Ñukapa ukkumanta yachay · Ñukapak kkumana yachay 3 chunkaniki yachay rikuchi yuyay runakunapa...

94
Riksichikkuna Ayllullakta Shuti Marka Kiti Ayllullakta Wata Yachachik Ñukapa Ukkumanta Yachay Chunkaniki Yachay - Guía para el Docente de EIFC

Upload: others

Post on 19-Aug-2020

22 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

Riksichikkuna

Ayllullakta Shuti

Marka

Kiti

Ayllullakta

Wata

Yachachik

Ñukapa Ukkumanta YachayChunkaniki Yachay - Guía para el Docente de EIFC

Page 2: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

PRESIDENTE DE LA REPÚBLICARafael Correa Delgado

MINISTRO DE EDUCACIÓNAugusto Espinosa Andrade

Viceministro de EducaciónFreddy Peñafiel Larrea

Viceministro de Gestión EducativaWilson Ortega Mafla

Subsecretaria de Educación Intercultural BilingüeMargarita Arotingo Cushcagua

Subsecretaria de Fundamentos EducativosHeidy Ocampo Meneses

Subsecretario de Educación Especializada e InclusivaJavier Ortiz Carrillo

Director Nacional de Educación Intercultural BilingüePedro Cabascango Remache

Director Nacional de CurrículoMiguel Herrera Pavo

Directora Nacional de Educación Inicial y BásicaVerónica Chávez Camargo

Directora Nacional de Comunicación SocialLorena Portalanza Zambrano

Equipo técnicoActores del Sistema de Educación Intercultural Bilingüe

Diseño y diagramación Paul Mejía Benavides

IlustraciónSantiago Chicaiza Vargas

© Ministerio de Educación del Ecuador (MinEduc), 2015 Av. Amazonas N34-451 y Atahualpa

Quito, Ecuadorwww.educacion.gob.ec

La reproducción parcial o total de esta publicación, en cualquier forma y por cualquier medio mecánico o electrónico, está permitida siempre y cuando

sea autorizada por los editores y se cite correctamente la fuente.

Impreso por: El Telégrafo EP

DISTRIBUCIÓN GRATUITA - PROHIBIDA SU VENTA

ADVERTENCIAUn objetivo manifiesto del Ministerio de Educación es combatir el sexismo y la discriminación de género en la sociedad ecuatoriana y promover, a través del sistema educativo, la equidad entre mujeres y hombres. Para alcanzar este objetivo, promovemos el uso de un lenguaje que no reproduzca esquemas sexistas, y de conformidad con esta práctica preferimos emplear en nuestros documentos oficiales palabras neutras, tales como las personas (en lugar de los hombres) o el profesorado (en lugar de los profesores), etc. Sólo en los casos en que tales expresiones no existan, se usará la forma masculina como genérica para hacer referencia tanto a las personas del sexo femenino como masculino. Esta práctica comunicativa, que es recomendada por la Real Academia Española en su Diccionario Panhispánico de Dudas, obedece a dos razones: (a) en español es posible <referirse a colectivos mixtos a través del género gramatical masculino>, y (b) es preferible aplicar <la ley lingüística de la economía expresiva> para así evitar el abultamiento gráfico y la consiguiente ilegibilidad que ocurriría en el caso de utilizar expresiones como las y los, os/as y otras fórmulas que buscan visibilizar la presencia de ambos sexos.

Page 3: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

3Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

RIKUCHI YUYAY

Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa yachayka uchillapachamanta wañuna pachakamami rin. Kay yachay llikaka Pachamama kawsayta katishpami rukashka kan. Shinallatak tukuy kay llaktapi kawsak runakunatapash alli rikushpami rurashkanchik. Kay yacha-naka unaypak alli kawsayta charinkapakpash rurashkanchikmi.

Sapan llaktakunapi imashina kawsana kakta rikushpami yachanataka rurana kan. Llaktakunapi ima llankaykuna, raymikuna tiyashkata yachanawasipi yachankapak llankaykunataka allichinami kan. Kayta katishpami Antisuyupi, Punasuyupi, Kunti-suyupi, Yawati suyupipash llankankuna.

Kay yachana wasikunapika alli yachaykuna tiyachun munankuna. Shinallatak kikin kawsaywan, llakta kawsaywanpash pakta yachaykuna tiyana kan.

Kay kamuka chunkaniki runa yachaypa ruraykunata charin; chusku wata, pichka watayukkama wawakunapakmi kan. Shinami Acuerdo Ministerial 0440-13 kama-chiy pankapi, MOSEIB yachay ñan, kamu nishkashina ña yachana ukukunaman yaykuna kan.

1 Llika: Sistema.

Page 4: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

Rikuchik Panka

Kallari Yuyay 5

Ñukapa Ukkumanta Yachay 9

Guía 1: Kushiyarishpa Pukllanakuy 11

Yachachikpak Yachaykuna 20

Guía 2: Ñuka kallariy yachaykuna 26

Yachachikpa Yachachinakuna 38

Guía 3: Ñukapanchikpa Shimi 44

Yachachikpa Yachachinakuna 57

Guía 4: Ñuka Pachamamapash 62

Yachachikpa Yachachinakuna 75

Anexo 1: Evaluación 82

Anexo 2: Vocabulario 83

Anexo 3: Formato Guía de Aprendizaje 84

Anexo 4: Informe Quimestral 86

Page 5: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

5Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

KALLARI YUYAY

Wawakunaka mama chichu tukushka pachamantami yanapayta mutsurinmi. Chay pachamantami, aylluwan, Pachamamawan, llaktapi tiyak mashikunawanpash, allilla kawsanata yachanami tukun.

Yayamamawan ñukanchik kikin shimipi rimanakushpa. Kikin kawsaymanta yachaykunata, ruraykunata, kikin chanitapash1 hamutanka2.

Ñukanchik wawakunaka yayamamawan, ayllukunawan ruraykunata rantina- kushpami wiñarin. Shinami alli kawsankapak yachaykunata hapiy tukunmi. Yuyak-kunata/rukukunata yanapashpa, paykunamanta yachakushpapash wiñarinmi. Kayshina wawakuna kawsaymanta yachakushpa wiñarinamantami kay kamupika riksichikrinchikmi.

Chaymanta, runa wawakuna ñukanchik kikin yuyaykunawan yachakushpa wiñarichunka, “tinkik yachaykunata” surkushkanchik. Kay tinkik yachayku-naka, wawakuna ñukanchik Pachamamapa kawsay ñanta katishpami yachaku-chun churashkanchik.

Kay yachaykunaka Ayllumanta, llullaktamanta; Amawtaymanta, pakchi yachay-manta; Pachamamamanta, kawsaymanta, allpamantapash tinkichishpami yacha-china kan.

Kay tinkik yachaykunaka kawsaypi tiyak tukuy yachaykunata tantanchinmi. Ñukanchik yachanapika mana yachaykunata pitishpa yachachinchikchu. Kay tinkik yachaykunaka 2014 wata “Currículo Nacional de Inicial” kamuwan alli apanakunmi.

1 Chani: Valor.2 Hamutana: Comprender, entender.

Page 6: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

6 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Imatalla yachana, imashina yachay mirarina, runa yachaykunamantapash rikuchik shuyu.

* Reajuste elaborado por: Equipo técnico de la Dirección Nacional Intercultural Bilingüe

Chunkaniki yachanapi tiyakkunata paktachinkapakka, SUBSEIB ukupi chusku yachachina yachakuna ñankunatami killkashkanchik.

Kay yachachinapika wawakuna alli ruray yachaykunawan yayamamapa yachay-kunapipash wiñarishpa katinata paktaytami mashkan. Kay tukuy kawsaykunataka puncha punchami ñukanchik kichwa shimipi yachachishpa MOSEIB willashka ñantami paktachina.

Kay yachay ñanka ñukanchik runa yachaykuna yaykushpa, kimirishpa richun pakta-chinkapak munan. Shinami tukuy runakunapa yachaykuna mana chinkarinkachu.

Kay pankakunapika wawakunapa achka ruraykunami tiyan. Kay ruraykunawan-ka tukuy mamallaktapi wawakunapa yachaykunami ashtawan mirashpa rinkuna.

Page 7: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

7Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Shinallatak yachachikkunapash ashtawan shuk ruraykunata wawakuna mashna watakunata charin, chaykunata rikushpa rurachina kan. Shinami shuktak, tukuy wa-wakuna yachankuna, shinalltami ñukanchik wawakunapash tukuykunata yachana kan. Ashtawankarin kichwa wawakunaka paykunapa kikin yachaytapash ashtawan mirachishpa yachana kan.

Shinallatak kay chunkaniki kamuka, chusku llankana ñankunata rurankapakka, MOSEIB kamupi imashina killkashka kanmi. Chay chusku imashina yachachina ñan tiyan. Chay ñankunawanmi killkashka kan; chay chusku ñankunata rikushunchik:

* Elaborado por: Equipo técnico de la Dirección Nacional de Educación Intercultural Bilingüe.

A. Ushay pacha: Kaypika kikin yachayta, shuktak yachaytapash (ishkay yachay) yachankapakmi kan: yarikunawan llankay, yachayman yaykuy, amawta yachay, yachashkata rikuy ñankunatami katina kan.

• Yarikunawan llankay: yachanawasi kanchapi, allpamamapi ima tiyak-kunata wawapa yarikunawan llankana. Ñapash mutkishpa, mallishpa,

Page 8: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

8 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

milchishpa /kakushpa, uyashpa, rikushpa pukllana. Chaypakka mana imatapash mutsurinachu.

• Yachayman yaykuy: shuk yachayman yaykunkapakka, wawa paypa ay-llupi, paypa kawsaypi imalla yachashkamantami tapuna kan. Chaypakka yachachikmi imalla yachashkata rikunkapak shuk tapuykunata allichish-pa tapunka.

• Amawta yachay: EIFC patapi wawakunata amawta yachayman kimi-chinkapakka “yachana munayta rikchachispa”, “imatapash rurashpa, kawsashpallami yachanchik” nishpami kallarina. Manapash wawamanka ima yachaytapash tallinallachu. Ashtawanka, wawakuna paykunallatak taripachun, kawachun, kakuchun, kikin kawsaymantapash yachaykuna-ta yachachunmi yanapana kan.

EIFC patapi wawakuna amawta yachayman kimichinkapakka, shuk llankaykunatami churashkanchik. Shinallatak yachachik yachachunpash kamu tikuripimi amawta yachay killkakunata yapachishkanchik. Shinami ikin kaywsaymanta kikin yachaytapash sinchiyachinka, wawakunapa kikin kaytatapash mirarichun chay yachaykunata kimichinka.

• Yachashkata rikuy: wawakunaman amawta yachayta kimichishka washa, Yachayman yaykuy pachakupi tapushkakunata kutintak tapuna kan. Shinami wawa yachakushkataka rikurayashun.

B. Yachaywan ruray pacha: ña wawa Ushay pachapi yachashkakunawanka, sapan yachay kamukukunapi ishkay yachaypi pakta pakta llankaykunata ruranka.

C. Yachayta wiñachiy: wawaka, yuyaypi hapishpa (unanchashpa) yachashkata rikuchinkapakka shuk yachayta wiñachishpa, wallpashpa, rurashpapash llankay-kunata paktachinka.

D. Yachaywan willachiy: sapan yachayta paktachishpaka, yachashkakunawan, imatapash wiñachishpa, wallpashpa shuktak yachakukkunawan, yayamamawan, yachanawasi pampapi rikuchina.

Page 9: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

9Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

ÑUKAPA UKKUMANTA YACHAY

Ruraymunay

Wawkuna paypa ukkuta riksichun, imapak kakta riksichun, shinallatak payllatak riku-rayashpa kawsachun. Umayuyaykunata, shuktak mashikunawan wankuriyta, kuyu-riykunatapash alli ushachun. Paypa muyuntin allpakunata llaktakunatapash riksishpa alli kawsachun.

Yachaykuna

ÑUKAPA UKKUMANTA YACHAY Unidad 10: Conociendo mi cuerpo

• Punchan punchan ruraykunaCompartiendo actividades cotidianas

• Allpa mamapi tiyashkata rikurayanaOrden y cuidado de los ambientes naturales.

• Ñuka ukkuwan pukllanaJugando con mi cuerpo

• Takikunata uyana, rimanaLa música como expresión.(ritmos)

• Allpa mamapi tiyakkunawan pukllanaJugando con los elementos de la naturaleza.

• Ñuka aylluwan, yachana wasipi, ayllu llaktapipash alli kawsaymanta.Practico los valores de respeto y responsabilidad en mi familia, CECIBs y Comunidad.

• Muyunti ima tiyakta riksina, rikurayanamanta.Explorando y cuidando el entorno.

• Ñukanchik ayllu llaktapi sumak mikunakunamantaAlimentos saludables de la comunidad.

• Ñukanchik sumak rimaykunamanta.Nuestros mitos

• Yari ushaykunata mirachinaDesarrollo de los sentidos

• Imashina llankana: alli rurana, yanapanaHábitos de trabajo: orden y colaboración.

• Sitikunawan ashtawan rimayta yachakuna.Desarrollo del lenguaje oral mediante la elaboración de títeres.

• Rimanakuna, uchilla yuyaykunatapash killkanaComunicación y reproducción de textos sencillos.

Nos comunicamos con nuestro cuerpo.

• Takikuna, pukllaykunamantaCanciones y juegos.

• Killa, intipash kawsaypa alli kashkamantaLa importancia de la luna y del sol.

• Wayra, puyu, tamyamanta.El viento, las nubes y la lluvia.

• Ñukanchik llaktakunapa challayluna, raymikunamanta.Los ritos y celebraciones de Raymis de nuestros pueblos.

• Ñukanchik murukunata katushpa, rantishpa pukllashun.Juguemos a la compra y venta de nuestros productos.

Kushiyarishpa pukllanakuy

Jugando alegres

Alli kawsaypak yachaykuna

Mis primeros conocimientos

Ñukanchikpak Shimi

Desarrollando nuestra lengua

Pachamama Ñukapash

La naturaleza y yo

Page 10: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

Kushiyarishpa Pukllanakuy1

Page 11: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

11Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

TANTACHISHKA YACHAYKUNA

• Punchan punchan ruraykuna

• Allpa mamapi tiyashkata rikurayana

• Ñuka ukkuwan pukllana

• Takikunata uyana, rimana

• Allpa mamapi tiyakkunawan pukllana

PAKTAY

Tukuy wawakunata, kay imalla allpa mamapi tiyashkakunata kuyachun, rikuraya-chun yachachina; kay yachaypaka ima ruraykunapipash yanapachishpa yachachi-na, paypa kikin kawsayta sinchiyachichun yachachina.

Tukuy wawakunata imapash imakunawan shuk takikun ata rurashpa, takishpa, alli uyachishpa, alli uyachun yachachina, paypa kikin ukkutapash riksichun yachachina.

Tukuy mamallaktapi yachaykunawan imatalla yachana, imatalla ushana.

Punchan punchan ruraykuna

• Warmi kakpi, kari kakpi, unkushka kakpi, shuk chikan kakpipash tu-kuywan alli kawsana.

• Shuktak wawakuna, shuktak yuyakkuna ruraykunapi kimirishpa yanapana.

• Yachana wasipi, wasipipash imashina kawsana nishkamanta chaskina, yachakuna.

• Chay llaktapi tiyak yurakunata, wiwakunata kuyashpa1 rikurayana ruray-kunata rurachun.

Allpa mamapi tiyashkata rikurayana

• Wawakuna kawsak llaktapi llakikunamanta yachachun, shinallatak ima-kunata rurashpa kishpirinakunata katishpa kishpirichun.

1 Kuyana: Antisuyupika llakina nin. Amar, querer.

Page 12: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

12 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

• Chay llaktapi ima tiyakkunamanta, tapushpa taripashpa riksichun.

• Chay llaktapi imakuna tiyashkakunata tupushpa, alli yuyashpa chimpapurachun.

• Chay llaktapi imakunatapash rikushpa ishkayniki tullpukunata riksichun.

• Chay llaktapi imakuna tiyashkakunata riksuhpa, imashina kaymanta, tullpumanta, hatun kaymanta, uchilla kaymanta, rikcha kashkata, pakta kashkata rikuchun, hamuktachun.

• Ima nishkakunatapash katishpa rurana, kimsa ruraykama rurachun.

• Paypa kawsaymanta shuyushpa rikuchichun.

Ñuka ukkuwan pukllana

• Llakta pukllaykunapi, tushuykunapi, imashina ruranakunata katishpa ki-mirichun, rurachun, chayachun.

• Shimita llukiman, alliman, ñawpakman kuyuchichun, kashtunata kinrayman kuyuchichun, shimipi samayta huntachichun, kalluta achkata kuyuchichun.

• Shuk chakiwanlla, shuk chakiman pawana, shuk shuk chakiwan pawa-na, paylla pawana.

• Chakanata wichayyana, urayana.

• Shuk imapipash wichayyashpa mana urmashpa shayarina, chakita, makita, kuyuchishpa mana urmana; ñawita kuyuchina, ushashpa, mana ushashpa-pash imashina nikta katishpa kuyuchina. Pachata mirachishpa rurana.

Takikunata uyana, rimana

• Shuk takita alli uyashpa, makita, chakita, imatapash kuyuchishpa takina.

• Imashina tushnakunata alli katishpa tushuna, mana kipayana, mana yallishpa atina.

• Ishkay sami takikunapi kuyurina, tushuna, kikin ukkuta takipi kuyu- chishpa kuyurina.

• Kunkata, rikrata, makita, rukata, sikita, kuknurita, sanpita, chaki-ta kuyuchishpa imapash pukllaykunata, kallpaykunata, shitariykunata shuktakkunatapash rurachun.

Allpa mamapi tiyakkunawan pukllana.

• Chay llaktapi shuktak wawakunawan, shuktak yuyakkunawan ima ruray-kunapipash yanapana.

Page 13: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

13Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

• Chay llaktapi ima tiyakkunamanta, tapushpa taripashpa riksichun.

• Chunka yupata, yuyaytapash riksichun.

• Imakunatapash imshina kakta, ima tullpu kakta, hatun kakta, uchilla kak-ta rikushpa samina.

• Imshina kakta rikushpa, imamanta rimakukta rikushpa mushuk shimi-kunawan rimana.

• Imakunawanpash shuyushpa, tullpushpa , rikchakunata mirachishpa rurashpa rikuchina, rimana.

• Purina, kallpana, ama urmashpa karilla purina, rurana, kayman, chayman rina, achkata rina; llukiman alliman rina; shuk takiwan, uyariwan rina.

Runa yachay ñanta katishpa yachaykuna

YARIYAYKUNA

Kay ruraykunata minkanchik:

Shuk Ruray: Tukuy wawakunawan chay llaktata purinaman llukshina. Chay llakta-pi runakuna imata rurankunata rikuna. Wawakunata imata rikunkichik nishpa ta-puna. Ima ima ruraykunamanta killkashpa rina. Kay ruraykunaka umata ashtawan alliyachin, shinallatak warmikunapa, karikunapa, warmi wawapa, kari wawapa, warmi yuyaykpa, kari yuyaykpa rimaykunata riksinapi yanapan.

Shinallatak ima ima rurashkakunamanta rimana kan. Shinallatak killkana pirkapi, mana kaspaka shuk hatun pankapi killkashpa rina kan. Shinallatak chay ruraykuna-manta imakunatak wawakunapash ruran Chaykunata rimana, nishun tukuyllami tutamanta mikunchik, tukuyllami churanata churarinchik nishpa rimana. Wawa-kunapa ruraykunawan, yuyakkunapa ruraykunawan chimpapurashpa rimana; shina punchan, punchan ruraykunamanta rimana, yachachina.

Ishkay Ruray: Chay llaktapi tiyak, mayukunata, pakchakunata, yurakunata, ñan-kunata, sisapampakunata, rikunaman llukshina. Ñanpika yachachikka tullpukuna-manta, hatun kaymanta, uchilla kaymanta, karakunamanta, tapushpa rina. Shinalla- tak imata rikushpapash yupashpa, yupashpa rina. Shinami yupaywan, mashna kaywan tupushpa, chay llaktapi mashna tiyashkamantapash riksinka. Paykunapa munaywan rimankakuna.

YACHAY TARIPAY

Page 14: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

14 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Kimsa Ruray: Kallpashpa, imashinapash pukllanalla, atukta pukllanalla, shuk ha-tun pampaman llukshina. Tukuylla wawakunata pukllachina, tukuylla wawakuna kikin ukkuwan imashinapash pukllachun sakina, shinami kikin ukku2 ima, ima cha-rishkakunata riksinka.

Chusku Ruray: yachachikwan, yachakukkunawan, imakunawanpash chay llaktapi takik imakunata rurana. Takishpa imashina uyarin, chayuyariykunamanta rimarina, chay uyariykunata riksishpa richun yachachina.

Kay ruraykunata rurankapakka, yachachikmi shitashkakunamanta, pichashka-kunamanta imakunatapash kutin hapishpa tantachina. Antakunata, pankakunata, mankata killpanakunata tantachina. Kay ruraypika yayamamakunapash yana-panallami kan. Kaykunawanka wankarkunata, chilchilkunata ruranalla kan. Kay ruraykunawanka rikuyta, uyayta, takariykunata ashtawan alliyachishpa rina kan.

