udhËzues drejt kompetencave pËr kryetarËt e … · historia e shkurtër e decentralizimit të...

DORACAKUDHËZUES DREJT KOMPETENCAVE PËR KRYETARËT E SAPOZGJEDHUR TË KOMUNAVE DHE ANËTARËT E KËSHILLAVE TË KOMUNAVE

Botimi i tretë i ndryshuar, plotësuar dhe zgjëruar

BNJVLrruga. „Zhenevska”p.n. F.P. 321000 Shkup,Republika e Maqedonsёtel: 02/3099033;fax: 02/3061994e-mail: [email protected]

DORACAK

UDHËZUES DREJT KOMPETENCAVE PËR KRYETARËT E SAPOZGJEDHUR TË KOMUNAVE DHE ANËTARËT E KËSHILLAVE TË KOMUNAVE Botimi i tretë i ndryshuar, plotësuar dhe zgjёruar

Shkup, prill 2013

CIP - Каталогизација во публикацијаНационална и универзитетска библиотека “Св. Климент Охридски”, Скопје 352.076(497.7)(035) UDHËZUES drejt kompetencave për kryetarët e sapozgjedhur të komunave dhe anëtarët e këshillave të komunave : doracak / [Dushica Perishiq ... [и др.] ; përktheu Arta Abazi]. - [botimit të tretë tëndryshuar, zgjëruar dhe plotësuar]. - Shkup : Bashkësia e njësive të vetëqeverisjes lokale të Republikës së Maqedonisë - BNJVL, 2013. - 128 стр. ; 29 см Автори: Dushica Perishiq, Ardita Dema- Mehmeti, Viktor Arnaudoski, Natasha Vrteska, Ivana Serafi mova, Aleksandar Arsovski, Irena Nikolov, Ivan Nedelkovski, Tanja Gjorgjievska, Vesna Arsovska- Dinkovska ISBN 978-9989-186-74-51. Perishiq, Dushica [автор]а) Општини - Надлежности - Македонија - ПрирачнициCOBISS.MK-ID 93710858

ISBN 978-9989-186-74-5

Titulli : Doracak-Udhëzues drejt kompetencave për kryetarët e sapozgjedhur të komunave dhe anëtarët e këshillave të komunave

Botues: Bashkësia e njësive të vetëqeverisjes lokale të Republikës së Maqedonisë-BNJVL

Autorë të botimit të tretë të ndryshuar, zgjëruar dhe plotësuar: Dushica Perishiq, Ardita Dema - Mehmeti, Viktor Arnaudoski, Natasha Vrteska, Ivana Serafi mova, Aleksandar Arsovski, Irena Nikolov, Ivan Nedelkovski, Tanja Gjorgjievska, Vesna Arsovska- Dinkovska.

Adresa e botuesit:BNJVL, rr. ,,Zhenevska” pa nr.F.P. 32100 Shkup, Republika e MaqedonisëTel: 02/3099033; faks 02/3061994e-mail: [email protected]

Përktheu: Arta Abazi

Tirazhi : 700 kopje

Dizajnon dhe shtyp: Ars Lamina

Hyrje

,,Doracaku-Udhëzues drejt kompetencave për kryetarët e sapozgjedhur të komunave dhe anëtarët e këshi-llave të komunave“ paraqet një tekst konciz, të përgatitur nga shërbimi profesional i BNJVL-së, përmes së cilit, përfaqësuesit në pushtetin lokal do të mund të informohen me kompetencat e komunës, si dhe mundësitë dhe sfdiat me të cilat mund të ballafaqohen në mandatin e tyre katërvjeçar. Menjëherë pas zbatimit të zgjedhjeve lo-kale në vendin tonë, BNJVL për herë të tretë e realizon tashmë praktikën e vendosur të parashtrimit të ekzempla-rit falas nga Doracaku i të gjithë të zgjedhurve lokalë në të cilat qytetarët u’a dhanë besueshmërinë e tyre.

Edhe pse bëhet fj alë për botim të tretë të Doracakut, përmbajtja e tij në përgjithësi nuk është e njejta me atë parapraken. Ajo në vazhdimësi ndryshohet, plotësohet dhe zgjërohet, konform ndryshimeve ligjore, ngjarjeve në periudhën katërvjeçare të publikimit prej njërit në tjetrin botim dhe është lidhur me ndryshimet në zhvillimin e procesit të decentralizimit.

Lidhur me përgatitjen e botimit të tretë të Doracakut, BNJVL u inkurajua nga dy përbërjet paraprake të këshi-llave komunale, si dhe nga kryetarët e komunave, të cilët kanë theksuar dobinë që kanë pasur nga ai, veçanërisht në fi llim dhe përfundim të funksioneve të tyre. Për BNJVL-në kjo paraqiti vërtetim plotësues, se Doracakun e plo-tëson qëllimi kryesor për botimin e tij, t’u ndihmojë të gjithë atyre që dëshirojnë të informohen me kompeten-cat e pushtetit lokal, ndërsa për të sapozgjedhurit, me plotkuptimin e fj alës, të paraqesë hyrje dhe udhëzues për kryerje adekuate, si dhe me përgjegjësi të detyrave të tyre.

Në shtatёmbёdhjete kapitujt, aq sa përfshin ky botim i Doracakut, kryetarët e këshillave dhe kryetarët e ko-munave do të informohen me procesin e përgjithshëm të decentralizimit në vend, implementimi i të cilit fi lloi më 1 korrik, 2005, pastaj me strukturën e komunave, kompetencat e transferuara, si dhe me ligjet dhe me dispozi-tat ligjore për zbatimin e tyre. Financimi i komunave, miratimi i buxhetit, zhvillimi i ekonomisë lokale, planifi kimi hapësinor dhe urbanistik, shërbimet komunale, zhvillimi rural, arsimi dhe mbrojtja shëndetësore, janë gjithash-tu kompetenca të rëndësishme të pushtetit lokal dhe janë përpunuar detajisht. Jo më pak i rëndësishëm për komunat, paraqet aktiviteti në ndërtimin e e-komunës, vendosja e standardeve evropiane të shërbimeve ndaj qytetarëve, zhvillimi i punës transparente dhe marrëdhënieve me publikun, ndërtimi i relacioneve të mira me organizatat civile dhe krijimi i komunës sipas një shembulli evropian, prandaj për shkak të kësaj edhe për këto tema është ndarë vend adekuat në këtë botim.

Doracaku ka edhe rëndësi të madhe simbolike për BNJVL-në dhe për komunat. Përmes tij BNJVL bën hapin e parë në komunikimin e ndërsjelltë me strukturat e sapozgjedhura, në të gjitha 81 njësitë e vetëqeverisjes lokale të Republikës së Maqedonisë. Ky është fi ja e parë përmes së cilës vazhdon bashkëpunimi i BNJVL-së me anëta-ret, në ndërtim të vizionit për zhvillim të procesit të decentralizimit dhe përforcimit të pushtetit lokal. Doracaku paraqet sublimat të rezultateve të arritura në këtë proces dhe e ofron mundësinë për të menduar, respektivisht e hap horizontin për veprim të mëtejmë. Veprimet përmes lobimit të përbashkët për përmirësim të rregullativës ligjore dhe sigurim të pavarësisë fi nanciare më të madhe të komunave, përmes krijimit të një administrate efi ka-se dhe efektive komunale, përmes përforcimit të shërbimeve elektronike të komunave dhe krijimi i komunave si-pas shembullit evropian.

Në fund, dua t’u uroj të gjithë atyre që fi tuan besueshmërinë e qytetarëve të jenë përfaqësuesë të tyre në pushtetin lokal dhe u dëshiroj një bashkëpunim të suksesshëm dhe frytdhënës në BNJVL.

Dhe mos harroni- ,,Edhe komuna Juaj është anëtare e BNJVL-së”.

Dushica Perishiq

Drejtor ekzekutiv i BNJVL-së

5

Bashkësia e njësive të vetëqeverisjes lokale të Re-publikës së Maqedonisë – BNJVL, e themeluar në vitin 1972, ka për qëllim përforcimin e sistemit

të vetëqeverisjes lokale në vend dhe përfaqësimin e interesave të njësive të vetëqeverisjes lokale para institucioneve të sistemit, organizatave dhe institu-cioneve ndërkombëtare dhe më gjërë. Prej themeli-mit të saj deri më sot, BNJVL u zhvillua në një organi-zatë moderne dhe bashkëkohore, e organizuar sipas shembullit evropian prej më të sukseshmeve të këtij lloji. Duke shfrytëzuar mekanizmat demokratikë në theksimin institucional të çështjeve aktuale me inte-res prioritar për komunat, BNJVL është lider në proce-sin e decentralizimit.

Për funksionimin efi kas, në pajtim me statutin, në ku-adër të BNJVL-së, janë vendosur: Kuvendi Gjeneral, i përbërë prej të gjithë 85 kryetarëve të komunave, Bordi drejtues i udhëhequr nga 19 anëtarë dhe Bordi mbikëqyrës i përbërë prej 5 anëtarëve. Në kuadër të BNJVL-së punojnë edhe Komiteti i këshillave të ko-munave dhe 14 komisionet të ndara sipas lëmenjëve të cilat janë në kompetencat e komunës. Në 4 vitet e fundit u përkushtuam edhe në formimin dhe zhvill-imin e rrjeteve, të përbëra nga të punësuarit profe-sionalë në vetëqeverisjen lokale, me përvojë dhe di-turi, adekuate dhe të nevojshme për punën e këtyre trupave. Në periudhën e shënuar formohen 15 rrjete, një pjesë e tyre punojnë në mënyrë shumë aktive dhe kanë dhënë një kontribut të madh në punën e për-gjithshme të BNJVL-së.Pëkrahjen e punës së këtyre trupave e jep administrata e BNJVL-së e cila për mo-mentin numëron 17 të punësuar.

BNJVL verpon edhe në nivel ndërkombëtar, ku është anëtare edhe e NALAS – Rrjeti i asociacioneve naci-onale të pushteteve lokale të shteteve të Evropës Juglindore, e CEMR – Këshilli i komunave evropiane dhe qyteteve, e ALDA – Asociacion i agjensioneve të demokracisë lokale, e Trupit të Përbashkët Konsultativ të Maqedonisë dhe të Komitetit të Rajoneve të Bash-kimit Evropian. Në këtë mënyrë BNJVL kontribuon në zhvillimin e demokracisë lokale dhe zbatimin e suk-sesshëm të decentralizimit të pushtetit dhe jep kon-tribut aktiv në përpjekjet e vendit tonë për hyrje në Bashkimin Evropian dhe në NATO, dhe jashtë korniza-ve të shtetit. Vërtetim i kësaj, është fakti se në raportin e fundit të Këshillit të Evropës, procesi i decentralizi-mit të pushtetit në Republikën e Maqedonisë është vlerësuar pozitivisht, me ç’rast shpesh herë përmen-det edhe BNJVL, si faktor i rëndësishëm në avancimin e decentralizimit. Të mos harrojmë se në vitin 2011,

BNJVL dhe Qyteti i Shkupit, hapën zyrë në Bruksel, e cila ka 1 të punësuar, ndërsa ka detyrë që në kohë dhe para kohe t’i informojë komunat, lobimin për fondet e rritura në Bashkimin Evropian të dedikuara për Maqe-doninë, si dhe ndihmë gjatë realizimit të kontakteve.

Historia e shkurtër e decentralizimit të ndërlikuar që në fi llim e tregoi rrugën e rëndë që duhet kaluar për të arritur deri te titulli komunë evropiane ose ko-munë sipas masës të qytetarëve. Fillimi i ballafaqimit të këtij procesi, në mënyrë të pakalueshme hodhi në sipërfaqe probleme të shumta, pasiguri të madhe, pa-përgatitje në zbatimin e procesit të decentralizimit. Kompetenca të reja, administratë jo të trajnuar mjaf-tueshëm, përkrahje e varfër fi nanciare për realizimin e përgjegjësive, borxhe të trashëguara, janë vetëm pjesë e problemeve të cilën e pranuan komunat.

Në këtë drejtim, BNJVL arriti që gradualisht t’i amorti-zojë vështirësitë për tejkalimin e problemeve nëpër-mjet të aktiviteteve të shumta me ç’rast arriti rezultate të suksesshme. BNJVL nuk u ndal në përfaqësimin ma-ksimal të interesave të njësive të vetëqeverisjes lokale para pushtetit qëndror, duke shfrytëzuar Memoran-dumin për bashkëpunim të fi rmosur me Qeverinë në vitin 2003, i cili së shpejti do të plotësohet me bash-këpunim më të madh dhe më të thellëzuar. Drejtpër-drejt, nëpërmjet të takimeve me ministrat e Qeverisë dhe me kryetarin e Kuvendit të RM, u shfaqën proble-met me të cillat ballafaqoheshim dhe ofronim zgjidh-je. BNJVL arriti të hap dimension të ri në përfaqësimin e vendimeve të përshtatshme ligjore për komunat nëpërmjet të komisionit të sapo formuar parlamentar për vetëqeverisje lokale në Kuvendin e RM.

Deri më tani me këmbëngulje, arritëm të ndryshojmë dispozita të shumta ligjore, në shërbim të pushtetit lokal. Midis tyre janë edhe Ligji për tatim të pronës, ku vepruam që ndërmarrjet të paguajnë tatim të hapësirës administrative, por edhe të hapësirës pro-dhuese. Arritëm t’a ndryshojmë Ligjin për taksa ko-munale, pastaj Ligjin për përbërësit mineralë me të cilin komunave u takojnë 78% nga mjetet e marra nga koncesionet. Me ndryshimet në Ligjin për ndër-tim, 80% nga shitja e tokës ndërtimore shkon në arkat komunale. Në vitin 2011, pas 7 viteve nga negociatat, Palramenti i RM, e miratoi Ligjin për tokë ndërtomore, konform së cilit e drejta për menaxhim me të njejtin i’u dha njësive të vetëqeverisjes lokale. Në momentin e shkruarjes së këtij teksti, 42 njësi të vetëqeverisjes lokale, në mënyrë të pavarur menaxhojnë me tokën ndërtimore. E tëra kjo me qëllim sigurimi të pavarë-

BNJVL DHE DECENTRALIZIMI

6sisë fi nanciare të komunave, e domosdoshme për zhvillimin e mëtejmë të decentralizimit të vendit. Si rezultat i përpjekjeve të vazhdueshme të BNJVL-së, komunat janë të liruara nga pagesë e taksës së fi rmës, e cila me vendimin paraprak ligjor për regjistrin qën-dror e paguanin për marrjen e të dhënave për kompa-nitë të cilat janë evidentuar në regjistrin Qëndror. Për shfrytëzimin e këtij shërbimi komunat ishin obliguar të paguajnë shuma më të mëdha, në pajtim me tari-fën e përcaktuar të këtij institucioni. Me ndryshimet ky obligim është anuluar dhe komunat më të dhënat disponojnë falas gjë që kontribuon në shkarkimin e buxhetit komunal. Është miratuar edhe Ligji për trajti-min e objekteve të ndërtuara pa leje, për të cilin inte-resim të madh patën komunat.

Mëtej, kërkojnë edhe komunat rurale të përfshihen në procedurën për menaxhim dhe për shpërndarje të tokës shtetërore bujqësore, disponimin dhe dhëni-en me qira dhe forma tjera të menaxhimit. Mjetet e marra nga qiraja e sipërfaqes bujqësore të shpërnda-hen në mënyrë të barabartë midis shtetit dhe komu-nave (50/50). Në përpjekjet për sigurimin e pavarësisë më të madhe fi nanciare të komunave, nga pushteti qëndror kërkojmë përfshirja e vetëqeverisjes lokale në TVSH në vend të 4.5 % ( të cilat janë rritur në insis-tim të BNJVL-së prej 3 në 4,5%) të përmbajë së paku 6%, ndërsa në tatimin personal kjo të jetë 30%. Zh-villimi rajonal është sfi dë kryesore e kësaj periudhe, veçanërisht për shkak të nevojës nga fi nancimi i pro-jekteve rajonale dhe realizim i shumës së përcaktuar me ligj nga një përqindje të bruto prodhimit vendor për këtë rast. Rajonet kanë nevojë nga përforcimi in-stitucional, përforcimin e kapaciteteve të krjimit të projekteve përkatëse dhe aprovimi i strategjive kua-litative rajonale. BNJVL ndihmon edhe procesin e pla-nifi kimit strategjik dhe aksional me qëllim të nxitjes së investimeve të huaja dhe vendore. Këtu nuk ngelen as projektet e realizuara të shumënumërta të drejtu-ara ndaj një qëllimi të vetëm – gjenerimi i zhvillimit të njësive të vetëqeverisjes lokale të RM.

Fokusi i interesimit të BNJVL-së në mënyrë të natyrsh-me evoluonte nga procesi i përkrahjes së rrjedhave të decentralizimit në procesin e drejtimit të aktiviteteve drejt implementimit të përgjithshëm të rregullativës me të cilën përcaktohet sistemi i vetëqeverisjes loka-le. Numër i madh i trajnimeve u zbatuan në mënyrë të suskseshme në periudhën e kaluar. Në 2 vitet e fun-dit, minimum 1500 nëpunës komunalë, kalojnë traj-nime më të lloj-llojshme, të organizuara nga BNJVL, ndërsa konform programit vjetor për trajnime. BNJVL u përfshi edhe në trendin e shoqërisë informatike në shtet. Mjaft i rëndësishëm është zhvillimi i softuerit të të dhënave nga të ardhurat dhe nga të dalat e komu-nave me qëllim krijimi të simujve anësor për paraqit-jen e treguesve realë fi nanciarë të komunave. Me këtë fi lluam, por nuk ngelemi me kaq. Në 3 vitet e kaluara

disa softuerë shumë të rëndësishme janë përgatitur dhe të dhënë si shërbim i komunave. I mjaftueshëm është fakti se menaxhimi me tokën ndërtimore, ko-munat por edhe Qeveria, mund t’a bëjnë vetëm për-mes softuerit, pronësi e BNJVL-së. Softueri për efi ka-sitet energjetik, për dhënien e B-lejeve të integruara ekologjike, për manifestime kulturore, për legjislativë, paraqit problem etj., janë vetën pjesë e përmbledhjes së softuerëve, të cilat u’a ofrojmë anëtareve tona. Për vitin 2013, konform planit vjetor të BNJVL-së, vazhdo-jmë me hartimin e softuerëve të ri. Tashmë punohet në softuer për dhënie elektronike të lejeve për ndër-tim, me ç’rast Maqedonia do të bëhet vend i dytë në vend, pas Singapurit, i cili do t’a ofrojë këtë shërbim ndaj të gjitha subjekteve. Me Ministrinë për transport dhe lidhje, me të cilën kemi bashkëpunim të mre-kullueshëm, punojmë në konceptin për softuer i cili përfshin të gjitha planet urbanistike në Maqedoni.

U zhvillua edhe bashkëpunim ndërkomunal, mjaft i rëndësishëm për komunat më të vogla. Përmes BN-JVL-së u lansuan praktikat më të mira nga komuna të caktuara, të cilat mund të shërbejnë si shembull në punën e të tjerëve. Komunat përmes aktiviteteve prorgamore, forumeve në bashkësi, arritën t’i afrojnë qytetarët dhe t’i përfshijnë në miratimin e vendime-ve prioritare dhe vendimeve të rëdnësishme për zh-villimin e komunës së tyre. BNJVL punoi edhe Pro-gramin ambicioz për përkrahjen e komisioneve për marrëdhënie midis bashkësive, me ç’rast i vendosi theks të veçantë realizimit të proceseve demoraktike dhe përfshirjes së të gjitha bashkësive në nivel lokal. Ky aktivitet do të jetë pjesë nga prioritetet tona edhe në periudhën e ardhshme, që do të thotë se do t’u ndihmojë pushteteve lokale edhe këtë mandat, të kenë komisione sa më të rëndësishme.

Luftuam për një arsim kualitativ, për planifi kim urba-nistik efi kas dhe kualitativ dhe rregullim të hapësirës, për shërbime kualitative komunale, për mbrojtjen e trashëgimisë kulturore dhe për zhvillimin e volitshëm të ekonomisë lokale, u ndihmuam komunave të zhvill-ojnë vetëdije dhe kapacitet për mjedis kualitativ je-tësor dhe standard ekologjike evropiane, i vendosëm komunat para organizatave ndërkombëtare dhe e shfrytëzuam përvojën pozitive të huaj për nevojat e anëtarësisë sonë.

Sot, pas 41 vitesh ekzistim, me ndihmën e Bashki-mit Evropian, BNJVL fi toi edhe objektin e saj të njo-hur ,,Shtëpinë e komunave”, shtëpi ku NJVL mund t’i ndajnë informacionet, t’i bartin problemet, të propo-zojnë vendime dhe të ndërmarrin masa për tejkali-min e tyre. BNJVL dha edhe përkrahje të drejtpërdrejt përmes projektit për sigurimin e pajisjes për përkthim simultan për 29 komuna me dygjuhësi/trigjuhësi, të realizuara me ndihmën e Agjensionit Zvicëran për bashkëpunim dhe zhvillim-SDC, një ndër përkrahësit

7më të mëdhenj të BNJVL-së dhe të zhvillimit të tij in-stitucional.

BNJVL do të vazhdojë me qëllimet e shënuara për afi r-mimin e vlerave lokale demokratike, duke e thellësu-ar bashkëpunimin tashmë të vendosur me subjekte të numërta, dhe do të jetë udhëheqës në zgjidhjen e çështjeve aktuale për rëndësi të komunave edhe në të ardhmen. Para nesh qëndrojnë sfi da të cilat janë të rëndësishme për vazhdimin e mjedisitt demokratik në

të cilin u zhvilluan proceset në nivel lokal, veçanërisht energjia plotësuese e duhur dhe kushtimi i procese-ve të eurointegrimeve. BNJVL duke mbajtur traditën për punë mbi parimet e depolitizimit, barazisë së anëtareve, lojalitet, pavarësi politike, e duke punuar në mënyrë profesionale dhe sipas standardeve evro-piane do të kontribuojë në zhvillimin e shoqërisë de-mokratike me vetëqeverisje të fuqishme lokale në Republikën e Maqedonisë.

8

1.1. PËR DECENTRALIZIMIN

Decentralizimi është proces i transferimit të kom-petencave të komunës. Që të mund të gjendeni në dispozitat të cilat kanë të bëjnë me këtë sferë është e nevojshme të kujtohemi për cilat dispozita bëhet fj alë, cila është forca e tyre ligjore dhe kush është kompetent për miratimin e tyre.

Decentralizimi është proces i transferimit të kompe-tencave dhe mjeteve nga shteti te njësitë e vetëqeve-risjes lokale. Që të mund të gjendeni në dispoziatat të cilat kanë të bëjnë me këtë sferë është e nevojshme të kujtohemi për cilat dispozita fl itet, cila është forca e tyre ligjore dhe kush është kompetent për sjelljen e tyre.

Pse është e nevojshme kjo? Decentralizimi kryhet me sjelljen e ligjeve, ndryshimin ose plotësimin e tyre, e në disa ligje propozohet punë e caktuar të rregullohet me aktet ndërligjore ose të rregullohet me akt të cilin do t’a miratojnë organet e komunës.

Në Ligjin për vetëqeverisje lokale është dhënë vetëm lista e kompetencave nga lëmenjë të caktuar, e cilat punë dhe në çfarë vëllimi do të kryhen nga ana e komunave përcaktohet me ligj. Ashtu p.sh. komunat janë kompetente për miratimin e planeve hapësinore dhe urbanistike, rregullimin e tokës ndërtimore dhe dhënia e lejeve për ndërtim të objekteve të cilat kanë rëndësi lokale. Formulimi i këtillë në ligj është tejet i përgjithshëm, e precizimi i tij do të bëhet me ligje të veçanta, akte ndërligjore dhe akte të komunave. Në rastin konkret me Ligjin për planifi kim hapësinor dhe urbanistik ndahen cilat plane i miraton komuna, në ci-lën procedurë, kush do t’a zbatojë si dhe çështje tjera.

Me Ligjin për ndërtim ndahet procedura e dhënies së lejeve për ndërtim, ndahen objektet të cilat kanë rëndësi lokale, kryhet mbikëqyrje mbi zbatimin e lig-jit. Me Ligjin për tokë ndërtimore ndahet nocioni për tokën ndërtimore, rregullimi i së njejtës dhe zgjidhen çështje tjera.

Pastaj në ligjet e njejta thuhet se për trajtim ose rre-gullim të mënyrës së trajtimit me çështje të caktu-ara miratohen akte ndërligjore përkatësisht akti i komunës. Kjo mund të shihet nga cilat punë nga kjo

sferë është kompetente komuna dhe sa është vëllimi i kompetencës.

Kompetenca e komunës në sferën e urbanizmit është ndarë me tre ligje dhe disa akte ndërligjore.

Në lëminë e zhvillimit ekonomik, kompetenca e ko-munës transferohet nëpërmjet më tepër ligjeve siç janë: Ligji për tregëtinë, Ligji për veprimtari hoteljeri-ke, Ligji për veprimtari turistike, Ligji për shoqata tre-gtare, Ligji për zanatçitë, Ligji për ndërmarrje publike dhe ligje tjera. Pikërisht me këto ligje është dhënë e drejta për organin e caktuar shtetëror të miratojë akte ndërligjore. P.sh. në ligjin për veprimtari hoteljerike është thënë se forma e regjistrit të cilin do t’a mbajë komuna për hoteljeri, do t’a shënojë ministri me akt të veçantë.

Numri i ligjeve me të cilat transferohet kompetenca e komunës në lëminë komunale është edhe më i madh. Për këto arsye, është e nevojshme të njihemi me llojet e akteve ligjore që ekzistojnë në shtetin tonë.

Kështu ekzistojnë lloje të shumta të akteve juridike me forcë të ndryshme juridike, dhe ato janë: Kushetu-ta, ligjet, aktetet e ndryshme ndërligjore, aktet të cilat i miratojnë organet e komunave dhe marrëveshjet kolektive.

Sipas fuqisë juridike, Kushtetuta është akti më i lartë ligjor dhe të gjitha aktet tjera juridike duhet të jenë të harmonizuara me të. Të dytët me forcën e tyre juridike janë ligjet, pas tyre vijojnë aktet ndërligjore, aktet e organeve të komunave dhe marrëveshjet kolektive.

Paraprakisht thamë se aktet duhet të jenë të harmo-nizuara me Kushtetutë, por aktet ndërligjore, aktet e komunave dhe marrëveshjet kolektive, krahas asaj që duhet të jenë të harmonizuara me kushtetutë, gjithashtu duhet të jenë të harmonizuara edhe me ligj.

Ju e dini se organi i vetëm i cili mund t’a vlerësojë har-monizimin e Kushtetutës dhe ligjeve është Gjykata kushtetuese e Republikës së Maqedonisë. Kjo d.m.th. se ai mund të asgjësojë ose të anulojë aktin ligjor, për deri sa vlerëson se i njejti nuk është në pajtim me Kushtetutën ose ligjin.

ОRIENTIM NË LEGJISLATIVË1

9Këtu me të drejtë trajtohet çështja si Gjykata kushte-tuese do të kuptojë se komunë e caktuar ka miratu-ar plan urbanistik në kundërshtim me ligjin. Gjykata kushtetuese do të zbatojë procedurë për vlerësimin e iniciativës së subjektit të caktuar. Ky subjekt mi-dis tjerash, mund të jetë kryetari i komunës, minis-tria për vetëqeverisje lokale, duke kryer të drejtën e mbikëqyrjes mbi ligjshmërinë e dispotzitave të cilat i sjellin oganet e komunës, individi etj. Në këtë situatë Gjykata kushtetuese me vendim do t’a anulojë ose as-gjësojë planin urbanistik.

Shembull: Këshilli i komunës sjell plan urbanistik në kundërshtim me kompetencën e ndarë me lig-jin për planifi kim hapësinor dhe urbanistik ose ai plan është miratuar pa pasur kujdes procedurën e shënuar me ligj, për miratimin e tij. Ky plan do të zbatohet deri sa nuk prishet apo anulohet nga ana e Gjykatës Kushtetuese.

1.2. LIGJET

Për shkak se decentralizimi kryhet me miratimin e li-gjeve, është e nevojshme të njiheni se kush i miraton, me çfarë shumice, çfarë ligje ka, ku shpallen, kush jep shpjegimin e tyre. Ligjet i sjell Kuvendi i Republikës së Maqedonisë në procedurën e shënuar. Ligjet mira-tohen me votimin e deputetëve. Në varësi të asaj se a bëhet fj alë për ligj sistemor ose ligj të thjeshtë, për miratimin e tyre është e duhur shumicë e ndryshme. Ashtu ligjet sistemore miratohen me dy të tretën e shumicës, për deri sa ligjet e thjeshta miratohen me shumicë të ndryshme, dhe atë shumicë absolute dhe të thjeshtë. Shumica e thjeshtë ekziston kur për mira-tim është duhet numri i përgjithshëm i deputetëve. Shumica absolute ekziston kur për miratim është e nevojshme shumica e deputetëve të pranishëm, por jo më pak se një e treta e numrit të përgjithshëm të deputetëve.

Për miratimin e ligjeve të cilat në mënyrë direkte kanë të bëjnë me kulturën, shfrytëzimin e gjuhës, arsimin, dokumentet personale, shfrytëzimin e simboleve, si dhe ligjet të cilat kanë të bëjnë me vetëqeverisjen lokale (Ligji për vetëqeverisje lokale, Ligji për qytetin e Shkupit, Ligji për organizimin territorial të vetëqe-verisjes lokale të Republikës së Maqedonisë, Ligji për fi nancimin e komunave dhe Ligji për zgjedhjet loka-le) krahas shumicës së paraparë duhet të ketë edhe shumicë votash të deputetëve të pranishëm të cilët u përkasin njësive të cilat nuk janë shumicë në Republi-kën e Maqedonisë.

Ekzistojnë dy lloje të ligjeve dhe atë: të përgjithsh-me (gjenerale) dhe të veçanta (speciale). Me ligjet e përgjithshme çështjet e përcaktuara rregullohen në

mënyrë të përgjithshme dhe pastaj theksohet se kjo çështje do të jetë e rregulluar me ligj të veçantë.

Shembull: në Ligjin për vetëqeverisje lokale (ligji i përgjithshëm) lidhur me fi nancimin e komunës, është dhënë e drejta që komunat të kenë buri-me personale të të ardhurave të cilat vetë i cak-tojnë, është dhënë e drejta që vetë t’i përcaktojnë shkallët, të obligohen dhe të disponojnë. Pastaj ky ligj tregon se fi nancimi i komunave do të rre-gullohet me ligj të veçantë. Ligji për fi nancimin e njësive të vetëqeverisjes lokale është ligj i veçantë lidhur me Ligjin për vetëqeverisje lokale.

Në situatë të këtillë parashtrohet pyetja si është vepri-mi jurdik i këtyre ligjeve? Për shkak se ligjet e veçanta e rregullojnë më detajisht materien juridike në lëminë për të cilën është miratuar, ata e dërgojnë rëndësinë e ligjeve komunale. D.m.th. do të zbatohet ligj i veçantë.

Gjatë zbatimit të ligjit mund të ndodh që kapitull i posaçëm ose nen të jetë mjaft i qartë me ç’rast jepet mundësia që të shpjegohet në mënyrë të ndrysh-me. Që të mos jepet mundësi që këtë dispozitë t’a zbatojë secili ashtu si dëshiron t’a shpjegojë, of-rohet vendim me të cilin është thënë se vetëm Ku-vendi është i autorizuar të japë shpjegim autentik për ligjet.

Për zbatimin e ligjeve është e nevojshme të dihet kur ato kalojnë në fuqi. Ligjet si dhe aktet tjera juridike, shpallen në pajtim me Kushtetutën. Ligjet shpallen në ,,Gazetën Zyrtare të Republikës së Maqedonisë”. Kalojnë në fuqi sipas rregullës në ditën e tetë nga dita e shpalljes së tyre, e në situata të caktuara nga dita e shpalljes së tyre.

Në çdo rast ligji nuk mund të kalojë në fuqi para se të jetë i shpallur në ,,Gazetën Zyrtare të Republikës së Maqedonisë”.

Ligji një herë i miratuar, mund të ndryshohet dhe të plotësohet. Ndryshim dhe plotësim të ligjit do të ketë kur prej zbatimit të tij konstatohet se i njejti nuk u për-shatet qëllimeve për të cilat është miratuar. Ndryshimi dhe plotësimi i ligjit kryhet me Ligjin për ndryshim dhe plotësim, e shpallja e tij kryhet me procedurën e shënuar në vetë ligjin.

Deri sa ligji vlen arrin deri te ndryshime të shumta dhe plotësime të cilat janë shpallur në gazeta të ndryshme zyrtare, e me të bëhet më i rëndë zbatimi i tij, atëherë trajtohet rreth përpunimit të tekstit të pastruar të lig-jit. Ky tekst i pastruar shpallet në ,,Gazetën zyrtare të

10Republikës së Maqedonisë”. Kështu teksti i shpallur ka qëllim që t’a lehtësojë ligjin e zbatuar.

Për deri sa zbatohen dispoziatat ligjore nga li-gji atëherë shënohen të gjitha gazetat zyrtare me të cilat është shpallur ndryshimi dhe plo-tësimi. Merret vendim me të cilin merren të drejtat themelore të institucioneve në lëminë e kulturës, të cilat kanë karakter lokal. Kjo e drejtë komunave u është dhënë me Ligjin për kulturë, i cili ka ndryshime dhe tekst të për-gatitur, pastruar i shpallur në Gazetën zyrta-re të Republikës së Maqedonisë. Nuk thirret në gazetë zyrtare në të cilën është shpallur te-ksti i pastruar me ligj, por i thirret nenit i cili jep këtë të drejtë dhe numërohen të gjitha ga-zetat zyrtare në të cilat janë shpallur tekstet e pastruara dhe të gjitha ndryshimet.

Shembull: në bazë të nenit __ të ligjit të kul-turës në ,,Gazetën Zyrtare të Republikës së Maqedonisë”. nr.__/__, __/__, __/__, __/__ .

Këtu duhet të rikujtohemi se në këtë rend juridik pjesë të tyre kanë marrëveshjet ndërkombëtare. Ato do të bëhen pjesë e rendit juridik të brendshëm, kur, në pajtim me Kushtetutën do të ratifi kohen nga ana Kuvendit. Marrëveshjet ndërkombëtare mund të ndryshohen me miratimin e ligjit.

1.3. AKTET NDËRLIGJORE

Për shkak të ekzekutimit të ligjeve ose për shkak të përpunimit të çështjeve të caktuara të ligjit, ligjet dhe zbatimi i tyre më i lehtë miratohen me akte ndërlig-jore. Miratimi i akteve ndërligjore duhet të jetë i pa-raparë në vetë ligjin, ekzistojnë lloje të shumta të akteve ndërligjore dhe atë: rregullore, urdhëresa dhe organe të ngjashme të shtetit (qeveria, ministria). Me rregulloren përpunohen norma të caktuara me ligj, me ç’rast mundësohet zbatim i pandaluar. Ekzistojnë dy lloje të rregulloreve:

• Rregullore për ekzekutimin e ligjeve dhe• Rregullore me fuqi ligjore.

Rregulloret për ekzekutimin e ligjit miratohen me qëll-im të zbatimit të ligjit. Që të mund të miratohet një rregullore e tillë është e nevojshme që ligjdhënësi atë tashmë t’a ketë thënë ose t’a ketë autorizuar Qeveria ose rreptësisht t’a ketë urdhëruar. Këto urdhëresa vle-jnë deri kur vlen ligji në bazë të së cilit është miratuar.

Rregulloret me fuqi ligjore i miraton Qeveria në rast të ekzistimit të gjendjes së jashtëzakonshme ose luftës. Kjo rregullore vlen deri në përfundim të gjendjes së jashtëzakonshme ose luftës.

Urdhëresa është akt i përgjithshëm ligjor i cili aprovohet nga organet e drejtorisë së shtetit dhe me qëllim të kryerjes së dispozitave ligjore. Baza për aprovimin e urdhëresës është në ligj ose në ndonjë dispozitë tjetër për kryerjen e së cilës merret vendim. Me të përpunohen ose shpjegohen pjesë të caktuara prej aktit më të lartë se ajo.

Me urdhëresën nuk mundet që me subjektet e së dre-jtës, të vendosen të drejta dhe obligime të cilat nuk janë themeluar me ligj.

Rregullorja është akt ndërligjor i përgjithshëm të cilin e miratojnë organet e drejtorisë së shtetit. Me rregullore nuk mund të vendosen të drejta dhe obli-gime për subjektet e së drejtës, nëse nuk janë bazuar në ligj konkret. Rregulloret miratohen me kryerjen e ligjeve dhe dispozitave tjera dhe akteve të Kuvendit dhe Qeverisë. Edhe rregulloret miratohen në bazë të dhënë në dispozitën për kryerje dhe përpunim të cilat miratohen.

Komunat në pajtim me ligjin për kontabilitet për buxhetin dhe shfrytëzuesve buxhetor kryejnë regjis-trim të mjeteve bazë, arkës, kërkesat dhe obligimet. Ligji udhëzon drejt asaj se me rregullore do të rre-gullohet kryerja e regjistrimit si afat deri kur duhet të jetë i dorëzuar raporti nga regjistri i kryer. D.m.th. këtu me rregulloren për kontabilitet të buxhetit dhe shfrytëzuesve buxhetor, përpunohen normat e ligjit me qëll im që të lehtësohet zbatimi i tij.

1.4. REGJISTRI

Thamë se aktet të cilat i miratojnë subjektet kompe-tente shpallen në ,,Gazetën zyrtare të RM”. Si dihet në cilën gazetë zyrtare është shpallur akti ligjor ose ndërligjor i caktuar? Në regjistër janë shënuar të gjitha aktet ligjore dhe ndërligjore të miratuara gjatë vitit. Me shfrytëzimin e këtij regjistri mund që më së lehti të gjendet ligji dhe numri në të cilin është sh-pallur.

1.5. AKTET E KOMUNËS DHE PËRGATITJA E TYRE

Lloje të akteve

Оrganet e komunës në kryerjen e kompetencave të tyre sjellin akte të përgjithshme dhe të veçanta. Me aktet e përgjitshme në mënyrë origjinale (buri-more) rregullohen organet e punë në kryerjen e kompetencave miratojnë akte të përgjithshme dhe të veçanta. Ato përmbajnë norma të cilat kanë të bëjnë me numër të pacaktuar të rasteve. Organet e komunës miratojnë akte të veçanta kur vendosin në procedurë drejtuese ose kur kryejnë zgjedhje ose

11emërim. Si dhe në raste tjera të parashikuara me ligj ose dispozita tjera.

Këshilli i komunës në kuadër të kompetencës mira-ton akte të përgjithshme:

• Statutin,• Programe dhe plane,• Vendime dhe• Dispozita tjera të përcaktuara me ligj

Me statutin e komunës si akt i lartë rregullohen:

• Organizimi dhe puna e organeve të komunës; • Organizimi dhe puna e komisioneve të këshillit; • Kryerje e punëve me interes publik me rëndësi lo-

kale të cilat nuk janë shmangur nga kompetenca e saj, as që janë në kompetencat e organeve të pushtetit shtetëror.;

• Mënyra e informimit të qytetarëve; • Rastet e kyçjes së publikut nga seancat e këshillit • Mënyra dhe procedura e parashtrimit të parash-

tresave dhe propozimeve për punën e organeve të komunës dhe të vepruarit mbi to;

• Mënyra e organizimit të tribunave publike, zbatimi i anketave dhe mbledhjet e propozimeve të qyte-tarëve;

• Mënyra e kryerjes së obligimeve në lëminë e mbrojtjes në gjendje lufte;

• Çështje tjera të rëndësishme për vetëqeveris-jen lokale.

Me plane dhe programe rregullohen dhe përpunohen çështjet për kryerjen e ligjeve dhe të dispozitave tjera me të cilat u janë transferuar kompetencat komuna-ve, e me çka është e nevojshme të parashihen afate dhe dinamika të kryerjes (p.sh. programe për higjienë komunale, programe për furnizim me ujë etj).

Me vendime më konkretisht rregullohet çështja e ca-ktuar në kompetencat e komunës (p.sh. vendim për themelimin e shërbimeve publike nga kompetencat e komunës, vendim për miratimin e planeve urbanis-tike etj).

1.6. PROCEDURA E APROVIMIT

Procedura për aprovimin e akteve të përgjithshme fi llon me dorëzimin e propozimit për sjelljen e akteve të përgjithshme.

Propozim për miratim

Propozimin për miratimin e akteve të përgjithshme mund të dorëzojnë kryetarët e komunave, anëtarët e këshillave, si dhe 10% të zgjedhësve në komunë.

Propozimi për miratimin e një akti të përgjithshëm i përmban arsyet për shkak të të cilave duhet të mira-tohet akti dhe përmbajtja e aktit. Në propozimin për aprovim mund të jenë përfshirë edhe parimet në të cilat bazohet miratimi i vetë aktit.

Ju, si propozues i autorizuar, propozoni të merret vendim për ndarjen e hapësirës në të cilën mund të kryhet përfi tim. Për atë qëllim dërgoni propozim për sjelljen e këtij vendimi, ku do të shënoni se ka dukur për kryerjen e tregtisë së vogël jashtë hapësirave zyr-tare me ç’rast ndalohet zhvillimi normal i komunikaci-onit ose përfshijnë trotoaret të cilat janë të dedikuara për lëvizjen e këmbësorëve.

Nëse drejt propozimit për aprovim miratohet edhe propozim- akti, propozim- akti i përgjitshsëm duhe të përmbajë bazë juridike, arsyetim, mjete të duhura fi nanciare për zbatimin dhe mënyrën e sigurimit të atyre mjeteve.

Propozimin për miratimin e aktit të përgjithshëm, kryetari i këshillit e dorëzon deri te trupi punues për-katës i caktuar me rregulloren e këshillit. Gjithashtu propozimi për sjelljen e aktit të përgjithshëm dorë-zohet edhe te kryetari i komunës , për deri sa ai nuk është propozues për t’u dhënë mendime këshillit dhe trupit kompetent punues.

Trupi punues pasi t’a shqyrtojë propozimin merr qën-drim për themelimin dhe nevojën e sjelljes së akte-ve dhe për të më vonë e informon këshillin. Këshilli e shqyrton propozimin bashkërisht me qëndrimin e trupit punues dhe mendimin e krytarit të komunës dhe e përcakton themelimin. Nëse me propozimin e miratimit të akteve është dorëzuar propozimi, pas përcaktimit të themelimit dhe nevojës së miratimit të aktit, kalohet në diskutim të propozimit.

Aprovimi i dispozitave nuk është paraparë në dy faza. Këshilli pasi e përcakton themelimin dhe nevojën e miratimit do të caktojë përgatitës të propozim-vendi-mit. Përpiluesi duhet ta përpunojë vendimin ashtu që duhet të përmbajë bazë juridike, titull dhe arsyetim dhe si propozim-vendim ta dorëzojë deri te këshilli për miratim.

Projekt

Projekti i aktit të përgjithshëm kalon në diskutim në trupat kompetent punues të këshillit dhe vendoset në rend dite të seancës së këshillit. Në seancën e këshillit kryhet diskutim sipas projektit të aktit përgjithshëm me parim dhe individualitete. Në diskutim këshill-tarët diskutojnë nëse projekti i aktit të përgjithshëm në mënyrë kosekuente i thekson parimet mbi të cilat duhet të themelohet akti i përgjithshëm, e për deri

12sa i njejti nuk miratohet, ai i kthehet propozuesit për përpunim.

Për deri sa projekti miratohet kalohet në diskutim individual. Ai kryhet për pjesë të veçanta (krerë) dhe anëtarët e projektit. Pas mbarimit të diskutimit qën-drimet dhe vërejtjet me konkluzionin drejtohen deri te propozuesi me qëllim që ai t’i ketë parasysh gjatë përpilimit të propozim – aktit.

Propozimi

Propozimet e akteve të përgjithshme miratohen me votimin e këshilltarëve, me shumicë të ndryshme në varshmëri të akteve. Ashtu, për akte të caktuara kër-kohet shumicë prej numrit të përgjithshëm të këshill-it, e për shumica tjera nga pjesëmarrja e anëtarëve. Pas sjelljes së aktit ai i dorëzohet krytearit për shkak të shpalljes. Kryetari i komunës sjell konkluzion me të cilin emërohet akti dhe shpallet në gazetën zyrtare të komunës.

