapan llaktakunapi imashina kawsana kakta rikushpami yachanataka rurana kan. Llaktakunapi ima llankaykuna, raymikuna tiyashkata yachanawasipi yachankapak llankaykunataka allichinami kan. Kayta katishpami Antisuyupi, Punasuyupi, Kunti-suyupi, Yawati suyupipash llankankuna.
Kay yachana wasikunapika alli yachaykuna tiyachun munankuna. Shinallatak kikin kawsaywan, llakta kawsaywanpash pakta yachaykuna tiyana kan.
Kay kamuka chunkaniki runa yachaypa ruraykunata charin; chusku wata, pichka watayukkama wawakunapakmi kan. Shinami Acuerdo Ministerial 0440-13 kama-chiy pankapi, MOSEIB yachay ñan, kamu nishkashina ña yachana ukukunaman yaykuna kan.
1 Llika: Sistema.
Rikuchik Panka
Kallari Yuyay 5
Ñukapa Ukkumanta Yachay 9
Guía 1: Kushiyarishpa Pukllanakuy 11
Yachachikpak Yachaykuna 20
Guía 2: Ñuka kallariy yachaykuna 26
Yachachikpa Yachachinakuna 38
Guía 3: Ñukapanchikpa Shimi 44
Yachachikpa Yachachinakuna 57
Guía 4: Ñuka Pachamamapash 62
Yachachikpa Yachachinakuna 75
Anexo 1: Evaluación 82
Anexo 2: Vocabulario 83
Anexo 3: Formato Guía de Aprendizaje 84
Anexo 4: Informe Quimestral 86
5Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
KALLARI YUYAY
Wawakunaka mama chichu tukushka pachamantami yanapayta mutsurinmi. Chay pachamantami, aylluwan, Pachamamawan, llaktapi tiyak mashikunawanpash, allilla kawsanata yachanami tukun.
Yayamamawan ñukanchik kikin shimipi rimanakushpa. Kikin kawsaymanta yachaykunata, ruraykunata, kikin chanitapash1 hamutanka2.
Ñukanchik wawakunaka yayamamawan, ayllukunawan ruraykunata rantina- kushpami wiñarin. Shinami alli kawsankapak yachaykunata hapiy tukunmi. Yuyak-kunata/rukukunata yanapashpa, paykunamanta yachakushpapash wiñarinmi. Kayshina wawakuna kawsaymanta yachakushpa wiñarinamantami kay kamupika riksichikrinchikmi.
Chaymanta, runa wawakuna ñukanchik kikin yuyaykunawan yachakushpa wiñarichunka, “tinkik yachaykunata” surkushkanchik. Kay tinkik yachayku-naka, wawakuna ñukanchik Pachamamapa kawsay ñanta katishpami yachaku-chun churashkanchik.
Kay yachaykunaka Ayllumanta, llullaktamanta; Amawtaymanta, pakchi yachay-manta; Pachamamamanta, kawsaymanta, allpamantapash tinkichishpami yacha-china kan.
Kay tinkik yachaykunaka kawsaypi tiyak tukuy yachaykunata tantanchinmi. Ñukanchik yachanapika mana yachaykunata pitishpa yachachinchikchu. Kay tinkik yachaykunaka 2014 wata “Currículo Nacional de Inicial” kamuwan alli apanakunmi.
1 Chani: Valor.2 Hamutana: Comprender, entender.
6 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Imatalla yachana, imashina yachay mirarina, runa yachaykunamantapash rikuchik shuyu.
* Reajuste elaborado por: Equipo técnico de la Dirección Nacional Intercultural Bilingüe
Chunkaniki yachanapi tiyakkunata paktachinkapakka, SUBSEIB ukupi chusku yachachina yachakuna ñankunatami killkashkanchik.
Kay yachachinapika wawakuna alli ruray yachaykunawan yayamamapa yachay-kunapipash wiñarishpa katinata paktaytami mashkan. Kay tukuy kawsaykunataka puncha punchami ñukanchik kichwa shimipi yachachishpa MOSEIB willashka ñantami paktachina.
Kay yachay ñanka ñukanchik runa yachaykuna yaykushpa, kimirishpa richun pakta-chinkapak munan. Shinami tukuy runakunapa yachaykuna mana chinkarinkachu.
Kay pankakunapika wawakunapa achka ruraykunami tiyan. Kay ruraykunawan-ka tukuy mamallaktapi wawakunapa yachaykunami ashtawan mirashpa rinkuna.
7Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Shinallatak yachachikkunapash ashtawan shuk ruraykunata wawakuna mashna watakunata charin, chaykunata rikushpa rurachina kan. Shinami shuktak, tukuy wa-wakuna yachankuna, shinalltami ñukanchik wawakunapash tukuykunata yachana kan. Ashtawankarin kichwa wawakunaka paykunapa kikin yachaytapash ashtawan mirachishpa yachana kan.
Shinallatak kay chunkaniki kamuka, chusku llankana ñankunata rurankapakka, MOSEIB kamupi imashina killkashka kanmi. Chay chusku imashina yachachina ñan tiyan. Chay ñankunawanmi killkashka kan; chay chusku ñankunata rikushunchik:
* Elaborado por: Equipo técnico de la Dirección Nacional de Educación Intercultural Bilingüe.
A. Ushay pacha: Kaypika kikin yachayta, shuktak yachaytapash (ishkay yachay) yachankapakmi kan: yarikunawan llankay, yachayman yaykuy, amawta yachay, yachashkata rikuy ñankunatami katina kan.
• Yarikunawan llankay: yachanawasi kanchapi, allpamamapi ima tiyak-kunata wawapa yarikunawan llankana. Ñapash mutkishpa, mallishpa,
8 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
milchishpa /kakushpa, uyashpa, rikushpa pukllana. Chaypakka mana imatapash mutsurinachu.
• Yachayman yaykuy: shuk yachayman yaykunkapakka, wawa paypa ay-llupi, paypa kawsaypi imalla yachashkamantami tapuna kan. Chaypakka yachachikmi imalla yachashkata rikunkapak shuk tapuykunata allichish-pa tapunka.
• Amawta yachay: EIFC patapi wawakunata amawta yachayman kimi-chinkapakka “yachana munayta rikchachispa”, “imatapash rurashpa, kawsashpallami yachanchik” nishpami kallarina. Manapash wawamanka ima yachaytapash tallinallachu. Ashtawanka, wawakuna paykunallatak taripachun, kawachun, kakuchun, kikin kawsaymantapash yachaykuna-ta yachachunmi yanapana kan.
EIFC patapi wawakuna amawta yachayman kimichinkapakka, shuk llankaykunatami churashkanchik. Shinallatak yachachik yachachunpash kamu tikuripimi amawta yachay killkakunata yapachishkanchik. Shinami ikin kaywsaymanta kikin yachaytapash sinchiyachinka, wawakunapa kikin kaytatapash mirarichun chay yachaykunata kimichinka.
• Yachashkata rikuy: wawakunaman amawta yachayta kimichishka washa, Yachayman yaykuy pachakupi tapushkakunata kutintak tapuna kan. Shinami wawa yachakushkataka rikurayashun.
B. Yachaywan ruray pacha: ña wawa Ushay pachapi yachashkakunawanka, sapan yachay kamukukunapi ishkay yachaypi pakta pakta llankaykunata ruranka.
C. Yachayta wiñachiy: wawaka, yuyaypi hapishpa (unanchashpa) yachashkata rikuchinkapakka shuk yachayta wiñachishpa, wallpashpa, rurashpapash llankay-kunata paktachinka.
D. Yachaywan willachiy: sapan yachayta paktachishpaka, yachashkakunawan, imatapash wiñachishpa, wallpashpa shuktak yachakukkunawan, yayamamawan, yachanawasi pampapi rikuchina.
9Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
ÑUKAPA UKKUMANTA YACHAY
Ruraymunay
Wawkuna paypa ukkuta riksichun, imapak kakta riksichun, shinallatak payllatak riku-rayashpa kawsachun. Umayuyaykunata, shuktak mashikunawan wankuriyta, kuyu-riykunatapash alli ushachun. Paypa muyuntin allpakunata llaktakunatapash riksishpa alli kawsachun.
Yachaykuna
ÑUKAPA UKKUMANTA YACHAY Unidad 10: Conociendo mi cuerpo
• Punchan punchan ruraykunaCompartiendo actividades cotidianas
• Allpa mamapi tiyashkata rikurayanaOrden y cuidado de los ambientes naturales.
• Ñuka ukkuwan pukllanaJugando con mi cuerpo
• Takikunata uyana, rimanaLa música como expresión.(ritmos)
• Allpa mamapi tiyakkunawan pukllanaJugando con los elementos de la naturaleza.
• Ñuka aylluwan, yachana wasipi, ayllu llaktapipash alli kawsaymanta.Practico los valores de respeto y responsabilidad en mi familia, CECIBs y Comunidad.
• Muyunti ima tiyakta riksina, rikurayanamanta.Explorando y cuidando el entorno.
• Ñukanchik ayllu llaktapi sumak mikunakunamantaAlimentos saludables de la comunidad.
• Ñukanchik sumak rimaykunamanta.Nuestros mitos
• Yari ushaykunata mirachinaDesarrollo de los sentidos
• Imashina llankana: alli rurana, yanapanaHábitos de trabajo: orden y colaboración.
• Sitikunawan ashtawan rimayta yachakuna.Desarrollo del lenguaje oral mediante la elaboración de títeres.
• Rimanakuna, uchilla yuyaykunatapash killkanaComunicación y reproducción de textos sencillos.
Nos comunicamos con nuestro cuerpo.
• Takikuna, pukllaykunamantaCanciones y juegos.
• Killa, intipash kawsaypa alli kashkamantaLa importancia de la luna y del sol.
• Wayra, puyu, tamyamanta.El viento, las nubes y la lluvia.
• Ñukanchik llaktakunapa challayluna, raymikunamanta.Los ritos y celebraciones de Raymis de nuestros pueblos.
• Ñukanchik murukunata katushpa, rantishpa pukllashun.Juguemos a la compra y venta de nuestros productos.
Kushiyarishpa pukllanakuy
Jugando alegres
Alli kawsaypak yachaykuna
Mis primeros conocimientos
Ñukanchikpak Shimi
Desarrollando nuestra lengua
Pachamama Ñukapash
La naturaleza y yo
Kushiyarishpa Pukllanakuy1
11Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
TANTACHISHKA YACHAYKUNA
• Punchan punchan ruraykuna
• Allpa mamapi tiyashkata rikurayana
• Ñuka ukkuwan pukllana
• Takikunata uyana, rimana
• Allpa mamapi tiyakkunawan pukllana
PAKTAY
Tukuy wawakunata, kay imalla allpa mamapi tiyashkakunata kuyachun, rikuraya-chun yachachina; kay yachaypaka ima ruraykunapipash yanapachishpa yachachi-na, paypa kikin kawsayta sinchiyachichun yachachina.
Tukuy wawakunata imapash imakunawan shuk takikun ata rurashpa, takishpa, alli uyachishpa, alli uyachun yachachina, paypa kikin ukkutapash riksichun yachachina.
Tukuy mamallaktapi yachaykunawan imatalla yachana, imatalla ushana.
Punchan punchan ruraykuna
• Warmi kakpi, kari kakpi, unkushka kakpi, shuk chikan kakpipash tu-kuywan alli kawsana.
• Shuktak wawakuna, shuktak yuyakkuna ruraykunapi kimirishpa yanapana.
• Yachana wasipi, wasipipash imashina kawsana nishkamanta chaskina, yachakuna.
• Chay llaktapi tiyak yurakunata, wiwakunata kuyashpa1 rikurayana ruray-kunata rurachun.
Allpa mamapi tiyashkata rikurayana
• Wawakuna kawsak llaktapi llakikunamanta yachachun, shinallatak ima-kunata rurashpa kishpirinakunata katishpa kishpirichun.
1 Kuyana: Antisuyupika llakina nin. Amar, querer.
12 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
• Chay llaktapi ima tiyakkunamanta, tapushpa taripashpa riksichun.
• Chay llaktapi imakuna tiyashkakunata tupushpa, alli yuyashpa chimpapurachun.
• Chay llaktapi imakunatapash rikushpa ishkayniki tullpukunata riksichun.
• Chay llaktapi imakuna tiyashkakunata riksuhpa, imashina kaymanta, tullpumanta, hatun kaymanta, uchilla kaymanta, rikcha kashkata, pakta kashkata rikuchun, hamuktachun.
• Ima nishkakunatapash katishpa rurana, kimsa ruraykama rurachun.
• Paypa kawsaymanta shuyushpa rikuchichun.
Ñuka ukkuwan pukllana
• Llakta pukllaykunapi, tushuykunapi, imashina ruranakunata katishpa ki-mirichun, rurachun, chayachun.
• Shimita llukiman, alliman, ñawpakman kuyuchichun, kashtunata kinrayman kuyuchichun, shimipi samayta huntachichun, kalluta achkata kuyuchichun.
• Shuk chakiwanlla, shuk chakiman pawana, shuk shuk chakiwan pawa-na, paylla pawana.
• Chakanata wichayyana, urayana.
• Shuk imapipash wichayyashpa mana urmashpa shayarina, chakita, makita, kuyuchishpa mana urmana; ñawita kuyuchina, ushashpa, mana ushashpa-pash imashina nikta katishpa kuyuchina. Pachata mirachishpa rurana.
Takikunata uyana, rimana
• Shuk takita alli uyashpa, makita, chakita, imatapash kuyuchishpa takina.
• Imashina tushnakunata alli katishpa tushuna, mana kipayana, mana yallishpa atina.
• Ishkay sami takikunapi kuyurina, tushuna, kikin ukkuta takipi kuyu- chishpa kuyurina.
• Kunkata, rikrata, makita, rukata, sikita, kuknurita, sanpita, chaki-ta kuyuchishpa imapash pukllaykunata, kallpaykunata, shitariykunata shuktakkunatapash rurachun.
Allpa mamapi tiyakkunawan pukllana.
• Chay llaktapi shuktak wawakunawan, shuktak yuyakkunawan ima ruray-kunapipash yanapana.
13Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
• Chay llaktapi ima tiyakkunamanta, tapushpa taripashpa riksichun.
• Chunka yupata, yuyaytapash riksichun.
• Imakunatapash imshina kakta, ima tullpu kakta, hatun kakta, uchilla kak-ta rikushpa samina.
• Imshina kakta rikushpa, imamanta rimakukta rikushpa mushuk shimi-kunawan rimana.
• Imakunawanpash shuyushpa, tullpushpa , rikchakunata mirachishpa rurashpa rikuchina, rimana.
• Purina, kallpana, ama urmashpa karilla purina, rurana, kayman, chayman rina, achkata rina; llukiman alliman rina; shuk takiwan, uyariwan rina.
Runa yachay ñanta katishpa yachaykuna
YARIYAYKUNA
Kay ruraykunata minkanchik:
Shuk Ruray: Tukuy wawakunawan chay llaktata purinaman llukshina. Chay llakta-pi runakuna imata rurankunata rikuna. Wawakunata imata rikunkichik nishpa ta-puna. Ima ima ruraykunamanta killkashpa rina. Kay ruraykunaka umata ashtawan alliyachin, shinallatak warmikunapa, karikunapa, warmi wawapa, kari wawapa, warmi yuyaykpa, kari yuyaykpa rimaykunata riksinapi yanapan.
Shinallatak ima ima rurashkakunamanta rimana kan. Shinallatak killkana pirkapi, mana kaspaka shuk hatun pankapi killkashpa rina kan. Shinallatak chay ruraykuna-manta imakunatak wawakunapash ruran Chaykunata rimana, nishun tukuyllami tutamanta mikunchik, tukuyllami churanata churarinchik nishpa rimana. Wawa-kunapa ruraykunawan, yuyakkunapa ruraykunawan chimpapurashpa rimana; shina punchan, punchan ruraykunamanta rimana, yachachina.
Ishkay Ruray: Chay llaktapi tiyak, mayukunata, pakchakunata, yurakunata, ñan-kunata, sisapampakunata, rikunaman llukshina. Ñanpika yachachikka tullpukuna-manta, hatun kaymanta, uchilla kaymanta, karakunamanta, tapushpa rina. Shinalla- tak imata rikushpapash yupashpa, yupashpa rina. Shinami yupaywan, mashna kaywan tupushpa, chay llaktapi mashna tiyashkamantapash riksinka. Paykunapa munaywan rimankakuna.
YACHAY TARIPAY
14 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Kimsa Ruray: Kallpashpa, imashinapash pukllanalla, atukta pukllanalla, shuk ha-tun pampaman llukshina. Tukuylla wawakunata pukllachina, tukuylla wawakuna kikin ukkuwan imashinapash pukllachun sakina, shinami kikin ukku2 ima, ima cha-rishkakunata riksinka.
Chusku Ruray: yachachikwan, yachakukkunawan, imakunawanpash chay llaktapi takik imakunata rurana. Takishpa imashina uyarin, chayuyariykunamanta rimarina, chay uyariykunata riksishpa richun yachachina.
Kay ruraykunata rurankapakka, yachachikmi shitashkakunamanta, pichashka-kunamanta imakunatapash kutin hapishpa tantachina. Antakunata, pankakunata, mankata killpanakunata tantachina. Kay ruraypika yayamamakunapash yana-panallami kan. Kaykunawanka wankarkunata, chilchilkunata ruranalla kan. Kay ruraykunawanka rikuyta, uyayta, takariykunata ashtawan alliyachishpa rina kan.
Pichka Ruray: Yachana wasi muyuntinman llukshina. Chay kuskapika rumikunata, yurakunata, muyukunata, pankakunata, kaspikunata, sisakunata pukllashpa, puk- llashpa tantachina. Ña yachana ukupika imashina kakta, hatun kakta, uchilla kakta, ima tullpu kakta rikuna. Tukuy imashina kakta rikushpa tukuy wawakuna samina kan.
YACHAYMAN YAYKUY
Tapushpa kutichishpa rimanakushunchik
Shuk Ruray
• Kikin kawsak llaktaka ima shutita kan.
• Ima ruraykunatatak punchan, puchan rurankichik.
• Allpa llankaymantaka, ima ruraykunatatak punchan, punchan rurankichik.
• Wawakunaka ima ruraykunatatak yayamamakunawanka rurankuna.
Ishkay Ruray
• Kanpa llaktapika, mayukuna, pakchakuna tiyanchu. Kay kuskakunata ri-kunkapak rishkankichu.
• Riksishpaka, chay kuskakuna imashina wakanta alli yuyankichu, chay kuskakunapi kanata munankichu.
• Kanpa llaktapika achka yurakunachu tiyan, ashalla yurakunachu tiyan.
2 Ukku: Cuerpo.
15Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
• Kay sumak kuskakuna ama wakllirichunka imatatak rurana kanchik.
Kimsa Ruray
• Rumpawan pukllashpaka, kikinpa ukku ima kuskakunatatak kuyuchin-ki. Hatun yurakunata wichayashpaka kikinpa ikku ima kuskakunatatak kuyuchinki.
• Ima pukllaytatak pukllankapak munanki.
• Imashina wiwakuna purin, shina pukllanata munankichu. Ima wiwashina pukllanata munanki.
• Kurikinki takipi tushushpaka ima kikinpa ukku kuskatatak kuyuchinki.
Chusku Ruray
• Ima takinapash takinata yachankichu. Kikinpa ayllumanta pipash ima ta-kinatapash takinchu.
• Ima takitatak munanki.
• Ima takita uyashpa tushunata munankichu.
Pichka Ruray
• Kikinpa llaktapika mayukuna, sachakuna, urkukuna imakunapash tiyanchu.
• Shuk yurata tarpushkankichu. Kikinpa yachana wasipi yurata tarpunata munankichu.
• Allpa mamapi tiyak imakunawan imakunatapash rurankapak munankichu.
• Allpamamapi ima tiyakkunawan pukllaykuna tiyakta riksinkichu.
AMAWTA YACHAY
Wawakuna alli yachakuchun, kay yachaykunata yachachishunchik.
Shuk Ruray
Wawakunawan chay yachana ukuta pichashpa pukllana.
Kay pukllaykunata rurankapakka, wawakunawan imashina tukuylla ukukuna pun-challa, mana mapa kanamanta rimana kan. Chay yachana wasipimi unay pa- chakunata wawakunaka yallinkuna, chaymantami yachana ukuka punchalla, mana mapa kana kan.
16 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Wawakunawanllatak shuk mapakunata shitana hatun churanakunata rurana. Chay mapa shitana kuskakunapimi, allpamamamanta llukshishka mapakunata, ruras-hkalla mapakunata, kutin imapapash hapina. Imapapash mutsuna mapakunata chikan, chikan churana, tantachina kan. Wawakunawanka imasami mapakuna llukshin, ima sami mapakuna tiyakmanta rimana, yachachina kan.