Pichka Ruray: Yachana wasi muyuntinman llukshina. Chay kuskapika rumikunata, yurakunata, muyukunata, pankakunata, kaspikunata, sisakunata pukllashpa, puk- llashpa tantachina. Ña yachana ukupika imashina kakta, hatun kakta, uchilla kakta, ima tullpu kakta rikuna. Tukuy imashina kakta rikushpa tukuy wawakuna samina kan.

YACHAYMAN YAYKUY

Tapushpa kutichishpa rimanakushunchik

Shuk Ruray

• Kikin kawsak llaktaka ima shutita kan.

• Ima ruraykunatatak punchan, puchan rurankichik.

• Allpa llankaymantaka, ima ruraykunatatak punchan, punchan rurankichik.

• Wawakunaka ima ruraykunatatak yayamamakunawanka rurankuna.

Ishkay Ruray

• Kanpa llaktapika, mayukuna, pakchakuna tiyanchu. Kay kuskakunata ri-kunkapak rishkankichu.

• Riksishpaka, chay kuskakuna imashina wakanta alli yuyankichu, chay kuskakunapi kanata munankichu.

• Kanpa llaktapika achka yurakunachu tiyan, ashalla yurakunachu tiyan.

2 Ukku: Cuerpo.

Page 15: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

15Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

• Kay sumak kuskakuna ama wakllirichunka imatatak rurana kanchik.

Kimsa Ruray

• Rumpawan pukllashpaka, kikinpa ukku ima kuskakunatatak kuyuchin-ki. Hatun yurakunata wichayashpaka kikinpa ikku ima kuskakunatatak kuyuchinki.

• Ima pukllaytatak pukllankapak munanki.

• Imashina wiwakuna purin, shina pukllanata munankichu. Ima wiwashina pukllanata munanki.

• Kurikinki takipi tushushpaka ima kikinpa ukku kuskatatak kuyuchinki.

Chusku Ruray

• Ima takinapash takinata yachankichu. Kikinpa ayllumanta pipash ima ta-kinatapash takinchu.

• Ima takitatak munanki.

• Ima takita uyashpa tushunata munankichu.

Pichka Ruray

• Kikinpa llaktapika mayukuna, sachakuna, urkukuna imakunapash tiyanchu.

• Shuk yurata tarpushkankichu. Kikinpa yachana wasipi yurata tarpunata munankichu.

• Allpa mamapi tiyak imakunawan imakunatapash rurankapak munankichu.

• Allpamamapi ima tiyakkunawan pukllaykuna tiyakta riksinkichu.

AMAWTA YACHAY

Wawakuna alli yachakuchun, kay yachaykunata yachachishunchik.

Shuk Ruray

Wawakunawan chay yachana ukuta pichashpa pukllana.

Kay pukllaykunata rurankapakka, wawakunawan imashina tukuylla ukukuna pun-challa, mana mapa kanamanta rimana kan. Chay yachana wasipimi unay pa- chakunata wawakunaka yallinkuna, chaymantami yachana ukuka punchalla, mana mapa kana kan.

Page 16: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

16 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Wawakunawanllatak shuk mapakunata shitana hatun churanakunata rurana. Chay mapa shitana kuskakunapimi, allpamamamanta llukshishka mapakunata, ruras-hkalla mapakunata, kutin imapapash hapina. Imapapash mutsuna mapakunata chikan, chikan churana, tantachina kan. Wawakunawanka imasami mapakuna llukshin, ima sami mapakuna tiyakmanta rimana, yachachina kan.

Kutin imapapash mutsunalla mapakunawan, shitashkakunata kutin hapishpa, chaykunawanka imakunatapash rurana kan. Shuk rikchakunata, shuk sitikunata rurana kan. Shinami wawakunaka kay ruraykunapa wakin mapakuna, shitashka-kunapa allimi kakta yachakunkakuna.

Ishkay Ruray

Wawakunawan mashi mayuta rikunaman rishpa pukllashun (chay llaktapi tiyak mayupa shutita churana kan)

Kay ruraykunata rurankapakka, ñawpa punakunallatami, imashina chay mayuman rinakunata killkashpa churana kan. Chay ruraykunata killkankapakka: imakuna-tatak rurayta ushana kanchik, kutin ima ruraykunatatak mana rurayta ushanchik, nishpa tapuna kanchik. Kallaripika wawakunata tapushpa killkana kanchik, kipaka kutin mana nishkakunata paktachishpa killkana kanchik. Chay purinapika wawa-kuna ama ima llakitapash charichun rikuna kan. Imakunata rurtaykunata usan, ima ruraykunata mana ruranakunamanta shuyukunata rurana kan.

Chay purinaman rina punchaka, yayamamakunataka purinaman llukshina. Shina- llatak chiri kakpi, kunuklla kakpipash rikushpa chay churanakunawan kachamuna nina kan.

Purinkapak ña rishpaka tukuy chay allpamamapi ima ima tiyakkunata rikuchishpa, rimashpa rina kan. Shinallatak ima tullpukunata charin, hatun kak, uchilla kakta-pash rikuchishpa rina kan. Maypi kaktapash rikuchishpa, yachachishpa rina kan.

Ña chay kuskaman chayashpaka maypi pukllanata rikuna kan. Chay kuska alli kakta, mana kashpaka ima llakikuna tiyaktapash rikuchina kan. Shinallatak tukuy wawakunawan imashina ama mapayachinamanta, imashina rikurayanamanta, kuyashpa charinamantapash rimana kan.

Kimsa Ruray

Wawakunawan kikin ukkuta kuyuchishpa pukllana.

Page 17: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

17Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Imapash ruraykunata kanchapi, ukku hatun kuyuriykunata charichun shuk puk- llayta akllana kan. Yachachikmi ña kuyurishpa rikuchina, pukllachina kan, kuyushpa, kuyushpa ukkupa kuska ima shuti kakta riksichina kan. kay kuyuykunataka, shuktak shuktak ukku kuskakunata kuyuchina, kuyuriykunatami rurana kan. Wa-wakunapash kay ruraykunata ushana kan, paykunapash chakipi pawana, shuktak chakiwan pawana, ama urmashpa pukallana, ñawita kuyuchishpa pukllana; shuktakkunata pukallana. Kay ruraykunaka wawakuna kuyurinapi, shimikunata mirachiypipash yanapan.

Kanchapi samashpantin, ñawikunata kuyuchishpa pukllana. Llaki ñawita churash-pa, kushi ñawita churashpa, piña ñawita churashpa, kalluta llukchina, kalluta sati-na, hukipuna, pukuna, shuktakkunatapash rurana. Kay ruraykunaka alli rimachun yanapan.

Chusku Ruray

Wawakunawan imakunatapash takishpa pukllana.

Imapash shitashkakunamanta kutin hapishpa, ima takinakunapash rurana, kan-chaman rishpa ima sami uyarikunatapash takina.

Kay ruraykunapakka yachachikmi ima takinakunwan llukshichunpash wawakuna-ta tantachina kan. Sapan tantariykuna ima takitapash riksina kan. Yachachikmi ima takitapash takina kan. Kutin wawakunaka yachachikta katishpa takina kan. Kipaka wawakunata shuk takita wiñachichun mañana kan, uyashka takikunatas-hina rurana kan.

Pishka Ruray

Wawakunawan wasita rurashpa pukllana kan.

Chay yachana wasipa muyuntinpi imakunatapash mashkana, kipaka chay ima-kunawan kikinpa wasitashina rurana nishpa nina kan. Kay llankaytaka tawka pachakunatami chay wasikunata tukuchichun rurana kan. Ña tukuchishpa, sapan wawakuna imashinami paypa wasikan, shinallatak maypi payka puñun, chayta willana kan.

Kay ruraykunaka rimanapi, shinallatak uchilla kuyuriykunata alli rurachun, wawa-kunata yanapan.

Page 18: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

18 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

YACHASHKATA RIKUY

Kunanka, kay tapuykunata alli alli kutichishunchik.

Shuk Ruray

• Kikin kawsak ayllullaktaka ima shutita kan.

• Ima ruraykunatatak punchan, punchanka rurankuna.

• Ima allpa llanakykunatatak kikinpa ayllullaktapika punchan, punchan rurankuna.

• Wawakunaka ima ruraykunatatak yayamamakunawan rurankuna.

Ishkay Ruray

• Kanpa llaktapika, mayukuna, pakcahkuna tiyanchu. Kay kuskakunata ri-kunkapak rishkankichu.

• Riksishpaka, chay kuskakuna imashina wakanta alli yuyankichu, chay kuskakunapi kanata munankichu.

• Kanpa llaktapika achka yurakunachu tiyan, ashalla yurakunachu tiyan.

• Kay sumak kuskakuna ama wakllirichunka imatatak rurana kanchik.

Kimsa Ruray

• Rumpawan pukllashpaka, kikinpa ukku ima kuskakunatatak kuyuchinki. Hatun yurakunata wichayashpaka kikinpa ikku ima kuskakunatatak kuyuchinki.

• Ima pukllaytatak pukllankapak munanki.

• Imashina wiwakuna purín, shina pukllanata munankichu. Ima wiwashina pukllanata munanki.

• Kurikinki takipi tushushpaka ima kikinpa ukku kuskatatak kuyuchinki.

Chusku Ruray

• Ima takinapash takinata yachankichu. Kikinpa ayllumanta pipash ima ta-kinatapash takinchu.

• Ima takitatak munanki.

• Ima takita uyashpa tushunata munankichu.

Page 19: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

19Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Pishka Ruray

• Kikinpa llaktapika mayukuna, sachakuna, urkukuna imakunapash tiyanchu.

• Shuk yurata tarpushkankichu. Kikinpa yachana wasipi yurata tarpunata munankichu.

• Allpa mamapi tiyak imakunawan imakunatapash rurankapak munankichu.

• Allpamamapi ima tiyakkunawan pukllaykuna tiyakta riksinkichu.

Kay ruraykunata ruraychik:

1. Mapakunata churanata rurana, chaypika kuykakunata churana, tukuy puncha mikushka kipa llukshin mapakunata chaypi churana. Punchan, ama chakiri-chun, punchanmi yakuta churashpa kana.

2. Wawakunata mapakuanata hapichun, mapakunata tantachichun munachina kan, kaykunataka shuk uchilla minkakunata rurashpa yachachina kan.

3. Ñukanchik ayllullaktapi sumak kuskakuna alli kachunka, imakunatalla ruranata pankakunapi rikushpa yachachun yachachina.

4. Chakishka pankakunawan shuk pichanata rurana, chay pichanawan yachana wasipa kanchata pichana.

5. Yachachikwan kallpana, purina, wichayyana, urayana, pawana, shuktakkuna-tapash rurana; maykan kikinpa ukku kuska kuyurikta riksina yachana kan.

6. Kikinpa ukkupim ima kuskakunami raku, ñañu, hatun, uchilla kakta riksina.

7. Kikinpa ukkupi ima kushka kashpapash mashnakama tiyakta yupana, yachana. Shina: ishkay rinri; chunka ruka,…

8. Pukllashpa, pukllashpa, ñawpa, washa, kuchulla, karu kakta yachachina.

9. Shuk hatun pankapi, shuk mashipa ukkuta killkana kaspiwan muyuntinta shu- yuna, katipika shuktak chay llaktapi tiyakkuwan chay ukku shuyuta huntachiy.

10. Shuk takita wiñachina.

11. Yayamamakunawan, tukuy wawakunawan, yachana wasita pichana minkata rurana.

YACHAYWAN RURAY

Page 20: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

20 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Yachachikpa yanapaywan, shuk takita wiñachina. Chay muyuntinpi ima tiyashka-kunawan imakunatapash llutashpa rurana.

Chay llutashkakunata tukuykunaman rikuchina, takitapash takina.

Tantarishpa, chay takina imakunata rurashkakunawan takishpa rikuchishun.

YACHACHIKPA YACHANAKUNA (1 YACHANA)

Kichwa wawakunapa punchan, punchan ruraykuna.

Kichwa wawakunaka ayllu nishka ruraykunataka tawakatami wasipika rurankuna.

Tukuy wawakunami imatapash ruranata, mashkanata munan. Chaymantami wa-sipika imakunapash rurankuna. Wawakuna kakpika mamakunaka aparishpami apan, aparishpami imakunatapash rurankuna, chaypimi ima rurakkunatapash ña rikunkuna. Ña chusku watayuk kashpaka yayamamakunata yanapan. Shinallatak yayamamakunapash yanapachun munayyachinkuna.

Shina:

• Llamakunata rikuarayan.

• Chakrakunata rikurayan.

• Kuykunaman, wallinkukunaman mikunakunata karan.

• Challwayman yayamamakunawan rin.

YACHAYTA WIÑACHIY

YACHAYWAN WILLACHIY

Page 21: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

21Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Allpa mamapi yaku, samay, allpa, urkukuna tukuykunata rikurayanamanta.

Cañar runakunata yuyaypika, tukuy kay allpa mamapi tiyakkunami kawsaka. Mana imapash kawsay illakka kanchu. Rumikunapash, urkukunapash, mayukuna, kuchakuna, tukuykunami kawsak kan. Tukuykunami runashina rikurin. Rumikuna-pash kari, warmipash tiyan runakunashina, wacharin, mirarin, wañunkuna. Shi-nallatak nanayta, kushita, llakitapash charin. Urkukuna, mayukuna, kuchakuna, pakchakuna, wakin yurakuna, wiwakunapash apunchikshinami kan. Paykunami runakunata rikurayan, wakaychin. Shinallatak ima pachakuna kakta, ima llakikuna tiyanatapash rikuchin. (DIPEIB Cañar, Smithsonian, 2011: 39).

Cañari runakunapa yuyaypika kimsa kawsak llaktakunami tiyan: apunchik llakta, allpamama llakta, runa llakta. Kaypachapika samaywan, yakuwan, allpawan, ni-nawanpash tantalla kawsanmi. (DIPEIB Cañar, Smithsonian, 2011, pág. 39).

Runa wawaka, kay yuyayku-nataka yachana wasipi yacha-chikpash chay ruraykunata rurakpi, shina yuyaykunata charikpimi yachakushpa ka-tinka. Shinami shuk yurakuta llakishpa, rikurayashpa chari-na kan. Shinami yachachikka yachana ukupi yurakuta kuya-na, rikurayana kan. Chaymi wawakunaka rikushpa yacha-kunka, mana shimillapi sakirina kanchu. Shinami allpamama-ta, pachamamata rikurayana yuyayta tukuy wawakunapi churana kan. Shinami wawa-kunaka paykunapa ruraypi, yachaypi yakuwan kashpa, allpawan kashpa, yurakuna-wan kashpapash paykunaka yuyankuna, rikunkuna, ima ruraykunatapash ruranankuna, imapak kaktapash yachakun-kuna. (Sangñay, 2008).

Page 22: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

22 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Ñuka ukkuwan pukllashpa

Kay watakunapika wawakunapa ukkuka wiñakunmi. Shinallatak mana urmanata yachana, paypa ukkutapash alli riksina kan. Shina- llatak kushi kanata, llakilla kanata-pash yachana; ima ushaykunata-pash rikuna; imatapash rikushpa kuyurishpapash rurana. Ashtawan ima sinchi ruraykunata, mana ushanalla ruraykunatapash rurana kan. Wawakunapa ukku wiñachun- ka ukku kuyuriy ruraykunata ach-kata rurana kan. Imatapash pak- tankapak pawana, kallpana, chulla chakiwan pawana kan. Kay ruraykunatami wawakunaka munan. Ukku alli wiñashpami umapash alli tukun, alli umayuk tukunkuna. Shinami “alli ukkupika, alli umami kan” ninkuna.

Takishpa rimana

Takikunaka kikin kawsaypa rimaykunami kan, tukuy kawsaytami rikuchin. Takikunaka kati, katimi imatapash willachishpa, yachachishpa yallishpa sha-mun. Takikunaka kikin kawsaykunata, wiñay kawsaykunata willan. Takinakunaka allpamanta, tullumanta, kaspimanta rurashkakunami karka, kankunapash. Wawa-kunatapaka kay takinakunamanta yachachina kan, munayachina kan, shinallatak takichun, ama sakichun yachachina kan.

Page 23: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

23Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Allpamamamanta imakunawan pukllaykuna.

Ñukanchik ayllullaktapi tiyak pukallaykunata kutin rikchachina kan, kay pukklay-kunaka sumakmi kan, asinayaykunami kan. Kay pukllaykunataka yuyakkunami churikunaman, churikunaman yallichishka kan. Ñukanchik tukuy yachaykunata kawsaykunata maymanta yallichina yachachinami kan. Shinami kay uchilla wawa-kunata yachachikkunaka kay pukllaykunawan imakunatapash sumaklla yachachi-na kanchik. Chay llaktamantallatak imakunatapash hapishpa kushilla, munaylla yachachiyta ushanchik. Kunanka tawka llakta pukllaykunata rikuk rinchik:

Pakakushka, mitikushpa pukllashun:

Shinami kayampi ayllullaktakunaka, ju-nio killapi inti raymipika tukuyllakuna takishpa, takishpa tushunkuna. Kariku-na, warmikunapash chimpapurashpa, mishnakushpa takinkuna. Kay raymi-pika guitarra, rondín, kirkinchu, flauta, chilinkunata takinkuna. Wawalunapash paktami tushunkuna, shinami chay kawsaywan wiñankuna.

Imashina pukllana:

Shuk pukllakmi shuk yurawan chimpapurashpa, mana rikushpa, yupana kan, mashna nishka-kama yupana kan. Chay pachapimi shuktak pukllakkunaka maypipash pakakuna, mitikuna kan. Ña yupayta tukuchishpa mashkanaman llukshina kan. Maykan ña hapiy tukun. Shina- llatak yupankapak shayarin. Maykan hapishka-pa shutita makita waktarishpa sinchi rimashpa nina kan. Shinami pukllashpa katin.

Page 24: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

24 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

YANUSHPA PUKLLANA:

Imashina pukllana:

Shuk pukllana mankakuna charina kan.Shuk uchilla kuchupi tullpatashina rurana kan.Chaypimi chay llakta mikunakunata yanuna.Shina chay yanushkakunata pukllakkunaman karana kan.

Shinami pukllana.

Kayta pukllankapakka, kaytami rurana kan.

Kanchapi, tawka mankakunata shuk watupimi warkunchik. Sapan manka ukupi shuk kamariyta churanchik. Kipa pukllak wawakunaka, manka ñawpapi shayarinkuna. Chaymantaka, shuk wawata ñawita killpashpa shuk kaspita hapichinchik. Ki-paka shukmanta pichkakama yupashpa muyuchinchikmi. Shina kakpi, wawaka kaspiwan mankata mashkashpa pakinami kan. Mankata pakishpaka manka ukupi tiyashka kamariyta hapinlla-mi. Shina, shuktak wawakunapash pukllashpa katinllami.

Mankata pakishpa pukllashunchik

Page 25: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

Ñuka Kallariy Yachaykuna2

Page 26: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

26 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

TANTACHISHKA YACHAYKUNA

• Ayllukupi, yachana wasipi, ayllullaktapipash alli apanakushpa, alli kaws-anata mashkani.

• Muyuntin ima tiyashkata riksini, rikurayani.

• Ayllullaktapi allí mikunakuna.

• Ñukanchik suma rimay kawsaykuna.

HATUN PAKTAY

Kay wawakunapi, warmi wawakunapi, muyuntin allpakunapi ima tiyaykkunata, allí kawsanamantapash, kuyurishpa, pukllashpa, sumak rimaykunawan kuyayta churana, allí kawasnata yachachina.

Tukuy mamallaktapi yachaykunawan imatalla yachana, imatalla ushana.

Ayllukupi, yachana wasipi, ayllullaktapipash alli apanakushpa, alli kawsanata mashkani.

• Kikin shutita, mashna watayuk, kikin ayllupa shutikunata, maypi kaws-aktapash riksichinata ushan.

• Warmi kakpi, kari kakpi, runa kakpi, mana runa kakpi, unkushka kakpi-pash allí kawsanata mashkana.

• Mashikuna, chay llakta yuyakkuna imapash llakipi kakpi yanapana yuyay-kunata yachachina.

• Imashina allia kawsanamanta killkashkawan, yachana wasipi, ayllu uku-pipash allí kawsana.

• Kimsakama, ashtwanpash ruraykunata imashina nishkata kati, kati rurana.

• Chay llaktapa wiñay kawsaypi rikushpa, imashina runakuna kashkata katishpa imatapash rurana.

• Mana urmashpa, kayman chayman, shuk pachapi, shuktak katishpa, nishkata uyashpa, alli purina. kallpanapash.

Muyuntin ima tiyashkata riksini, rikurayani.

Page 27: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

27Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

• Ñawiwan, rinriwan, makiwan, shimiwan imapash chay muyuntinpi tiyak-kunata chimpapurana, yachana.

• Samayta, allpata, yakuta ama mapayachina ruraykunata rurana.

• Kimsakama, ashtwanpash ruraykunata imashina nishkata kati, kati rurana.

• Tutamanta, chishi, tuta kakta yachana, riksina.

• Ñawpa kakta, kunan kakta, kipa kak pachakunata, imatapash rurashpa yachana riksina.

• Maypi wawa shayarishkamanta: ñawapapi kakta, washapi kakta, pakta kakta, karupi kakta, kuchulla kakta yachana, riksina, yachana.

• Yupata, mashna kaktapash chunkakama riksina, yachana.

• Chay muyuntinpi tiyakkunamanta imashina kakta, ima tullpu kakta, ha-tun kakta, uchilla kaktapash riksina, yachana.