Akti i përgjithshsëm mund të aprovohet edhe në rrugë të procedurës urgjente. Sipas procedurës urg-jente mund të miratohet vetëm vendim me të cilin përcaktohen çështje të tilla për rregullimin e së cilës nevojitet nevojë e vërtetë dhe për deri sa anulimi i rregullimit të këtyre çështjeve do të shaktojë pasoja më të mëdha.

Propozuesit e propozimit për aprovimin e aktit të për-gjithshëm duhet të dorëzojnë dhe propozojnë akte, si dhe t’a arsyetojnë nevojën për procedurë urgjen-te. Nëse propozimi për aprovimin e aktit miratohet, atëherë propozimi i aktit të përgjithshëm vendoset në rend të ditës në seancën e njejtë.

Ndryshimi ose plotësimi i propozimit të vendimit kryhet me amandament. Sipas rregullës amandamen-ti dorëzohet më së voni 3 ditë para ditës së caktuar për seancë të këshillit në të cilën do të diskutohet pro-pozimi i vendimit. Në rast të veçantë, amandamenti mund të miratohet edhe në vetë seancën kur shqyr-tohet propozimi i vendimit.

Në të dy rastet amandamenti dorëzohet në formë të shkruar dhe duhet të jetë i arsyetuar, për amanda-mentin kryhet shqyrtim i posaçëm. Për amandamen-tin vendoset para se të votohet për nenin e propozi-mit të vendimit për të cilin ka të bëjë amandamenti. Amandamenti i miratuar konsiderohet si pjesë për-bërëse e vendimit.

1.7. PËRMBLEDHJE E AKTEVE TË SHPALLURA

Administrata komunale mban përmbledhje të akteve të miratuara nga organet e komunës.

Në përmbledhje aktet evidentohen sipas emërimit të tyre. Kjo d.m.th. se planet dhe programet eviden-tohen në veçanti, e në veçanti vendimet dhe llojet tjera të akteve të cilat miratohet. Në përmbledhjen e tekstit të tërë në akt me numër dhe datë të miratimit të tij, si dhe numri i gazetës zyrtare të komunës në të cilën është shpallur. Gjithashtu evidentohen të gjitha ndryshimet dhe plotësimet të cilat janë kryer në aktet.

Qytetarët e interesuar mund që në çdo kohë të krye-jnë mbikëqyrje në përmbledhjen dhe nga ajo t’i marrin informatat e duhura.

13

Pas marrjes së urimeve për funksionin e ri dhe përgjegjësitë tuaja para qytetarëve, që në fi llim duhet të dini janë përgjigjet në pyetjet: cilat janë

obligimet dhe të drejtat dhe si të punoni në mënyrë efi kase dhe efektive. Shpresojmë se faqet në vijim, do t’i lexoni me vëmendje të veçantë.

2.1. KËSHILLI I KOMUNËS

2.1.1. Konstituimi i këshillit

Zgjedhjet mbaruan. Si do të konstituohet këshilli? Mbledhjen e parë të këshillit, do t’a thërret kryetar i këshillit nga përbërja e mëparshme në afat prej 20 ditëve nga dita e mbarimit të zgjedhjeve. Nëse krye-tari i përbërjes së mëparshme të këshillit nuk e thërret mbledhjen, atëherë vetë këshilltarët e sapo zgjedhur në afat prej 10 ditëve, pas kalimit të afatit të mëpar-shëm mblidhen dhe, nën udhëheqje të anëtarit më të vjetër e konstituojnë këshillin. Duhet të mbahet llo-gari që ky afat të mos lëshohet, sepse në të kundërtën do të duhet të shpallen zgjedhje të reja.

Qytetarët ju zgjodhën të jeni anëtar i organit të tyre përfaqësues, ku do të vendosni në suazat e kompe-tencave të komunës. Numri i anëtarëve të këshillit, varësisht nga numri i banorëve, është i ndryshëm. Kështu, këshilli më i vogël numëron 9 këshilltarë, ndërsa këshilli më i madh 33 këshilltarë. Për dallim nga komunat Këshilli i Qytetit të Shkupit, si njësi e veçantë e vetëqeverisjes lokale, ka 45 këshilltarë.

Qytetarët, me zgjedhjen e juaj si anëtarë i këshill it, ju kanë dhënë të drejtën për pjesëmarrje në punën e këshillit nëpërmjet diskutimit për materialet e ven-dosura në rend të ditës; të drejtë të propozoni zg-jidhje dhe konkluzione për këto materiale, si dhe të parqitni pyetje deri te kryetari i komunës. Poashtu, mund të propozoni miratimin e dispozitave të caktu-ara, me të cilat do të rregullohet çështje e caktuar në kompetencë të komunës, të fi lloni iniciativa dhe jepni propozime. Në rend të ditës është sjellja e programit për rregullimin e tokës ndërtimore. Në këtë program nuk është parashikuar ndërtimi i kanalizimit në pjesën e vendbanimit, në të cilën jetoni. Ju mund të propo-

zoni ndryshim ose plotësim të propozim-programit, me qëllim të ndërtimit të kanalizimit.

Materiali, i cili është i propozuar për rend të ditës, kon-sideroni se nuk ofron zgjidhje të mirë ose ai nuk është mirë i përpunuar. Në këtë rast ju mund të propozoni zgjidhje më të mirë ose të kërkoni të sillet konkluzion, me të cilin do të obligohet propozuesi të bëjë për-punimin e materialit të këtillë.

Në punën e këshillit, si përfaqësues i qytetarëve, ven-dosni sipas bindjes së juaj dhe nuk mund të shkar-koheni nga funksioni, e as të thirreni në përgjegjësi penale ose të paraburgoseni për mendimin e shpre-hur nga ana e juaj ose për mënyrën e votimit të juaj, gjatë punës së këshillit.

2.1.2 Mospërputhja e funksionit

Me vetë zgjedhjen e funksionit të ri nuk do të mund të kryhen funksione dhe veprimtari tjera. Kështu, kryetari i komunës nuk mundet, në të njëjtën kohë, me qenë kryetar i Republikës së Maqedonisë, kryetar i Qeve-risë së Republikës së Maqedonisë, deputet, ministër, gjykatës, gjykatës në Gjykatën kushtetuese, prokuror publik, avokat popullor. Më tutje, nuk mund të kryej funksionin, zgjedhjen ose emërimin e të cilit e bën Ku-vendi dhe Qeveria e Republikës së Maqedonisë. Nuk mund të kryej punë profesionale ose administrative në organet e administratës shtetërore dhe nuk mund të jetë anëtar i bordeve drejtuese ose përfaqësues i kapitalit shtetëror në shoqatat tregëtare. Poashtu, nuk mund të kryejë veprimtari ekonomike ose veprimtari tjetër fi timprurëse. Kryetari i komunës nuk mund të jetë në të njëjtën kohë edhe anëtar i këshillit, ndërsa kryetari i Qytetit të Shkupit nuk mund të jetë anëtar i këshillave të komunave të qytetit të Shkupit.

Funksioni anëtar i këshillit, në të cilin ju kanë zgjedhur qytetarët, ju kufi zon të drejtën të jeni kryetar i Repu-blikës së Maqedonisë, kryetar i Qeverisë së Republikës së Maqedonisë, deputet, ministër, gjykatës, gjykatës në Gjykatën kushtetuese, prokuror publik, avokat i popullit. Poashtu, nuk mund të kryeni funksion, zgje-dhja dhe emërimi i të cilit bëhet nga ana e Kuvendit dhe Qeverisë së Republikës së Maqedonisë.

ORGANE TË KOMUNËS2

14Meqenëse Kuvendi vendos për çështje me rëndësi lokale, mund të ndodh të vendos për çështje, nga e cila ju osë bashkëshorti i juaj, fëmija ose farefi s deri në gjeneratën e dytë, mund të keni interes fi nanciar ose interes tjetër. Në këto raste, ju nuk guxoni të merrni pjesë gjatë vendosjes dhe për këtë, jeni i obliguar të informoni këshillin.

2.1.3. Kompetencat

Këshilli i komunës i përbërë nga përfaqësues të qyte-tarëve është kompetent për:

• aprovimin e statutit dhe dispozitave tjera të ko-munës,

• aprovimin e buxhetit të komunës dhe llogarinë vjetore të komunës,

• përcaktimin e lartësisë së burimeve të të ardhura-ve personale për fi nancim të komunës, në suazat e përcaktuara me ligj,

• themelimin e shërbimeve publike, në suazat e kompetencave të komunës dhe bën mbikëqyrje mbi punën e tyre,

• emërimin e anëtarëve të bordeve drejtuese të shërbimeve publike, që i themelon,

• aprovimin e planeve për punë dhe planeve fi nan-ciare për fi nancimin e shërbimeve publike, që i ka themeluar komuna,

• aprovimin e raportit për kryerjen e buxhetit dhe aprovimin e llogarisë vjetore të komunës,

• vendos për dhënien e lejës për kryerje të veprim-tarisë me interes publik, me rëndësi lokale në pajtim me ligj,

• aprovomin e raportit për punë dhe llogarive vjeto-re të shërbimeve publikë, që i ka themeluar komu-na,

• vendosje për mënyrën e përdorimit të pronësisë së komunës,

• vendosje për mënyrën e kryerjes së kontrollit fi -nanciar të buxhetit të komunës, në pajtim me ligj,

• zgjedhje të personit, i cili udhëheq me njësinë lokale të Ministrisë për punë të brendshme, në pajtim me ligj,

• shqyrtim dhe aprovim të raportit për siguri publi-ke në territorin e komunës, të cilin e dorëzon deri te ministri për punë të brendshme dhe avokati po-pullor.

2.1.4. Komisionet e këshillit

Kompetenca e komunës është e madhe dhe shtrihet në lëmenjë të ndryshme. Për këtë paraqitet nevoja e formimit të komisioneve të përkohshme dhe të për-hershme, si trupa të këshillit. Cilat komisione do të for-

mohen dhe sa do të jetë numri i anëtarëve të tyre, do të vendosni vetë, nëpërmjet statutit të komunës. Za-konisht, komisionet formohen për lëmenjë të caktuar ose për më tepër lëmenjë të afërt dhe gjatë zgjedhjes së anëtarëve të komisoneve, duhet pasur vëmendje ata të njohin lëminë. Këshilli, me propozim të kryetarit të komunës, sjell buxhetin e komunës dhe llogarinë vjetore.

Në rend të ditës është sjellja e programit për mirëm-bajtjen e higjienës në sipërfaqet publike. Komisioni për veprimtari komunale, i formuar nga ana e këshill-it, pasiqë paraprakisht do të shqyrtojë këtë program, këshillit mund t’i propozojë zgjidhje më të ndryshme nga zgjidhjet e ofruara ose të propozojnë programi të plotësohet me zgjidhje të reja. Aprovohet plan urba-nistik. Komisioni për urbanizëm dhe ndërtimtari, me siguri do të jep kontribut në sjelljen e planit kualitativ.

Meqë komisioni është i përbërë nga këshilltarë, që i përkasin partive të ndryshme politike, gjatë formimit të komisioneve duhet të respektohet përfaqësimi profesional i të gjitha partive politike, që kanë anëtarë të tyre në këshill.

Shembull: Puna e këshillit do të lehtësohet, nëse ka komision për fi nancim dhe buxhet, sepse ajo do të përbëhet prej anëtarëve, të cilët e njohin këtë lëmi dhe këshillit do të mund t’i dorëzojnë propozime konkrete.

Përbërja e popullatës në komunë, sipas regjistrimit të fundit është i tillë, që më tepër se 20%, i takojnë bashkësisë së caktuar. Për zgjidhjen e marrëdhënie-ve në mes këtyre bashkësive, formohet komision për marrëdhënie në mes bashkësive. Komisioni duhet të përbëhet nga numër i njëjtë i çdo bashkësie prezen-te në komunë dhe zgjedhja e tyre do të rregullohet me statutin e komunës. Atëherë kur komisioni do të diskutojë për marrëdhëniet në mes bashkësive dhe do të ndërtojë mendim ose do të ketë zgjidhje se, si këto marrëdhënie të zgjidhen, mendimin dhe zg-jidhjen do të dorëzojë deri të këshilli. Këshilli, gjatë një situate të tillë, është i obliguar të shqyrtojë men-dimet dhe zgjidhjet e ofruara dhe të vendosë në lidhje me ato.

Institucionet publike, të cilat themelohen nga ana e këshillit të komunës për realizimin e kompeten-cave të komunës, japin shërbime. Shfrytëzues të këtij shërbimi janë persona juridik dhe fi zik. Këshilli për mbrojtje të konsumatorëve duhet të jetë i për-bërë nga përfaqësues të përsonave juridik dhe fi zik. Poashtu, këshilli për mbrojtje të konsumatorëve, që është i përbërë nga shfrytëzues të shërbimit të për-mendur, ka mundësi të bëj vlerësimin dhe mund të propozojë masa për përmirësimin e tij. Mbledhja e

15mbeturinave bëhet një herë në javë në një rrugë të caktuar. Kjo në praktikë nuk është e mjaftueshme, sepse shportat janë të stërmbushura dhe mbeturi-nat shpërndahen në rrugë. Këshilli për mbrojtje të konsumatorëve, mund të propozon mbledhja e he-dhurinave të bëhet dy herë në javë ose zgjidhje tje-tër më adekuate.

Shembull: Komuna feston jubileun. E nevojshme është të festohet. Për këtë shkak do të formojë ko-mision të përkohshëm, i cili do të realizojë këtë ngjarje, gjegjësisht do t’i propozojë këshillit si të festohet jubileu. Pas përfundimit të jubileut komi-sioni do të pushon së punuari.

2.1.5. Zgjedhja dhe obligimet e kryetarit

Në mbledhjen e parë konstitutive të këshillit të ko-munës, vërtetohet mandati i zgjedhjes së anëtarëve të këshillit. Është e nevojshme të zgjidhet kryetar i këshillit. Si do të bëhet kjo?

Nëse në rrethin e parë të zgjedhjeve, asnjë nga kan-didatët nuk ka fi tuar shumicën e duhur të votave, atëherë votohet në rrethin e dytë, vetëm për dy kan-didatë, të cilët në rrethin e parë të votimit kanë fi tuar më tepër vota. Në rrethin e dytë të votimit, i zgjedhur do të konsiderohet ai kandidat, që ka fi tuar më tepër vota. Kryetari i zgjedhur do të konvokojë mbledhjet e këshillit dhe do të udhëheqë me ato. Thirrja e mble-dhjeve bëhet me dorëzimin e vendimit, me propozim të rendit të ditës, deri te anëtarët e këshillit. Kryetari do t’i fi rmosë të gjitha aktet që i ka miratuar këshilli dhe do t’i parashtrojë deri te kryetari i komunës për shkak të shpalljes në gazetën zyrtare dhe ekzekutimi i tyre i mëtejmë.

2.1.6. Seanca të këshillit

E keni marr vendimin për konvokim të mbledhjes së këshillit, së bashku me propozimin e rendit të ditës. Keni vërejtur se vendimi është i nënshkruar nga ana e kryetarit të këshillit të komunës. Kjo do të thotë se këshilli i komunës punon në mbledhje, e mbledhjet i thërret kryetar i këshillit. Mirëpo, kryetar i këshillit do të thërret mbledhje edhe me kërkesë të kryetarit të komunës dhe me kërkesë të, së paku, ¼ e anëtarëve të këshillit. Nëse kërkesa për mbledhje është parash-truar nga ana e kryetarit të komunës ose prej anëtarë-ve të këshillit të komunës, kryetar i këshillit në afat prej 15 ditëve nga dita e parashtrimit të kërkesës, thërret mbledhjen e këshillit të komunës. Është log-jike parashtrimi i pyetjes: çka nëse kryetar i këshillit të komunës nuk e thërret mbledhjen? Në këtë rast,

anëtarët e këshillit mblidhen vetë dhe zgjedhin krye-tar për atë mbledhje.

Vendimi për thirrjen e seancës, së bashku me rendin e propozuar të ditës, duhet të dorëzohet më së voni 7 ditë para ditës kur është caktuar mbajtja e mbledhjes. Kjo kohë është e nevojshme për shqyrtimin e materia-leve, që propozohen në rendin e ditës; të mblidhen in-formata plotësuese në lidhje me materialet, që mund të fi tohen nga administrata e komunës ose nga buri-me tjera; të bëhen konsultime me persona profesio-nal në lëmitë e caktuara, me të cilat kanë të bëjnë ma-terialet e rendit të propozuar të ditës - e gjithë kjo me qëllim të pjesëmarrjes aktive në diskutimin në lidhje me materialet gjatë mbledhjes dhe të me qëllim të sjelljes së vendimeve në interes të qytetarëve.

Mund të paraqiten disa situata, të cilat nuk mund të parashikohen ose të planifi kohen. Në raste të till a, këshilli mund të thërret mbledhje të jashtëzakonsh-me. Në statutin e komunës duhet të theksohet në ci-lat raste mundet të thirret seancë e jashtëzakonshme. Për shkak të të rreshurave intensive vjen deri te vër-shimet e pjesëve të caktuara të komunës që mundet të ndodh dëm më i madh. Këshilli i komunës, në ku-adër të kompetencave të tyre në seancë të jashtëza-konshme, do të sjell rregulla ose do të ofrojë zgjidhje për tejkalimin e asaj gjendje ose do të propozojë të ndërmerren masa të caktuara për sanimin respekti-visht parandalimin e mëtejmë të rritjes së vërshime-ve. Epidemia e ndodhur nga ndonjë sëmundje ngjitë-se në rajon të caktuar nga komuna, këshilli është ai, gjithsesi në kuadër të kompetencës së vet, që duhet të sjell dispozita të caktuara ose të vendos ndërmarr-jen e masave konkrete, me çka do të mundësohen kushte për parandalimin e rritjes së mëtutjeshme.

Seancën e jashtëzakonshme e thërret kryetar i këshill-it, me iniciativë të tij ose me kërkesë të 1/3 të anëtarë-ve të këshillit të komunës. Në informimin për thirrjen e mbledhjes së jashtëzakonshme, përcaktohet vendi dhe koha e mbajtjes së mbledhjes. Për dallim të mble-dhjeve të rregullta, në të cilat mund të propozohet ndryshimi dhe plotësimi i rendit të propozuar të ditës, në mbledhjet e jashtëzakonshme, rendi i ditës nuk mund të ndryshohet. Në mbledhjen, para fi llimit me punë, këshilltarët patjetër duhet të votojnë për ar-syeshmërinë e thirrjes së seancës.

Për të punuar këshilli, duhet të jenë prezent shumi-ca e këshilltarëve. Kështu, nëse këshilli ka 15 këshill-tarë, gjatë mbledhjes, patjetër duhet të jenë prezent 8 anëtarë. Vendimet, që sillen nga ana e këshillit sillen me votim publik. Vendimi do të konsiderohet i sjell ur, nëse për atë votojnë më shumë se gjysma e anëtarë-ve, prezent.

16Mirëpo, në statutin e komunës mund të parashikohet shumicë e ndryshme për aprovim të disa dispozitave të caktuara.

Këshilli i komunës në suazat e kompetencave të tij sje-ll dispozita, që kanë të bëjnë edhe me kulturën, për-dorimin e gjuhës dhe shkrimit, në të cilën fl asin dhe shkruajnë më pak se 20% të qytetarëve të komunës dhe përcaktimin e përdorimit të stemës dhe fl amu-rit të komunës. Këto dispozita do të konsiderohen të miratuara nëse për to votojnë shumica e këshilltarëve prezent. Gjatë votimit të tillë, patjetër duhet të ketë shumicë të votave nga anëtarët prezent të këshillit të komunës që i përkasin bashkësisë që nuk është po-pullatë shumicë në komunë.

Puna e mbledhjeve është e hapur. Me këtë ofrohet mundësia për qytetarët, që ju kanë zgjedhur të jenë të informuar për punën dhe vendimet e miratuara, e që janë në funksion të mundësimit të realizimit të së drejtës për vetëqeverisje lokale të qytetarëve. Ka situata dhe çështje për të cilat do të diskutojë këshi-ll i i komunës dhe nga të cilat mund të përjashtohet publiku nga mbledhjet. Për të mos ardhur deri te keqpërdorimi i kësaj të drejteje, është e nevojshme të parashikohen këto çështje në statutin e komunës dhe të paraqiten shkaqe të arsyeshme. Edhe përkrah parashikimit të këtyre çështjeve në statut, gjithmonë është e nevojshme sjellja e vendimit nga ana e këshill-it për përjashtim të publikut që miratohet me dy të tretat e votës nga numri i përgjithshëm i anëtarëve të këshillit.

Mirëpo, publiku nuk mund të përjashtohet nëse këshilli i komunës diskuton për buxhetin e komunës, llogarinë vjetore të buxhetit dhe për planet urbanisti-ke. Në këto raste, përkundrazi, është i nevojshëm pu-blik sa më i madh për të përcjellur qytetarët ku dhe si bëhet harxhimi i të hollavë, që ata i paguajnë nëpër-mjet tatimeve, taksave dhe kompenzimeve. Ndërsa është obligim ligjor kyçja e publikut, gjatë miratimit të planeve urbanistike.

Shembull: Nëse në seancë ka pasur nga gjith-sej 15 anëtarët tetë anëtarë prezent, vendimi do të llogaritet i sjellur nëse për të kanë votuar pesë anëtarë të këshillit.

2.1.7. Pushimi i mandatit

Qytetarët ju kanë zgjedhur për anëtarë të këshillit me mandat prej katër vite. Më lartë përmendëm se anëtari i këshillit nuk mund të shkarkohet nga fun-ksioni. Mirëpo, nëse paraqiten situata të caktuara, mandati i këshilltarit mund të ndërpritet edhe para kalimit të 4 viteve. Kështu, mandati i këshilltarit do të ndërpritet:

• nëse këshilltari jep dorëheqje nga funksioni,

• në rast të vdekjes,

• në rast të dënimit me vendim të plotfuqishëm për kryerje të veprës penale me dënim me burg në kohëzgjatje më tepër se gjashtë muaj,

• nëse këshilltari zgjedhet në ndonjërën nga funk-sionet e përmendura në fi llim të këtij kapitulli ose punësohet në administratën e komunës, atëherë do të ndërpritet funksioni i këshilltarit.

• këshilltarit me vendim të plotëfuqishëm, i është marrur aftësia e veprimit;

• këshilltari pushon të jetë banor i asaj komune.

Nëse paraqitet ndonjëri nga rastet e mëparshme, këshilli në mbledhjen e parë të ardhshme do të kon-statojë shkakun dhe ditën e ndërprerjes së mandatit.

Duke pasur parasysh faktin se qytetarët ju kanë zgjed-hur për anëtar të këshillit për përfaqësimin e interesa-ve të tyre, duhet të jeni i rregullt në mbledhjet e këshi-llit të komunës. Nëse nuk jeni prezent në tre mbledhje pa shkaqe të arsyeshme, mandati i këshilltarit mund të merret. Arsyeshmërinë e mungesës e vlerëson këshilli i komunës dhe merr vendim me shumicë të votave nga numri i përgjithshëm i këshilltarëve.

Shembull: Nëse këshilli numëron 15 anëtar, ven-dimi për përjashtimin e publikut do të miratohet nëse për të kanë votuar 10 anëtarë të këshillit.

2.1.8. Shpërndarja e këshillit

Këshilli i konstituar një herë, mund të shpërndahet në rastet kur për shpërndarje do të përcaktohet shumi-ca e këshilltarëve. Mirëpo, këshilli do të shpërndahet edhe në rastet nëse:

• përsëri do të sjell dispozitën, të cilën paraprakisht Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë me vendim e ka asgjësuar ose e ka abroguar

• merr vendim, me të cilin cënohet suvereniteti dhe integriteti territorial i Republikës së Maqedonisë

• nuk takohet, gjegjësisht nuk mban mbledhje për kohëzgjatje më të gjatë se gjashtë muaj

• nuk miraton buxhetin dhe llogarinë vjetore të buxhetit deri më 31 mars të vitit në vazhdim.

Në rast të paraqitjes së rasteve të përmendura më lar-të, gjegjësisht nëse vjen deri te shpërndarja e këshi-llit të komunës, punët e këshillit, deri në zgjedhjen e këshillit të ri të komunës do t’i kryen kryetari i ko-munës. Megjithatë, kryetari i komunës, gjatë kryerjes së punëve nën kompetencë të këshillit të komunës,

17nuk do të mund të vendosë për çështje, që kanë të bëjnë me:

• disponimin me pronësinë e komunës, kjo do të thotë se nuk mund të merr vendime për:

• shitje të pronës së komunës

• për furnizim respektivisht blerje

• pastaj nuk mundet t’i sjell dispozitat për të cilat është kompetent këshilli

• gjithashtu nuk do të mundet të vendos kur ai ose bashkëshorti i tij, fëmijët ose farefi si deri në gjene-ratën e dytë në linjë anësore, kanë interesim fi nan-ciar ose interesim tjetër personal.

2.2. KRYETARI I KOMUNËS

E keni fi tuar vërtetimin nga ana e Komisionit zgjedhor komunal, me të cilin vërtetohet se në zgjedhje të për-gjithshme, të drejtpërdrejta dhe të lira, me votim të fshehtë, jeni zgjedhur për kryetar të komunës, gjegjë-sisht për kryetar të Qytetit të Shkupit. Tash është e ne-vojshme në afat prej shtatë ditëve të merrni dëtyrën nga kryetari i mëparshëm i komunës. Funksioni krye-tar i komunës do të kryhet në mënyrë profesionale. Kjo do të thotë se do të lidhni marrëdhënie të punës në komunë dhe këtu do të realizohen të drejtat dhe obligimet, që rrjedhin nga marrëdhënia e punës. Nga ana tjetër, kjo do të thotë se nuk do të mund të kryeni veprimtari tjetër profesionale.

Duke pasur parasysh kompetencat e dhëna, e në krahasim me faktin se fj ala është për një person, do-mosdoshmërisht paraqitet nevoja për përcaktim të personit, që do t’ju zëvendësojë në rastet kur jeni të penguar të kryeni funksionin. Ju keni të drejtë nga radhët e këshilltarëve të përcaktoni një këshilltar, që do t’ju zëvendësojë në rastet kur ju do të jeni të pen-guar të kryeni funksionin. Procedura e përcaktimit të personit, që do t’ju zëvendësojë është përcaktuar me statutin e komunës. Gjatë zëvendësimit tuaj nga ana e këshilltarit, atij i pushon funksioni i këshilltarit. Kjo do të thotë se anëtari i këshillit, derisa bën zëvendësimin nuk mund të merr pjesë në punën e këshillit, me të drejtat dhe obligimiet e këshilltarit. Thënë ndryshe, ai nuk mund të merr pjesë në diskutim në lidhje me ma-terialet e as të vendosë, gjegjësisht të votojë. Vetëm kryetar i këshillit, nga të gjithë anëtarët e këshillit të komunës, nuk mund t’a përcaktoni të bëjë zëvendë-simin tuaj.

2.2.1. Kompetenca

Kompetencat e kryetarit mund të ndahen në dy pjesë: punët në kompetencë të komunës dhe udhëheqja e administratës komunale.

Në kryerjen e kompetencave të komunës, kryetari i komunës

• përfaqëson dhe prezenton komunën • kontrollon ligjshmërinë e dispozitave të këshillit • publikon dispozitat në gazetën zyrtare të ko-

munës • siguron kryerjen e vendimeve të këshillit të ko-

munës • siguron kryerjen e punëve, të cilat me ligj i janë de-

leguar komunës• deri te këshilli i komunës, dorëzon iniciativa dhe

propozime për sjellje të dispozitave • propozon buxhetin dhe llogarinë vjetore të

buxhetit të komunës • bën realizimin e buxhetit të komunës • emëron drejtorë të ndërmarrjeve publike të the-

meluara nga ana e komunës, me ndihmë të kon-kursit

• rregullisht informon këshillin e komunës për kryerjen e obligimeve të tij në pajtim me statutin e komunës

• zgjidh punë administrative për të drejta, obligi-me dhe interese të personave juridik dhe fi zik. Për kryerje të kësaj kompetence, kryetari i komunës mund të autorizojë nëpunës,udhëheqës zyrtarë të drejtojë procedurën dhe të vendosë në punë ad-ministrative, si dhe të nënshkruajë.

Gjatë udhëheqjes me administratën komunale:

• jep propozim-vendim deri te këshilli i komunës për organizim të administratës së komunës

• sjell rregullore për sistematizim • udhëheq me administratën e komunës• vendos për punësim, të drejtat, obligimet dhe për-

gjegjësitë e të punësuarve, nëse nuk është përcak-tuar ndryshe me ligj tjetër

2.2.2. Kontrolli i ligjshmërisë

Mësuam se këshilli është organ i komunës, i cili apro-von dispozita. Mund të ndodh, që këshilli të sjell dis-pozitë në kundërshtim me Kushtetutën dhe ligjet. Dispozitat e këtilla mund të shkaktojnë pasoja të dëmshme. Për të penguar hyrjen në fuqi të dispozitës kundër kushtetuese dhe kundër ligjore kryetari i ko-munës në afat prej 7 ditëve nga dita e dorëzimit deri te ai nga ana e kryetarit të këshillit të komunës, pat-jetër sjell vendim për ndalimin e publikimit të dispo-zitës në gazetën zyrtare të komunës. Vendimi për këtë patjetër duhet të përmbajë shpjegim për shkaqet pse dispozita, që nuk publikohet është në kundërshtim me Kushtetutën ose me ligjet. Në shpjegimin e vendi-mit, duhet të citohen dispozitat nga Kushtetuta, nëse

18është fj ala për kundërshtim me kushtetutën, gjegjë-sisht nga ligji, nëse është fj alë për kundërshtim me dispozitat ligjore.

Nuk duhet të thuhet në mënyrë të përgjithshme se dispozita e sjellur nga ana e këshillit të komunës është në kundërshtim me Kushtetutën ose ligjin, por saktë-sisht duhet të përmenden nenet e kushtetutës, gje-gjësisht ligjit, me të cilët është në kundërshtim dispo-zita e sjellur nga ana e këshillit të komunës. Ky vendim publikohet. Nëse paraqitet situatë e këtillë, këshilli i komunës është i obliguar në afat prej 15 ditë nga dita e publikimit të vendimit, të shqyrtojë vendimin dhe të vendosë në lidhje me vendimin. Janë të mundshme dy zgjidhje:

а) këshilli të pranojë shkaqet e përmendura në ven-dim dhe të mos e sjell dispozitën ose, nëse ka mundësi t’a harmonizojë;

b) këshilli të mos i pranojë shkaqet e përmendura në vendim dhe të vërtetojë dispozitën e mëparshme

Me këtë nuk ka mbaruar kompetenca e kryetarit të komunës. Tani duhet të dorëzohet iniciativë për fi llimin e procedurës për vlerësimin e kushtetut-shmërisë së dispozitës së sjellur nga ana e këshill it të komunës, deri te Gjyqi Kushtetues i Republikës së Maqedonisë.

Këtu ka edhe një obligim për kryetarin e komunës, të informojë Ministrinë për vetëqeverisje lokale për ini-ciativën e parashtruar. Informimi i ministrisë nuk ësh-të vetëm sa për të plotësuar formalitetin por ka edhe përmbajtjen e saj. Për të mos hyrë në fuqi dispozita me publikimin e saj në gazetën zyrtare të komunës, Ministria ka të drejtë të mbikëqyr ligjshmërinë e dis-pozitave të komunës dhe nëse konstaton se ndonjë dispozit nuk është në pajtim me Kushtetutën ose ligj, me vendim mund të ndalojë aplikimin e saj, deri në sjelljen e vendimit nga ana e Gjykatës Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë.

2.2.3. Konfl ikt i interesave

Si banor i komunës, gjithsesi edhe kryetari i komunës, bashkëshorti i tij, fëmija ose farefi si deri në gjeneratën e dytë nga linja anësore, mund të ketë interes fi nan-ciar ose interes tjetër personal, për të cilin duhet të vendosë ai. Në raste të këtilla, kryetari i komunës nuk do të mund të vendosë vetë e as që të merr pjesë në vendimmarrjen. Në situatë të tillë ofrohet zgjidhja, si vijon: kryetari i komunës është i obliguar të informo-jë këshillin e komunës për çfarë interesi bëhet fj alë, ndërsa këshilli do të zgjedh një anëtar, i cili do të ven-dosë. Zgjedhja e këshilltarit, i cili do të vendosë kryhet sipas procedurës së zgjedhjes së kryetarit të këshillit të komunës.

2.2.4. Ndërprerja e mandatit

Edhe pse kryetari i komunës zgjidhet për katër vjet, mandati i tij mund të ndërpritet edhe më herët. Man-dati i kryetarit të komunës do të ndërpritet nëse:

• ai vetë jep dorëheqje në funksionin e kryetarit të komunës

• në rast të vdekjes së tij

• në rast të gjykimit të tij me dënim me burg në kohëzgjatje më të gjatë se gjashtë muaj, nëse me vendim

• me vendim të plotëfuqishëm i është marrur aftë-sia e veprimit

• në rastet kur paraqitet papajtueshmëri e funksio-nit kryetar i komunës me funksionet e numëruara në fi llim të këtij kapitulli

• Nëse ndodh, që kryetari i komunës të mungojë më tepër se gjashtë muaj dhe nëse këshilli i komunës, me dy të tretat e votave, konstaton se mungesa nuk ka qenë e arsyeshme,

• nëse ai më nuk është banor i komunës.

Logjikisht parashtrohet pyetja: Çka në këto raste? Anëtari i këshillit të komunës, i cili zëvendëson krye-tarin e komunës, është i obliguar të informojë Minis-trinë për vetëqeverisje lokale, e cila më tutje informon Qeverinë e Republikës së Maqedonisë. Qeveria, pas konstatimit të paraqitjes së njërit nga rastet e ndër-prerjes së mandatit të kryetarit të komunës, inicon shpallje të zgjedhjeve për zgjedhje të kryetarit të komunës. Për kryerjen e funksionit të kryetarit të ko-munës deri te zgjedhja e kryetarit të ri, këshilli i ko-munës do të përcaktojë njërin nga anëtarët e këshillit, në procedurë të njëjtë sikurse për zgjedhjen e kryeta-rit të këshillit të komunës.

2.3. ADMINISTRATA KOMUNALE

Për kryerje të obligimeve në kompetenca të organeve të komunës, themelohet administratë e komunës.

Pse është i nevojshëm organizim i administratës së komunës? Administrata komunale organizohet për:

• të përgatitur aktet për këshillin dhe kryetarin e ko-munës;

• të përgatitur mbledhjet e këshillit të komunës dhe komisioneve të tij të përhershëm dhe të për-kohshëm;

• të kryer punë profesionale për këshillin dhe krye-tarin e komunës;

• të udhëheqë kontabilitetin e komunës;

• të përcjellur problematikën nga lëmitë nën kom-petenca të komunës, të kryejë analiza të situatës

19dhe të fi llojë iniciativa dhe të parashtrojë propozi-me për zgjedhjen e tyre;

• të udhëheqë informata dhe të dhëna në lidhje me aktivitetet e komunës, me kërkesë të organeve kompetente ose në bazë të ligjit;

• të udhëheqë me dokumentet e komunës, t’i ruan deri te asgjësimi i tyre, gjegjësisht të dorëzimit deri të Arkivi shtetëror i Republikës së Maqedonisëа;

• të kryejë punë të tjera, që do t’i përcaktojnë këshi-ll i dhe kryetari i komunës.

2.3.1. Organizimi

Organizimi dhe rregullimi i organizatës, fushëveprimi dhe mënyra e kryerjes së detyrave të administraës ko-munale kryhet me vendim që e sjell këshilli me pro-pozim të kryetarit.

Administrata komunale, duhet të organizohet në seksione dhe njësi. Gjatë përcaktimit të seksioneve, gjithnjë duhet pasur parasysh madhësinë e komunës, zhvillimi i saj, suazat e kompetencave etj. Si do qoftë, administrata komunale nuk mund të ketë më pak se dy seksione.

Numri i ekzekutuesve, kushtet që duhet të plotëso-jnë, titujt e tyre në pajtim me Rregulloren për përsh-krimin e titujve dhe përshtatshmërinë e vendeve të punës me grupet e titujve, të përcaktuar me Ligjin për nënpunësit shtetërorë, si dhe përshkrimi dhe përca-ktimi i vendeve të punës dhe detyrave punuese, që duhet të kryejnë, përcaktohen me rregulloren për sis-temim, të cilin e sjell kryetari i komunës.

Duke pasur parasysh faktin se administrata komuna-le organizohet për kryerjen e punëve nën kompeten-ca të këshillit dhe kryetarit të komunës, nga suksesi dhe efi kasiteti i administratës komunale në masë të madhe varet edhe suksesi dhe efi kasiteti i organeve të komunës. Për këtë shkak, shumë shkurt do t’ju njohtojmë më statusin e të punësuarve në adminis-tratën komunale, punësimin, të drejtat dhe obligimet e nëpunësve shtetërorë, rrogat dhe kompensimet e rrogave, përparimin, vlerësimin dhe përgjegjësinë.

2.3.2. Statusi i të punësuarve

Të punësuarit në administratën komunale, që kryejnë punë profesionale, normativo-juridike, ekzekutive, administrativo-drejtuese dhe zgjidhin punë adminis-trative, kanë status të nëpunësit shtetëror. Me fi timin e statusit të nëpunësit zyrtar për të punësuarit në administratën komunale në pjesën e punësimit, të drejtave dhe obligimeve, sistemin e rrogave dhe kom-penzimeve të rrogave, përgjegjësisë, vlerësimit dhe ndërprerjes së punësimit, do të aplikohen dispozitat e Ligjit për nëpunës shtëtëror.

Këtu mund të paraqitet pyetja nëse të gjithë të punësuarit në administratën komunale kanë statu-sin e nëpunisit shtetërorë. Përgjigja mund të gjen-det në vetë nocionin nëpunës shtetëror. Nëpunës shetëror është personi, që kryen punë profesio-nale, normativo-juridike, ekzekutive, administrati-vo - drejtuese dhe zgjidh punë administrative në pajtim me këtë ligj. Nga ky defi nicion i nëpunësit shtetëror, mund të konkludohet se të punësuarit në administratën komunale, që kryejnë punë adminis-trativo-teknike ose punë ndihmëse nuk kanë status të nëpunësit shtetëror dhe për të drejtat, obligimet dhe përgjegjësitë e tyre vlejnë dispozitat e ligjëdhë-nies punuese. D.m.th., jo të gjithë të punësuarit na administratën komunale, kanë status të nëpunësve shtetëror. i të drejtave, obligimeve dhe përgjegjë-sive, si dhe punësimi dhe vlerësimi i nëpunësve shtetërorë me ligj të posaçëm, do të thotë ndarje e tyre nga të punësuarit e tjerë për shkak të speci-fi kës së punës, që e kryejnë. Me zgjidhje të këtillë, nëpërmjet afi rmimit të parimeve ta administratës komunale, profesionale, të depolitizuar, efi kase dhe të përgjegjshme, sigurohet ofrim i shërbimeve për qytetarët në kohë dhe me kualitet. Kjo zgjidhje, jep mundësi administrata publike të jetë shërbyes i vër-tetë i qytetarëve.

2.3.3. Klasifi kimi i nëpunësve shtetëror

Nga përgjigja e pyetjes pse është i nevojshëm orga-nizmi i administratës komunale, u konstatua se punët, që ajo do të kryejë janë të domosdoshme për funksio-nimin e organeve komunale. Poashtu, shihet se funk-sionet e komunës nuk janë të njëjta por dallohen. Për disa është e nevojshme aftësi dhe profesionalitet më i madh, ndërsa për disa-aftësi dhe profesionalitet më i vogël. Për shkak të gjithë kësaj, është bërë klasifi kim i nëpunësve shtetëror dhe ata janë të klasifi kuar në tre grupe:

• nëpunës udhëheqës shtetëror

• nëpunës profesional shtetëror

• nëpunës profesional-administrativ shtetëror

Gjatë kryerjes së këtij klasifi kimi, janë marr parasysh dy kritere. Njëri, që ka të bëjë me karakterin e detyra-ve zyrtare, gjegjësisht karakterit të punëve, që do të kryejnë dhe kriteri i dytë është arsimi.

Nëpunësit shtetëror, që janë në grupin e parë dhe të dytë, gjegjësisht që janë nëpunës udhëheqës sh-tetëror dhe nëpunës profesional shtetëror, patjetër duhet të kenë arsim të lartë.

Nëpunësit shtetëror të grupit të tretë është e nevojsh-me të kenë arsim të mesëm, sepse ata kryejnë punë më të thjeshta.

20Në grupin e nëpunësve udhëheqës shtetëror, bëjnë pjesë: sekretari gjeneral, seketari shtetëror, këshi-lltari shtetëror, udhëheqësi i seksionit, ndihmës i udhëheqësit të sektorit dhe udhëheqësi i seksionit.

Në grupin e nëpunësve profesional shtetëror, bëjnë pjesë nëpunësit me titujt, si vijon: këshilltar, bash-këpunëtor i lartë, bashkëpunëtor dhe bashkëpunëtor i ri.

Në grupin e trëtë, gjegjësisht në grupin e nëpunës-ve profesional-administrativ shtetëror, bëjnë pjesë nëpunësit me titujt, si vijon: referent i pavarur, refe-rent i lartë, referent dhe referent i ri.

Me këtë klasifi kim, është paraqitur strukturë e njëjtë e titujve në organet e pushtetit. Janë paraparë 13 tituj, që mund të hasen në strukturën kierarkike të çfarëdo organi të pushtetit ligjdhënës, ekzekutiv dhe juridik, ndërsa në pushtetin lokal 10 tituj (pa sekretar gjene-ral, sekretar shtetëror dhe këshilltar shtetëror).

2.3.4. Punësimi

Një person, që të mund të punësohet në adminis-tratën komunale si nëpunës shtetërorë, duhet të plotësojë disa kushte, të caktuara me ligj. Si nëpunës shtetëror mund të punësohet person, i cili është sh-tetas i Republikës së Maqedonisë, i moshës madhore, me shkallë adekuate të arsimit, me pervojë të duhur punuese (përveç për titujt bashkëpunëtor i ri dhe re-ferent i ri), të mos i është shqiptuar masa e sigurisë për ndalim të kryerjes së profesionit, veprimtarisë ose detyrës dhe me aftësi të përgjithshme shëndetësore. Përveç këtyre kushteve të përgjithshme në aktin e sis-tematizimit, mund të parashihen edhe kushte të tjera plotësuese si psh. njohja e gjuhës së huaj, njohja e punës me kompjutor, etj.

Punësimi mund të realizohet vetëm sipas procedurës së paraparë më ligj. Kjo procedurë fi llon me dorëzi-min e kërkesës për nevojë për punësim, deri te Agjen-sioni për nëpunës shtetëror; nëpërmjet publikimit të shpalljes nga ana e Agjensionit; dhënies së provimit profesional (përveç për bashkëpunëtorë të ri dhe re-ferent të ri); përpilimin e listës së kandidatëve, të ci-lët e kanë dhënë provimin profesional; seleksionimin nga ana e komisionit dhe zgjidhjes nga ana e kryetarit të komunës, si funksioner, i cili udhëheq me adminis-tratën komunale.

2.3.5. Të drejtat e nëpunësve shtetërorë

Nëpunësit shtetëror kanë të drejtë për aktivitet poli-tik, që shprehet nëpërmjet anëtarësisë në parti poli-tike, si mundësi për veprim politik. Meqë më lartë në tekst thamë se administrata komunale duhet të jetë

shërbyes i qytetarëve, kjo e drejtë ka kufi zime të ca-ktuara.

Nëpunësit shtetëror kanë të drejtë të themelojnë sin-dikate, kanë të drejtën e grevës, të drejtën e mbrojt-jes, të drejtën dhe obligimin të aftësohen profesiona-lisht, të drejtën e pushimit dhe mungesës, si dhe të kërkojnë mbrojtje të drejtave të tyre.