Kutin imapapash mutsunalla mapakunawan, shitashkakunata kutin hapishpa, chaykunawanka imakunatapash rurana kan. Shuk rikchakunata, shuk sitikunata rurana kan. Shinami wawakunaka kay ruraykunapa wakin mapakuna, shitashka-kunapa allimi kakta yachakunkakuna.
Ishkay Ruray
Wawakunawan mashi mayuta rikunaman rishpa pukllashun (chay llaktapi tiyak mayupa shutita churana kan)
Kay ruraykunata rurankapakka, ñawpa punakunallatami, imashina chay mayuman rinakunata killkashpa churana kan. Chay ruraykunata killkankapakka: imakuna-tatak rurayta ushana kanchik, kutin ima ruraykunatatak mana rurayta ushanchik, nishpa tapuna kanchik. Kallaripika wawakunata tapushpa killkana kanchik, kipaka kutin mana nishkakunata paktachishpa killkana kanchik. Chay purinapika wawa-kuna ama ima llakitapash charichun rikuna kan. Imakunata rurtaykunata usan, ima ruraykunata mana ruranakunamanta shuyukunata rurana kan.
Chay purinaman rina punchaka, yayamamakunataka purinaman llukshina. Shina- llatak chiri kakpi, kunuklla kakpipash rikushpa chay churanakunawan kachamuna nina kan.
Purinkapak ña rishpaka tukuy chay allpamamapi ima ima tiyakkunata rikuchishpa, rimashpa rina kan. Shinallatak ima tullpukunata charin, hatun kak, uchilla kakta-pash rikuchishpa rina kan. Maypi kaktapash rikuchishpa, yachachishpa rina kan.
Ña chay kuskaman chayashpaka maypi pukllanata rikuna kan. Chay kuska alli kakta, mana kashpaka ima llakikuna tiyaktapash rikuchina kan. Shinallatak tukuy wawakunawan imashina ama mapayachinamanta, imashina rikurayanamanta, kuyashpa charinamantapash rimana kan.
Kimsa Ruray
Wawakunawan kikin ukkuta kuyuchishpa pukllana.
17Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Imapash ruraykunata kanchapi, ukku hatun kuyuriykunata charichun shuk puk- llayta akllana kan. Yachachikmi ña kuyurishpa rikuchina, pukllachina kan, kuyushpa, kuyushpa ukkupa kuska ima shuti kakta riksichina kan. kay kuyuykunataka, shuktak shuktak ukku kuskakunata kuyuchina, kuyuriykunatami rurana kan. Wa-wakunapash kay ruraykunata ushana kan, paykunapash chakipi pawana, shuktak chakiwan pawana, ama urmashpa pukallana, ñawita kuyuchishpa pukllana; shuktakkunata pukallana. Kay ruraykunaka wawakuna kuyurinapi, shimikunata mirachiypipash yanapan.
Kanchapi samashpantin, ñawikunata kuyuchishpa pukllana. Llaki ñawita churash-pa, kushi ñawita churashpa, piña ñawita churashpa, kalluta llukchina, kalluta sati-na, hukipuna, pukuna, shuktakkunatapash rurana. Kay ruraykunaka alli rimachun yanapan.
Chusku Ruray
Wawakunawan imakunatapash takishpa pukllana.
Imapash shitashkakunamanta kutin hapishpa, ima takinakunapash rurana, kan-chaman rishpa ima sami uyarikunatapash takina.
Kay ruraykunapakka yachachikmi ima takinakunwan llukshichunpash wawakuna-ta tantachina kan. Sapan tantariykuna ima takitapash riksina kan. Yachachikmi ima takitapash takina kan. Kutin wawakunaka yachachikta katishpa takina kan. Kipaka wawakunata shuk takita wiñachichun mañana kan, uyashka takikunatas-hina rurana kan.
Pishka Ruray
Wawakunawan wasita rurashpa pukllana kan.
Chay yachana wasipa muyuntinpi imakunatapash mashkana, kipaka chay ima-kunawan kikinpa wasitashina rurana nishpa nina kan. Kay llankaytaka tawka pachakunatami chay wasikunata tukuchichun rurana kan. Ña tukuchishpa, sapan wawakuna imashinami paypa wasikan, shinallatak maypi payka puñun, chayta willana kan.
Kay ruraykunaka rimanapi, shinallatak uchilla kuyuriykunata alli rurachun, wawa-kunata yanapan.
18 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
YACHASHKATA RIKUY
Kunanka, kay tapuykunata alli alli kutichishunchik.
Shuk Ruray
• Kikin kawsak ayllullaktaka ima shutita kan.
• Ima ruraykunatatak punchan, punchanka rurankuna.
• Ima allpa llanakykunatatak kikinpa ayllullaktapika punchan, punchan rurankuna.
• Wawakunaka ima ruraykunatatak yayamamakunawan rurankuna.
Ishkay Ruray
• Kanpa llaktapika, mayukuna, pakcahkuna tiyanchu. Kay kuskakunata ri-kunkapak rishkankichu.
• Riksishpaka, chay kuskakuna imashina wakanta alli yuyankichu, chay kuskakunapi kanata munankichu.
• Kanpa llaktapika achka yurakunachu tiyan, ashalla yurakunachu tiyan.
• Kay sumak kuskakuna ama wakllirichunka imatatak rurana kanchik.
Kimsa Ruray
• Rumpawan pukllashpaka, kikinpa ukku ima kuskakunatatak kuyuchinki. Hatun yurakunata wichayashpaka kikinpa ikku ima kuskakunatatak kuyuchinki.
• Ima pukllaytatak pukllankapak munanki.
• Imashina wiwakuna purín, shina pukllanata munankichu. Ima wiwashina pukllanata munanki.
• Kurikinki takipi tushushpaka ima kikinpa ukku kuskatatak kuyuchinki.
Chusku Ruray
• Ima takinapash takinata yachankichu. Kikinpa ayllumanta pipash ima ta-kinatapash takinchu.
• Ima takitatak munanki.
• Ima takita uyashpa tushunata munankichu.
19Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Pishka Ruray
• Kikinpa llaktapika mayukuna, sachakuna, urkukuna imakunapash tiyanchu.
• Shuk yurata tarpushkankichu. Kikinpa yachana wasipi yurata tarpunata munankichu.
• Allpa mamapi tiyak imakunawan imakunatapash rurankapak munankichu.
• Allpamamapi ima tiyakkunawan pukllaykuna tiyakta riksinkichu.
Kay ruraykunata ruraychik:
1. Mapakunata churanata rurana, chaypika kuykakunata churana, tukuy puncha mikushka kipa llukshin mapakunata chaypi churana. Punchan, ama chakiri-chun, punchanmi yakuta churashpa kana.
2. Wawakunata mapakuanata hapichun, mapakunata tantachichun munachina kan, kaykunataka shuk uchilla minkakunata rurashpa yachachina kan.
3. Ñukanchik ayllullaktapi sumak kuskakuna alli kachunka, imakunatalla ruranata pankakunapi rikushpa yachachun yachachina.
4. Chakishka pankakunawan shuk pichanata rurana, chay pichanawan yachana wasipa kanchata pichana.
5. Yachachikwan kallpana, purina, wichayyana, urayana, pawana, shuktakkuna-tapash rurana; maykan kikinpa ukku kuska kuyurikta riksina yachana kan.
6. Kikinpa ukkupim ima kuskakunami raku, ñañu, hatun, uchilla kakta riksina.
7. Kikinpa ukkupi ima kushka kashpapash mashnakama tiyakta yupana, yachana. Shina: ishkay rinri; chunka ruka,…
8. Pukllashpa, pukllashpa, ñawpa, washa, kuchulla, karu kakta yachachina.
9. Shuk hatun pankapi, shuk mashipa ukkuta killkana kaspiwan muyuntinta shu- yuna, katipika shuktak chay llaktapi tiyakkuwan chay ukku shuyuta huntachiy.
10. Shuk takita wiñachina.
11. Yayamamakunawan, tukuy wawakunawan, yachana wasita pichana minkata rurana.
YACHAYWAN RURAY
20 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Yachachikpa yanapaywan, shuk takita wiñachina. Chay muyuntinpi ima tiyashka-kunawan imakunatapash llutashpa rurana.
Chay llutashkakunata tukuykunaman rikuchina, takitapash takina.
Tantarishpa, chay takina imakunata rurashkakunawan takishpa rikuchishun.
YACHACHIKPA YACHANAKUNA (1 YACHANA)
Kichwa wawakunapa punchan, punchan ruraykuna.
Kichwa wawakunaka ayllu nishka ruraykunataka tawakatami wasipika rurankuna.
Tukuy wawakunami imatapash ruranata, mashkanata munan. Chaymantami wa-sipika imakunapash rurankuna. Wawakuna kakpika mamakunaka aparishpami apan, aparishpami imakunatapash rurankuna, chaypimi ima rurakkunatapash ña rikunkuna. Ña chusku watayuk kashpaka yayamamakunata yanapan. Shinallatak yayamamakunapash yanapachun munayyachinkuna.
Shina:
• Llamakunata rikuarayan.
• Chakrakunata rikurayan.
• Kuykunaman, wallinkukunaman mikunakunata karan.
• Challwayman yayamamakunawan rin.
YACHAYTA WIÑACHIY
YACHAYWAN WILLACHIY
21Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Allpa mamapi yaku, samay, allpa, urkukuna tukuykunata rikurayanamanta.
Cañar runakunata yuyaypika, tukuy kay allpa mamapi tiyakkunami kawsaka. Mana imapash kawsay illakka kanchu. Rumikunapash, urkukunapash, mayukuna, kuchakuna, tukuykunami kawsak kan. Tukuykunami runashina rikurin. Rumikuna-pash kari, warmipash tiyan runakunashina, wacharin, mirarin, wañunkuna. Shi-nallatak nanayta, kushita, llakitapash charin. Urkukuna, mayukuna, kuchakuna, pakchakuna, wakin yurakuna, wiwakunapash apunchikshinami kan. Paykunami runakunata rikurayan, wakaychin. Shinallatak ima pachakuna kakta, ima llakikuna tiyanatapash rikuchin. (DIPEIB Cañar, Smithsonian, 2011: 39).
Cañari runakunapa yuyaypika kimsa kawsak llaktakunami tiyan: apunchik llakta, allpamama llakta, runa llakta. Kaypachapika samaywan, yakuwan, allpawan, ni-nawanpash tantalla kawsanmi. (DIPEIB Cañar, Smithsonian, 2011, pág. 39).
Runa wawaka, kay yuyayku-nataka yachana wasipi yacha-chikpash chay ruraykunata rurakpi, shina yuyaykunata charikpimi yachakushpa ka-tinka. Shinami shuk yurakuta llakishpa, rikurayashpa chari-na kan. Shinami yachachikka yachana ukupi yurakuta kuya-na, rikurayana kan. Chaymi wawakunaka rikushpa yacha-kunka, mana shimillapi sakirina kanchu. Shinami allpamama-ta, pachamamata rikurayana yuyayta tukuy wawakunapi churana kan. Shinami wawa-kunaka paykunapa ruraypi, yachaypi yakuwan kashpa, allpawan kashpa, yurakuna-wan kashpapash paykunaka yuyankuna, rikunkuna, ima ruraykunatapash ruranankuna, imapak kaktapash yachakun-kuna. (Sangñay, 2008).
22 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Ñuka ukkuwan pukllashpa
Kay watakunapika wawakunapa ukkuka wiñakunmi. Shinallatak mana urmanata yachana, paypa ukkutapash alli riksina kan. Shina- llatak kushi kanata, llakilla kanata-pash yachana; ima ushaykunata-pash rikuna; imatapash rikushpa kuyurishpapash rurana. Ashtawan ima sinchi ruraykunata, mana ushanalla ruraykunatapash rurana kan. Wawakunapa ukku wiñachun- ka ukku kuyuriy ruraykunata ach-kata rurana kan. Imatapash pak- tankapak pawana, kallpana, chulla chakiwan pawana kan. Kay ruraykunatami wawakunaka munan. Ukku alli wiñashpami umapash alli tukun, alli umayuk tukunkuna. Shinami “alli ukkupika, alli umami kan” ninkuna.
Takishpa rimana
Takikunaka kikin kawsaypa rimaykunami kan, tukuy kawsaytami rikuchin. Takikunaka kati, katimi imatapash willachishpa, yachachishpa yallishpa sha-mun. Takikunaka kikin kawsaykunata, wiñay kawsaykunata willan. Takinakunaka allpamanta, tullumanta, kaspimanta rurashkakunami karka, kankunapash. Wawa-kunatapaka kay takinakunamanta yachachina kan, munayachina kan, shinallatak takichun, ama sakichun yachachina kan.
23Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Allpamamamanta imakunawan pukllaykuna.
Ñukanchik ayllullaktapi tiyak pukallaykunata kutin rikchachina kan, kay pukklay-kunaka sumakmi kan, asinayaykunami kan. Kay pukllaykunataka yuyakkunami churikunaman, churikunaman yallichishka kan. Ñukanchik tukuy yachaykunata kawsaykunata maymanta yallichina yachachinami kan. Shinami kay uchilla wawa-kunata yachachikkunaka kay pukllaykunawan imakunatapash sumaklla yachachi-na kanchik. Chay llaktamantallatak imakunatapash hapishpa kushilla, munaylla yachachiyta ushanchik. Kunanka tawka llakta pukllaykunata rikuk rinchik:
Pakakushka, mitikushpa pukllashun:
Shinami kayampi ayllullaktakunaka, ju-nio killapi inti raymipika tukuyllakuna takishpa, takishpa tushunkuna. Kariku-na, warmikunapash chimpapurashpa, mishnakushpa takinkuna. Kay raymi-pika guitarra, rondín, kirkinchu, flauta, chilinkunata takinkuna. Wawalunapash paktami tushunkuna, shinami chay kawsaywan wiñankuna.
Imashina pukllana:
Shuk pukllakmi shuk yurawan chimpapurashpa, mana rikushpa, yupana kan, mashna nishka-kama yupana kan. Chay pachapimi shuktak pukllakkunaka maypipash pakakuna, mitikuna kan. Ña yupayta tukuchishpa mashkanaman llukshina kan. Maykan ña hapiy tukun. Shina- llatak yupankapak shayarin. Maykan hapishka-pa shutita makita waktarishpa sinchi rimashpa nina kan. Shinami pukllashpa katin.
24 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
YANUSHPA PUKLLANA:
Imashina pukllana:
Shuk pukllana mankakuna charina kan.Shuk uchilla kuchupi tullpatashina rurana kan.Chaypimi chay llakta mikunakunata yanuna.Shina chay yanushkakunata pukllakkunaman karana kan.
Shinami pukllana.
Kayta pukllankapakka, kaytami rurana kan.
Kanchapi, tawka mankakunata shuk watupimi warkunchik. Sapan manka ukupi shuk kamariyta churanchik. Kipa pukllak wawakunaka, manka ñawpapi shayarinkuna. Chaymantaka, shuk wawata ñawita killpashpa shuk kaspita hapichinchik. Ki-paka shukmanta pichkakama yupashpa muyuchinchikmi. Shina kakpi, wawaka kaspiwan mankata mashkashpa pakinami kan. Mankata pakishpaka manka ukupi tiyashka kamariyta hapinlla-mi. Shina, shuktak wawakunapash pukllashpa katinllami.
Mankata pakishpa pukllashunchik
Ñuka Kallariy Yachaykuna2
26 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
TANTACHISHKA YACHAYKUNA
• Ayllukupi, yachana wasipi, ayllullaktapipash alli apanakushpa, alli kaws-anata mashkani.
• Muyuntin ima tiyashkata riksini, rikurayani.
• Ayllullaktapi allí mikunakuna.
• Ñukanchik suma rimay kawsaykuna.
HATUN PAKTAY
Kay wawakunapi, warmi wawakunapi, muyuntin allpakunapi ima tiyaykkunata, allí kawsanamantapash, kuyurishpa, pukllashpa, sumak rimaykunawan kuyayta churana, allí kawasnata yachachina.
Tukuy mamallaktapi yachaykunawan imatalla yachana, imatalla ushana.
Ayllukupi, yachana wasipi, ayllullaktapipash alli apanakushpa, alli kawsanata mashkani.
• Kikin shutita, mashna watayuk, kikin ayllupa shutikunata, maypi kaws-aktapash riksichinata ushan.
• Warmi kakpi, kari kakpi, runa kakpi, mana runa kakpi, unkushka kakpi-pash allí kawsanata mashkana.
• Mashikuna, chay llakta yuyakkuna imapash llakipi kakpi yanapana yuyay-kunata yachachina.
• Imashina allia kawsanamanta killkashkawan, yachana wasipi, ayllu uku-pipash allí kawsana.
• Kimsakama, ashtwanpash ruraykunata imashina nishkata kati, kati rurana.
• Chay llaktapa wiñay kawsaypi rikushpa, imashina runakuna kashkata katishpa imatapash rurana.
• Mana urmashpa, kayman chayman, shuk pachapi, shuktak katishpa, nishkata uyashpa, alli purina. kallpanapash.
Muyuntin ima tiyashkata riksini, rikurayani.
27Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
• Ñawiwan, rinriwan, makiwan, shimiwan imapash chay muyuntinpi tiyak-kunata chimpapurana, yachana.
• Samayta, allpata, yakuta ama mapayachina ruraykunata rurana.
• Kimsakama, ashtwanpash ruraykunata imashina nishkata kati, kati rurana.
• Tutamanta, chishi, tuta kakta yachana, riksina.
• Ñawpa kakta, kunan kakta, kipa kak pachakunata, imatapash rurashpa yachana riksina.
• Maypi wawa shayarishkamanta: ñawapapi kakta, washapi kakta, pakta kakta, karupi kakta, kuchulla kakta yachana, riksina, yachana.
• Yupata, mashna kaktapash chunkakama riksina, yachana.
• Chay muyuntinpi tiyakkunamanta imashina kakta, ima tullpu kakta, ha-tun kakta, uchilla kaktapash riksina, yachana.
• Mana urmashpa, kayman chayman, shuk pachapi, shuktak katishpa, nishkata uyashpa, alli purina. kallpanapash.
• Chakanata wichayyana, urayana.
Ayllullaktapi allí mikunakuna.
• Wawakunallatak makita, shimita, ñawita mayllayta ushana.
• Chay llaktapi shuktak wawakunawan, yuyaykkunawan ima ruraykunapi-pash yanapana.
• Ñawiwan, rinriwan, makiwan, shimiwan imapash chay muyuntinpi tiyak-kunata chimpapurana, yachana.
• Allí mikunakunata, mana allí mikunakunatapash riksina, yachana, shinall-tak imamanta allí mikunata mikuna kakta yachana, riksina.
• Samayta, allpata, yakuta ama mapayachina ruraykunata rurana.
• Uchilla kakta, hatun kakta, tullputa rikushpa, imashina kakta rikushpa imakunatapash samina.
• Imakunawanpash tupushpa yallik kakta, pakta kakta, ashalla kakta riku-na, yachana.
• Paypa ima ruraykunapi, rimaykunapi mushuk shimikunawan rimana.
• Kimsakama, ashtwanpash ruraykunata imashina nishkata kati, kati rurana.
• Kikin kawsaykunata, rurashkakunata shuyushpa rikuchina.
28 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Ñukanchik suma rimay kawsaykuna.
• Maykan ayllumanta, maykan llaktamanta kakta yachana riksina.
• Yuyakkuna willashka ñawpa rimayta shuktakkunaman, kati, kati allita ri-mashpalla willana.
• Yuyaykkuna willashka kipa, chay willaymanta runakunamanta, imakuna-ta rurashkakunamanta willana.
• Shuk ñawpa rimayta shuyukunawan kati, kati willana.
• Tawkapura shuk killkayta killkana, chay ruraykunapi yanapana.
• Ima shuyukunata, imakunatapash mirachishpa, alliyachishpa chay llakta-pi tiyak imakunatapash tantachishpa rurana.
• Kikin kawsaykunata, rurashkakunata shuyushpa rikuchina.
Runa yachay ñanta katishpa yachaykuna
YARIYAYKUNA
Kay ruraykunata minkanchik
Shuk Ruray: Wawakunawan yachana wasipa muyuntinkunata purinaman rina. Chay puriykunapika yuyakkunata, yachachikkunata, yayamamakunata, shuktak tuparik runakunata, pita kashpapash, imashina kakpipash, kuyaywan napash-pa, allí rimashpa yallina. Tukuy yachachikkunami shina llatak kuyaywan napana, amashina kashpa nina, yupaychani nina, kuyaywan, mishki shimiwan rimana. Shi-ina punchan, punchan kawsakpimi wawakunapash yachakunka. Shinallatak wa-wakunapash ayllupi, yachana waspi, ayllullaktapi alli kawsanata yachakunka.