• Mana urmashpa, kayman chayman, shuk pachapi, shuktak katishpa, nishkata uyashpa, alli purina. kallpanapash.

• Chakanata wichayyana, urayana.

Ayllullaktapi allí mikunakuna.

• Wawakunallatak makita, shimita, ñawita mayllayta ushana.

• Chay llaktapi shuktak wawakunawan, yuyaykkunawan ima ruraykunapi-pash yanapana.

• Ñawiwan, rinriwan, makiwan, shimiwan imapash chay muyuntinpi tiyak-kunata chimpapurana, yachana.

• Allí mikunakunata, mana allí mikunakunatapash riksina, yachana, shinall-tak imamanta allí mikunata mikuna kakta yachana, riksina.

• Samayta, allpata, yakuta ama mapayachina ruraykunata rurana.

• Uchilla kakta, hatun kakta, tullputa rikushpa, imashina kakta rikushpa imakunatapash samina.

• Imakunawanpash tupushpa yallik kakta, pakta kakta, ashalla kakta riku-na, yachana.

• Paypa ima ruraykunapi, rimaykunapi mushuk shimikunawan rimana.

• Kimsakama, ashtwanpash ruraykunata imashina nishkata kati, kati rurana.

• Kikin kawsaykunata, rurashkakunata shuyushpa rikuchina.

Page 28: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

28 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Ñukanchik suma rimay kawsaykuna.

• Maykan ayllumanta, maykan llaktamanta kakta yachana riksina.

• Yuyakkuna willashka ñawpa rimayta shuktakkunaman, kati, kati allita ri-mashpalla willana.

• Yuyaykkuna willashka kipa, chay willaymanta runakunamanta, imakuna-ta rurashkakunamanta willana.

• Shuk ñawpa rimayta shuyukunawan kati, kati willana.

• Tawkapura shuk killkayta killkana, chay ruraykunapi yanapana.

• Ima shuyukunata, imakunatapash mirachishpa, alliyachishpa chay llakta-pi tiyak imakunatapash tantachishpa rurana.

• Kikin kawsaykunata, rurashkakunata shuyushpa rikuchina.

Runa yachay ñanta katishpa yachaykuna

YARIYAYKUNA

Kay ruraykunata minkanchik

Shuk Ruray: Wawakunawan yachana wasipa muyuntinkunata purinaman rina. Chay puriykunapika yuyakkunata, yachachikkunata, yayamamakunata, shuktak tuparik runakunata, pita kashpapash, imashina kakpipash, kuyaywan napash-pa, allí rimashpa yallina. Tukuy yachachikkunami shina llatak kuyaywan napana, amashina kashpa nina, yupaychani nina, kuyaywan, mishki shimiwan rimana. Shi-ina punchan, punchan kawsakpimi wawakunapash yachakunka. Shinallatak wa-wakunapash ayllupi, yachana waspi, ayllullaktapi alli kawsanata yachakunka.

Shinallatak tukuy wawakuna yuyakkunata, ayllukunata, llaktarunakunata uchilla ruyaykunapi yanapachun yachachina: Wawakunaka kiwakunata kuykunaman churanapi, chuchikunaman karanapi, misikunata, allkukunata rikurayashpa yana-panalla kan. kay uchilla ruraykunataka pukllashpa, pukllashpa rurankuna, kay ruray-kunawanmi ña hatun kashpaka allí llankanata, imatapash allí ruranata yachakunkuna.

YACHAY TARIPAY

Page 29: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

29Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Ishka Ruray: wawakunawan kanchaman llukshina, yachana wasipa kuskakuna maypi sakirikta yuyarina, pushakkunapa shutikunata yuyarina. Kanchakunata, tu-kuy sisapampakunata purina. Kanchapika imapash pukallaykunata pukllana. Kay ruraykunawanka hatun kuyuriykunata yachakun, yuyaykunamantapash ña yuyay kallarin.

Shinallatak shuktak ukukunata, shuktak llankak wasikunata rikunaman rina. Wa-wakuna tukuyta rikushpa, mana riksishka ukukunata rikushpa richun sakina, kay ruraykunapika yachachik allí yanapana kan.

Kay ruraykunata mana rurashpakllata imashina rina, purina, ruranakunata, mana ruranakunata allí willana kan. Shinallatak ña purinakushpapash kutin , kutin riku-rayana. Chay kuskakunata mana mapayachinamantapash rimana kan.

Kimsa Ruray: Kay rurayta rurankapak, shuk puncha sirikpillatak, yayamamaku-nata, chay llaktamanta: ukata, mutita, ulluku, haba, tawri, chukllu, arveja, lumu, palanta, chuntata kachamuchun mañana. Kay murukunaka chawami kana kan.

Kaya punchapaka wawakunawan llullu murukunata, chakishkakunata samina1. Ima murukuna kakta riksina, hampia kakta, allí mikuy kakta riksina, yachana kan. Shuk yayamamapa yanapaywan chay murukunata yanuna kan, shinami pakta pampa mesata rurashpa tukuylla sumaklla mikuna kan. Manarak mikushpakllata wawakunata makita mayllana nina kan.

Wawakunata maykan mikunatatak ashtawan munankichik nishpa tapuna.

Ña mikuy tukurikpika tukuylla ima mapakunata chay kuskapi tantachina kan, mana mapata, mana ima kupakunatapash chay mikushka kuskapika sakinachu kan.

Chusku Ruray: Shuk yuyay runapa wasipi shuk ñawpa rimayta uyana. Kay ruray-ta paktachinkapakka, shuk wawapa hatun yayata mashkana kan. Chay yuyaktami shuk ñawapa rimayta wawakunaman willachun nina kan. Shinallatak wawakuna-pa ima tapuykunatapash kutichichun mañana kan. kay ruraypaka chay hatun yay-awan maypi rimarinata, chukunlla, allí kuskata, wasita mashkana kan.

Manarak kay yuyak runapakman rishpakllata, wawakuna imashina kanamanta ri-mana, yuyaykunata kuna kan. Chay runata allí napana, allí kana, ranti, ranti riku-rayana kan nishpa nina. Ña chay runa rimakukpi upalla uyana nina, ña tukuchik-pika tapuykunata ruraychik nina kan. Chay rimashkapi, maykan runakunamanta willashkata yachachina, tapuchina. Shinallatak imata chay sumak rimayka yacha-chin, chay yuyaykunata rimana kan.

1 Samina: clasificar. Antisuyupika sami nisha ni: clase, tipo.

Page 30: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

30 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

YACHAYMAN YAYKUY

Tapushpa kutichishpa rimanakushunchik

Shuk Ruray:

• Imashinatak yayamamkunataka napanki.

• Imamantatak yaya mamakunatak, yachana wasipi tukuykunata napana.

• Imakunatapash chaskishpa, imakunatapash karakpika imashinatak yupaychanki.

• Yayamamakunataka ima ruraykunapita yanapanki.

• Wasipi, yachana wasipipash imakunatatak ruranki.

Ishkay Ruray

• Yachana wasita pushakka ima shutita kan.

• Yachana wasipika ima ukukunallatak tiyan.

• Kanpa mamaka hampina wasiman yaykunachu.

• Hampina wasi, ima kakta, imapak kakta riksinkichu.

• Allpa mamata rikurayankichu.

• Yachana wasi muyuntinpika imakunatak tiyan.

Kimsa Ruray

• Ima murukunata yachana wasimanaka apamushka.

• Ima murukunatatak ashtawan mikunata munanki.

• Chay murukunaka imashinatak kan.

• Ima tullpukunatatak chay murukunaka charin.

• Imashinatak chay llullu murukunataka yanuna kan.

• Chay sinchi murukunataka imashinatak yanuna kan.

• Ima mikunatatak ashtawan mikunata munanki.

Chusku Ruray

• Kanpa mamaka ñawpa rimaykunata willashkachu.

Page 31: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

31Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

• Ima ñawpa rimaytatak uyanata munanki.

• Kanpa llaktapika ima ñawpa rimaykunatak tiyan.

• Ñawpa rimaykunaka imatapash yachachinchu.

• Ruku yayaka ima ñawpa rimaytapash willashkachu.

• Maykan munashka ñawpa rimayta willaway.

AMAWTA YACHAY

Kay ruraykunata rurashunchik, shinami wawakunaka ashtawan yachankakuna:

Shuk Ruray

Wasipi punchan, punchan ruraykunta tukuylla wawakunawan pukllashun, wawa-kuna, wanrakuna, yuyakkuna ruraykunata rurashpa pukllashun.

Kay pukllaykunapika, napaykuna, allí kawsaykunami rikurina kan.

Kay ruraykunata rurankapakka, kallaripi, yachakukkuna, yachachikkuna, yaya-mamakuna, pushakkuna imashina chay yachana ukupi rurakta kawsakta rikuna kan. Shinallatak wasipipash ayllukunta imata rurakkunata rikuna kan. Shinallatak tukuy llaktapi imata rurakkunata rikuna kan. Ashtawan imashinami wawakuna, wamrakuna, yuyakkuna napakta rikuna kan. Ashtawanpash yanapaykunata, ima-tapash ranti, ramti yanapashpa rurakkunata rikuna, rimana kan.

Ña chay riukushkakunawanmi tukuy wawakunawan imashina rurana, pukllana, rikuchinakunata ña kallarina kan. Shinami yachana wasipa kawsayta, aylluku kawsayta, llakta kawsaykunatapash rikuchina kan, ashtwankarin imashina allí kawsanamanta rikuchina kan.

Ishkay Ruray

Tukuy wawakunawan chay llakta muyuntinpika imakuna tiyakta mashkashpa rikushpa pukllana.

Kay ruraykunapaka tukuylla wawakunami chay kuskakunata rikuchina kan. Pay-kunami imamanta chay kuska allí kan, chaykunamanta rimana kan. Kay ruraykuna-pika chay muyuntin kuskakunamanta rimana ( mayukunamanta, urkukunamanta, sumak rikuna allapakunamanta, kuchakunamanta, shuktakkunamantapash ri-

Page 32: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

32 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

mana kan. Shinalltak yachana wasipi kuskakunamanta (pukllana pampakuna-manta, yachana kuskakunamanta, yachana ukukunamanta, kanchakunamanta, chuktak kuskakunamantapash rimana kan). Tukuy wawakuna rimachun, chay ruraykunapi, rimaykunapi pakta rimachun rikuna kan. Kay ruraykunaka wawaku-na kuskakunata riksichun, imakuna chay muyuntinpi tiyakta riksinka. Shinallatak, allí rimanakunapi yanapan, maypi kakkunatapash yachakun, mashiyarinapipash yanapan, mashikunawan allí kanatapash yachakun.

Ashtawanpash chiri kakta, rupak kaktapash kay ruraykunawan yachachina kan:

• Chiri, rupak kakta, yakupi, ninapi rikuna.

• Chiri pachata kunuk pachatapash riksina.

• Kunuk/rupay pachapi, chiri pachapi ima churanakunata churarina kan-chik nishpa yachachina.

chiri yacu rupac nina

chiri pacha kunuk pacha

Page 33: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

33Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Kimsa Ruray

Wawakunawan chay llaktapi ima murukuna tiyakta riksishpa pukllana. Kay ruraykunata rurankapakka, chay llaktapimi maykan aylluta ña ima murukuna-tapash pallak rinkuna nishpa tapuna. Chay muru pallayman rinkapak manñana kan, kishpichiyta mañana kan. Shinallatak tukuylla wawakunawan allí rimana kan. Chay tarpushka allpakunata, wachukunata, yurakunata ama sarunkichik, ama wakllichinkichin nishpa kunana kan. Yachachik nishkata, ayllukuna nish-kata uyashpa kana kankichik nishpa rimana kan.

Ña chay pampakunaman, muru pallayman rikunaman rinkapak allí killkana kan. Punchan, punchan shuk, shuk mur pallayman rina kan. Punasuyupi habas pallay-man rina. Antisuyupi llullu palantata pallana. Punasuyupi chuklluta pallana. Anti-suyupi chuntata pallana. Punasuyupi papata pallana. Antisuyupi lumuta pallana. Punasuyupika ukata, ranti antisuyupika papachinata pallana kan. Ña puchukay pichka punchapika tukuy yayamamakunawan tantarishpa chay wawakunawan pallashka murukunata yanuna. Shina tukuylla tantarishpa mikunalla kan. Chay mikuykunapika yachachikkuna kashpa, yayamamakuna kashpapash, chay llakta murukunatami mikuna nsihpa rimana. Chay murukunami allí mikunakuna, mana unkuykunata kun, ukkuta alliyachin nishpa rimana kan.

Kay ruraykunapi, allashpa, akllashpa, ishkushpa, imakunatapash rurashpaka wa-wakunapa uchilla kuyuriykuna alliyashpa rin. Imapash uchilla ruraykunata ushay kallarin. Shinallatak chay ruraykunapipash yupana yachaykunata ña yachakun kalla-rinkuna. Imapash raku, ñañu, karu, kuchulla, suni, kutu kakta, yachakushpa rinkuna.

Chusku Yachay

Tukuy wawakunawan ñawpa rimaykunata willashpa, rimashpa pukllana.

Yachachikmi shuk chay llaktamanta ñawpa rimayta akllana kan. Chay ñawpa rimayka kikin kawasywan paktami kana kan. Kunturmanta, michik kuytsamanta rimanalla kan. Wawakunata kushichinkapakka shuk rikchakunata rurashpa, siti-kunata2 rurashpa chay ñawpa rimaytaka rimana kan. Ña chay rimayta tukuchish-paka wawakunata chay rimaymanta shuyuchinalla kan. Shinallatak tukuy wawa-kunawan sitikunata llutashpa, rutushpa, shuyushpa rurana kan.

Shuktak ruraykunata rurankapakka, chay sumak rimashkamanta shuyukunawan shuk kamuta rurana kan. Yachachikmi asha asha chay ñawpa rimayta willashpa, killkashpa yanapana kan. Wawakunaka uyashpa ña asha, asha shuyushpa rina

2 Siti: Muñeco.

Page 34: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

34 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

kan. Shinami chay llakta ñawpa rimay kamu ña tukushpa rina kan. Kipaka chay kamuta shuktak kamukunawan pakta churana. Chaypimi wawakunaka pay- kunapa llankashka kamuta rikushpa rinkaku. A3 kamuta, hatunlla kamutami rurana ninkunami.

YACHASHKATA RIKUY

Kunanka, kay tapuykunata alli alli kutichishunchik.

Shuk Ruray

• Imashinatak yayamamkunataka napanki.

• Imamantatak yaya mamakunatak, yachana wasipi tukuykunata napana.

• Imakunatapash chaskishpa, imakunatapash karakpika imashinatak yu-paychanki.

• Yayamamakunataka ima ruraykunapita yanapanki.

• Wasipi, yachana wasipipash imakunatatak ruranki.

Ishkay Ruray

• Yachana wasita pushakka ima shutita kan.

• Yachana wasipika ima ukukunallatak tiyan.

• Kanpa mamaka hampina wasiman yaykunachu.

• Hampina wasi, ima kakta, imapak kakta riksinkichu.

• Allpa mamata rikurayankichu.

• Yachana wasi muyuntinpika imakunatak tiyan.

Kimsa Ruray

• Ima murukunata yachana wasimanaka apamushka.

• Ima murukunatatak ashtawan mikunata munanki.

• Chay murukunaka imashinatak kan.

• Ima tullpukunatatak chay murukunaka charin.

• Imashinatak chay llullu murukunataka yanuna kan.

Page 35: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

35Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

• Chay sinchi murukunataka imashinatak yanuna kan.

• Ima mikunatatak ashtawan mikunata munanki.

Chusku Ruray

• Kanpa mamaka ñawpa rimaykunata willashkachu.

• Ima ñawpa rimaytatak uyanata munanki.

• Kanpa llaktapika ima ñawpa rimaykunatak tiyan.

• Ñawpa rimaykunaka imatapash yachachinchu.

• Ruku yayaka ima ñawpa rimaytapash willashkachu.

• Maykan munashka ñawpa rimayta willaway.

Kay ruraykunata ruraychik:

1. Sachapi yurakunawan, kuyukunawan, chakishka pankakunawan, runakunawan, rumikunawan, mayukunawan, pukllana; chyakuskakupi tukuy tiyakkunata kuyaywan pukllana.

YACHAYWAN RURAY

Page 36: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

36 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

2. Chay muyuntik allpamamapi imakunalla tiyakkunata rikurayanamanta, shuk hatun shuyuta, llutashpa, tullpushpa, killkashpapash rurana.

3. Chay muyuntik allpamamapa imakunawan imakunatapash rurashpa pukllana. Muyukunawan, yura pankakunawan wiwakunata runakunata rurashpa pukllana.

4. Yayamamakuna imatapash nishkata, imamanpash kachashkakunata rurashpa pukllana.

5. Mashikunapura; imashina yayamamakunata, yachachikkunata, ayllukunata, llaktamashikunata napankichik, chayshina pukllana.

Page 37: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

37Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

6. chukllu tantatashina rurashpa pukllana, shinallatak kayka allí mikunami nishpa rimana.

7. imshina wasipi mikunakunata yanunshina pukllana.

8. Chay llakta murukunata shuyuna.

9. Sumak rimaykunata uyashka kipa, maykan ashtawan allí kashkata akllashpa, yachachikpa yanapaywan shuk uchilla rikchata rurana.

10. Shuk alli sumak rimayta akllashpa, chay sumak rimaypi imashina ruraykuna tiyashkata katishpa rurana, rikuchina

Page 38: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

38 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Chay llaktapi allí mikunakunakunamanta, muru pallaykunamanta yachakushka-kunawan. Rikchakunata, shuyukunata, shuktakkunatapash rurana. Chay rurash- kakunata shuktak mashikunaman rikuchina.

Yachachikmi chay wawakunapa tukuylla ima rurashkakunawan shuk rikuchiyku-nata rurana, tukuykuna rikuchun shuk katuna pampatashina rurashpa rikuchina.

YACHACHIKPAK YACHANAKUNA

Ayllupi, yacha wasipi, ayllullaktapi imatapash allí rurashpa, pakta-chishpa allí kawsani.

Wawakunata allí kawsaykunawan yachachiyka sumak allimi kan. Shinami wa-wakunaka allí kawsayta tarinkakuna. Shuktakkunata allí chaskina, mashiyarina, hamuktana, imapipash mana yapa piñarina, rantinpana chanikunaka wawakuna allí wiñaypimi yanapan. Shinami allí wawakuna kanka.

Wawapura alli riksinakushpa, paypura alli shunkuwan rikunakushpa allilla kawsankami. Shina rurashpaka ayllu-pipash alli kawsankami. Wawa paykunapa mashikunata allita rikukpi, shuktak mashikuna paytapash alli rikunkami.

Yayamamakuna, yachachikkunapash allilla kawsanami kan. Paykuna alli shunkuyuk kashkata wawakunaman rikuchinami kan. Paykuna imatapash mañana kashpaka, yanapana kashpapash alli shimiwan, alli shunkuwan ruranami kan. Wawakuna chayta rikushpa, paykunapash shinallatak rurashpa kawsankami.

YACHAYTA WIÑACHIY

YACHAYWAN WILLACHIY

Page 39: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

39Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Ayllupi imashina kawsanakunata yachachina. Napanata, yuyakkunata napanata, yuyakkunawan pakta kanata, llakta ruraykunapi kanata yachachina. Shina rurak-pika wawakunapash ayllukunawan, llaktapipash alli kawsankuna.

Ayllullaktapika tukuymi yaparishpa, ranti ranti makipurashishpa, karanakushpa kawsankuna. Tayta mamaka tukuyman napanatami yachachinkuna, chaytaka uchillapi yachashpaka, wamra, yuyak ña kashpaka mana kunkarinkunachu. Shinami tukuykunawan allí kawsankuna, mana paylla kawsan, paylla imatapash ruran, mana mitsakuna tukunkunachu.

Muyuntinpi ima tiyashkata rikurayana.

Wawakunapa yachaypika ninan allimi kan, kay allpa mamapi imakuna tiyakkuna-wan kawsay, runa kawsaykunawan kay, shinallatak maykan runakunawan kawsan. Chay ukupimi tukuyta yachakushpa katin. Wawakuna chusku, pichka wataku-nata ña charishpa ña mashiyariy pacha chayan, shinami shuktak mashkunawan apanakuy kallarin. Mashiyarishpa sakirinkuna.

Page 40: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

40 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Tukuy wawakunami chay muyuntinpi ima tiyakkunata rikunkuna, mashkankuna. Chay muyuntinpi imakuna tiyakta rikun, paykunapa yarikunawan imashina kakta rikunkuna. Shinami wawakunaka imashina kakta, rikushpa mallishpa, mikushpa kana kan. Shinami paykunaka pakta kakta, chikan kakta rikun. Shinalltak chimpa-puran, kati kati churan, samichinkuna. Ña rikunamanta, hapinamanta rimayman, shuyuyman tullpuyman chayankuna. Shinami ña yuyayman, chay muyuntinkuna, kawsaykuna imashina kakta ña yachakushpa katinkuna.

Allpa mamaka kay wata wawakunataka tukuy munaykunata rikchachin. Imamanta-tak tamyan, imashinatak initka kunuchin, imamantatak tutayan, nishpa tapunkuna; chay tapuykunata kutichichun munankuna.