2.3.6. Obligimet

Nëpunësi shtetëror është i obliguar të kryejë punët me ndërgjegjshmëri, profesionalitet dhe në mënyrë efi kase, në rregull dhe në kohë, në pajtim me Kushte-tutën, ligjet dhe statutin e komunës. Nëpunësi shte-tëror është i obliguar të kryejë punët në mënyrë të pa anshme dhe pa shtypje dhe ndikime nga partitë poli-tike. Gjatë kryerjes së punëve, të mos udhëhiqet nga bindjet e tij politike, nga interesat personale fi nanci-are, të mos bën keqpërdorimin e autorizimeve dhe statusin, që e ka si nëpunës shtetëror dhe të mbrojë dinjitetin e organit, në të cilin punon.

Nëpunësi shtetëror është i obliguar të kryejë urdhërat e funksionarit, që udhëheq me organin, gjegjësisht të nëpunësit shtetëror që është i mbicaktuar në kierarki dhe të respektojë ato urdhëra në pajtim me Kushte-tutën, ligjin dhe statutin e komunës ose në pajtim me dispozitë tjetër. Nëpunësi shtetëror, nëse konsideron se urdhëri i dhënë nuk është në pajtim me Kushte-tutën, ligjin, statutin e komunës ose në nuk është pajtim me dispozitë tjetër, është i obliguar për këtë të njohtojë personin, i cili e ka urdhëruar. Nëse urdhëri i njëjtë është i dhënë në formë të shkruar, nëpunësi shtetëror do të sillet sipas tij, përveç kur ai konsideron se kryerja e urdhërit paraqet vepër penale. Në rast të këtillë, menjëherë informon nëpunësin shtetëror, që është drejtëpërdrejtë i mbicaktuar i nëpunësit, që ka dhënë këtë urdhër.

Obligime tjera të nëpunësit shtetëror, janë: të ruajë sekretin shtetëror dhe sekretin profesional dhe, nëse punon me palë të mbajë në vete të shënuar emrin dhe titullin.

Nëpunësi shtetëror edhe pse është anëtar i partisë po-litike, nuk guxon në mënyrë direkte të merr pjesë në fushatat zgjedhore ose paraqitje tjera publike të këtij lloji, gjatë kohës së punës. Nëpunësi shtetëror-anëtar i partisë politike nuk guxon të mbajë ose të paraqet simbolet e partisë politike të tij në hapësirat e tij pu-nuese.

2.3.7. Avancimi dhe sistemi i rrogave

Me avancim kuptohet mundësia e nëpunësit shte-tëror të fi tojë titull, që është më i lartë se titull i që ka. Nëse nëpunësi shtetëror është me titull bashkëpunë-

21tor i lartë, avansim do të ketë nëse kalon në titullin këshilltar, sepse në kierarkinë titulli këshilltar është më lartë i ranguar se titulli këshilltar i lartë. Kushti themelor për avancimin e nëpunësit shtetëror është ekzistimi i vendit të zbrazët me titull më të lartë. Më tutje, për këtë vend të zbrazët, ashtu si edhe për çdo vend tjetër, publikohet shpallje. Të drejtë për t’u pa-raqitur, përveç nëpunësit shtetëror të punësuar me titull më të ulët, kanë edhe secili person tjetër, që punon në sektorin publik ose privat. Nëpunësi shte-tëror, së bashku me të gjithë kandidatët e lajmëruar, që i plotësojnë kushtet, jep provim profesional. Re-zultatet e provimit të dhënë profesional, janë bazë për rangimin dhe përpilimin e listës së kandidatëve më të suksesshëm. Nëse nëpunësi shtetëror zgjidhet në këtë munëyrë, kjo do të thotë edhe avancim të tij.

Nëpunësit shtetërorë kanë të drejtë për rrogë, çështjë që është e rregulluar në mënyrë sistemore dhe vlen për tërë kategorinë e nëpunësve shtetëror.

Rroga e nëpunësve shtetërorë përbehet prej dy kom-ponentave: komponenta themelore the komponenta e veçantë.

Komponentën themelore e përbëjnë: rroga themelo-re, shtesa e rrogës për titull dhe shtesa e rrogës për karierë. Në këto pikë llogaritet edhe puna e kaluar.

Shtesa e rrogës për titull i përmban poenët për çdo titull dhe është e përcaktuar me ligj.

Shtesa për karierë vlerëson profesionalitetin e seci-lit nëpunës shtetëror për çka, paraprakisht, duhe të plotësohen kushte të caktuara. Është e nevojshme të fi tohet vlerësim pozitiv për punën e nëpunësit shte-tëror dhe përvojë minimum në shërbimin shtetëror.

Komponenta e veçantë, përbëhet prej: shtesës së rro-gës për kushte të veçanta dhe shtesës së rrogës për punë jashtë orarit punues.

Nga 1 janari 2009, llogaritja e rrogave për të gjithë të punësuarit, kryhet në pajtim me dispozitat me të cilën rregullohet pagesa e të punësuarve, ku u zbatua kon-cepti i llogaritjes dhe pagesa e rrogës bruto, dhe për rregullim më të ngushtë edhe llogaria e Ministrisë për fi nanca solli Udhëzim.

2.3.8. Përgjegjësia

Vërejtëm se detyrat e nëpunësve shtetëror janë të ba-zuar mbi parimet e ligjshmërisë, efi kasitetit, efektivi-tetit, ekonomitetit, transparencës, neutralitetit, jodis-kriminimit, barazisë, drejtësisë dhe sigurisë. Mospër-

mbajtja ndaj këtyre parimeve, gjegjësisht moskryerja e obligimeve të nëpunësve shtetëror, sjell si pasojë përgjegjësi. Përgjegjësia mund të jetë disiplinore dhe materiale. Te përgjegjësia disiplinore, lëndimi mund të paraqitet si parregullësi disciplinore (formë më e lehtë) dhe kundërvajtje disiplinore (formë më e rëndë).

Nëse nëpunësi shtetëror gjatë kryerjes së punëve të tij, ka shkaktuar dëm ndaj organit ku punon ose ndaj personit të tretë, ai do të përgjigjet materialisht në pajtim me dispozitat e Ligjit për nëpunës shtetëror.

2.3.9. Vlerësimi

Vlerësimi bëhet për të fi tuar vlerësim objektiv për nëpunësin shtetëror, për punën e tij, për kontributin, efi kasitetin, kualitetin dhe profesionalitetin në kryer-jen e detyrave zyrtare. Vlerësimi bëhet për çdo vit, më së voni deri në fund të kalimit të tre mujorit të parë në vitin e ardhshëm, për vitin e kaluar.

Vlerësimi bëhet në bazë të të dhënave për kriteriumet për vlerësim (siç janë: njohuria dhe aftësia profesio-nale, rezultatet e arritura në punë, kreativitet dhe af-tësi, etj.) dhe punët e kryera gjatë vitit të kaluar. Gjatë vlerësimit, mund të jepen notat, si vijon: “dallohet”, “kënaq” dhe “nuk kënaq”.

2.3.10. Ndërprerja e marrëdhënies së punës

Përveç rasteve të parashikuara në Ligjin për marrëdhë-nie të punës, marrëdhënia e punës, nëpunësit sh-tëtëror i ndërpritet:

• nëse është i gjykuar për vepër penale në lidhje me detyrën zyrtare ose vepër tjetër penale, që e bën të padenjë për nëpunës shtetëror, me ditën e dorëzimit të gjykimit të plotëfuqishëm.

• në rast kur nëpunësi shtëtëror-praktikant nuk e ka-lon provimin për praktikant

• në rast kur nëpunësi shtetëror nuk e pranon ven-dosjen e tij në vend tjetër të punës, si pasojë e vlerësimit vjetorë të fi tuar - “nuk kënaq” dhe

• në rast të heqjes ose bashkimit të organit, zvogëli-mit të kompetencave, zvogëlimit të sasisë së punës ose ndryshimit në organizimin e brendshëm me heqjen e vendeve të punës për shkak të ndryshi-meve strukturale, nëpunësi shtetërorë nuk vendo-set në organin e njëjtë në vend të njëjtë ose më të ulët të punës ose nëse e refuzon këtë caktim.

22

3.1. SISTEMI I FINANCIMIT PUBLIK LOKAL

Ndërtimi i sistemit adekuat për fi nancimin e njësive të vetëqeverisjes lokal, është një ndër punët më të rëndësishme në procesin e decentralizimit dhe për-gjithësisht, në reformën e sistemit të vetëqeverisjes lokale. Është e vërtetë e vjetër se fi timi i kompetenca-ve të mëdha, pa sigurimin e parave të nevojshme për realizimin e tyre të suksseshëm, më tepër ështe barrë se drejtësi.

Është mjaft i rëndësishëm implementimi i nenit 9 të Kartës evropiane për vetëqeverisjen lokale të Këshillit të Evropës, veçanërisht:

- burimet e mjeteve të jenë përkatëse me obligimet e reja;

- më së paku një pjesë e burimeve të rrjedh nga ta-ksat dhe kompensimet lokale, për trë cilat në sua-zat ligjore vetë do t’a përcaktojnë nivelin

- burimet e mjeteve të jenë të mjaftueshme dhe elastike;

- të implementohet barazi fi nanciare për mbrojtjen e komunave më të dobëta në mëynrë fi nanciare dhe komunat të jenë të konsultuara gjatë ndarjes së mjeteve;

- mjetet, që i’u transferohen komunave, të mos kenë karakter të mjeteve të dedikuara komunat të kenë qasje në tregun nacional të kapitalit.

Me sistemin duhet të sigurohet autonomi e komuna-ve dhe e drejta për udhëheqje të politikës në suazat e autorizimeve të tyre.

3.2. BUXHETI

Buxheti është dokumenti më i rëndësishëm, të cilin Këshilli i komunës e aprovon në kuadër të një viti.

Këtu mund t’a cekim edhe faktin se me shfrytëzimin gjithnjë e më të madh të fondeve para aderuese të BE-së, ekziston kërkesë të komunave që konform pla-neve të tyre strategjike, të cilat miratohen 3, 4 ose 5 vite duhet të miratohen edhe buxhete adekuate për numrin e njejtë të viteve.

Buxheti është plan vjetor për fi nancimin e funksio-neve dhe obligimeve të njësive të vetëqeverisjes lo-kale i përbërë nga vlerësimi vjetor i të ardhurave dhe shpenzimeve sipas dedikimit paraprak. Me atë plan vjetor konkretizohen në numra ndarjet e komunave. Me buxhetin, përcaktimet e komunës, konkretizohen në numra.

Prandaj, buxheti, jo vetëm që defi non mënyrën e shpenzimit të të hollave por është edhe plan, me të cilin përcaktohen prioritetet e komunës. Përcaktohet çfarë, sa dhe cilat projekte do të realizohen, gjatë vitit.

Në bazë të ligjit për vetëqeverisje lokale dhe ligjit për fi nancimin e njësive të vetëqeverisjes lokale, buxh-etin për vitin e ardhshëm e sjell këshilli i komunës, me propozim të kryetarit të komunës, më së voni deri më 31 dhjetor të vitit në rrjedhë.

Nëse këshilli i komunës për çfarëdo arsye nuk e sjell buxhetin në afatin e paraparë, është i obliguar të sjell vendim për fi nancim të përkohshëm dhe plan fi nanci-ar për zbatimin e tij për çerekun e parë të vitit.

Buxheti i komunës përgatitet sipas Ligjit për buxh-ete dhe udhëzimeve të dhëna nga ana e ministrit të fi nancave. Ai duhet të jetë i balancuar, gjegjësisht nuk është i lejuar të përmbajë defi cit buxhetor. Komuna është e obliguar, në afat prej 15 ditësh nga dita e sjell-jes së buxhetit, t’a dorëzojë të njejtin deri te Ministria e fi nancave për shkak të ndjekjes së shpenzimit të përgjithshëm publik në vend.

Gjatë sjelljes së buxhetit, këshilli i komunës është i detyruar të sjell edhe vendim për zbatimin e buxhe-tit.

Është me rëndësi të potencohet se mjetet e buxh-etit duhet të shpenzohen me dedikim sipas shumës së përcaktuar. Buxhetimi është proces i planifi kimit dhe caktimit të të ardhurave të komunës, sipas prio-riteteve të përcaktuara për kënaqjen e nevojave dhe kërkesave.

Procesi fi llon, më së voni deri më 30 shtator deri kur ministri i fi nancave dorëzon cirkular buxhetor, me të cilin komunat lajmërohen për indikatorët themelorë makroekonomik, drejtimet kryesore për përgatitjen e

FINANCIMI DHE BUXHETI3

23buxhetit, donacionet për komunën që do të transfe-rohen nga Buxheti i Republikës së Maqedonisë, nga buxhetet e fondeve, si dhe nga të ardhurat prej bu-rimeve tjera.

Buxhetimi kryhet në faza në afate të caktuara me ka-lendarin buxhetor të sjellur nga këshilli i komunës.

Kryetari i komunës dorëzon drejtimet kryesore për sjelljen e buxhetit deri te shfrytëzuesit e buxhetit.

Pastaj,shfrytëzuesit e buxhetit dorëzojnë planet e tyre fi nanciare deri te kryetari i komunës, e ai e dorë-zon propozim-buxhetin deri te këshilli i komunës.

Pjesëmarrja e qytetarëve në procesin e krijimit të buxhetit të komunës është shumë e rëndësishme. Pa pushtet të hapur, nuk ka shoqëri demokratike.

Levërdia është e dyanshme, sepse:

- qytetarët marrin pjesë ne përcaktimin e prioritete-ve, e pastaj në kontrollin gjatë realizimit të tyre;

- qeveria e provon drejtësinë e politikës së tyre dhe përforcon besimin midis qytetarëve.

Kjo më së miri bëhet me dorëzimin e informaci-oneve paraprake deri te të gjithë të interesuarit për buxhetin, me lutje për paraqitjen e mendimit të tyre. Pastaj, me organizim të tribunave publike në bashkësitë lokale dhe urbane për shoqatat e qytetarëve, institucioneve nga lëmia e arsimimit, mbrojtjes sociale, kulturës, sportit.

Pas mbarimit të diskutimit publik dhe përfshimit të propozimeve të vyeshme në tekst, propozim-buxheti dorëzohet deri te këshilli për aprovimin e tij.

Në disa vitet e fundit, BNJVL në bashkëpunim me Agjensionin Zvicëran për zhvillim dhe bashkëpunim, zhvilloi një koncept të involvimit të qytetarëve gjatë miratimit të vendimeve investuese të rëndësishme, i quajtur Forume në bashkësitë. Një pjesë e këtij ko-cepti është edhe shfrytëzimi i veglës së Forumeve dhe gjatë planifi kimit buxhetor.

Gjatë vitit fi skal, nëse të ardhurat dhe shpenzimet nuk realizohen sipas planit, kryetari i komunës i propo-zon këshillit të komunës ndryshime dhe plotësime të buxhetit (rebalans). Për realizimin e buxhetit, përgji-gjet kryetari i komunës. Për fi nancimin e harxhimeve të pa planifi kuara ose të atyre më pak të planifi kuara planifi kohet rezervë buxhetore.

Të gjithë shfrytëzuesit e buxhetit, deri te kryetari i komunës, dorëzojnë raporte mujore për realizimin e planeve të tyre fi nanciare, kurse kryetari i komunës dorëzon raporte kuartale për kryerjen e buxhetit deri te Ministria e fi nancave dhe këshilli i komunës. Këshi-ll i i komunës sjell llogari vjetore të buxhetit për vitin

paraprak, me propozim të kryetarit të komunës pas skadimit të vitit fi skal më së voni deri me 15 mars dhe e dorëzon deri te Ministria e fi nancave më së voni deri me 31 mars të vitin në vijim.

Këshilli i komunës, miraton edhe raport vjetor, që për-bëhet nga:

- llogaria vjetore;- raporti për mjetet, kërkesat, obligimet dhe buri-

met e mjeteve dhe vlerën e tyre;- raporti pë realizimin e programeve investuese,

donacioneve me dedikim, kapitale, bllok-do-tacioneve dhe dotacioneve për kompetencat e deleguara, dhe

- raport nga kontabilisti përgjegjës, me të cilin vër-tetohet saktësia dhe besueshmëria e llogarisë vje-tore.

Komunat për punën e tyre përgjigjen vetëm para qytetarëve të tyre, për të cilët në fakt edhe egzis-tojnë. Qytetarët, gjegjësisht obliguesit tatimor patjetër duhet të dinë ku, si, sa dhe për çka harx-hohen të hollat e tyre, që në baza të ndryshme hyjnë në buxhetin e komunës. Publiku, përgje-gjësia dhe transparenca kanë rënëdsi të veçantë. Komunat kanë obligim t’ju prezentojnë raporte qytetarëve të tyre për të ardhurat dhe shpenzimet e realizuara të planifi kuara, për projektet e reali-zuara, me qëllim që qytetarët të mund të vlerëso-jnë si punon qeveria lokale.

3.3 FINANCIMI I KOMUNAVE

Sigurimi i mjeteve fi nanciare është shumë i rëndë-sishëm për krijimin e kushteve për realizimin e kom-petencave. Idetë e mëdha nuk vlejnë as pesë para, nëse nuk kanë mbështetje fi nanciare.

Kryetarët e komunave gjatë orarit të punës, janë të angazhuar në kërkimin e mbështetjes për projektet, gjetjen e partnerëve, përgatitja e projekteve të cilat do të shfrytëzohen nga fondet IPA ose fonde tjera, si-gurimi i granteve etj.

3.3.1 Burimet e fi nancimit

Komunat fi nancohen nga burimet e tyre të të ard-hurave, nga donacionet prej buxhetit qendror, nga buxhetet e fondeve dhe me huazim.

Burimet personale të të ardhurave janë të ardhura që sigurohen nëpërmjet tatimeve lokale, taksave lokale, kompenzimeve lokale dhe nga të ardhurat nga pronësia. Në tatimet lokale bëjnë pjesë: tatimi i pronës; tatimi i trashëgimisë dhe dhuratës; tatimi i qarkullimit të patundshmërive dhe tatime tjera lokale të përcaktuara me ligj.

24Taksa lokale, janë: taksat komunale, taksat administra-tive dhe taksa tjera lokale të përcaktuara me ligj.

Kompensime lokale, janë: kompeszimet për përcakti-min e tokës ndërtimore, kompensimet prej veprim-tarisë komunale dhe kompeszimet për planet hapë-sinore dhe urbane dhe kompeszime tjera lokale të përcaktuara me ligj.

Komuna mund të realizojë të ardhura edhe prej: pronësisë (të ardhura nga qiraja, të ardhura prej inte-resit dhe të ardhura nga shitja e pronës), donacione-ve, nga dënimet me të holla të përcaktuara me ligj, të ardhura nga vetëkontributi dhe të ardhura tjera të përcaktuara me ligj.

Komuna nuk ka të drejtë të shesë pronë, me tjetërsi-min e së cilës mund të çrregullohet kryerja e funksio-neve publike dhe kompetencave të komunës.

Komuna, si në shumë shtete tjera, realizon një pjesë të të ardhurave edhe nga tatimi personal i të ardhurave dhe atë 3% nga tatimi personal i të ardhurave perso-nale nga rrogat e personave fi zik, të cilët vazhdimisht jetojnë dhe banojnë në komunë (d.m.th. nëse punoni në një komunë e jetoni në tjetër, tatimi i të ardhurave do të rrjedh në komunën në të cilën jetoni) tërë sasinë e tatimit personal të të ardhurave të personave fi zik, që merren me veprimtari artizanati, sipas vendit të re-gjistrimit të veprimtarisë.

Të ardhurat nga donacionet në formë të mjeteve fi -nanciare, janë të ardhura të buxhetit, ndërsa dona-cionet në sende evidentohen si pronë e komunës. Në periudhën e tranzicionit, donacionet ishin shumë të rëndësishme për komunat. Kështu do të jetë edhe për një kohë të shkurtër të caktuar. Por, për zhvillim afatg-jatë dhe stabil të komunave, patjetër duhet të krijohet sistem i qëndrueshëm i bazuar në burime stabile dhe të qëndrueshme të të ardhurave. Me shpalljen e ve-tëkontributit nëpërmjet referendumit, mund të sigu-rohen mjete për plotësimin e nevojave të caktuara të qytetarëve.

Në të kaluarën vetëkontributet ishin të shpeshtë dhe duke i faleminderuar atyre, janë ndërtuar shumë ob-jekte të rëndësishme komunale, infrastrukturore. Re-ferendumi tanimë është i rrallë për shkak të gjendjes së rëndë ekonomike dhe sociale, papunësisë së ma-dhe dhe zvogëlimit të fuqisë blerëse.

Nga Buxheti i Republikës dhe nga buxhetet e fonde-ve, sigurohen të ardhura plotësuese, në formë të do-tacioneve për fi nancimin e kompetencave të përca-ktuara me ligj dhe për realizimin e prjekteve kapitale investuese.

Të ardhurat në lartësi prej 4.5 % të tatimit të vlerës së shtuar, përgjithsisht të mbledhura në vitin paraprak

fi skal, do të caktohen sipas numrit të banorëve (mi-nimum 50%) dhe kritereve tjera të përcaktuara me rregulloren. Çdo vit më së voni në muajin qershor, rregullorja shqyrtohet nga komisioni për ndjekjne dhe zhvillimin e sitemit të fi nancimit të komunave. Ky komision përbëhet prej 9 anëtarëve, prej të ci-lëve katër janë përfaqësues të pushtetit qëndror e pesë emërohen nga BNJVL. Mjetet e ndara në këtë mënyrë, kanë karakterin e mjeteve për barazim fi nan-ciar të komunave. Komunat kanë të drejtë në mënyrë të pavarur të vendosin për shpenziimin e këtyre mje-teve. Risi që u krijua para 4 vitesh, ndlrsa e dedikuar për mbrojtjen e komunave më të vogla, është se nga 4,5% i mbledhur nga TVSH, çdo komunë merr shumë të barabartë respektivisht 3 milion denarë. Mjetet tjera ndahen, kështu që 12% shkojnë për Qytetin e Shkupit dhe komunat në të, ndërsa 88% shkojnë për komunat tjera. Konform kritereve të miratuara, mjetet ndahen sipas formulës ku 65% janë shpërndarë kon-form numrit të banorëve, 27% konform sipërfaqes së komunës, ndërsa 8% ndaj numrit të vendeve të ba-nuara në komunë. Në Qytetin e Shkupit dhe komunat në Shkup shfrytëzohen të njejtat kritere, edhe me një shpërndarje, në të cilën prej 40% nga shuma e marrë shkojnë në Qytetin e Shkupit, ndërsa 60% në komu-nat në Shkup.

Dotacione me dedikim u shpërndahen komunave, projekteve dhe institucioneve ose programeve, nga Ministria së fi nancave, sipas propozimit të ministrive kompetente dhe fondeve për fi nancimin e aktivitetit konkret. Donacionin e dedikuar e fi tojnë vetëm ko-munat të cilat gjenden në fazën e parë të decentrali-zimit fi skal. Në momentin e shkrimit të këtij teksti 17 komuna janë në fazën e parë të decentralizimit fi skal, por numri ndryshohet dhe varet nga plotësimi i kri-tereve për hyrjen në fazën e dytë të decentralizimit fi skal.

Për fi nancimin e projekteve investuese, jepet dotaci-on kapital në bazë të programit të caktuar nga ana e Qeverisë. Komunat duhet të përgatisin projekte kualitative, për projekte, që i tejkalojnë mundësitë e komunave.

Bllok dotacioni përcaktohet për fi nancimin e kompe-tencave të komunës në lëminë e kulturës, sportit dhe rekreimit, shkollimin fi llor dhe të mesëm dhe mbrojt-jen sociale.

Paraprakisht, ministritë dhe fondet kompetente, për-gatisin metodologji për përcaktimin e kritereve për shpërndarje. Shpërndarja e mjeteve nga bllok-dotaci-onet, detyrimisht duhet të merr mendim nga Komisi-oni për ndjekje dhe zhvillim të sistemit të fi nancimit të komunave.

25 3.3.2. Përcjellje e zhvillimit të sistemit të

fi nancimit të komunave

Koha është dëshmitari dhe gjykuesi më i mirë për gjithçka. Sistemi për fi nancimin e komunave, që u përcaktua me decentralizimin e pushtetit, i nënsh-trohet testit të kohës. Duhet të përcillet zhvillimi i tij dhe zbatimi i kritereve për shpërndarjen e dotacio-neve. Sistemi duhet të përmirësohet dhe përsoset me ndërmarrjen e masave konkrete për tejkalimin e mungesave. Për këtë qëllim, si dhe për përcjelljen e transparencës së procedurave, përgatitjen e rapor-teve, përgatitjen e masave dhe propozimeve, përc-jelljen e shfrytëzimit të dotacioneve me dedikim , Qeveria formon Komision për përcjelljen e zhvillimit të sistemit të fi nancimit të komunave. Në Komision, përveç përfaqësuesve të Ministrisë për vetëqeverisje lokale, Ministrisë për fi nanca dhe Ministrisë për punë dhe politikë sociale, anëtarë janë edhe pesë përfaqë-sues të komunave të propozuar nga Bashkësia e njësi-ve të vetëqeverisjes lokale, BNJVL.

3.4. PËRCAKTIMI DHE ARKËTIMI I TË ARDHURAVE TË KOMUNAVE

Administrata komunale është e autorizuar për përca-ktimin dhe mbledhjen e të ardhurave të komunës. Ko-muna, për shkak të mungesës së kapaciteteve për ad-ministrimin me të ardhurat personale ose për shkaqe tjera mund të lidh kontratë me komunë tjetër ose me Drejtorinë për të ardhura publike.

Çdo komunë duhet të ketë, së paku, tre persona të punësuar në administratën komunale të kualifi ku-ar për përcaktimin dhe mbledhjen e tatimeve për të marrur mbi vete kryerjen e kësaj pune. I obliguari për tatim të pronës është i obliguar të dorëzojë lajmërim tatimor për pronë të re dhe për të dhëna tjera deri sa ka ndryshime të të njejtave në paraqitjen tatimore pa-raprake dhe atë deri me 31 janar të vitit, për të cilin kryhet përcaktimi i tatimit.

Kryetari i komunës sjell vendim për lartësinë e tatimit të pronës dhe e dorëzon deri te të ngarkuarit me këtë tatim, më së voni deri me 31 mars të vitit në rrjedhë.

Shkalla e tatimit të pronësisë është prej 0.10% deri 0.20%, ndërsa niveli i tatimit të qarkullimit të pa-tundshmërive është prej 2% deri 4%. Niveli i tatimit të trashëgimit dhe dhuratës për rendin e dytë të trashi-gimisë, është prej 2% deri 3%, ndërsa për rendin e tretë të trashëgimisë, prej 4% deri 5%. Nuk egziston shkallë shkallë e tatimit të trashëgimisë së rendit të parë. Baza tatimore për të gjitha llojet e tatimeve ësh-të vlera tregëtare e të gjitha llojeve të pronësisë, që përcaktohet sipas metodologjisë të përcaktuar nga ana e Qeverisë së Republikës së Maqedonisë, me pro-pozim të Ministrisë së fi nancave, ndërsa përcaktimin e

kryen komisioni i formuar nga Këshilli i komunës. Tak-sat komunale paguhen për shfrytëzimin e të drejtave, sendeve dhe shërbimeve të përcaktuara, me interes publik dhe rëndësi lokale, nga ana e personave juri-dik dhe fi zik, të cilët kryejnë veprimtari dhe nga ana e qytetarëve. Ato paguhen sipas Tarifës për taksa ko-munale, që është pjesë përbërëse e Ligjit për taksa komunale. Lartësinë e taksës komunale me vendim e përcakton këshilli i komunës në suazat e përcaktuara me Tarifën për taksat komunale.

Me përpjekje të mëdha BNJVL dhe në bazë të bise-dimeve me Qeverinë e RM, në vitin 2007, veprohet ndryshim në ligjin për tatimet mbi pronën, me çka për herë të parë prej pavarësisë komunat fi tuan mundësi të paguajnë edhe tatimin e pronës të subjekteve juridike dhe atë në tërë pronën e tyre. Me këtë ndikonte në rritjen e buxhetit të njësive të vetëqeverisjes lokale. Ligji fi lloi të zbatohet prej 01.01.2008.

Taksa administrative paguhen për dokumentet dhe veprimet në punët administrative te organet e ko-munës, organet e komunave të qytetit të Shkupit dhe organet e Qytetit të Shkupit, sipas dispozitave të Ligjit për taksa administrative.

Në vitin 2009 erdhi deri te ndryshimi i Ligjit për koncesione të lëndëve të para minerale, me çka u munëdusa që njësitë e vetëqeverisjes lokale të fi tojnë 78% nga fi timi i përgjithshëm i koncesione-ve të lëndëve të para minerale të cilat realizohen në territorin e njësisë përkatëse të vetëqeverisjes lokale.

Në vitin 2007, në instistim të madh të BNJVL-së u ndryshua edhe ligji për taksat komunale. Me ndryshimet u ndryshua edhe njësia tarifore për pagesën e ndriçimit rrugor, me çka u ndihmua që njësitë e vetëqeverisjes lokale të mos akumulojnë borxhe nga kjo kompetencë.

Edhe një fl uks i rëndësishëm i buxheteve komuna-le, sigurisht që është edhe e ardhura nga shitja e tokës së pandërtuar ndërtimore, prej ku 80% der-dhen në arkat komunale.

3.5. MARRJE BORXH NGA ANA E KOMUNAVE

Komuna ka të drejtë të merr borxh në vend dhe jashtë tij.

Për mbulimin e mungesës së përkohshme të mjeteve të gatshme, komuna mund që në afat të shkurtër, të merr hua në shumë të përgjithshme, deri në 30% nga realizimi i të ardhurave të përgjithshme të buxhetit në vitin e kaluar fi skal.

26Për fi nancimin e investimeve kapitale, komuna mund të merr borxh në afat të gjatë, me çka shuma e për-gjishme vjetore për pagesën e borxhit, nuk guxon të tejkalojë 15% nga të ardhurat e përgjithshme të buxhetit në vitin e kaluar fi skal.

Ministria e fi nancave do të përcjell punën e komunave dhe, nëse pozitivisht i vlerëson raportet fi nanciare preh 2 vitesh dhe, nëse në kohëzgjatje prej dy viteve komu-na nuk ka obligime të pa paguara ndaj huadhënësve, komuna mund të merr borxh afatgjatë në vend dhe të jep garanca për ndërmarrjet publike që i ka themeluar. Qeveria e Republikës së Maqedonisë me mendim para-prak të Ministrisë për fi nanca, jep pajtim paraprak për marrje borxh nga ana e komunës jashtë vendit.

3.6. EVIDENCA KONTABILISTE, KONTROLLI DHE REVIZIONI

Komuna dhe shërbimet publike të themeluara nga komuna, mbajnë evidencë kontabiliste në pajtim me Ligjin për kontabilitet për buxhetet dhe shfrytë-zuesit e buxhetorë, në pajtim me parimet, praktikën dhe standardet e aprovuara të kontabilitetit, si dhe në pajtim me standardet ndërkombëtare për sekto-rin publik.Kryetari i komunës përcakton kontabilist përgjegjës (ekonomist i diplomuar me më së paku, pesë vjet përvojë pune në lëminë e fi nancave), i cili, së bashku me kryetarin e komunës, është përgjegjës për ligjshmërinë në punët e kontabilitetit.

Kryetari i komunës, respektivisht komuna, është e obliguar të vendos sistem dhe procedura për revizi-on të brendshëm, sipas standardeve ndërkombëtare për punë profesionale të revizionit të brendshëm të aprovuara nga Ministria e fi nancave.

Revizori i brendshëm (ekonomist i diplomuar ose ju-rist i diplomuar me, së paku, dy vjet përvojë pune në lëminë e fi nancave), emërohet nga ana e këshillit të komunës, me propozim të kryetarit të komunës. Ai është i pavarur dhe për punën e tij përgjigjet para kryetarit të komunës dhe këshillit të komunës. Re-vizionin e jashtëm të llogarive fi nanciare, e realizon Enti shtetëror për revizion. Kyetari i komunës është i obliguar të dorëzojë deri te Enti shtetëror për revi-zion raportin për realizimin e buxhetit dhe llogarinë përfundimtare të buxhetit, në afat prej 30 ditëve pas sjelljes së tyre.

3.7. JOSTABILITETI FINANCIAR I KOMUNËS

Jostabilitet fi nanciar i komunës krijohet kur:

- llogaria e komunës është bllokuar më gjatë se 6 muaj ose në periudhë prej 6 muajsh.

- në vazhdimësi çdo muaj, në gjendje të fundit të muajit, shuma e përgjithshme e borxheve të papaguara mbi 60 ditë, tejkalon 80% nga të ardhurat e realizuara në buxhetin themelor të komunës në vitin paraprak

Për tejkalimin e një gjendjeje të këtillë formohet Ko-mision për tejkalim të jostabilitetit fi nanciar. Ajo har-ton plan të masave dhe të aktiviteteve për tejkalimin e jostabilitetit fi nanciar të komunës.

3.8. IMPLEMENTIMI I DECENTRALIZIMIT FISKAL

Procesi i decentralizimit fi skal realizohet në faza, që të krijohen para kushte për transfer me sukses të kom-petencave nga niveli qendror në atë lokal. Të gjitha komunat nuk kanë kapacitet të njejtë për çka është e nevojshme kompetencat të ndërmerren gradualisht dhe të ketë sigurim fi llimor dhe adekuat të mjeteve për realizim efi kas dhe pa pengesa të kompetencave të transferuara.

Me qasjen në faza të decentralizimit fi skal, do të sigu-rohet transferim gradual i kompetencave, në pajtim me kapacitetet e komunave për marrjen e tyre dhe sigurim i drejtë dhe adekuat i mjeteve për kryerje efi -kase dhe pa pengesa të kompetencave të marra.

Transferi i mjeteve në fazën e parë të decentralizimit, do të fi llojë me 1 korrik të vitit 2005. Në bazë të Rre-gullores për metodologjinë për shpërndarjen e të ar-dhurave nga tatimi i vlerës së shtuar dhe Rregullores për metodologjinë e shpërndarjes së dotacioneve kapitale me dedikim, pa mjetet e parapara për rroga, do të fi llojë transferi i dotacioneve nga Buxheti i Re-publikës së Maqedonisë.

Transferi i mjeteve në fazën e dytë të decentralizimit, gjegjësisht të blok dotacioneve, fi lloi më 1 qershor të vitit 2007, me çka, Qeveria në pajtim me shkresat ligjore, formoi komision (në të cilin përfaqësuesit e ministrive të resorit, në mënytrë aktive dhe 3 anëtarë të BNJVL-së) për ndjekje dhe plotrësim të kreitereve për hyrje në fazën e dytë.

Kriteret janë:

- Të ketë më së paku 2 nëpunës në administratën komunale të cilët janë kualifi kuar të punojnë në lëminë e menaxhmentit fi nanciar, përgatitje dhe kryerje të buxhetit, kontabilitet dhe përgatitje të raporteve fi nanciare,

- Të ketë së paku 3 nëpunës të cilët janë kualifi kuar të punojnë në lëminë e vlerësimit tatimor dhe pa-gesës

- Komuna të tregojë rezultate të mira fi nanciare në punën e 24 muajve të fundit

27- Komuna t’a lajmërojë MF për rezultatet e mira të

punës përkatësisht dhe kjo të vërtetohet nga MF

- Të mos ketë borxhe ndaj huadhënësit dhe kredi-torëve tjerë të cilat nuk i tejkalojnë kushgtet nor-male për pagesë

Deri në momentin kur hartohet ky material, 83 ko-muna dhe Qyteti i Shkupit ndodhen në fazën e dytë të decentralizimit fi skal. Edhe një komunë pritet t’i plotësojë kushtet për fazën e dytë të decentralizimit fi skal.

3.9 FURNIZIMET PUBLIKE

Me nocionin furnizime publike nënkuptohen më tepër aktivitete, që komuna i kryen si furnizues për shkak të blerjes së mallërave, fi timit të shërbimeve ose për kryerjen e punëve ndërtimore apo punë tjera, për të cilat janë siguruar mjete në buxhet. Me Ligjin për furnizime publike krijohet kornizë ligjore për të drejtat dhe obligimet e pjesëmarrësve në proces.

Në kushtet e ekonomisë së tregut të lirë, patjetër duhet të sigurohet konkurencë e lirë dhe e shëndoshë, garë e drejtë, transparencë, efi kasitet dhe zvogëlim i shpenzimeve publike. Në të kundërtën, çrregullohen rrjedhat e përgjithshme shoqërore-ekonomike dhe krijohen kushte për korrupcion dhe paraqitje të tjera devijuese. Për të penguar paraqitjen e korrupcionit të shprehur me lakmi, mito ose dhënie të “provizionit” vendim marrësve për furnizime ose për fi nancimin e partive politike me ndihmën e furnizimeve publike,

është i nevojshëm aplikimi konsekuent i rregullativës ligjore.

Konkurenca në kushte të barabarta, me rregulla të lo-jës qartë të defi nuara, me transparencë në punë, do të minimizojë mundësitë për aktivitete korruptive. Efek-tet për komunën janë të mëdha, sepse do të fi tohen shërbime më kualitative për çmime më të ulëta.

Komuna është e obliguar ofruesve t’ju sigurojë situatë të barabartë jo diskriminuese, me konkurencë të dre-jtë dhe me transparencë.

Janë të ndaluara çfarëdo lloj negociatash në mes ko-munës dhe ofruesve gjatë thirjes së hapur dhe të ku-fi zuar. Është e mundur të kërkohet shpjegim por pa mundësi për ndryshime.

Poashtu, nuk është e lejuar furnizimi publik të ndahet në pjesë, me qëllim të ikjes nga procedura e caktuar të përcaktuar me ligj.

Me procedura për furnizim publik mund të fi llohet vetëm për punët, të cilat janë të planifi kuara dhe për të cilat janë siguruar mjete në buxhet ose programet të cilat i miraton këshilli i komunës. Në bazë te doku-menteve të miratuara kryetari i komunës, deri në fund të janarit, miraton plan për të gjitha nevojat për furni-zim në vitin në rrjedhë sipas llojit, si dhe plan për dina-mikën e realizimit dhe për procedurën. Pastaj, kryetari i komunës merr vendim për nevojë, për secilin fruni-zim veç e veç, në të cilin përcaktohet lloji dhe sasia e furnizimit, shuma dhe burimi i mjeteve të nevojshme për realizimin e tij.

28

4.1. PRONA KRYESORE KOMUNALE DHE FITIMI I PRONËS

Menaxhimi me pronën komunale, është njëra ndër kompetencat më të rëndësishme të komunës. Me pronësinë komuna udhëheq, si nikoqir i mirë. Ligjet parashohin, komunat të shfrytëzojnë pronën për qëll-ime ekonomike dhe për menaxhim efi kase. Menaxhim të mirë, do të ketë si rezultat zhvillimin e komunës. Ak-tivitetet e pa menduara, nga ana tjetër, mund të kenë si rezultat dëm të madh për komunën.

Konform Ligjit për vetëqeverisje lokale (Gazeta zyr-tare e Republikës së Maqedonisë nr.05/02) komuna ka të drejtë të pronës, respektivisht, pronësi të sen-deve, mjeteve në para dhe të drejtat, vlera e së cilës, vlerësohet dhe shprehet gjatë hartimit të llogarisë vjetore.

Pronën komunale mund t’a ndajmë sipas disa kritere-ve kryesore dhe atë:

• pronë e patundshme,

• pronë e tundshme,

• infrastrukturë dhe

• fi nanca.

Pronë e patundshme është prona, që nuk mund të lë-vizë ose të zhvendoset prej një vendi në vend tjetër, pa u dëmtuar esenca e saj. Si pjesë e pronës së pa-tundshme, janë:

• toka (vende për ndërtim),

• parqet,

• deponitë komunale,

• zyrat komunale,

• objektet shkollore për arsimin fi llor dhe të mesëm

• objektet kulturore,

• shtëpi ose banesa për jetesë,

• objekte afariste,

• varreza,

• morgjet,

• objekte sportive dhe

• pronë tjetër, që sipas natyrës së saj është e pa-tundshme.

Pronë e tundshme është prona, e cila mund të lëvizë ose zhvendoset. Në të bëjnë pjesë:

• automjetet,

• objektet lundruese,

• makinat, pajisjet, inventari, mobiljet në zyrat ko-munale dhe në hapësirat tjera komunale

• hapësira,

• dokumentet e arkivit dhe

• sende tjera të lëvizshme.

Në infrastutkurë bëjnë pjesë:

• rrjeti i ujësjellësit,

• rrjeti i kanalizimit,

• stacionet pastruese,

• ndriçimi i rrugëve,

• linja të radio-komunikacionit, TV kabllorët etj.

Në fi nancat bëjnë pjesë:

• të hollat,

• shënim i arkës,

• letra me vlerë,

• llogaritë rrjedhëse,

• aksione etj.

Llojet e ndryshme të pronës n’a imponojnë konklu-zione se n’a duhet plan i mirë për menaxhimin e saj. Kjo do të thotë se ne nuk n’a duhet vetëm regjistim i inventarit por edhe plan gjeneral për zhvillim afat-gjatë, që do të përcaktojë bazat për zhvillim të ko-munës. Psh. Plani i komunës për 5 ose për 10 vjet dhe ngjashëm.

Gjatë krijimit të këtij plani, duhet të kemi parasysh traditat dhe shprehitë e qytetarëve, si dhe mënyrën e tyre të jetës. Për realizimin e këtyre qëllimeve, komu-na duhet të shesë ose të blejë pronë të patundshme. Të hollat, që do të fi tohen nga shitja e pronës, duhet

MENAXHIMI I PRONËS KOMUNALE4

29të përdoren për fi tim të pronës së re ose për rikonstru-kcionin e pronës ekzistuese.

4.2. MENAXHIMI ME PRONËN

Menaxhimi me pronën e komunës është menaxhimi i pronës në interes publik dhe komuna patjetër duhet të sillet si nikoqir i mirë. Sa është prona më e madhe, aq është më e madhe përgjegjësia për menaxhimin e saj. Çdo hap i gabuar mund të ketë pasoja të padëshi-ruara. Jo vetëm që duhet të ketë dituri për menaxhi-min e pronës, por duhet të kenë parasysh edhe për-fshirjet tatimore në bazë të pronësisë së pronës.

Për deri sa komuna ka pronë të madhe, ajo mund të themelojë edhe ndërmarrje publike për menaxhim me pronën. Megjithatë, në radhë të parë faktor për-caktues duhet të jetë se ndërmarrja do të jetë pro-fi tabile ose jo. Nëse aktivitetet nuk janë profi tabile dhe varen nga buxheti komunal, atëherë nuk është efi kase të formohet një ndërmarrje publike e këtillë.

4.3. REGJISTRI I PRONËS

Komuna është e obliguar të mbajë evidencë të pronës e cila e posedon dhe azhuron përfi timin. Komuna për pronën mban regjistër dhe pronën e tregon me anë të bilancit pronësor. Komuna është e obliguar të mbajë evidencë të pronës, dhe të shënojë ndryshi-met. Në fund të çdo viti kalendarik, komuna bën re-gjistrimin e të gjitha mjeteve materiale. Në praktikë, ezistojnë edhe raste kur është i nevojshëm regjistrim plotësues, posaçërsiht gjatë dhënies së detyrës së udhëheqësve me mjetet, kur bëhen ndryshime sta-tutare dhe të ngjajshme. Regjistrimi ka rëndësi të madhe për shkak të planit të përgjithshëm dhe zhvill-imor për udhëheqjen me pronën dhe paraqet faktor të rëndësishëm në planifi kimin e të ardhurave dhe të dalave buxhetore, edhe pse konform nenit 21 nga Li-gji për kontabilitet të buxheteve dhe shfrytëzuesve buxhetor (Gaz. Zyrtare e RM nr. 61/02, 98/02, 81/05 dhe 24/11) ekziston lirim ligjor të buxheteve të një-sive të vetëqeverisjes lokale me obligim të detyruar për regjistrim të mjeteve. Në nivel lokal ky lirim është tejkaluar në mënyrë që ky lirim ligjor është drejtuar ndaj llogarisë së buxhetit kryesor të komunës (lloga-ria 637), për deri sa mjetet ekzsituese të cilat janë evi-dentuar në llogarinë e buxhetit kryesor (llogaria 630) është përmbajtur obligimi për zbatimin e regjistrimit.