Shinallatak tukuy wawakuna yuyakkunata, ayllukunata, llaktarunakunata uchilla ruyaykunapi yanapachun yachachina: Wawakunaka kiwakunata kuykunaman churanapi, chuchikunaman karanapi, misikunata, allkukunata rikurayashpa yana-panalla kan. kay uchilla ruraykunataka pukllashpa, pukllashpa rurankuna, kay ruray-kunawanmi ña hatun kashpaka allí llankanata, imatapash allí ruranata yachakunkuna.
YACHAY TARIPAY
29Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Ishka Ruray: wawakunawan kanchaman llukshina, yachana wasipa kuskakuna maypi sakirikta yuyarina, pushakkunapa shutikunata yuyarina. Kanchakunata, tu-kuy sisapampakunata purina. Kanchapika imapash pukallaykunata pukllana. Kay ruraykunawanka hatun kuyuriykunata yachakun, yuyaykunamantapash ña yuyay kallarin.
Shinallatak shuktak ukukunata, shuktak llankak wasikunata rikunaman rina. Wa-wakuna tukuyta rikushpa, mana riksishka ukukunata rikushpa richun sakina, kay ruraykunapika yachachik allí yanapana kan.
Kay ruraykunata mana rurashpakllata imashina rina, purina, ruranakunata, mana ruranakunata allí willana kan. Shinallatak ña purinakushpapash kutin , kutin riku-rayana. Chay kuskakunata mana mapayachinamantapash rimana kan.
Kimsa Ruray: Kay rurayta rurankapak, shuk puncha sirikpillatak, yayamamaku-nata, chay llaktamanta: ukata, mutita, ulluku, haba, tawri, chukllu, arveja, lumu, palanta, chuntata kachamuchun mañana. Kay murukunaka chawami kana kan.
Kaya punchapaka wawakunawan llullu murukunata, chakishkakunata samina1. Ima murukuna kakta riksina, hampia kakta, allí mikuy kakta riksina, yachana kan. Shuk yayamamapa yanapaywan chay murukunata yanuna kan, shinami pakta pampa mesata rurashpa tukuylla sumaklla mikuna kan. Manarak mikushpakllata wawakunata makita mayllana nina kan.
Wawakunata maykan mikunatatak ashtawan munankichik nishpa tapuna.
Ña mikuy tukurikpika tukuylla ima mapakunata chay kuskapi tantachina kan, mana mapata, mana ima kupakunatapash chay mikushka kuskapika sakinachu kan.
Chusku Ruray: Shuk yuyay runapa wasipi shuk ñawpa rimayta uyana. Kay ruray-ta paktachinkapakka, shuk wawapa hatun yayata mashkana kan. Chay yuyaktami shuk ñawapa rimayta wawakunaman willachun nina kan. Shinallatak wawakuna-pa ima tapuykunatapash kutichichun mañana kan. kay ruraypaka chay hatun yay-awan maypi rimarinata, chukunlla, allí kuskata, wasita mashkana kan.
Manarak kay yuyak runapakman rishpakllata, wawakuna imashina kanamanta ri-mana, yuyaykunata kuna kan. Chay runata allí napana, allí kana, ranti, ranti riku-rayana kan nishpa nina. Ña chay runa rimakukpi upalla uyana nina, ña tukuchik-pika tapuykunata ruraychik nina kan. Chay rimashkapi, maykan runakunamanta willashkata yachachina, tapuchina. Shinallatak imata chay sumak rimayka yacha-chin, chay yuyaykunata rimana kan.
1 Samina: clasificar. Antisuyupika sami nisha ni: clase, tipo.
30 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
YACHAYMAN YAYKUY
Tapushpa kutichishpa rimanakushunchik
Shuk Ruray:
• Imashinatak yayamamkunataka napanki.
• Imamantatak yaya mamakunatak, yachana wasipi tukuykunata napana.
• Imakunatapash chaskishpa, imakunatapash karakpika imashinatak yupaychanki.
• Yayamamakunataka ima ruraykunapita yanapanki.
• Wasipi, yachana wasipipash imakunatatak ruranki.
Ishkay Ruray
• Yachana wasita pushakka ima shutita kan.
• Yachana wasipika ima ukukunallatak tiyan.
• Kanpa mamaka hampina wasiman yaykunachu.
• Hampina wasi, ima kakta, imapak kakta riksinkichu.
• Allpa mamata rikurayankichu.
• Yachana wasi muyuntinpika imakunatak tiyan.
Kimsa Ruray
• Ima murukunata yachana wasimanaka apamushka.
• Ima murukunatatak ashtawan mikunata munanki.
• Chay murukunaka imashinatak kan.
• Ima tullpukunatatak chay murukunaka charin.
• Imashinatak chay llullu murukunataka yanuna kan.
• Chay sinchi murukunataka imashinatak yanuna kan.
• Ima mikunatatak ashtawan mikunata munanki.
Chusku Ruray
• Kanpa mamaka ñawpa rimaykunata willashkachu.
31Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
• Ima ñawpa rimaytatak uyanata munanki.
• Kanpa llaktapika ima ñawpa rimaykunatak tiyan.
• Ñawpa rimaykunaka imatapash yachachinchu.
• Ruku yayaka ima ñawpa rimaytapash willashkachu.
• Maykan munashka ñawpa rimayta willaway.
AMAWTA YACHAY
Kay ruraykunata rurashunchik, shinami wawakunaka ashtawan yachankakuna:
Shuk Ruray
Wasipi punchan, punchan ruraykunta tukuylla wawakunawan pukllashun, wawa-kuna, wanrakuna, yuyakkuna ruraykunata rurashpa pukllashun.
Kay pukllaykunapika, napaykuna, allí kawsaykunami rikurina kan.
Kay ruraykunata rurankapakka, kallaripi, yachakukkuna, yachachikkuna, yaya-mamakuna, pushakkuna imashina chay yachana ukupi rurakta kawsakta rikuna kan. Shinallatak wasipipash ayllukunta imata rurakkunata rikuna kan. Shinallatak tukuy llaktapi imata rurakkunata rikuna kan. Ashtawan imashinami wawakuna, wamrakuna, yuyakkuna napakta rikuna kan. Ashtawanpash yanapaykunata, ima-tapash ranti, ramti yanapashpa rurakkunata rikuna, rimana kan.
Ña chay riukushkakunawanmi tukuy wawakunawan imashina rurana, pukllana, rikuchinakunata ña kallarina kan. Shinami yachana wasipa kawsayta, aylluku kawsayta, llakta kawsaykunatapash rikuchina kan, ashtwankarin imashina allí kawsanamanta rikuchina kan.
Ishkay Ruray
Tukuy wawakunawan chay llakta muyuntinpika imakuna tiyakta mashkashpa rikushpa pukllana.
Kay ruraykunapaka tukuylla wawakunami chay kuskakunata rikuchina kan. Pay-kunami imamanta chay kuska allí kan, chaykunamanta rimana kan. Kay ruraykuna-pika chay muyuntin kuskakunamanta rimana ( mayukunamanta, urkukunamanta, sumak rikuna allapakunamanta, kuchakunamanta, shuktakkunamantapash ri-
32 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
mana kan. Shinalltak yachana wasipi kuskakunamanta (pukllana pampakuna-manta, yachana kuskakunamanta, yachana ukukunamanta, kanchakunamanta, chuktak kuskakunamantapash rimana kan). Tukuy wawakuna rimachun, chay ruraykunapi, rimaykunapi pakta rimachun rikuna kan. Kay ruraykunaka wawaku-na kuskakunata riksichun, imakuna chay muyuntinpi tiyakta riksinka. Shinallatak, allí rimanakunapi yanapan, maypi kakkunatapash yachakun, mashiyarinapipash yanapan, mashikunawan allí kanatapash yachakun.
Ashtawanpash chiri kakta, rupak kaktapash kay ruraykunawan yachachina kan:
• Chiri, rupak kakta, yakupi, ninapi rikuna.
• Chiri pachata kunuk pachatapash riksina.
• Kunuk/rupay pachapi, chiri pachapi ima churanakunata churarina kan-chik nishpa yachachina.
chiri yacu rupac nina
chiri pacha kunuk pacha
33Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Kimsa Ruray
Wawakunawan chay llaktapi ima murukuna tiyakta riksishpa pukllana. Kay ruraykunata rurankapakka, chay llaktapimi maykan aylluta ña ima murukuna-tapash pallak rinkuna nishpa tapuna. Chay muru pallayman rinkapak manñana kan, kishpichiyta mañana kan. Shinallatak tukuylla wawakunawan allí rimana kan. Chay tarpushka allpakunata, wachukunata, yurakunata ama sarunkichik, ama wakllichinkichin nishpa kunana kan. Yachachik nishkata, ayllukuna nish-kata uyashpa kana kankichik nishpa rimana kan.
Ña chay pampakunaman, muru pallayman rikunaman rinkapak allí killkana kan. Punchan, punchan shuk, shuk mur pallayman rina kan. Punasuyupi habas pallay-man rina. Antisuyupi llullu palantata pallana. Punasuyupi chuklluta pallana. Anti-suyupi chuntata pallana. Punasuyupi papata pallana. Antisuyupi lumuta pallana. Punasuyupika ukata, ranti antisuyupika papachinata pallana kan. Ña puchukay pichka punchapika tukuy yayamamakunawan tantarishpa chay wawakunawan pallashka murukunata yanuna. Shina tukuylla tantarishpa mikunalla kan. Chay mikuykunapika yachachikkuna kashpa, yayamamakuna kashpapash, chay llakta murukunatami mikuna nsihpa rimana. Chay murukunami allí mikunakuna, mana unkuykunata kun, ukkuta alliyachin nishpa rimana kan.
Kay ruraykunapi, allashpa, akllashpa, ishkushpa, imakunatapash rurashpaka wa-wakunapa uchilla kuyuriykuna alliyashpa rin. Imapash uchilla ruraykunata ushay kallarin. Shinallatak chay ruraykunapipash yupana yachaykunata ña yachakun kalla-rinkuna. Imapash raku, ñañu, karu, kuchulla, suni, kutu kakta, yachakushpa rinkuna.
Chusku Yachay
Tukuy wawakunawan ñawpa rimaykunata willashpa, rimashpa pukllana.
Yachachikmi shuk chay llaktamanta ñawpa rimayta akllana kan. Chay ñawpa rimayka kikin kawasywan paktami kana kan. Kunturmanta, michik kuytsamanta rimanalla kan. Wawakunata kushichinkapakka shuk rikchakunata rurashpa, siti-kunata2 rurashpa chay ñawpa rimaytaka rimana kan. Ña chay rimayta tukuchish-paka wawakunata chay rimaymanta shuyuchinalla kan. Shinallatak tukuy wawa-kunawan sitikunata llutashpa, rutushpa, shuyushpa rurana kan.
Shuktak ruraykunata rurankapakka, chay sumak rimashkamanta shuyukunawan shuk kamuta rurana kan. Yachachikmi asha asha chay ñawpa rimayta willashpa, killkashpa yanapana kan. Wawakunaka uyashpa ña asha, asha shuyushpa rina
2 Siti: Muñeco.
34 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
kan. Shinami chay llakta ñawpa rimay kamu ña tukushpa rina kan. Kipaka chay kamuta shuktak kamukunawan pakta churana. Chaypimi wawakunaka pay- kunapa llankashka kamuta rikushpa rinkaku. A3 kamuta, hatunlla kamutami rurana ninkunami.
YACHASHKATA RIKUY
Kunanka, kay tapuykunata alli alli kutichishunchik.
Shuk Ruray
• Imashinatak yayamamkunataka napanki.
• Imamantatak yaya mamakunatak, yachana wasipi tukuykunata napana.
• Imakunatapash chaskishpa, imakunatapash karakpika imashinatak yu-paychanki.
• Yayamamakunataka ima ruraykunapita yanapanki.
• Wasipi, yachana wasipipash imakunatatak ruranki.
Ishkay Ruray
• Yachana wasita pushakka ima shutita kan.
• Yachana wasipika ima ukukunallatak tiyan.
• Kanpa mamaka hampina wasiman yaykunachu.
• Hampina wasi, ima kakta, imapak kakta riksinkichu.
• Allpa mamata rikurayankichu.
• Yachana wasi muyuntinpika imakunatak tiyan.
Kimsa Ruray
• Ima murukunata yachana wasimanaka apamushka.
• Ima murukunatatak ashtawan mikunata munanki.
• Chay murukunaka imashinatak kan.
• Ima tullpukunatatak chay murukunaka charin.
• Imashinatak chay llullu murukunataka yanuna kan.
35Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
• Chay sinchi murukunataka imashinatak yanuna kan.
• Ima mikunatatak ashtawan mikunata munanki.
Chusku Ruray
• Kanpa mamaka ñawpa rimaykunata willashkachu.
• Ima ñawpa rimaytatak uyanata munanki.
• Kanpa llaktapika ima ñawpa rimaykunatak tiyan.
• Ñawpa rimaykunaka imatapash yachachinchu.
• Ruku yayaka ima ñawpa rimaytapash willashkachu.
• Maykan munashka ñawpa rimayta willaway.
Kay ruraykunata ruraychik:
1. Sachapi yurakunawan, kuyukunawan, chakishka pankakunawan, runakunawan, rumikunawan, mayukunawan, pukllana; chyakuskakupi tukuy tiyakkunata kuyaywan pukllana.
YACHAYWAN RURAY
36 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
2. Chay muyuntik allpamamapi imakunalla tiyakkunata rikurayanamanta, shuk hatun shuyuta, llutashpa, tullpushpa, killkashpapash rurana.
3. Chay muyuntik allpamamapa imakunawan imakunatapash rurashpa pukllana. Muyukunawan, yura pankakunawan wiwakunata runakunata rurashpa pukllana.
4. Yayamamakuna imatapash nishkata, imamanpash kachashkakunata rurashpa pukllana.
5. Mashikunapura; imashina yayamamakunata, yachachikkunata, ayllukunata, llaktamashikunata napankichik, chayshina pukllana.
37Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
6. chukllu tantatashina rurashpa pukllana, shinallatak kayka allí mikunami nishpa rimana.
7. imshina wasipi mikunakunata yanunshina pukllana.
8. Chay llakta murukunata shuyuna.
9. Sumak rimaykunata uyashka kipa, maykan ashtawan allí kashkata akllashpa, yachachikpa yanapaywan shuk uchilla rikchata rurana.
10. Shuk alli sumak rimayta akllashpa, chay sumak rimaypi imashina ruraykuna tiyashkata katishpa rurana, rikuchina
38 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Chay llaktapi allí mikunakunakunamanta, muru pallaykunamanta yachakushka-kunawan. Rikchakunata, shuyukunata, shuktakkunatapash rurana. Chay rurash- kakunata shuktak mashikunaman rikuchina.
Yachachikmi chay wawakunapa tukuylla ima rurashkakunawan shuk rikuchiyku-nata rurana, tukuykuna rikuchun shuk katuna pampatashina rurashpa rikuchina.
YACHACHIKPAK YACHANAKUNA
Ayllupi, yacha wasipi, ayllullaktapi imatapash allí rurashpa, pakta-chishpa allí kawsani.
Wawakunata allí kawsaykunawan yachachiyka sumak allimi kan. Shinami wa-wakunaka allí kawsayta tarinkakuna. Shuktakkunata allí chaskina, mashiyarina, hamuktana, imapipash mana yapa piñarina, rantinpana chanikunaka wawakuna allí wiñaypimi yanapan. Shinami allí wawakuna kanka.
Wawapura alli riksinakushpa, paypura alli shunkuwan rikunakushpa allilla kawsankami. Shina rurashpaka ayllu-pipash alli kawsankami. Wawa paykunapa mashikunata allita rikukpi, shuktak mashikuna paytapash alli rikunkami.
Yayamamakuna, yachachikkunapash allilla kawsanami kan. Paykuna alli shunkuyuk kashkata wawakunaman rikuchinami kan. Paykuna imatapash mañana kashpaka, yanapana kashpapash alli shimiwan, alli shunkuwan ruranami kan. Wawakuna chayta rikushpa, paykunapash shinallatak rurashpa kawsankami.
YACHAYTA WIÑACHIY
YACHAYWAN WILLACHIY
39Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Ayllupi imashina kawsanakunata yachachina. Napanata, yuyakkunata napanata, yuyakkunawan pakta kanata, llakta ruraykunapi kanata yachachina. Shina rurak-pika wawakunapash ayllukunawan, llaktapipash alli kawsankuna.
Ayllullaktapika tukuymi yaparishpa, ranti ranti makipurashishpa, karanakushpa kawsankuna. Tayta mamaka tukuyman napanatami yachachinkuna, chaytaka uchillapi yachashpaka, wamra, yuyak ña kashpaka mana kunkarinkunachu. Shinami tukuykunawan allí kawsankuna, mana paylla kawsan, paylla imatapash ruran, mana mitsakuna tukunkunachu.
Muyuntinpi ima tiyashkata rikurayana.
Wawakunapa yachaypika ninan allimi kan, kay allpa mamapi imakuna tiyakkuna-wan kawsay, runa kawsaykunawan kay, shinallatak maykan runakunawan kawsan. Chay ukupimi tukuyta yachakushpa katin. Wawakuna chusku, pichka wataku-nata ña charishpa ña mashiyariy pacha chayan, shinami shuktak mashkunawan apanakuy kallarin. Mashiyarishpa sakirinkuna.
40 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Tukuy wawakunami chay muyuntinpi ima tiyakkunata rikunkuna, mashkankuna. Chay muyuntinpi imakuna tiyakta rikun, paykunapa yarikunawan imashina kakta rikunkuna. Shinami wawakunaka imashina kakta, rikushpa mallishpa, mikushpa kana kan. Shinami paykunaka pakta kakta, chikan kakta rikun. Shinalltak chimpa-puran, kati kati churan, samichinkuna. Ña rikunamanta, hapinamanta rimayman, shuyuyman tullpuyman chayankuna. Shinami ña yuyayman, chay muyuntinkuna, kawsaykuna imashina kakta ña yachakushpa katinkuna.
Allpa mamaka kay wata wawakunataka tukuy munaykunata rikchachin. Imamanta-tak tamyan, imashinatak initka kunuchin, imamantatak tutayan, nishpa tapunkuna; chay tapuykunata kutichichun munankuna.
Wawakunaka maymantami kay allpamama-manta sumak yachaykunata charina kan. Shinami allpa mamata kuyanka, llakinka, rikurayanka, chaypakka allpa mamaman kimirinami kan. Allpamamata yarikunawan chaskina, imakunatapash rurana, mutkina kan. Ninan allimi wawakuna allpamamata chanina, allpamamata allikachina kan.
Ñuka llaktamanta allí mikuykuna:
Wawakunapakka alli mikuykuna, mana rurashka mikunakuna mikushpa wiñayka ni-nan allimi kan. Shinami kushilla allí wiñankakuna. Chaymantami paykunaka ima mi-kunakunatapash akllashpa mikuna kan. Mana rurashkalla mikunakuna mikuna kan.
“Runa llaktakunapika, mikunakunamanta rimashpaka, tukuyta rimanami rikurin. Mallariypika imashina tarpunchik, pallanchik, wakichinchik, imashina yanunchik,
chay tukuytami rikuna tiyan. Yanuypi-pash imashina, imawan yanuytapashmi rikuna kan. Shinami shuk mishki lluk- shin; allpa mankapi, allpa kallana, kaspi wishilla, tullpapi yamtawan yanuna kan. Shinami shuk mishki mikuna llukshin”. (Dirección Provincial de Educación Intercultural Bilingüe de Chimborazo, 2008, p46).
“Runakunapa yuyaypika yanuna ukuka apunchikshinami kan. Ima mikunatapash
41Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
ninanta yupaychashpami mikuna kan. Shinallatak murukunata, maykan llanaksh- kakunata, yanushkakunata, tukuy chaypi kakkunata yupaychashpa, apunchikta mañashpami mikuna kan. Runakunapa kawsaypika shuk runa mikuchin, shinalla-tak tukuykuna mikuchin, tukuykuna pakta pakta chawpirishpa mikunkuna. Mikuna-kunapash ayllushina tukuypa llankaykunawanmi wacharin, mirarin. Chaymantami shuktak runakuna mirarin, shinami kawsay katin, ayllukuna tantariy katin”. (Dirección Provincial de Educación Intercultural Bilingüe de Chimborazo, 2008, p46)
Ñukanchik sumak rimaykuna
Karimaykunaka rimashpalla, kati kati, yayamamamanta, churiman, kutin paypa churiman willashpa3 katimun. Imapash ruraykunamantami uany pachakunapi kay rimaykunaka llukshishpa, tukushpa shamun. Kay rimaykunaka sumak rimaykuna-tami yachachishpa shamun. Chay rimaykunapika apunchikkunamanta, urkukuna-manta, sumak ruraykunamanta rimankuna.