Wawakunaka maymantami kay allpamama-manta sumak yachaykunata charina kan. Shinami allpa mamata kuyanka, llakinka, rikurayanka, chaypakka allpa mamaman kimirinami kan. Allpamamata yarikunawan chaskina, imakunatapash rurana, mutkina kan. Ninan allimi wawakuna allpamamata chanina, allpamamata allikachina kan.

Ñuka llaktamanta allí mikuykuna:

Wawakunapakka alli mikuykuna, mana rurashka mikunakuna mikushpa wiñayka ni-nan allimi kan. Shinami kushilla allí wiñankakuna. Chaymantami paykunaka ima mi-kunakunatapash akllashpa mikuna kan. Mana rurashkalla mikunakuna mikuna kan.

“Runa llaktakunapika, mikunakunamanta rimashpaka, tukuyta rimanami rikurin. Mallariypika imashina tarpunchik, pallanchik, wakichinchik, imashina yanunchik,

chay tukuytami rikuna tiyan. Yanuypi-pash imashina, imawan yanuytapashmi rikuna kan. Shinami shuk mishki lluk- shin; allpa mankapi, allpa kallana, kaspi wishilla, tullpapi yamtawan yanuna kan. Shinami shuk mishki mikuna llukshin”. (Dirección Provincial de Educación Intercultural Bilingüe de Chimborazo, 2008, p46).

“Runakunapa yuyaypika yanuna ukuka apunchikshinami kan. Ima mikunatapash

Page 41: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

41Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

ninanta yupaychashpami mikuna kan. Shinallatak murukunata, maykan llanaksh- kakunata, yanushkakunata, tukuy chaypi kakkunata yupaychashpa, apunchikta mañashpami mikuna kan. Runakunapa kawsaypika shuk runa mikuchin, shinalla-tak tukuykuna mikuchin, tukuykuna pakta pakta chawpirishpa mikunkuna. Mikuna-kunapash ayllushina tukuypa llankaykunawanmi wacharin, mirarin. Chaymantami shuktak runakuna mirarin, shinami kawsay katin, ayllukuna tantariy katin”. (Dirección Provincial de Educación Intercultural Bilingüe de Chimborazo, 2008, p46)

Ñukanchik sumak rimaykuna

Karimaykunaka rimashpalla, kati kati, yayamamamanta, churiman, kutin paypa churiman willashpa3 katimun. Imapash ruraykunamantami uany pachakunapi kay rimaykunaka llukshishpa, tukushpa shamun. Kay rimaykunaka sumak rimaykuna-tami yachachishpa shamun. Chay rimaykunapika apunchikkunamanta, urkukuna-manta, sumak ruraykunamanta rimankuna.

Kichwa runakunapika yuyakkunami kay yachaytaka carin, kay ñawpa rimaykuna-taka yachan. Paykunami mikuna pachakunapi, muyuntin tiyarishka kakpi willan-kuna. Shinami wawakuna, hatunkunapash kay rimaykunata yachakushpa rinkuna. Kay rimaykunaka tawaka sumak rimaykunatami yachachin.

3 Willana: Avisar, informar.

Page 42: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

42 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Kay sumak ñawapa rimayta yachachina kan:

KUNTURMANTA KUYTSAMANTAPASH

Shuk kuytsaka, allkuwanmi llamakunata michikrishka nin. Chaypimi shuk kariwan riksinakushka.

Payka paypak wasiman kuytsataka pushashka, chay karika kunturmi kashka ninkuna.

Llamakunata, puchkana wankutapash allkumi wasimanka pushashpa tikramushka.

Allku pushakpimi yaya mamaka ushushita tarishkakuna nin. Kutin kuytsa michinaman rikpi kuntur hapishpaka ña paywan kawsachun ninkunami. (María Paca, 1990)

Page 43: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

ÑukanchikpaShimi3

Page 44: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

44 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

TANTACHISHKA YACHAYKUNA

• Yarikunata mirachina

• Yachay llankay: kati, kati allí ruray, yanapay.

• Sitikunawan pukllashpa, rimashpa, killakshpa rimayta mirachina, alliyachina.

• Ñukanchik ukkuwan rimaykuna, imatapash niyta ushaykuna.

Hatun paktay

Wawakunata shuktak, shuktak rimaykunamanta yachachina, shina ashtawan yarikuna sinchiyachuna mirarichun yachachina.

Wawakunata imakunatapash, ima ruraykunatapash allí kati kati rurachun yacha-china; shinallatak imapipash yanapachun yachachina.

Tukuy mamallaktapi yachaykunawan imatalla yachana, imatalla ushana.

Yarikunata mirachina, sinchiyachina

• Yarikunawan, chay muyuntinpi tiyak imakunata chimpapurashpa rikuna yachana.

• Rumpata, tawata, kimsa manya charikta, chay muyuntin imakunapi rikuna. Shinallatak shuyunapash.

• Muyuntin imakunapi ishkayniki tullpukunata rikuna, riksina.

• Chunkapa killkata, yupatapash yachana, riksina.

• Imakunatapash ishkay imashina kakkunapi, uchilla, hatun rikushpa; tullputa rikushpa samina.

• Takikunata imashina kakta uyashpa takina, ukkuwanpash kuyurihspa takina.

• Wiwakuna, imakunapash imashina wakakta katishpa nina, shinallatak allpamamamanta wakakkunata, rurashkalla wakakkunata chikanyachi-nata yachana, riksina.

Katiy, katiy allí ruranata, yanapanata yachana.

• Imatapash allí rurana, imapipash imakunatapash kati, kati allí churanata rurana.

Page 45: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

45Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

• Tantarihspa, imashina nishkata katishpa allí pukllana, ima nishkata wa-wakunaka rurana.

• Chay muyuntipi, shuktak wawakuna, shuktak yuyakkunapa rurtaykunapi yanapana.

• Alli kawsankapak killkashkakunapi imashina niskakunawan ayllu ukupi, yachana wasipi allí kawsana.

• Ima nishkakunata kimsaka kati, kati allí rurana.

• Yachachikwan, tantarishpa killkana.

• Chay muyuntinpi killkashkakunata riksina, yachana.

• Kikin kawsaykunata, rurashkakunata shuyushpa rikuchina.

Sitikunawan rimayta mirachina, alliyachina.

• Kikin yuyaykunata, allí rimashpa, imamanta nishpa rimana.

• Muyuntinpi tiyak imakunata, imapipash rikushka imakunata, imashina kakmanta rimana.

• Yuyakkuna willashka ñawpa rimayta shuktakkunaman, kati, kati allita rimashpalla willana.

• Imatapash nishkata katishpa kimsakama, yallishpapash allí rurana.

• Yuyaykkuna willashka kipa, chay willaymanta runakunamanta, imakuna-ta rurashkakunamanta willana.

• Ima shuyukunata, imakunatapash mirachishpa, alliyachishpa chay llaktapi tiyak imakunatapash tantachishpa rurana.

Uchilla killkashkakunata willana, ruranapash

• Chay muyuntin wawakunawan, yuyakkunawan ima ruraykunapaipash yanapana.

• Sumak rimaymanta; wasipi, punchan, punchan ruraykunamanta shu- yushkakunata kati, kati nikichina.

• Imapash ruraykunapi ñawapa rurashkata, kun rurashkata, kipa ruranata yachana, riksina.

• Yuyashka shuyukunata rurana, kipapi imata nishkata, imata ninkapak munashkata riksina, kutin riksina.

• Yuyakkuna wilalshka, rimashka ñawpa rimaypa kallariykunata, tukuriy-kunata chikanyachina, shukshinata rurana.

Page 46: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

46 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

• Killkashinakunata killkashpa, rurashpa ima yuyaykunatapash nina.

• Imakunawanpash shuyushpa, tullpushpa, rikchakunata mirachishpa rurashpa rikuchina, rimana.

Ñukanchik ukkuwan rimachik

• Shimita llukiman, alliman, ñawapakman kuyuchina; kashtunata shuk-man, shukman kuyuchina; shimita punkichina; kalluta kuyuchina.

• Chay muyuntik kawsaypi rikushka runakuna shina rurana; shinallatak chay llakta wiñay kawsaypi yachashkashina rurana; sumak rimaykuna-pishina rurashpa rikuchina.

• Takikunata uyashpa katishpa takina; ukkutapash kuyuchishpa takina.

• Kunkata, rikrata, makita, rukata, sikita, kunkurita, sampita, chakita kuyuchina, hatun kuyuriykunatapash, uchilla kuyuriykunatapash rurana.

Runa yachay ñanta katishpa yachaykuna

Yariyaykunawan llankana, munayyachina, yachakkunata rikuk rina, pukllana, takina.

Kay ruraykunata minkanchik

Shuk Ruray: Takarina ushaykunata sinchiyachina, chay ruraykunata rurankapakka shuk hatun kaspi mankapi, tawka sami muyukunata, karakunata, millmakunata imatapash churana. Katika shuk ishkay utkukunata rurana, chay utkukunapimi wawakunaka makikunata satina. Chay utkupimi shuk wawata makita satiy nina, ña satishpa imatapash hapina, chaypimi takarishpaklla ima kakta nina. Kipaka chay takarishka ima kakta nishka kipa llukchina, chaypimi ima kakta rikuna kan. Chay mankapika achka imakunami kana kan. Kay ruraykunataka tawka puncha-kunatami rurana kan.

Mallinata, mutikinata sinchiyachinkapakka haya, kachi, mishki kak imakunata apamuna. Wawakunata ñawita killpana, shuk pintuwan watana. Tawkapash kimsa-pash pukllana kan. Shuk imapash muruta, imatapash hapina, chaypika mutkina, mallina, shina rurashpa mana rikushpa ima kakta nina.

YACHAY TARIPAY

Page 47: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

47Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Uyayta, rikuyta mirachinkapakka chay ayllullaktaman purinaman rina, chaypika tukuy ima tiyashkata rikuna, ima chay allpamamapi uyariykunata uyana (pishkuna-pa, chuspikunapa, mayukunapa, pakchakunapa uyariykunata uyana; yurakunapa tullputa, allpapa tullputa, hawa pachapa tullpukunata rikuna).

Kay ruraykunaka wawakunapa yuyaykunata ashtawan mirachin, rimaykunatapash mirachin. Kay ruraykunataka punchan, punchanmi rurana kan, shinami takariyta, malliyta, ashnayta, uyayta, rikuyta ashtwan mirachin, ashtwan alliyachin.

Ishkay Ruray: Yachana ukupim imakunatalla rurana, llankanamanta tukuykuna-wan rimarishpa killkashpa churana kan. Tawka yuyaykuna kuna kan, tukuykuna yuyayta kuchun atichina kanchik. Tutamanta chayamukpika imashinatak ñukanchik yachana ukuka kachun munachik. Imamantatak mana imakunatapash yachana ukupika tarinchik. Imashinatak yachachiktaka yanapayta ushanchik. Imashinatak yachana ukutaka sakina kanchik; pichanachu kanchik, mana pichana kanchik. Shina yuyaykunata kuna kan.

Ña wawakuna yuyaykunata kushka kipa, shuk pankakunapi killkana, shuyuna kan. Kipaka wawakunaman imakunawanpash warawachun kuna kan. Wawaku-nata chay pankakunaka imakunatatak nisha nin, nishpa atapuna, kipapa shuktak hatun pabkapi llutana kan.

Kimsa Ruray: Sitikunawan ima ruraykunatapash wawakunaman rikuchina kan. Ushashpaka shuktak chay ruraykunata yachakkunata yanapachun mañana kan. Mana kashpaka yachachikwanllatak imapash sumac rimaykunata akllana kan. Ki-paka rikchakunata, sitikunata1 rurana kan, shinami imashina chay sumac rimaypi nikun shinata kawsachishpa wawakunaman rikuchina kan. Ña chay ruraykunata rikushka kipa, tukuy wawakunata imata rikushkamanta tapuchina kan.

Ashtwanpash: allichu karka; imashinatak karka; ima tullputak karka; chay sitiku-nata ruranatak munakichu, nishpa tapuna kan.

Chusku Ruray: Kanchaman tukuy wawakunawan llukshina kan; kanchapika wawakunataka tukuyta rikuychik nina; shuk imatapash akllashpa chaymantalla rimaychik nina kan. Wawakunataka: ima tullputa kan; imashinatak kan; hatunchu, uchillachu kan; ashnanchu; nishpa tapuna kan. Kipaka chay imata rikushkamanta kutin allita rimachun nina kan.

Pichka Ruray: Wawakunatak piñariymanta, kushilla kaymanta, imshina wakay-kunamanta rimana, riksinkichu nishpa tapuna. Yachachikmi ashtawan shuktakku-nata paktachina kan. Kipaka wawakunata piñarikshina; wakayshina, kushillashina

1 Situa: Muñero, títeres.

Page 48: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

48 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

ruraychik, nina; ushashpaka shuk takiwan kumpana kan. Kay ruraykunawanmi wawakunaka imashina kanata, pakta ruranata yachakunkuna.

YACHAYMAN YAYKUY

Tapushpa kutichishpa rimanakushunchik

Shuk Ruray:

• Ima yarikunatatak charinchik.

• Rikuyta yanapak yarika Ima shutitak kan.

• Uyayta yanapakka yarika ima shutitak kan.

• Mallinata, mishkichinata yanapak yarika ima shutitak kan.

• Ashnachik yarika ima shutitak kan.

• Imakunapak uyariykunatatak muyuntikpika uyayta ushanchik (wankarpa, imatapash waktaypa, yakupa, antawapa uyariykunata uyana).

Ishkay Ruray:

• Imamantatak kati, kati allita rurayka allí kan.

• Imashinatak kikinpa yachachiktaka yanapanki.

• Wasipika imatapash kati, kati, allitachu ruranki.

• Imashinatak wasipika kanpa yayamamataka yanapanki.

• Kanpa ima charishkakunataka kati, kati alli churashpa, allitachu charinki.

Kimsa Ruray:

• Sitikunata (títeres-muñecos) munankichu.

• Shuk sumak rimayta, sitikunawan willayta ushankichu. Maykantak.

• Sitikunata ruranata munankichu.

Chusku Ruray:

• Imashinatak rimariyta ushanchik.

• Kikinpa muyuntinpi imakunata rikushpa, imashina kakta niyta ushankichu.

• Imatapash mana mnashpaka imashinata niyta ushanchik.

• Imatapash munashpaka imashinatak niyta ushanchik.

Page 49: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

49Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Pichka Ruray:

• Imata mutsuchpaka, kikinpa ukkuwanka imshinatak ninki.

• Imatapash ñawiwanlla, makiwanlla, umawanlla nikpi, mañakpika yuyayta hapinkichu, kutichiyta ushankichu.

• Imata mana rimashpa kikinpa ukkuwanlla ninkapak, mañankapak imata-tak kuyuchinki.

• Kikinpa ukkuwanlla imatapash niyta ushankichu. Imashinatak ruranki.

AMAWTA YACHAY

Wawakuna allí, ashtawan yachakuchun kay ruraykunata rurachun minkanchik:

Shuk Ruray:

“Ñukanchik pichka yarikunata rikchachishpa” wawakunawan pukllana.

Wawakunapa pichka yarikunata tawaka imaruraykunawanpash ashtawan alliya-china, mirachina, ashtwawan rikchachina kan. Kipaka tukuy wawakunata kay yarikunata allí charinata, allí rikurayanamanta yachachina kan. Kay ruraykunataka tukuy punchakunami rurana kan. Uyay ashtwan mirarichunka imakunatapash takishpa pukllana kan. Yachachikmi shuk takita uyachina kan. Kay takipika tawka takinakunatami takikuna kan. Chay takipimi imata takikukta, imashina uyarikta riksina, uyana kan. Kipaka wawaku-nata chay muyuntinmanta imatapash hapishpa takichun ninakan. Shinami shuk yura pankata, mankapa killpanata, kikin makiwan takina, wakachina kan. Shi-nallak imami shina wakakta nina kan, yachana ukuman apashpa uyachina kan, takikkunashina takina kan. Yacha-chikka paypura wakakkunata akllashpa tantachina kan. Chay tantarishkakunata takichik ninan kan.

Shinallatak wiwakuna imashina wakak-kunata katishpa wakana kan.

Page 50: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

50 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Rikuyta mirachinakapak, sinchiyachinakpakka, wawakunata shuk rirpupi rikurishpa pukllaychik nina. Rirpupika tukuy kikin ukkuta rikuchun, ñawita imashinapash kuyuchichun, ñakcharichun, alliyachina nina kan. Shinallatak yachachik imakuna-tapash karupi kakta, kuchullapi kakta rikushun nina. Ashtawanpash kuchulla kakta, karupi kakta, mashna kakta, imashina kakta, shuktakkunatapash allí rikuchina kan.

Shuktak ruraykunapika, shuk imakunatapash tiyu allpapi churashpa mashkachina kan, kay ruraykunawanmi imashina kakta, tullpukunatapash riksina, yachana kan.

Takarina yariyta sinchiyachinkakka mapash karakunata, pintukunata, millmakunata tan-tachina kan. Chay imakunawanmi takarish-pa imashina kakta riksishoa rina kan. Ashta-wanpash tantata rurashpa pukllana, makiwan chay kutawan, yakuwan chapushpa ninanta pukllana kan. Shuktak yakuwan, yana allpawan, plastilinawan, tiyu allpawanpash pukllanalla kan.

Shinallatak lluchu chaki kiwapi purina, chakishka pankapi purina, turupi, tiyu allpapi, allpapipash purinalla kan. Kay takarina yuyayta shinchiyachinkapakka tukuy ukku karawanmi llankana kan.

Ashnachinata mirachinkapakka, imakunatapash ashnachishpa pukllana kan. Mishki ashnakata-pash, mana allí ashnakkunawanpash llankana, pukllana kan. Kay ruraykunapakka canelawan, ajowa, arégano, menta, chay tukuykunawan llankana kan. Shinallatak kay ruraykunata, mana allí ashnak imakunawan llankana, ismu pankaku- nawan, mapakunawan, shuktak ashnan wiwa-kunawan llankana kan. Shinami wawakunaka ashnachiyta mirachishpa alliyachishpa rinkuna.

Page 51: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

51Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Mallinata sinchiyachinkapakka, imatapash mallishpami pukllana kan. Mishkita, kachita, frutilla, manzana, shuktakkunatapash mallish- pa kallarina kan. Shinallatak hayakkunata, limón, toronjata mallina; shinalltak pepenillo, grosellas, té, café, vinagre, canela, shuktak-kunatapash mallina kan. Shinallatak tawka mishkimurukunawan rurashka yakukunata wawakunaman karana kan. Shinallata kiwa-kunawan rurashka yakukunata karana kan. Chay yakukunata chikanyachichun mañana; chapushpapapash mallichina kan.

Ishkay Ruray

Tukuy wawakunawan minkata rurashpa pukllana. Yachachikmi ayllullaktapishina minkaman kayashpa minkata rurana kan. Yachachikmi wawakunata tantachish- pa ima ruranatapash rakina kan. Yachana ukupi ima tiyashkakunata pichana, yachana ukuta pichana, patakukunata, tiyarinakunata pichana, chay ruraykunata rikuchina kan. Tukuylla wawakunatami imashina ruranakunata rikkuchina kan. Ña kipa minka kallarin. Shinami ña ima ruraykunapipash ama ima llakikuna tiyachun rikuna; ña minka tukurishka kipapash tukuy ima mutsushkakunata wakichina, pichana, allimi sakirina kan. Shina rurakpimi wawakunaka imatapash allí ruranata, tukuchinata, wakichinata yachakunkakuna. Yayamamakunatapash wawakunata wasipika allí imatapash kati kati allí ruranata yachachichun nina kan. Wawakunaka paykunapa pukllanakunata, paykunapa churanakunata allimi wakichishpa charina kan. Uchilla ruraykunapipash yayamamakunata yanapanami kan.

Kimsa Ruray:

Wawakunawan sitikunawan pukllana.

Yachachikmi shuk uchilla sumak ruraykunata killkana kan. Kay killkashkawanmi wawkuna chay sitikunawan shuk rikuchiyta rurana kan.

Yachachikka imamanta chayrikuchinakunata mashkana kan, runakunamanta, rima ruraykunamanta ña killkashpa churana kan. Katipika imamanta kashpapash shuk sitikunata rurana kan, kay sitikunawan shuk rimaykunata ña yachakuna kan. Ña tukuchiypika tukuy wawakuna kay rikuchiykunata rurana kan.

Kay ruraykunaka wawakunata kushilla kachun yanapan, shinallatak maykuna miraykunantin rimachun yanapan.

Page 52: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

52 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Chusku Ruray

Killkashpa pukllana.

Wawamanta, amarumanta sumak rimayta wawakunaman killkakatina, ña chay sumak rimayta tukuchishpaka, yachachikka tukuy wawakuna shuktak sumak rimayta killkaychik nina kan. Chay ruraypaka shuk tukuy imakunapash kuna kan, chay imakunawanmi wawakunaka shuyukunata, shinakunata, rikchakunata, siti-kunata, tullpushpa, llutashpa imashinapash rurana kan. Kallaripika yachachikmi chay sumak rimay imashina kashkata kati, kati shuyuychik nina kan. Katipika ima kashkata rikuchishpa rimachina kan. Imata killkashka, imata rikuchishkata chay pankapi killkashpa rina kan. Kay ruraykunata asha, asha runana kan, tukuy wawakunatami yanapana kan; kay ruraykunataka tawaka punchakunapimi rurana kan. Ashtawanpash wawakunataka shuktak sumak rimaykunata, shuktak runa-kunawan, shuk ruraykunawan shuk rimaykunata rurachun nina kan.