Prona e komunës është e shpërndarë dhe e ndryshu-eshme, kohë pas kohe. Komuna është e obliguar të bëjë shënimin e ndryshimeve dhe zhvillimin e pronës së saj - së bashku me regjistrimin vijues të të gjitha ndryshimeve kontraktuese. Kjo nuk është vetëm obli-gim ligjor por edhe interes i komunës.

Prona është e regjistruar në komunë, në pajtim me ligj por, për siguri më të madhe, komisioni regjistru-es, duhet të bëjë mbikëqyrje të pronës. Para fi llimit të regjistrimit, rregull themelore është, që së pari të provohet nëse çdo objekt është i shënuar në kadastër. Aktivitetet lidhur me regjistrimin fi llojnë me formi-min e komisionit regjistrues. Për punë të suksesshme të komisionit regjistrues, përgatitet plan dhe udhëzi-me për përgatitje për realizimin e regjistrimit.

Gjendja e regjistrimit tregohet me lista regjistruese. Është më praktike kur regjistrimi kryhet në lista të veçanta regjistruese, si psh. lista të veçanta regjistrue-se për objektet ndërtimore, lista të veçanta përtokën, pronë të tundshme, për inventarin e madh dhe lista të veçanta për inventarin e vogël. Regjistrim bëhet edhe për mjetet fi nanciare. Me regjistrim të mjeteve fi nanciare, përfshihen të gjitha mjetet fi nanciare, që në ditën e regjistrimit gjenden në llogaritë në bankat, që i posedon komuna; mjetet fi nanciare në arkën e komunës si dhe kambialet dhe aksionet, që i posedon komuna.

Pas mbarimit të regjistrimit, përgatitet raport për re-gjistrimin e kryer. Anëtarët e këshillit komunal, duhet në mbledhjen e parë të këshillit të marrin vendim për inspektim të plotë dhe kontrollë permanente për reg-jistrin e pronës së komunës.

Në regjistrin e pronës shënohet tërë prona që e pose-don komuna (toka, objektet dhe mjetet).

4.4. SI FITOHET PRONA

Komuna pronën e fi ton: nga burimet e saja të të ar-dhurave, që janë përcaktuar me ligj; me kryerje të veprimtarisë së caktuar ekonomike; me kryerje të ve-primtarisë publike dhe profesionale; me fi nancim të qytetarëve, me anë të vetëkontributit ose në mënyrë tjetër; me dhurata; me trashëgimi; me donacione dhe mbi baza të tjera.

4.5. KRIJIMI I PRONËS

Parim themelor në krijimin e pronës duhet të jetë parimi: si më mirë të shfrytëzojmë resurset tona me qëllim të zmadhimit të pronës së komunës ose të për-fi tojmë sa më tepër, që është e mundur nga prona.

Bazë fi llestare e krijimit të pronës duhet të jenë listat regjistruese të pronës dhe bilanci i harxhimeve dhe të ardhurave të komunës, të realizuara në vitin në rrjedhë. Pas vërtetimit se, cila pronë sjell të ardhura edhe atë disa vite në të kaluarën, duhet të vendosim të zmadhojnë atë pronë, gjegjësisht të blejmë ose të ndërtojmë edhe më tutje pronën e tillë. Nëse vërte-tojmë se ndonjë pronë sjell humbje për buxhetin e

30komunës, edhe atë disa vite me radhë në të kaluarën, atëherë patjetër duhet prona e tillë të shitet. Kjo rre-gull nuk do të thotë se gjithmonë duhet të respek-tohet, posaçërisht jo për ato objekte (psh. biblioteka, galeri, institucione kulturore etj.), që nuk i sjellin fi -tim komunës por janë me interes të posaçëm publik për komunën. Këto objekte nuk duhet të shiten. Nuk ka dyshim se menaxhimi me pronën e fi tuar të ko-munës kërkon organ profesional të pushtetit lokal, që gjithmonë mund të gjejë rrugën në labirinthin e procesit administrativ fi nanciar dhe rregullativës ek-zistuese ligjore.

Jemi të obliguar të ruajmë pronën e komunës, që n’a është besuar dhe të disponojmë me atë në mënyrë ekonomike dhe për qëllime të përcaktuara paraprake. Jemi të obliguar të përdorim pronën e komunës për interes publik dhe si nikoqir i mirë.

4.6. BLERJA DHE SHITJA E PRONËS

Komuna mund të shesë dhe blejë pronë konform li-gjit. Për blerjen dhe shitjen e pronës, vendos këshilli i komunës. Këshilli mund të autorizojë kryetarin e ko-munës për blerje ose shitje të pronës.

Kur kemi paraqitje të mirë të pronës së komunës, ajo mund të rritet me blerje të pronës së re nga persona juridik dhe fi zik. Gjithnjë duhet të orvatemi të blejmë pronë, që është e nevojshme për komunën, gjegjë-sisht për kryerjen e kompetencave të saja.

Komunat, komunat në Qytetin e Shkupit dhe Qyteti i Shkupit mund të marrin të drejtën e pronësisë së tokës ndërtimore nga personat fi zik dhe juridik, pas vendimit paraprakisht të marrë nga ana e këshillit komunal. Pronësia e tokës ndërtimor të komunave, komunave në Qytetin e Shkupit dhe Qyteti i Shkupit përfshin të drejtën e ndërtimit të tokës, shfrytëzimin e tokës, të drejtën e bartjes të së drejtës së ndërtimit personave tjerë, si dhe të drejtën e tjetërsimit të to-kës ndërtimore dhe atë në bazë të veprës ligjore pas vendimit paraprakisht të marrë nga ana e këshillit komunal, ose në bazë vendimit gjyqësor. Veprën lig-jore (kontratën) e lidh kryetari i komunës, komunës në Qytetin e Shkupit dhe Qyteti i Shkupit (neni 12 nga Ligji për tokë ndërtimore, Gaz. Zyrtare e Repu-blikës së Maqedonisë nr. 17/11, 53/11 dhe 144/12).

Pronën që nuk përdoret, komuna mund t’ua shesë personave juridikë ose fi zikë. Komuna duhet t’a krye-jë shitjen e pronës në mënyrë të mbidhënies publike, konform ligjit (neni. 67 nga Ligji për vetëqeverisje lo-kale, Gazeta Zyrtare e RM nr. 05/02).

Shembull: Kur shitet objekti komunal në pronësi të komunës, së pari duhet të kontrollohet nëse obje-kti i nevojitet komunës. Nëse vërtetohet se objekti

nuk i nevojitet komunës, e njëkohësisht harxhimet për mirëmbajtjen e tij janë të mëdha, atëherë ob-jekti mund të shitet. Vendim për shitjen e objektit, sjell këshilli i komunës. Propozimi për shitjen e sen-dit të lëvizshëm e përmban vlerën e sendit të lëvi-zshëm të përcaktuar në evidencën kontabiliste, që e mban komuna. Kur vlera kontabiliste e sendit të lëvizshëm, në momentin e shitjes është mjaft e vo-gël lidhur me vlerën e shitjes së patundshmërive në rajonin ku ndodhet sendi i lëvizshëm, shitja e sen-deve të lëvizshme kryhet sipas vlerës së vlerësuar konform Ligjit për vlerësim (Gazeta zyrtare e Re-publikës së Maqedonisë nr. 115/11, 158/11, 185/11 dhe 64/12). Për mbajtjen e procedurës për shitjen e objektit formohet komision. Komisioni shënon sh-pallje publike dhe përcakton në cilën ditë duhet të kryhet shitja. Për ofrues më të volitshëm të mbidhë-nies publike përcaktohet pjesëmarrësi i cili ka ofruar çmim më të lartë. Kur në mbidhënien publi-ke për shitjen e sendit të lëvizshëm paraqitet vetëm një mbidhënës, i cili i pranon kushtet nga shpallja dhe e jep çmimin fi llestar, mbidhënësi i vetëm merr statusin e mbidhënësit më të volitshëm me të cilin lidhet kontratë për shitjen e sendit të lëvizshëm. Kur në mbidhënien publike nuk ka pjesëmarës, mbidhënia publike përsëritet, me ç’rast vlera e sendit të lëvizshëm zvogëlohet për 20%. Kur edhe mbidhënia e dytë publike është e pasuksesshme, mbidhënia publike përsëritet me ç’rast vlera e sen-dit të palëvizshëm zvogëlohet për 40% në raport me vlerën e sendit të patundshëm të shënuar në shpalljen publike nga mbidhënia e parë publike. (neni. 39, 40 dhe 41 nga Ligji për shfrytëzimin dhe për disponimin me të mirat e organeve shtetëro-re, Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë nr. 08/05, 150/07, 35/11 dhe 166/12). Blerësi i përfshin mjetet për blerje të objektit në llogarinë rrjedhëse të buxhetit të komunës. Mjetet fi nanciare të marra nga shitja e sendeve në pronësi të komunës mund të investohet vetëm për marrjen e sendeve të reja ose të rikonstruktuara në pronësi të komunës.

Në këtë pjesë është e rëndësishme të përmendim se e drejta e shfrytëzimit të tokës ndërtimore të de-dikuar për përdorim të përgjithshëm dhe për loka-litetet me interes publik të përcaktuara me ligj që është në pronësi të Republikës së Maqedonisë mund t’ua transferojë komunave, komunave në Qytetin e Shkupit dhe Qytetit të Shkupit (neni. 13 nga Ligji për tokë ndërtimore, gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë nr. 17/11, 53/11 dhe 144/12).

Gjithashtu duhet të përmendim se mjetet të cilat merren nga tjetërsimi i tokës ndërtimore në pronësi të Republikës së Maqedonisë paguhet në llogari të veçantë në kuadër të llogarisë së trezorit. Të ardhurat nga këto mjete shpërndahen në raport 20% për Repu-blikën e Maqedonisë dhe 80% për komunat dhe ko-

31munat në Qytetin e Shkupit në varësi të vendpozitës të tokës ndërtimore që është lëndë tjetërsimi. Mjetet nga tjetërsimi të cilat shpërndahen midis komunave nga rajoni i Qytetit të Shkupit shpërndahen në raport 50% për komunën në rajonin e Qytetit të Shkupit dhe 50% për Qytetin e Shkupit. (neni 18 nga Ligji për tokë ndërtimore, Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedo-nisë nr. 17/11, 53/11 dhe 144/12).

Kontratat për tjetërsim të tokës ndërtimore të Repu-blikës së Maqedonisë në emër të Republikës së Maqe-donisë i lidh kryetari i komunës, komunës në Qytetin e Shkupit dhe Qytetit të Shkupit (neni73 nga Ligji për tokë ndërtimore, Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë nr. 17/11, 53/11 dhe 144/12).

4.7. DHËNIA E PRONËS ME QIRA

Komuna disponon me pronën që nuk e shfrytëzon për aktivitetet e saj. Pronën e këtillë mund t’a jep me qira për një periudhë të caktuar, në mënyrë të mbidhë-nies publike, për deri sa me ligj nuk është përcaktuar ndryshe. Me përjashtim sendet e palëvizshme të cilat komuna nuk ka pushuar t’i shfrytëzojë mund të jepet me qira pas përfundimit të orarit të punës të organit (me ose pa pajisje), me ç’rast nuk guxon të prish fun-ksionin e vetë organi të cilit i jepet patundshmëria me qira (neni 48 paragrafi 2 Ligji për shfrytëzimin e të mirave të organeve shtetërore (gazeta zyrtare e Re-publikës së Maqedonisë nr. 08/05, 150/07, 35/11 dhe 166/12).

Dhënia e pronës me qira bën pjesë në kompetencë të komunës. Dhënia e pronës me qira nuk duhet që çdoherë të jetë faktori më i rëndësishëm. Por mjaft e rëndësishme është cila veprimtari do të kryhet në objektin që jepet me qira dhe cilat janë rezultate nga ai.

E mirë është idea që komuna të ndërtojë objekte të këtilla dhe t’i japë me qira. Gjithashtu, mjaft e rëndë-sishme është që komuna të ketë kujdes për zejet e caktuara që janë karakteristike për komunën, siç janë: bukëpjekësit, parukierët etj. Gjatë dhënies së objektit me qira këtyre zejeve, komuna duhet të mbajë llogari për kompensimin për qira të jetë më i ulët me qëllim t’i stimulojë këto zeje, e me këtë edhe t’u ndihmojë zhvillimit të tyre. Mjetet e mbledhura nga kompen-simi për qira çdoherë duhet të jenë të shpenzuara me dedikim. Prona e komunës nuk mund të jepet me hi-potekë nëse shërben për kryerjen e veprimtarisë me interes publik.

Këtu gjithashtu duhet të përmendim se procedurat për tjerësim dhe dhënie me qira afatgjate dhe afat-shkurte të tokës ndërtimore pronësi e RM, në emër të Republikës së Maqedonisë i mbajnë komunat, komu-nat në Qytetin e Shkupit dhe Qyteti i Shkupit, çdon-

jëra në rajonin e saj, pas marrjes të së drejtës të me-naxhimit me të njejtën. Qyteti i Shkupit i mban këto procedura deri sa toka ndërtimore është në pronësi të dy ose më shumë komunave në Qytetin e Shkupit ose për deri sa e njejta është në interes të Qytetit të Shkupit, interes i përcaktuar me Ligjin për Qytetin e Shkupit. Procedura zbatohet në mënyrë të mbidhë-nies elektronike, konform Ligjit për tokë ndërtimore, me njoftim të dhënë paraprakisht nga ana e Komi-sionit për zbatimin e procedurave për mbidhënie publike. Komisioni për zbatimin e procedurave për mbidhënie publike detyrimisht formohet në komu-nat të cilat kanë marrë të drejtën e menaxhimit me tokën ndërtimore.

Kontratat për dhënien e tokës ndërtimore pronësi e RM me qira afatgjate dhe afatshkurte në emër të Re-publikës së Maqedonisë i lidh kryetari i komunës, ko-munës në Qytetin e Shkupit dhe Qyteti i Shkupit (neni 73 dhe neni 77 nga Ligji për tokë ndërtimore, Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë nr. 17/11, 53/11 dhe 144/12).

Mjetet të cilat merren nga qiraja e tokës ndërtimore në pronësi të Republikës së Maqedonisë paguhen në llogari të veçantë në kuadër të llogarisë së tre-zorit. Të ardhurat nga këto mjete shpërndahen në raport 20% për Republikën e Maqedonisë dhe 80% për komunat dhe komunat në Qytetin e Shkupit në varësi të vendpozitës së tokës ndërtimore që është lëndë e dhënies me qira. Mjetet nga qiraja të cilat shpërndahen midis komunave nga rajoni i Qytetit të Shkupit dhe Qyteti i Shkupit shpërndahen në raport 50% për komunat e rajonit të Qytetit të Sh-kupit dhe 50% për qytetin e Shkupit. (neni 18 nga Ligji për tokë ndërtimore, Gazeta Zyrtare e Repu-blikës së Maqedonisë nr. 17/11, 53/11 dhe 144/12).

4.8. MBROJTJA E PRONËS

Komuna e mbron pronën nga ndikimet natyrore ose ndikime tjera në mënyrë të përcaktuar me ligj. Për shkak të mbrojtjes së pronës, komuna duhet të ndër-merr masa përkatëse dhe atë: mirëmbajtja në kohë e objekteve, masat kundër korrupsionit, masat kundër vjedhjeve dhe dëmtimeve, masat për mbrojtje nga ndikimet natyrore dhe masat e evidencës së pronës etj.

Prona komunale duhet të mbulohet nga polica e sigu-rimit. Pastaj është e nevojshme të mendohet për cilat lloje të rreziqeve dhe me cilat kushte. Rekomandimi më i ri i Qeverisë së Republikës së Maqedonisë deri te komunat është sigurimin e pronës t’a fi llojnë më së voni deri në mars të vitit paraprak dhe t’a përfundojnë deri në shtator të vitit paraprak për vitin e ardhshëm.

32Gjithashtu çdoherë duhet të merret parasysh se ësh-të e nevojshme të ndërmerren veprimtari përkatëse për pagesë sa më të shpejtë të borxheve të papagu-ara ndaj komunës dhe punëve të pakryera në afate të përcaktuara në kontratë.

Komuna patjetër duhet të jetë e kujdesshme, veçanërisht kur jep me qira banesa ose shtëpi per-sonave fi zikë. Duhet të dijë si më lehtë t’i paguajë kërkesat e saj. Kur qiraja ka të bëjë me kategorinë e qytetarëve me rrezik social, atëherë duhet të gjehen rrethana lehtësuese për pagesën e tij, ose edhe të aderohet ndaj zvogëlimit të tij. Kjo është me një qëll-im të vetëm që më lehtë të paguhet kërkesa e borxhit kryesor që e kanë këta qytetarë me rrezik social ndaj komunës.

4.9. BASHKËPUNIMI MIDIS KOMUNAVE NË LËMINË E PRONËS

Komunat ndërmjet vete bashkëpunojnë në lëminë e pronës, ndërsa veçanërisht kur prona është e për-bashkët dhe paraqet një tërësi të pandashme. Bash-këpunimi midis komunave është mjaft i rëndësishëm në zgjidhjen e çështjeve infrastrukturore. Si p.sh. in-vestimi i përbashkët në ndërtimin e rrjetit të kanali-zimit, ndërtimi i rrugëve lokale, që i ndërlidhin dy ko-muna fqinja etj.

Komunat për bashkëpunim më të suksesshëm të ndërsjelltë mund të formojnë edhe ndërmarrje të për-bashkëta publike. Gjithashtu, komunat mund të for-mojnë edhe ndërmarrje të përbashkëta publike për veprimtari shërbyese dhe komunale. Numri i këtyre ndërmarrjeve varet nga madhësia e komunës, respek-tivisht vendet e banuara. Për shkak të zhvillimit më të madh të rajonit, komunat mund t’i themelojnë edhe agjensionet dhe asociacionet, veçanërisht në zhvilli-min e turizmit dhe ndërmjetësimit turistik. Gjithashtu , gjatë formimit të këtyre agjensioneve patjetër duhet që paraprakisht të ekzistojnë kontrata në të cilat do të përcaktohen investimet e përbashkëta, mënyra e punës dhe ndarja e profi tit.

Komunat në rajonet ndërkufi tare është e zakonshme të bashkëpunojnë edhe me komuna tjera nga ana tje-tër e kufi rit. Kështu me forca të përbashkëta mund të vijnë deri te fondet ndërkombëtare për një lloj të këti-llë të bashkëpunimit. Për shembull, projekte për ndër-timin e ujësjellësit të përbashkët, rrugëve, energjisë elektrike, kanalizimit etj. Kur dihet sa vlen menaxhimi i pronës në komunën personale, atëherë bëhet e qar-të se është shumë më mirë të bashkëpunohet ose të vendoset asociacion i menaxhimit me komuna tjera. Kjo zgjidhje është e mirë për shkak të nevojës nga menaxhimi i pronës së përbashkët në komunë. Bash-këpunimi midis komunave mundëson në mënyrë më të lehtë të arrihet deri te fondet speciale për projekte

më të mëdha investuese dhe rinovimi i pronës së ko-munës. Ndihma fi nanciare nga këto programe është e mirëseardhur për shkak të ndërtimit dhe rikonstrukci-onit veçanërisht objekteve infrastrukturore.

Nëse jeni anëtar i komunës, vlen të shpenzohet pak më shumë kohë për hartimin e programeve të këti-ll a. Mos harroni se kur e menaxhoni pronën mund të kërkohet edhe ndihmë fi nanciare nga institucionet ndërkombëtare të donatorëve. Por gjithashtu, jeni të obliguar t’i respektoni afatet dhe kushtet e përcaktu-ara në këto programe.

4.10. PËRGJEGJËSI PËR KEQPËRDORIMIN E PRONËSISË SË KOMUNËS

Gjatë shitjes, blerjes ose dhënies me qira të komunës, çdoherë duhet të përpiqemi kjo të bëhet në mënyrë dhe procedurë të përcaktuar me ligj. Çdo transakcion lidhur me pronën e komunës duhet të jetë publike dhe e hapur. Gjithashtu duhet të jemi shumë të kuj-desshëm dhe të përcaktohet se nëse transakcioni në fj alë është në interes të komunës. Për deri sa prona shitet me çmim më të ulët nga vlera e përcaktuar e tregut, ose blehet pronë me çmim shumë më të lar-të nga vlera reale e tregut, atëherë ekziston dyshim se është bërë dëm ndaj komunës, ndërsa me të vi-jon edhe masë përkatëse ligjore kundër personit udhëheqës të komunës.

Kontrollë të punës materiale fi nanciare të komunës kryen Ministria për fi nanca. Revizionin e punës mate-riale fi nanciare kryen Enti Shtetëror për Revizion. Për deri sa gjatë procedurës së hulumtimit të transakcio-neve fi nanciare të cilat paraqesin të dala të komunës në pikëpamje të shfrytëzimit ligjor dhe me dedikim të mjeteve, përcaktohet se gjatë shitjes, blerjes ose dhënies me qira të pronës së komunës është bërë transakcion që ka pasoja të dëmshme për komunën, respektivisht është bërë vepër kundërvajtëse ose pe-nale, atëherë ngrehet procedurë adekuate kundër personit të komunë që e ka bërë atë vepër.

Me ligje të veçanta rregullohen çështjet me kompe-tencë të komunës dhe në mënyrë plotësuese rregull-ohet çështja e pronësisë.

Korniza ligjore:

1. Ligji për vetëqeverisje lokale (Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë nr. 05/02);

2. Ligji për Qytetin e Shkupit (Gazeta zyrtare e Re-publikës së Maqedonisë nr. 55/04 dhe 158/11);

3. Ligji për fi nancim të njësive të vetëqeverisjes lokale (Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedo-nisë nr. 61/04, 96/04, 67/07, 156/09 dhe 47/11);

334. Ligji për shfrytëzimin dhe për disponimin e

organeve shtetërore (Gazeta zyrtare e Republi-kës së Maqedonisë nr. 08/05, 150/07, 35/11 dhe 166/12)

5. Ligji për pronësi dhe të drejta tjera sendore (Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë nr. 18/01, 92/08, 139/09 dhe 35/10);

6. Ligji për kontabilitet të buxheteve dhe shfrytë-zuesve buxhetor (Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë nr. 61/02, 98/02, 81/05 dhe 24/11)

7. Ligji për vlerësim (Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë nr. 115/11, 158/11, 185/11 dhe 64/12).

8. Ligji për bashkëpunim ndërkomunal (Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë nr. 79/09)

9. Ligji për arsim (Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë nr. 103/08, 33/10, 116/10, 156/10, 18/11, 42/11, 51/11, 6/12, 100/12 dhe 24/13);

10. Ligji për arsim të mesëm (Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë nr. 44/95, 24/96,

34/96, 35/97, 82/99, 29/02, 40/03, 42/03, 67/04, 55/05, 113/05, 35/06, 30/07, 49/07, 81/08, 92/08, 33/10, 116/10, 156/10, 18/11, 42/11, 51/11, 06/12, 100/12 dhe 24/13);

11. Ligji për institucione (Gazeta zyrtare e Repu-blikës së Maqedonisë nr. 32/05, 120/05 dhe 51/11);

12. Ligji për tokë ndërtimore(Gazeta zyrtare e Re-publikës së Maqedonisë nr. 17/11, 53/11 dhe 144/12);

13. Ligji për planifi kim hapësinor dhe urbanistik (Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë nr. 51/05, 137/07, 151/07, 91/09, 124/10, 18/11, 53/11 dhe 144/12);

14. Ligji për kadastër të patundshmërive (Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë nr. 40/08, 158/10, 17/11, 51/11 dhe 74/12);

15. Ligji për kulturë (Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë nr. 31/98, 49/03, 59/03, 82/05, 24/07, 116/10, 47/11, 51/11 dhe 136/12);

34

Ndër kompetencat e përcjellura me procesin e decentralizimit është edhe kompetenca e ko-munave në zhvillimin ekonomik lokal. Në Lig-

jin për vetëqeverisje lokale kompetenca nga lëmia e zhvillimit ekonomik lokal është caktuar me nenin 22, paragrafi 1, alinea 3:

Neni 22

(1) Komunat do të jenë kompetente për kryerjen e aktiviteteve vijuese:

3. Zhvillimi ekonomik lokal – planifi kim të zhvillimit ekonomik lokal; përcaktimi i prioriteteve zhvillimo-re dhe strukturore; implementim dhe kryerje të akti-viteteve lokale ekonomike; përkrahje për zhvill imin e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme, ndërmarrje në nivel lokal, dhe në kontekstin tim pjesëmarrje në instituimin dhe zhvillimin e rrjetit lokal të institucio-neve dhe agjensioneve; promovimin e partneritetit.

Zhvillimi ekonomik lokal është proces, në të cilin fa-ktorët e sektorit publik afarist, sektorit fi nanciar dhe sektorit joqeveritar (faktorët në suazat e komunës) punojnë së bashku dhe krijojnë kushte të volitshme për rritje ekonomike dhe krijim të vendeve të reja të punës në njësitë e vetëqeverisjes lokale me qëllim përmirësimi të jetës kualitative të njerëzve. Zhvillimi ekonomik lokal, në të vërtetë ka të bëjë me njerëzit e bashkësisë lokale, të cilët bashkëpunojnë në mënyrë të ndërsjelltë, vendosin dhe mbajnë kulturë dinami-ke sipërmarrëse dhe prosperitet afarist me qëllim të arritjes së rritjes së qëndrueshme ekonomike, që mban dobi ekonomike dhe përmirësim të kualitetit të jetës për të gjithë në bashkësi.

Të punohet pë ZHEL do të thotë të punohet drejt-përdrejtë në ndërtimin e konkurencës ekonomike në bashkësinë me qëllim të përmirësimit të së ardhmes ekonomike të tij. Vetëqeverisja lokale, në pajtim me kompetencat e reja, që i janë dhënë me decentrali-zimin, gjatë aktiviteve të saja duhet t’i jep përparësi ekonomisë lokale dhe zmadhimit të konkurencës së saj në pikëpamje ekonomike, sepse suksesi i vetëqe-versijes lokale, do të varet nga përshtatshmëria e saj ndaj rrethit të tregut të lirë, që ndyshohet shpejtë dhe në të cilën konkurenca është gjithnjë e më e fortë.

Çdo bashkësi lokale, ka kushtet e saj të veçanta lokale, që mund të ndihmojnë ose të vështirësojnë zhvillimin e saj ekonomik. Këto atribute lokale e formojnë ba-zën, mbi të cilën mund të ndërtohet strategjia e ZHEL, me qëllim të përmirësimit të konkurencës të biznese-ve lokale.

Për të zhvilluar konkurencën secila njësi e vetëqever-sijes lokale, duhet të ketë njohuri për resurset e saj (potencialin natyror, pozitën gjeografi ke, infrastruk-turën, kapacitetet egzistuese ekonomike etj.) dhe të vërejë përparësitë dhe mangësitë e tyre, me qëllim të shfrytëzimit të mundësive potenciale dhe shmangijes së rreziqeve. Kjo është e nevojshme edhe për krijimin e klimës së favorshme ekonomike, që do të tërheq investime të reja për gjenerim të vendeve të reja të punës dhe pozitivisht do të ndikojë në ZHEL, me ç’rast do të mundësojë edhe zhvillim të bashkësisë lokale në tërësi.

* Duke pasur parasysh rëndësinë e kësaj kompetence të komunave, dhe duke dashur që në kohë të njejtë të paraqiten mundësitë, potencialet, vizionet dhe planet e komunave, BNJVL në ueb-faqen ekzistuese ndërtoi një pjesë të veçantë për aktivitetet e ZHEL nëpër ko-muna, në të cilat përveç se janë paraqitur strategjitë e komunave dhe profi let e komunave, mund të gjehen edhe informacione tjera për projektet që realizohen në komunave. Në vazhdim linku: http://www.zels.org.mk/ler/

5.1. PREJ KU TË FILLOHET?

Рuna e afarizmit, që duhet të krijojë rritje ekonomike dhe zhvillim të bashkësisë lokale, në masë të madhe varet nga ajo se sa janë të volitshme kushtet lokale, të cilat ndikojnë në punën e tij.

Obligim kryesor i pushtetit lokal është krijimi i kushte-ve për zhvillim të ndërmarrjeve të vogla dhe të mes-me në territorin e komunës së tyre.

Hapi i parë i pushteteve lokale është të vendosin ekip për zhvillim ekonomik lokal në kuadër të bashkë-sisë lokale. Vendimi për formimin e ekipit e miraton këshill i i komunës. Përbërjen e strukturës dhe numrin

ZHVILLIMI EKONOMIK LOKAL5

35e anëtarëve të ekipit i përcakton këshilli në bash-këpunim me kryetarin e komunës.

Ekipi me palët e interesuara punon për hartimin e strategjisë për ZHEL me qëllim zhvillimi të partnerite-teve midis sektorit privat dhe atij publik. Ndonjëherë partneritetet e këtilla mund të konstituohen si njësi autonome ose gjysmëautonome për zbatimin e stra-tegjive. Në këtë rast, komuna i udhëheq përpjekjet e këtilla përmes përforcimit të kapacitetit të admi-nistratës lokale dhe menaxhmentit komunal. Admi-nistrata e kualifi kuar (kompetente dhe kompetative) është imperativ për përkrahjen dhe për arritjen e zh-villimit ekonomik përmes aktivizimit të kushteve për-mes strukturave organizative për servisim të nevojave lokale..

Në vijim disa mënyra se si mund t’a arrihet ajo:

• Sistemi me një sportel

• Avancimi i menaxhmentit me ZHEL

• Përforcim të pjesëmarrjes qytetare

• Përmirësim të shërbimeve publike

• Largim të shprehive burokratike dhe transformim të administratës lokale

Pushtetet lokale respektivisht këshilli i komunës sjell programet kryesore me të cilat do të ndikojnë në rea-lizimin e strategjisë për ZHEL dhe atë:

• Nxitje të rritjes së afarizmit lokal nëpërmjet formi-mit të rrjetit lokal të institucioneve dhe agjensio-neve për përkrahjen e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme dhe përkrahjen e sipërmarrjes

• Nxitje të themelimit dhe zhvillimeve të ndër-marrjeve të reja nëpërmjet dhënies së këshillave, ndihmës teknike, ndihmës, trajnime për sipër-marrje, me çka do t’u ndihmonte personave dhe do të merrnin kurajo për fi llimin e veprimtarive ekonomike

• Promovim të investimeve nëpërmjet tërheqjes së veprimtarive të reja ekonomike drejt njësisë së ve-tëqeverisjes lokale, nga pjesët e tjera të shtetit ose nga shtetet tjera; ndihmë për arritje të burimeve fi nanciare kapitale, burimet fi nanciare të mjeteve

• Investim në objekte të rëndësishme të infrastuk-turës, që është tepër e rëndësishme për ZHEL dhe tërheqjen e investuesve

Këshilli ndikon në ZHEL nëpërmjet sjelljes së progra-meve dhe vendimeve për lartësinë e taksave komuna-le lartësia e së cilave do të ndikojë bindshëm për sti-mulimin e aktiviteteve ekonomike. Këshilli përcakton edhe lartësinë e tatimeve lokale, që mund të ndikojnë në mënyrë stimuluese në ZHEL.

Në programet e veta këshilli i komunës duhet të mundësojë zhvillim dhe modernizim të objekteve të infrastrukturës komunale

а) Ndërtim, mbindërtim dhe rikonstruim të rrugëve lokale të komunikacionit

b) Ndërtim, rikonstruim dhe modernizim të rrjetit të ujësjelljesit dhe stacioneve për pastrim të ujërave

c) Ndërtim të deponimeve rajonale

ç) Ndërtim dhe zgjërim të tregjeve publike

d) Formim dhe ripërtirje të sipërfaqeve të gjelbërta dhe parqeve.

Ndërtim, rikonstruim dhe modernizim të objekteve të infrastrukturës sociale

а) qendra sportive dhe për rekreim

b) institucione arsimore

c) institucione shëndetësore

ç) institucione sociale

d) institucione kulturore

Bashkëpunim lokal dhe rajonal - Pushteti lokal duhet të ndihmojë lidhjen lokale të ekonomisë dhe të bëhet katalizator i mbledhjes të të gjithë aktorëve të ekono-misë lokale dhe rajonale me qëllim të zmadhimit të konkurencës dhe paraqitjes së përbashkët në tregje.

Qetësimin e tensioneve sociale nëpërmjet progra-meve, që drejtojnë dhe përfshijnë popullatën e varfër dhe ekonomikisht të rrezikuar. Këshilli i ko-munës mund të aprovojë edhe program për ndër-tim të infrastrukturës sociale, me të cilin mund të angazhohen numër i konsiderueshëm i personave të papunësuar. Me këtë do të tejkalohej gjendja e rëndë e të papunësuarve dhe do të arriheshin rezultate positive në çmimin e ndërtimit të obje-kteve infrastrukturore. Të sigurohen garanca se rritja e re industriale do të zmadhojë mundësinë e punësimit të punëtorëve me të ardhura të ulëta dhe këta punëtorë të kenë qasje drejt mundësive për përparim.

Strategji për rigjenerim të kapaciteteve industriale ekzistuese, e që janë të mbyllura nëpërmjet gjetjes së partnerëve strategjik. Zhvillimi ekonomik lokal kër-kon strategji të harmonizuara me kushtet lokale.

Qasje e plotë, duke përfshirë çështjet sociale, ekono-mike dhe ekologjike. Sërë iniciativash - afatshkurtër, afatmesme dhe afatgjatë për të përkrahur partnerite-tin dhe të ndërtohet besimi i palëve të interesuara.

Avancim i kapaciteteve të udhëheqjes që japin përp-jekjet e tyre, kredibilitetin dhe aftësitë për të bashkuar palët e interesuara për implementim të programit

36Pushteti lokal duhet të tregojë vullnet të fuqishëm politik për implementimin e strategjisë së ZHEL-it dhe të kërkojë ndihmë konkrete teknike, fi nanciare dhe të llojit tjetër nga nivelet tjera të pushtetit. Pushteti lokal dhe palët kryesore të interesuara duhet të balancojnë zhvillimin ekonomik me nevojat e rrethinës dhe me nevojat sociale.

5.2 PLANIFIKIM STRATEGJIK

Çka në të vërtetë paraqet planifi kimi strategjik?

Procesi i planifi kimit strategjik është proces i vazhdu-eshëm i një organizate, që ndihmon të ballafaqohet me ndryshimet e pashmangshme dhe t’a parashikojë ardhmërinë personale. Rëndësia e këtij procesi është në atë që organizatës i lejon t’a ndërtojë ardhmërinë, dhe jo vetëm të përgatitet për të. Planifi kimi strategjik fokusohet në çështjet me rëndësi kritike, mundësitë dhe problemet para të cilave është drejtuar një orga-nizatë ose në rastin tonë komuna. Kjo jep mundësi të shihen më realisht problemet e përditshme. Ndihmon të zbulohen dhe ndahen zgjidhjet e vërteta dhe të rëndësishme konform veprimit kohor.

Planifi kimi strategjik fokusohet mbi procesin e vlerë-simit të kushteve në mjedis, mbi analizën e anëve të forta dhe atyre të dobëta dhe mbi pozitën e organeve të drejtorisë që t’i shfrytëzojnë sfi dat dhe mundësitë e brendshme.

Përparësitë e planifi kimit strategjik:

• Krijim i klimës për mirëkuptim të publikut, identifi -kimi i tendencave dhe kjo mund të sjell ardhmëri;

• Ndërtim i një vizioni të përgjithshëm dhe konsen-zus në publikun dhe organet e vetëqeverisjes lo-kale;

• Identifi kimi i aktiviteteve kryesore që duhet të rea-lizohen për arritjen e qëllimeve komunale dhe

• Përforcimi i partneriteteve midis organeve të drej-torisë, midis të cilave organizatat afariste komuna-le në zgjidhjen e problemeve të ndërlikuara.

Praktika e mirë e deritanishme tregon se ZHEL çdoherë duhet të fi llojë me formulimin dhe me krijimin e stra-tegjisë. Strategjia për ZHEL është komponencë krye-sore në procesin e planifi kimit të çdo bashkësie. Ho-rizonti kohor për strategji të ZHEL zakonisht është 5 vjet, me prodhime afatshkurte dhe afatgjate. Procesi i planifi kimit strategjik në nivel të komunës duhet t’i ketë parasysh edhe prioritetet e programit të prezen-tuar nga kryetarët e komunave në fushatën parazgje-dhore, prirotetet e komunës, Qeverisë, aktet afatgjate zhvillimore dhe dokumentet e shtetit dhe kontratat e ratifi kuara ndërkombëtare konform Kushtetutës dhe ligjeve. Në këtë kontekst shumë i rëndësishëm është harmonizimi i programeve vertikale-koordinative dhe

forca kohezive midis njësive organizative si dhe bash-këpunimi horizontal-ndërkomunal me institucione dhe subjekte tjera.

Procesi i planifi kimit strategjik përbëhet nga disa hapa dha atë siç vijon:

1. Identifi kimi i palëve të interesuara. Palë e inte-suar është çdo person ose grup, brenda ose jashtë organizatës, që kërkojnë vëmendje nga ana e ko-munës (ndikojnë në zgjidhjen e dhënë), mund të kontribojnë me resurse ose të jenë të prekur nga zgjidhja e dhënë nga ana e komunës. Përfshirja e palëve të interesuara në etapën e hershme të për-gatitjes së strategjisë, është shumë e rëndësishme për defi nimin e qëllimeve, si dhe përgatitje më e madhe për përmbajtjen e zgjidhjeve. Palët e in-teresuara për zgjidhjet komunale, mund të për-fshijnë njerëz dhe organizata të ndryshme: ndër-marrje, shfrytëzues të shërbimeve, bashkësi lokale dhe asociacione qytetare. Më pas themelin krye-sor e kushtojnë njohuritë dhe shkathtësitë që se-cili grup nga palët e interesuara e bart në proces, dhe mëtutje të prodhon një të dobishme, afatgja-te, formale publiko/privat/ partneritet joqeveritar ose përfundimisht EKIP PËR ZHEL.

2. Analiza e gjendjes. Analiza përfshin mbledhje të informatave për kushtet e rajonit dhe tendencave të ardhshme, me qëllim të identifi kimit të faktorë-ve të brendshëm dhe të jashtëm, që do të ndihmo-jnë në hetimin e karakteristikave themelore të rre-thinës dhe atë: të dhënat demografi ke - mosha, gjinia, arsimimi, nacionaliteti dhe karakteristika tjera; karakteristika ekonomike - sektore thelbëso-re ekonomike, investime lokale, biznes klimë (çka e bën komunën tërheqëse ose jotërheqëse për ko-munën), privatizimi, situata e ndërmarrjeve komu-nale; karakteristika sociale - rrjeti i institucioneve shëndetësore, institucioneve arsimore, kulturore; faktorë teknik/infrastrukturor - situata e ndërmarr-jeve për shërbime komunale, furnizim me ujë, kanalizim, deponime për mbeturina të ngurta, sis-teme për ujitje, rrjete rrugore, rrjete hekurudhore, transport publik, postë, telekomunikacioni, ele-ktrifi kimi, rrjeti i gazit etj; fi nancat - burime lokale për fi nancim dhe mjete nga transfere prej buxhetit të Republikës së Maqedonisë; mjedisi jetësor - rre-gullimi urban i hapësirës, masa dhe aktivitete për mbrojtjen e ambientit jetësor; faktorët normativ - ndryshime, që do të ndikojnë mbi përgjegjësitë e komunë dhe resurset.

3. Analiza e anëve të forta dhe të dobëta të ko-munës, mundësitë dhe rreziqet (SWOT). SWOT analiza është mjet me të cilin ndahen anët e for-ta dhe të dobëta, mundësitë dhe rreziqet, si dhe është instrument i cili më së shpeshti shfrytëzohet

37për analizën e të dhënave me qëllim përpunimin e analizës përkatëse. Në rastin përkatës SWOT analiza mundet të shfrytëzohet për vlerësimin e sistuatës ekonomike në komunë, për vlerësimin e gjendjes me infrastrukturën fi zike, gjendjen me kapacitetet intelektuale të komunës etj.

4. Përgatitja e vizionit dhe misionit të komunës. Me atë përshkruhet konsenzusi i palëve të inte-resuara për ardhmërinë e dëshiruar në bashkësi. Me misionin kryhet përshkrim i kompetencave të komunës dhe të qëllimit të ekzistimit të saj, në të vërtetë prioritetet dhe qëllimet e komunës duhet të rrjedhin nga misioni i defi nuar.

5. Përcaktimin e prioriteteve dhe qëllimeve gje-nerale. Qëllimet gjenerale janë qëllime të përg-jithshme, më konkrete se vizioni, por jo aq detaje sa qëllimet konkrete. Gjatë përgatitjes së qëllime-ve gjenerale, ekipi për planifkim strategjik i përca-kton prioritetet. Mjetet gjithmonë janë të kufi zu-ara, me ç’rast duhet të përcaktohet cilat qëll ime gjenerale kanë prioritet më të madh se, sa të tjerat.

6. Defi nimi i qëllimeve specifi ke. Qëllimet speci-fi ke strategjike janë formulime detajuse për atë se, si do të arrijë komuna qëllimet e gjenerale. Për çdo qëllim gjeneral duhet të përcaktohen qëllime specifi ke, sepse ato do të mundësojnë realizimin e qëllimit gjeneral me shfrytëzimin e anëve të fuqishme, tejkalimin e dobësive dhe shfrytëzimin e mundësive. Ndryshe, ato janë të kufi zuara me kohë dhe matëse.

7. Përgatitje e alternativave. Për arritjen e një qëll-im specifi k, mund të realizohet sipas drejtimeve të ndryshme dhe çdo drejtim do të ketë çmim dhe efekt të ndryshëm. Mundësitë alternative duhet të përpunohen nga individi ose grupi.

8. Zgjedhje e strategjisë. Në këtë fazë, zgjedhet njëra nga alternativat e shumta për realizimin e qëllimeve të përcaktuara, që shëndërohet në stra-tegji të komunës. Është tejet e rëndësishme, zgje-dhja e strategjisë të mbështetet në kriteriume të qarta për zgjedhje të alternativave, si psh niveli i arritshmërisë, harxhimeve ose niveli i të ardhu-rave. Strategjia duhet të shndërrohet në një nga dokumentet udhëheqësë të komunës, i pranuar dhe përmbajtur nga administrata, organizatat partnere dhe nga qytetarët. Për këtë, strategjia e aprovuar duhet me qenë mirë e paraqitur dhe e ndarë me të gjitha palët e interesuara dhe duhet të kalojë nëpër fazat e ardhshme:

a. Përgatitje të projekt-verzionit të strategjisë dhe përgatitje të diskutimit publik për projekt -versionin e strategjisë;

b. Përfshirje të vërejtjeve dhe propozimeve gjatë diskutimit publik për projekt-verzionin e stra-tegjisë, në propozim-verzionin e strategjisë;

c. Paraqitjen e propozim – versionit të strategjisë para këshillit të komunës për aprovim.

9. Realizimi i strategjisë. Zbatimi strategjisë nxitet me planet aksionale për projektet e zgjedhura që kanë konsenzus më të madh të palëve të interesu-ara, të cilat njëkohësisht janë edhe nxitës të vetë procesit të realizimit. Planet aksionale e përcakto-jnë kierarkinë e detyrës, subjekteve përgjegjëse, orarit real kohor. Resurset e mundshme, ndikimet e pritura dhe rezultatet, masat për realizim dhe sistemi për progres dhe për evaluim. Rritja e ka-paciteteve mund të jetë element i rëndësishëm për përforcimin e aftësisë së individëve dhe për personat në vetë zhvillimin, me qëllim realizimi të rezultateve adekuate. Zhvillimi i teknikës për ndjekje të mirë dhe për evaluim të strategjisë gjithpërfshirëse është e rëndësishme për shkak të kuantifi kimit të rezultatit, arsyetimi i shpenzimeve, caktimi i përmirësimeve të nevojshme, si dhe për harmonizimin dhe zhvillimin e praktikës së mirë. Përgjegjësitë për zbatimin e strategjisë duhet të jenë të shpërndara midis seksioneve të komunës dhe organizatave partnerike. Ato janë përgjegjëse për hartimin e planeve konkrete për veprim dhe për mjetet fi nanciare për realizim të strategjive.