Kichwa runakunapika yuyakkunami kay yachaytaka carin, kay ñawpa rimaykuna-taka yachan. Paykunami mikuna pachakunapi, muyuntin tiyarishka kakpi willan-kuna. Shinami wawakuna, hatunkunapash kay rimaykunata yachakushpa rinkuna. Kay rimaykunaka tawaka sumak rimaykunatami yachachin.
3 Willana: Avisar, informar.
42 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Kay sumak ñawapa rimayta yachachina kan:
KUNTURMANTA KUYTSAMANTAPASH
Shuk kuytsaka, allkuwanmi llamakunata michikrishka nin. Chaypimi shuk kariwan riksinakushka.
Payka paypak wasiman kuytsataka pushashka, chay karika kunturmi kashka ninkuna.
Llamakunata, puchkana wankutapash allkumi wasimanka pushashpa tikramushka.
Allku pushakpimi yaya mamaka ushushita tarishkakuna nin. Kutin kuytsa michinaman rikpi kuntur hapishpaka ña paywan kawsachun ninkunami. (María Paca, 1990)
ÑukanchikpaShimi3
44 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
TANTACHISHKA YACHAYKUNA
• Yarikunata mirachina
• Yachay llankay: kati, kati allí ruray, yanapay.
• Sitikunawan pukllashpa, rimashpa, killakshpa rimayta mirachina, alliyachina.
• Ñukanchik ukkuwan rimaykuna, imatapash niyta ushaykuna.
Hatun paktay
Wawakunata shuktak, shuktak rimaykunamanta yachachina, shina ashtawan yarikuna sinchiyachuna mirarichun yachachina.
Wawakunata imakunatapash, ima ruraykunatapash allí kati kati rurachun yacha-china; shinallatak imapipash yanapachun yachachina.
Tukuy mamallaktapi yachaykunawan imatalla yachana, imatalla ushana.
Yarikunata mirachina, sinchiyachina
• Yarikunawan, chay muyuntinpi tiyak imakunata chimpapurashpa rikuna yachana.
• Rumpata, tawata, kimsa manya charikta, chay muyuntin imakunapi rikuna. Shinallatak shuyunapash.
• Muyuntin imakunapi ishkayniki tullpukunata rikuna, riksina.
• Chunkapa killkata, yupatapash yachana, riksina.
• Imakunatapash ishkay imashina kakkunapi, uchilla, hatun rikushpa; tullputa rikushpa samina.
• Takikunata imashina kakta uyashpa takina, ukkuwanpash kuyurihspa takina.
• Wiwakuna, imakunapash imashina wakakta katishpa nina, shinallatak allpamamamanta wakakkunata, rurashkalla wakakkunata chikanyachi-nata yachana, riksina.
Katiy, katiy allí ruranata, yanapanata yachana.
• Imatapash allí rurana, imapipash imakunatapash kati, kati allí churanata rurana.
45Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
• Tantarihspa, imashina nishkata katishpa allí pukllana, ima nishkata wa-wakunaka rurana.
• Chay muyuntipi, shuktak wawakuna, shuktak yuyakkunapa rurtaykunapi yanapana.
• Alli kawsankapak killkashkakunapi imashina niskakunawan ayllu ukupi, yachana wasipi allí kawsana.
• Ima nishkakunata kimsaka kati, kati allí rurana.
• Yachachikwan, tantarishpa killkana.
• Chay muyuntinpi killkashkakunata riksina, yachana.
• Kikin kawsaykunata, rurashkakunata shuyushpa rikuchina.
Sitikunawan rimayta mirachina, alliyachina.
• Kikin yuyaykunata, allí rimashpa, imamanta nishpa rimana.
• Muyuntinpi tiyak imakunata, imapipash rikushka imakunata, imashina kakmanta rimana.
• Yuyakkuna willashka ñawpa rimayta shuktakkunaman, kati, kati allita rimashpalla willana.
• Imatapash nishkata katishpa kimsakama, yallishpapash allí rurana.
• Yuyaykkuna willashka kipa, chay willaymanta runakunamanta, imakuna-ta rurashkakunamanta willana.
• Ima shuyukunata, imakunatapash mirachishpa, alliyachishpa chay llaktapi tiyak imakunatapash tantachishpa rurana.
Uchilla killkashkakunata willana, ruranapash
• Chay muyuntin wawakunawan, yuyakkunawan ima ruraykunapaipash yanapana.
• Sumak rimaymanta; wasipi, punchan, punchan ruraykunamanta shu- yushkakunata kati, kati nikichina.
• Imapash ruraykunapi ñawapa rurashkata, kun rurashkata, kipa ruranata yachana, riksina.
• Yuyashka shuyukunata rurana, kipapi imata nishkata, imata ninkapak munashkata riksina, kutin riksina.
• Yuyakkuna wilalshka, rimashka ñawpa rimaypa kallariykunata, tukuriy-kunata chikanyachina, shukshinata rurana.
46 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
• Killkashinakunata killkashpa, rurashpa ima yuyaykunatapash nina.
• Imakunawanpash shuyushpa, tullpushpa, rikchakunata mirachishpa rurashpa rikuchina, rimana.
Ñukanchik ukkuwan rimachik
• Shimita llukiman, alliman, ñawapakman kuyuchina; kashtunata shuk-man, shukman kuyuchina; shimita punkichina; kalluta kuyuchina.
• Chay muyuntik kawsaypi rikushka runakuna shina rurana; shinallatak chay llakta wiñay kawsaypi yachashkashina rurana; sumak rimaykuna-pishina rurashpa rikuchina.
• Takikunata uyashpa katishpa takina; ukkutapash kuyuchishpa takina.
• Kunkata, rikrata, makita, rukata, sikita, kunkurita, sampita, chakita kuyuchina, hatun kuyuriykunatapash, uchilla kuyuriykunatapash rurana.
Runa yachay ñanta katishpa yachaykuna
Yariyaykunawan llankana, munayyachina, yachakkunata rikuk rina, pukllana, takina.
Kay ruraykunata minkanchik
Shuk Ruray: Takarina ushaykunata sinchiyachina, chay ruraykunata rurankapakka shuk hatun kaspi mankapi, tawka sami muyukunata, karakunata, millmakunata imatapash churana. Katika shuk ishkay utkukunata rurana, chay utkukunapimi wawakunaka makikunata satina. Chay utkupimi shuk wawata makita satiy nina, ña satishpa imatapash hapina, chaypimi takarishpaklla ima kakta nina. Kipaka chay takarishka ima kakta nishka kipa llukchina, chaypimi ima kakta rikuna kan. Chay mankapika achka imakunami kana kan. Kay ruraykunataka tawka puncha-kunatami rurana kan.
Mallinata, mutikinata sinchiyachinkapakka haya, kachi, mishki kak imakunata apamuna. Wawakunata ñawita killpana, shuk pintuwan watana. Tawkapash kimsa-pash pukllana kan. Shuk imapash muruta, imatapash hapina, chaypika mutkina, mallina, shina rurashpa mana rikushpa ima kakta nina.
YACHAY TARIPAY
47Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Uyayta, rikuyta mirachinkapakka chay ayllullaktaman purinaman rina, chaypika tukuy ima tiyashkata rikuna, ima chay allpamamapi uyariykunata uyana (pishkuna-pa, chuspikunapa, mayukunapa, pakchakunapa uyariykunata uyana; yurakunapa tullputa, allpapa tullputa, hawa pachapa tullpukunata rikuna).
Kay ruraykunaka wawakunapa yuyaykunata ashtawan mirachin, rimaykunatapash mirachin. Kay ruraykunataka punchan, punchanmi rurana kan, shinami takariyta, malliyta, ashnayta, uyayta, rikuyta ashtwan mirachin, ashtwan alliyachin.
Ishkay Ruray: Yachana ukupim imakunatalla rurana, llankanamanta tukuykuna-wan rimarishpa killkashpa churana kan. Tawka yuyaykuna kuna kan, tukuykuna yuyayta kuchun atichina kanchik. Tutamanta chayamukpika imashinatak ñukanchik yachana ukuka kachun munachik. Imamantatak mana imakunatapash yachana ukupika tarinchik. Imashinatak yachachiktaka yanapayta ushanchik. Imashinatak yachana ukutaka sakina kanchik; pichanachu kanchik, mana pichana kanchik. Shina yuyaykunata kuna kan.
Ña wawakuna yuyaykunata kushka kipa, shuk pankakunapi killkana, shuyuna kan. Kipaka wawakunaman imakunawanpash warawachun kuna kan. Wawaku-nata chay pankakunaka imakunatatak nisha nin, nishpa atapuna, kipapa shuktak hatun pabkapi llutana kan.
Kimsa Ruray: Sitikunawan ima ruraykunatapash wawakunaman rikuchina kan. Ushashpaka shuktak chay ruraykunata yachakkunata yanapachun mañana kan. Mana kashpaka yachachikwanllatak imapash sumac rimaykunata akllana kan. Ki-paka rikchakunata, sitikunata1 rurana kan, shinami imashina chay sumac rimaypi nikun shinata kawsachishpa wawakunaman rikuchina kan. Ña chay ruraykunata rikushka kipa, tukuy wawakunata imata rikushkamanta tapuchina kan.
Ashtwanpash: allichu karka; imashinatak karka; ima tullputak karka; chay sitiku-nata ruranatak munakichu, nishpa tapuna kan.
Chusku Ruray: Kanchaman tukuy wawakunawan llukshina kan; kanchapika wawakunataka tukuyta rikuychik nina; shuk imatapash akllashpa chaymantalla rimaychik nina kan. Wawakunataka: ima tullputa kan; imashinatak kan; hatunchu, uchillachu kan; ashnanchu; nishpa tapuna kan. Kipaka chay imata rikushkamanta kutin allita rimachun nina kan.
Pichka Ruray: Wawakunatak piñariymanta, kushilla kaymanta, imshina wakay-kunamanta rimana, riksinkichu nishpa tapuna. Yachachikmi ashtawan shuktakku-nata paktachina kan. Kipaka wawakunata piñarikshina; wakayshina, kushillashina
1 Situa: Muñero, títeres.
48 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
ruraychik, nina; ushashpaka shuk takiwan kumpana kan. Kay ruraykunawanmi wawakunaka imashina kanata, pakta ruranata yachakunkuna.
YACHAYMAN YAYKUY
Tapushpa kutichishpa rimanakushunchik
Shuk Ruray:
• Ima yarikunatatak charinchik.
• Rikuyta yanapak yarika Ima shutitak kan.
• Uyayta yanapakka yarika ima shutitak kan.
• Mallinata, mishkichinata yanapak yarika ima shutitak kan.
• Ashnachik yarika ima shutitak kan.
• Imakunapak uyariykunatatak muyuntikpika uyayta ushanchik (wankarpa, imatapash waktaypa, yakupa, antawapa uyariykunata uyana).
Ishkay Ruray:
• Imamantatak kati, kati allita rurayka allí kan.
• Imashinatak kikinpa yachachiktaka yanapanki.
• Wasipika imatapash kati, kati, allitachu ruranki.
• Imashinatak wasipika kanpa yayamamataka yanapanki.
• Kanpa ima charishkakunataka kati, kati alli churashpa, allitachu charinki.
Kimsa Ruray:
• Sitikunata (títeres-muñecos) munankichu.
• Shuk sumak rimayta, sitikunawan willayta ushankichu. Maykantak.
• Sitikunata ruranata munankichu.
Chusku Ruray:
• Imashinatak rimariyta ushanchik.
• Kikinpa muyuntinpi imakunata rikushpa, imashina kakta niyta ushankichu.
• Imatapash mana mnashpaka imashinata niyta ushanchik.
• Imatapash munashpaka imashinatak niyta ushanchik.
49Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Pichka Ruray:
• Imata mutsuchpaka, kikinpa ukkuwanka imshinatak ninki.
• Imatapash ñawiwanlla, makiwanlla, umawanlla nikpi, mañakpika yuyayta hapinkichu, kutichiyta ushankichu.
• Imata mana rimashpa kikinpa ukkuwanlla ninkapak, mañankapak imata-tak kuyuchinki.
• Kikinpa ukkuwanlla imatapash niyta ushankichu. Imashinatak ruranki.
AMAWTA YACHAY
Wawakuna allí, ashtawan yachakuchun kay ruraykunata rurachun minkanchik:
Shuk Ruray:
“Ñukanchik pichka yarikunata rikchachishpa” wawakunawan pukllana.
Wawakunapa pichka yarikunata tawaka imaruraykunawanpash ashtawan alliya-china, mirachina, ashtwawan rikchachina kan. Kipaka tukuy wawakunata kay yarikunata allí charinata, allí rikurayanamanta yachachina kan. Kay ruraykunataka tukuy punchakunami rurana kan. Uyay ashtwan mirarichunka imakunatapash takishpa pukllana kan. Yachachikmi shuk takita uyachina kan. Kay takipika tawka takinakunatami takikuna kan. Chay takipimi imata takikukta, imashina uyarikta riksina, uyana kan. Kipaka wawaku-nata chay muyuntinmanta imatapash hapishpa takichun ninakan. Shinami shuk yura pankata, mankapa killpanata, kikin makiwan takina, wakachina kan. Shi-nallak imami shina wakakta nina kan, yachana ukuman apashpa uyachina kan, takikkunashina takina kan. Yacha-chikka paypura wakakkunata akllashpa tantachina kan. Chay tantarishkakunata takichik ninan kan.
Shinallatak wiwakuna imashina wakak-kunata katishpa wakana kan.
50 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Rikuyta mirachinakapak, sinchiyachinakpakka, wawakunata shuk rirpupi rikurishpa pukllaychik nina. Rirpupika tukuy kikin ukkuta rikuchun, ñawita imashinapash kuyuchichun, ñakcharichun, alliyachina nina kan. Shinallatak yachachik imakuna-tapash karupi kakta, kuchullapi kakta rikushun nina. Ashtawanpash kuchulla kakta, karupi kakta, mashna kakta, imashina kakta, shuktakkunatapash allí rikuchina kan.
Shuktak ruraykunapika, shuk imakunatapash tiyu allpapi churashpa mashkachina kan, kay ruraykunawanmi imashina kakta, tullpukunatapash riksina, yachana kan.
Takarina yariyta sinchiyachinkakka mapash karakunata, pintukunata, millmakunata tan-tachina kan. Chay imakunawanmi takarish-pa imashina kakta riksishoa rina kan. Ashta-wanpash tantata rurashpa pukllana, makiwan chay kutawan, yakuwan chapushpa ninanta pukllana kan. Shuktak yakuwan, yana allpawan, plastilinawan, tiyu allpawanpash pukllanalla kan.
Shinallatak lluchu chaki kiwapi purina, chakishka pankapi purina, turupi, tiyu allpapi, allpapipash purinalla kan. Kay takarina yuyayta shinchiyachinkapakka tukuy ukku karawanmi llankana kan.
Ashnachinata mirachinkapakka, imakunatapash ashnachishpa pukllana kan. Mishki ashnakata-pash, mana allí ashnakkunawanpash llankana, pukllana kan. Kay ruraykunapakka canelawan, ajowa, arégano, menta, chay tukuykunawan llankana kan. Shinallatak kay ruraykunata, mana allí ashnak imakunawan llankana, ismu pankaku- nawan, mapakunawan, shuktak ashnan wiwa-kunawan llankana kan. Shinami wawakunaka ashnachiyta mirachishpa alliyachishpa rinkuna.
51Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Mallinata sinchiyachinkapakka, imatapash mallishpami pukllana kan. Mishkita, kachita, frutilla, manzana, shuktakkunatapash mallish- pa kallarina kan. Shinallatak hayakkunata, limón, toronjata mallina; shinalltak pepenillo, grosellas, té, café, vinagre, canela, shuktak-kunatapash mallina kan. Shinallatak tawka mishkimurukunawan rurashka yakukunata wawakunaman karana kan. Shinallata kiwa-kunawan rurashka yakukunata karana kan. Chay yakukunata chikanyachichun mañana; chapushpapapash mallichina kan.
Ishkay Ruray
Tukuy wawakunawan minkata rurashpa pukllana. Yachachikmi ayllullaktapishina minkaman kayashpa minkata rurana kan. Yachachikmi wawakunata tantachish- pa ima ruranatapash rakina kan. Yachana ukupi ima tiyashkakunata pichana, yachana ukuta pichana, patakukunata, tiyarinakunata pichana, chay ruraykunata rikuchina kan. Tukuylla wawakunatami imashina ruranakunata rikkuchina kan. Ña kipa minka kallarin. Shinami ña ima ruraykunapipash ama ima llakikuna tiyachun rikuna; ña minka tukurishka kipapash tukuy ima mutsushkakunata wakichina, pichana, allimi sakirina kan. Shina rurakpimi wawakunaka imatapash allí ruranata, tukuchinata, wakichinata yachakunkakuna. Yayamamakunatapash wawakunata wasipika allí imatapash kati kati allí ruranata yachachichun nina kan. Wawakunaka paykunapa pukllanakunata, paykunapa churanakunata allimi wakichishpa charina kan. Uchilla ruraykunapipash yayamamakunata yanapanami kan.
Kimsa Ruray:
Wawakunawan sitikunawan pukllana.
Yachachikmi shuk uchilla sumak ruraykunata killkana kan. Kay killkashkawanmi wawkuna chay sitikunawan shuk rikuchiyta rurana kan.
Yachachikka imamanta chayrikuchinakunata mashkana kan, runakunamanta, rima ruraykunamanta ña killkashpa churana kan. Katipika imamanta kashpapash shuk sitikunata rurana kan, kay sitikunawan shuk rimaykunata ña yachakuna kan. Ña tukuchiypika tukuy wawakuna kay rikuchiykunata rurana kan.
Kay ruraykunaka wawakunata kushilla kachun yanapan, shinallatak maykuna miraykunantin rimachun yanapan.
52 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Chusku Ruray
Killkashpa pukllana.
Wawamanta, amarumanta sumak rimayta wawakunaman killkakatina, ña chay sumak rimayta tukuchishpaka, yachachikka tukuy wawakuna shuktak sumak rimayta killkaychik nina kan. Chay ruraypaka shuk tukuy imakunapash kuna kan, chay imakunawanmi wawakunaka shuyukunata, shinakunata, rikchakunata, siti-kunata, tullpushpa, llutashpa imashinapash rurana kan. Kallaripika yachachikmi chay sumak rimay imashina kashkata kati, kati shuyuychik nina kan. Katipika ima kashkata rikuchishpa rimachina kan. Imata killkashka, imata rikuchishkata chay pankapi killkashpa rina kan. Kay ruraykunata asha, asha runana kan, tukuy wawakunatami yanapana kan; kay ruraykunataka tawaka punchakunapimi rurana kan. Ashtawanpash wawakunataka shuktak sumak rimaykunata, shuktak runa-kunawan, shuk ruraykunawan shuk rimaykunata rurachun nina kan.
Kay ruraykunaka wawakuna imamanta kashpapash rimachun, nichun yanapan. Shinallatak shimikunatapash ashtwan mirachishpa, ima niktapash yachashpa rinkuna.
Pichka Ruray:
Ñukanchik ukkuwan rimachik.
Wawakunawan ñawikunata kuyuchishpa pukallana.
Tawka pankakunapi imashina ukkuwan rimanamanta yuyaykunata killkana kan. Shuktak wawakunaka imatami chay wawaka rurakukta nina kan. Pukllakuk wa-wata, piñashka runata, yarikaywan wawata, ishpanayaywan wawata, shuyuna, killkana kan. Tukuy wawakunami shuk killkashka pankata hapina kan, katika yachachikmi chay pankapi ima nikta ruray nina kan. Katipika chay wawaka ima nishkatami shuktak wawakunaman rurashpa rikuchina.
YACHASHKATA RIKUY
Kunanka, kay tapuykunata allí, alli kutichishunchik:
Shuk Ruray:
• Ima yarikunatatak charinchik.
53Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
• Rikuyta yanapak yarika Ima shutitak kan.
• Uyayta yanapakka yarika ima shutitak kan.
• Mallinata, mishkichinata yanapak yarika ima shutitak kan.
• Ashnachik yarika ima shutitak kan.