Kay ruraykunaka wawakuna imamanta kashpapash rimachun, nichun yanapan. Shinallatak shimikunatapash ashtwan mirachishpa, ima niktapash yachashpa rinkuna.

Pichka Ruray:

Ñukanchik ukkuwan rimachik.

Wawakunawan ñawikunata kuyuchishpa pukallana.

Tawka pankakunapi imashina ukkuwan rimanamanta yuyaykunata killkana kan. Shuktak wawakunaka imatami chay wawaka rurakukta nina kan. Pukllakuk wa-wata, piñashka runata, yarikaywan wawata, ishpanayaywan wawata, shuyuna, killkana kan. Tukuy wawakunami shuk killkashka pankata hapina kan, katika yachachikmi chay pankapi ima nikta ruray nina kan. Katipika chay wawaka ima nishkatami shuktak wawakunaman rurashpa rikuchina.

YACHASHKATA RIKUY

Kunanka, kay tapuykunata allí, alli kutichishunchik:

Shuk Ruray:

• Ima yarikunatatak charinchik.

Page 53: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

53Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

• Rikuyta yanapak yarika Ima shutitak kan.

• Uyayta yanapakka yarika ima shutitak kan.

• Mallinata, mishkichinata yanapak yarika ima shutitak kan.

• Ashnachik yarika ima shutitak kan.

• Imakunapak uyariykunatatak muyuntikpika uyayta ushanchik (wankarpa, imatapash waktaypa, yakupa, antawapa uyariykunata uyana).

Ishkay Ruray:

• Imamantatak kati, kati allita rurayka allí kan.

• Imashinatak kikinpa yachachiktaka yanapanki.

• Wasipika imatapash kati, kati, allitachu ruranki.

• Imashinatak wasipika kanpa yayamamataka yanapanki.

• Kanpa ima charishkakunataka kati, kati alli churashpa, allitachu charinki.

Kimsa Ruray:

• Sitikunata (títeres-muñecos) munankichu.

• Shuk sumak rimayta, sitikunawan willayta ushankichu. Maykantak.

• Sitikunata ruranata munankichu.

Chusku Ruray:

• Imashinatak rimariyta ushanchik.

• Kikinpa muyuntinpi imakunata rikushpa, imashina kakta niyta ushankichu.

• Imatapash mana mnashpaka imashinata niyta ushanchik.

• Imatapash munashpaka imashinatak niyta ushanchik.

Pichka Ruray:

• Imata mutsuchpaka, kikinpa ukkuwanka imshinatak ninki.

• Imatapash ñawiwanlla, makiwanlla, umawanlla nikpi, mañakpika yuyayta hapinkichu, kutichiyta ushankichu.

• Imata mana rimashpa kikinpa ukkuwanlla ninkapak, mañankapak ima-tatak kuyuchinki.

• Kikinpa ukkuwanlla imatapash niyta ushankichu. Imashinatak ruranki.

Page 54: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

54 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Kay ruraykunata ruraychik:

1. Shuyushka pankakunawan, tukuy wawakunawan, chay llaktapi, wawakuna, wawkikuna, turikuna, yayamamakuna, yuyakkuna, shuktak ayllukunapash imata rurakkunamanta rimana. Shinami wawakunapash tukuy ayllukuna imata rurakta rinsinkuna, shinami paykunapash llankanata yachakunkuna.

2. Yayamamakuna imaruraykunata rurachun nin, chay ruraykunata willana.

3. Wawakuna ima ruraykunapi yanapakta riksina, shuk hatun pankapi shuyuna.

4. Yarikunamanta rurashka takita, takina.

5. Takarina yarita, mallina yarita, ashnachik yarita, rikuy yarita sinchiyachinkapak aswata rurana.

6. Imapakta ñawika kan; imapakta rinrika kan; sinkaka imapakta kan; karaka ima-pakta kan; kalluta imapakta kan nishpa, yariy ukkukunamanta hatun panka-kunapi, yachachikwan, wawakunantin shuyuna, shina rimarina, yachanapash.

YACHAYWAN RURAY

Page 55: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

55Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

7. Imashina pishkukuna hupipun shinallatak rurana; shuktak wiwakunashina wakana; chuspikuna wakakta katina; yurakuna imashina wakan, chaykunata katishpa wakana, kikin ukkuwan rikuchina.

8. Chay llaktapi tiyak imakunawan shuk sitikunata rurana, shina rurashpa shuk imapash rikuchikunata wiñay kawsaykunamanta rurana.

9. Shuk chay llaktamanta takik runata kayachina, chay runata wawakunapa ñawpapi takichun nina; wawakunaka chay takipi kuyurina kan. Shinalltak shuk wiwakunashina chay llakta takipi kuyurina.

10. Kikin ukkuta kuyuchishpa chay llakta takikunapi tushuna.

11. Yarikunamanta, umapi allí hapichun imakunatapash rurana (ishkaychishka pankakuna)

12. Imapash wakakkunata, uyarikunata katishpa wakana, shinami uyay sinchi- yashpa katin.

13. Kay shuyukuna imashina wakakta katishpa wakana, ninapash.

Page 56: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

56 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

14. Kay killkashkakunamanta kallariy uyariyta, puchukay uyariyta nishpa pukllana.

15. Kay imashikunata yachakuna.

chaki maki shimi shikra

Imashi, imashi,Waw, waw,wawWasita rikuni,

waw,waw, waw,tulluta mikuni.Imashi kani.

Kwa, kwa, kwa,sarata mikuni,

kwa, kwa, kwa, mayupi waytani.

Imashi kan.

Page 57: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

57Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Imapash shitashkakunawan, yarikunata rurana. Chay ukkukunata impak kakta, imapi yanapakta wawakuna willana kan. Shinallatak imashina rikurayana allí ka-natapash nina kan.

Yachachikwan, chay tukuylla rurashkakunata, llankashkakunata, shuktak mashi- kunata, yayamamakunata kayashpa rikuchina, katunashina churashpa rikuchina kan. Shinallatak kay rikunakunapi takina, tushunapash, paykunapa ukkuta kuyuchishpa rikuchina kan.

YACHACHIKPA YACHANAKUNA

Imashina yarikunata alliyachina, imashina yarikunata rikurayana.

Yariykunaka shuk tantarishka imakunami kan, kay ukkuka takarishkakunata, mallish- kakunata, ashnachishkakunata, rikushkakunata, uyashkakunatami hapin, chaskin; tukuy punchakunami mirarishpa alliyashpa rinkuna. Kay watata charik wawakunaka yarikunamanta allí yachana, riksinami kan; rikurayanapash yachana kan.

Kallarik watakunaka kay yarikunamanta sinchimi llankana kan, shinami chay yarikunaka ashtawan mirarishpa rin; shinami ashtawan allí umayuk wawakuna tukun. Chaymantami tukuy yarikunata, sapan, sapan, punchan, punchan llan-kashpa rina kan. Shinami wawakuna ima muyuntin tiyashkakunata hamuktay kallarin. Shinami imashinami ashnan, ima mishki kakta, imashina uyarin. Imashi-na kak, imashina rikurikta yachanata munanka, riksinatapash munanka, shinami ashtawan allí umayuk tukunkuna.

Allí kati, kati rurana, yanapanata yachana:

Kichwa llaktakunapika, imapi kashpapash, wasipi kashpa, pampapi kashpa-pash tukuylla ayllukunami yanapana kan. Shinallatami wawakunapash ruran-

YACHAYTA WIÑACHIY

YACHAYWAN WILLACHIY

Page 58: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

58 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

kuna. Shinapash wawakunaka ashtwanmi yachana kan, ashtawanmi pukllana, kushilla kana kan.

Kichwa runakunapa kawsaypika, uchilla wawakunapash mi tawka llankaykunapi yanapan, uchilla llankaykunata rurankuna. Shinami wiwakunata rikurayan, tarpuy-kunata yanapan, kiwaykunapi yanapan, murukunata hapin, sarakunata ishkun. Ashtawanpash wasipika yakuta yallichin, yantata yallichin, kupata mamaman ya-nuchun yallichin.

Sitikunata rurashpa wawakunapa rimaykunata mirachina, alliyachina.

Sitikunataka tukuy wawakunami munankuna, shinami paykunapash rimankuna, imatapash ninkuna.

Sitikunaka kaykunapi yanapan:

• Paykunapa yuyaywan imatapash mirachishpa ruranapi.

• Paypa kikin kayta ninapi.

• Paypa munayta ninapi.

• Chimpapura rimanapi.

• Piñarishpa, llakilla kashpapash ninakunapi.

Page 59: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

59Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Chay rurashka sitikunataka wawakuna pukllachun ima wiñay kawsaykunata rura-chun, hapinallapi kuskakunapimi churana kan. Sitikunataka imapash shitashka imakunawan rurana kan. Chakipi churanakunawan, pankakunawan, kupakuna-wan, wawapa churanakunawan, imakunawanpash ruranalla kan.

Sitikunaka wawakuna aylluyariypimi yanapan, imatapash yachachinkapak su-mak allikunami kan. Kay sitikunawanka ima yuyaykunata ninkapak, rimankapak, pukllankapak allimi kan. Imatapash kushilla, sumaklla yachakunkapak allimi kan. Kay wata wawakunata sitikunawan kayayta, rikunakunata munachinchik, shinami paykunapa manchaykunata, piñariykunata, mana munaykunata, kushikuykunata, llakikunatapash niyta ushankuna.

Rimaykuna, uchilla killkaykunatapas rurana

Wawakunataka uchillamantami imata ninatapash yachachina kan. Paykunapash killkashpa, rimashpallapash ña ninami kan. Chaymantami paykunaka ña imshina-pash killkashpa ña imatapash nina kan. Shinami imashinapash, aspishpallapash, shuyushpallapash ña paykunapa yuyayta killkana kan. (MINEDUC, 2010)

Kay imashina killkaykunataka uchillamantami rurankuna, imashinapash aspikuna-wan, kati, kati, urayman, wichayman killkankuna (Ferreiro y Teberosky, 1999). Shinami killkayka shuk kan, shinallaatk chay killkashka ima nikta yachayka shuk-mi kan. Chaymantami kay watayuk wawakunana likkashkakunataka ima nikukta yachana, riksina, tapuna kan, shinami paykunaka kikin killkayta rurakkuna kan; mana shuktakkuna rurashkakunata katikkunachu kan (MINEDUC, 2010).

Page 60: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

60 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Chaymantami shuk wawa imatapash shuyukpi, killkakpika, imatak nisha nin nish-pa tapuna; imatak ninkapak munanki nishpa tapuna. Chaymi wawakunaka chayta ninkapak munani, chay yuyaymi nishpa ninka. Wawakuna ima nishkata yacha-chikka killkana kan. Chaymi wawaka rimshkta killkanallami kashka yuyanka.

Ñukanchik ukkuwan rimanchik:

Tukuy runakunami tantarishpa kawsanchik; rantinpashpa kawsanchik. Chayman-tami shuktak runakunawanka allí rimana kanchik, allí yuyaykunata kunakanchik.

Mana rimashpaklla imatapash ninchikchu. Tukuy ñukanchik ukkuta kuyuchishpa-rimanchik; makita, rikuykunata, ñawita, umata kuyuchishpami rimanchik.

Chaymantami wawakunaka imashina makikunawan, ñawiwan, umawan rimana. Rimaypi kuyuchishpa allí yuyaykunata kunata yachachina kan. Shinami wawaku-nataka imatapash kuyuchishpa allí rimachun, yuyaykunata shuktak runakunaman kuchun yachachina kanchik.

Page 61: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

ÑukaPachamamapash4

Page 62: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

62 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

TANTACHISHKA YACHAYKUNA

• Takikuna, pukllaykunamanta.

• Inti, killapash allí kashkamanta.

• Wayra, puyu, tamyamanta.

• Ñukanchik llakta challaykuna, raymikunamanta.

• Rantishpa, katushpa pukllanamanta.

Hatun paktay

Ñukanchik allpamamapi ima tiyakta riksina. Chay ima tiyashkakuna imashina runa kawsaypipash rikunata charin; challaykunapi, raymikunapi rukukuna, inti, killa, shuktakkunapash rikunata charin. Chay llakta runakunapa yuyaypi yaykuna kan. Kay yachaykunata ñukanchik yachaykuna, rimaykuna, pukllaykuna, takikuna ama chinkarichun, wawakunapash yachakushpa katichun yachachina kan.

Tukuy mamallaktapi yachaykunawan imatalla yachana, imatalla ushana.

Takikuna, pukllaykunamanta

• Imashina pukllana nishkata katishpa, tantarishpa, allí mashiyarishpa pukllana.

• Imashina pukllanata wawakunallatak rurashpa, shuktak mashikunawan pukllana.

• Warmi kakpi, kari kakpi; shuk kawsayta charikpi; unkushka kakpi; ima- shina kakpipash allí kana.

• Chay llaktapi wawakuna, yuyakkuna imata rurakukkunapi yanapana.

• Rimayta alliyachinkapak, yuyaykunata mirachinkapak; kalluwatariyku- nata, imashikunata, takikunata, arawikunata rurana, killkana.

• Ima ruraykunatapash, imashina nishkata kimsakama katishpa rurana.

• Chay llakta muyushpa pukllanakunapi, tushunakunapi, shuktak ruray-kunapi, imashina nishkata katishpa kimirina, rurana, tushuna, pukllana.

• Takikunata katishpa takina, ukkuta kuyuchishpapash takina.

Page 63: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

63Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Inti, killapash allí kashkamanta.

• Muyuntinpi, imakuna tiyan, allpamamapi ima ruraykuna tiyan; chayku-nata taripashpa mashkana.

• Chay muyuntinpi imakuna tiyakta yarikunawan chimpapurana.

• Imashinami tutamanta, chishi, tuta kakta riksina, rimana.

• Chay muyuntinpi imapash tiyakkunata, ishkaysami manyakuna imashi- nami kakta chimpapurana, imawan pakta kakta rikuna.

• Rumpata, tawata, kimsa manyayukta rikuna, riksina, chay muyuntin ima-kunapi chayshina imakunata tarina.

• Ishkayniki tullpukunata chay muyuntin imakunapi tarina.

• Chay muyuntinpi imakuna tiyakmanta; imashinata, tullputa, hatun kakta, uchilla kakta rikushpa; pakta kakta, chikan kakta rikuna.

• Allí hatun rimaykunawan; rikushka shuyukunata imashina kashkata wi- llana, rimana.

Wayra, puyu, tamyamanta.

• Muyuntinpi, imakuna tiyan, allpamamapi ima ruraykuna tiyan; chayku-nata taripashpa mashkana.

• Chay muyuntinpi imakuna tiyakta yarikunawan chimpapurana.

• Chay muyuntinpi imakuna tiyakmanta; imashinata, tullputa, hatun kakta, uchilla kakta, rikushpa samina (clasificar).

• Chay muyuntinpi imakuna tiyakmanta; imashinata, tullputa, hatun kakta, uchilla kakta rikushpa; pakta kakta, chikan kakta rikuna, mashkana.

• Allí hatun rimaykunawan; rikushka shuyukunata imashina kashkata wi- llana, rimana.

• Uchilla yuyaykunawan, shimikunata allí churashpa rimana.

• Yachachikwan imatapash tantarishpa rimana, killkanapash.

Ñukanchik llakta challaykuna, raymikunamanta.

• Kikin runa churanakunata, wawakunallatak churarinata yachakuna.

• Kikin runa churanata riksina, yachana.

• Chunta raymikunapi, impash shuk takiy, tushuy raymikunapi kana.

Page 64: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

64 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

• Kikin llaktapa kasaykunata, ruraykunata riksina, yachanata munana.

• Chay llaktapa kawsay ima ruraykunapi, munaywan chayana, chaypi kana.

• Takikunapi, tushuykunapi allí uyashpa, katishpa kuyurina, tushuna, ima-tapash allí rurana.

• Takita katishpa allí takina; makita, chakita, umata, imatapash kuyu- chishpa takina.

Rantishpa, katushpa pukllanamanta.

• Imakunapash chawpipi kakta, ñawpapi kakta, washapi kakta, pakta kakta, kuchulla kakta, karupi kaktapash riksina, yachana.

• Imapipash sunita, kututa, rakuta, ñañuta riksina, yachana.

• Shukmanta, chunka pichkakama yupana.

• Imakunawanpash maykanmi paypa, imami chaypa kakta, imawan tinki-chinata riksina yachana.

• Imakunapash mashna kakta rikushpa, kikin yupawan paktachishpa chunkakama riksina yachana.

• Imakunapash mashna kakta rikushpa, kikin yupawan paktachishpa pichkakama riksina yachana.

• Imamanta rimanakushkamanta, suni yuyaykunawan rimana.

• Uchilla yuyaykunawan, hatun yuyaykunawan, shimikunata allí churashpa rimana.

• Imakunatapash imashina nishkata kati, kati, kimsaka allí rurana.

Runa yachay ñanta katishpa yachaykuna

YARIYAYKUNA

Kay ruraykunata minkanchik

Shuk ruray: wawakunata chay llakta takita, pukllayta riksinkichu nishpa tapuna. Wawakunata paykunapa kawsashkata, yachashkata rimachun atichina. Wawaku-

YACHAY TARIPAY

Page 65: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

65Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

nata kanchaman, “Anka atalla pata hapina” (UNICEF-DINEIB, 2006), pukllachin-kapak llukchina.

Pukllakkuna: Chunka yalli pata pukllana.

Uchilla paktana: Sampayashka yachakukkunata kushiyachina.

Imashina kallarina: Pukllak wawakunata: shuk anka, shuk mama atallpa, shukku-na wawa atallpakunata shutiyachina. Shina tukushpa pukllana. Atallpamamaka wawakunata wiksapi kipirishpa shayarina kan. Ankaka karupi sharina; pichka tat-kipi atallpaka kunkaylla kana kan.

Anka hapinkapak kallarin; atallpamama kallparayana tukuy kuskakunaman; payta mana hapichun nishpa kallpana kan Hapinkakama ankaka kallparayana, katina kan. Hapishpaka kutinllatak pukllashpa kallarina kan.

Ña kay pukllay tukurishka kipaka: mashna chuchikunatatak atallpaka charirka, pitak chay atallpashina wawakunataka rikurayan, imamantatak wawakunataka rikurayana kan, ankaka imatatak rurarka, nishpa tapuna.

Chay llaktapa takikunata, pukllaykunatami mashkana kan. Shinami runa yachay-kunata yachakunkakuna. Shinallatak kay yachaykunata yachashka hawami ki- kin chanikunata, kikin kawsaykunata yachakunakakuna. Shinami kikin kayta sinchiyachishpa rinkakuna. Kay takitapash yachachishunchik:

Wawakunaka kay takikunawan, pukllaykunawanka rimaykunata, shimikunatapash mirachin.

“Chuwa urku”

// Kallarilla pachapimi ruku yaya aychashka// // Chuwa urkusikitami aycha yaya tukushka

// Kunan pacha churikuna aycha illak rimanchik// Urku yaya tukuchishka aychakuna illashka//

//Chuwa urku aychankapak manchay, manchay rishkami// // Sacha warmi shuwankami Nishpamari manchawashka//

Page 66: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

66 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Ishkay Ruray: Killapash, intipash alli kaymanta. Yachana wasipa kanchaman llukshina, chay kuskapika: rumpakunawan; mana kashpaka hapishpa; waska-kunawan pawashpapash pukllana. Wawakunata hawa pachata rikuychik nina kan. Imata rikukta rimaychik, willaychik nina kan. Imapachapitak mana inti rikurin; ima tullputa intika kan. Intika chirichu, rupakchu kan; ima tullputa killaka kan; ima pachata killaka rikurin, nishpa tapuna. Tukuy wawakunata rimachina kan.

Shuk yuyak runata intimanta, killamanta rimachun paypa wasiman rina kan. Mana kashpaka yachana wasiman kayana kan. Tukuy wawakuna intimanta, killamanta ta-puchun rikuna kan. Ña tukuchinkapak Killamanta shuk sumak rimayta, rimana kan:

Shuk ayllu llaktapimi, shuk killa shutiyuk runa kawsak kashka. Payka sumak war-mikunata rikushpami purik kashka. Paypa kachunka shuk tuta paktashpaka killa runapa ñawita witukwan hawishpa sakishka. Shinallatak purakilla tutapi chay war-mika, pitak kanka shina warmikunata rurashpa purik runaka nishka. Alli paktashpa rikukpika paypa karillatami kashka nin. Chaymantami killa tuta nishpa rimanakun.

Kimsa Ruray: Wayra, puyu, tamyapash. Chay llaktapi purinaman llukshina, chaypi wawakunata imashina yurakuna kuyurin, chayta rikuychik nina kan; imashina allpa katarin, imashina wayra uyarin, chaykunata uyaychik nina kan. Ña yachana uku-man tikrashpa, wawakunata shuk takiwan kuyurichun nina, makikunata, rikrata, washatachanka, chakita allimanta takipi, wayra kuyuchikshina kuyuchina.

Shuktak punchapi, shinallatak llukshina kan. Chaypi wichayshinka siririshpa puyuklunata rikuna. Chaypika chay puyukuna imashina kakta, imakunaman rikcha kakta rikuchina. Wakinkuna shuk wiwashina rikurin, wakinkuna shuk runa- shina rikurin, chaykunata rimana kan, rikuchina kan. Puyukunapimi yaku tiyarin, ña puyukuna yana kashpaka yakuta charin, kipaka ña tamyashina urman nishpa yachachina.