10. Vlerësim dhe mbikëqyrje e strategjisë. Fazë e rëndësishme në planifi kimin strategjik është kri-jimi i sistemeve për mbikëqyrje dhe për vlerësim me pjesëmarrje të gjërë publike në realizimin e qëllimeve gjenerale dhe specifi ke, të ndërtuara në strategjinë për ZHEL të komunës. Vëzhgimi është shumë i rëndësishëm. Kjo mundëson të bëhen kori-gjime për deri sa anvancimi është i pakënaqshëm ose për deri sa kushtet ndryshohen. Vendosja e in-dikatorëve për suksesin ka rëndësi thelbësore, sep-se përmes të njejtave matet shkalla e realizimit të projekteve dhe avancimi i përgjithshëm në realizi-min e qëllimeve prioritare. Është mjaft e rëndësish-me të jepet llogari për avancim në arritjen e qëlli-meve gjenerale para publikut, kështu që qytetarët do të mund të shohin cila komunë punën sipas qëllimeve të përgjithshme. Pasqyra duhet t’i për-fshijë jo vetëm rezultatet por edhe vetë procesin e zbatimit, niveli i pjesëmarrjes, dinamika e ndryshi-mit të marrëdhënieve ekonomike dhe politike të ekonomisë lokale në kuadër të rajoneve ose në ku-adër të tregjeve shtetërore dhe ndërkombëtare.

Financimi i strategjisë për ZHEL

Financimi i strategjisë për ZHEL shpesh herë është pjesa më e rëndë nga procesi. Një ndër arsyet për të

38është se komunat zakonisht nuk kanë mjete të mjaf-tueshme në buxhet për fi nancimin e programeve dhe projekteve nga strategjia e ZHEL.

Strategjia për ZHEL duhet të ketë buxhet. Në fi llim ai mund të jetë i vogël, por me mundësi për rritje në të ardhmen. Për deri sa tregohet se mjetet përdoren me efi kasitet dhe efektivisht dhe tregohet që sh-penzimet që bëhen janë të arsyeshme, strategjia do të merr përkrahje akoma më të madhe fi nanciare.

Në burime për fi nancimin e iniciativave të Strategjisë për ZHEL mund t’i numërojmë:

• Të hyrat e rritura nga burimet e zakonshme të fi -nancimit të komunës;

• Shitje ose dhënie të pronës të komunës;

• Transfere nga buxheti shtetëror;

• Donacione ndërkombëtare dhe kredi;

• Përfshirje të sektorit privat në fi nancimin (partne-ritete publike private);

• Identifi kim dhe shfrytëzim të fondeve, veçanërisht për mbrojtjen e mjedisit jetësor dhe përmirësimin e resurseve njerëzore.

Pasi që strategjia për ZHEL është gjithpërfshirëse, ai i përfshin të gjitha sektorët e komunës, si dhe shumë palë tjera të interesuara. Kujdesi duhet të mundësojë që funksioni i zhvillimit ekonomik të organizohet më mirë. Njëherë, me inicimin e procesit përmes këshillit të komunës, pastaj edhe me miratimin e strategjisë së hartuar për ZHEL nga ana e Këshillit të komunës.

Njëherë thjeshtë vendoset hartimi i kontrollit të sis-temit dhe të procedurave në kuadër të drejtorisë së qytetit me qëllim nxitjeje të rritjes së biznesit që mëtej gjithnjë e më shumë rrënjëzohet në bashkësi.

* Për shkak të qasjes së unifi kuar gjatë përgatit-jes së planeve strategjike në NJVL, Sekretariati Gjeneral i Qeverisë së RM dhe Ministria për ve-tëqeverisje lokale në koordinim me BNJVL-në, deri te komunat ofroi dokument-Drejtimet për planifi kim strategjik në NJVL. Për të njejtat janë zbatuar edhe trajnime adekuate.

Ndërtimi i partneriteteve – partneriteti publiko-privat

Shpesh herë pushteti qëndror dhe ai lokal kanë bu-rime të kufi zuara të mjeteve fi nanciare për investim në projektet infrastrukturore dhe për dhënien e shër-bimeve publike më kualitatuve. Pikërisht për këtë, si kryesore vendoset çështja për gjetjen e mënyrave të reja për fi nancimin e projekteve ekonomike infrastru-

kturore dhe përmirësimi i kualitetit të shërbimeve pu-blike.

Me qëllim që të tejkalohet hendeku i rritjes midis ne-vojës nga projektet infrastrukturore dhe projekte tjera kapitale dhe mungesës së mjeteve fi nanciare te sek-tori publik për realizimin e atyre projekteve shfrytë-zohet partneriteti publiko-privat (PPP), i cili paraqet element rritës në përmirësimin e shërbimeve publike. PPP më së shpeshti realizohet në sigurimin e llojeve të ndryshme publike dhe projekte infrastrukturore siç janë transporti (rrugët, hekurudhat, aeroportet), tele-komunikimet, furnizimi me ujë për pije dhe tretmani i ujërave të zeza, menaxhimi me mbeturinat, shënde-tësia, objektet e dedikuara për arsim (shkollat, konvi-ktet), mbrojtja sociale, mbrojtja e mjedisit jetësor etj.

Në janar, 2008, në Republikën e Maqedonisë është mi-ratuar Ligji për koncesione dhe lloje tjera të partneri-tetit publiko-privat( Gazeta zyrtare e RM nr. 07/08), me të cilin rregullohen modalitetet dhe krijohen mundësi për përfshirje në sektorin privat në fi nancimin e pro-jekteve infrastrukturore dhe dhënia e shërbimeve publike, të cilat sipas përvojës së deritanishme, te ne, tradicionalisht kryhen nga ana e sektorit publik. Ky ligj ishte lëndë e plotësimit në vitet e fundit pas vitit 2008, për deri sa versioni i fundit i cili tani është emëruar si Ligji për koncesionet dhe PPP i cili fi lloi të zbatohet nga 15 marsi, 2012.

PPP janë formë shpesh e shfrytëzuar e fi nancimit të projekteve të ndryshme në vendet e BE-së. Në bazë të përvojave nga shembuj të ndryshëm të PPP të su-ksesshme, janë identifi kuar këto përparësi dhe përfi -time:

• Ndërtimi i përshpejtuar i infrastrukturës• Shërbime më kualitative publike• Efi kasitet i rritur (shpenzime të zvogëluara në ci-

klin projektues jetësor)• Shpërndarje më e mirë e rreziqeve• Zbatim më i shpejtë i projektit• Krijimi i të ardhurave plotësuese • Menaxhim i përmirësuar

Si defi nim partneriteti publiko-privat është ,,kontratë” komerciale, midis pushteteve publike dhe fi rmave private me qëllim projektimi, realizimi, fi nancimi dhe menaxhimi të infrastrukturës publike dhe shërbime-ve të cilat deri atëherë, tradicionalisht kanë qenë të zbatuara nga sektori publik, në veprimtari siç janë transporti, shërbimet shëndetësore, furnizimi me ujë, arsimi etj. Procedura për ndarjen e kontratës për vendosjen e partneritetit publiko-privat zbatohet konform parimeve të transparencës, jodiskriminimit,

39proporcionalitetit, efi kasitetit, tretmanit të barabartë dhe pranim të dyanshëm.

Partneriteti publiko-privat është formë e rregulluar kontraktuese e bashkëpunimit afatgjatë midis part-nerit publik dhe atij privat, që karakterizohet me këtë:

а) partneri privat e ndërmerr obligimin të sigurojë shërbim publik për shfrytëzuesit përfundimtar në lëmenjtë me kompetencë të partnerit publik dhe/ose obligimin të sigurojë për partnerin publik parakushte të domosdoshme për dhënien e shër-bimeve publike të shfrytëzuesve përfundimtarë dhe/ose aktiviteteve në kompetencë të tij;

b) me qëllim për plotësimin e obligimeve të lartpër-mendura, partneri privat mund të ndërmerr obli-gim të:

• Financojë, dizajnojë, ndërtojë dhe/ose rikon-struktojë/renovojë objekt të infrastrukturës publike, punojë dhe mbajë objekt të ri dhe/ose rikonstruktojë/renovojë objekt të infrastruk-turës publike ose

• Shfrytëzojë, menaxhojë dhe mbajë objekt ek-zistues të infrastrukturës publike

• Çfarë do kombinimi i obligimeve të lartpër-mendura deri kur kombinimi i këtyre obligime-ve është me qëllim për plotësimin e qëll imeve të vendosura në pikën a);

c) gjatë ndërmarrjes së obligimit nga pikat a) dhe b), partneri privat zakonisht ndërmerr një pjesë të rëndësishme nga rreziqet lihdur me fi nancimin, ndërtimin, kërkesën dhe/ose arritshmërinë dhe vepritari tjera të ngjashme, menaxhimi, mirëm-bajtja dhe rreziqet teknike, në varësi nga ajo që është kontraktuar gjatë vendosjes së partneritetit publiko-privat dhe caktohet nga rasti në rast;

ç) çdo partner në partneritetin publiko-privat për kohëzgjatje të partneritetit publiko-privat ndër-merr përgjegjësi për ngjarjet e rrezikshme të cilat janë në sferën e tij të ndikimit ose përgjegjësia ndahet me qëllim për arritjen e menaxhimit op-timal të rrezikut për kohëzgjatje të partneritetit, mes tjerash, me shfrytëzimin e aftësive menaxhu-ese, teknike, fi nanciare dhe inovative të partnerit privat dhe me promovimin e shkëmbimit të aftë-sive dhe diturive – përvojë midis partnerit publik dhe privat, pa qenë e njejta në kundërshtim me pikën c)

d) në këmbim të obligimeve të ndërmarra partneri publik mund të ndajë partnerit privat koncesion për punë publike ose koncesion për shërbim pu-blik, ose t’i kompensojë përmes pagesës;

dh) partneri publik, gjithashtu, mund t’i mundësojë partnerit privat të realizojë aktivitete të caktuara

komerciale ekonomike, krahas obligimeve nga pikat а) dhe b), të përcaktuara në kontratë, jo ve-tëm nëse nuk ekziston mënyrë tjetër e mundshme të sigurohet nivel i domosdoshëm i efi kasitetit të çmimit të pjesëmarrjes private dhe kthim i ar-syeshëm i investimit

е) partneri publik mund të bartë të drejta sendore të caktuara partnerit privat, të domosdoshme për kryerjen e obligimeve të vendosura.

Оbjektet e ndërtuara sipas partneritetit publiko-pri-vat, duke përfshirë edhe shtesat dhe përmirësimet janë pronësi e partnerit publik, për deri sa nuk ësh-të parashikuar ndryshe në kontratën për vendosje të partneritetit publiko-privat.

Qeveria e RM themelon Këshillin për partneritet pu-bliko-privat me mandat preh 4 vitesh ndërsa është përbër nga 15 anëtarë prej të vilëve kryetar është edhe një zëvendës-kryetar i këshillit. Këshilla ka rol këshilldhënës të Qeverisë së RM në lëminë e partne-ritetit publiko privat, kryen promovim të partnerite-tit publiko privat, si dhe jep iniciativa për ndryshime të dispozitave nga kjo lëmi. Anëtarët e Këshillit janë përfaqësues nga Ministria për ekonomi, Ministria për fi nanca, Ministria për transport dhe lidhje, Ministria për shëndetësi, Ministria për arsim dhe shkencë, Mi-nistria për bujqësi pylltari dhe ujë, Ministria për mje-dis jetësor dhe planifi kim hapësinor, Ministria për kul-turë, Sekretariati Gjeneral i Qeverisë së RM-Kabineti i zëvendës-kryetarit të Qeverisë i obliguar për çështje ekonomike dhe për koordinimin me resoret ekonomi-ke, Byroja për furnizime publike, BNJVL, bashkësia e biznesit, si dhe ekspertët e pavarur veçanërisht nga lëmia e ekonomisë dhe së drejtës, duke pasur pa-rasysh përfaqësimin adekuat dhe të drejtë të të gjitha grupeve nacionale dhe etnike në Republikën e Maqe-donisë.

Organi kompetent për partneritet publiko privat ësh-të Ministria për ekonomi.

Punët përgatitore për ndarjen e koncesioneve në të mira në interes të përgjithshëm dhe kontratë për vendosjen e partneritetit publiko-privat i zbaton koncedenti ose partneri publik dhe këto përfshijnë:

• Formimin e komisionit për zbatim të procedurës për ndarjen e koncesionit në të mira në interes të përgjithshëm ose kontratë për vendosjen e part-neritetit publiko-privat,

• Përgatitje e raportit për analizë paraprake për ele-mentet kryesore të projekteve të cilat janë tregues për natyrën kontratë që duhet lidhur me qëll im për vendosjen e partneritetit publiko-privat

40• Hartimi i studimit të fi zibilitetit për arsyetimin e

ndarjes së koncesionit në të mira me interes të përgjithshëm ose konratës për vendosjen e part-neritetit publiko privat,

• Vlerësim i ndikimit mbi mjedisin jetësor të konce-sionit për të mira në interes të përgjithshlm ose në partneritet publiko-privat dhe

• Aktivitete të domosdoshme për zbatimin e proce-durës.

Varësisht nga dedikimi i mjeteve për kompensim nga ana e partnerit publik për sigurimin e punëve publi-ke dhe/ose shërbimeve publike, si dhe shpërndarja e rreziqeve ekzistuese kryesore, partneriteti publiko privat mund të vendoset si:

1) koncesion për punë publike ose2) koncesion për shërbime publike ose3) kontratë për furnizim publik ose4) kontratë për furnizim publik të shërbimit.

Moment i rëndësishëm i zbatimit të PPP është Li-gji për furnizime publike. Procedurat për ndarjen e kontratave për vendosjen e partneriteteve publi-ke-private, partneri publik i zbaton si procedurë e hapur, procedurë të kufi zuar, procedurë për bisedi-me me konkursin e shpallur paraprakisht, ose dia-log konkurent, konform kushteve dhe në mënyrë të parashikuara në Ligjin për furnizime publike.

Për NJVL në RM, partneritetet publike-private, si partneritete afatgjate strategjike me sektorin privat, paraqiten në bazat e tyre, kështu që zhvillimi i pro-jektit, procesi i furnizimit dhe menaxhmenti i kon-tratës mund të paraqesin sfi dë mjaft të rëndë si për administratën komunale, ashtu edhe për sektorin privat në vend. Kjo veçanërisht ka të bëjë me ata të cilët do të emërohen si menaxherë të projekteve të PPP dhe anëtarëve të komisionit për zbatim të pro-cedurës për shpërndarjen e kontratës. Informimi i ciklit projektues të një projekti të PPP është mjaft e rëndësishme për të gjitha palët e interesuara, veçanërisht për ato që i miratojnë vendimet dhe zg-jidhjet adekuate në faza të ndryshme të procesit siç janë kryetari i komunës dhe anëtarët e Këshillit të komunës.

Disa vegla për ZHEL

Republika e Maqedonisë, siç mund të vërehej nga e lartpërmendura, është vend që fi lloi të ballafaqohet me iniciativat për ZHEL në dekadën e fundit. Për këtë merritë më të madhe kanë institucionet dhe organi-zatat e huaja, të cilat ofruan vegla të ndryshme për zhvillimin e ZHEL, strategjive dhe programeve. Më të njohura janë vargu i gjatë i veglave të Bankës Botëro-

re, të cilat në vendet e zhvilluara tashmë zbatohen me sukses të madh dhe japin rezultate pozitive. Por nënkuptohet, edhe zbatimi i tyre përshtatet me zh-villimin e nivelit të strategjive të ZHEL dhe zhvillimi i vendit. Në vendin tonë si vegël më e zbatueshme për ZHEL janë sondazhet për klimën afariste, profi li i ko-munës, udhërrëfyes i investitorëve, inkubatorët, qen-drat e biznesit, këshillat dhe trajnimi për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme përmes agjensioneve të ЕСА (Enterprise Support agencies), nxitja e zhvillimit të klasterëve të biznesit dhe vegla tjera. Në këtë rast do të përqëndroheshin në shpjegimin e disa veglave, të cilat gjithnjë e më shumë zbatohen te ne, ndërsa këto janë qendrat e biznesit, biznes-inkubatorët, profi let e komunës dhe sondazhi i klimës afariste.

Profi l i bashkësisë (komunës)

Profi li i bashkësisë është përshkrim detajues i bash-kësisë dhe mjeteve që janë në disponim, karakteris-tikat kulturore, gjeografi ke, ekonomike dhe politike të bashkësisë adekuate. Kjo paraqet vegël të domos-doshme për shqyrtimin e gjendjes në bashkësi. Stru-ktura e profi lit bazohet në elementet kryesore ekono-mike dhe shoqërore (demografi a, struktura e ekono-misë dhe e forcës punuese, arsimit, kulturës) dhe çdo bashkësi mund t’i theksojë këto elemente të cilat për të janë të vetme. Hartimi i profi lit të bashkësisë kërkon mbledhje të informacioneve lidhur me bashkësinë, shërbimet, resurset dhe problemet e kësaj bashkësie. Profi li i përfshin të dhënat statistikore shoqërore dhe ekonomike si dhe faktet që janë thelbësore për tërë bashkësinë. Këto të dhëna do të ndihmojnë të merret një pasqyrë për qytetin, lëminë ose rajonin, si dhe për atë cilat janë trendet kryesore. Përfshrija e përfaqë-suesve të pushteteve lokale, sektori afarist dhe or-ganizatat joqeveritare gjatë hartimit të profi lit ka një rëndësi të veçantë.

Ndryshe, profi li i bashkësisë i përshkruan burimet e të ardhurave dhe popullatës, ekonomisë dhe vendet e punës, shëndeti dhe kualiteti i jetës, arsimi. Profi li mund të shfrytëzohet gjatë identifi kimit të nevoja-ve ekonomike dhe zhvillimore. Mund të shërbejë si bazë për planifi kimin e aktiviteteve për përmirësimin e standardit të jetës së banorëve. Profi li i bashkësisë paraqet edhe mjet të shkëlqyeshëm për marketing dhe për promovimin e mundësive lokale para in-vestitorëve. Edhe ky duhet të azhurohet rregullisht, paralelisht me ndryshimin e kushteve të bashkësisë dhe atë në veçanti informacioneve që kanë të bëjnë me ekonominë, forcën punuese dhe mundësitë që u ofrohen subjekteve afariste. Ai duhet që periodi-kisht të shpallet me ç’rast liderëve në bashkësi do t’u mundësojë tregues shoqëror dhe ekonomikë, ndërsa të gjithë të interesuarve do t’u jep kontrollë të qyte-

41tit, lëmenjëve dhe rajoneve, si dhe trendeve që janë aktuale.

Sido qoftë, kjo është një mundësi e papërsëritshme për çdo bashkësi, që mund të jetë lëmi, qytet ose ko-munë, që në mënyrë më të mirë t’a përmirësojë ve-tëqeverisjen në atë bashkësi, dhënia e ingerencave më të mëdha dhe zhvilli i vetë bashkësisë.

Hulumtimi i mendimit

Planifi kimi strategjik duhet të bazohet në nevojat dhe interesat e popullatës në komunë. Një ndër mënyrat për qartësimin e interesave dhe mendimeve të popull-atës është hulumtimi i mendimit. Kryesisht, rezultatet nga hulumtimi në masë të madhe varen nga çështja dhe metodat e hulumtimit. Me rëndësi është që pa-raprakisht me vëmendje të planifi kojnë, çka duhet të pyetet, si të pyetet, sa përgjigje janë të nevojshme për marrjen e rezultatve nga shembulli i zgjedhur dhe si të mbledhen rezultatet.

Intervista e drejtpërdrejt e popullatës me qëllim që të informohen me mendimin e tyre mund të jetë i dobishëm në disa raste, por , kryesisht është e nevo-jshme shumë kohë të merren mendime të qarta nga një grup i madh i popullatës. Mbledhjet publike të banorëve mund të t’a shprehin mendimin e tyre nuk janë mënyrë sistematike për hulumtimin e mendimit. Në Evropën Perëndimore metodat që përdoren më shpesh për hulumtimin e mendimit janë pyetësorët. Në pyetësorë mund të përdoren pyetje qartë të defi -nuara matematikore, të cilat do të duhet të përgjigjen me vënien e shenjës X në përgjigjen e përgjigjur sa-ktë ose në mundësinë më të pranueshme, ose përmes dhënies së notës për kualitet të servisit të ofruar.

Rezultatet nga hulumtimi i mendimit mund të shfrytëzohen gjatë SWOT dhe gjatë diskutimeve prio-ritare, ndërsa mund të parashtrohen si aneks ndaj Pla-nit strategjik. Rezultatet nga hulumtimi i mendimit, gjithashtu mund të shpallen në gazetën lokale.

Anketa për biznes klimën

Anketa paraqet vegël shumë të fuqishme. Anketa i mbledh dhe analizon të dhënat për qëndrimin kolek-tiv dhe individual dhe mendimet e kompanive lokale që punësojnë popullatë lokale. Anketa në të vërtet paraqet mbledhjen e të dhënave nga kompanitë lo-kale. Këto të dhëna përfshijnë:

• Kushte për biznes, pyetje të ndryshme, probleme të bashkësisë ;

• Qëndrimi i përfaqësuesve të biznesit ndaj shër-bimeve që i ofron vetëqeverisja lokale, dispozita, taksa dhe të dhëna.

Vlerësimi i klimës së biznesit ekzistuese në qyte-tin i bërë nëpërmjet sondazhit paraqet mundësi që të dorëzohen një lloj i tillë informacionesh dhe të informohet një segment kryesor i bashkësisë së biznesit për dobinë që do e kishte qyteti nëpërm-jet perspektivave të biznesit. Mënyrë më e mirë që të zbulohet se çfarë mendojnë punëdhënësit për bashkësinë është nëpërmjet realizimit të takimeve personale me ata, duke marrë përgjigje në pyetje të formuluara. Anketa ju jep mundësi përfaqësuesve të sektorit privat t’i shprehin mendimet dhe rishiki-met e tyre në lidhje me dy pikat e lartëpërmendu-ra. Rezultatet japin mundësi më të mirë t’i kuptojnë momentet kryesore të ekonomisë lokale (dinamika, sektoret kyq, elementet vitale për zhvillimin e ar-dhshëm), probleme, kërkesa dhe nevoja të bizne-seve lokale. Fakti që komunat kanë implementuar sondazh dhe në mënyrë aktive bashkëpunon me të gjitha entitetet biznesore në komunë e zmadhon mundësinë e komunës t’i arrijë qëllimet e saj më të ngushta ekonomike.

Studim për arsyeshmërinë ekonomike

Studimi për arsyeshmëri ekonomike është një ana-lizë e arsyeshmërisë dhe qëndrueshmërisë të një ideje. Kjo fokusohet të ndihmojë të përgjigjet një pyetjes së rëndësishme ,,A duhet të aderojmë ndaj zbatimit të idesë në projektin e propozuar?” Të gjitha aktivitetet e studimit janë drejtuar t’u ndihmojnë t’u përgjigjen pyetjes. Projekti me zhvillim të realizu-eshëm është projekt ku rezultatet do t’a arsyetojnë zbatimin e tij, ku do të mund t’a durojë zbatimin dhe rreziqet për qëndrueshmërinë me të cilat do të ballafaqohet, ku projekti do të mbijetojë në mënyrë afatgjatë dhe do t’i plotësojë qëllimet e organizatës që e fi nancon. Studimi për arsyeshmëri ekonomike është vetëm një hap deri te procesi i zbatimit të pro-jektit për zhvillim. Kjo gjithashtu paraqet dokument që siguron bazë për një vendim investues me proje-kt të propozuar për zhvillim. Kjo duhet të përfshijë elemente adekuate teknike, ekonomike, ekologjike, institucionale dhe sociale, të cilat ndikojnë në proje-ktin dhe e tregojnë qëndrueshmërinë e tij. Studimi për arsyeshmëri ekonomike patjetër duhet të tregjë se projekti është konform strategjive tuaja për zhvill-im dhe qëllimeve, si dhe me strategjitë dhe qëllimet e institucioneve fi nanciare (organizata donatore, ag-jensioni qëndror qeveritar dhe/ose ministria, IPA ose fondet strukturore etj). Si instrument për marrjen e vendimit, studimi për arsyeshmëri ekonomike është dokument kryesor në bazën e të cilit një projekt i ca-ktuar merr fi nancim ose jo, pa dallim ku merret ven-dimi për fi nancim, në komunën tuaj ose diku jashtë.

Edhe pse përgatitja e studimeve formale për ar-syeshmëri ekonomike të projekteve për zhvillim lokal

42nuk ka qenë praktikë e zakonshme, në komunat në Maqedoni tashmë rritet nevoja nga përmirësimi i har-timit të projekteve dhe të studimeve për arsyeshmëri ekonomike.

Në projektet e mëdha investuese, më lirë është të studijohet projekti paraprakisht, të paguhet di-zajnim dhe studim, se sa të bëhen gabime të sh-trenjta. Disa donatorë dhe investitorë, veçanërisht bankat që sigurojnë panaire, kërkojnë studim për arsyeshmëri ekonomike si dokument të domos-doshëm para se t’a shqyrtojnë fi nancimin. Edhe të mos ekzistonte një dokument i tillë, çdoherë është e dobishme të evaluohet sa është real cili do proje-kt qoftë, para se merret vendim për fi nancim. Para studimit për arsyeshmëri ekonomike, një evaluim i vrazhdë ose relativisht i shpejtë për arsyeshmërinë ekonomike mund të zbulojë se disa projekte nuk vlejnë të zbatohen ose duhet të ndryshohen shumë.

ZHEL-ndërmarrje të vogla dhe të mesme

Në një numër të madh të ekonomive të zhvilluara, bazë konkurente paraqesin ndërmarrjet e vogla dhe të mesme që kanë aftësi dhe mundësi të përfshihen në shpenzimet, kualitetin dhe kërkesat për dorëzim të kapaciteteve të mëdha industriale. Pyetje është se vallë dhe si do të implementohet në ekonomitë në zhvillim. Duke u nisur nga praktika, literatura dhe teoritë e shumta do mundeshim të konkludonim se baza e ZHEL në vendet në tranzicion qëndron mu në zhvillimin e sektorit të NVT, por me nxitje paralele të zhvillimit të kapaciteteve të mëdha industriale që mundësojnë apsorbim të numrit të madh të të pa-punësuarve nga njëra anë, si dhe inkubim të numrit të madh të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme nga njëra anë, si dhe tejkalimin e dimensionit kohor në arritjen e rezultateve pozitive.

Nxitja dhe zhvillimi i kapaciteteve të tilla mundet të mundësohet me përdorim të më shumë veglave siç janë:

• Subvencionime përkatëse nga ana e pushtete-ve lokale për investues potencial (vendor dhe të huaj), përfshirë këtu edhe investimet direkte ;

• Forma të ndryshme të partneriteteve publiko/pri-vate ;

• Targetim të investuesve specifi k, atraktiv, duke mundësuar fushën lokale të jetë më konkurente në lidhje me rajonin gjithpërfshirës.

Veçanërisht do të duhet të theksohet nevoja nga po-litika industriale specifi ke, e defi nuar ose zbatuar dhe rregullativa që kanë të bëjnë me transferin e tekno-

logjisë, kapitalit fi nanciar dhe shfrytëzimi i resurseve njerëzore, të cilat janë bazë për zhvillim afatgjatë eko-nomik.

Maqedonia hyn në fazën e përgatitjes serioze për hyrje në Bashkimin Europian, dhe me vetë atë më të mëdha janë edhe përgjegjësitë dhe detyrimet e ndër-marrjeve të vogla dhe të mesme për akodomodimin e prodhimeve të tyre ndaj standardeve që i kërkon BE. Rajonet janë një ndër faktorët themelor nëpërm-jet të cilave BE i realizon projektet e veta, sepse rajo-net respektivisht pushtetet lokale janë më afër deri te sipërmarrësit dhe kanë fotografi më të qartë nga pushtetet nacionale për atë që u është e nevojshme.

Autorizimet më të mëdha në nivel lokal mundësojnë senzitivitet për kuptimin e nevojave të NVM dhe ka-pacitet më i madh për ndërmarrjen e aksioneve ade-kuate për përkrahje. Decentralizimi i përgjegjësive zhvillimore përfshin krijim të institucioneve rajonale/lokale për përkrahjen e NVM të cilat do të paraqesin bazë në krijimin dhe avancimin e politikave zhvillimo-re me ç’rast në mënyrë më adekuate do të mbajnë llogari për karakteristikat, potencialet dhe nevojat e ekonomisë lokale.

Politika për zhvillimin e NVM

• Strategjia nacionale për zhvillim të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme

• Politika industriale e RM në periudhën 2009-2020

• Strategjia për zhvillim të zejtarisë në RM 2011-2020

• Strategji inovative 2012-2020

• Аkt për biznese të vogla

Inkubatorët afaristë

Në kushte të sotme të ballafaqimit me procesin e de-centralizimit pushtetet lokale duhet të ndërmarrin pozicion udhëheqës në zhvillimin e defi nicioneve të reja ndaj bazës së ZHEL dhe strategji me qëllim që të arrihet e dëshirueshmja. Zhvillimi më pas duhet të jetë i kuptuar si proces multidimensional që invol-von sfi da të mëdha për strukturat sociale, shprehitë e njerëzve institucionet publike si dhe reduktim të pabarazisë dhe të varfërisë. Për këtë nevojë është i nevojshëm edhe:

• ndërtim të inkubatorëve sipërmarrës ;

• përkrahje direkte të bizneseve fi llestare;

• përkrahje e zhvillimit të bizneseve personale fami-ljare.

43që njëherit paraqesin vegla ku duhet të fokusohen pushtetet lokale në të ardhmen, me qëllim të sigu-rohen zhvillim i qëndrueshëm i bashkësisë në afat të gjatë.

Kryesisht i madh është numri i të interesuarve për fi lli-min e biznesit të tyre, por më së shpeshti ato mendo-jnë se ekziston mungesë e përkrahjes në vendosjen dhe mbajtjen e biznesit në vitin e parë nga ekzistimi. Statistikat fl asin se pothuaj se 90% nga kompanitë nuk arrijnë të mbijetojnë në 5 vitet e para nga ekzis-timi i tyre. Kjo statistikë është mjaft e ndryshme kur startimi i një kompanie është themeluar në kuadër të inkubatorit të biznesit.

Inkubatorët e biznesit kanë një rol të rëndësishëm në përkrahje në fi llimin e biznesit në vitin e parë nga ek-zistimi i tij. Ato janë dizajnuar të lehtësojnë krijimin e pasurisë dhe në mënyrë aktive të kontribuojnë për zhvillim të qëndrueshëm socio-ekonomik të bashkë-sive dhe ekonomive të reja si dhe proceseve si: krijimi i kulturës sipërmarrëse dhe ngritja e vetëdijesë, zba-timi dhe selektimi i fi rmave, regrutimi dhe trajnimi i menaxherit të inkubatorëve dhe pushteteve lokale, trajnim i vazhdueshëm i kompanive konform nevo-jave të tyre, evaluimi i rritjes së kompanive përmes programit të zhvilluar dhe sigurimi i përkrahjes te-knike. Inkubacioni i biznesit është i pranueshëm në nivel global nga ana e qeverive, mjekëve dhe palëve tjera të interesuara si një proces suptil dhe kompleks për përkrahjen e inovatorëve dhe/ose sipërmarrësve gjatë fazave të hershme të zhvillimit dhe rritjes së tyre.

Në Republikën e Maqedonisë ekzistojnë disa inkuba-torë aktiv dhe qendra rejonale për përkrahje të MSP sektorit. Kjo bazë e formuar duhet maksimalisht të shfrytëzohet nga pushtetet lokale gjatë promovimit dhe zhvillimit në nivel lokal nëpërmjet fl eksibilite-tit dhe realizimit të projekteve të përbashkëta dhe partneritetit pastaj duke potencuar këtu aspektet sociale dhe njerëzore të zhvillimit ekonomik. Aq më tepër ajo është e domosdoshme edhe për shkak të faktit që baza e formuar nga ky lloj qendrash të dre-jtuara ndaj ZHEL momentalisht funksionojnë. Roli i këtyre qendrave në të ardhmen duhet akoma më shumë të zgjërohet dhe të forcohet para se gjithash në mbështetje të bizneseve fi llestare të vetëqeveris-jes lokale, duke pasur parasysh mundësitë e reja dhe ingerencat e së njëjtës në drejtim të ZHEL.

Zhvillimi i turizmit

Zhvillimi i turizmit, promovimi i resurseve turistike dhe kapaciteteve krahas që kryhet përmes institucio-neve kompetente dhe organizatave në nivel nacional,

është qëllim i çdo vetëqeverisjeje lokale. Potencialet turistike me të cilat disponon çdo komunë janë pjesë përbërëse e çdo profi li të vetëqeverisjes lokale por edhe masa dhe aktivitete për zhvillimin e turizmit në çdo vetëqeverisje lokale përfshijnë pjesë të rëndësish-me në Strategjitë për zhvillim ekonomik lokal dhe pla-net vjetore aksionale. Krahas kësaj komuna fokusohet në krijimin dhe implementimin e projekteve adekua-te për promovim të Maqedonisë si destinacion turis-tik, edukim i popullatës për zhvill im të veprimtarisë turistike dhe përkrahja e zhvillimit të të gjitha forma-ve alternative të turizmit me inicim dhe përkahje të zhvillimi të përgjithshëm të turizmit në RM konform Strategjisë nacionale për zhvillim të turizmit.

Në nivel nacional institucionet dhe organizatat kom-petente për turizëm janë: Ministria për ekonomi (që njëkohësisht është edhe organ kompetent për kryer-jen e punëve nga lëmia e turizmit) dhe Agjensioni për promovim dhe përkrahje në turizëm me funksion për promovim të resurseve turistike dhe kapaciteteve të RM në nivel ndërkombëtar.

Në Republikën e Maqedonisë veprimtarinë turistike e rregullojnë 6 dispozita ligjore kryesore me ndryshime më të reja dhe plotësime të përshtatura me standar-det evropiane të veprimtarisë turistike dhe Strategjisë nacionale për zhvillim të turizmit:

• Ligji për veprimtari turistike

• Ligji për veprimtari hotelierike

• Ligji për taksë për qëndrim të përkohshëm

• Ligji për Agjensionin për promovim dhe përkrahje në turizëm

• Ligji për zona turistike zhvillimore

• Ligji për autokampe

Nxitja dhe përkrahja e zhvillimit të turizmit stimulohet edhe përmes programeve IPA ndërsa veçanërisht i rëndësishëm për zhvillimin i turizmit është fakti se BE përmes programit IPARD siguroi mjete në kuadër të ndihmës para-aderuese për zhvillim të turizmit rural në Maqedoni.

Qeveria e RM, miraton Program vjetor për zhvillim të turizmit. Me qëllim tërheqja e turistëve në RM si desti-nacion unikat turistik, është hartuar fushata e fi nancu-ar nga Qeveria e RM ,,MAQEDONIA E PËRHERSHME”, www.macedonia-timeless.com, ndërsa promovim in-terneti i kapaciteteve turistike është bukuria e Maqe-donisë me ofertë turistike për më shumë forma të turizmit është paraqitur edhe në ueb portalin: www.exploringmacedonia.com.

44Кur jemi te dispozitat ligjore rregullative të LIGJIT PËR VEPRIMTARI TURISTIKE dhe LIGJI PËR VEPRIMTARI HO-TELIERIKE caktojnë dispozita të veçanta për komunat.

Komunat respektivisht kryetari i komunës, ndërsa në Qytetin e Shkupit kryetari i komunës në rajonin e Sh-kupit, konform këtyre dy ligjeve mbajnë regjistra të veçanta dhe atë: persona fi zikë të cilët kryejnë veprim-tari turistike, regjistër për persona fi zikë të cilët krye-jnë veprimtari hotelierike, regjistri për udhërrëfyes turistikë dhe shoqërues turistikë, regjistri për dhënien e shërbimeve në turizmin e fshatit dhe etno-turizmi dhe lloje tjera të shërbimeve hotelirike me vëllim të vogël. Forma dhe përmbajtja si dhe mënyra e mbajt-jes së regjistrit janë shënuar përmes rregull oreve të veçanta.

Kryetari i komunës në rajonin e Qytetit të Shkupit i in-formon kryetarin e Qytetit të Shkupit për regjistrimin e kryer të personave fi zikë në regjistër, si dhe paraqitja nga ana e ekzekutuesit të veprimtarisë turistike.

Krahas mbajtjes së regjistrave konform këtyre ligjeve komunat kanë obligim të mbajnë evidencë për ora-rin e punës të ekzekutuesve të veprimtarisë turistike dhe objektet hotelierike, si dhe mbajnë evidencë për hotelierët të cilët fi llojnë me punë të objekteve që pu-nojnë në rajonin e tyre.

Каtegorizimin e objekteve hotelierike e kryejnë komi-sionet për kategorizim të objekteve hotelierike të për-bërë nga pesë anëtarë, të cilët kanë zëvendës. Anëtari i komisionit është edhe përfaqësues nga vetëqeveris-ja lokale në territorin e të cilit kryhet kategorizimi.

Kryetari i komunës është kompetent për kryerjen e kategorizimit të shtëpive, banesave dhe dhomave me qira nga ana e personave fi zikë dhe amvisëritë e fshatit. Me kategorizim obligativ jepet edhe notë e veçantë.

Mbikëqyrja inspektive konform dy ligjeve është gjithashtu obligim i komunave dhe Qytetit të Sh-kupit. Punët e mbikëqyrjes inspektive të kryesit të veprimtarisë turistike dhe të veprimtarisë turistike të regjisrtuara në regjistrin që e mban kryetari i ko-munës, ndërsa në qytetin e Shkupit në regjistrin që e mban kryetari i komunës në rajonin e qytetit të Sh-kupit. Kryejnë inspektorët e autorizuar të komunës, ndërsa në qytetin e Shkupit inspektorët e autorizuar të Qytetit të Shkupit. Për inspektor të autorizuar të komunës, ndrsa në qytetin E Shkupit për inspektor të autorizuar të qytetit të Shkupit, mund të emërohet person i cili i plotëson këto kushte: 1) të jetë shtetas i RM dhe 2) të ketë arsim të lartë profesional nga pro-fesioni ekonomik, juridik ose turistik-hotelierik dhe së paku 2 vjet përvojë pune.

Mbikëqyrje mbi punën e kryetarit të komunës, ndërsa në qytetin e Shkupit kryetarit të komunës në rajonin e Qytetit të Shkupit lidhur me obligimet konform dy ligjeve, kryen organi i drejtorisë shtetërore kompe-tent për punët nga lëmia e hotelierisë. Mbikëqyrja e punës së këshillit dhe kryetarit të komunës, ndërsa në qytetin e Shkupit të këshillit dhe kryetarit të komunës në rajonin e qytetit të Shkupit, si dhe të Këshillit dhe kryetarit të Qytetit të Shkupit, bazohet në parimin e ligjshmërisë, përgjegjësisë dhe pavarësisë në realizi-min e tyre.

Ligj tjetër i rëndësishëm nga kjo lëmi është Ligji për taksë për qëndrim të përkohshëm. Konform këtij li-gji, taksa për qëndrim të përkohshëm e paguajnë shoqëritë e regjistruara tregtare ose tregtari-individ, si persona të cilët japin shërbime për qëndrim të turis-tit dhe udhëtarëve të cilët mltej e paguajnë të njejtën deri në ditën e 15-të në muajin në rrjedhë për muajin e kaluar në llogari të NJVL dhe llogarinë e buxhetit të RM. Komunat gjithashtu kryejnë edhe mbikëqyrje mbi zbatimin e këtij Ligji si dhe janë përgjegjës, më saktë këshilli i komunës duhet të miratojë plan vjetor të njësive të vetëqeverisjes lokale dhe qytetit të Sh-kupit për propagandë të përgjithshme turistike dhe për përmirësimin e kushteve për qëndrim të turistëve e miraton këshilli i njësisë së vetëqeverisjes lokale dhe qyteti i Shkupit.

Кur jemi te mjetet:

1. Për kryerjen e veprimtarisë hotelierike në bar të natës, kabare, diskoklub dhe diskoklub në hapë-sirë të hapur patjetër duhet të disponojë liçencë. Lartësinë e kompensimit për këtë liçencë e për-cakton këshilli i komunës, ndërsa për qytetin e Shkupit, këshilli i qytetit të Shkupit. Kompensimi 50% paguhet në llogari të komunës, ndërsa në qytetin e Shkupit në llogarinë e qytetit të Shkupit, ndërsa 50% paguhet në buxhetin e RM. lartësia e këtij komepensimi është rreth: - kabare – në kundërvlerë në denarë 5.000 EURO - bar nate – në kundërvlerë në denarë 7.000 EURO - disko klub dhe disko klub në ambient të hapur – në kundërvlerë në denarë 7.500 EURO.

2. 80% nga taksa e paguar për qëndrim të për-kohshëm në rajonin e njësisë për vetëqeverisje lokale, ekzekutuesit e veprimtarisë hotelierike dhe turistike e paguajnë në llogarinë e njësisë për vetëqeverisje lokale dhe 20% nga taska e pagu-ar për qëndrim të përkohshëm paguajnë në llo-garinë e buxhetit të RM. Në qytetin e Shkupit, 80% nga taksa për qëndrim të përkohshën e paguar në rajonin e qytetit të Shkupit, paguesi i taksës e pa-guan në llogari të qytetit të Shkupit, ndërsa 20% në llogari të buxheti të RM.

453. Mjetet e mbledhura nga gjobat e shqiptuara nga

inspektorët e autorizuar në komunë derdhen në buxhetet e komunës, respektivisht buxhetin e qytetit të Shkupit, konform nenit 67 të Ligjit për veprimtari turistike dhe nenit 67-a të Ligjit për ve-primtari hotelierike dhe neni 12 nga Ligji për taksë për qëndrim të përkohshëm.

Zhvillimi i turizmit shkon në dobi të zhvillimit të për-gjithshëm socio-ekonomik në vetëqeverisjen lokale,

pikërisht për atë se dita ditës, komunat investojnë më tepër në këtë sektor. Vetëqeverisja lokale përpiqet për avancimin dhe promovimin e turizmit dhe prezanti-mit profesional të të gjitha segmenteve nga oferta tu-ristike, sigurimi i materialit informativ propagandues për promovim dhe përkrahje të vlerave turistike për shkak të tërheqjes së një numri më të madh të turis-tëve, si dhe bashkëpunimi me organizatat turistike, odat, asociacionet, shoqatat dhe institucionet tjera nga lëmia e turizmit dhe hotelierisë.

46

Njëra ndër sfi dat më të mëdha të procesit të de-centralizimit është planifi kimi urbanistik dhe dhënia e lejeve për ndërtim. Edhe deri më tani

komunat janë kujdesur për hartimin dhe miratimin e planeve urbanistike por tani do të kujdesen edhe për realizimin e tyre, gjegjësisht për dhënien e lejeve për ndërtim, me çka qytetarët do të mund të realizojnë të drejtat e tyre në komunë. Procesi i planifi kimit urba-nistik është integral dhe zhvillohet në vazhdimësi. Për këtë, në këtë tekst, të nderuar këshilltarë, përveç për planifi kimin urbanistik, do të fl asim shkurt, edhe për planifi kimin hapësinor, si proces i rëndësishëm për zhvillimin e komunave.

6.1. PLANIFIKIMI HAPËSINOR

6.1.1. Çka është plani hapësinor dhe cili është qëllimi i tij

Plani hapësinor paraqet njërin nga dokumentet më të rëndësishëm për zhvillimin e përgjithshëm të shtetit. Me planin hapësionor përcaktohet organizimi funksi-onal i hapësirës së shtetit, qëllimet dhe koncepcionet për zhvillim hapësinor, sipas lëmenjëve të veçantë (truall, popullsi, ekonomi, infrastrukturë, mjedis je-tësor, trashëgimi kulturore e ndërtuar, shkatërrime luftarake, fatkeqësi natyrore dhe teknologjike).