• Imakunapak uyariykunatatak muyuntikpika uyayta ushanchik (wankarpa, imatapash waktaypa, yakupa, antawapa uyariykunata uyana).
Ishkay Ruray:
• Imamantatak kati, kati allita rurayka allí kan.
• Imashinatak kikinpa yachachiktaka yanapanki.
• Wasipika imatapash kati, kati, allitachu ruranki.
• Imashinatak wasipika kanpa yayamamataka yanapanki.
• Kanpa ima charishkakunataka kati, kati alli churashpa, allitachu charinki.
Kimsa Ruray:
• Sitikunata (títeres-muñecos) munankichu.
• Shuk sumak rimayta, sitikunawan willayta ushankichu. Maykantak.
• Sitikunata ruranata munankichu.
Chusku Ruray:
• Imashinatak rimariyta ushanchik.
• Kikinpa muyuntinpi imakunata rikushpa, imashina kakta niyta ushankichu.
• Imatapash mana mnashpaka imashinata niyta ushanchik.
• Imatapash munashpaka imashinatak niyta ushanchik.
Pichka Ruray:
• Imata mutsuchpaka, kikinpa ukkuwanka imshinatak ninki.
• Imatapash ñawiwanlla, makiwanlla, umawanlla nikpi, mañakpika yuyayta hapinkichu, kutichiyta ushankichu.
• Imata mana rimashpa kikinpa ukkuwanlla ninkapak, mañankapak ima-tatak kuyuchinki.
• Kikinpa ukkuwanlla imatapash niyta ushankichu. Imashinatak ruranki.
54 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Kay ruraykunata ruraychik:
1. Shuyushka pankakunawan, tukuy wawakunawan, chay llaktapi, wawakuna, wawkikuna, turikuna, yayamamakuna, yuyakkuna, shuktak ayllukunapash imata rurakkunamanta rimana. Shinami wawakunapash tukuy ayllukuna imata rurakta rinsinkuna, shinami paykunapash llankanata yachakunkuna.
2. Yayamamakuna imaruraykunata rurachun nin, chay ruraykunata willana.
3. Wawakuna ima ruraykunapi yanapakta riksina, shuk hatun pankapi shuyuna.
4. Yarikunamanta rurashka takita, takina.
5. Takarina yarita, mallina yarita, ashnachik yarita, rikuy yarita sinchiyachinkapak aswata rurana.
6. Imapakta ñawika kan; imapakta rinrika kan; sinkaka imapakta kan; karaka ima-pakta kan; kalluta imapakta kan nishpa, yariy ukkukunamanta hatun panka-kunapi, yachachikwan, wawakunantin shuyuna, shina rimarina, yachanapash.
YACHAYWAN RURAY
55Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
7. Imashina pishkukuna hupipun shinallatak rurana; shuktak wiwakunashina wakana; chuspikuna wakakta katina; yurakuna imashina wakan, chaykunata katishpa wakana, kikin ukkuwan rikuchina.
8. Chay llaktapi tiyak imakunawan shuk sitikunata rurana, shina rurashpa shuk imapash rikuchikunata wiñay kawsaykunamanta rurana.
9. Shuk chay llaktamanta takik runata kayachina, chay runata wawakunapa ñawpapi takichun nina; wawakunaka chay takipi kuyurina kan. Shinalltak shuk wiwakunashina chay llakta takipi kuyurina.
10. Kikin ukkuta kuyuchishpa chay llakta takikunapi tushuna.
11. Yarikunamanta, umapi allí hapichun imakunatapash rurana (ishkaychishka pankakuna)
12. Imapash wakakkunata, uyarikunata katishpa wakana, shinami uyay sinchi- yashpa katin.
13. Kay shuyukuna imashina wakakta katishpa wakana, ninapash.
56 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
14. Kay killkashkakunamanta kallariy uyariyta, puchukay uyariyta nishpa pukllana.
15. Kay imashikunata yachakuna.
chaki maki shimi shikra
Imashi, imashi,Waw, waw,wawWasita rikuni,
waw,waw, waw,tulluta mikuni.Imashi kani.
Kwa, kwa, kwa,sarata mikuni,
kwa, kwa, kwa, mayupi waytani.
Imashi kan.
57Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Imapash shitashkakunawan, yarikunata rurana. Chay ukkukunata impak kakta, imapi yanapakta wawakuna willana kan. Shinallatak imashina rikurayana allí ka-natapash nina kan.
Yachachikwan, chay tukuylla rurashkakunata, llankashkakunata, shuktak mashi- kunata, yayamamakunata kayashpa rikuchina, katunashina churashpa rikuchina kan. Shinallatak kay rikunakunapi takina, tushunapash, paykunapa ukkuta kuyuchishpa rikuchina kan.
YACHACHIKPA YACHANAKUNA
Imashina yarikunata alliyachina, imashina yarikunata rikurayana.
Yariykunaka shuk tantarishka imakunami kan, kay ukkuka takarishkakunata, mallish- kakunata, ashnachishkakunata, rikushkakunata, uyashkakunatami hapin, chaskin; tukuy punchakunami mirarishpa alliyashpa rinkuna. Kay watata charik wawakunaka yarikunamanta allí yachana, riksinami kan; rikurayanapash yachana kan.
Kallarik watakunaka kay yarikunamanta sinchimi llankana kan, shinami chay yarikunaka ashtawan mirarishpa rin; shinami ashtawan allí umayuk wawakuna tukun. Chaymantami tukuy yarikunata, sapan, sapan, punchan, punchan llan-kashpa rina kan. Shinami wawakuna ima muyuntin tiyashkakunata hamuktay kallarin. Shinami imashinami ashnan, ima mishki kakta, imashina uyarin. Imashi-na kak, imashina rikurikta yachanata munanka, riksinatapash munanka, shinami ashtawan allí umayuk tukunkuna.
Allí kati, kati rurana, yanapanata yachana:
Kichwa llaktakunapika, imapi kashpapash, wasipi kashpa, pampapi kashpa-pash tukuylla ayllukunami yanapana kan. Shinallatami wawakunapash ruran-
YACHAYTA WIÑACHIY
YACHAYWAN WILLACHIY
58 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
kuna. Shinapash wawakunaka ashtwanmi yachana kan, ashtawanmi pukllana, kushilla kana kan.
Kichwa runakunapa kawsaypika, uchilla wawakunapash mi tawka llankaykunapi yanapan, uchilla llankaykunata rurankuna. Shinami wiwakunata rikurayan, tarpuy-kunata yanapan, kiwaykunapi yanapan, murukunata hapin, sarakunata ishkun. Ashtawanpash wasipika yakuta yallichin, yantata yallichin, kupata mamaman ya-nuchun yallichin.
Sitikunata rurashpa wawakunapa rimaykunata mirachina, alliyachina.
Sitikunataka tukuy wawakunami munankuna, shinami paykunapash rimankuna, imatapash ninkuna.
Sitikunaka kaykunapi yanapan:
• Paykunapa yuyaywan imatapash mirachishpa ruranapi.
• Paypa kikin kayta ninapi.
• Paypa munayta ninapi.
• Chimpapura rimanapi.
• Piñarishpa, llakilla kashpapash ninakunapi.
59Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Chay rurashka sitikunataka wawakuna pukllachun ima wiñay kawsaykunata rura-chun, hapinallapi kuskakunapimi churana kan. Sitikunataka imapash shitashka imakunawan rurana kan. Chakipi churanakunawan, pankakunawan, kupakuna-wan, wawapa churanakunawan, imakunawanpash ruranalla kan.
Sitikunaka wawakuna aylluyariypimi yanapan, imatapash yachachinkapak su-mak allikunami kan. Kay sitikunawanka ima yuyaykunata ninkapak, rimankapak, pukllankapak allimi kan. Imatapash kushilla, sumaklla yachakunkapak allimi kan. Kay wata wawakunata sitikunawan kayayta, rikunakunata munachinchik, shinami paykunapa manchaykunata, piñariykunata, mana munaykunata, kushikuykunata, llakikunatapash niyta ushankuna.
Rimaykuna, uchilla killkaykunatapas rurana
Wawakunataka uchillamantami imata ninatapash yachachina kan. Paykunapash killkashpa, rimashpallapash ña ninami kan. Chaymantami paykunaka ña imshina-pash killkashpa ña imatapash nina kan. Shinami imashinapash, aspishpallapash, shuyushpallapash ña paykunapa yuyayta killkana kan. (MINEDUC, 2010)
Kay imashina killkaykunataka uchillamantami rurankuna, imashinapash aspikuna-wan, kati, kati, urayman, wichayman killkankuna (Ferreiro y Teberosky, 1999). Shinami killkayka shuk kan, shinallaatk chay killkashka ima nikta yachayka shuk-mi kan. Chaymantami kay watayuk wawakunana likkashkakunataka ima nikukta yachana, riksina, tapuna kan, shinami paykunaka kikin killkayta rurakkuna kan; mana shuktakkuna rurashkakunata katikkunachu kan (MINEDUC, 2010).
60 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Chaymantami shuk wawa imatapash shuyukpi, killkakpika, imatak nisha nin nish-pa tapuna; imatak ninkapak munanki nishpa tapuna. Chaymi wawakunaka chayta ninkapak munani, chay yuyaymi nishpa ninka. Wawakuna ima nishkata yacha-chikka killkana kan. Chaymi wawaka rimshkta killkanallami kashka yuyanka.
Ñukanchik ukkuwan rimanchik:
Tukuy runakunami tantarishpa kawsanchik; rantinpashpa kawsanchik. Chayman-tami shuktak runakunawanka allí rimana kanchik, allí yuyaykunata kunakanchik.
Mana rimashpaklla imatapash ninchikchu. Tukuy ñukanchik ukkuta kuyuchishpa-rimanchik; makita, rikuykunata, ñawita, umata kuyuchishpami rimanchik.
Chaymantami wawakunaka imashina makikunawan, ñawiwan, umawan rimana. Rimaypi kuyuchishpa allí yuyaykunata kunata yachachina kan. Shinami wawaku-nataka imatapash kuyuchishpa allí rimachun, yuyaykunata shuktak runakunaman kuchun yachachina kanchik.
ÑukaPachamamapash4
62 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
TANTACHISHKA YACHAYKUNA
• Takikuna, pukllaykunamanta.
• Inti, killapash allí kashkamanta.
• Wayra, puyu, tamyamanta.
• Ñukanchik llakta challaykuna, raymikunamanta.
• Rantishpa, katushpa pukllanamanta.
Hatun paktay
Ñukanchik allpamamapi ima tiyakta riksina. Chay ima tiyashkakuna imashina runa kawsaypipash rikunata charin; challaykunapi, raymikunapi rukukuna, inti, killa, shuktakkunapash rikunata charin. Chay llakta runakunapa yuyaypi yaykuna kan. Kay yachaykunata ñukanchik yachaykuna, rimaykuna, pukllaykuna, takikuna ama chinkarichun, wawakunapash yachakushpa katichun yachachina kan.
Tukuy mamallaktapi yachaykunawan imatalla yachana, imatalla ushana.
Takikuna, pukllaykunamanta
• Imashina pukllana nishkata katishpa, tantarishpa, allí mashiyarishpa pukllana.
• Imashina pukllanata wawakunallatak rurashpa, shuktak mashikunawan pukllana.
• Warmi kakpi, kari kakpi; shuk kawsayta charikpi; unkushka kakpi; ima- shina kakpipash allí kana.
• Chay llaktapi wawakuna, yuyakkuna imata rurakukkunapi yanapana.
• Rimayta alliyachinkapak, yuyaykunata mirachinkapak; kalluwatariyku- nata, imashikunata, takikunata, arawikunata rurana, killkana.
• Ima ruraykunatapash, imashina nishkata kimsakama katishpa rurana.
• Chay llakta muyushpa pukllanakunapi, tushunakunapi, shuktak ruray-kunapi, imashina nishkata katishpa kimirina, rurana, tushuna, pukllana.
• Takikunata katishpa takina, ukkuta kuyuchishpapash takina.
63Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Inti, killapash allí kashkamanta.
• Muyuntinpi, imakuna tiyan, allpamamapi ima ruraykuna tiyan; chayku-nata taripashpa mashkana.
• Chay muyuntinpi imakuna tiyakta yarikunawan chimpapurana.
• Imashinami tutamanta, chishi, tuta kakta riksina, rimana.
• Chay muyuntinpi imapash tiyakkunata, ishkaysami manyakuna imashi- nami kakta chimpapurana, imawan pakta kakta rikuna.
• Rumpata, tawata, kimsa manyayukta rikuna, riksina, chay muyuntin ima-kunapi chayshina imakunata tarina.
• Ishkayniki tullpukunata chay muyuntin imakunapi tarina.
• Chay muyuntinpi imakuna tiyakmanta; imashinata, tullputa, hatun kakta, uchilla kakta rikushpa; pakta kakta, chikan kakta rikuna.
• Allí hatun rimaykunawan; rikushka shuyukunata imashina kashkata wi- llana, rimana.
Wayra, puyu, tamyamanta.
• Muyuntinpi, imakuna tiyan, allpamamapi ima ruraykuna tiyan; chayku-nata taripashpa mashkana.
• Chay muyuntinpi imakuna tiyakta yarikunawan chimpapurana.
• Chay muyuntinpi imakuna tiyakmanta; imashinata, tullputa, hatun kakta, uchilla kakta, rikushpa samina (clasificar).
• Chay muyuntinpi imakuna tiyakmanta; imashinata, tullputa, hatun kakta, uchilla kakta rikushpa; pakta kakta, chikan kakta rikuna, mashkana.
• Allí hatun rimaykunawan; rikushka shuyukunata imashina kashkata wi- llana, rimana.
• Uchilla yuyaykunawan, shimikunata allí churashpa rimana.
• Yachachikwan imatapash tantarishpa rimana, killkanapash.
Ñukanchik llakta challaykuna, raymikunamanta.
• Kikin runa churanakunata, wawakunallatak churarinata yachakuna.
• Kikin runa churanata riksina, yachana.
• Chunta raymikunapi, impash shuk takiy, tushuy raymikunapi kana.
64 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
• Kikin llaktapa kasaykunata, ruraykunata riksina, yachanata munana.
• Chay llaktapa kawsay ima ruraykunapi, munaywan chayana, chaypi kana.
• Takikunapi, tushuykunapi allí uyashpa, katishpa kuyurina, tushuna, ima-tapash allí rurana.
• Takita katishpa allí takina; makita, chakita, umata, imatapash kuyu- chishpa takina.
Rantishpa, katushpa pukllanamanta.
• Imakunapash chawpipi kakta, ñawpapi kakta, washapi kakta, pakta kakta, kuchulla kakta, karupi kaktapash riksina, yachana.
• Imapipash sunita, kututa, rakuta, ñañuta riksina, yachana.
• Shukmanta, chunka pichkakama yupana.
• Imakunawanpash maykanmi paypa, imami chaypa kakta, imawan tinki-chinata riksina yachana.
• Imakunapash mashna kakta rikushpa, kikin yupawan paktachishpa chunkakama riksina yachana.
• Imakunapash mashna kakta rikushpa, kikin yupawan paktachishpa pichkakama riksina yachana.
• Imamanta rimanakushkamanta, suni yuyaykunawan rimana.
• Uchilla yuyaykunawan, hatun yuyaykunawan, shimikunata allí churashpa rimana.
• Imakunatapash imashina nishkata kati, kati, kimsaka allí rurana.
Runa yachay ñanta katishpa yachaykuna
YARIYAYKUNA
Kay ruraykunata minkanchik
Shuk ruray: wawakunata chay llakta takita, pukllayta riksinkichu nishpa tapuna. Wawakunata paykunapa kawsashkata, yachashkata rimachun atichina. Wawaku-
YACHAY TARIPAY
65Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
nata kanchaman, “Anka atalla pata hapina” (UNICEF-DINEIB, 2006), pukllachin-kapak llukchina.
Pukllakkuna: Chunka yalli pata pukllana.
Uchilla paktana: Sampayashka yachakukkunata kushiyachina.
Imashina kallarina: Pukllak wawakunata: shuk anka, shuk mama atallpa, shukku-na wawa atallpakunata shutiyachina. Shina tukushpa pukllana. Atallpamamaka wawakunata wiksapi kipirishpa shayarina kan. Ankaka karupi sharina; pichka tat-kipi atallpaka kunkaylla kana kan.
Anka hapinkapak kallarin; atallpamama kallparayana tukuy kuskakunaman; payta mana hapichun nishpa kallpana kan Hapinkakama ankaka kallparayana, katina kan. Hapishpaka kutinllatak pukllashpa kallarina kan.
Ña kay pukllay tukurishka kipaka: mashna chuchikunatatak atallpaka charirka, pitak chay atallpashina wawakunataka rikurayan, imamantatak wawakunataka rikurayana kan, ankaka imatatak rurarka, nishpa tapuna.
Chay llaktapa takikunata, pukllaykunatami mashkana kan. Shinami runa yachay-kunata yachakunkakuna. Shinallatak kay yachaykunata yachashka hawami ki- kin chanikunata, kikin kawsaykunata yachakunakakuna. Shinami kikin kayta sinchiyachishpa rinkakuna. Kay takitapash yachachishunchik:
Wawakunaka kay takikunawan, pukllaykunawanka rimaykunata, shimikunatapash mirachin.
“Chuwa urku”
// Kallarilla pachapimi ruku yaya aychashka// // Chuwa urkusikitami aycha yaya tukushka
// Kunan pacha churikuna aycha illak rimanchik// Urku yaya tukuchishka aychakuna illashka//
//Chuwa urku aychankapak manchay, manchay rishkami// // Sacha warmi shuwankami Nishpamari manchawashka//
66 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Ishkay Ruray: Killapash, intipash alli kaymanta. Yachana wasipa kanchaman llukshina, chay kuskapika: rumpakunawan; mana kashpaka hapishpa; waska-kunawan pawashpapash pukllana. Wawakunata hawa pachata rikuychik nina kan. Imata rikukta rimaychik, willaychik nina kan. Imapachapitak mana inti rikurin; ima tullputa intika kan. Intika chirichu, rupakchu kan; ima tullputa killaka kan; ima pachata killaka rikurin, nishpa tapuna. Tukuy wawakunata rimachina kan.
Shuk yuyak runata intimanta, killamanta rimachun paypa wasiman rina kan. Mana kashpaka yachana wasiman kayana kan. Tukuy wawakuna intimanta, killamanta ta-puchun rikuna kan. Ña tukuchinkapak Killamanta shuk sumak rimayta, rimana kan:
Shuk ayllu llaktapimi, shuk killa shutiyuk runa kawsak kashka. Payka sumak war-mikunata rikushpami purik kashka. Paypa kachunka shuk tuta paktashpaka killa runapa ñawita witukwan hawishpa sakishka. Shinallatak purakilla tutapi chay war-mika, pitak kanka shina warmikunata rurashpa purik runaka nishka. Alli paktashpa rikukpika paypa karillatami kashka nin. Chaymantami killa tuta nishpa rimanakun.
Kimsa Ruray: Wayra, puyu, tamyapash. Chay llaktapi purinaman llukshina, chaypi wawakunata imashina yurakuna kuyurin, chayta rikuychik nina kan; imashina allpa katarin, imashina wayra uyarin, chaykunata uyaychik nina kan. Ña yachana uku-man tikrashpa, wawakunata shuk takiwan kuyurichun nina, makikunata, rikrata, washatachanka, chakita allimanta takipi, wayra kuyuchikshina kuyuchina.
Shuktak punchapi, shinallatak llukshina kan. Chaypi wichayshinka siririshpa puyuklunata rikuna. Chaypika chay puyukuna imashina kakta, imakunaman rikcha kakta rikuchina. Wakinkuna shuk wiwashina rikurin, wakinkuna shuk runa- shina rikurin, chaykunata rimana kan, rikuchina kan. Puyukunapimi yaku tiyarin, ña puyukuna yana kashpaka yakuta charin, kipaka ña tamyashina urman nishpa yachachina.
Ña puchukaypika, puyu, wayra, tamya kawsaypa alli kaymanta rimana, kaykuna illakpika mana kawsay tiyanmanchu nishpa willana. Kay yachaykunami wawaku-na, imatapash mirachichun, alli yuyaykunata charichun yanapan.
Chusku Ruray: Ñukanchik llaktapi challaykuna, raymikuna. Chay llaktapi ima challaykuna, ima ruraykuna tiyakta taripana kan. Wawakunaman kay challaykuna-manta rimana, yachachina kan; imamanta kay challaykunata ruran chaykunaman-ta yachachina kan. Ushashpakarin tukuy wawakunawan kay challaykunata rurana kan. Pachamamata yupaychashpa challaykunata rurana kan. Shina rurashpami uchillamanta Pachamamata yupaychashpa kawsanata yachachina kan.
67Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Shinallatak kay challaykunata rurankapakka shuk yachak yayapaman rina kan; chay yachakpakman rinkapakka kikin churanakunawan rina kan; yachak tayta-taka wawakunaman rimachun, yachachichun, munayyachichun nishpa mañana kan. Wawakunataka challaykunamanta tapachun, kikin kawsaykunamanta rima-chun nishpa nina kan.
Pichka Ruray: Ñukanchik murukunata katushpa, rantishpa pukllashun. Chay llakatata purinaman llukshina; katuna wasita, hatuna pampata rikunaman rina. Wawakunata imatak rikunkichik, imakunatatak katun, imatatak munan, nishpa tapuna kan. Shinallatak imashina katukta rikuchun nina kan.
Ña yachana ukuman tikrashpa, katushpa, rantishpa pukllana; shuktak wawakuna katukkuna tukuna, shuktak wawakuna rantik; murukunata, maki rurashkakunata churana, katuna kan. Shinami wawakunaka imashina chay katuna wasipi, katuna pampapi rikushkashina pukllankakuna.
Shinallatak kay pukllaykunapika yapata mañana, kullkita urayachichun, alli muru-kunata katuchun nishpapash mañana, pukllana kan. Shinapash mana piñarishpa allimi katuna, rantina kan. Shinallatak imata rantishpa, katushpapash wawaku-naka yupana kan. Shinami mashna kak yuyaykunata yachakunkakuna.
Ña puchukaypi, wawakunata, paypa yayamamakunaka imatatak llankan, imatatak wasipika ruran nishpa tapuna; allpa tarpuymanta, wiwaymanta, challwaymanta tapuna kan. chay ruraykunata rikushkankichu nishpa tapuna; chay imakunata-pash katushpaka imakunatatak rantin, nishpa tapuna. Shinami wawakunapash wasi ruraykunata yachakushpa rinkakuna.
YACHAYMAN YAYKUY
Tapushpa, kutichishpa rimanakushunchik.
Shuk Ruray:
• Imata pukllanata munanki.
• Pukllashpaka takinata munankichu.
• Ima pukllaykunatatak riksinki.
• Ima takitatak munanki.
68 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
• Shuk takita takinata yachankichu.
• Imashinatak kanpa munashka pukllaytaka pukllana.
Ishkay Ruray:
• Maytatak intika llukshin.
• Intimanta sumak rimayta uyashkankichu. Uyankapak munankichu.
• Kanpa yayamakuna killamanta, intimantanta rimakta uashkankichu.
• Imamantatak killpash, intipash allí kan.
• Llantu ima kashkata, imamanta llantu tiyarikta yachankichu.
• Kanpa llantuwan tushunata munankimanchu.
Kimsa Ruray:
• Imatak wayra kan.
• Imatak puyu kan.
• Imatak tamya kan.
• Imamantatak wayra, puyu, tamyaka allí kan.
• Imashinatak yanapan.
Chusku Ruray:
• Challayka imatak kan.
• Ima puncha, ima pachakunatak challaykunatak ruranchik.
• Chay challay ruraykunaka imata nisha nin.
• Imakunawantak challaykunataka ruranchik.
• Pitak chay challaykunataka apan, rurankuna.
• Kanpa wasipi, yachana wasipika, ayllullaktapi ima raymikunata rurankichik.
• Kanpa ayllullaktapika raymikunatatak ruran.
Pishka Ruray:
• Katuna pampa ima kakta riksinkichu.
• Kanpa yayamamawan katuna pampaman, katuna wasiman rinata munankichu.
• Imatak rantinaka kan.
• Imatak katunaka kan.
69Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
• Rantinpana ima kakta riksinkichu.
• Kanpa yayamamakunaka shuktak imawanpash rantinpanata yachanchu. Ima puncha.
• Allpapi pukushka murukunataka, kanpa yayamamaka imapaktak katun.
• Ima wiwakunatatak yayamamakunaka katuna pampapi katun.
AMAWTA YACHAY
Kay yachay ñanpi rikushka yachaykunata wawakuna allí yachakuchun, kay ruray-kunata rurana kankichik.
Shuk Ruray:
Chay llakta pukllaykunata, wawakunawan pukllana.
San Pirulero nishka pukllayta pukllana. Kay pukllayta pukllankapakka imashina pukllanata wawakunaman allí yachachina. San Pirulero takita allí yachachina kan. Kipaka ña muyushpa, takishpa pukllana; ñawita, ukkutapash kuyuchishpa puklla-na nina kan.
San Pirulero pukllayta imashina pukllana
Wawakunaka muyuntinpi shayarinkuna, yachachikka chawpipi shayarin, shinami kay takita takina kan:
Wawakuna takinakukpi, yachachikka makita, chakita, imatapash imashinapash kuyuchin. Maykan wawa kay kuyuykunata mana rurashpaka, paypa ima charish-kata kushka, chay pukllaymanta llukshin (DINEIB, UNICEF, 2006).
Cebolla china nishka pukllaytapash pukllanalla kan.
Yachachikmi shuk pukllakta akllan, chay akllashka wawaka shuk makiwan yurata
Kaymi Pirulero pukllay kan, tukuylla pukllaypi yuyana kan, maykanpash mana yuyashpa,
imatapash kunami kan.
70 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
ukllan; shuktak makiwanka shuktak kati kati shayarishka mashikunata makiwan hapina; kay kati kati shayarishkakuna chay hatun yurapi muyushpa llutarin. May-kan urmak, shitarik wawaka pukllaymanta llukshina kan; ashtawanpash imata-pash kuna kan (UNICEF-DINEIB, 2006).
Pukllay tukrishka kipaka, wawakunata: pukllayka allichu karka, kushikurkankichik-chu nishpa tapuna; shinallatak pukllachun, paykunapa shimipi takichun nina kan. Shinami paykunapa shimita ashtawan yachakunkuna; paykunapa kawsaytapash, kikin kaytapash sinchiyachin.
Ishkay Ruray:
Wawakunawan llantuta riksishpa pukllana.
Shuk inti punchapi, wawakunawan kanchaman llukshina; kabchapi intimanta rimana, intika kunuchin, shuktak imawan killpakpi ña llantun nishpa rimana, yachachina kan. Wawakunawan suk imawanpash llantushpa rikuchina kan. Ñu-kanchik ukkuwan, chay llaktapi imakuna tiyshkakunawan llantushpa pukllana; yura panakakunawan, mallkikunawan, siksiwan imashina rikurikkunata llantuna kan, wawakunaka imashina rikurikta nina kan. Pishkushina, atukshina, waksa- shina, amarushina rikurichun imawanpash llantuna kan.
Shinallatak killmanata rimana kan, yachachikka shuk hatun pakkapi tukuy imashi-na killa rikurikta shuyuna kan; shinami wawakunaman imamanta killa allí kashkata, rimana, imashinalla killka rikurikta yachachina kan. Wawakuna imashinalla killaka rikurin, chaykunata wasikunapi tuta rikuchun nishpa mañana, chay rikushkaku-nata willachun nina kanchik. Shinallatak pura killa, llullu killa, chawpi killapash imashina kawsaypi yanapakmanta rimana, yachachina kan.
Kimsa Ruray:
Wawakunawan wayrashina, puyushina, tamyashina rurashpa pukllana.
Wayrawan, puyuwan, tamyawan shuyukunata rurana, shina wawakunaman riku-china. Chay shuyushka panakawan wawakunata rimachina, wayra, puyu, tamya imashina kakta rimana; chay rimashkakunamanta pakta kakta, imapi chikan kashkata rikuna, yachana kan. Kay ruraykunata rurankapakka: kay wayra, puyu, tamyaka chirichu, kunukchu; rikuchinchu; hukuchinchu; chirichinchu; kunuchin-chu nishpa tapuna; tukuy wawakuna rimachun atichina kan.
Wayramanta, tamyamanta, puyumanta shuk sumak rimayta tukuykuna makipu- rashpa rurana kan, shinami wawakunapa yuyaykuna, yachaykuna mirarishpa rin.
71Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Chusku Ruray:
Wawakunawan shuk challayta rurashpa pukllana. Wawakunaman imamanta challaykuna rurana kan, chay challaykunataka pachamamata yupaychashpa-mi allí kawsaykuna tiyachunmi ruranchik nishpa rimana kan. kikin ayllupi chay hcallaykunata ruranchu, ima punchakunapitak chay challaykunata ruran nishpa tapunakuna. Wawakunawan shuk challaykunata rurana, yayamamakunatapash kayashpa kay ruraykunata rurana kan. Kipaka imashina kashkata, imatak yu- yashkata, ima ashtwan allí kashkata tapuna kan.
Pishka Ruray:
Wawakunawan katushpa, rantishpa pukllana; rantinpashpa pukllana.
Katuna pampata rikunaman rishkata yuyachina; shinallatak shuktak llaktakunapi, ayllukunapika mana kullkita kunchu, imakunawanpash rantinpankuna, chaymanta rimana, shina yachachina kan. Wawakunatapash imakunatapash, murukunata, maki rurashkakunata apamuychik nina kan; chay imakunawan rantinapashpa puk- llana kan. Wawakunamanka kay rantinpashka, imawanpash ña rantinpashka kash- paka ña mana kutin itkrachiyta ushanachu nishpa willana, yuyaykuna kuna kan.
Kay rantinpaykunataka ñawpa ñukanchik yuyakkunaka rurankunami karka; mana kullki tiyashkachu, imakunawanllatakmi rantinckuna kashka; papata shuk mashi kuk kashka, kutin shuk mashika kachitami kun kashka, shinami rantinkuna kash-ka; wakin llaktakunapika kunan punchakunapsh rurankunami. Shinami wawaku-nataka yanapay, rantinpay yuyaykunata yachachishpa rina kanchik.
YACHASHKATA RIKUY
Yachakushka kipa, kay tapuykunata alli alli kutichishunchik.
Shuk Ruray:
• Imata pukllanata munanki.• Pukllashpaka takinata munankichu.• Ima pukllaykunatatak riksinki.• Ima takitatak munanki.• Shuk takita takinata yachankichu.• Imashinatak kanpa munashka pukllaytaka pukllana.
72 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Ishkay Ruray:
• Maytatak intika llukshin.
• Intimanta sumak rimayta uyashkankichu. Uyankapak munankichu.
• Kanpa yayamakuna killamanta, intimantanta rimakta uashkankichu.
• Imamantatak killpash, intipash allí kan.
• Llantu ima kashkata, imamanta llantu tiyarikta yachankichu.
• Kanpa llantuwan tushunata munankimanchu.
Kimsa Ruray:
• Imatak wayra kan.
• Imatak puyu kan.
• Imatak tamya kan.
• Imamantatak wayra, puyu, tamyaka allí kan.
• Imashinatak yanapan.
Chusku Ruray:
• Challayka imatak kan.
• Ima puncha, ima pachakunatak challaykunatak ruranchik.
• Chay challay ruraykunaka imata nisha nin.
• Imakunawantak challaykunataka ruranchik.
• Pitak chay challaykunataka apan, rurankuna.
• Kanpa wasipi, yachana wasipika, ayllullaktapi ima raymikunata ruran- kichik.
• Kanpa ayllullaktapika raymikunatatak ruran.
Pishka Ruray:
• Katuna pampa ima kakta riksinkichu.
• Kanpa yayamamawan katuna pampaman, katuna wasiman rinata mu- nankichu.
• Imatak rantinaka kan.
• Imatak katunaka kan.
• Rantinpana ima kakta riksinkichu.
73Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
• Kanpa yayamamakunaka shuktak imawanpash rantinpanata yachanchu. Ima puncha.
• Allpapi pukushka murukunataka, kanpa yayamamaka imapaktak katun.
• Ima wiwakunatatak yayamamakunaka katuna pampapi katun.
YACHAYWAN RURAY
Kay ruraykunata ruraychik:
1. Yachana wasipi kanllaman rishpa, kikin kawsayta sinchiyachinkapak pukllashunchik
2. Rikushpa, rimanakushun allichishunchik.
74 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
3. Shuk hatun pankapi, wiwakunapa, mikunakunapa shuyukunata rurashpa, wawakunaman rikuchina. Wawakunata imakuna kakta rikuchiy nina; mashka kakta yupanapash kan.
4. Chayshinallatak uyarikkunata shuyukunapi rikushpa uyashunchik rimashunchik.
5. Chay llakta takikunata takishunchik.
6. Shitashka imakunawan intita, killata, tamyata, puyuta rurana.
7. Pura killapi imata ruranakunata riksishunchik.
8. Wayrashinakunata rurashpa rikuchishunchik
9. Pachamamata yupaychashpa shuk challayta rurashunchik.
10. Shuk wallakata chay llaktapi tiyak imakunawan rurashunchik.
misi misikuna kamu kamukuna
Churu
Kuru
kuru
kuchi
Urku
Churu
urpi
chuchi
75Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Intimanta, killamanta, wayramanta, tamyamanta, puyumanta shuk takita rurana. Tukuy wawakunatami rimachina kan, paykuna yuaykunata kuchun atichina kan. Kipaka shuk chay llakta takita churana. Chay llaktapi tiyak imakunawan chay ta-kita takina kan.
Chay takita shuktak mashikunaman, shuktak yachakukkunaman takina, rikuchina kan.
YACHAYTA WIÑACHIY
YACHAYWAN WILLACHIY
YACHACHIKPA YACHANAKUNA
Takikuna, pukllaykuna
Takikuna, pukllaykunaka wawakunapakka kushilla ruraykunami rikurin; yachayku-natapash kushillami yachakunkuna. Kay ruraykunata rurashpaka rimayta alliya-chin, shimikuna mirarin, yanapanata yachakunkuna, tantarin, imashina nishkata katinkuna. Pukllashpa Takinakunataka kati katimi yachashpa rinkuna.
• Wawakunaman imashina takinakunata yachachina ñan.
• Imapash sumak rimaykunata, chay takipa shutiwan kakta rimana.
• Ima takita yachachishpapash ñukanchik ukkuta kuyuchishpa takinata yachachina kan; shuk pishku takita yachachishpaka, ñukanchik makita pishkunashinna kuyuchina kan.
• Ychachikmi chay takita takina kan, chayta uyashpami wawakunaka yachakun.
• Wakin mana riksishka shimikuna tiyakpika wawakunaman yachachinami kan.
• Yachachikka chay takipa shutiwan, shuk hatun pankapi imatapash shuyunami kan.
76 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
• Yachachikka asa asami takina kan, shuk shuyukunatapash rikuchishpa-mi takina kan; shinami ña tukuy takita takina kan.
• Ña kipapi tukuy takita wawakunawan, makita, chakita, umata, imata kas-hpapash kuyuchishpa takina kan.
Kunanka tawka takikunata kichwa shimipi churanchik, kay takikunata yachachina kan.
KUYUCHI TAKIKUNA
Shuk makita llukchishpatushuchishunchik,
kayshuk makitapashtushuchshunchik.
///Kashna kuyuchishpa///tushuchishunchik,
Umitatapash tushuchishunchik,/// kashna kuyuchishpa///
Tushchishunchik.
Rikrakunatapash tushchishunchik,///kashna kuyuchishpa///
tushchishunchik,
Wikartapash turshchishunchik///kashna kuyuchishpa ///
tushuchishunchik,
Chakikunatapsh tushuchishunchik,/// kashna kuyuchishpa ///
tushuchishunchik,
(Melodía del canto saco una manito)
77Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
TIYUPI PAKASHPA PUKLLAY
Pukllakkunana tyupi tiyarina kan. Chaypi akllana kankuna shuk wawata tiyupi pakankapak. Maykan pakak rinatapash, yachachik kallarichun nikpi, pakayman kallarinkakuna. Tukuy ukkuta, umallata, chakillata. Maykan kakashpa tukuchikmi mishak kanka
HIHITA HAPIY
Yachachikmi tukuy wawakunata tantachishpa, imashina, ima wiwata hapina- manta rikuchinka.Ña yachachik nishkapi wawakunaka ña chay wiwata hapita kallarina kan. Maykan wawa chay yachachik rikuchishka wiwawan shamukmi mishanka.
ÑAWSA PALANTA
Kay pukllayta pukllankapakka, ishkay wawa, ishkay wawami shayachina kan. Shi- nami shuk wawataka ñawita pintuwan killpana kan. Tukuy wawakunami shuk llu-chushka palantata hapina kan. Maykan utkalla palantata mikuk wawami mishanka.
RUKUMAMA
Ñawpa ruku mamatarpuk karka chunta, lumu,
palantakunata
SIKWANKA
Sìkwanka sikwankakaru sachapi takinkisikwanka sikwanka
sumak tullputa charinkitawka pukllaykunata kaypi churanchik,
kay pukllaykunata yachachina kan.
78 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Inti, killapash allí kashkamanta
Kichwa runakunapakka intimi, murukunata pukuchin, kunuchin. Kawsaytapash kun. Inti shina ninan allí kashkamantami yupaychashpa Inti Raymita rurankuna.
Killapash shinallatak allimi kan. Chaymantami ñukanchik yayakunaka allpapi ima llankakunata rurankapakka killata rikunkuna. Shinami ima puncha imata ruranata-pash yachakkuna kashka.
• Chawpi killapika yura mallkikunata kuchun, kiwakunata anchuchin. Shinallatak allpa ukupi pukuk murukunata tarpun. Papata, lumuta, china papata, ullukuta, ukata, mashwata, rábano, remolacha, nabo muruku- nata tarpunkuna.
• Mushuk killapika allpa hawapi pukuk: purututa, sarata, arveja, habas, cebolla, llaruta, pimiento murukunata tarpun.
Killapakpashmi shuk raymita rurankuna, kay rakitaka warmi mamakunamanmi rurankuna, pachamamanmi rurankuna. Kay raymika Kuya Raymimi kan.
79Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Wayra, puyu, tamyamantapash.
Wakin kichwa runakunapakka, kintikuna ña shamukpika tamyan rin ninkunami.
Tamyayka ninan allimi kan. Tamyakpika allpakuna alliyan, yurakuna wiñan. Mayukuna kuchakuna hatunyan, chaypika challwakuna kawsan, mikuyta kun. Chay yakukunaka samay tukun, kipaka puyu tukun, puyukuna yanayashpa tamyan. Wayra pukushpaka shuktak allpakunapi tamyan. Kutin samayman tikran shinami kuti yaku muyuy tiyan. Shinami kawsay yakuwan katin.
Chaymantami wayra, puyu, tamyapash kawsay tiyachunka mutsushka, may sumakmi kan.
Cañar kichwa runakunapaka, wayraka tawka Chaska tantarishkakunami kan, chay sumak kuskakunaka pishkukunapakmi kan ninkunami. Hawa pacha chaskaku-naka imashina pacha kakta rikuchikkunami kan ninkunami. Shinami chaskakuna, tamyak rin, mana tamyak rin, kuyllurkuna chiri kanata, kunuk kanata, rasu urmana, mana urmanata; imata tarpunata rikuchinkuna ninmi (DIPEIB Cañar, Smithsonian).
80 Ñukapak Ukkumanta Yachay
Chunkaniki Yachay
Chaskakunata rikushpaka, Cañar mashikunaka ankas tuta kakpi, achka kuyllur-kuna tiyakpi, yurak shuyukuna tiyakpika, chay tutaka rasu urmanka, ninan chiri tutami kanka ninkuna.
Shinallatak shuk ullku atallpa takikpi, pakarik kuyllur rikuk rikpika , shuk kari wa-wata tariyta ushana ninkunami (DIPEIB Cañar, Smithsonian).
Ñukanchik llaktapa challaykuna, raymikuna.
Kichwa wawakunaka kikin yachana wasipi, llaktapi aylluwan sumaktami kawsan-kuna. Uchillamanta taytapa mamapa amawtakunapa yachaykunata chashkinpa, yachanawasiman chayashpaka yachachikkunawan mashikunawanpash sumak-ta mashiyarin. Tukuy yachaykunata hamutankuna kay yachaykunataka takishpa, pukllaspa, ruku taytakunata uyashpami mashikunawan kikin kawsayta shinchiya-chinkuna. Shinami yachaykunataka kati kati yachakushpa rinkuna.
Kichwa runakuna tawka challaykunatami rurankuna, wakinkunaka kikin ayllupi rurankuna, shuktakkunaka tukuy ayllupi rurankuna. Kay challaykunataka pacha-mamata ima murukunata karashkamanta, kasayta kushkamantami yupaychashpa rurankuna. Shinami allpa ña llankay kallarinkapak challankuna (manarak tarpush-pakllata aswata allpapi hichankuna), shinallatak ña murukunata pallashpa yupay-chan (shuk sumak muruta allpapi pampan, mana kashpaka rupachiyta rupachin).