Ña puchukaypika, puyu, wayra, tamya kawsaypa alli kaymanta rimana, kaykuna illakpika mana kawsay tiyanmanchu nishpa willana. Kay yachaykunami wawaku-na, imatapash mirachichun, alli yuyaykunata charichun yanapan.

Chusku Ruray: Ñukanchik llaktapi challaykuna, raymikuna. Chay llaktapi ima challaykuna, ima ruraykuna tiyakta taripana kan. Wawakunaman kay challaykuna-manta rimana, yachachina kan; imamanta kay challaykunata ruran chaykunaman-ta yachachina kan. Ushashpakarin tukuy wawakunawan kay challaykunata rurana kan. Pachamamata yupaychashpa challaykunata rurana kan. Shina rurashpami uchillamanta Pachamamata yupaychashpa kawsanata yachachina kan.

Page 67: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

67Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Shinallatak kay challaykunata rurankapakka shuk yachak yayapaman rina kan; chay yachakpakman rinkapakka kikin churanakunawan rina kan; yachak tayta-taka wawakunaman rimachun, yachachichun, munayyachichun nishpa mañana kan. Wawakunataka challaykunamanta tapachun, kikin kawsaykunamanta rima-chun nishpa nina kan.

Pichka Ruray: Ñukanchik murukunata katushpa, rantishpa pukllashun. Chay llakatata purinaman llukshina; katuna wasita, hatuna pampata rikunaman rina. Wawakunata imatak rikunkichik, imakunatatak katun, imatatak munan, nishpa tapuna kan. Shinallatak imashina katukta rikuchun nina kan.

Ña yachana ukuman tikrashpa, katushpa, rantishpa pukllana; shuktak wawakuna katukkuna tukuna, shuktak wawakuna rantik; murukunata, maki rurashkakunata churana, katuna kan. Shinami wawakunaka imashina chay katuna wasipi, katuna pampapi rikushkashina pukllankakuna.

Shinallatak kay pukllaykunapika yapata mañana, kullkita urayachichun, alli muru-kunata katuchun nishpapash mañana, pukllana kan. Shinapash mana piñarishpa allimi katuna, rantina kan. Shinallatak imata rantishpa, katushpapash wawaku-naka yupana kan. Shinami mashna kak yuyaykunata yachakunkakuna.

Ña puchukaypi, wawakunata, paypa yayamamakunaka imatatak llankan, imatatak wasipika ruran nishpa tapuna; allpa tarpuymanta, wiwaymanta, challwaymanta tapuna kan. chay ruraykunata rikushkankichu nishpa tapuna; chay imakunata-pash katushpaka imakunatatak rantin, nishpa tapuna. Shinami wawakunapash wasi ruraykunata yachakushpa rinkakuna.

YACHAYMAN YAYKUY

Tapushpa, kutichishpa rimanakushunchik.

Shuk Ruray:

• Imata pukllanata munanki.

• Pukllashpaka takinata munankichu.

• Ima pukllaykunatatak riksinki.

• Ima takitatak munanki.

Page 68: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

68 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

• Shuk takita takinata yachankichu.

• Imashinatak kanpa munashka pukllaytaka pukllana.

Ishkay Ruray:

• Maytatak intika llukshin.

• Intimanta sumak rimayta uyashkankichu. Uyankapak munankichu.

• Kanpa yayamakuna killamanta, intimantanta rimakta uashkankichu.

• Imamantatak killpash, intipash allí kan.

• Llantu ima kashkata, imamanta llantu tiyarikta yachankichu.

• Kanpa llantuwan tushunata munankimanchu.

Kimsa Ruray:

• Imatak wayra kan.

• Imatak puyu kan.

• Imatak tamya kan.

• Imamantatak wayra, puyu, tamyaka allí kan.

• Imashinatak yanapan.

Chusku Ruray:

• Challayka imatak kan.

• Ima puncha, ima pachakunatak challaykunatak ruranchik.

• Chay challay ruraykunaka imata nisha nin.

• Imakunawantak challaykunataka ruranchik.

• Pitak chay challaykunataka apan, rurankuna.

• Kanpa wasipi, yachana wasipika, ayllullaktapi ima raymikunata rurankichik.

• Kanpa ayllullaktapika raymikunatatak ruran.

Pishka Ruray:

• Katuna pampa ima kakta riksinkichu.

• Kanpa yayamamawan katuna pampaman, katuna wasiman rinata munankichu.

• Imatak rantinaka kan.

• Imatak katunaka kan.

Page 69: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

69Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

• Rantinpana ima kakta riksinkichu.

• Kanpa yayamamakunaka shuktak imawanpash rantinpanata yachanchu. Ima puncha.

• Allpapi pukushka murukunataka, kanpa yayamamaka imapaktak katun.

• Ima wiwakunatatak yayamamakunaka katuna pampapi katun.

AMAWTA YACHAY

Kay yachay ñanpi rikushka yachaykunata wawakuna allí yachakuchun, kay ruray-kunata rurana kankichik.

Shuk Ruray:

Chay llakta pukllaykunata, wawakunawan pukllana.

San Pirulero nishka pukllayta pukllana. Kay pukllayta pukllankapakka imashina pukllanata wawakunaman allí yachachina. San Pirulero takita allí yachachina kan. Kipaka ña muyushpa, takishpa pukllana; ñawita, ukkutapash kuyuchishpa puklla-na nina kan.

San Pirulero pukllayta imashina pukllana

Wawakunaka muyuntinpi shayarinkuna, yachachikka chawpipi shayarin, shinami kay takita takina kan:

Wawakuna takinakukpi, yachachikka makita, chakita, imatapash imashinapash kuyuchin. Maykan wawa kay kuyuykunata mana rurashpaka, paypa ima charish-kata kushka, chay pukllaymanta llukshin (DINEIB, UNICEF, 2006).

Cebolla china nishka pukllaytapash pukllanalla kan.

Yachachikmi shuk pukllakta akllan, chay akllashka wawaka shuk makiwan yurata

Kaymi Pirulero pukllay kan, tukuylla pukllaypi yuyana kan, maykanpash mana yuyashpa,

imatapash kunami kan.

Page 70: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

70 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

ukllan; shuktak makiwanka shuktak kati kati shayarishka mashikunata makiwan hapina; kay kati kati shayarishkakuna chay hatun yurapi muyushpa llutarin. May-kan urmak, shitarik wawaka pukllaymanta llukshina kan; ashtawanpash imata-pash kuna kan (UNICEF-DINEIB, 2006).

Pukllay tukrishka kipaka, wawakunata: pukllayka allichu karka, kushikurkankichik-chu nishpa tapuna; shinallatak pukllachun, paykunapa shimipi takichun nina kan. Shinami paykunapa shimita ashtawan yachakunkuna; paykunapa kawsaytapash, kikin kaytapash sinchiyachin.

Ishkay Ruray:

Wawakunawan llantuta riksishpa pukllana.

Shuk inti punchapi, wawakunawan kanchaman llukshina; kabchapi intimanta rimana, intika kunuchin, shuktak imawan killpakpi ña llantun nishpa rimana, yachachina kan. Wawakunawan suk imawanpash llantushpa rikuchina kan. Ñu-kanchik ukkuwan, chay llaktapi imakuna tiyshkakunawan llantushpa pukllana; yura panakakunawan, mallkikunawan, siksiwan imashina rikurikkunata llantuna kan, wawakunaka imashina rikurikta nina kan. Pishkushina, atukshina, waksa- shina, amarushina rikurichun imawanpash llantuna kan.

Shinallatak killmanata rimana kan, yachachikka shuk hatun pakkapi tukuy imashi-na killa rikurikta shuyuna kan; shinami wawakunaman imamanta killa allí kashkata, rimana, imashinalla killka rikurikta yachachina kan. Wawakuna imashinalla killaka rikurin, chaykunata wasikunapi tuta rikuchun nishpa mañana, chay rikushkaku-nata willachun nina kanchik. Shinallatak pura killa, llullu killa, chawpi killapash imashina kawsaypi yanapakmanta rimana, yachachina kan.

Kimsa Ruray:

Wawakunawan wayrashina, puyushina, tamyashina rurashpa pukllana.

Wayrawan, puyuwan, tamyawan shuyukunata rurana, shina wawakunaman riku-china. Chay shuyushka panakawan wawakunata rimachina, wayra, puyu, tamya imashina kakta rimana; chay rimashkakunamanta pakta kakta, imapi chikan kashkata rikuna, yachana kan. Kay ruraykunata rurankapakka: kay wayra, puyu, tamyaka chirichu, kunukchu; rikuchinchu; hukuchinchu; chirichinchu; kunuchin-chu nishpa tapuna; tukuy wawakuna rimachun atichina kan.

Wayramanta, tamyamanta, puyumanta shuk sumak rimayta tukuykuna makipu- rashpa rurana kan, shinami wawakunapa yuyaykuna, yachaykuna mirarishpa rin.

Page 71: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

71Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Chusku Ruray:

Wawakunawan shuk challayta rurashpa pukllana. Wawakunaman imamanta challaykuna rurana kan, chay challaykunataka pachamamata yupaychashpa-mi allí kawsaykuna tiyachunmi ruranchik nishpa rimana kan. kikin ayllupi chay hcallaykunata ruranchu, ima punchakunapitak chay challaykunata ruran nishpa tapunakuna. Wawakunawan shuk challaykunata rurana, yayamamakunatapash kayashpa kay ruraykunata rurana kan. Kipaka imashina kashkata, imatak yu- yashkata, ima ashtwan allí kashkata tapuna kan.

Pishka Ruray:

Wawakunawan katushpa, rantishpa pukllana; rantinpashpa pukllana.

Katuna pampata rikunaman rishkata yuyachina; shinallatak shuktak llaktakunapi, ayllukunapika mana kullkita kunchu, imakunawanpash rantinpankuna, chaymanta rimana, shina yachachina kan. Wawakunatapash imakunatapash, murukunata, maki rurashkakunata apamuychik nina kan; chay imakunawan rantinapashpa puk- llana kan. Wawakunamanka kay rantinpashka, imawanpash ña rantinpashka kash- paka ña mana kutin itkrachiyta ushanachu nishpa willana, yuyaykuna kuna kan.

Kay rantinpaykunataka ñawpa ñukanchik yuyakkunaka rurankunami karka; mana kullki tiyashkachu, imakunawanllatakmi rantinckuna kashka; papata shuk mashi kuk kashka, kutin shuk mashika kachitami kun kashka, shinami rantinkuna kash-ka; wakin llaktakunapika kunan punchakunapsh rurankunami. Shinami wawaku-nataka yanapay, rantinpay yuyaykunata yachachishpa rina kanchik.

YACHASHKATA RIKUY

Yachakushka kipa, kay tapuykunata alli alli kutichishunchik.

Shuk Ruray:

• Imata pukllanata munanki.• Pukllashpaka takinata munankichu.• Ima pukllaykunatatak riksinki.• Ima takitatak munanki.• Shuk takita takinata yachankichu.• Imashinatak kanpa munashka pukllaytaka pukllana.

Page 72: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

72 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Ishkay Ruray:

• Maytatak intika llukshin.

• Intimanta sumak rimayta uyashkankichu. Uyankapak munankichu.

• Kanpa yayamakuna killamanta, intimantanta rimakta uashkankichu.

• Imamantatak killpash, intipash allí kan.

• Llantu ima kashkata, imamanta llantu tiyarikta yachankichu.

• Kanpa llantuwan tushunata munankimanchu.

Kimsa Ruray:

• Imatak wayra kan.

• Imatak puyu kan.

• Imatak tamya kan.

• Imamantatak wayra, puyu, tamyaka allí kan.

• Imashinatak yanapan.

Chusku Ruray:

• Challayka imatak kan.

• Ima puncha, ima pachakunatak challaykunatak ruranchik.

• Chay challay ruraykunaka imata nisha nin.

• Imakunawantak challaykunataka ruranchik.

• Pitak chay challaykunataka apan, rurankuna.

• Kanpa wasipi, yachana wasipika, ayllullaktapi ima raymikunata ruran- kichik.

• Kanpa ayllullaktapika raymikunatatak ruran.

Pishka Ruray:

• Katuna pampa ima kakta riksinkichu.

• Kanpa yayamamawan katuna pampaman, katuna wasiman rinata mu- nankichu.

• Imatak rantinaka kan.

• Imatak katunaka kan.

• Rantinpana ima kakta riksinkichu.

Page 73: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

73Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

• Kanpa yayamamakunaka shuktak imawanpash rantinpanata yachanchu. Ima puncha.

• Allpapi pukushka murukunataka, kanpa yayamamaka imapaktak katun.

• Ima wiwakunatatak yayamamakunaka katuna pampapi katun.

YACHAYWAN RURAY

Kay ruraykunata ruraychik:

1. Yachana wasipi kanllaman rishpa, kikin kawsayta sinchiyachinkapak pukllashunchik

2. Rikushpa, rimanakushun allichishunchik.

Page 74: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

74 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

3. Shuk hatun pankapi, wiwakunapa, mikunakunapa shuyukunata rurashpa, wawakunaman rikuchina. Wawakunata imakuna kakta rikuchiy nina; mashka kakta yupanapash kan.

4. Chayshinallatak uyarikkunata shuyukunapi rikushpa uyashunchik rimashunchik.

5. Chay llakta takikunata takishunchik.

6. Shitashka imakunawan intita, killata, tamyata, puyuta rurana.

7. Pura killapi imata ruranakunata riksishunchik.

8. Wayrashinakunata rurashpa rikuchishunchik

9. Pachamamata yupaychashpa shuk challayta rurashunchik.

10. Shuk wallakata chay llaktapi tiyak imakunawan rurashunchik.

misi misikuna kamu kamukuna

Churu

Kuru

kuru

kuchi

Urku

Churu

urpi

chuchi

Page 75: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

75Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Intimanta, killamanta, wayramanta, tamyamanta, puyumanta shuk takita rurana. Tukuy wawakunatami rimachina kan, paykuna yuaykunata kuchun atichina kan. Kipaka shuk chay llakta takita churana. Chay llaktapi tiyak imakunawan chay ta-kita takina kan.

Chay takita shuktak mashikunaman, shuktak yachakukkunaman takina, rikuchina kan.

YACHAYTA WIÑACHIY

YACHAYWAN WILLACHIY

YACHACHIKPA YACHANAKUNA

Takikuna, pukllaykuna

Takikuna, pukllaykunaka wawakunapakka kushilla ruraykunami rikurin; yachayku-natapash kushillami yachakunkuna. Kay ruraykunata rurashpaka rimayta alliya-chin, shimikuna mirarin, yanapanata yachakunkuna, tantarin, imashina nishkata katinkuna. Pukllashpa Takinakunataka kati katimi yachashpa rinkuna.

• Wawakunaman imashina takinakunata yachachina ñan.

• Imapash sumak rimaykunata, chay takipa shutiwan kakta rimana.

• Ima takita yachachishpapash ñukanchik ukkuta kuyuchishpa takinata yachachina kan; shuk pishku takita yachachishpaka, ñukanchik makita pishkunashinna kuyuchina kan.

• Ychachikmi chay takita takina kan, chayta uyashpami wawakunaka yachakun.

• Wakin mana riksishka shimikuna tiyakpika wawakunaman yachachinami kan.

• Yachachikka chay takipa shutiwan, shuk hatun pankapi imatapash shuyunami kan.

Page 76: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

76 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

• Yachachikka asa asami takina kan, shuk shuyukunatapash rikuchishpa-mi takina kan; shinami ña tukuy takita takina kan.

• Ña kipapi tukuy takita wawakunawan, makita, chakita, umata, imata kas-hpapash kuyuchishpa takina kan.

Kunanka tawka takikunata kichwa shimipi churanchik, kay takikunata yachachina kan.

KUYUCHI TAKIKUNA

Shuk makita llukchishpatushuchishunchik,

kayshuk makitapashtushuchshunchik.

///Kashna kuyuchishpa///tushuchishunchik,

Umitatapash tushuchishunchik,/// kashna kuyuchishpa///

Tushchishunchik.

Rikrakunatapash tushchishunchik,///kashna kuyuchishpa///

tushchishunchik,

Wikartapash turshchishunchik///kashna kuyuchishpa ///

tushuchishunchik,

Chakikunatapsh tushuchishunchik,/// kashna kuyuchishpa ///

tushuchishunchik,

(Melodía del canto saco una manito)

Page 77: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

77Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

TIYUPI PAKASHPA PUKLLAY

Pukllakkunana tyupi tiyarina kan. Chaypi akllana kankuna shuk wawata tiyupi pakankapak. Maykan pakak rinatapash, yachachik kallarichun nikpi, pakayman kallarinkakuna. Tukuy ukkuta, umallata, chakillata. Maykan kakashpa tukuchikmi mishak kanka

HIHITA HAPIY

Yachachikmi tukuy wawakunata tantachishpa, imashina, ima wiwata hapina- manta rikuchinka.Ña yachachik nishkapi wawakunaka ña chay wiwata hapita kallarina kan. Maykan wawa chay yachachik rikuchishka wiwawan shamukmi mishanka.

ÑAWSA PALANTA

Kay pukllayta pukllankapakka, ishkay wawa, ishkay wawami shayachina kan. Shi- nami shuk wawataka ñawita pintuwan killpana kan. Tukuy wawakunami shuk llu-chushka palantata hapina kan. Maykan utkalla palantata mikuk wawami mishanka.

RUKUMAMA

Ñawpa ruku mamatarpuk karka chunta, lumu,

palantakunata

SIKWANKA

Sìkwanka sikwankakaru sachapi takinkisikwanka sikwanka

sumak tullputa charinkitawka pukllaykunata kaypi churanchik,

kay pukllaykunata yachachina kan.

Page 78: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

78 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Inti, killapash allí kashkamanta

Kichwa runakunapakka intimi, murukunata pukuchin, kunuchin. Kawsaytapash kun. Inti shina ninan allí kashkamantami yupaychashpa Inti Raymita rurankuna.

Killapash shinallatak allimi kan. Chaymantami ñukanchik yayakunaka allpapi ima llankakunata rurankapakka killata rikunkuna. Shinami ima puncha imata ruranata-pash yachakkuna kashka.

• Chawpi killapika yura mallkikunata kuchun, kiwakunata anchuchin. Shinallatak allpa ukupi pukuk murukunata tarpun. Papata, lumuta, china papata, ullukuta, ukata, mashwata, rábano, remolacha, nabo muruku- nata tarpunkuna.

• Mushuk killapika allpa hawapi pukuk: purututa, sarata, arveja, habas, cebolla, llaruta, pimiento murukunata tarpun.

Killapakpashmi shuk raymita rurankuna, kay rakitaka warmi mamakunamanmi rurankuna, pachamamanmi rurankuna. Kay raymika Kuya Raymimi kan.

Page 79: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

79Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Wayra, puyu, tamyamantapash.

Wakin kichwa runakunapakka, kintikuna ña shamukpika tamyan rin ninkunami.

Tamyayka ninan allimi kan. Tamyakpika allpakuna alliyan, yurakuna wiñan. Mayukuna kuchakuna hatunyan, chaypika challwakuna kawsan, mikuyta kun. Chay yakukunaka samay tukun, kipaka puyu tukun, puyukuna yanayashpa tamyan. Wayra pukushpaka shuktak allpakunapi tamyan. Kutin samayman tikran shinami kuti yaku muyuy tiyan. Shinami kawsay yakuwan katin.

Chaymantami wayra, puyu, tamyapash kawsay tiyachunka mutsushka, may sumakmi kan.

Cañar kichwa runakunapaka, wayraka tawka Chaska tantarishkakunami kan, chay sumak kuskakunaka pishkukunapakmi kan ninkunami. Hawa pacha chaskaku-naka imashina pacha kakta rikuchikkunami kan ninkunami. Shinami chaskakuna, tamyak rin, mana tamyak rin, kuyllurkuna chiri kanata, kunuk kanata, rasu urmana, mana urmanata; imata tarpunata rikuchinkuna ninmi (DIPEIB Cañar, Smithsonian).

Page 80: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

80 Ñukapak Ukkumanta Yachay

Chunkaniki Yachay

Chaskakunata rikushpaka, Cañar mashikunaka ankas tuta kakpi, achka kuyllur-kuna tiyakpi, yurak shuyukuna tiyakpika, chay tutaka rasu urmanka, ninan chiri tutami kanka ninkuna.

Shinallatak shuk ullku atallpa takikpi, pakarik kuyllur rikuk rikpika , shuk kari wa-wata tariyta ushana ninkunami (DIPEIB Cañar, Smithsonian).

Ñukanchik llaktapa challaykuna, raymikuna.

Kichwa wawakunaka kikin yachana wasipi, llaktapi aylluwan sumaktami kawsan-kuna. Uchillamanta taytapa mamapa amawtakunapa yachaykunata chashkinpa, yachanawasiman chayashpaka yachachikkunawan mashikunawanpash sumak-ta mashiyarin. Tukuy yachaykunata hamutankuna kay yachaykunataka takishpa, pukllaspa, ruku taytakunata uyashpami mashikunawan kikin kawsayta shinchiya-chinkuna. Shinami yachaykunataka kati kati yachakushpa rinkuna.