Plani hapësinor miratohet për mbarë territorin e Re-publikës dhe paraqet strategji për zhvillim hapësinor të Republikës, që jep drejtime për dedikimin, shfrytë-zimin, mbrojtjen, organizimin, rregullimin dhe mena-xhimin me hapësirën e Republikës dhe e njejta përm-ban: dedikim kryesor të tokës, drejtime për rregullimin dhe shfrytëzimin e hapësirës, shpërngulja hapësinore e ndërtimeve afariste dhe joafariste, rrjeti i vendeve të banuara, shpërngulja hapësinore e infrastrukturës rrugore dhe ndonjë infrastrukturë tjetër, vlerësimi strategjik i ndikimeve mbi mjedisin jetësor, drejtime dhe masa për mbrojtjen dhe avancimin e mjedisit jetësor dhe natyrës, masat për mbrojtjen e trashëgi-misë së patundshme kulturore, masa për mbrojtjen e shkatërrimeve nga luftërat, masa për mbrojtje nga katastrofat natyrore dhe teknologjike dhe shkatërri-met, parametrat për zbatimin e planit dhe paraqitje adekuate grafi ke.

6.1.2. Llojet e planit hapësinor

Llojet e planeve hapësinore janë ndarë varësisht nga hapësira që është lëndë planifi kimi. Në vendin tonë hartohet plani hapësinor në Republikën e Maqedo-nisë dhe planet urbanistike.

Plani hapësinor i Republikës hartohet përmes planit hapësinor në rajon, plani hapësinor i komunës, ko-munave në qytetin e Shkupit dhe qyteti i Shkupit dhe plani hapësinor për rajone me interes të veçantë për Republikën.

Plani hapësinor i rajonit dhe plani hapësinor për rajon me interes të veçantë për Republikën, janë pjesë për-bërëse të Planit hapësinor të Republikës.

Plani hapësinor i rajonit ka të bëjë për hapësirë e cila është caktuar me planin hapësinor të Republikës, si tërësi gjeografi ke, ekonomike ose funksionale.

Plani hapësinor i komunës, komunave në qytetin e Shkupit dhe qyteti i Shkupit hartohet për rajonin e ko-munës, për rajonin e komunave në qytetin e Shkupit dhe për rajonin e qytetit të Shkupit.

Plan hapësinor i rajonit me interes të veçantë të Repu-blikës ka të bëjë me parkun nacional ose kategori tjetër të rajonit mbrojtës, akumulimi ose uji burimor, rajon me eksploatim vëllimor të përbërësve mineralë, korridore infrastrukturore dhe rrugore, objekte dhe sisteme pro-dhuese energjetike, sisteme melioracione dhe sisteme tjera dhe rajone tjera të rëndësishme për Republikën.

6.1.3. Përmbajtja e planit hapësinor të Republikës

Në fi llim të çdo plani hapësinor, paraqiten qëllimet the supozimet themelore të planit dhe karakteristi-kat gjeostrategjike të hapësirës, për të cilën harzohet plani.

Çdo kapitull i planit hapësinor përmban tre kompo-nente themelore - bazën fi llestare, qëllimet dhe për-caktimet planifi kuese dhe tregues të bilancit.

Kuvendi i Republikës së Maqedonisë e miraton Planin hapësinor të Republikës, ndërsa Plani hapësinor për rajon dhe Plani hapësinor për rajone me rëndësi të

PLANIFIKIMI HAPËSINOR DHE URBANISTIK6

47posaçme për Repulikën, sillen si ndryshime dhe plo-tësime të Planit hapësinor të Republikës.

Planet hapësinore sillen për, më së paku, 15 vjet.

Para skadimit të këtyre afateve, aprovuesi i planit au-torizon revizion të planit, me të cilin përcaktohet nëse është i nevojshëm ndryshimi dhe plotësimi i planit.

Planet hapësinore të miratuara, si plane të rëndësish-me për zhvillimin e shtetit vërtetohen në katër eg-zemplarë, nga të cilët njëri ruhet në arkivin e organit, i cili është i autorizuar për miratimin e planit; një eg-zemplarë ruhet në arkivin shtetëror; një egzemplarë i dorëzohet organit të administratës shtetërore - kom-petent për punët në lëminë e planifi kimit hapësinor dhe një egzemplarë i dorëzohet organit të adminis-tratës shtetërore - kompetent për punët në lëminë e rregullimin e hapësirës.

6.1.4. Planifi kimi hapësinor si instrument për zhvillimin e komunave

Planifi kimi hapësinor është shumë i rëndësishëm për zhvillimin e përgjithshëm të komunave.

Nëpërmjet informatave, që ofrojnë planet hapësino-re për resurset natyrore, për situatën dhe drejtimet për zhvillim, qytetarët, gjegjësisht subjektet juridike mund që në mënyrë të drejtë të drejtojnë interesin e tyre për punë, jetesë, kulturë dhe të ngjajshme.

Me krijimin e parakushteve të planifi kuara për hap-jen-ndërtimin e subjekteve të reja ekonomike, vihen në lëvizje kapacitetet egzistuese ekonomike, hapen vende të reja të punës për popullatën e rajonit. Me punësimin përmirësohet gjendja socio-ekonomike e popullatës dhe realizohen buxhetet e komunave. Buxhetet e komunave realizohen nga tatimet, që i pa-guajnë qytetarët.

D.m.th. komunat do të jenë në pozitë të kryejnë kom-petencat e tyre.

6.1.5. Lidhja midis planifi kimit hapësinor dhe planifi kimit urbanistik

Planifi kimi hapësinor dhe planifi kimi urbanistik janë procese të nënrenditur në vazhdimësi dhe janë të lid-hur në mes tyre.

Plani hapësinor i Republikës së Maqedonisë është dokumenti më i lartë planifi kues, në të cilin janë të dhëna drejtimet për përpilimin e dokumeneteve më të ulta planifi kuese, gjegjësisht planet urbanistike, përveç PUD.

Planet urbanistike përgatiten në pajtim me Planin hapë-sinor të Republikës në aspekt të elementeve, si vijon:

- strategjisë për zhvillim ekonomik të shtetit;

- bazës për ekonomizim me ujërat,

- planit të përgjithshëm për ekonomizim me malet,

- bazës së përgjithshme të gjuetisë,

- stratëgjisë për zhvillim të energjetikës dhe bazave të tjera,

- programeve dhe planeve zhvilluese me interes publik,

- dedikimit dhe shfrytëzimit të hapësirave,

- politikës afatgjate të urbanizmit,

- rrjetit të infrastukturës së madhe (magjistrale),

- rrjetit të vendbanimeve, mbrojtjes së ambientit je-tësor dhe të ngjajshme.

Çdo plan në nivel më të ulët duhet të përmbajë kush-te për planifi kim (parametra të përgjithshëm dhe të veçantë dhe shtesë grafi ke) nga plani nga niveli më i lartë, me të cilin paraqiten drejtimet për përpilimin e planit.

Shembull: aprovuesi i planit gjeneral urbanistik, planit urbanistik për vendbanim dhe planit urbanistik për rajon jasht vendbanimit, është i obliguar të kërkojë kushte për planifi kim në hapësirë, nga organi i administratës shtetërore - kompetent për punët në lëminë e planifi kimit hapësinor.

6.2. PLANIFIKIMI URBANISTIK

6.2.1. Çka është plani urbanistik dhe cili është qëllimi i tij

Me planet urbanistike rregullohen qytetet dhe vend-banimet, njësoj sikurse secili nga ne rregullon vend-banimin e tij. Që të rregullohet, ato duhen të orga-nizohen sipas normave të aprovuara. Kështu edhe qytetet, që një bashkësi e vendbanimeve të shumta organizohen dhe rregullohen sipas normave dhe standardeve të përcaktuara.

6.2.2. Lloje të planeve urbanistike

Llojet e planeve urbanistike janë të përcaktuara varë-sisht nga hapësira, që është objekt i planifi kimit dhe shkallës së të dhënave, që i jep plani. Te ne hartohen dhe miratohen këto plane urbanistike:

- Plan urbanistik gjeneral;

- Plan urbanistik detajues;

- Plan urbanistik për vend të banuar dhe

- Plan urbanistik për territor jashtë vendit të banuar.

48Plan urbanistik gjeneral

Plani urbanistik gjeneral miratohet: për qytetin e Sh-kupit dhe për qytetet që janë seli të komunave.

Me planin urbanistik gjeneral defi nohet përfshirja planifi kuese e qyteteve, respektivisht kufi ri prej ku sh-trihet qyteti.

Plani urbanistik detajues

Plani urbanistik detajues hartohet dhe miratohet për përfshirje të planifi kuar, për çka është sjellur plani urbanistik gjeneral.

Përfshirja planifi kuese e qytetit, mund të ndahet në përfshirje më të vogla të planifi kuara për shkak të shqyrtimit më të mirë të organizimit hapësinor. Për-fshirjet e planifi kuara në qytet janë sipërfaqe, që pa-raqesin tërësi funksionale, e rrumbullaksuar me rrugë, rrjedhje ujore ose lloje të tjera të kufi jve natyrorë.

Plani urbanistik detajues jep të dhëna konkrete për ndërtim të ndërtesave për çdo parcelë urbanistike.

Shembull: Për qyetetin është miratuar plan urba-nistik gjeneral me të cilin qyteti është ndarë në përfshirje më të vogël të shënuar me numra. Çdo përfshirje planifi kuese paraqet një tërësi fuksiona-le dhe për të mund të hartohet plan urbanistik de-tajues. Me planet urbanistike detajuese formohen parcela ndërtimore dhe përcaktohen kushtet për ndërtim në kuadër të çdo parcele ndërtimore.

Plan urbanistik për fshatin

Plani urbanistik për fshatin sillet për sipërfaqe të ba-nuar me karakter të fshatit.

Plan urbanistik për sipërfaqe jashtë vendit të banuar

Plani urbanistik jashtë vendit të banuar hartohet dhe miratohet sipas nevojës për përfshirje planifi kuese për rajonet që nuk janë përfshirë me planet urbanistike gje-nerale ose plane urbanistike për fshatin. Me këtë plan rregullohet dedikimi dhe mënyra e shfrytëzimit të hapë-sirës, si dhe kushtet për ndërtim të komplekseve dhe ndërtimeve jashtë qytetit dhe vendeve tjera të banuara.

6.2.3. Çfarë interesi kanë trupat e komunës nga planet urbanistike

Planet urbanistike janë dokumente shumë të rëndë-sishme për komunën, sepse janë bazë për zhvillim socioekonomik dhe për zhvillim kulturor të komunës.

Çdo komunë, që dëshiron të zhvillojë ekonominë e saj, që dëshiron t’ju mundësojë kushte më të mira për jetesë banorëve të saj duhet, patjetër, të sjell, të re-vidojë, plotësojë dhe ndryshojë planet urbanistike, duke i përcjellur tendencat bashkëkohore për zhvillim në vend dhe botë.

Nëpërmjet planeve urbanistike trupat e komunës realizojnë programet e aprovuara për rregullim ko-munal, për ndërtimin e rrugëve lokale, rrjeteve të ujësjellësit, kanalizime fekale dhe atmosferike, mbro-jtje të ambientit jetësor dhe të ngjajshme. Adminis-trata komunale e vetëqeverisjes lokale i udhëheq pro-cedurat për sjelljen e planeve urbanistike. Nëpërmjet realizimit të planeve urbanistike, realizohen edhe të ardhura për komunën, si kompenzim për rregullimin e truallit ndërtimor. Këshilli i komunës, nëpërmjet trupave të tij punues, gjithnjë merr pjesë në sjelljen e planeve urbanike. Këshilltarët i aprovojnë planet urbanistike me sjelljen e vendimit, i cili është pjesë përbërëse e planit.

Hartimi i planeve nga programi vjetor i komunave fi -nancohet nga buxheti i komunës dhe buxheti i qytetit të Shkupit ose mund të fi nancohet nga personat fi zi-kë dhe juridikë kërkesat programore të tëc cilëve dhe rajonet në interes janë të pranueshme për komunën dhe Qytetin e Shkupit.

6.2.4. Çfarë interesi ka popullata lokale nga planet urbanistike

Planet urbanistike kanë rëndësi të madhe për popull-atën lokale, sepse kanë ndikim të drejtëpërdrejt mbi kushtet e jetës dhe punës së tyre.

Planet urbanistike të aprovuara, ju mundësojnë qy-tetarëve të realizojnë të drejtat e tyre për ndërtim të objekteve të karakterit ekonomik, objekteve për banimin, objekteve afariste dhe objekteve publike. Me ndihmën e planeve urbanistike organizohet trualli ndërtimor në parcela ndërtimore, zgjidhen çështje të caktuara pronësoro-juridike, mundësohet mbiformimi i parcelave ose blerja e tokës ndërtimor, mundësohet ndërtimi i infrastrukturës së nevojshme deri te objektet dhe të ngjajshme.

Nëpunësi në regjistrin e planeve sheh a është miratu-ar plan urbanistik detajues në vendbanimin në të cilin është ndërtuar shtëpia e tij dhe konstaton:

Rasti 1.: Se plani është miratuar. Pastaj nëpunësi e hap planin dhe sheh në plan se kërkuesi mund të ndërtojë sipërfaqe më të madhe dhe t’a rrisë lartë-sinë e shtëpisë së tij dhe udhëzon në procedurën për marrjen e lejes për ndërtim.

Do të thotë, plani urbanistik i miratuar i ka mundësuar qytetarit t’i realizojë të drejtat e tij për ndërtim men-

49jëherë. Qytetari i kënaqur shkon t’i ndërmerr aktivite-tet e mëtejme për ndërtim të shtëpisë familjare.

Me ndërtimin e shtëpisë familjare qytetari do t’i mundësojë familjes së tij zhvillim psikofi zik dhe so-cio-ekonomik.

Rëndësia e planit është në atë se qytetari mund të reali-zojë nevojën për ndërtim të çdo lloji të objekteve. Nëse objekti është afarist, do të mundësojë edhe punësime të tjera dhe përmirësim të kushteve socio-ekonomike edhe për qytetarët tjerë, që do të punësohen në ob-jektin afarist. Aktivizimi i subjekteve të reja afariste e përmirëson edhe gjendjen e përgjithshme në komunë, duke bërë shtytje të zhvillimit të saj të përgjithshëm.

Shembull: vjen qytetari në komunë dhe kërkon nga shërbimi profesional leje për ndërtim të sh-tëpisë familjare. Gjegjësisht, parcela e tij është e madhe ndërsa ai ka ndërtuar shtëpi të vogël fa-miljare. Familja e tij është zmadhuar dhe ai ka ne-vojë për mbindërtim të shtëpisë familjarë, që të mundësojë për familjen kushte bashkëkohore dhe humane për jetë.

Nëse plani nuk është miratuar: nëpunësi e laj-mëron kërkuesin se nuk mund të ndërtojë shtëpi më të

madhe familjare. Qytetari largohet i pakënaqur, duke mos mundur të realizojë nevojat dhe të dre-jtat e tij deri në momentin e miratimit të planit urbanistik detajues për vendbanimin, në të cilin jeton ai. D.m.th. familja e tij do të jetojë në kushte jashtë standardit edhe më tutje. Kjo do të ndiko-jë drejtpërdrejt në zhvillimin e tyre psiko-fi zik dhe socio-ekonomik.

6.2.5. Kush është përgjegjës për planet urbanistike

Përgjegjës për përpilimin dhe sjelljen e planeve ur-banistike, janë komunat dhe Qyteti i Shkupit.

Përgjegjësia për planet urbanistike mund të ndahet në dy lloje.

Përgjegjësia e qytetarëve është që të vijnë dhe t’i japin sugjerimet e tyre dhe mendimet për planin, sepse pas miratimit të planit nuk mund të kënaqen vërejtjet e tyre.

6.2.6. Procedura për hartimin dhe miratimin e planeve urbanistike

- Hartimi i planeve urbanistike

Hartimi i planeve urbanistike realizohet në dy faza: si projekt-plan dhe propozim- plan.

Për hartimi e planeve urbanistike për komunat dhe Qytetin e Shkupit, këshilli i komunës dhe Këshilli i Qy-tetit të Shkupit sjellin program vjetor, me propozim të seksionit-kompetent për punët e planifi kimit urbanis-tik të komunës dhe Qytetit të Shkupit. Gajtë hartimi të planit, merren parasysh niveli i realizimit dhe kërkesat e qytetarëve për nevojën e përpilimit të planit urba-nistik, të fi tuara nëpërmjet shpalljes për hartimin e programeve vjetore.

Programet për hartimin e planeve urbanistike, dorë-zohen deri te ministritë - kompetente për punët në lidhje me rregullimin e hapësirës, për shkak të pa-rashikimit të objekteve me rëndësi për shtetin. Planet urbanistike nga ky program, fi nancohen nga buxheti i komunës dhe Qytetit të Shkupit.

Hartimin e planeve nga programi i paragrafi t (1) të këtij neni mund t’a fi nancojnë edhe personat e inte-resuar fi zikë dhe juridikë kërkesat programore të të cilëve dhe rajonet e ineteresit janë të pranueshme për komunën dhe qytetin e Shkupit.

Për shkak të nxitjes dhe përshpejtimit të procesit të rregullimit të hapësirës, Qeveria e RM miraton program vjetor për fi nancimin e hartimit të planeve urbanistike si dhe shtetit dhe dokumentacioni planifi kues urbanis-tik lokal dhe projektit për infrastrukturë, propozimin e organit të drejtorisë shtetërore kompetente për kryer-jen e punëve nga lëmia e rregullimit të hapësirës.

Për hartimin e planeve urbanistike nga neni 7 pika 2 e këtij ligji me të cilat realizohen projekte me rëndë-si për Republikën, komunat, komunat në qytetin e Shkupit dhe qyteti i Shkupit, qeveria e RM miraton program për hartim prioritar të planeve urbanistike në propozim të organit të drejtorisë shtetërore kom-petent për kryerjen e punëve nga lëmia e rregullimit të hapësirës. Hartimi i planeve urbanistike nga ky pro-gram fi nancohet nga Buxheti i RM ose buxhetet nga komunat, komunat në qytetin e Shkupit ose qyteti i Shkupit ose nga donacionet nga personat e interesu-ar fi zikë ose juridikë. Komunat, komunat në qytetin e Shkupit dhe qyteti i Shkupit mund të parashtrojnë propozime deri te organi i drejtorisë shtetërore kom-petent për kryerjen e punëve nga lëmia e rregullimit të hapësirës, për hartimin e planeve urbanistike kon-form programit nga paragrafi (4) i këtij neni.

Planet urbanistike për të cilat Qeveria e Republikës së Maqedonisë ka miratuar program për hartim prioritar ose për të cilat komunat në program vjetor ka përca-ktuar se do të miratohet procedurë e shkurtuar, mira-tohen me procedurë të shkurtër në të cilën plani ur-banistik hartohet dhe miratohet si propozim i planit.

Gjatë hartimit të planeve shfrytëzohen standardet dhe normativat për planifi kim.

50Аgjensioni për planifi kim të hapësirës i harton planet urbanistike nga programi i Qeverisës ë RM.

Planet urbanistike nga programet e komunës dhe qy-tetit të Shkupit i hartojnë persona juridikë me liçencë për hartimin e planeve urbanistike.

Bartës-planifi kuesit e hartimit të planeve urbanistike mund të jenë inxhienerë të diplomuar arkitektë që kanë autorizime për hartimin e planeve urbanistike.

PËRGJEGJËSIA E PARË është lidhur me procedurën dhe dinamikën e miratimit të tyre. Vetëqeverisja lo-kale nëpërmjet seksionit për urbanizëm dhe punë komunale, njësia për planifi kim urbanistik është përgjegjëse për procedurën e miratimit të planeve urbanistike dhe për planifi kimin se cilat plane ur-banistike do të përpilohen. Dinamika e përpilimit të planeve urbanistike është në varësi të drejtë për drejt nga fuqia fi nanciare e komunës dhe qytetarë-ve. Këshilli i komunës, poashtu është përgjegjës për planet urbanistike, si aprovues i tyre.

PËRGJEGJËSIA E DYTË është lidhur me saktësinë dhe kualitetin e tyre, si dhe për respektimin e dispozitave ligjore dhe kërkesave të qytetarëve. Përpiluesit e planeve janë përgjegjës, në mënyrë të drejtpërdrejtë, për përmbajtjen, saktësinë dhe kualitetin e planit; për nivelin e aplikimit të dis-pozitave ligjore dhe akteve nënligjore, në suazat e të cilave janë të kënaqura kërkesat e qytetarë-ve. Nga përgjegjësia nuk mund të largohen edhe qytetarët. Përgjegjësia e tyre është e paraqitur nëpërmjet sondazhit, para fi llimit të diskutimeve profesionale për planet.

Shembull: Në procedurën për miratim të planit urbanistik detajues organizohet prezantim pu-blik dhe sondazh publik. Me kumtesë thirren qy-tetarët që jetojnë në atë pjesë të vendbanimit të vijnë t’a shohin planin e ekspozuar që është pa-rashikuar në parcelën e tyre, në vendbanimin e tyre. Në këtë mënyrë janë përfshirë në procedurë për miratimin e planit. Përfshirë këtu edhe qyte-tarët çon deri te planet më kualitative dhe më re-ale urbanistike.

• miratimi i planeve urbanistike

Planet urbanistike hartohen nga ana e personave juri-dikë të cilët posedojnë liçencë për hartimin e planeve urbanistike, ndërsa në bazë të programit planifi kues me të cilin rregullohet kufi ri dhe përmbajtja e përfshi-rjes planifi kuese. Programi planifi kues për planet ur-banistike e miraton kryetari i komunës, në propozim të komisionit porfesional.

Në projektin e planeve urbanistike (plani gjeneral ur-banistik, plani urbanistik detajues, plani urbanistik për jashtë vendit të banuar, plani urbanistik për fshatin) kryhet revizion profesional me të cilin përcaktohen se planet urbanistike a janë hartuar konform dispozitave të këtij ligji dhe dispozitave të miratuara në bazë të këtij ligji. Revizion profesional të planeve kryen person i autorizuar me liçencë për hartimin e planeve urbanis-tike, ndërsa revizion profesional të planeve të fi nancu-ara nga buxheti i RM kryen komisioni profesional që e formon ministri për transport dhe lidhje. Vërejtjet e revizionit profesional ndërtohen në projektin e planit, ndërsa hartuesi i planit detyrimisht jep raport për ve-primin në bazë të vërejtjeve të revizionit profesional, deri te organi kompetent për miratimin e planit. Revizi-oni profesional dhe raporti për veprimin mbi vërejtjet e revizionit profesional është pjesë përbërëse e planit.

Për shkak të perceptimit të shkallës së harmonizimit të planeve me dispozitat e këtij ligji dhe dispozitat e miratuara në bazë të këtij ligji, të planeve urbanistike të hartuara në formë të projektit të planit jepet men-dim nga ana e komisionit profesional të formuar nga kryetari i komunës.

Mbi propozimin e planit gjeneral urbanistik orga-nizohet diskutim profesional në bazë të projekti ttë planit urbanistik detajues, plani urbanistik për fshatin dhe plani urbanistik për jashtë vendit të banuar, ko-muna zbaton prezantim publik dhe sondazh publik. Për zbatimin e diskutimit profesional, prezantimi pro-fesional dhe sondazhi publik hartohet raport. Sonda-zhi publik zgjat së paku 10 ditë pune, në afatin e të ci-lit subjektet nga neni 29 i këtij ligji si dhe të gjithë per-sonat e interesuar fi zikë dhe juridikë mund të parash-trojnë vërejtje dhe propozime mbi projektin e planit, në pyetësorët e sondazhëve. Komisioni profesional i formuar nga kryetari i komunës, harton raport nga sondazhi publik me arsyetim për vërejtjet e pranuara dhe papranuara për planet dhe në bazë të raportit, komisioni është i obliguar që në formë të shkruar t’a lajmërojë çdo person që ka parashtruar sondazh me arsyetim për pranimin ose mospranimin e vërejtjeve të tyre ose propozimeve.

Për deri sa komisioni vlerëson se projekti i planit me vëre-jtjet e pranuara nga sondazhi publik ka pasur ndryshime të rëndësishme (ndryshime të kufi rit të përfshirjes urba-nistike, ndryshime të linjeve rregulluese, ndryshime të dedikimit të tokës dhe ndryshime në vëllim më të madh të parametrave tjerë në plan), kryetari i komunës për projektin e planit me vërejtje të ndërtuara në plan sërish zbaton prezantim publik dhe sondazh publik.

Në planet urbanistike (plani gjeneral urbanistik, plani urbanistik jashtë vendit të banuar, plani urbanistik për fshatin) të hartuar në formë të propozimit të planit pajtueshmëri jep ministria për transport dhe lidhje, me të cilën vërtetohet se procedura për hartimin e

51propozimit të planit është zbatuar konform dispozita-ve të këtij ligji dhe dispozitave të miratuara në bazë të këtij ligji. Pas marrjes së pajtueshmërisë, plani parash-trohet deri te organi kompetent për miratim ndërsa kryetari i komunës është i obliguar që më së voni 15 ditë t’a parashtrojë propozimin e planit deri te këshilli i komunës, ndërsa këshilli është i obliguar që në afat prej 15 ditësh nga pranimi i propopzimit të planit t’a parashtrojë në seancë dhe të vendosë mbi të njejtin.

Pas miratimit të planeve urbanistike kryhet hartimi i dokumentacionit planifi kues (bartja e linjeve të rre-gullacioneve dhe ndërtimore nga dokumentacioni i miratuar planifi kues të bazave të azhuruara në hamer ose astrollon), me ç’rast e njejta parashtrohet deri te Agjensioni për kadastër të patundshmërive, ku kryhet ridedikimi i tokës në ndërtimore.

Diskutimi profesional

Organizmin e diskutimit profesional për plan urba-nistik gjeneral e bën kryetari i komunës, si dhe krye-tari i Qytetit të Shkupit.

Koha dhe vendi i mbajtjes së diskutimit profesional të projektit të planit shpallet në së paku dy gazeta zyrta-re, së paku dy ditë pune para mbajtjes.

Në diskutimin profesional marrin pjesë: përfaqësues të përpiluesit të planit, administratës shtetërore, ve-tëqeverisjes lokale, shërbimeve për mbrojtje të për-mendorëve të kulturës, ndërmarrjeve komunale dhe organeve tjera nga sipërfaqja e përfshirë me plan. Në diskutimin profesional paraqitet dhe shpjegohet plani, ndërsa secili nga të pranishmit mund të shprehë mendimin e tij me vërejtje, propozim dhe sugjerim.

Komisioni profesional përgatit raport nga diskutimi profesional me vërejtje të defi nuara qartë, të pranu-ara dhe të pa paranuara.

• Propozim – plani

Propozim plani është versioni defi nitiv i planit urba-nistik me vërejtjet e përfshira nga revizioni profesio-nal dhe nga raportet nga anketa publike me prezen-tim publik dhe diskutimit profesional, i përgaditur për marrjen e pëlqimit dhe për aprovim.

Pajtueshmëria

Organi i administratës shtetëror - kompetent për punët për rregullimin e hapësirës, kontrollon nëse propozim-plani urbanistik është i përpiluar në pajtim me dispozitat egzistuese ligjore dhe jep pëlqim për propozim planin urbanistike në afat prej 15 ditëve.

Këshillat e komunave dhe Këshilli i Qytetit të Shkupit, aprovojnë planet urbanistike. Karakteristikë e Qy-tetit të Shkupit është se Këshilli i Qytetit të Shkupit aprovon vetëm planin urbanistik gjeneral. Komunat e aprovojnë planin urbanistik detal, planin urbanistik për vend të banuar dhe planin urbanistik për sipër-faqe jashtë vendit të banuar.

Komunat e Qytetit të Shkupit për sjelljen e planit urba-nistik për sipërfaqe jashtë vendeve të banuara, duhet të marrin mendim pozitiv nga organet e Qytetit të Shkupit.

Këshilli i komunës është i obliguar që planet urbanis-tike të fi nancuara nga buxheti i RM, t’i miratojë në afat prej 2 muajsh nga dita e dhënies së pajtueshmërisë. Nëse në atë periudhë nuk është miratuar plani i fi nan-cuar nga buxeti i RM, këshilli i komunës është i obli-guar që mjetet e shpenzuara për hartimin e planit t’i paguajë në llogari të buxhetit të RM.

Plani urbanistik gjeneral për fshatin dhe plani urba-nistik për jashtë vendit të banuar miratohen për pe-riudhë prej 10 vitesh, ndërsa plani urbanistik detajues miratohet për periudhë prej 5 vitesh.

Para skadimit të këtyre afateve, aprovuesi i planit lejon revizion të planit, me të cilin vërtetohet nëse ka nevo-jë për ndryshim dhe plotësim të planit. Ndryshimi dhe plotësimi i planeve urbanistike, kryhet sipas proce-durës së njëjtë për aprovim të planeve urbanistike.

Revizionin profesional për planet urbanistike e kryen personi juridik i autorizuar, të cilin e për-caktojnë organet e komunave dhe Qytetit të Shkupit. Nga revizioni profesional përgatitet ra-port me vërejtje dhe sugjerime, që duhet të jenë pjesë e planit. Hartuesi i planit paraqet raport për miratimin

sipas revizionit profesional. Këto dokumente janë pjesë përbërëse e planit. Përcaktimin e projekt-pla-nit për organizim të prezentimir publi dhe sonda-zhit publik për planet urbanistike, e bën këshilli i komunës, me miratim të vendimit. Prezentimi pu-blik dhe sondazhi publik janë pjesë e procedurës, në të cilën qytetarët janë të kyçur në mënyrë in-tensive. Prezentim publik dhe sondazhi publik për planet urbanistike detajuese, planet urbanisti-ke për vend të banuar dhe planet urbanistike për sipërfaqe jashtë vendit të banuar, organizon krye-tari i komunës. Plani shfaqet në vend publik në rre-thin e bashkësisë lokale, së paku 30 ditë. Qytetarët mund të shohin planin dhe në listat e sondazhëve të shënojnë vërejtjet, mendimet dhe sugjerimet e tyre. Prezentimin publik të planit e bëjnë persona profesional në organizim të kryetarit të komunës.

526.2.7. Mangësitë e planeve urbanistike

Siç nuk është asgjë ideale në botë, kështu edhe planet urbanistike nuk janë ideale dhe kanë mangësi të tyre.

• kufi zime të panevojshme

Shpesh herë në planet urbanistike planerët japin dre-jtime të defi nuara në mënyrë rigoroze për ndërtim. Duke mos konsultuar popullatën për nevojat e tyre dhe mundësitë. Qëndrimi i këtillë mund të jetë pen-gesë në realizimin e planeve urbanistike.

Duhet përmendur se ndonjëherë është shumë delikat pranimi i kërkesës së popullatës dhe in-korporimi në planet urbanistike sepse jo çdoherë kërkesat përputhen me dispozitat ligjore.

Plani gjeneral urbanistik për qytetin duhet të har-monizohet me planin hapësinor të Republikës.

Plani urbanistik detajues duhet të harmonizohet me planin gjeneral urbanistik..

• Mungesa e planit të përshtatshëm

Mungesa e planeve urbanistike ka për rezultat ndër-prerjen e zhvillimit socioekonomik dhe kulturorë të komunave dhe popullatës së tyre.

Mungesa e planeve urbanistike ka për rezultat ndër-prerjen e ndërtimit të të gjithë objekteve. posaçërisht janë të rëndësishme objektet afariste, nëpërmjet të cilave në mënyrë të drejtpërdrejt ndikohet në punë-simin e personave të papunësuar dhe përmirësimin e standardit të tyre të jetës.

Dhënia e tokës, formimi i parcelave urbane, zgjidhja e marrëdhënieve pronësoro-juridike dhe të ngjajshme, nuk mund të kryhet nëse nuk ka plan urbanistik de-tal.

Nëse mungon plani urbanistik gjeneral, komuna nuk ka strategji për zhvillim, nuk mund të realizojë progra-met për punë, posaçërisht objektet e infrastruktures komunale dhe infrastrukturës tjetër dhe të ngjajshme. Në këtë rast, mund të vijë deri te zhvillimi i pa organi-zuar i komunës.

Thënë në përgjithësi, me mungesën e planeve, puna e komunës, si shërbim i qytetarëve, do të jetë e vësh-tirësuar.

Duhet theksuar se hartimi i planeve është i shtrenjtë dhe më së shpeshti varet nga fuqia fi nanciare e ko-munës.

Planet urbanistike mund t’i fi nancojnë edhe qytetarët.

• Jokonsekuenca e planeve urbanistike

Nëse për venbanimin nuk janë miratuar të gjitha pla-net urbanistike, sipas kierarkisë së përcaktuar, pa-raqitet problemi i jokonsekuencës.

Problemi i jokonsekuencës mund të vështirësojë dhe mund të ndërprejë ndërtimin e të gjitha llojeve të objekteve. Qytetarët nuk do të mund të realizojnë të drejtat e tyre, në aspekt të tokës dhe përmirësimit të kushteve për jetesë dhe punë.

Kjo nuk do të thotë se planifi kimi duhet të bëjë vetëm evidentimin e situates egzistuese. Procesi i planifi ki-mit duhet të bashkojë të gjitha kushtet në një tërësi funksionale, gjithsesi, duke respektuar situatën ekzis-tuese.

6.2.8. Akte tjera në kuadër të planifi kimit urbanistik

Dokumentacioni shtetëror planifi kues urbanistik

Dokumentacioni planifi kues urbanistik shtetëror ësh-të dokumentacion planifi kues me të cilin mund të kryhet rregullim dhe shfrytëzim i hapësirës me ndar-jen e parcelës ndërtimore jashtë përfshirjes planifi ku-ese, për ndërtime të përcaktuara me ligj si ndërtime të kategorisë së parë.

Dokumentacioni planifi kues urbanistik lokal

Dokumentacioni planifi kues urbanistik lokal është dokumentacion planifi kues i cili mund të kryejë rre-gullim dhe shfrytëzim të hapësirës me ndarjen e par-celës ndërtimore, jashtë përfshirjes planifi kuese, për ndërtimet e përcaktuara me ligj si të kategorisë së dytë.

Dokumentacioni planifi kues urbanistik për zonë turistike zhvillimore

Dokumentacioni planifi kues urbanistik për zonë tu-ristike zhvillimore është dokumentacion planifi kues me të cilin mund të kryhet rregullim dhe shfrytëzim të hapësirës, me ndarjen e një ose më shumë parcela-ve ndërtimore, në përfshirjen planifi kuese dhe jashtë përfshirjes planifi kuese për arsye formimi të zonës tu-ristike zhvillimore.

Dokumentacioni planifi kues urbanistik për autokampet

Dokumentacioni planifi kues urbanistik për au-tokampet është dokumentacion planifi kues me të

53cilin kryhet rregullimi dhe shfrytëzimi i hapësirës, me ndarjen e një ose më shumë parcelave ndërtimore, në përfshirjen planifi kuese dhe jashtë përfshirjes planifi -kuese për shkak të formimit të autokampeve.

Procedura për miratimin e dokumentacionit planifi -kues urbanistik si dhe dokumentacioni planifi kues ur-banistik për zonat turistike zhvillimore dhe për auto-kampet është rregulluar me nenet 50, 50-а dhe 50-b nga ligji me ç’rast zbatohen veprimet e njejta si për planet urbanistike përveç që nuk jepet mendim nga ana e komisionit profesional të formuar nga kryetari i komunës, pajtueshmëri nga ministria për transport dhe lidhje dhe të njejtat nuk i miraton këshilli i ko-munës. Dokumentacioni planifi kues urbanistik lokal në propozim të komisionit profesional të formuar nga kryetari i komunës, ndërsa dokumentacioni planifi ku-es urbanistik shtetëror, dokumentacioni planifi kues për zonë turistike zhvillimore dhe për autokampet në propozim të komisionit profesional i miraton ministri për transport dhe lidhje.

• Projekti arkitekturor - urbanistik

(1) Projekti arkitekturor urbanistik hartohet në bazë të planit urbanistik dhe konform standardece dhe planifi kimit urbanistik, kur në një parcelë ndërtimo-re në planin urbanistik detajues, planin urbanistik për fshatin, planin urbanistik jashtë vendit të banu-ar, dokumentacionin planifkues urbanistik shtetëror dhe dokumentacionin planifi kues urbanistik lokal, dokumentacionin planifi kues urbanistik për auto-kampe është përcaktuar hapësirë e kufi zuar me linje ndërtimore në të cilat është lejuar vendosja në hapë-sirat për ndërtim të më shumë ndërtimeve konform përqindjes së ndërtimit në tokën e shënuar me stan-dardet dhe normativat për planifi kim urbanistik.

Кur në një parcelë ndërtimore në planin urbanistik detajues, planin për fshatin, planin urbanistik jashtë vendit të banuar, dokumentacionin planifi kues urba-nistik shtetëror dhe lokal është parashikuar ndërtim i ndërtimeve me dedikim prodhues, distribuim dhe servise, ndërtime me dedikim për sport dhe rekreim si dhe në rastet kur me dokumentacionin planifkikues urbanistik për zonë turistike zhvillimore dhe doku-mentacion planifi kues urbanistik për autokampe rre-gullohet hapësirë me një ose më shumë projekte arki-tekturore urbanistike të formohen parcela të veçanta ndërtimore me zgjidhje urbanistike për çdo parcelë ndërtimore në veçanti.

Projekt arkitekturor urbanistik në të cilin sipërfaqet për ndërtim nga kategoria e parë, të përcaktuara me Ligjin për ndërtim, e verifi kon ministri që udhëheq me organin e drejtorisë shtetërore kompetente për kryer-jen e punëve nga lëmia e rregullimit të hapësirës,

ndërsa projekti arkitekturor-urbanistik në të cilin janë caktuar sipërfaqet për ndërtim të ndërtimeve nga ka-tegoria e dytë të përcaktuara me Ligjin për ndërtim e verifi kon kryetari i komunës.

Projekt për infrastrukturë

Projekti për infrastrukturl hartohet për objektet in-frastrukturore linjore të përcaktuara me Ligjin për ndërtim. Projekti për infrastrukturë përmban zgjidh-je teknike për insfrastrukturën e të gjitha elemente-ve të saj në pjesën tekstuale dhe shtojcat dhe e tre-gon trasën e infrastrukturës dhe e njejta hartohet në bazë të çertifi katës nga plani hapësinor ose kushtet për planifi kim të hapësirës ose çertifi katë nga planet urbanistike. Projektin për infrastrukturë e harton per-son juridik me liçencë për projektim dhe autorizim për hartimin e planeve urbanistike. Në projektin për infrastrukturë, detyrimisht duhet të kryhet revizion profesional konform dispozitave nga ky ligj. Projekti për infrastrukturë për objektet linjore infrastrukturo-re nga kategoria e parë, të përcaktuara me Ligjin për ndërtim parashtrohet deri te organi i drejtorisë shte-tërore kompetente për kryerjen e punëve nga lëmia e rregullimit të hapësirës, ndërsa për objektet linjore infrastrukturore nga kategoria e dytë deri te komuna, me kërkesë për miratimin e të njejtit, organi kompe-tent përcakton se a është hartuar projekti konform standardeve për projektim dhe standardeve dhe nor-mativave për planifi kim urbanistik, që e miraton me verifi kim dhe vulë në të njejtin.

6.3. DHËNIA E LEJES PËR NDËRTIM

6.3.1. Çka është leja për ndërtim

Leja për ndërtim paraqet dokument, me të cilin le-johet ndërtimi i ndërtimeve të përcaktuara në Ligjin për ndërtim.

Për të fi tuar leje për ndërtim, duhet paraprakisht të kryhen më tepër aktivitete nga lëmia e ndërtimit.

Shembull: qytetari vjen në komunë, në seksio-nin për ndërtimtari dhe punë komunale, i intere-suar për të ndërtuar shtëpi familjare në parcelë të veten kadasdrale në qytet. Hapi i parë është të shikohet në planin urban detal dhe të shikohen kushtet e parapara për ndërtim në atë parcelë. Nga shqyrtimi i bërë, qytetari fi ton egzemplar nga plani urbanistik. Pasi që të vërtetohet se në parce-lën e tij është paraparë shtëpi familjare, qytetari mund të ndërmerr aktivitetet e nevojshme për fi -timin e lejes për ndërtim.

546.3.2. Planet urbanistike në procedurë të

dhënies së lejes për ndërtim

Planet urbanistike (plani urbanistik detajues, plani urbanistik për fshatin, plani urbanistik jashtë vendit të banuar) dhe dokumentacionet planifi kuese urba-nistike (dokumentacioni planifi kues urbanistik lokal dhe shtetëror) janë parakusht për dhënien e lejes për ndërtim për procedurë të caktuar. Kushtet për ndër-tim në planet urbanistike për parcelat konkrete ndër-timore u kumtojnë qytetarëve përmes çertifi katës nga plani urbanistik, që në kërkesë të palës komuna është e obliguar t’a japë në afat prej 5 ditësh

Në bazë të çertifi katës nga plani urbanistik hartohet elaborat gjeodezik për të dhënat numerike nga ana e shoqërisë tregtare për punë gjeodezike, që përmban të dhëna për sipërfaqen e parcelës ndërtimore, parce-lat kadastrale, nga të cilar është përbër e njejta si dhe për të drejtën e pronësisë së tokës ndërtimore.

Gjithashtu në bazë të kushteve për ndërtim të për-caktuara në çertifi katën e planit urbanistik hartohet projekti pët ndërtim të ndërtesës, në të cilën kryhet revizion me të cilin vërtetohet se i njejti është artu-ar konform dispoziatve nga ana e personit juridik që posedon liçencë për revizion për dokumentacionin projektues.

• Hartimi i dokumentacionin projektues

Dokumentacioni projektues paraqet studime të har-monizuara ndërmjet tyre, projekte, elaborate, analiza, ekspertiza dhe dokumentacion tjetër, me të cilin për-caktohet koncepcioni dhe defi nohet zgjidhja teknike e ndërtimit, përpunohen kushtet dhe mënyrat e ndër-timit dhe sigurohet funksioni i tyre teknologjik, dhe kohëzgjatja e parashikuar dhe kushtet për përdorim.

Sipas nivelit të përgaditjes në:

• projekt ideor;

• projekt themelor;

• projekt për realizim dhe

• projekt për përdorimin dhe mirëmbajtjen e ndërti-meve

Sipas dedikimit, projektet mund të jenë:

• аrkitekturore

• ndërtimore (statike dhe seizmike)

• еlektroteknike

• rrugore

• termoteknike

• projekte tjera dhe elaborate në varësi nga dedi-kimi i ndërtimit.

Projektet i hartojnë persona juridikë me liçencë ade-kuate për hartimin e dokumentacionit projektues në të cilat personat e punësuar fi zikë me autorizime ade-kuare për hartimin e dokumentacioneve projektuese. Projektet hartohen konform rregullativës së shënuar ligjore.

Projektet detyrimisht përmbajnë pjesë të përgjithsh-me, në të cilën janë të paraqitur të dhënat për proje-ktuesin, investuesin, programin që defi non kërkesën për përgaditjen e projektit, përshkrim teknik dhe mat-jen me llogarinë e punëve.

Duhet përmendur se hartimi i projektit ideor nuk është i domosdoshëm respektivisht a fo të hartphet i njejti vendos investitori. Investitori ka mundësi para parashtrimit të kërkesës për dhënien e lejes për ndërtim mund që deri te organi kompetent neni 58 i këtij ligji të parashtrojë projekt ideorë për ndërtim, me kërkesë për miratimin e tij. Ndaj kërkesës parash-trohen 3 shembuj dhe çertifi katë nga plani urbanistik detajues për plan urbanistik jashtë vendit të banuar ose për fshat ose shtetëror respektivisht lokal, ndërsa për ndërtimet infrastrukturore linjore projekt për in-frastrukturë i verifi kuar nga organi kompetent. Organi kompetent nga neni 58 i këtij ligji është i obliguar në afat prej 10 ditë pune të përcaktojë se projekti a ësh-të hartuar konform çertifi katës nga plani urbanistik, dokumentacioni planifi kues urbanistik respektivisht projekti për infrastrukturë si dhe dispozitat për pro-jektim të objekteve, me ç’rast e miraton projektin me vërtetim dhe vulë të të njejtit ose parashtron lajmërim deri te kërkuesi për konstatimin e mangësive. Për deri sa miratohet projekt ideor, investitori është i obliguar t’a parashtrojë të njejtin ndaj kërkesës për dhënien e lejes për ndërtim, si dhe t’a hartojë projektin kryesor konform lejes projektuese.