Yachachikka maymantami chay llaktapi ima challaykuna tiyakta taripana, mash-kana, killkana kan. Shinami tukuy wawakunawan challaykunata katishpa rurana kan. Shinami kikin kawsay sinchiyashpa katinka.
AnexosEvaluación
Vocabulario
Formato planificación de una guía de aprendizaje
Informe quimestral de desarrollo y aprendizaje para niños de 4 y 5 años
82 Ñukapa Mushuk Mashikuna
Anexo 1: Matriz de evaluación para seguimiento de destrezas
AY
LLU
SH
UT
I
KIP
A
RU
RA
YK
UN
A
12
34
56
78
910
1112
1314
1516
1718
1920
2122
2324
2526
2728
2930
3132
3334
3536
3738PAKTASHKA
Rik
una:
Rur
ashk
a:K
utin
riku
shka
:P
akta
chis
hka:
YAC
HA
CH
IKE
.I.F.
C. Y
AC
HA
YTA
RIK
UK
PU
SH
AK
KA
MA
CH
IK
83Ñukapa Mushuk Mashikuna
Anexo 2: Vocabulario
Guía 1:
Llunku Cepillo
Kirukapi Pasta
Uya Cara
Atuk Lobo
Rupak Caliente
Rupay Calor
Chiri Frío
Takra Jabón
Sinchi kaskata Estado de ánimo
Maymutsurik Importante
Guía 2:
Hayñi Derecho
Paktachina Deberes
Urpu Juguete
Millka Cuadro
Napana Saludar
Guía 4:
Maklluy Peligro, riesgo
Iska Fósforo
Killa Luna
Inti Sol
Wiñana Crecer
Yura mallki Plantas
Tarpuna Sembrar
Mashi Amiga
Tamya Lluvia
Puyu Nubes
Watuy Adivinanza
Rantima Compra
Hatuna Venta
Taki Canción
Pujyana Rondas
Katuwasi Tienda
Rantina Mercado
Wayra Viento
Guía 3:
Yarikuna Órganos de los sentidos
Sitikuna Títeres
Rumpa Círculo
Tawa Cuadrado
Kimsamanyayuk Triángulo
84 Ñukapa Mushuk Mashikuna
Anexo 3: Formato Guía de Aprendizaje
Formato sugerido para la Planificación de una Guía de Aprendizaje
Las guías de aprendizaje descritas en el presente documento son una sugerencia del Ministerio de Educación, sobre las actividades que se pueden realizar para el desarrollo de los Saberes y Conocimientos propuestos en el documento de “Unidades Integradas de Aprendizaje” en el marco del MOSEIB, es decir, se con-vierten en ejemplos de planificaciones micro curricular para los docentes del nivel Inicial de los niños y niñas de 4 y 5 años de la Nacionalidad Kichwa. Sin embargo, lo propuesto no es obligatorio a seguir por los docentes, ya que el Ministerio de Educación está consiente que cada contexto del país es diferente, además, por ningún motivo se quiere descartar la creatividad y la experiencia que los docentes han adquirido a lo largo de su quehacer educativo.
Por este motivo, a continuación se propone el esquema que él o la docente debe tomar en cuenta para que realice sus propias guías de aprendizaje, teniendo la libertad de realizar otras planificaciones micro curricular. Esta propuesta toma en cuenta las fases del sistema de conocimientos propuesta en el MOSEIB:
Guía No.___: (Nombre de la Guía)
1. Tantachishka yachaykuna (saberes y conocimientos)
Se enumera los saberes y conocimientos que va a desarrollar en la guía de aprendizaje, según los requerimientos de los niños y el contexto.
2. Hatun paktay (objetivo general)
Se identifica el propósito de la guía.
3. Destrezas del Currículo Nacional que se estimularán con los saberes y conocimientos a desarrollar:
Se enumeran las destrezas propuestas en el Currículo de Educación Inicial 2014 que se estimularán con las actividades propuestas en la guía.
4. Desarrollo de las actividades según las fases del sistema del conocimiento
YACHAYTA TARIPAY (Dominio de conocimiento)
• Yariyaykuna (Sensopercepción–despertar el interés) (visitas a los yachak, jue-gos, cantos…)
Se sugieren actividades iniciales que tomen en cuenta los sentidos y estén relacionadas con el saber y conocimiento a desarrollar.
85Ñukapa Mushuk Mashikuna
Anexo 3: Formato Guía de Aprendizaje
• Yachayman yaykuy (Problematización)
(Tapushpa kutichishpa rimanakushunchik (generar espacios de diálogo sobre los distintos temas, a partir de preguntas)
Se proponen preguntas para hacerlas a los niños y niñas, de tal forma que él o la docente cuente con más información sobre lo que el niño o la niña conoce acerca del saber y conocimiento a desarrollar.
• Amawta yachay (Contenido científico)
Kay yachaykunata yachashunchik
En el caso de este nivel educativo se sugiere, para este apartado, plasmar actividades que ayuden a los niños y niñas a afianzar los saberes y conoci-mientos propuestos en la guía.
YACHASHKATA RIKUY (Verificación)
Kunanka, kay tapuykunata alli alli kutichishunchik.
Se proponen las mismas preguntas de la sub-fase de problematización, con el propósito de que él o la docente vuelva a preguntar a los niños y niñas, y verifique si han aprendido lo propuesto en los saberes y conocimientos.
YACHAYWAN RURAY (Aplicación del conocimiento)
Se proponen actividades que ayuden a afianzar los saberes y conocimientos adquiridos.
YACHAYTA WIÑACHIY (Creación )
Yachashkakunawan ima munashkata wiñachishunchik.
Se proponen actividades que inviten a la creación, al diseño o a la elaboración de manera que se demuestre lo aprendido.
YACHAYWAN WILLACHIY (Socialización)
Mashikunawan aylluwan ruraykuna
Se proponen actividades que permitan dar a conocer a otros lo aprendido.
86 Ñukapa Mushuk Mashikuna
Anexo 4: Informe Quimestral
Informe quimestral de desarrollo y aprendizaje para niños de 4 y 5 años
En este anexo se adjunta el modelo de informe de desarrollo y aprendizaje y las orientaciones para que él o la docente pueda completarlo, propuesto por el Mi-nisterio de Educación para los niños de 4 y 5 años a nivel nacional:
Orientaciones para completar la evaluación integral de niños y niñas en el subni-vel 2 de Educación Inicial y Preparatoria (1er Grado de EGB)
Introducción
La evaluación en el nivel de Educación Inicial y Preparatoria es cualitativa, se evalúa para verificar y favorecer el desarrollo integral de los niños y niñas, que se logra con el perfeccionamiento de las destrezas que permite al estudiante desempeñarse de mejor manera en la vida cotidiana, y posibilita que al final de la preparatoria haya alcanzado su identidad, independencia y autonomía.
Las orientaciones que aquí se mencionan ponen énfasis en la evaluación de pro-ceso o formativa, que se lleva a cabo durante todo el tiempo que están los niños y niñas a cargo del docente; es continua y permanente y permite obtener infor-mación clara sobre los avances, logros, desempeños, actitudes con otros, así como detectar cualquier dificultad que presentan los niños y, además, reorientan las acciones educativas.
Las técnicas e instrumentos que se sugieren utilizar para este momento de evalua-ción pueden ser:
Técnica Instrumento
Observación Ficha de observación
Diálogo Registro anecdótico
Lista de cotejo
Portafolio
Reporte de Evaluación Integral (evaluación formal)
87Ñukapa Mushuk Mashikuna
Anexo 4: Informe Quimestral
Consideraciones generales para la evaluación:
• Durante el quimestre, el o la docente desarrollará con los niños las Guías planificadas, las mismas que propician el desarrollo de las destrezas propuestas en el currículo.
• Recordar que la evaluación no se realiza para sancionar ni desvalorizar a los niños. Cada niño tiene su ritmo diferente de aprendizaje y capa-cidades que el docente tiene la responsabilidad de ayudar a potenciar.
• La evaluación permite al docente redireccionar su acción pedagógica, por ejemplo, si la mayoría de los niños han tenido dificultad en adquirir una destreza, el docente deberá garantizar la planificación de la misma en otra Guía de aprendizaje.
• La evaluación de los niños y niñas permite detectar signos de alerta, considerados como indicadores tempranos, cuyo análisis permite pre-ver la posibilidad de que en un futuro más o menos próximo se presente un atraso en su desarrollo, que les haga susceptibles de presentar pos-teriormente necesidades educativas especiales en mayor proporción y frecuencia que al resto de la población estudiantil.
• Las reuniones con los padres se realizarán al menos 4 veces en el año lectivo, por ejemplo:
En la mitad del 1er quimestreReunión personal con el padre, madre o representante legal para brindar información del avance del niño.
Al finalizar el 1er quimestreReunión personal con el padre, madre o representante legal para entregar la evaluación integral del niño.
En la mitad del 2do quimestreReunión personal con el padre, madre o representante legal para brindar información del avance del niño.
Al finalizar el 2do quimestreReunión personal con el padre, madre o representante legal para entregar la evaluación integral del niño.
• Al realizar las reuniones con los padres o representante legal, el docente debe expresarse con claridad al momento de comunicar las evaluacio-nes; es necesario que cuente con todos los registros previos (matriz de evaluación para el seguimiento de las destrezas por cada Guía, listas de cotejo, anecdotario, ficha de observación, entre otros)
88 Ñukapa Mushuk Mashikuna
Anexo 4: Informe Quimestral
• El docente siempre debe expresarse de manera positiva, exaltando los logros y proponiendo planes de mejora para aquellas destrezas que no han sido adquiridas.
• Se debe evitar generar tensiones en la familia que dificulten la relación con las niñas o niños y que provoquen situaciones de presión.
¿Qué escala se utiliza?
ESCALA SIGNIFICADO CARACTERÍSTICAS DE LOS PROCESOS
I Inicio
El niño o niña están iniciando el desarrollo de destrezas que permitan al-canzar los aprendizajes previstos o evidencia dificultades en el desarrollo de estos; se necesita que el docente de mayor tiempo de acompañamiento e in-tervención al aprendizaje del niño, de acuerdo a su ritmo y estilo de aprender.
EP En procesoEl niño o la niña están en proceso de lograr los aprendizajes previstos; se re-quiere acompañamiento del docente y el padre de familia durante el tiempo necesario.
A Adquirido El niño o la niña evidencian el logro de los aprendizajes previstos en el tiempo programado.
NE No evaluado Esta indicador/destreza no ha sido evaluada en el quimestre.
¿Cómo completar el reporte de evaluación?
• El reporte se llenará 2 veces al año, uno por quimestre.
• Las destrezas/indicadores de desarrollo trabajadas durante el quimestre serán registradas periódicamente en diferentes instrumentos de evalua-ción (matriz de evaluación para el seguimiento de las destrezas por cada Guía, listas de cotejo, anecdotario, ficha de observación, entre otros).
• Estos instrumentos servirán como sustento para completar el reporte de desarrollo integral de cada niño o niña, utilizando la escala cualitativa propuesta anteriormente.
• Al menos 5 destrezas por ámbito de desarrollo y aprendizaje deberán ser evaluadas en el primer quimestre.
• Al finalizar el segundo quimestre todas las destrezas /indicadores de desarrollo deberán ser evaluados.
• Es importante tomar en cuenta que si una destreza/indicador de desar-rollo está empezando o fue adquirida en el primer quimestre y el segun-do quimestre se encuentra en inicio, es una alerta para tomar medidas con la familia. Cabe recalcar que esta medida debe ser tomada a lo lar-go de todo el proceso evaluativo y no únicamente al final del año lectivo.
89Ñukapa Mushuk Mashikuna
Anexo 4: Informe Quimestral
1IDEN
TIDA
D Y AU
TONOMÍA
IEP
AN/E
IEP
AN/E
Com
unic
a al
guno
s dat
os d
e su
iden
tidad
com
o: n
ombr
es, e
dad,
nom
bres
de
sus
fam
iliar
es m
ás c
erca
nos y
de
l lu
gar o
com
unid
ad d
onde
viv
e.D
emue
stra
cur
iosi
dad
por l
as c
arac
terís
ticas
físi
cas (
geni
tale
s) q
ue le
per
mite
n re
cono
cers
e co
mo
niño
y
niña
.Id
entif
ica
sus
cara
cter
ístic
asfís
icas
yde
las
pers
onas
desu
ento
rno
com
opa
rtede
lpro
ceso
deac
epta
ción
desí
mis
mo
y de
resp
eto
a lo
s dem
ás.
Iden
tific
a y
man
ifies
ta su
s em
ocio
nes y
sent
imie
ntos
, ex
pres
ando
las c
ausa
s de
los m
ism
os m
edia
nte
el
leng
uaje
ver
bal.
Tom
a de
cisi
ones
con
resp
ecto
a la
ele
cció
n de
act
ivid
ades
, ves
tuar
io e
ntre
otro
s, en
func
ión
de su
s gus
tos y
pr
efer
enci
as, a
rgum
enta
ndo
las m
ism
as.
Demuestra su
preferencias p
or la (vestim
enta, m
úsica, idioma) de acuerdo a su
nacionalidad.
Se id
entif
ica
com
o m
iem
bro
de u
na fa
mili
a re
cono
cién
dose
com
o pa
rte im
porta
nte
de la
mis
ma.
Prac
tica
con
auto
nom
ía h
ábito
s de
higi
ene
pers
onal
com
o la
vars
e la
s man
os, l
os d
ient
es y
la c
ara.
Rea
liza
inde
pend
ient
emen
te n
orm
as d
e as
eo a
l ir a
l bañ
o.
Se v
iste
y d
esvi
ste
de m
aner
a in
depe
ndie
nte
con
pren
das d
e ve
stir
senc
illas
. S
elec
cion
a la
s pre
ndas
de
vest
ir de
acu
erdo
al e
stad
o cl
imát
ico
(pre
ndas
par
a el
frío
/pre
ndas
par
a el
cal
or).
Practica como vestirse y desvestirse independientem
ente de acuerdo al traje de su
pueblo y nacion
alidad.
Identifica las p
rend
as de vestir de acuerdo a su pueblo y nacion
alidad.
Util
iza
la c
ucha
ra, t
ened
or y
el v
aso
cuan
do se
alim
enta
de
man
era
autó
nom
a.
Utiliza de manera adecuada los u
tencillos de cocina de acorde a los p
ueblos y nacionalidades.
Prac
tica
hábi
tos d
e or
den
ubic
ando
los o
bjet
os e
n el
luga
r cor
resp
ondi
ente
.
CENTRO DE DE
SARR
OLLO IN
TEGRA
L PA
RA LA PR
IMERA INFANCIA:
INFO
RME QUIM
ESTRAL DE DE
SARR
OLLO Y APR
ENDIZA
JENIVEL DE ED
UCA
CIÓN IN
ICIAL
SUBN
IVEL 2: G
RUPO
DE ED
AD DE 4 A 5 AÑ
OS
AÑO LECTIVO
20___ -‐ 20___
DATO
S INFO
RMAT
IVOS:
REPO
RTE DE
DESAR
ROLLO Y APR
ENDIZA
JE
Código M
INED
UC:
Nom
bre del Estud
iante: Paralelo:
Tutor / Docente: Fecha:
No.
ÁMBITO
S DE
DESAR
ROLLO Y APR
ENDIZA
JEPR
IMER QUIM
ESTRE
SEGUNDO
QUIM
ESTRE
90 Ñukapa Mushuk Mashikuna
Anexo 4: Informe Quimestral
Iden
tific
a si
tuac
ione
s de
pelig
ro a
las q
ue se
pue
de e
xpon
er e
n su
ent
orno
inm
edia
to y
sigu
e pa
utas
de
com
porta
mie
nto
para
evi
tarla
s.Pr
actic
a la
s acc
ione
s a se
guir
en si
tuac
ione
s de
riesg
o co
mo:
tem
blor
es, i
ncen
dios
, ent
re o
tros,
dete
rmin
adas
en
el p
lan
de c
ontin
genc
ia in
stitu
cion
al.
Prac
tica
norm
as d
e se
gurid
ad p
ara
evita
r acc
iden
tes a
los q
ue se
pue
de e
xpon
er e
n su
ent
orno
inm
edia
to.
2CO
NVIVE
NCIA
Parti
cipa
en
jueg
os g
rupa
les s
igui
endo
las r
egla
s y a
sum
iend
o lo
s rol
es q
ue le
per
mita
n m
ante
ner u
n am
bien
te a
rmón
ico
con
sus p
ares
.Pr
opon
e ju
egos
con
stru
yend
o su
s pro
pias
regl
as in
tera
ctua
ndo
con
otro
s.
Part
icip
a en
jueg
os a
nces
tral
es si
guie
ndo
las r
egla
s y a
sum
iend
o ro
les q
ue le
per
mita
n m
ante
ner
un
ambi
ente
arm
ónic
o co
n lo
s dem
ás.
Incr
emen
ta su
cam
po d
e in
tera
cció
n co
n ot
ras p
erso
nas m
ás a
llá d
el g
rupo
fam
iliar
y e
scol
ar in
tera
ctua
ndo
con
may
or fa
cilid
ad.
Incr
emen
ta su
inte
rrel
ació
n co
n lo
s uun
t, w
eas,
uwis
hint
, yac
hak,
paj
uyuk
, par
tera
s, am
awta
; in
tera
ctua
ndo
con
may
or fa
cilid
ad.
Res
peta
las d
ifere
ncia
s ind
ivid
uale
s que
exi
sten
ent
re su
s com
pañe
ros c
omo:
gén
ero,
div
ersi
dad
cultu
ral,
nece
sida
des e
spec
iale
s, es
truct
ura
fam
iliar
, ent
re o
tros.
Dem
uest
ra p
refe
renc
ia d
e ju
gar l
a m
ayor
par
te d
el ti
empo
con
un
amig
o es
tabl
ecie
ndo
nive
les d
e em
patía
s m
ás e
stab
les.
Rea
liza
activ
idad
es d
onde
se in
volu
cra
el c
onoc
imie
nto
ance
stra
l con
otr
os n
iños
y a
dulto
s de
su
pueb
lo.
Col
abor
a en
act
ivid
ades
que
se d
esar
rolla
n co
n ot
ros n
iños
y a
dulto
s de
su e
ntor
no.
Dem
uest
ra a
ctitu
des d
e so
lidar
idad
ant
e si
tuac
ione
s de
nece
sida
d de
sus c
ompa
ñero
s y a
dulto
s de
su
ento
rno.
Dem
uest
ra se
nsib
ilida
d an
te d
eseo
s, em
ocio
nes y
sent
imie
ntos
de
otra
s per
sona
s.Pr
actic
a (v
isita
de
solid
arid
ad a
los e
nfer
mos
y a
ncia
nos)
Pr
actic
a lo
s val
ores
anc
estr
ales
par
a fo
men
tar
el r
espe
to e
n la
fam
ilia
en e
l CE
IBs y
la c
omun
idad
. Id
entif
ica
las p
rofe
sion
es, o
ficio
s y o
cupa
cion
es q
ue c
umpl
en lo
s mie
mbr
os d
e su
fam
ilia.
Iden
tific
a la
s dife
rent
es o
cupa
cion
es y
ofic
ios q
ue c
umpl
en lo
s mie
mbr
os d
e la
com
unid
ad.
Iden
tific
a in
stitu
cion
es y
pro
fesi
ones
, que
brin
dan
serv
icio
s a la
com
unid
ad y
los r
oles
que
ello
s cum
plen
.
Asu
me
y re
spet
a no
rmas
de
conv
iven
cia
en
el c
entro
de
educ
ació
n in
icia
l y e
n el
hog
ar a
cord
adas
con
el
adul
to.
Res
peta
las n
orm
as d
e co
nviv
enci
a de
los p
uebl
os y
nac
iona
lidad
es.
Imita
el r
ol p
rota
góni
co d
e la
vid
a co
mun
itari
a (m
inga
, reu
nion
es, a
sam
blea
s)Pa
rtic
ipa
en la
con
vive
ncia
fam
iliar
(pur
ina)
con
stru
cció
n de
la c
hoza
, cha
cra,
pes
ca y
caz
a.3
RELACIONES CON EL MED
IO NAT
URA
L Y CU
LTURA
L D
ifere
ncia
los
sere
s viv
os y
ele
men
tos
no v
ivos
de
su e
ntor
no e
xplo
rand
o su
mun
do n
atur
al.
Iden
tific
a lo
s nom
bres
de
plan
tas,
anim
ales
, pe
rson
as y
todo
s los
ele
men
tos d
e la
pac
ham
ama.