Kichwa runakuna tawka challaykunatami rurankuna, wakinkunaka kikin ayllupi rurankuna, shuktakkunaka tukuy ayllupi rurankuna. Kay challaykunataka pacha-mamata ima murukunata karashkamanta, kasayta kushkamantami yupaychashpa rurankuna. Shinami allpa ña llankay kallarinkapak challankuna (manarak tarpush-pakllata aswata allpapi hichankuna), shinallatak ña murukunata pallashpa yupay-chan (shuk sumak muruta allpapi pampan, mana kashpaka rupachiyta rupachin).

Yachachikka maymantami chay llaktapi ima challaykuna tiyakta taripana, mash-kana, killkana kan. Shinami tukuy wawakunawan challaykunata katishpa rurana kan. Shinami kikin kawsay sinchiyashpa katinka.

Page 81: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

AnexosEvaluación

Vocabulario

Formato planificación de una guía de aprendizaje

Informe quimestral de desarrollo y aprendizaje para niños de 4 y 5 años

Page 82: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

82 Ñukapa Mushuk Mashikuna

Anexo 1: Matriz de evaluación para seguimiento de destrezas

AY

LLU

SH

UT

I

KIP

A

RU

RA

YK

UN

A

12

34

56

78

910

1112

1314

1516

1718

1920

2122

2324

2526

2728

2930

3132

3334

3536

3738PAKTASHKA

Rik

una:

Rur

ashk

a:K

utin

riku

shka

:P

akta

chis

hka:

YAC

HA

CH

IKE

.I.F.

C. Y

AC

HA

YTA

RIK

UK

PU

SH

AK

KA

MA

CH

IK

Page 83: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

83Ñukapa Mushuk Mashikuna

Anexo 2: Vocabulario

Guía 1:

Llunku Cepillo

Kirukapi Pasta

Uya Cara

Atuk Lobo

Rupak Caliente

Rupay Calor

Chiri Frío

Takra Jabón

Sinchi kaskata Estado de ánimo

Maymutsurik Importante

Guía 2:

Hayñi Derecho

Paktachina Deberes

Urpu Juguete

Millka Cuadro

Napana Saludar

Guía 4:

Maklluy Peligro, riesgo

Iska Fósforo

Killa Luna

Inti Sol

Wiñana Crecer

Yura mallki Plantas

Tarpuna Sembrar

Mashi Amiga

Tamya Lluvia

Puyu Nubes

Watuy Adivinanza

Rantima Compra

Hatuna Venta

Taki Canción

Pujyana Rondas

Katuwasi Tienda

Rantina Mercado

Wayra Viento

Guía 3:

Yarikuna Órganos de los sentidos

Sitikuna Títeres

Rumpa Círculo

Tawa Cuadrado

Kimsamanyayuk Triángulo

Page 84: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

84 Ñukapa Mushuk Mashikuna

Anexo 3: Formato Guía de Aprendizaje

Formato sugerido para la Planificación de una Guía de Aprendizaje

Las guías de aprendizaje descritas en el presente documento son una sugerencia del Ministerio de Educación, sobre las actividades que se pueden realizar para el desarrollo de los Saberes y Conocimientos propuestos en el documento de “Unidades Integradas de Aprendizaje” en el marco del MOSEIB, es decir, se con-vierten en ejemplos de planificaciones micro curricular para los docentes del nivel Inicial de los niños y niñas de 4 y 5 años de la Nacionalidad Kichwa. Sin embargo, lo propuesto no es obligatorio a seguir por los docentes, ya que el Ministerio de Educación está consiente que cada contexto del país es diferente, además, por ningún motivo se quiere descartar la creatividad y la experiencia que los docentes han adquirido a lo largo de su quehacer educativo.

Por este motivo, a continuación se propone el esquema que él o la docente debe tomar en cuenta para que realice sus propias guías de aprendizaje, teniendo la libertad de realizar otras planificaciones micro curricular. Esta propuesta toma en cuenta las fases del sistema de conocimientos propuesta en el MOSEIB:

Guía No.___: (Nombre de la Guía)

1. Tantachishka yachaykuna (saberes y conocimientos)

Se enumera los saberes y conocimientos que va a desarrollar en la guía de aprendizaje, según los requerimientos de los niños y el contexto.

2. Hatun paktay (objetivo general)

Se identifica el propósito de la guía.

3. Destrezas del Currículo Nacional que se estimularán con los saberes y conocimientos a desarrollar:

Se enumeran las destrezas propuestas en el Currículo de Educación Inicial 2014 que se estimularán con las actividades propuestas en la guía.

4. Desarrollo de las actividades según las fases del sistema del conocimiento

YACHAYTA TARIPAY (Dominio de conocimiento)

• Yariyaykuna (Sensopercepción–despertar el interés) (visitas a los yachak, jue-gos, cantos…)

Se sugieren actividades iniciales que tomen en cuenta los sentidos y estén relacionadas con el saber y conocimiento a desarrollar.

Page 85: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

85Ñukapa Mushuk Mashikuna

Anexo 3: Formato Guía de Aprendizaje

• Yachayman yaykuy (Problematización)

(Tapushpa kutichishpa rimanakushunchik (generar espacios de diálogo sobre los distintos temas, a partir de preguntas)

Se proponen preguntas para hacerlas a los niños y niñas, de tal forma que él o la docente cuente con más información sobre lo que el niño o la niña conoce acerca del saber y conocimiento a desarrollar.

• Amawta yachay (Contenido científico)

Kay yachaykunata yachashunchik

En el caso de este nivel educativo se sugiere, para este apartado, plasmar actividades que ayuden a los niños y niñas a afianzar los saberes y conoci-mientos propuestos en la guía.

YACHASHKATA RIKUY (Verificación)

Kunanka, kay tapuykunata alli alli kutichishunchik.

Se proponen las mismas preguntas de la sub-fase de problematización, con el propósito de que él o la docente vuelva a preguntar a los niños y niñas, y verifique si han aprendido lo propuesto en los saberes y conocimientos.

YACHAYWAN RURAY (Aplicación del conocimiento)

Se proponen actividades que ayuden a afianzar los saberes y conocimientos adquiridos.

YACHAYTA WIÑACHIY (Creación )

Yachashkakunawan ima munashkata wiñachishunchik.

Se proponen actividades que inviten a la creación, al diseño o a la elaboración de manera que se demuestre lo aprendido.

YACHAYWAN WILLACHIY (Socialización)

Mashikunawan aylluwan ruraykuna

Se proponen actividades que permitan dar a conocer a otros lo aprendido.

Page 86: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

86 Ñukapa Mushuk Mashikuna

Anexo 4: Informe Quimestral

Informe quimestral de desarrollo y aprendizaje para niños de 4 y 5 años

En este anexo se adjunta el modelo de informe de desarrollo y aprendizaje y las orientaciones para que él o la docente pueda completarlo, propuesto por el Mi-nisterio de Educación para los niños de 4 y 5 años a nivel nacional:

Orientaciones para completar la evaluación integral de niños y niñas en el subni-vel 2 de Educación Inicial y Preparatoria (1er Grado de EGB)

Introducción

La evaluación en el nivel de Educación Inicial y Preparatoria es cualitativa, se evalúa para verificar y favorecer el desarrollo integral de los niños y niñas, que se logra con el perfeccionamiento de las destrezas que permite al estudiante desempeñarse de mejor manera en la vida cotidiana, y posibilita que al final de la preparatoria haya alcanzado su identidad, independencia y autonomía.

Las orientaciones que aquí se mencionan ponen énfasis en la evaluación de pro-ceso o formativa, que se lleva a cabo durante todo el tiempo que están los niños y niñas a cargo del docente; es continua y permanente y permite obtener infor-mación clara sobre los avances, logros, desempeños, actitudes con otros, así como detectar cualquier dificultad que presentan los niños y, además, reorientan las acciones educativas.

Las técnicas e instrumentos que se sugieren utilizar para este momento de evalua-ción pueden ser:

Técnica Instrumento

Observación Ficha de observación

Diálogo Registro anecdótico

Lista de cotejo

Portafolio

Reporte de Evaluación Integral (evaluación formal)

Page 87: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

87Ñukapa Mushuk Mashikuna

Anexo 4: Informe Quimestral

Consideraciones generales para la evaluación:

• Durante el quimestre, el o la docente desarrollará con los niños las Guías planificadas, las mismas que propician el desarrollo de las destrezas propuestas en el currículo.

• Recordar que la evaluación no se realiza para sancionar ni desvalorizar a los niños. Cada niño tiene su ritmo diferente de aprendizaje y capa-cidades que el docente tiene la responsabilidad de ayudar a potenciar.

• La evaluación permite al docente redireccionar su acción pedagógica, por ejemplo, si la mayoría de los niños han tenido dificultad en adquirir una destreza, el docente deberá garantizar la planificación de la misma en otra Guía de aprendizaje.

• La evaluación de los niños y niñas permite detectar signos de alerta, considerados como indicadores tempranos, cuyo análisis permite pre-ver la posibilidad de que en un futuro más o menos próximo se presente un atraso en su desarrollo, que les haga susceptibles de presentar pos-teriormente necesidades educativas especiales en mayor proporción y frecuencia que al resto de la población estudiantil.

• Las reuniones con los padres se realizarán al menos 4 veces en el año lectivo, por ejemplo:

En la mitad del 1er quimestreReunión personal con el padre, madre o representante legal para brindar información del avance del niño.

Al finalizar el 1er quimestreReunión personal con el padre, madre o representante legal para entregar la evaluación integral del niño.

En la mitad del 2do quimestreReunión personal con el padre, madre o representante legal para brindar información del avance del niño.

Al finalizar el 2do quimestreReunión personal con el padre, madre o representante legal para entregar la evaluación integral del niño.

• Al realizar las reuniones con los padres o representante legal, el docente debe expresarse con claridad al momento de comunicar las evaluacio-nes; es necesario que cuente con todos los registros previos (matriz de evaluación para el seguimiento de las destrezas por cada Guía, listas de cotejo, anecdotario, ficha de observación, entre otros)

Page 88: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

88 Ñukapa Mushuk Mashikuna

Anexo 4: Informe Quimestral

• El docente siempre debe expresarse de manera positiva, exaltando los logros y proponiendo planes de mejora para aquellas destrezas que no han sido adquiridas.

• Se debe evitar generar tensiones en la familia que dificulten la relación con las niñas o niños y que provoquen situaciones de presión.

¿Qué escala se utiliza?

ESCALA SIGNIFICADO CARACTERÍSTICAS DE LOS PROCESOS

I Inicio

El niño o niña están iniciando el desarrollo de destrezas que permitan al-canzar los aprendizajes previstos o evidencia dificultades en el desarrollo de estos; se necesita que el docente de mayor tiempo de acompañamiento e in-tervención al aprendizaje del niño, de acuerdo a su ritmo y estilo de aprender.

EP En procesoEl niño o la niña están en proceso de lograr los aprendizajes previstos; se re-quiere acompañamiento del docente y el padre de familia durante el tiempo necesario.

A Adquirido El niño o la niña evidencian el logro de los aprendizajes previstos en el tiempo programado.

NE No evaluado Esta indicador/destreza no ha sido evaluada en el quimestre.

¿Cómo completar el reporte de evaluación?

• El reporte se llenará 2 veces al año, uno por quimestre.

• Las destrezas/indicadores de desarrollo trabajadas durante el quimestre serán registradas periódicamente en diferentes instrumentos de evalua-ción (matriz de evaluación para el seguimiento de las destrezas por cada Guía, listas de cotejo, anecdotario, ficha de observación, entre otros).

• Estos instrumentos servirán como sustento para completar el reporte de desarrollo integral de cada niño o niña, utilizando la escala cualitativa propuesta anteriormente.

• Al menos 5 destrezas por ámbito de desarrollo y aprendizaje deberán ser evaluadas en el primer quimestre.

• Al finalizar el segundo quimestre todas las destrezas /indicadores de desarrollo deberán ser evaluados.

• Es importante tomar en cuenta que si una destreza/indicador de desar-rollo está empezando o fue adquirida en el primer quimestre y el segun-do quimestre se encuentra en inicio, es una alerta para tomar medidas con la familia. Cabe recalcar que esta medida debe ser tomada a lo lar-go de todo el proceso evaluativo y no únicamente al final del año lectivo.

Page 89: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

89Ñukapa Mushuk Mashikuna

Anexo 4: Informe Quimestral

1IDEN

TIDA

D  Y  AU

TONOMÍA

IEP

AN/E

IEP

AN/E

Com

unic

a al

guno

s dat

os d

e su

iden

tidad

com

o: n

ombr

es, e

dad,

nom

bres

de

sus

fam

iliar

es m

ás c

erca

nos y

de

l lu

gar o

com

unid

ad d

onde

viv

e.D

emue

stra

cur

iosi

dad

por l

as c

arac

terís

ticas

físi

cas (

geni

tale

s) q

ue le

per

mite

n re

cono

cers

e co

mo

niño

y

niña

.Id

entif

ica

sus

cara

cter

ístic

asfís

icas

yde

las

pers

onas

desu

ento

rno

com

opa

rtede

lpro

ceso

deac

epta

ción

desí

mis

mo

y de

resp

eto

a lo

s dem

ás.

Iden

tific

a y

man

ifies

ta su

s em

ocio

nes y

sent

imie

ntos

, ex

pres

ando

las c

ausa

s de

los m

ism

os m

edia

nte

el

leng

uaje

ver

bal.

Tom

a de

cisi

ones

con

resp

ecto

a la

ele

cció

n de

act

ivid

ades

, ves

tuar

io e

ntre

otro

s, en

func

ión

de su

s gus

tos y

pr

efer

enci

as, a

rgum

enta

ndo

las m

ism

as.

Demuestra  su

 preferencias  p

or  la  (vestim

enta,  m

úsica,  idioma)    de  acuerdo  a    su

 nacionalidad.

Se id

entif

ica

com

o m

iem

bro

de u

na fa

mili

a re

cono

cién

dose

com

o pa

rte im

porta

nte

de la

mis

ma.

Prac

tica

con

auto

nom

ía h

ábito

s de

higi

ene

pers

onal

com

o la

vars

e la

s man

os, l

os d

ient

es y

la c

ara.

Rea

liza

inde

pend

ient

emen

te n

orm

as d

e as

eo a

l ir a

l bañ

o.

Se v

iste

y d

esvi

ste

de m

aner

a in

depe

ndie

nte

con

pren

das d

e ve

stir

senc

illas

. S

elec

cion

a la

s pre

ndas

de

vest

ir de

acu

erdo

al e

stad

o cl

imát

ico

(pre

ndas

par

a el

frío

/pre

ndas

par

a el

cal

or).

Practica  como  vestirse  y  desvestirse  independientem

ente    de  acuerdo  al  traje  de  su

 pueblo  y  nacion

alidad.  

Identifica  las  p

rend

as  de  vestir    de  acuerdo  a  su  pueblo  y  nacion

alidad.

Util

iza

la c

ucha

ra, t

ened

or y

el v

aso

cuan

do se

alim

enta

de

man

era

autó

nom

a.

Utiliza  de  manera  adecuada  los  u

tencillos  de  cocina  de  acorde  a  los  p

ueblos  y  nacionalidades.

Prac

tica

hábi

tos d

e or

den

ubic

ando

los o

bjet

os e

n el

luga

r cor

resp

ondi

ente

.

CENTRO  DE  DE

SARR

OLLO  IN

TEGRA

L  PA

RA  LA  PR

IMERA  INFANCIA:  

INFO

RME  QUIM

ESTRAL  DE  DE

SARR

OLLO  Y  APR

ENDIZA

JENIVEL  DE  ED

UCA

CIÓN  IN

ICIAL

SUBN

IVEL  2:  G

RUPO

 DE  ED

AD  DE  4  A  5  AÑ

OS

AÑO  LECTIVO

 20___  -­‐  20___

DATO

S  INFO

RMAT

IVOS:

REPO

RTE  DE

 DESAR

ROLLO  Y  APR

ENDIZA

JE

Código  M

INED

UC:  

Nom

bre  del  Estud

iante:                                                                                                                                                                                                                                                                  Paralelo:

Tutor  /  Docente:                                                                                                                                                                                                                                                                                          Fecha:    

No.

ÁMBITO

S  DE

 DESAR

ROLLO  Y  APR

ENDIZA

JEPR

IMER  QUIM

ESTRE

SEGUNDO

 QUIM

ESTRE

Page 90: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

90 Ñukapa Mushuk Mashikuna

Anexo 4: Informe Quimestral

Iden

tific

a si

tuac

ione

s de

pelig

ro a

las q

ue se

pue

de e

xpon

er e

n su

ent

orno

inm

edia

to y

sigu

e pa

utas

de

com

porta

mie

nto

para

evi

tarla

s.Pr

actic

a la

s acc

ione

s a se

guir

en si

tuac

ione

s de

riesg

o co

mo:

tem

blor

es, i

ncen

dios

, ent

re o

tros,

dete

rmin

adas

en

el p

lan

de c

ontin

genc

ia in

stitu

cion

al.

Prac

tica

norm

as d

e se

gurid

ad p

ara

evita

r acc

iden

tes a

los q

ue se

pue

de e

xpon

er e

n su

ent

orno

inm

edia

to.

2CO

NVIVE

NCIA

Parti

cipa

en

jueg

os g

rupa

les s

igui

endo

las r

egla

s y a

sum

iend

o lo

s rol

es q

ue le

per

mita

n m

ante

ner u

n am

bien

te a

rmón

ico

con

sus p

ares

.Pr

opon

e ju

egos

con

stru

yend

o su

s pro

pias

regl

as in

tera

ctua

ndo

con

otro

s.

Part

icip

a en

jueg

os a

nces

tral

es si

guie

ndo

las r

egla

s y a

sum

iend

o ro

les q

ue le

per

mita

n m

ante

ner

un

ambi

ente

arm

ónic

o co

n lo

s dem

ás.        

Incr

emen

ta su

cam

po d

e in

tera

cció

n co

n ot

ras p

erso

nas m

ás a

llá d

el g

rupo

fam

iliar

y e

scol

ar in

tera

ctua

ndo

con

may

or fa

cilid

ad.

Incr

emen

ta su

inte

rrel

ació

n co

n lo

s uun

t, w

eas,

uwis

hint

, yac

hak,

paj

uyuk

, par

tera

s, am

awta

; in

tera

ctua

ndo

con

may

or fa

cilid

ad.

Res

peta

las d

ifere

ncia

s ind

ivid

uale

s que

exi

sten

ent

re su

s com

pañe

ros c

omo:

gén

ero,

div

ersi

dad

cultu

ral,

nece

sida

des e

spec

iale

s, es

truct

ura

fam

iliar

, ent

re o

tros.

Dem

uest

ra p

refe

renc

ia d

e ju

gar l

a m

ayor

par

te d

el ti

empo

con

un

amig

o es

tabl

ecie

ndo

nive

les d

e em

patía

s m

ás e

stab

les.

Rea

liza

activ

idad

es d

onde

se in

volu

cra

el c

onoc

imie

nto

ance

stra

l con

otr

os n

iños

y a

dulto

s de

su

pueb

lo.

Col

abor

a en

act

ivid

ades

que

se d

esar

rolla

n co

n ot

ros n

iños

y a

dulto

s de

su e

ntor

no.

Dem

uest

ra a

ctitu

des d

e so

lidar

idad

ant

e si

tuac

ione

s de

nece

sida

d de

sus c

ompa

ñero

s y a

dulto

s de

su

ento

rno.

Dem

uest

ra se

nsib

ilida

d an

te d

eseo

s, em

ocio

nes y

sent

imie

ntos

de

otra

s per

sona

s.Pr

actic

a (v

isita

de

solid

arid

ad a

los e

nfer

mos

y a

ncia

nos)

Pr

actic

a lo

s val

ores

anc

estr

ales

par

a fo

men

tar

el r

espe

to e

n la

fam

ilia

en e

l CE

IBs y

la c

omun

idad

. Id

entif

ica

las p

rofe

sion

es, o

ficio

s y o

cupa

cion

es q

ue c

umpl

en lo

s mie

mbr

os d

e su

fam

ilia.

Iden

tific

a la

s dife

rent

es o

cupa

cion

es y

ofic

ios q

ue c

umpl

en lo

s mie

mbr

os d

e la

com

unid

ad.

Iden

tific

a in

stitu

cion

es y

pro

fesi

ones

, que

brin

dan

serv

icio

s a la

com

unid

ad y

los r

oles

que

ello

s cum

plen

.

Asu

me

y re

spet

a no

rmas

de

conv

iven

cia

en

el c

entro

de

educ

ació

n in

icia

l y e

n el

hog

ar a

cord

adas

con

el

adul

to.

Res

peta

las n

orm

as d

e co

nviv

enci

a de

los p

uebl

os y

nac

iona

lidad

es.

Imita

el r

ol p

rota

góni

co d

e la

vid

a co

mun

itari

a (m

inga

, reu

nion

es, a

sam

blea

s)Pa

rtic

ipa

en la

con

vive

ncia

fam

iliar

(pur

ina)

con

stru

cció

n de

la c

hoza

, cha

cra,

pes

ca y

caz

a.3

RELACIONES  CON  EL  MED

IO  NAT

URA

L  Y  CU

LTURA

L D

ifere

ncia

los

sere

s viv

os y

ele

men

tos

no v

ivos

de

su e

ntor

no e

xplo

rand

o su

mun

do n

atur

al.