Projekti kryesor është përmbledhje e projekteve të ndërsjellta të harmonizuara me të cilat jepet zgjidhje teknike e ndërtimit, dëshmohet plotësimi i kërkesave të rëndësishme për ndërtim dhe kërkesa tjera. Proje-kti kryesor patjetër duhet të përmbajë të dhëna nga elaboratet që kanë shërbyer si bazë e hartimit, afati i përdorimit të ndërtimit dhe kushtet për mbajtjen e tij.

Projekti themelor mund të përgatitet për ndërtesë të thjeshtë, për ndërtesë të ndërlikuar, për rikonstruim të ndërtesës, si dhe për projekt tipik. Projekti theme-lor është dokument i përhershëm dhe ruhet te organi, që e ka lëshuar, si dhe te investuesi.

Projektet vërtetohen nga na e personit përgjegjës në komunë.

Në projektet kryhet kontrollë nga ana e revidentit i cili për kontrollin e kryer përgatit raport dhe mund të vendos kërkesa të caktuara për kontrollë gjatë ndër-timit.

55Projekti i përpunuar jashtë vendit në mënyrë të obli-gueshme duhet të nostrifi kohet në odën për arkite-ktët e autorizuar dhe të inxhenierët e autorizuar.

• Leja për ndërtim

Që të mund të fi llohet me ndërtim, është e nevojshme të merret leja për ndërtim. Konform Ligjit për ndërtim të ndërtimeve janë kategorizuar dy kategori ndërtimi: ndërtime nga kategoria e parë (ndërtime të rëndë-sishme për Republikën) dhe ndërtime nga kategoria e dytë (ndërtime me rëndësi lokale).

Lejen për ndërtim të ndërtesave me rëndësi për sh-tetin e jep organi i drejtorisë shtetërore kompetent për rregullimin e hapësirës, për ndërtime me rëndësi lokale, lejen e jep kryetari i komunës.

Ndërtimet e kategorisë së parë janë: elektranat neu-trale, termocentralet dhe hidrocentralet me kapacitet prej mbi 1 MB, ndërtimet për prodhimin e energjisë elektrike nga burimet përtrirëse me kapacotet më të madh se 1 MW, trafostacionet me nivel tensioni prej mbi 35KV, bartësit e naftës, gazpërçuesi, përçuesit e ngrohjes magjistrale, stacionet matëse të përçuesve të gazit, kabllo optike për nevojat e organeve shte-tërore, rrugët shtetërore, objektet shoqëruese të rru-gëve shtetërore të përcaktuara me ligj, hekurudhat, stacionet hekurudhore, aeroportet, deponitë për mbeturina të rrezikshme dhe të parrezikshme, pen-dat me akumulacione, ndërtimet për industri bazi-ke dhe kimike, ndërtime për metalutgji të zezë dhe me ngjyra, ndërtime për prodhimin e celulozës dhe letrës, ndërtime për përpunimin e kauçukut, barutit dhe municionit eksploziv, ndërtime për deponimin e mjeteve eksplozive, deponitë e derivateve të naftës, gazi natyror dhe TNG me kapacitet të deponimit prej dhe mbi 1000 ton, ndërtime të cilat do të mund t’a ndotin mjedisin jetësor ndërtime për nevojat e or-ganeve shtetërore dhe agjensioneve dje fondeve të themeluara nga Republika e Maqedonisë, ndërtime për përfaqësitë diplomatike dhe konzulare dhe orga-nizatat ndërkombëtare, zonat turistike zhvillimore në këto zona, zona zhvillimimore teknologjike industri-ale nga Qeveria e RM dhe nga personat juridikë dhe ndërtimet në këto zona, ndërtimet për arsim të lartë, observatoriume, institucione nacionale nga lëmia e kulturës, ndërtime të ciat paraqesin trashëgime të patundshme të mbrojtur kulturore konform ligjit, përmendoret memoriale, ndërtime të dedikuara për mbrojtje terciale shëndetësore, qendrat telekomuni-kative për pranim të sinjaleve satelitore, ndërtime për nevojat e kalimeve kufi tare, sisteme rajonale për fur-nizim me ujë dhe ato të kanalizimit me sistemet për pastrim, deponitë rajonale, ndërtimet e parashikuara në rajonin e dy ose më shumë komunave, ndërtime në të cilat ekzistojnë instalime për prodhimin e ener-

gjisë për ngrohje, portet e liqenit dhe lumit, stadio-net dhe sallat sportive me kapacitet prej mbi 10000 shikues.

Ndërtimet e kategorisë së dytë janë: ndërtime të dedi-kuara për arsimin fi llor dhe të mesëm, ndërtimet nga lëmia e kulturës, ndërtime për nevojat e organeve të komunave dhe qyteti i Shkupit, ndërtime të dediku-ara për mbrojtje primare dhe sekondare, ndërtime për nevojat e bashkësive fetare, ndërtime industriale, ndërtime afariste, ndërtime për banim, ndërtime për banim individual, shtëpi uikendi, ndërtime për banim kolektiv, ndërtime për nevojat e agrobursave, gara-zhat, tregjet, rrugët komunale, objekte shoqëruese shërbyese të rrugëve lokale dhe rrugët e përcaktuara me ligj, rrjetet elektronike të komunikacionit dhe mje-tet, termocentralet dhe hidrocentralet me kapacitet prej deri më 1 MB, mullinjtë, ndërtimet për prodhimin e energjisë elektrike nga burimet përtirëse me kapa-citet deri më 1 MW, trafostacionet me nivel të shtypjes prej deri më 35 KB, deponitë për derivatet e naftës, gazi natyror dhe TNG në kapacitet deponimi deri më 1000 ton, rrejti sekondar për përçuarjen e gatit, rrejti sekondar për përçuarjen e ngrohtësisë, pruhat e tran-vajit, ndërtime për mbrojtje kundër zjarrit, ndërtime për mbrojtje veterinare, çerdhet për fëmijë, ndërti-met në rajonin e parqeve nacionale dhe park-pyjeve, ndërtime për separavion të materialit për prodhimin e betonit, bazat e betonit, bazat e asfaltit, sistemet për furnizim me ujë dhe të kanalizimit me sisteme për patrim, ndërtime të cilat janë në funksion të mbrojt-jes dhe promovim të trashëgimisë natyrore (qendrat informative), deponitë për mbeturina të brendshme, xeheroret dhe ndërtime për nevojat e xehtarëve, au-tokampet dhe ndërtimet për nevojat e autokampeve, objekte për deponim, tretman dhe/ose përpunim të mbeturinave, stacionet ndërkombëtare të autobusë-ve, kopshtet zoologjike, stadionet dhe sallat spor-tive me kapacitet prej 10000 njerëz, sallat sportive të hapura, pishinat në nivel të terenit për përdorim publik, parqe publike, parkime publike dhe asensorë skijimi.

Leja për ndërtim i jepet me kërkesë të shkruar investi-torit me dokumentacion të parashtruar të nevojshëm të shënuar në Ligjin për ndërtim.

Pas pranimit të kërkesës për leje për ndërtim organi kompetent ështl i obliguar në afat më të gjatë se një ditë pune, të parashtrojë kërkesë në formë të shkruar deri te subjekti kompetent për elektroenergjetik, infrastrnt për elektroenergjetikë, infrastrukturë për ujësjellës dhe kanalizim të kryhet këqyrje në projektin themelor, në afat prej 5 ditësh nga dita e pranimit të kërkesës për këqyrje. Gjithashtu në varësi të llojit të ndërtimit parashtrohet kërkesë për këqyrje edhe deri te subjektet tjera të cilat janë precizuar në ligjin për ndërtim.

56Komuna është e obliguar që në afat prej 15 ditësh nga pranimi i kërkesës t’a shqyrtojë dokumentacio-nin e parashtruar dhe të përcaktojë se a është e nje-jta e kompletuar, a është hartuar projekti themelor konform dipsozitave për projektim, plani urbanistik ose shtetëror, respektivisht dokumentacioni planifi -kues urbanistik ose projekti për infrastrukturë dhe a është kërkuesi bartës i vetëm i të drejtës së ndërti-mit.

Për deri sa dokumentacioni është i kompletuar dhe është marrë mendimi/pajtueshmëria pozitive nga ana e subjekteve tjera deri te të cilat është parashtruar kërkesa për këqyrje, organi kompetent është i obligu-ar t’a verifi kojë projektin kryesor dhe të parashtrojë deri te kërkuesi lajmërim për kalkulimin për pagesë të kompensimit për rregullim të tokës ndërtimore. për deri sa dokumentacioni i parashtruar nuk është kom-pletuar organi kompetent është i obliguar të miratojë konkluzion për pushim të procedurës dhe t’a obligojë kërkuesin t’i largojë mangësitë e konstatuara dhe t’a plotësojë kërkesën në afat prej 15 ditësh nga dita e pranimit të konkluzionit.

Për deri sa kërkuesu nuk i largon mangësitë e kon-statuara dhe nuk e plotëson kërkesën në afatin ligjor, organi kompetent është i obliguar të miratojë vendim për marrjen e kërkesës për lejen për ndërtim në afat prej 7 ditësh nga skadimi i afatit pët plotësim, për deri sa kërkuesi i largon mangësitë e konstatuara dhe e plotëson kërkesën organi kompetent është i obliguar të parashtrojë deri te kërkuesi lajmërim me kalkuli-min për pagesë të mangësive për rregullim të tokës ndërtimore, në afat prej 2 ditësh nga kompletimi i do-kumentacionit.

Leja për ndërtim nuk mund të jepet nëse nuk paguhet kompensimi për rregullimin e tokës ndërtimore për-veç nëse investitpri dhe komuna lidhin kontratë për pagesë të kompensimit për rregullim të tokës ndër-timore në shpenzimin personal ose është miratuar akt në bazë të të cilit investitori është i liruar të paguajë kompensim ose investitori ka parashtruar garancion bankar për pagesën e kompensimit ose investitori të ngrejë hipotekë në dobi të komunës.

Leja për ndërtim jepet në afat prej 5 ditëve të ounës nga parashtrimi i argumentit për oagesë të kompen-simit për rregullim të tokës ndërtimore respektivisht nga dita e lidhjes së kontratës për mënyr[n e pagesës së kompensimit ose kontrata me të cilën është për-caktuar se investitori do t’a rregullojë tokën në sh-penzim personal, respektivisht nga dita e miratimit të aktit në batë të të cilit investitori është i liruar të paguajë kompensim ose nga dita e parashtrimit të garancionit bankar për pagesën e kompensimit ose parashtrimi i argumentit për ngritjen e hipotekës në dobi të komunës..

Forma dhe përmbajtja e kërkesës për lejen për ndër-tim si dhe lejes për ndërtim i shënon ministri i cili udhëheq me organin e drejtorisë shtetërore kompe-tente për kryerjen e punëve nga lëmia e rregullimit të hapësirës.

Komuna është e obliguar investitorit t’i parashtrojë llogari për pagesën e shpenzimeve për regjistrim të objektit në librat publikë të patundshmërive në afat prej 7 ditë pune nga dita e dhënies së lejes për ndër-tim.

Në procedurën për dhënien e lejes për ndërtim nuk mund të kërkohet nga kërkuesi dokumentacion tjetër, përveç dokumentacionit të parashikuar me ligj.

Leja për ndërtim zgjat 2 vjet, në afatin e së cilës inves-titori është i obliguar të fi llojë me ndërtim të ndërti-mit.

Me ligjin për ndërtim janë përcaktuar edhe afatet për kryerjen e ndërtimit dhe atë 10 vite nga kategoria e parë respektivisht 6 vite për ndërtim për ndërtimet nga kategoria e dytë.

Leja për ndërtim jepet për ndërtimin në tërësi dhe në emër të investitorit, ndërsa mund të jepet edhe për një pjesë të ndërtimit, nëse pjesa e ndërtimit paraqet tërësi ndërtimore teknike dhe funksionale.

Organi kompetent që ka miratuar lejen për ndërtim është i obliguar në afat prej 3 ditësh nga dita e mirati-mit të lejes për ndërtim t’i lajmërojë fqinjët e drejtpër-drejt të ndërtimit në parcelën ndërtimore për të cilën miratohet leja, për lejen e dhënë për ndërtim dhe se në afat prej 15 ditësh nga dita e dhënies së lejes për ndërtim mund të kryejnë këqyrje në dokumentacion.

Gjatë ndërtimit dhe mbindërtimit të objektit zba-tohet procedura e njejtë e parashikuar për marrjen e lejes për ndërtim në këtë ligj.

Gjatë ndërtimit mund të bëjë ndryshime në ndërtim, për deri sa me ndryshimet nuk ndikojnë në plotësi-min në të cilin është themeluar kërkesa për ndërtim ndërsa nuk ndryshohet harmonizi i ndërtimit me pa-rametrat nga plani urbanistik ose i shtetit, respekti-visht dokumentacioni planifi kues rbanistik lokal ose projekti për infrastrukturë. Për kryerjen e ndryshime-ve investitori është i obliguar të parashtrojë kërkesë ndaj të cilave parashtron plotësim të projektit the-melor dhe vetëm ato vërtetime dhe pajtueshmëri të shënuara me ligj të veçantë që rrjedh nga ndryshimi i kërkuar. Ndryshimet përmirësohen me vendim që është pjesë përbërëse e lejes së dhënë për ndërtim. Për deri sa përmirësohen ndryshimet gjatë ndërtimit, investitori është i obliguar të hartojë projekt të gjend-jes së dhënë.

57Investitori është i obliguar që me shkrim t’i paraqesë fi llimin e ndërtimit deri te komuna inspekcioni ndër-timor i komunës dhe inspekcioni i punës, para fi lli-mit të ndërtimit me ç’rast i njejti është i obliguar t’i emërojë ekzekutuesin dhe personin juridik për kryer-jen e mbikëqyrjes me inxhenier mbikëqyrës. Për deri sa gjatë ndërtimit janë ndryshimet e ekzekutuesit ose personi juridik për kryerjen e mbikëqyrjes, respekti-visht është i obliguar që në afat prej shtatë ditësh nga ndryshimi i bërë t’a informojë komunën.

Sipas nevojës leja për ndërtim mund të jepet edhe për punë përgatitore gjatë ndërtimit.

Me lejen për pubë përgatitore organizohet në qen-drëne ndërtimit me vendosjen e ndërtimeve, të cilat janë në funksion të ndërtimit të ndërtesës.

Ndërtimet për kryerjen e punëve përgatitore janë:

- ndërtimi për ndërtim të sheshi për ndërtim,

- baza asfaltuese, separacioni i agregatëve, lëvizja e prodhimit të betonit,

- stacioni transformator që është i nevojshëm të ndërtohet për shkak të furnizimit të qendrës së ndërtimit me energji elektrike,

- instalimi për përçuarje të ujit,

- ndërtime për vendosjen e të punësuarve dhe për prodhimet ndërtimore,

- magaza për deponim të lëngjeve djegëse dhe mjetet eksplozive dhe

- ndërtime tjera të cilat janë të nevojshme për ndërtim të ndërtimit.

Nëse investitori nuk ka leje për ndërtim në afat prej një viti nga dita e marrjes së lejes së punëve përgati-tore, leja e miratuar pushon të vlejë dhe kryesi është i obliguar që menjëherë t’i largojë ndërtimet e vendo-sura për punët përgatitore dhe tokës që t’a rregullojë në mënyrë adekuate.

Për lloj të veçantë të ndërtimeve më të thjeshta nuk është e nevojshme që leja për ndërtim, respektivisht për të njejtat jepet vendim pët ndërtim të të njejtave. Këto ndërtime janë përcaktuar në nenin 73 nga Ligji për ndërtim ndërsa dokumentacioni i nevojshëm për marrjen e vendimit për ndërtim të të njejtës është i përcaktuar në rregullore që është miratuar nga ana e ministrit për transport dhe lidhje.

6.3.3. Ndërtimi i ndërtimeve

Për të fi lluar me ndërtim, së pari formohet shesh ndër-timor, që lajmërohet te inspektimi ndërtimor dhe i punës. Investuesi është i obliguar të sigurojë elaborat për shenjëzimin e ndërtesës, i përgaditur nga organi i autorizuar. Pastaj, sheshi ndërtimor rregullohet, rre-

thohet, sigurohet me shenja adekuate, për shkak të pengimit të qasjes së pa kontrolluar deri në të. Sheshi i ndërtimeve shenjëzohet me tabllo, në të cilën janë të dhëna informacionet për investuesin, projektin, reali-zuesin, mbikëqyrjen, të dhënat për lejen e dhënë për ndërtim dhe shenjë të caktuar, nëse është fj ala për të mirë kulturore

Ndërtimin e ndërlikuar mund ta ndërtojë person juri-dik me licencë.

Për ekzekutuesin e ndërtimeve nga kategoria e parë per-soni juridik duhet të ketë liçencë A për ekzekutues, ndër-sa për ekzekutimin e ndërtimeve nga kategoria e dytë personi juridik duhet të ketë liçencën B për ekzekutues.

Në sheshin e ndërtimeve ruhet i tërë dokumentacioni projektues dhe të gjitha lejet dhe pëlqimet e fi tuara.

Gjatë ndërtimit kryhet ditar ndërtimor dhe libër ndër-timor. Në ditarin ndërtimor vërehen të gjitha punët e ndërtimit, të gjitha ndryshimet që janë krijuar gjatë ndërtimit.

• Mbikëqyrje të ndërtimit

Mbikëqyrje të ndërtimit kryen person juridik me liçen-cë dhe inxhinier mbikëqyrës, i autorizuar për kryerjen e mbikëqyrjes profesionale të ndërtimeve.

Mbikëqyrje të ndërtimit kryen person juridik, i cili për kryerjen e mbikëqyrjes së ndërtimeve nga kategoria e parë duhet të kenë liçencë A, ndërsa për kryerjen e mbikëqyrjes nga kategoria e dytë duhet të ketë liçen-cë B për mbikëqyrje.

Inxhinieri mbikëqyrës i kryen punët në mbikëqyrje të personit juridik në Regjistrin qëndror për kryerjen e veprimtarisë adekuate dhe që posedon liçencë pët mbikëqyrje.

Inxhinieri mbikëqyrës është person fi zik i cili kryen mbikëqyrje mbi ndërtimin e ndërtimit dhe ka autori-zim A dhe/ose autorizim B për inxhinier mbikëqyrës.

Për ndërtimet e dedikuara për banim individual me bruto sipërfaqes së zhvilluar deri më 300m2 nuk ësh-të i obligueshëm revizioni i projektit kryesor dhe mbi-këqyrje e ndërtimit të ndërtimit ndërsa ekzekutuesi është i obliguar të hapë deklaratë të verifi kuar në no-ter me përgjegjësi të plotë materiale dhe penale me të cilën do të përcaktohet se objekti është ndërtuar konform lehes për ndërtim dhe projektit kryesor ose projekti në gjendje të kryerjes.

• Kontrolli teknik

Ndërtimi nga kategoria e parë do të lihet në përdo-rim pas dhënies së lejes për përdorim, ndërsa ndërti-

58met nga kategoria e dytë pas hartimit të raportit për kontrollë të kryer teknik nga inxhinieri mbikëqyrës për ndërtime në të cilin është konstatuar se ndërtimi mund të shfrytëzohet.

Për ndërtimet nga kategoria e parë kontrolli teknik kryhet nga ana e Komisionit të formuar nga ana e mi-nistrit për transport dhe lidhje dhe në bazë të proces-verbalit të komisionit jepet leje për ndërtim.

Për ndërtimet nga kategoria e dytë, kontrollin teknik e kryen inxhinieri mbikëqyërs që ka hartuar raport për kontrollë të kryer teknik që parashtrohet deri te komuna ku është ndërtuar objekti dhe me atë kryhet procedura e tërë për kontrollë teknik.

Procedura për lidhjen e objekteve me rrjetin e ujës-jellësit dhe të kanalizimit e zbaton komuna në rajo-nin e së cilës është ndërtuar objekti. Objekti që është ndërtuar pa leje ndërtimi nuk mund të lidhet me in-frastrukturë teknike (elektroenergjetike, e ujësjellësit, e kanalizimit, rrugore etj), përveç nëse për të njejtën është dhënë pajtueshmëri urbanistike ose vendim për përcaktimin e statusit juridik të objekteve të ndërtuara pa leje. Komuna është e obliguar t’a fi llojë procedurën për lidhjen e objektit me rrjetin e ujësje-llësit dhe të kanalizimit në afat prej 3 ditësh nga dita e pranimit të lajmërimit nga inxhinieri mbikëqyrës, ndërsa për objektet për banim individual me bruto sipërfaqen e zhvilluar deri më 300 m2 nga ekzekutu-esi, për deri sa nuk është përcaktuar inxhinier mbi-këqyrës.

Procedura për regjistrimin e objektit në libër publik të patundshmërive e zbaton organi kompetent që ka dhënë leje për ndërtim. Për ndërtimin nga kate-goria e dytë, komuna është e obliguar në emër dhe për llogarinë e investitorit të parashtrojë kërkesë për regjistrim të objektit ndërtimor në librin publik të patundshmërive, deri te Agjensioni për kadastrin për patundshmëri në afat prej 2 ditë pune nga dita e pranimit të raportit të inxhinierit mbikëqyrës me ela-borate gjeodezike nga matja e kryer e objektit dhe argument për shpenzimet për shpenzimet e paguara për regjistrimin e objekteve për banim individual me sipërfaqe të zhvilluar deri më 300m2 në afat prej 3 ditësh të pranimit të deklaratës nga ekzekutuesi me elaborat gjeodezik nga matja e kryer e objektit dhe argument për shpenzimet e paguara për regjistrimin e objektit në librin publik të patundshmërive nga ana e investitor it.

• Shfrytëzimi i objektit ndërtimor, ridedikimi, adaptimi dhe rikonstrukcioni

Objekti shfrytëzohet konform dedikimit të tij. Me për-jashtim një pjesë të veçantë të objektit, banesë, ose pjesë e banesës, mund të ridedikohet për kryerjen e

veprimtarisë afariste dhe anasjelltas me kërkesë të pronarit dhe në kushte të përcaktuara me këtë ligj. Për kryerjen e ridedikimit, rikonstrukcionit dhe adap-timit me Ligjin për ndërtim është përcaktuar proce-durë e veçantë dhe shënuar cili dokumentacion është parashtruar me kërkesë për aktivitetet ndërtimore të shënuara.

• Objektet e përkohshme dhe pajisja urbane

Nga neni 2 nga Ligji për ndërtim janë defi nuar llojet e objekteve të përkohshme dhe pajisja urbane.

Komunat, komunat në qytetin e Shkupit dhe qyte-ti i Shkupit miratojnë program vjetor për vendosjen e objekteve të përkohshme me të cilin përcaktohet hapësira në të cilin mund të vendosen objekte të për-kohshme, që duhet duhet të jetë tokë e pandërtuar ndërtimore, pronësi e RM, me infrastrukturë të ndër-tuar dhe për të cilën është miratuar dokumentacion planifi kues urbanistik.

Programi miratohet nga ana e këshillit të komunës, respektivisht këshillat e komunave në qytetin e Sh-kupit dhe këshilli i qytetit të Shkupit pas marrjes së pajtueshmërisë nga organi i drejtorisë shtetërore kompetent për kryerjen e punëve nga lëmie a rre-gullimit të hapësirës. Pas miratimit të programit or-gani kompetent për disponimin me tokën ndërtimore zbaton procedura për marrjen e qirasë afatshkurte të tokës ndërtimore të përfshirë me programin, konform Ligjit për tokë ndërtimore.

Objektet e përkohshme vendosen pas lejes së marrë për vendimin e objektit të përkohshëm, që e jep krye-tari i komunës, respektivisht kryetari i komunës në qytetin e Shkupit dhe kryetari i qytetit të Shkupit per-sonave të cilët kanë lidhur kontratë për qira afatgjate për tokën e lëndës. Me kërkesë për vendosjen e ob-jektit të përkohshëm parashtrohet: kontratë për qira afatshkurte të tokës ndërtimore të lidhur konform ligjit, çertifi kata e pronës për tokën e lëndës dhe pro-jekt ideor për vendosjen e objektit të përkohshëm të hartuar konform kushteve të mikrolokacionit.

Pajsija urbane vendoset në sipërfaqet publike të cilat paraqesin tokë të pandërtuar ndërtime dhe tokë të rregulluar që më pas të mos prishet dedikimi kryesor i hapësirës dhe siguria në komunikacion. Nevoja nga vendosja e pajisjes urbane e përcakton këshilli i ko-munës, këshillat e komunave në qytetin e Shkupit dhe këshilli i qytetit të Shkupit.

Për vendosjen e pajisjes urbane pano reklamuese dhe informative si dhe pano reklamuese dhe infor-mative të cilat vendosen në objekte konform nenit 74 nga ligji, këshilli i komunës, këshillat e komunave në qytetin e Shkupit dhe këshilli i Qytetit të Shkupit,

59miratojnë program me të cilin përcaktohet numri, lloji dhe madhësia e panove si dhe lokacionet dhe objek-tet në të cilat mund të vendosen të njejtat me ç’rast këshillat e komunave në qytetin e Shkupit, programin e miratojnë me mendim pozitiv paraprakisht të marrë nga qyteti i Shkupit. Pajisja urbane vendoset pas le-jes së marrë për vendosjen e pajisjes urbane, që e jep kryetari i komunës, kryetari i komunave në qytetin e Shkupit dhe kryetari i qytetit të Shkupit, me të cilin përcaktohet kushtet mënyra dhe afati për vendosjen dhe largimin e objektit të përkohshëm, respektivisht pajisja urbane.

Мinistri që udhëheq me organin e drejtorisë shte-tërore për kryerjen e punëve nga lëmia e rregullimit të hapësirës miraton Udhëzim për mënyrën e hartimit të programit vjetor për vendosjen e objekteve të për-kohshme dhe kushtet e mikrolokacionit dhe e shënon formën dhe përmbajtjen e lejes për vendosjen e ob-jekteve të përkohshme dhe lejes për vendosjen e pa-jisjes urbane.

Komunat janë të obliguara të mbajnë regjistër të leje-ve të dhëna për vendosjen e objekteve të përkohsg-me dhe pajisje urbane.

6.3.4. Mbikëqyrja inspektive

• Inspekcioni ndërtimor

Mbikëqyrje inspektive për ndërtim kryejnë inspek-torët ndërtimorë. Inspektori ndërtimor nga Inspekto-rati shtetëror për ndërtim dhe për urbanizëm kryejnë mbikëqyrje inspektive të ndërtimit nga kategoria e parë, ndërsa inspektorët e autorizuar të komunave kryejnë mbikëqyrje inspektive të ndërtimeve nga ka-tegoria e dytë. Inspekcion ndërtimor kryen kontrollë të ndërtimit të dhe për deri sa përcaktohen parregullsi miraton vendim për të ndaluar ose larguar ndërtimin.

• Vendim për ekzekutim

Për deri sa inspekcioni ka miratuar vendim për largi-min e ndërtimin, ndërsa investitori nuk e ka kryer në kohë të caktuar, kryhet largim i ndërtimit me kryerje nga ana e inspektoratit ndërtimor kompetent ndërsa në llogari të investitorit.

6.4. ТRANSPORT

6.4.1. Rrjetet e komunikacionit

Në Republikën e Maqedonisë janë të pranishme janë po thuaj se të gjitha llojet e komunikacionit duke fi ll-uar nga ai tokës (rrugët dhe hekurudha), ajëror dhe në masë të vogël ai ujor. Kryesisht, komunikacioni zhvill-ohet në rrugë dhe hekurudha. Ndërtimi dhe avancimi i lidhjeve të komunikacionit çdoherë është politikë e

mirë dhe e rëndësishme, veçanërisht për popullatën lokale, që drejtpërdrejt i ndjen përfi timet.

Меgjithatë, patjetër duhet përmendur se ndërtimi i rrjeteve të komunikacionit i shkatërron peisazhet natyrore dhe e çon në rrezik mjedisin jetësor.

• Кush është pronar dhe kush kryen administrimin

Rrjetet e komunikacionit në shtet janë ndarë në disa kategori. Sipas rëndësisë, këto janë klasifi kuar në dy grupe: si ndërtime të rëndësishme për shtetin dhe me rëndësi lokale.

Me rëndësi për shtetin janë: magjistralet dhe rrugët rajonale me ndërtime shoqëruese, hekurudha me të gjitha ndërtimet shoqëruese, aeroportet për komuni-kacion publik dhe komunikacion tjetër ajëror.

Rrugët lokale dhe rrugët janë në kompetencë të ko-munave.

Ndërtimet e komunikacionit me rëndësi për shtetin janë pronësi e shtetit dhe ato i menaxhon organi i drejtorisë shtetërore kompetent për punën e komu-nikacionit.

Ndërtimet e komunikacionit me rëndësi lokale janë pronësi e komunës dhe ato i menaxhon organi për vetëqeverisje lokale kompetent për punët nga komu-nikacioni.

• Каtegoritë e rrugëve

Rrugët i lidhin vendbanimet e komunës, midis tyre dhe komunat me qendrën e shtetit dhe shtetin me shtetet fqinje.

Rrugët janë ndarë në varësi të rëndësisë së tye: au-tostradat, magjistralet, rajonale dhe rrugët lokale. në praktikë paraqitet edhe grup i rrugëve të jokategori-zuara.

• Rrugët lokale (komunale), trotoaret dhe rrugët për çiklistë

Rrugët lokale (komunale) gjenden në territorin e ko-munës dhe e ndërlidhin vendet e banuara me qen-drën e komunës dhe komunat ndërmjet tyre.

Rrugët rreth qytetit janë shumë të rëndësishme për lidhje të zonave për banim me zonat për punë dhe me qendrën e qytetit.

Trotoaret, drejtimet rrugore dhe rrugët e çiklistëve janë pjesë përbërëse e rrugëve që gjenden në vend-banime.

60Në vendbanimet, rrugët janë kategorizuar në disa grupe dhe atë: rrugët magjistrale, mbledhëse, servi-sore, banesore, industriale, aderuese dhe rrugët e çi-klistëve. Kjo kategori është bërë konform rrjedhës së komunikacionit në to.

Rrjetet e komunikacionit rreth qyteteve janë ndotës potencialë të mjedisit jetësor me gazra nga veturat. Prandaj është mirë të ndërtohen rripa të gjelbër midis drejtimit rrugor dhe trotoarit.

6.4.2. Transporti publik

Transporti publik është kryerje e transportit të udhëtarëve dhe të mallrave. Transporti publik zhvi-llohet përmes rrjeteve të komunikacionit.

• Transporti i udhëtarëve

Transporti publik i udhëtarëve kryhet në qytetet, mi-dis qyteteve, vendeve të banuara dhe qyteteve, midis shteteve.

Udhëtarët transportohen me automjete të lehta mo-torike, autobusë, hekurudha, aeroplanë etj.

Transporti publik në komunë është organizuar me mjete motorike: autobusë dhe taksi, megjithatë të gjitha komunat dhe qytetet nuk kanë organizuar transport autobusësh. Transportin publik e kryejnë ndërmarrje publike dhe private të organizuara dhe të autorizuara për transport publik të udhëtarëve. Në komunat dhe në qytetet në të cilat ka transport pu-blik janë shënuar stacionet për mjetet transportuese. Çmimet e transportit publik në komunë i kontrollo-jnë këshillat e komunës, ndërsa për qytetin e Shkupit, këshilli i qytetit të Shkupit.

Transporti publik midis komunave, shtetit tonë dhe shtetet tjera kryhet me mjete motorike transportuese, hekurudha dhe aeroplanë. Këtë transport e kontroll-on shteti përmes organit të drejtorisë shtetërore kom-petente për komunikacion.

• Transporti i mallrave

Transporti publik i mallrave kryhet në qytetet, midis qyteteve, midis vendeve të banuara, midis vendeve të banuara dhe qyteteve, midis shtetit.

Transporti publik i mallrave në shtet kryhet me kami-onë dhe me hekurudhë. Transporti i mallrave midis shtetit dhe shteteve tjera kryhet me kamionë, heku-rudha dhe me transport të aeroplanëve- kargo.

6.4.3. Siguria në transport

Transporti publik zhvillohet sipas rrjeteve të komu-nikacionit dhe atë më së shumti për rrugë dhe heku-rudha. Rrugët e dimensionuara, të prjektuara dhe të caktuara mundësojnë komunikacion të sigurtë. Në qytetet e vjetra kjo nuk është rast, ndërsa për shkak të rrugëve të ngushta komunikacioni zhvillohet rëndë dhe nuk është i sigurtë. Këto probleme zgjidhen me komunikacion njëkahësh me formimin e zonave për komunikacion në të cilat vonesa do të kontrollohet. Shprehitë e qytetarëve të shkojnë me automjetet per-sonale deri te çdo vend patjetër duhet të ndryshohen.

Shfrytëzimi i transportit publik të organizuar mundëson prani më të vogël të automjeteve në qyte-tet, veçanërisht qendrat e tyre. Komunikacioni duhet të hiqet nga qendrat e qyteteve dhe rreth tyre të for-mohet ring. Ndarja e qyteteve në zona për komuni-kacion është element i rëndësishëm për largimin e automjeteve në zona.

Shembull: Rajoni qëndror i qytetit është ndarë në dy zona: zona për qendrën dhe zona e qen-drës më të gjërë. Në zonën e qendrës vonesa e automjetit-parkimi kushton dy herë më shumë se sa në zonën e qendrës më të gjërë për kohëzgjat-je të njejtë. Në këtë mënyrë qëndrojnë automjetet jashtë qendrës më të gjërë, ndërsa për këtë sigu-rohet lëvizje e sigurtë e këmbësorëve, zvogëlimi i ndojtje së ajërit me gazra, ndërsa edhe qendra më mirë funksionon.

61

Kompetencë të komunave paraqet organizim dhe zbatim të veprimtarive komunale e përca-ktuar me Ligjin për veprimtari komunale, me të

cilin gjithashtu rregullohet edhe mënyra e kryerjes së veprimtarive komunale, fi nancimi i veprimtarive ko-munale, fi nancimi i ndërtimit dhe mirëmbajtja e ob-jekteve të infrastrukturës komunale dhe çështje tjera të rëndësishme për veprimtaritë komunale, si dhe ve-primtaritë me interes publik.

Ligji i përcakton veprimtaritë komunale si veprimtari ekonomike të dhënies së shërbimeve komunale për kënaqjen e nevojave të personave fi zikë dhe juridikë për të cilat njësitë e vetëqeverisjes lokale duhet të sigurojnë kushte me vëllim përkatës, kualitet, arrit-shmëri, vazhdimësi dhe mbikëqyrje në kryerjen e të njejtave. Përcaktohet e drejta si dhënës i shërbimit komunal të jetë ndërmarrje publike e themeluar nga komuna, komuna në qytetin e Shkupit dhe qyteti i Shkupit ose Qeveria e Republikës së Maqedonisë ose person fi zik ose juridik i cili posedon leje për kryerjen e veprimtarisë komunale.

Me akt të veçantë të komunës rregullohet veprimi me pajisjen urbane me të cilën nënkuptohen lëndët dhe objektet të cilat shërbejnë për dhënien e shërbimeve komunale për konsumim të përbashkët, siç janë fon-tanat, përmendoret, bankat, panotë për reklamë, çez-met e qytetit. Pajisja për lojërat për fëmijë, enët për mbeturina etj.

Оbjektet e infrastrukturës komunale me të mira me interes publik, nënkuptohen objektet ndërtimore, instalimi, pajisja, sipërfaqet publike dhe objekte tje-ra të infrastrukturës komunale të cilat shërbejnë për dhënien e shërbimeve komunale të shfrytëzuesve.

Kushte më të afërta dhe mënyra e dhënies së shër-bimeve komunale rregullohet me ,,Vendim për rend komunal” si akti i komunës, komunave në Qytetin e Shkupit dhe Qyteti i Shkupit.

Cilat veprimtari konsiderohen për veprimtari komunale:

1) UJI PËR PIJE DHE UJI TEKONOLOGJIK. Kjo veprim-tari komunale nënkupton përfshirjen, përpunimin

dhe distribuimin e ujit përmes sistemit për furni-zim me ujë deri te matësi kryesor i ujit i shfrytëzu-esit të shërbimit;

Каrakteristikë e këtij shërbimi komunal është se dhënësi i shërbimit është i obliguar që shfrytëzuesve të shërbimit t’u sigurojë furnizim të përhershëm dhe të vazhdueshëm me ujë të pastër për pije përmes ndërtimit të sistemit për furnizim me ujë. Dhënësi i shërbimit gjithashtu është i obliguar të kryejë hu-lumtim të kualitetit shëndetësor të ujit për pije në mënyrë dhe procedurë të rregulltë.

2) NDËRTIMI I STSEMIT TË KANALIZIMIT, PËRÇUARJA DHE PASTRIMI I UJËRAVE TË ZEZA, me çka nën-kuptohet pranimi i ujërave të zeza nga objektet e banesave, ato afariste, prodhuese, administrative dhe objekte tjera, aglomerati nga kyçja e rrjetit të oborrit përmes sistemeve të kanalizimit, pastrimi dhe stacionet për pastrim dhe lëshimi i ujërave të zeza në recipient;

3) NDËRTIMI I RRJETIT TË KANALIZIMIT, PËRÇUARJA DHE DERDHJA E UJËRAVE ATMOSFERIKE, me çka nënkuptohet pranimi i ujërave atmosferike nga sipërfaqet urbane, përçuarja me rrjetin e kanalizi-mit dhe lëshimi në recipient;

***

Ndërtimi i sistemit për furnizim me ujë dhe atij të ka-nalizimit kryhet në mënyrë dhe kushte të përcaktuara me ligj dhe programi për rregullimin e tokës ndër-timore të komunës dhe programi për rregullim të to-kës ndërtimore të qytetit të Shkupit.

Rikonstrukcioni ose ndërtimi i sistemit për furnizim me ujë ose atij të kanalizimit ose një pjesë të tyre, kryhet me kushte paraprakisht të dhëna hidrotekni-ke nga dhënësi i shërbimit, konform programit për rregullim të tokës ndërtimore të komunës dhe pro-gramit për rregullim të tokës ndërtimore të qytetit të Shkupit.

Dhënësi i shërbimit siguron dokumentacion të për-gjithshëm për sistemin e furnizimit me ujë dhe atij të kanalizimit, për shkak të vendosjes së kadastrës nëntokësore. Pronari ose shfrytëzuesi i tokës është i

VEPRIMTARITË KOMUNALE7

62obliguar të lejojë kalim përmes asaj toke për shkak të kryerjes së matjes, inçizimit, projektimit ndërtimi dhe ekzekutimi i punëve për mirëmbajtja dhe rikonstruk-cion të objekteve nga sistemi për furnizim me ujë ai i kanalizimit, për deri sa dhënësi i shërbimit është i obliguar t’a kompensojë dëmin eventual të pronarit ose shfrytëzuesit të tokës i krijuar me ekzekutimin e punëve.

Sistemi për furnizim me ujë ose ai për kanalizim i ndërtuar me mjetet e qytetarëve, dontarëve ven-dorë ose të huaj ose shfrytëzuesit tjerë, me kontratë lëshohet në menaxhim të dhënësit të shërbimit dhe paraqet tërësi të sistemit të vetëm të furnizim me ujë ose të kanalizimit të përcaktuar dhe ndërtuar për ra-jon përkatës.

Për shkak të mbrojtjes dhe parandalimit të dëmtimit të sistemit për furnizim me ujë dhe sistemit për kana-lizim nuk lejohet menaxhim i paautorizuar me sistem për furnizim me ujë dhe sistemit të kanalizimit nga ana e personit fi zik dhe juridik, ndërtim të objekteve për banim dhe objekteve tjera mbi këto rrjete, kyçje në rrjetin për furnizim me ujë dhe për kanalizim pa leje për kyçje dhe pa kontratë të lidhur, shfrytëzim pa leje të ujit para matësit të ujit, lëshimi i materieve të ngurta dhe materie tjera me viskozitet të madh në sistemit për kanalizim, lëshimi i ujërave të zeza ur-bane nga vrimat septike dhe mbeturina, demontim dhe montim me vetëdëshirë të armaturave pa pajtu-eshmëri të dhënësit të shërbimit dhe kryerje e aktivi-teteve tjera me të cilat do të ç’rregullohet funksionimi normal i sistemit

Mjetet për ndërtim dhe mirëmbajtje të sistemit për kanalizim dhe për furnizim me ujë sigurohet nga:

• Çmimi i shërbimit, • Buxheti i komunës dhe qyteti i Shkupit të përcak-

tuara me buxhet në bazë të programit;, • Buxheti i RM në bazë të Vendimit për shpërndarjen

e mjeteve të miratuar nga Qeveria e Republikës së Maqedonisë

• Kredi dhe donacione

4) TRANSPORTI PUBLIK KOMUNAL, me çka nënkup-tohet transport i udhëtarëve në komunikacionin rrugor në rajonin e komunës;

Transporti në komunikacionin rrugor kryhet në bazë të liçencave të dhëna midis të cilave për transport komunal linjor të udhëtarëve, respektivisht për trans-portin linjor të udhëtarëve për qytetin e Shkupit që jep kryetari i komunës.

Liçenca jepet në bayë të kushteve të shënuara taksati-ve të përcaktuara me Ligj, ndërsa veçanërisht:

• Të jenë të regjistruara në mënyrë adekuate në Re-gjistrin qëndror të RM

• Të jetë pronar i një ose më tepër automjeteve të regjistruara për transport, me ç’rast p;r transport ndërkomunal të udhëtarëve të jetë pronar ose të ketë kontratë për lizing për së paku dy automje-te me kapacitet prej së paku 22+1 ulëse për një automjet dhe për transport linjorë të udhëtarë-ve të jetë pronar i dy ose më tepër automjeteve të regjistruara ose të ketë kontratë për lizing për automjetet me së paku 16+1 ulëse për deri sa për transport linjor të udhëtarëve në qytetin e Shkupit të jetë pronar i një ose më tepër automjeteve të regjistruara ose të ketë kontratë për lizing për au-tomjete me së paku 16+1 ulëse

• Të ketë punuar në marrëdhënie të rregullt pune shofer në varësi të numrit të automjeteve motori-ke

• Menaxhuesi ose personi i autorizuar përgjegjës për transport të ketë çertifi katë për kompetencë profesionale që konform Ligjit e ka dhënë organi shtetëror kompetent,

• Të ketë gjendje solide fi nanciare;

• Të ketë autoritet të mirë;

Komunat dhe qyteti i Shkupit për deri sa posedojnë automjete për transport të udhëtarëve me më tepër se 8+1 ulëse për kryerjen e transportit nuk duhet të posedojnë liçenca.

Komuna, respektivisht qyteti i Shkupit janë të obligu-ar të mbledhin, përpunojnë, ruajnë dhe shfrytëzojnë të dhëna të nevojshme për dhënien e liçencave për transport komunal linjor të udhëtarëve ose për au-to-taksi transportin të udhëtarëve. Evidenca i përfshin këto të dhëna:

• Numri i amzës, numri tatimor, titulli i dhe selia e transportuesit,

• Emri dhe mbiemri i personit përgjegjës për trans-port dhe numri i çertifi katës për komepencë pro-fesionale të menaxhuesit, respektivisht personit të autorizuar përgjegjës për transport,

• Numri dhe afati i liçencës së dhënë, marka, lloji dhe numri i regjistrit dhe të dhëna tjera për au-tomjetet për të cilat është dhënë liçenca,

• Emri dhe mbiemri, numri i amzës dhe çertifi kata për pjesëmarrjen e shoferëve në kominikacion ndërkombëtar rrugor,

• A është në fuqi vendimi i plotfuqishëm gjyqësor për vepra penale kundër pronës, ekonomisë ose siguria e komunikacionit dhe

63• Masa e shqiptuar kundër transportuesve në bazë

të këtij ligji, respektivisht të kontratave ndërkom-bëtare

Transporti i udhëtarëve në kominikacionin e brendshëm rrugor mund të kryhet si transport linjor, transport i lirë dhe i veçantë dhe transport i udhëtarëve për nevoja personale. Transporti pu-blik i udhëtarëve në komunikacionin e brendshëm rrugor mund të kryhet si transport rrugor linjor, transport i lirë, transport i veçantë linjor, transport auto-taksi, si dhe transport i udhëtarëve për nevoja personale.