E
xplo
ra e
iden
tific
a lo
s dife
rent
es e
lem
ento
s y fe
nóm
enos
del
ent
orno
nat
ural
med
iant
e pr
oces
os q
ue
prop
icie
n la
inda
gaci
ón.
Est
able
ce c
ompa
ranc
ione
s ent
re lo
s ele
men
tos d
el e
ntor
no a
travé
s de
la d
iscr
imin
ació
n se
nsor
ial.
Iden
tific
a la
s car
acte
rístic
as d
e lo
s ani
mal
es d
omés
ticos
y si
lves
tres e
stab
leci
endo
las d
ifere
ncia
s ent
re e
llos.
Valo
ra lo
s pro
duct
os d
e la
pac
ham
ama
a tr
avés
de
la g
astr
onom
ía.
Dife
renc
ia la
s pla
ntas
med
icin
ales
por
su o
lor,
sabo
r y
por
cate
gorí
as (
hem
bra
y m
acho
).
91Ñukapa Mushuk Mashikuna
Anexo 4: Informe Quimestral
Iden
tific
a ca
ract
erís
ticas
de
las
plan
tas
por s
u ut
ilida
d, e
stab
leci
endo
dife
renc
ias
entre
ella
s.O
bser
va e
l pro
ceso
del
cic
lo v
ital d
e la
s pl
anta
s m
edia
nte
activ
idad
es d
e ex
perim
enta
ción
.
Dife
renc
ia lo
s al
imen
tos
nutri
tivos
de
los
no n
utrit
ivos
iden
tific
ando
los
bene
ficio
s de
una
alim
enta
ción
san
a y
salu
dabl
e..
Rec
onoc
e y
cui
da lo
s am
bien
tes
geob
ioló
gico
s de
l ent
orno
par
a su
apr
endi
zaje
.(río
s, la
gos,
cha
cras
, hu
erto
s y
otro
s)
Prac
tica
hábi
tos
de c
uida
do y
con
serv
ació
n de
l med
io a
mbi
ente
que
evi
ten
la c
onta
min
ació
n de
l ai
re, s
uelo
y
agua
.
Fom
enta
el c
uida
do d
e nu
estr
a pa
cham
ama
a tr
avés
del
rec
icla
je.
Rea
liza
acci
ones
de
cuid
ado
y pr
otec
ción
de
plan
tas
y an
imal
es d
e su
ent
orno
err
adic
ando
act
itude
s de
m
altra
to.
Dife
renc
ia lo
s so
nido
s on
omat
opéy
icos
de
los
anim
ales
de
nues
tra
pach
a m
ama.
Iden
tific
a pr
áctic
as s
ocio
cultu
rale
s de
su
loca
lidad
dem
ostra
ndo
curio
sida
d an
te s
us tr
adic
ione
s.Pa
rtici
pa e
n al
guna
s pr
áctic
as tr
adic
iona
les
de s
u en
torn
o di
sfru
tand
o y
resp
etan
do l
as d
ifere
ntes
m
anife
stac
ione
s cu
ltura
les.
Part
icip
a en
el c
iclo
agr
o fe
stiv
o a
trav
és d
e ri
tos,
mús
ica,
dan
za y
otr
as e
xpre
sion
es s
ocio
cul
tura
les.
Iden
tific
a la
s fo
rmas
de
las
vivi
enda
s de
las
naci
onal
idad
es m
edia
nte
gráf
icos
.
4RELACIONES LÓGICO M
ATEMÁTICA
SO
rden
a en
sec
uenc
ia ló
gica
los
suce
sos
de h
asta
de
5 ev
ento
s en
repr
esen
taci
ones
grá
ficas
de
sus
activ
idad
es
de la
rutin
a di
aria
y e
n es
cena
s de
cue
ntos
.In
tific
a c
arac
terís
ticas
de
mañ
ana,
tard
e y
noc
he.
Iden
tific
a la
s n
ocio
nes
de ti
empo
en
acci
ones
que
suc
eden
ant
es, a
hora
y d
espu
és.
Iden
tific
a la
s no
cion
es b
ásic
as
a tr
avés
de
los
cuat
ro e
lem
ento
s: ti
erra
, fue
go, a
gua
y ai
re,
en la
s ac
tivid
ades
cot
idia
nas.
Rec
onoc
e la
ubi
caci
ón d
e lo
s ob
jeto
s en
rela
ción
a s
í mis
mo
y di
fere
ntes
pun
tos
en re
fere
ncia
seg
ún la
s no
cion
es e
spac
iale
s de
:ent
re, a
dela
nte/
atrá
s, ju
nto
a, c
erca
/lejo
s.R
econ
oce
a la
s co
mun
idad
es d
e su
ent
orno
seg
ún s
u ub
icac
ión.
Iden
tific
a en
los
obje
tos
las
noci
ones
de
med
ida:
larg
o/co
rto, g
rues
o/de
lgad
o.
Aso
cia
las
form
as d
e lo
s ob
jeto
s de
l ent
orno
con
figu
ras
geom
étric
as b
idim
ensi
onal
es.
Iden
tific
a fig
uras
geo
mét
ricas
bás
icas
: círc
ulo,
cua
drad
o, y
triá
ngul
o en
obj
etos
del
ent
orno
y e
n re
pres
enta
cion
es g
ráfic
as.
Expe
riem
enta
la m
ezcl
a de
dos
col
ores
prim
ario
s pa
ra fo
rmar
col
ores
sec
unda
rios.
Rec
onoc
e lo
s co
lore
s se
cund
ario
s en
obj
etos
e im
ágen
es d
el e
ntor
no.
Iden
tific
a co
lore
s pr
imar
ios
en lo
s el
emen
tos
de la
nat
ural
eza.
D
ifere
ncia
y c
lasi
fica
los
gra
nos
por
sus
form
as, c
olor
, tex
tura
s y
tam
años
.C
uent
a or
alm
ente
del
1 a
l 15
con
secu
enci
a nu
mér
ica.
Esta
blec
e la
rela
cion
es d
e co
rres
pond
enci
a en
tre lo
s el
emen
tos
de c
olec
cion
es d
e ob
jeto
s.
Com
pren
de la
rela
ción
de
núm
ero-
cant
idad
has
ta e
l 10.
Com
pren
de la
rela
ción
del
num
eral
(rep
rese
ntac
ión
sim
bólic
a de
l núm
ero)
con
la c
antid
ad h
asta
el 5
.
Cla
sific
a ob
jeto
s co
n do
s at
ribut
os (t
amañ
o,co
lor o
form
a).
Com
para
y a
rma
cole
ccio
nes
de m
ás, i
gual
y m
enos
obj
etos
.
Iden
tific
a se
mej
anza
s y
dife
renc
ias
de o
bjet
os d
el e
ntor
no c
on c
riter
ios
de fo
rma,
col
or y
tam
año.
Com
para
y o
rden
a se
cuen
cial
men
te u
n co
njun
to p
eque
ño d
e ob
jeto
s de
acu
erdo
a s
u ta
mañ
o.
Con
tinúa
y re
prod
uce
patro
nes
sim
ples
con
obj
etos
con
cret
os y
repr
esen
taci
ones
grá
ficas
.
92 Ñukapa Mushuk Mashikuna
Anexo 4: Informe Quimestral
5CO
MPR
ENSIÓN Y EXP
RESIÓN DEL LEN
GUAJE
Se c
omun
ica
inco
rpor
ando
pal
abra
s nu
evas
a s
u vo
cabu
lario
en
func
ión
de lo
s am
bien
tes
y ex
perie
ncia
s en
la
s qu
e in
tract
úa.
Parti
cipa
en
conv
ersa
cion
es m
ás c
ompl
ejas
y la
rgas
man
teni
éndo
se d
entro
del
tem
a.
Des
crib
e or
alm
ente
imág
enes
grá
ficas
y d
igita
les
estru
ctur
ando
ora
cion
es m
ás e
labo
rada
s qu
e de
scrib
en a
lo
s ob
jeto
s qu
e ob
serv
a.R
epro
duce
trab
alen
guas
sen
sillo
s, a
divi
nanz
as, c
anci
ones
y p
oem
as c
orto
s, m
ejor
ando
su
pron
unci
ació
n y
pote
ncia
ndo
su c
apac
idad
imag
inat
iva.
E
xpre
sa c
uent
os, m
itos,
adi
vina
nzas
, tra
bale
ngua
s, d
icho
s y
copl
as e
n su idioma materno
.
Se e
xpre
sa u
tiliz
ando
ora
cion
es c
orta
s y
com
plet
as m
ante
nien
do e
l ord
en d
e la
pal
abra
s, e
n le
ngua
mat
erna
.
Sigu
e in
stru
ccio
nes
senc
illas
que
invo
lucr
an la
eje
cuci
ón d
e tre
s o
más
act
ivid
ades
.
Rel
ata
cuen
tos
narr
ados
por
adu
lto, m
ante
nien
do la
sec
uenc
ia, s
in la
ayu
da d
el p
arat
exto
.
Res
pond
e pr
egun
tas
sobr
e el
text
o na
rrad
o po
r el a
dulto
, rel
acio
nada
s a
los
pers
onaj
es y
acc
ione
s pr
inci
pale
s.
Rec
onoc
e et
ique
tas
y ró
tulo
s de
su
ento
rno
inm
edia
to y
los
"lee
".C
uent
a un
cue
nto
en b
ase
a su
s im
ágen
es a
par
tir d
e la
por
tada
y s
igui
endo
la s
ecue
ncia
de
las
pági
nas.
Aso
cia
la im
agen
de
la p
orta
da c
on e
l títu
lo d
e lo
s cu
ento
s co
noci
dos.
Rea
liza
mod
ifica
cion
es d
el c
onte
nido
del
cue
nto
rela
tado
por
el a
dulto
, cam
bian
do p
arte
s de
él:
acci
ones
y
final
.C
olab
ora
en la
cre
ació
n de
text
os c
olec
tivos
en
base
a la
rea
lidad
de
los
pueb
los
y na
cion
alid
ades
con
la
ayud
a de
l doc
ente
.R
ealiz
a m
ovim
ient
os a
rticu
lato
rios
com
plej
os: m
ovim
ient
os d
e lo
s la
bios
junt
os d
e iz
quie
rda
a de
rech
a,
haci
a ad
elan
te, m
ovim
ient
o de
las
man
díbu
las
a lo
s la
dos,
infla
r las
mej
illas
y m
ovim
ient
o de
leng
ua d
e m
ayor
difi
culta
d.Ex
pres
arse
ora
lmen
te p
ronu
ncia
ndo
corr
ecta
men
te la
may
oría
de
pala
bras
, pue
de p
rese
ntar
se d
ificu
ltade
s en
la
pro
nunc
iaci
ón d
e la
s, y
la r.
Prod
uce
pala
bras
que
rim
an e
spon
táne
amen
te to
man
do e
n cu
enta
los
soni
dos
final
es d
e la
s m
ism
as.
Iden
tific
a "a
uditi
vam
ente
" el
fone
ma
(son
ido)
inic
ial d
e la
s pa
laba
ras
más
util
izad
as.
Se c
omun
ica
a tra
vés
de d
ibuj
os d
e ob
jeto
s co
n de
talle
s qu
e lo
vue
lven
iden
tific
able
s, c
omo
repr
esen
taci
ón
sim
bólic
a de
sus
idea
s.C
omun
ica
de m
aner
a es
crita
sus
idea
s in
tent
ando
imita
r let
ras
o fo
rmas
par
ecid
as a
letra
s.Im
ita son
idos ono
matop
éyicos de los animales de su entorno
y otros.
6EXPR
ESIÓN ARTÍSTICA
Parti
cipa
endr
amat
izac
ione
sas
umie
ndo
role
sde
dife
rent
espe
rson
asde
lent
orno
yde
pers
onaj
esde
cuen
tos
o hi
stor
ieta
s.
Participa en los ra
ymis y fiesta de la cho
nta con música y danza.
Imita
a los animales propios de la com
unidad com
o: cam
inan, saltan, duerm
en, com
en, vuelan.
Parti
cipa
en
rond
as p
opul
ares
, bai
les
y ju
egos
trad
icio
nale
s as
umie
ndo
los
role
s y
resp
etan
do la
s re
glas
.
Man
tiene
el r
itmo
y la
s se
cuen
cias
de
paso
s se
nsill
os d
uran
te la
eje
cuci
ón d
e co
reog
rafía
s.C
anta
canc
ione
ssi
guie
nto
elrit
mo
yco
ordi
nand
oco
nla
sex
pres
ione
sde
sucu
erpo
con
mús
ica
yda
nza
desu
pue
blo.
Rea
liza
activ
idad
es c
reat
ivas
util
izan
do la
s té
cnic
as g
rafo
plás
ticas
con
var
ieda
d m
ater
iale
s.
93Ñukapa Mushuk Mashikuna
Anexo 4: Informe Quimestral
Expr
esa
sus v
iven
cias
y e
xper
ienc
ias t
ravé
s del
dib
ujo
libre
.
Expr
esa
su o
pini
ón a
l obs
erva
r una
obr
a ar
tístic
a re
laci
onad
a a
la p
lást
ica
o a
la e
scul
tura
.
Ejec
uta
patro
nes d
e m
ás d
e do
s ritm
os c
on p
arte
s del
cue
rpo
y el
emen
tos o
inst
rum
ento
s son
oros
.
Dis
crim
ina
soni
dos o
nom
atop
éyic
os y
dife
renc
ia lo
s son
idos
nat
ural
es d
e lo
s arti
ficia
les.
Lleva el ritm
o de la música pentatón
ica.
7EXPR
ESIÓN CORP
ORA
L Y MOTRICIDAD
Cam
ina
y co
rre
con
soltu
ra y
segu
ridad
man
teni
endo
el e
quili
brio
a d
ifere
ntes
dis
tanc
ias,
orie
ntac
ione
s y
rìtm
os e
n es
paci
os p
arci
ales
.Sa
lta e
n do
s pie
s en
sent
ido
verti
cal o
bsác
ulos
de
20 a
30
cm d
e al
tura
y e
n se
ntid
o ho
rizon
tal l
ongi
tude
s de
apro
xim
adam
ente
50
a 70
cm
. S
alta
de
un p
ie a
l otro
alte
rnad
amen
te, d
e m
aner
a au
tóno
ma.
Sub
e y
baj
a es
cale
ras a
ltern
ando
los p
ies.
Trep
a y
rept
a a
dife
rent
es ri
tmos
y e
n po
sici
ones
cor
pora
les d
iver
sas(
cúb
ito v
entra
l y c
úbito
dor
sal).
Gal
opa
y sa
ltica
coo
rdin
adam
ente
con
obs
tácu
los e
jecu
tand
o ci
rcui
tos.
Cam
ina,
cor
re y
salta
de
un lu
gar a
otro
coo
rdin
adam
ente
com
bina
ndo
esta
s for
mas
de
desp
laza
mie
nto,
a
velo
cida
des d
ifere
ntes
y e
n su
perf
icie
s pla
nas e
incl
inda
s con
obs
tácu
los.
Ejec
uta
activ
idad
es c
oord
inad
amen
te y
con
un
cont
rol a
decu
ado
de fu
erza
y to
nici
dad
mus
cula
r com
o:
lanz
ar, a
trapa
r y p
atea
r obj
etos
y p
elot
as.
Rea
liza
ejer
cici
os d
e eq
uilib
rio e
stát
ico
y di
nám
ico,
con
trola
ndo
los m
ovim
ient
os d
e la
s par
tes g
rues
as d
el
cuer
po y
est
ruct
uran
do m
otric
idad
faci
al y
ges
tual
segú
n la
con
sign
a in
crem
enta
ndo
el la
pso
de ti
empo
.
Man
tiene
el e
quili
bro
al c
amin
ar so
bre
línea
s rec
tas,
cur
vas
y qu
ebra
das c
on a
ltura
(apr
ox. 2
0 cm
) log
rand
o un
ade
cuad
o co
ntro
l pos
tura
l.
Participa en danzas d
e los p
ueblos y nacionalidades.
Man
tiene
un
adec
uado
con
trol
post
ural
en
dife
rent
es p
osic
ione
s del
cue
rpo
y en
des
plaz
amie
ntos
.
Sub
e y
baja
sin
dific
ulta
d po
r lo
s dife
rent
es e
lem
ento
s del
med
io (
árbo
les,
pied
ras,
mon
taña
s, ch
aqui
ñane
s, gr
adas
, bej
ucos
, can
oas,
bals
as )
Rea
liza
ejer
cici
os q
ue in
volu
cran
mov
imie
ntos
segm
enta
dos d
e la
s par
tes g
rues
as y
fina
s del
cue
rpo
(cue
llo,
hom
bro,
cod
o, m
uñec
a, d
edos
, cad
era,
rodi
lla, t
obill
o, p
ie).
Rea
liza
activ
idad
es d
e co
ordi
naci
ón v
isom
otriz
con
niv
eles
de
dific
ulta
d cr
ecie
nte
en e
l tam
año
y tip
o de
m
ater
iale
s.U
tiliz
a la
pin
za d
igita
l par
a co
ger l
ápic
es, m
arca
dore
s, pi
ncel
es y
div
erso
s tip
os d
e m
ater
iale
s.R
ealiz
a re
pres
enta
cion
es g
ráfic
as u
tiliz
ando
el d
ibuj
o co
n de
talle
s que
le d
an in
tenc
iona
lidad
y se
ntid
o pa
ra
iden
tific
arlo
s.R
ealiz
a m
ovim
ient
os p
ara
la c
oord
inac
ión
de o
jo y
pie
com
o : p
atea
r pel
otas
hac
ia u
n pu
nto
fijo
dete
rmin
ado.
Imita
a lo
s ani
mal
es d
el se
ctor
com
o ca
min
an, d
uerm
en, c
omen
). Id
entif
ica
en su
cue
rpo
y en
el d
e lo
s dem
ás p
arte
s y a
rticu
laci
ones
del
cue
rpo
hum
ano,
así
com
o pa
rtes f
inas
de
la c
ara,
a tr
avés
de
la e
xplo
raci
ón se
nsor
ial.
Rep
rese
nta
la fi
gura
hum
ana
utili
zand
o el
mon
igot
e e
inco
rpor
ando
det
alle
s seg
ún la
inte
rioriz
ació
n de
su
imag
en c
orpo
ral.
Empl
ea su
lado
dom
inan
te e
n la
real
izac
ión
de la
may
oría
de
las a
ctiv
idad
es q
ue u
tilic
e la
man
o, o
jo y
pie
.
Rea
liza
ejer
cici
os d
e si
met
ría c
orpo
ral c
omo:
iden
tific
ar e
n el
esp
ejo
y ot
ros m
ater
iale
s las
par
tes s
emej
ante
s qu
e co
nfor
man
el l
ado
dere
cho
e iz
quie
rdo
del c
uerp
o.
94 Ñukapa Mushuk Mashikuna
Anexo 4: Informe Quimestral
Rea
liza
mov
imie
ntos
dife
renc
iado
s con
los l
ados
late
rale
s del
cue
rpo
(un
lado
y o
tro la
do).
Ubi
ca a
lgun
as p
arte
s de
su c
uerp
o en
func
ión
de la
s noc
ione
s de
al la
do, j
unto
a, c
erca
-lejo
s.
Se o
rient
a en
el e
spac
io re
aliz
ando
des
plaz
amie
ntos
en
func
ión
de c
onsi
gnas
dad
as c
on la
s noc
ione
s: e
ntre
, ad
elan
te-a
trás,
junt
o a,
cer
ca-le
jos.
Rea
liza
desp
laza
mie
ntos
y m
ovim
ient
os c
ombi
nado
s util
izan
do e
l esp
acio
tota
l y p
arci
al a
dife
rent
es
dist
anci
as (l
arga
s-co
rtas)
.U
tiliz
a el
esp
acio
par
cial
e in
icia
con
el u
so d
el e
spac
io to
tal p
ara
real
izar
repr
esen
taci
ones
grá
ficas
.
Rea
liza
vario
s mov
imie
ntos
y d
espl
azam
ient
os c
ombi
nado
s a d
ifere
ntes
vel
ocid
ades
(ráp
ido,
lent
o), d
urac
ión
( lar
gos y
cor
to).
Inicia el desarrollo de de
strezas
I EPAd
quiere las d
estrezas
A N/E
1er Q
2do Q
ATRA
SOS
FALTAS
JUSTIFICAD
ASFA
LTAS
INJUSTIFICAD
AS
OBSERVA
CIONES: _____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________________________
RECTO
R / DIRECTOR / LIDE
R
ESCA
LA CUALITAT
IVA
En Proceso de de
sarrollo de la
No Evaluado
ASISTENCIA DE
L ESTU
DIAN
TE