Iden

tific

a lo

s nom

bres

de

plan

tas,

anim

ales

, pe

rson

as y

todo

s los

ele

men

tos d

e la

pac

ham

ama.

  E

xplo

ra e

iden

tific

a lo

s dife

rent

es e

lem

ento

s y fe

nóm

enos

del

ent

orno

nat

ural

med

iant

e pr

oces

os q

ue

prop

icie

n la

inda

gaci

ón.

Est

able

ce c

ompa

ranc

ione

s ent

re lo

s ele

men

tos d

el e

ntor

no a

travé

s de

la d

iscr

imin

ació

n se

nsor

ial.

Iden

tific

a la

s car

acte

rístic

as d

e lo

s ani

mal

es d

omés

ticos

y si

lves

tres e

stab

leci

endo

las d

ifere

ncia

s ent

re e

llos.

Valo

ra lo

s pro

duct

os d

e la

pac

ham

ama

a tr

avés

de

la g

astr

onom

ía.

Dife

renc

ia la

s pla

ntas

med

icin

ales

por

su o

lor,

sabo

r y

por

cate

gorí

as (

hem

bra

y m

acho

).

Page 91: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

91Ñukapa Mushuk Mashikuna

Anexo 4: Informe Quimestral

Iden

tific

a ca

ract

erís

ticas

de

las

plan

tas

por s

u ut

ilida

d, e

stab

leci

endo

dife

renc

ias

entre

ella

s.O

bser

va e

l pro

ceso

del

cic

lo v

ital d

e la

s pl

anta

s m

edia

nte

activ

idad

es d

e ex

perim

enta

ción

.

Dife

renc

ia lo

s al

imen

tos

nutri

tivos

de

los

no n

utrit

ivos

iden

tific

ando

los

bene

ficio

s de

una

alim

enta

ción

san

a y

salu

dabl

e..

Rec

onoc

e y

cui

da lo

s am

bien

tes

geob

ioló

gico

s de

l ent

orno

par

a su

apr

endi

zaje

.(río

s, la

gos,

cha

cras

, hu

erto

s y

otro

s)

Prac

tica

hábi

tos

de c

uida

do y

con

serv

ació

n de

l med

io a

mbi

ente

que

evi

ten

la c

onta

min

ació

n de

l ai

re, s

uelo

y

agua

.

Fom

enta

el c

uida

do d

e nu

estr

a pa

cham

ama

a tr

avés

del

rec

icla

je.

Rea

liza

acci

ones

de

cuid

ado

y pr

otec

ción

de

plan

tas

y an

imal

es d

e su

ent

orno

err

adic

ando

act

itude

s de

m

altra

to.

Dife

renc

ia lo

s so

nido

s on

omat

opéy

icos

de

los

anim

ales

de

nues

tra

pach

a m

ama.

Iden

tific

a pr

áctic

as s

ocio

cultu

rale

s de

su

loca

lidad

dem

ostra

ndo

curio

sida

d an

te s

us tr

adic

ione

s.Pa

rtici

pa e

n al

guna

s pr

áctic

as tr

adic

iona

les

de s

u en

torn

o di

sfru

tand

o y

resp

etan

do l

as d

ifere

ntes

m

anife

stac

ione

s cu

ltura

les.

Part

icip

a en

el c

iclo

agr

o fe

stiv

o a

trav

és d

e ri

tos,

mús

ica,

dan

za y

otr

as e

xpre

sion

es s

ocio

cul

tura

les.

Iden

tific

a la

s fo

rmas

de

las

vivi

enda

s de

las

naci

onal

idad

es m

edia

nte

gráf

icos

.

4RELACIONES    LÓGICO  M

ATEMÁTICA

SO

rden

a en

sec

uenc

ia ló

gica

los

suce

sos

de h

asta

de

5 ev

ento

s en

repr

esen

taci

ones

grá

ficas

de

sus

activ

idad

es

de la

rutin

a di

aria

y e

n es

cena

s de

cue

ntos

.In

tific

a c

arac

terís

ticas

de

mañ

ana,

tard

e y

noc

he.

Iden

tific

a la

s n

ocio

nes

de ti

empo

en

acci

ones

que

suc

eden

ant

es, a

hora

y d

espu

és.

Iden

tific

a la

s no

cion

es b

ásic

as

a tr

avés

de

los

cuat

ro e

lem

ento

s: ti

erra

, fue

go, a

gua

y ai

re,

en la

s ac

tivid

ades

cot

idia

nas.

Rec

onoc

e la

ubi

caci

ón d

e lo

s ob

jeto

s en

rela

ción

a s

í mis

mo

y di

fere

ntes

pun

tos

en re

fere

ncia

seg

ún la

s no

cion

es e

spac

iale

s de

:ent

re, a

dela

nte/

atrá

s, ju

nto

a, c

erca

/lejo

s.R

econ

oce

a la

s co

mun

idad

es d

e su

ent

orno

seg

ún s

u ub

icac

ión.

Iden

tific

a en

los

obje

tos

las

noci

ones

de

med

ida:

larg

o/co

rto, g

rues

o/de

lgad

o.

Aso

cia

las

form

as d

e lo

s ob

jeto

s de

l ent

orno

con

figu

ras

geom

étric

as b

idim

ensi

onal

es.

Iden

tific

a fig

uras

geo

mét

ricas

bás

icas

: círc

ulo,

cua

drad

o, y

triá

ngul

o en

obj

etos

del

ent

orno

y e

n re

pres

enta

cion

es g

ráfic

as.

Expe

riem

enta

la m

ezcl

a de

dos

col

ores

prim

ario

s pa

ra fo

rmar

col

ores

sec

unda

rios.

Rec

onoc

e lo

s co

lore

s se

cund

ario

s en

obj

etos

e im

ágen

es d

el e

ntor

no.

Iden

tific

a co

lore

s pr

imar

ios

en lo

s el

emen

tos

de la

nat

ural

eza.

D

ifere

ncia

y c

lasi

fica

los

gra

nos

por

sus

form

as, c

olor

, tex

tura

s y

tam

años

.C

uent

a or

alm

ente

del

1 a

l 15

con

secu

enci

a nu

mér

ica.

Esta

blec

e la

rela

cion

es d

e co

rres

pond

enci

a en

tre lo

s el

emen

tos

de c

olec

cion

es d

e ob

jeto

s.

Com

pren

de la

rela

ción

de

núm

ero-

cant

idad

has

ta e

l 10.

Com

pren

de la

rela

ción

del

num

eral

(rep

rese

ntac

ión

sim

bólic

a de

l núm

ero)

con

la c

antid

ad h

asta

el 5

.

Cla

sific

a ob

jeto

s co

n do

s at

ribut

os (t

amañ

o,co

lor o

form

a).

Com

para

y a

rma

cole

ccio

nes

de m

ás, i

gual

y m

enos

obj

etos

.

Iden

tific

a se

mej

anza

s y

dife

renc

ias

de o

bjet

os d

el e

ntor

no c

on c

riter

ios

de fo

rma,

col

or y

tam

año.

Com

para

y o

rden

a se

cuen

cial

men

te u

n co

njun

to p

eque

ño d

e ob

jeto

s de

acu

erdo

a s

u ta

mañ

o.

Con

tinúa

y re

prod

uce

patro

nes

sim

ples

con

obj

etos

con

cret

os y

repr

esen

taci

ones

grá

ficas

.

Page 92: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

92 Ñukapa Mushuk Mashikuna

Anexo 4: Informe Quimestral

5CO

MPR

ENSIÓN  Y  EXP

RESIÓN  DEL  LEN

GUAJE

Se c

omun

ica

inco

rpor

ando

pal

abra

s nu

evas

a s

u vo

cabu

lario

en

func

ión

de lo

s am

bien

tes

y ex

perie

ncia

s en

la

s qu

e in

tract

úa.

Parti

cipa

en

conv

ersa

cion

es m

ás c

ompl

ejas

y la

rgas

man

teni

éndo

se d

entro

del

tem

a.

Des

crib

e or

alm

ente

imág

enes

grá

ficas

y d

igita

les

estru

ctur

ando

ora

cion

es m

ás e

labo

rada

s qu

e de

scrib

en a

lo

s ob

jeto

s qu

e ob

serv

a.R

epro

duce

trab

alen

guas

sen

sillo

s, a

divi

nanz

as, c

anci

ones

y p

oem

as c

orto

s, m

ejor

ando

su

pron

unci

ació

n y

pote

ncia

ndo

su c

apac

idad

imag

inat

iva.

E

xpre

sa c

uent

os, m

itos,

adi

vina

nzas

, tra

bale

ngua

s, d

icho

s y

copl

as e

n su  idioma  materno

.

Se e

xpre

sa u

tiliz

ando

ora

cion

es c

orta

s y

com

plet

as m

ante

nien

do e

l ord

en d

e la

pal

abra

s, e

n le

ngua

mat

erna

.

Sigu

e in

stru

ccio

nes

senc

illas

que

invo

lucr

an la

eje

cuci

ón d

e tre

s o

más

act

ivid

ades

.

Rel

ata

cuen

tos

narr

ados

por

adu

lto, m

ante

nien

do la

sec

uenc

ia, s

in la

ayu

da d

el p

arat

exto

.

Res

pond

e pr

egun

tas

sobr

e el

text

o na

rrad

o po

r el a

dulto

, rel

acio

nada

s a

los

pers

onaj

es y

acc

ione

s pr

inci

pale

s.

Rec

onoc

e et

ique

tas

y ró

tulo

s de

su

ento

rno

inm

edia

to y

los

"lee

".C

uent

a un

cue

nto

en b

ase

a su

s im

ágen

es a

par

tir d

e la

por

tada

y s

igui

endo

la s

ecue

ncia

de

las

pági

nas.

Aso

cia

la im

agen

de

la p

orta

da c

on e

l títu

lo d

e lo

s cu

ento

s co

noci

dos.

Rea

liza

mod

ifica

cion

es d

el c

onte

nido

del

cue

nto

rela

tado

por

el a

dulto

, cam

bian

do p

arte

s de

él:

acci

ones

y

final

.C

olab

ora

en la

cre

ació

n de

text

os c

olec

tivos

en

base

a la

rea

lidad

de

los

pueb

los

y na

cion

alid

ades

con

la

ayud

a de

l doc

ente

.R

ealiz

a m

ovim

ient

os a

rticu

lato

rios

com

plej

os: m

ovim

ient

os d

e lo

s la

bios

junt

os d

e iz

quie

rda

a de

rech

a,

haci

a ad

elan

te, m

ovim

ient

o de

las

man

díbu

las

a lo

s la

dos,

infla

r las

mej

illas

y m

ovim

ient

o de

leng

ua d

e m

ayor

difi

culta

d.Ex

pres

arse

ora

lmen

te p

ronu

ncia

ndo

corr

ecta

men

te la

may

oría

de

pala

bras

, pue

de p

rese

ntar

se d

ificu

ltade

s en

la

pro

nunc

iaci

ón d

e la

s, y

la r.

Prod

uce

pala

bras

que

rim

an e

spon

táne

amen

te to

man

do e

n cu

enta

los

soni

dos

final

es d

e la

s m

ism

as.

Iden

tific

a "a

uditi

vam

ente

" el

fone

ma

(son

ido)

inic

ial d

e la

s pa

laba

ras

más

util

izad

as.

Se c

omun

ica

a tra

vés

de d

ibuj

os d

e ob

jeto

s co

n de

talle

s qu

e lo

vue

lven

iden

tific

able

s, c

omo

repr

esen

taci

ón

sim

bólic

a de

sus

idea

s.C

omun

ica

de m

aner

a es

crita

sus

idea

s in

tent

ando

imita

r let

ras

o fo

rmas

par

ecid

as a

letra

s.Im

ita  son

idos    ono

matop

éyicos  de  los  animales  de  su  entorno

 y  otros.

6EXPR

ESIÓN  ARTÍSTICA

Parti

cipa

endr

amat

izac

ione

sas

umie

ndo

role

sde

dife

rent

espe

rson

asde

lent

orno

yde

pers

onaj

esde

cuen

tos

o hi

stor

ieta

s.

Participa  en  los    ra

ymis  y  fiesta  de  la  cho

nta  con  música  y  danza.

Imita

   a  los  animales  propios  de  la  com

unidad  com

o:  cam

inan,  saltan,  duerm

en,  com

en,  vuelan.

Parti

cipa

en

rond

as p

opul

ares

, bai

les

y ju

egos

trad

icio

nale

s as

umie

ndo

los

role

s y

resp

etan

do la

s re

glas

.

Man

tiene

el r

itmo

y la

s se

cuen

cias

de

paso

s se

nsill

os d

uran

te la

eje

cuci

ón d

e co

reog

rafía

s.C

anta

canc

ione

ssi

guie

nto

elrit

mo

yco

ordi

nand

oco

nla

sex

pres

ione

sde

sucu

erpo

con

mús

ica

yda

nza

desu

pue

blo.

Rea

liza

activ

idad

es c

reat

ivas

util

izan

do la

s té

cnic

as g

rafo

plás

ticas

con

var

ieda

d m

ater

iale

s.

Page 93: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

93Ñukapa Mushuk Mashikuna

Anexo 4: Informe Quimestral

Expr

esa

sus v

iven

cias

y e

xper

ienc

ias t

ravé

s del

dib

ujo

libre

.

Expr

esa

su o

pini

ón a

l obs

erva

r una

obr

a ar

tístic

a re

laci

onad

a a

la p

lást

ica

o a

la e

scul

tura

.

Ejec

uta

patro

nes d

e m

ás d

e do

s ritm

os c

on p

arte

s del

cue

rpo

y el

emen

tos o

inst

rum

ento

s son

oros

.

Dis

crim

ina

soni

dos o

nom

atop

éyic

os y

dife

renc

ia lo

s son

idos

nat

ural

es d

e lo

s arti

ficia

les.

Lleva  el  ritm

o  de  la  música  pentatón

ica.  

7EXPR

ESIÓN  CORP

ORA

L  Y  MOTRICIDAD

Cam

ina

y co

rre

con

soltu

ra y

segu

ridad

man

teni

endo

el e

quili

brio

a d

ifere

ntes

dis

tanc

ias,

orie

ntac

ione

s y

rìtm

os e

n es

paci

os p

arci

ales

.Sa

lta e

n do

s pie

s en

sent

ido

verti

cal o

bsác

ulos

de

20 a

30

cm d

e al

tura

y e

n se

ntid

o ho

rizon

tal l

ongi

tude

s de

apro

xim

adam

ente

50

a 70

cm

. S

alta

de

un p

ie a

l otro

alte

rnad

amen

te, d

e m

aner

a au

tóno

ma.

Sub

e y

baj

a es

cale

ras a

ltern

ando

los p

ies.

Trep

a y

rept

a a

dife

rent

es ri

tmos

y e

n po

sici

ones

cor

pora

les d

iver

sas(

cúb

ito v

entra

l y c

úbito

dor

sal).

Gal

opa

y sa

ltica

coo

rdin

adam

ente

con

obs

tácu

los e

jecu

tand

o ci

rcui

tos.

Cam

ina,

cor

re y

salta

de

un lu

gar a

otro

coo

rdin

adam

ente

com

bina

ndo

esta

s for

mas

de

desp

laza

mie

nto,

a

velo

cida

des d

ifere

ntes

y e

n su

perf

icie

s pla

nas e

incl

inda

s con

obs

tácu

los.

Ejec

uta

activ

idad

es c

oord

inad

amen

te y

con

un

cont

rol a

decu

ado

de fu

erza

y to

nici

dad

mus

cula

r com

o:

lanz

ar, a

trapa

r y p

atea

r obj

etos

y p

elot

as.

Rea

liza

ejer

cici

os d

e eq

uilib

rio e

stát

ico

y di

nám

ico,

con

trola

ndo

los m

ovim

ient

os d

e la

s par

tes g

rues

as d

el

cuer

po y

est

ruct

uran

do m

otric

idad

faci

al y

ges

tual

segú

n la

con

sign

a in

crem

enta

ndo

el la

pso

de ti

empo

.

Man

tiene

el e

quili

bro

al c

amin

ar so

bre

línea

s rec

tas,

cur

vas

y qu

ebra

das c

on a

ltura

(apr

ox. 2

0 cm

) log

rand

o un

ade

cuad

o co

ntro

l pos

tura

l.

Participa  en  danzas  d

e  los  p

ueblos  y  nacionalidades.  

Man

tiene

un

adec

uado

con

trol

post

ural

en

dife

rent

es p

osic

ione

s del

cue

rpo

y en

des

plaz

amie

ntos

.

Sub

e y

baja

sin

dific

ulta

d po

r lo

s dife

rent

es e

lem

ento

s del

med

io (

árbo

les,

pied

ras,

mon

taña

s, ch

aqui

ñane

s, gr

adas

, bej

ucos

, can

oas,

bals

as )

Rea

liza

ejer

cici

os q

ue in

volu

cran

mov

imie

ntos

segm

enta

dos d

e la

s par

tes g

rues

as y

fina

s del

cue

rpo

(cue

llo,

hom

bro,

cod

o, m

uñec

a, d

edos

, cad

era,

rodi

lla, t

obill

o, p

ie).

Rea

liza

activ

idad

es d

e co

ordi

naci

ón v

isom

otriz

con

niv

eles

de

dific

ulta

d cr

ecie

nte

en e

l tam

año

y tip

o de

m

ater

iale

s.U

tiliz

a la

pin

za d

igita

l par

a co

ger l

ápic

es, m

arca

dore

s, pi

ncel

es y

div

erso

s tip

os d

e m

ater

iale

s.R

ealiz

a re

pres

enta

cion

es g

ráfic

as u

tiliz

ando

el d

ibuj

o co

n de

talle

s que

le d

an in

tenc

iona

lidad

y se

ntid

o pa

ra

iden

tific

arlo

s.R

ealiz

a m

ovim

ient

os p

ara

la c

oord

inac

ión

de o

jo y

pie

com

o : p

atea

r pel

otas

hac

ia u

n pu

nto

fijo

dete

rmin

ado.

Imita

a lo

s ani

mal

es d

el se

ctor

com

o ca

min

an, d

uerm

en, c

omen

). Id

entif

ica

en su

cue

rpo

y en

el d

e lo

s dem

ás p

arte

s y a

rticu

laci

ones

del

cue

rpo

hum

ano,

así

com

o pa

rtes f

inas

de

la c

ara,

a tr

avés

de

la e

xplo

raci

ón se

nsor

ial.

Rep

rese

nta

la fi

gura

hum

ana

utili

zand

o el

mon

igot

e e

inco

rpor

ando

det

alle

s seg

ún la

inte

rioriz

ació

n de

su

imag

en c

orpo

ral.

Empl

ea su

lado

dom

inan

te e

n la

real

izac

ión

de la

may

oría

de

las a

ctiv

idad

es q

ue u

tilic

e la

man

o, o

jo y

pie

.

Rea

liza

ejer

cici

os d

e si

met

ría c

orpo

ral c

omo:

iden

tific

ar e

n el

esp

ejo

y ot

ros m

ater

iale

s las

par

tes s

emej

ante

s qu

e co

nfor

man

el l

ado

dere

cho

e iz

quie

rdo

del c

uerp

o.

Page 94: Ñukapa Ukkumanta Yachay · Ñukapak kkumana Yachay 3 Chunkaniki Yachay RIKUCHI YUYAY Runakunapa yachay llikaka1, Mamakamachiypi tiyak hayñita katishpa rushakami kan. Runakunapa

94 Ñukapa Mushuk Mashikuna

Anexo 4: Informe Quimestral

Rea

liza

mov

imie

ntos

dife

renc

iado

s con

los l

ados

late

rale

s del

cue

rpo

(un

lado

y o

tro la

do).

Ubi

ca a

lgun

as p

arte

s de

su c

uerp

o en

func

ión

de la

s noc

ione

s de

al la

do, j

unto

a, c

erca

-lejo

s.

Se o

rient

a en

el e

spac

io re

aliz

ando

des

plaz

amie

ntos

en

func

ión

de c

onsi

gnas

dad

as c

on la

s noc

ione

s: e

ntre

, ad

elan

te-a

trás,

junt

o a,

cer

ca-le

jos.

Rea

liza

desp

laza

mie

ntos

y m

ovim

ient

os c

ombi

nado

s util

izan

do e

l esp

acio

tota

l y p

arci

al a

dife

rent

es

dist

anci

as (l

arga

s-co

rtas)

.U

tiliz

a el

esp

acio

par

cial

e in

icia

con

el u

so d

el e

spac

io to

tal p

ara

real

izar

repr

esen

taci

ones

grá

ficas

.

Rea

liza

vario

s mov

imie

ntos

y d

espl

azam

ient

os c

ombi

nado

s a d

ifere

ntes

vel

ocid

ades

(ráp

ido,

lent

o), d

urac

ión

( lar

gos y

cor

to).

Inicia  el  desarrollo  de  de

strezas

I EPAd

quiere  las  d

estrezas

A N/E

1er  Q

2do  Q

ATRA

SOS

FALTAS

 JUSTIFICAD

ASFA

LTAS

 INJUSTIFICAD

AS

OBSERVA

CIONES:  _____________________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________________________________

 RECTO

R  /  DIRECTOR  /  LIDE

R  

ESCA

LA  CUALITAT

IVA

En  Proceso  de  de

sarrollo  de  la  

No  Evaluado

ASISTENCIA  DE

L  ESTU

DIAN

TE