Transporti komunal linjor i udhëtarëve kryhet në bazë të lejes për linjë të caktuar që e jep kryetari i komunës, respektivisht kryetari i qytetit të Shkupit për rajonin e qytetit të Shkupit. Transportuesi i cili ka liçencë për kryerjen e transportit komunal linjor të udhëtarëve mund të fi llojë me kryerjen e transportit, pasi do të merr leje dhe do t’a regjistrojë rendin vozitës për linjë të caktuar te kryetari i komunës, respektivisht kryetari i Qytetit të Shkupit. Leja dhe rendi vozitës jepen në afat prej 5 vitesh.

Gjatë përcaktimit të transportit komunal linjor të udhëtarëve duhet të mbahet llogari për ndërlidhjen e ndërsjelltë midis transportit ndërkomunal dhe trans-portit komunal linjor të udhëtarëve dhe ndërlidhjen e ndërsjelltë e transportit komunal të udhëtarëve me lloje tjera të transportit.

Në komunat me mbi 100.000 banorë komuna është e obliguar të organizojë transport komunal linjor të udhëtarëve si shërbim publik.

Ngjitja dhe zbritja e udhëtarëve në transportin komu-nal linjor kryhet në stacionet e autobusëve konform rendit ditor të përcaktuar dhe të regjistruar.

Këshilli i komunës përveç këshillave të komunave në qytetin e Shkupit e rregullojnë transportin komunal linjor të udhëtarëve në rajonin e komunës, ndërsa transporti linjor i udhëtarëve në rajonin e të gjitha komunave të qytetit të Shkupit e rregullon këshilli i Qytetit të Shkupit me ç’rast përcaktojnë:

• Rrjetin e vetëm të linjeve, • Rendin rrugor, mënyrën e theksimit të tij, mirëm-

bajtja dhe ndërrimi, mënyra e organizimit të kon-trollit të komunikacionit të autobusëve dhe linjet, si evidencë për atë,

• Sistemi i tarifës, sistemi i pagesës dhe mënyra dhe kontrolli i pagesës,

• Lokacioni i terminalit të autobusëve, stacionet dhe procedura për ndryshimin e tyre,

• Ndërtimi, shënimi, pajisja, mirëmbajtja dhe shfrytëzimi i terminaleve të autobusëve, dhe sta-cioneve,

• Caktimi i relacionit dhe vendit të transportit me furgon me së paku 10 ulëse

• Kritere për mënyrën dhe procedurën për dhënien dhe marrjen e lejes për kryerjen e transportit ko-munal linjor dhe shpërndarja e linjeve të transpor-tuesve në transportin komunal linjor.

Një ose më tepër komuna me seli në fshat ose në qytet të përcaktuara me ligj ndaj të cilës, gravidojnë, mund që së bashku t’a organizojnë kryerjen e trans-portit ndërkomunal linjor të udhëtarëve me obligim që të kenë kujdes për intervalin kohor të stacioneve nga pjesa e trasës së përbashkët të rendeve të mira-tuara për transport për transportin ndërkomunal lin-jor gjatë lidhjes së marrëveshjes. Mënyra dhe kushtet për organizim të përbashkët të kryerjes së transportit linjor të udhëtarëve nga paragrafi 1 i këtij neni komu-nat e përcaktojnë marrëveshjen.

5) • NDËRTIMI, MIRËMBAJTJA, RIKONSTRUKCIONI DHE MBROJTJA E RRUGËVE LOKALE, RRUGËVE dhe objekteve tjera infrastrukturore dhe

• NDËRTIMI DHE SHFRYTËZIMI I HAPËSIRËS PËR PARKIM dhe objekte të cilat gjenden në këtë hapësirë;

***

Objekti i komunikacionit në të cilin kryhet komuni-kacioni përcaktohet si rrugë, me ç’rast mund të jetë shtetëror ose komunal. Rruga komunale është rrugë publike që ndërlidhet me vendet e banuara të ko-munës dhe është e rëndësishme për komunikacio-nin në komunë. Sipërfaqja në të cilën kryqëzohen ose bashkohen dy ose më tepër rrugë publike ësh-të përcaktuar si udhëkryq. Rruga e komunikacionit në vend të banuar të dedikar për komunikacionin të automjeteve që mund të përbëhet prej rrugës së automjeteve, trotoarëve, rrugicave për çiklistët dhe ishujt ndarës. Në veçanti është rregulluar dhe shënuar hapësira e dedikuar për parkim të një lloji të caktuar të automjeteve me këtë përcaktohet si vend-parkim. Vendet e parkimit publik mund të jenë jashtë hapësirave të përfshira me rrugët ose në vetë rrugët. Rruga magjistrale është rrugëkalim në vend të banuar që kalon në një pjesë më të madhe nga vendi i banuar, për deri sa rruga mbledhëse është rrugëkalim në vend të banuar që e mbledh komu-nikacionin nga rrugët servisore, banesore dhe lokale dhe ndërlidhen me rrugën magjisrtale ose rrugën komunale. Që këtu, rrugë servisore është vendkalimi në vend të banuar i cili i ndërlidh rrugët mbledhë-

64se me ato banesore dhe rrugët lokale, ndërsa rruga banesore është vendkalim në vend të banuar që i ndërlidh objektet banesore dhe afariste me rrugën mbledhëse dhe servisore.

Me të caktimin e lartpërmendur të llojeve të rrugëve, supozohet zbatimi i një numri të madh të standar-deve urbanistike, arkitekturore, të komunikacionit, teknike dhe të tjera të cilat janë përcaktuar në bazë të Ligjit ndërsa të cilat janë të obliguar për realizimin e kësaj veprimtarie komunale nga ana e njësive të vetëqeverisjes lokale. Punët e ndërtimit, rekonstru-kcionit, rehabilitim, mbajtja dhe mbrojtja e rrugëve komunale, respektivisht qyteti i Shkupit. Ndërtimi i rrugës komunale mund t’a kryejë krahas komunës ose qytetit të Shkupit edhe investitor tjetër pas paj-tueshmërisë së marrë nga komuna ose qyteti i Sh-kupit. Pas ndërtimit, rruga komunale regjistrohet në pronësi të RM. Hartimi i dokumentacionit projektues për ndërtim dhe rikonstrukcion të rrugëve komuna-le, krahas komunës ose qytetit të Shkupit mund të kryejë edhe investitor tjetër pas mendimit të marrë pozitiv nga komuna ose qyteti i Shkupit, i cili pas har-timit të tre shembujve nga dokumentacioni i revidu-ar projektues parashtron deri te komuna ose qyteti i Shkupit.

Ndërtimi i rrugës publike nënkupton ndërtimin e in-frastrukturës rrugore të trasës relativisht të re, ndërsa rikonstrukcioni i rrugës publike nënkupton ekzekutim të punëve në një pjesë të rrugës ekzistuese me të cilin ndryshohen karakteristikat kryesore të tij, me qëllim që të rritet niveli i shërbimit të rrugës. Rehabilitimi i rrugës publike nënkupton përmirësim dhe përforcim të kontrukcionit të rrugës së automjeteve dhe obje-ktet në rrugë, ndërsa në kuadër të rrugës ekzistuese respektivisht trasës në rrugë. Pas ndërtimit të kryer ose rikonstrukcionit të rrugës publike, në një pjesë të rrugës publike ose objektit në rrugë, kryhet pranim konform Ligjit për ndërtim në bazë të të cilës jepet leja për përdorimin e rrugës.

Këshilli i komunës miraton program dyvjeçar për ndërtim, rikonstrukcion dhe rehabilitim të rrugëve komunale.

Komuna, respektivisht qyteti i Shkupit mund të kër-kojë një pjesë nga rruga shtetërore e cila kalon në vend të banuar të ndërtohet me elemente me të ci-lat do të krijoheshin shpenzime më të mëdha për ndërtim (vendkalim më i gjatë, trotoare, rrugë të çik-listëve, vende për parkim etj), me ç’rast shpenzimet e rritura i bart komuna, respektivisht qyteti i Shkupit.

Mjetet fi nanciare për ndërtim, rikonstrukcion, reha-bilitim, mirëmbajtje dhe mbrojtje të rrugëve publike dhe për punën e ndërmarjeve publike sigurohen prej:

- pjesë nga akciza nga derivatet e naftës;- kompensimi për përdorim të rrugëve publike për

automjetet motorike (taksa rrugore); - kompensim për përdorimin e rrugës publike, pjesë

të tij ose objektit rrugor (taksës rrugore); - kompensime për : • Vendosjen e mbishkrimeve dhe tabelave rekla-

muese në rripin e sigurimit, • Kyçja në rrugë qasëse në rrugën publike, • Vendosja e instalimeve në trungun e rrugës, në

rripin rrugor ose mbrojtës, • Ndërtimi dhe shfrytëzimi i objekteve komerci-

ale në të cilat është lejuar qasja e rrugës publi-ke jashtë vendit të banuar,

• Shfrytëzimi i tejmasë i rrugës, • Transporti i jashtzakonshëm dhe • Dëmi i bërë në rrugë dhe objektet rrugore; - mjetet nga buxheti i RM dhe nga buxhetet e ko-

munave dhe qytetit të Shkupit; - huatë dhe kreditë

Lartësinë e kompensimeve e përcakton Këshilli i ko-munës, respektivisht këshilli i qytetit të Shkupit për rrugët komunale.

Mjetet nga kompensimi për përdorim të rrugëve pu-blike të cilat paguhen gjatë regjistrimit të automjetit në lartësi prej 50% shpërndahen komunave, respe-ktivisht qyteti i Shkupit, për ndërtim rikonstrukcion, rehabilitim, mirëmbajtja dhe mbrojtje të rrugëve komunale konform programit vjetor. Shpërndarja e mjeteve kryhet në bazë të kriterit-gjatësia e rru-gës komunale, numri i automjeteve të regjistruara, numri i banorëve në komunë dhe sipërfaqja e ko-munës.

6) MBLEDHJA DHE TRANSPORTIMI I MBETURINAVE KOMUNALE DHE LLOJEVE TJERA TË MBETURINAVE TË PARREZIKSHME DHE INERTE, me çka nënkup-tohet mbledhja, selektimi, transportimi dhe depo-nimi i deponive të rregullta;

Mbledhja dhe transportimi i mbeturinave komunale, mbajtja e higjienës publike dhe tretmani i mbeturina-ve komunale, si dhe përdorimi i mbajtjes së vendeve për mbledhjen selektime të mbeturinave komunale, paraqesin shërbime publike me rëndësi lokale.

Këshilli i komunës dhe qyteti i Shkupit, në propozim të kryetarit të komunës dhe konform parimit të shër-bimit universal, do t’i shënojnë kushtet, mënyrën dhe skemat për mbledhje dhe për transport të llojeve komunale, llojeve tjera të mbeturinave të parreziksh-me, si dhe procedurat për ndarjen e komponenta-

65ve të rrezikshme nga mbeturinat komunale, ndërsa veçanërisht kushtet që duhet t’i plotësojë dhënësi i shërbimit, rregullimi i mënyrave që do të shfrytë-zohen shërbimet, llojet e masave ndëshkuese dhe stimulative, teknike dhe kërkesa tjera të cilat kanë të bëjnë me sigurimin e shërbimeve për mbledhje dhe për transport të mbeturinave komunale dhe mënyra e caktimit të kompensimit për shërbimet ekzekutu-ese.

Në propozim të kryetarit të komunë dhe qytetit të Shkupit, këshilli i komunës dhe këshilli i qytetit të Sh-kupit mund të themelojnë ndërmarrje për mbledh-jen, transportimin dhe/ose tretmanin e mbeturinave komunale dhe lloj tjetër të mbeturinave të parrezi-kshme. Dy ose më tepër komuna, si dhe komunat e qytetit të Shkupit mund të themelojnë ndërmarrje publike të përbashkët për kryerjen e kësaj veprimta-rie. Mbledhja, transportimi dhe/ose tretmani i mbe-turinave komunale ose të një lloji tjetër të mbeturi-nave të parrezikshme, për një ose më shumë komu-na, kryetari i komunës dhe qytetit të Shkupit mund t’ia besojnë personave fi zikë dhe juridikë, në proce-durë konform Ligjit për koncesione dhe partneritet publiko-privat. Ndërmarrja publike dhe personat fi -zikë dhe juridikë patjetër duhet të posedojnë leje për mbledhje dhe transportim të mbeturinave, të dhënë konform Ligjit. Kontrata për kryerjen e shërbimit fi ll-on të zbatohet nga dita e marrjes së lejes nga ana e këshillit të komunës dhe qytetit të Shkupit, ndër-sa me të njejtin detyrimisht shënohen kushtet dhe mënyra e punës së dhënësit të shërbimeve, çmimi dhe mënyra e pagesës së shërbimeve dhe territori në të cilën kryhet shërbimi. Në rast kur kontrata ka të bëjë me dy ose më shumë komuna ose qyteti i Shkupit, komunat ose qyteti i Shkupit lidhin kon-tratë të përbashkët nga e cila mund të heqin dorë vetëm nëse të gjitha palët nga kontrata pajtohen me dorëheqje nga kontrata.

Komunat dhe qyteti i Shkupit janë të obliguara të mi-ratojnë dhe zbatojnë dokumente strategjike, doku-mente planifi kuese dhe programore për menaxhim me mbeturinat, me të cilat do të sigurohet mbrojtje e mjedisit jetësor, jeta dhe shëndeti i njerëzve, realizimi i Planit Aksional nacional ekologjik, do të vendoset rrjet nacional integrues të insalimit dhe instalimeve për përpunimin dhe për largimin e mbeturinave dhe do të realizohen obligime lidhur me menaxhimin me mbeturinat, të ndërmarra nga ana e RM në bazë të ak-teve ndërkombëtare.

Mbledhja e mbeturinave kryhet nga ana e mble-dhësve të mbeturinave nga krijuesi ose poseduesit e mbeturinave dhe transportohet deri te vendet e caktuara për trajtimin e mbeturinave. Personat fi zikë

e juridikë të cilët mbledhin mbeturina janë përgje-gjës për sigurimin e mbledhjes dhe transportimin e mbeturinave. Mbeturinat mund të transportohen me automjete speciale të dedikuara për transport të mbeturinave, automjeteve të mbyllura, kontejnerët ose lloj tjetër i automjeteve adekuate me të cilat pa-randalohet shpërndarja, rënie a mbeturinave gjatë mbledhjes, transportit dhe ose shkarkimit. Në rast të ndotjes së mjedisit jetësor që mund të krijohet gjatë mbledhjes dhe transportit të mbeturinave, mble-dhësi i mbeturinave është përgjegjës për largimin e ndotjeve të krijuara dhe dëmit të krijuar në mjedis jetësor.

Mbeturinat transportohen deri te vendi i krijuesit ose poseduesit e mbeturinave. Si vend i caktuar i krijue-sit ose poseduesit mund të jetë vetëm vendi i cili si-guron se me mbeturinën e dorëzuar do të veprohet konform mënyrave të përcaktuara me ligj. Mbeturinat që përmbajnë materie të përdorshme duhet të për-punohen për deri sa është e mundshme shfrytëzimi i tyre i mëtejmë dhe shfrytëzimi i mëtejmë i përbër-jeve të tyre dhe nëse ekzsitojnë kushte teknike dhe teknologjike. Përpunimi i mbeturinave patjetër duhet të kryhet pa zbatim të proceseve ose metodave të ci-lat e rrezikojnë mjedisin jetësor, jetën dhe shëndetin e njerëzve. Për deri sa përpunimi i mbeturinave mund të shkaktojë rreziqe në mjedisin jetësor, jeta dhe shëndeti i njerëzve ose shpenzimet për përpunimin e mbeturinave janë mjaft të mëdha dhe joekonomi-ke, mbeturina duhet që përkohësisht ose afatgjatë të eksportohet nga RM deri te shtetet më të afërta ku mbeturina mund të përpunohet ose të largohet. Obligimi për përpunimin e domosdoshëm të mbe-turinave nuk kryhet për deri sa largimi i mbeturinave shkakton ndotje më të vogël të mjedisit jetësor, jetës dhe shëndetit të njerëzve se sa përpunimit.

Personat fi zikë dhe juridikë janë të obliguar që mbe-turinat komunale që i krijojnë t’a lënë në vendet e mbledhjes dhe selektimit të mbeturinave komunale, të caktuara nga kryetari i komunës, me obligim t’a ndajnë pjesën e rrezikshme të përmbajtur në mbe-turinat komunale dhe t’a lënë në vendin përkatës të caktuar nga kryetari i komunës. Dhënësi i shërbimit është i obliguar në vendet e caktuara të vendosu-ra të vendosë enë për mbledhjen dhe selektimin e mbeturinave komunale, me të cilat mundësohet se-lektimi i mbeturinave para mbledhjes së tij, ndërsa veçanërisht mbledhja e caktuar e pjesëve të rreziksh-me të përmbajtur në mbeturinat komunale.

MBAJTJA E HIGJIENËS PUBLIKE, me çka nënkuptohet pastrimi i sipërfaqeve publike, hapësirave publike dhe të hapura të objekteve publike dhe pastrimi i borës në kushte dimërore;

66Mbajtja e higjienës publike dhe mbledhja e mbeturi-nave janë veprimtari me interes publik me rëndësi lo-kale si proces i vazhueshëm i cili siguron pastrim të vazhdueshëm dhe kualitativ të sipërfaqeve publike të objekteve publike, në hapësira të hapura dhe të sipër-faqeve të oborreve të objekteve kolektive dhe indivi-duale për banim, për shkak të sigurimit të ushqimit dhe mjedisit të pastër jetësor.

Mbajtja e higjienës publike në hapësira të hapura të objekteve publike në shtet, respektivisht pronësinë komunale e kryen komuna, komuna në qytetin e Shkupit dhe qyteti i Shkupit, e jo objektet në pronë-si private dhe në sipërfaqe të oborreve të objekteve kolektive dhe individuale për banim dhe të sipër-faqeve të oborreve të objekteve publike e kryen pronari i objektit. Në ndërtesat kolektive mbajtja e higjienës publike obligohet t’a kryejë këshilli sh-tëpiak.

Për rregullim më të afërt të marrëdhënieve për mbajt-jen e higjienës publike këshilli i komunës, miraton vendim me të cilin rregullohet mbajtja e higjienës publike në sipërfaqet publike, mënyra e shfrytëzimit të sipërfaqeve publike dhe mbledhja e mbeturinave, pastrimi i borës dhe akullit, largimi i lëndëve të cilat e rrezikojnë higjienën publike, si dhe masat për zbatim të vendimit.

Punët e mbajtjes së higjienës publike, komuna mund që me vendim të këshillit t’i lë në ekzekutim të një subjekti juridik të regjistruar për kryerjen e këtyre punëve, konform ligjit. Të drejtat dhe obligimet midis komunave dhe personit juridik të cilit i është dhënë për kryerje kjo veprimtari rregullohen me kontratë e cila rregullon llojin dhe vëllimin e punëve, mënyra dhe afati i pagesës për kryerjen e punëve dhe garan-cë për plotësimin e obligimeve nga kontrata. Kjo kon-tratë mund të lidhet më së tepërmi për periudhë prej 4 vitesh.

Кontrolli i mbajtjes së higjienës publike konform vendimit e kryejnë rojtarët komunalë të cilët gjatë kryerjes së kontrollot detyrimisht mbajnë veshje zyrtare dhe legjitimacion të dhënë nga kryetari i komunës. Ngjyra dhe prerja e veshjes zyrtare, for-ma dhe përmbajtja dhe marrja e legjitimacionit zyrtar të rojtarëve komunalë janë rregulluar në veçanti.

Për kryerjen e punëve për mbajtjen e higjienës pu-blike çdo vit miratojnë program vjetor që i përfshin llojin dhe vëllimin e punëve që duhet të kryhen, mjetet fi nanciare, afatet kohore për kryerjen e punëve, dinamika dhe mënyra e kryerjes së punëve. Ky program përmban edhe sigurim të nyjeve sani-

tare dhe vendosja e enëve adekuate për hedhjen e mbeturinave në sipërfaqet publike dhe në hapësirë të hapur para objekteve publike, ndërsa mënyra e vendosjes së enëve për hedhjen e mbeturinave rre-gullohet me vendim për mbajtjen e higjienës publi-ke.

7) MIRËMBAJTJA, PASTRIMI DHE SHFRYTËZIMI i parqeve, kopshteve zoologjike, gjelbërimit, park pyjet dhe sipërfaqet rekreative, me çka nënkup-tohet ndërtimi, mbajtja dhe shfrytëzimi i sipër-faqeve të gjelbërta, mbjellja e vegjetacionit të ulët dhe të lartë, kositja e barit, si dhe prerja e drunjëve dhe degëve;

Mirëmbajtja e parqeve dhe gjelbërimit me interes pu-blik në sferën komunale në territorin e komunë dhe e njejtjta realizohet përmes zbatimit të Programit që e miraton Këshilli i komunës në fund të vitit për vitin e ardhshëm. Realizimi operativ i cili përfshihet me pro-gram zbatohet përmes:

1. Mirëmbajtjes së gjelbërimit publik të qytetit të ngritur konform planit urbanistik - të bulevarit, të bllokut, parqeve

2. Ngritja e sipërfaqeve të reja publike dhe parqet

3. Rregullimi hortikulturor i sipërfaqeve nga lloji i mbyllur (objekte industriale, oborret shkollore, spitalet)

4. Mbajtja e gjelbërimit jashtë qytetit (park pyjet, qendrat sportive-rekreative)

5. Ndërtimi i elementeve shoqëruese në sipërfaqet e parqeve, inventari i parqeve, përpunimi dhe ven-dosja e bankave etj)

6. Ngritja e rripave për mbrojtje nga era

7. Pyllëzimi i tereneve të papyllëzuara dhe atyre ero-zive.

Kopshti zoologjik themelohet nga ana e komunës me akt të veçantë të këshillit, ndërsa puna tij organi-zohet përmes programit vjetor që e miraton këshilli i komunës.

8) MBAJTJA E SINJALIZIMIT RRUGOR të rrugëve dhe rrugëve komunale, me çka nënkuptohet mbajtja e rregullt dhe investive e tij;

Rrugët komunale pajisen me shenja të komunikacio-nit dhe sinjalizim rrugor dhe pajisje mbrojtëse, kon-form kushteve rrugore-teknike të rrugës.

Shenjat e komunikacionit, sinjalizimi rrugor dhe pa-jisja mbrojtëse e rrugëve komunale i vendos, ndërron ose largon dhe i mban me rregull komuna, respekti-visht qyteti i Shkupit.

67Vendosja, ndërrimi dhe largimi i shenjave rrugore dhe pajisjes mbrojtëse të rrugëve publike në bazë të programit i cili zbatohet me dokumetacion adekuat teknik. Ky dokumentacion teknik lidhur me shenjat e komunikacionit dhe sinjalizimi rrugor i rrugëve publi-ke e miraton Ministria për punë të brendshme.

8) Vendosja dhe mbajtja e ndriçimit publik, me çka nënkuptohet ndërtimi dhe mbajtja e ndriçimit rru-gor;

Për shfrytëzimin dhe mbajtjen e ndriçimit publik pa-guhet taksë komunale sipas llojit të konsumatorëve dhe atë:

- 0,4КV (amvisëritë) për 25KW/h,

- 0,4КV (оbjekte të shoqërive tregtare dhe zejtarët) për 50KW/h,

- 10 КV për 100 KW/h,

- 35 КV për 150 KW/h

- 110КV për 300KW/h

Për çmim për ndriçim rrugor për aparatin për matjen e energjisë elektrike.

Pagesa e mjeteve për komunat në qytetin e Shkupit në rajonin e të cilit është kryer pagesa dhe qyteti i Sh-kupit kryhet sipas kompetencës për mbajtjen e ndriçi-mit rrugor në raport të caktuar procentual të përcak-tuar për qytetin e Shkupit.

Pagesa e taksës për shfrytëzimin dhe mbajtjen e ndriçimit rrugor nga poseduesit e matësve e kryen shoqata tregtare kompetente për distribuim të energjisë elektrike dhe e paguan llogarinë adeku-ate për pagesë në kuadër të llogarisë së trezorit për komunën, për komunat në qytetin e Shkupit dhe për qytetin e Shkupit në rajonin e të cilit është kryer pagesa.

9) MIRËMBAJTJA E VARREZAVE, KREMATORIUMEVE DHE DHËNIA E SHËRBIMEVE PËR VARRIM, me çka nënkuptohet caktimi, ndërtimi dhe mirëmbajtja e varrezave, vendeve të varrimit, varrezat, objek-tet shoqëruese dhe infrastruktura në varrezat dhe dhënia e shërbimeve të varrimit, siç janë ndër-marrja, ruajtja, pajisja dhe transporti i të vdekurve deri te vendi i varrimit dhe varrimi ose kremimi;

Për ndërtimin dhe mbajtjen e varrezave, komuna themelon të drejtë afatgjate të tokës ndërtimore në pronësi të RM, për ç’arsye lidh kontratë për themeli-min e asaj të drejte me RM dhe detyrimisht e regjis-

tron në librin publik për regjistrimin e të drejtave të patundshmërive.

Komuna me plan urbanistik e cakton tokën ndër-timore të dedikuar për varrezat, konform dipsozita-ve për planifi kim hapësinor dhe urbanistik. Ndërtimi i varrezave të reja, si dhe zgjërimi i atyre ekzistuese parashikohet me planin urbanistik të komunës në bazë të të dhënave statistikore për lëvizjet e pritura të numrit të popullatës dhe shkalla e mortalitetit të popullatës në rajon të caktuar. Gjatë hartimit të planit urbanistik është e obliguar të sigurojë dhe planifi kojë hapësirë për varrezat, si dhe pjesë nga varrezat për varrim të personave me status të veçantë në pikë-pamje të pozitës sociale, persona anonimë, persona të vdekur në fatkeqësitë elementare dhe lloje tjera të katastrofave, persona ushtarakë, qytetarët me merritë, ose persona të shquar dhe personalitete fe-tare.

Menaxhimi me varrezat e kryen menaxhuesi i varrezave i cili mund të jetë ndërmarrje publike për shërbimet komunale ose person juridik i cili ka leje për menaxhim me varrezat, në bazë të konkursit publik. Lejen, personit të cilit në përgjithësi i plo-tëson kushtet e përcaktuara me ligj në pikëpamje të aftësisë së tijë personale dhe profesionale, e jep organi i drejtorisë shtetërore kompetent për kryer-jen e punëve nga lëmia e punëve komunale në afat çrej 5 vitesh me mundësi për vazhdim në çdo pesë vite.

Shërbimet e varrimit i kryejnë persona fi zikë dhe ju-ridikë të cilët kanë leje (të dhënë në procedurë kon-form Ligjit konform kushteve të papërjashtueshme) për kryerjen e shërbimeve të varrimit dhe që parashi-kohet shprehimisht me ligj, nuk posedon leje për me-naxhim me varrezat.

Me Ligj në veçanti janë shënuar mënyra dhe veprimi për shkak të ndërmarrjes dhe transportit të personit të vdekur, ruajtja dhe pajisja e personit të vdekur, varrimi, përcaktimi i lartësisë së shpenzimeve për varrim dhe punë tjera me rëndësi për këtë veprim-tari.

Financimi i ndërtimit, rikonstrukcioni, si dhe mena-xhimi i mirëmbajtjes së varrezave sigurohet nga:

• Kompensimi për mirëmbajtjen e varrezave-taksa e varrezave;

• Kompensimi për qasje dhe shfrytëzim të infrastru-kturës së varrezave (morgu, frigorifer dhe objekte tjera infrastrukturore) nga operatorët e shërbime-ve të varrimit;

68• Kompensim për shpërndarjen, përdorimin të ven-

dit të varrimit;

• Mjetet nga buxheti i komunës dhe

• Kreditë, donacionet

10) TREGJET E HAPURA DHE TË MBYLLURA NË SHU-MICË DHE PAKICË, me çka nënkuptohet ndërtimi, mirëmbajtja e objekteve dhe hapësira e të njejta-ve;

Оrganizimi i tregjeve fi llon me procesin e planifi kimit hapësinor me ç’rast një hapësirë e caktuar dedikohet në kategorinë B2 (njësi të mëdha tregtare në të cilat përfshihen qendrat tregtare, shitoret e mëdha të spe-cializuara, supermarketet dhe tregjet e mbyllura dhe tregjet në hapësirë të hapur) dhe në mënyrë të sigu-rohen parakushte për kryerjen e veprimtarive komu-nale. Organizimi, ndërtimi, mirëmbajtja e tregjeve ko-muna duhet t’a realizojë përmes ndërmarrjeve publi-ke ose në bazë të partneitetit publiko-privat organizi-min e tregjeve të kryhet përmes lidhjes së kontratës së veçantë me person të tretë që i plotëson kushtet adekuate. Veprimtaria tregtare e cila realizohet në tre-gje kryhet nga ana e personave të tretë sipas parimit të qirasë në hapësirë në vetë organizimin e përfshir-jes së tregut.

11) PUNËT E OXHAKPASTURESIT, që nënkupton pas-trimin e oxhaçeve dhe pajisjen për përçuarjen e tymit;

Lidhur me këtë veprimtari komunale, si oxhakë kon-siderohen kanalet vertikale të realizuara nga materi-et jodjegëse dhe janë pjesë e vendit të djegijes ose instalimit energjetik, aparatet për përçuarjen e tymit janë kanale horizontale dhe vertikale të realizuara nga materiet jodjegëse për zbatimin e produkteve djegëse nga çdo vend i djegijes;

Sisteme për ajër janë instalimet me material të ndryshëm të cilat shërbejnë për furnizim me ajër të pastër dhe përçuarje të atij të ndotur, për deri sa sis-temet për ngrohje ajërore dhe me ujë janë llojë të ngrohjeve në të cilat ngrohja zhvillohet me ajër të ngrohtë, respekivisht ujë të ngrohtë;

Komuna, për shkak të mbrojtjes së njerëzve, të mi-rave materiale dhe trashëgimeve kulturore patjetër duhet t’i mbajnë në gjendje të rregullt dhe t’i pas-trojnë oxhaçet, aparatet e përçuarjes së tymit, siste-met për ajër, sistemet për ngrohje me ajër dhe ujë, kazanet për ngrohje qëndrore në objektet. Më së shpeshti kjo veprimtari komunale zbatohet në bazë të vendimit për kushtet dhe mënyrën e kryerjes së

veprimtarisë së oxhakpastruesit të komunës të mira-tuar nga këshilli i komunës dhe me program me të cilin rregullohet dinamika e zbatimit të aktiviteteve dhe atë:

• Një herë në muaj në sezonin për ngrohje dhe njëherë jashtë sezonit për ngrohje të komunave,

• Njëherë në vit për kanalet e ventilacionit dhe vri-mave;

• Një herë në vit për oxhakët rezervë me kyçje në ndërtesat që shfrytëzojnë ngrohje qëndrore, ngrohje ajërore ose me ujë;

• Një herë në muaj në sezonin për ngrohje dhe jash-të sezonit për ngrohje për oxhakët, sistemt për ajër, sistemet për ngrohje ajërore dhe ujore dhe kazanët për ngrohje qëndrore;

12) LARGIMI DHE RUAJTJA E AUTOMJETEVE TË SH-KATËRRUARA,

Konform Ligjit për vetëqeverisje lokale respektivisht Ligjit për Qytetin e Shkupit, komunat janë kompe-tente për kryerjen e veprimtarive komunale, ku mes tjerash është shënuar edhe largimi i automjeteve të parkuara në mënyrë të paligjshme dhe largimi i au-tomjeteve të shkatërruara nga sipërfaqet publike. Lar-gimi dhe ruajtja e automjeteve të parkuara në mënyrë të paligjshme dhe automjeteve të shkatërruara është përcaktuar si veprimtari komunale

Në rrugë publike, në vendet, respektivisht në hapësi-rë të dedikuar për ndalim dhe parkim të automjeteve, si dhe në sipërfaqen rrugore të rregulluar për ecjen e këmbësorëve dhe çiklistëve, është e ndaluar të par-kohen automjete të cilat për shkak të dëmtimit nuk përdoren në komunikacion (automjetet e shkatërrua-ra, të lëna etj), si dhe objekte tjera me të cilat paran-dalohet zhvillimi i komunikacionit dhe rrezikohet mjedisi jetësor dhe të njejtat, në kërkesë të nëpunësit policor me uniformë, janë të obliguar t’i largojë men-jëherë. Për deri sa pronarët nuk i largojnë të njejtat, si dhe në rast kur ato janë kur ata mungojnë, automjetet dhe objektet do të largohen në shpenzim të pronarë-ve të tyre. Largimin e automjeteve e kryen personi ju-ridik kompetent për mbajtjen e rrugëve, në hapësirë të veçantë për këtë dedikim, ndërsa në procedurën të cilën e mban inspektori komunal.

Komunat gjithashtu janë të obliguara të caktojnë hapësirë të veçantë-depo, ku kryhet ruajtja e autom-jeteve të larguara në ndonjërën prej këtyre bazave të lartpërmendura. Organizimi i deposë, si dhe ruajtja mund t’i besohet edhe personit të tretë juridikë.

6913) KUSHTËZIMI I KAFSHËVE ENDACAKE, STOLISJA E

VENDEVE TË BANUARA. MIRËMBAJTJA E NYJEVE SANITARE, ndërtimi dhe mirëmbajtja e vrimave septike, ruajtja e kafshëve shtëpiake në vend të banuar;

14) • DËRGESA E GAZIT nga gazsjellësi kryesor deri te instrumenti matës i shfrytëzuesit dhe

• DËRGESA E ENERGJISË PËR NGROHJE nga buri-met qëndrore të ngrohjes deri te aparati matës i shfrytëzuesit.

***

Dërgesa e gazit dhe dërgesa e energjisë për ngrohje konsiderohen për veprimtari të rregulluara energje-tike dhe të njejtat kryhen nga ana e subjektit që ka marrë liçencën e dhënë nga Komisioni rregullator për energjetikë. Procedurat për ndërtim të objekteve dhe të sistemeve dallojnë. Kështu, ndërtimi i objek-teve të reja energjetike kryhen në bazë të autorizi-mit të miratuar nga komuna me Vendim të posaçëm. Procedura për dhënien e autorizimit për ndërtim ose rekonstrukcion të objekteve e zbaton Komisioni për zbatim të procedurës për dhënien e autorizimeve të përbërë nga 5 anëtarë dhe e formuar nga ana e krye-tarit të komunës. Këshilli i komunës, në propozim të kryetarit të komunës, në afat prej 60 ditësh nga dita e pranimit të kërkesës do të miratojë vendim ose refu-zojë kërkesën për dhënien e autorizimit për ndërtim të objekteve të reja ose rekonstrukcion të objekteve ekzistuese për prodhimin e energjisë për ngrohje.

Ndërtimi i sistemeve të reja për distribuim të energ-jisë për ngrohje për rajonin e njësisë së vetëqeveris-jes lokale kryhet në bazë të koncesionit të ndërtimit që e ndan këshilli i komunës. Koncesioni përmban edhe të drejtën e kryerjes së veprimtarisë energjeti-ke të rregulluar distribuim të energjisë për ngrohje. Periudha për të cilën jepet koncesioni nuk mund të jetë më e shkurtë se 20 vite dhe më e gjatë se 35 dhe e njejta në kërkesë të koncesionarit, mund të vazhdohet për periudhë për të cilën ka qenë i dhënë koncesioni i paraprak. Koncesionari nuk ka të drejtë t’ia bart koncesionin ndonjë personi tjetër juridik.

Këshilli i komunës, në propozim të kryetarit të ko-munës, merr vendim për fi llimin e procedurës për ndarjen e koncesit për ndërtim të sistemit të ri për dis-tribuim të energjisë për ngrohje. Në vendim, këshilli i njësisë për vetëqeverisjes lokale do t’a shënojë llojin e procedurës për ndarjen e koncesionit, obligimi për pagesë të kompensimit të koncesionit, si dhe kritere për pjesëmarrje dhe për zgjedhje të ofruesit më të vo-litshëm.

Qeveria e RM, në propozim të komunës merr vendim për fi llimin e procedurës për ndarjen e koncesionit për ndërtim të një sistemi të ri për distribuim të gazit natyror. Në vendim Qeveria e RM do t’a shënojë llo-jin e procedurës për dhënien e koncesionit, obligimin për pagesë të kompensimit të koncesionit, si dhe kri-tere për pjesëmarrje dhe për zgjedhje të ofruesit më të volitshëm.

15) NDËRTIMI, MIRËMBAJTJA DHE PASTRIMI I SHTRE-TËRVE TË LUMENJËVE në hapësirat e urbanizuara

Ndërtimi, mirëmbajtja dhe pastrimi i shtretërve të lu-menjëve zbatohet në bazë të Programit që e miraton Këshilli i komunës dhe me të njejtin janë parashkuar mjetet e nevojshme dhe mekanizim adekuat ndër-timor në disponim ose angazhim të ndonjë personi të tretë..

***

Kushtet dhe mënyra e kryerjes së veprimtarive komu-nale shënohen me Ligje të veçanta me të cilat janë shënuar kushtet dhe mënyra e kryerjes së veprimtari-ve të caktuara komunale.

Si realizohen veprimtaritë komunale

Veprimtaritë komunale kryhen në bazë të planeve dhe programeve zhvillimore të cilat miratohen për periudhë nga 3 vite nga ana e këshillit të komunës, komunave në qytetin e Shkupit dhe qyteti i Shkupit. Ndërmarrjet publike, themelues i të cilave është njësia e vetëqeverisejs lokale në bazë të këtyre pro-grameve zhvillimore, program vjetor miraton deri në fund të vitit në rrjedhë për vitin e ardhshëm me paj-tueshmëri paraprake nga Këshilli i komunës. Obligim i çdo komune është të sigurojë kushte për organizimin dhe kryerjen e vazhdueshme të veprimtarive komu-nale dhe zhvillimi i tyre, ndërsa veçanërisht është e obliguar të sigurojë:

• Kushtet materiale, teknike dhe kushte tjera për ndërtim, mbajtje dhe funksionim të objekteve të infrastrukturës komunale dhe sigurim i unitetit teknik-teknologjik të sistemeve për kryerje të va-zhdueshme të veprimtarive komunale;

• Kualitet i nevojshëm dhe vëllim i shërbimeve ko-munale në varësi të mundësive materiale të ko-munës

• Kontrolli mbi personat fi zikë dhe juridikë të cilat kryejnë veprimtari adekuate komunale.

Për kryerjen e veprimtarive komunale, komunat mund të themelojnë ndërmarrje publike përveç nëse

70me Ligjin për veprimtari komunale kjo nuk është rre-gulluar ndryshe. Për deri sa komuna nuk ka themeluar ndërmarrje publike, kryerjen e veprimtarive komuna-le mund t’ia besojnë personave fi zikë dhe juridikë të cilët posedojnë leje pë ndërtim për kryerjen e veprim-tarisë adekuate, konform kushteve të përcaktuara me ligjin me të cilin rregullohet veprimtari e caktuar ko-munale.

Konform kushteve për bashkëpunim ndërkomunal të përcaktuara me Ligj, dy ose më shumë komuna mund që bashkërisht t’a organizojnë kryerjen e ve-primtarive komunale në bazë të marrëveshjes midis tyre. Me marrëveshje rregullohen të drejtat e ndërsje-llta dhe obligimet e komunave në sigurimin e kushte-ve për kryerjen e veprimtarive komunale në rajonin e komunës, të drejtat dhe obligimet e subjekteve të cilat kryejnë veprimtaritë komunale, si dhe mënyra e miratimit të vendimeve në rast të mospajtimit të ko-munave lidhur me çështje të caktuara lidhur me ve-primtaritë komunale zgjidhja e të cilave nuk toleron anulime (konform çmimit, kryerjes së kontrollës etj).

Komunat në mënyrë të pavarur, nëse të njejtat nuk janë përcaktaur shprehimisht me Ligj, më afër e shënojnë mënyrën e organizimit dhe kryerjes së ve-primtarive komunale, si dhe mënyra e shfrytëzimit të shërbimeve komunale dhe atë për çështjet lidhur me:

• Kushtet teknike, sanitare-higjienike, shëndetësore dhe kushte tjera për kryerjen e veprimtarisë, për shkak të sigurimit të një vëllimi të caktuar, lloji dhe kualiteti të shërbimit komunal

• Sigurimi i vazhdimësisë në kryerjen e shërbimeve komunale;

• Mënyra e pagesës së kompensimit për shërbime komunale dhe mënyra e veprimit në rast nëse nuk merr ose merr shërbim jokualitativ dhe

• Mënyra e veprimit në rast të pushimit të dhënies së shërbimit komunal në rast të shkatërrimit, fat-keqësisë elementare ose grevës, masat që duhet t’i ndërmerr dhënësi i shërbimit në këtë rast, si dhe rendi i dërgesës së shërbimeve komunale në rast të forcës madhore dhe për deri sa vjen deri te vëllimi i zvogëluar i kryerjes së shërbimit komunal.

Vendim për rendin komunal

Për shkak të rregullimit detajues të marrëdhënieve në veprimtaritë komunale, këshilli i komunave, respe-ktivisht këshilli i Qytetit të Shkupit, merr vendim për RENDIN KOMUNAL DHE MASAT për zbatimin e tij.

Me vendimin për rend komunal përcaktohet mënyra e rregullimit, mirëmbajtjes dhe pastrimit të parqe-

ve, kopshteve zoologjike, sipërfaqet e gjelbërta dhe rekreative dhe parqet dhe pyjet në vend të banuar, mirëmbajtja dhe shfrytëzimi i sipërfaqeve publike në vend të banuar, mbledhja, transportimi dhe trajtimi i mbeturinave komunale, largimi i objekteve të ven-dosura në mënyrë të paligjhme, mbajtja e higjienës publike në sipërfaqet publike dhe hapësira të hapura para objekteve publike dhe pastrim i borës, kushte për ruajtjen e kafshëve shtëpiake në vendet e oborrit të objekteve individuale dhe koleketive për banim, mënyra e mirëmbajtjes dhe pastrimi i kanaleve përçu-ese dhe ndërtimi dhe mirëmbajtja e vrimave septike.

Me vendim për rendin komunal përcaktohen masat për zbatim të dispozitave nga vendimi.

Оbjektet e infrastrukturës komunale

Оbjektet e infrastrukturës komunale ndahen nga de-dikimi i tyre, për shkak se përcaktohen si objekte të cilat shërbejnë për kënaqjen e konsumit individual dhe objektet për kënaqjen e konsumit të përbashkët dhe të njejtat në mënyrë adekuate janë përcaktuar me Ligj.

Pronarët e objekteve ndërtimore si infrastrukturë ko-munale janë të obliguar të kyçen në infrastrukturën komunale deri sa dhënësi i shërbimit komunal nuk është i obliguar t’a mundësojë të njejtën.

Каrakateristikat e shërbimeve komunale

Dhënia e shërbimit komunal, shfrytëzuesit të konsu-mit individual komunal i vendoset në bazë të kon-tratës të lidhur midis dhënësit dhe shfrytëzuesit të shërbimit. Me Ligj rregullohet mënyra e pushimit të dhënies së shërbimit komunal, kufi zimi i shfrytë-zuesit për shkak të shfrytëzimit të pa dedikim për-mes vëllimit të lejuar, obligim për sigurimin e për-kohshëm të furnizimit të shfrytëzuesit të shërbimit nga burimet alternative në rast të pamundësisë nga dërgimi i shërbimit, ndërmarrja e masave ur-gjente për shmangijen e arsyeve të cilat kanë çuar deri te pushimi, obligimi të kryhet rregullim urgjent dhe ndërrim të instalimeve komunale, të sigurohet mbrojtje e objekteve komunale dhe instalimeve për shkatërrimet e mëtejme etj.

Mjetet për fi nancim dhe zhvillim të veprimtarive komunale

Mjetet për fi nancim dhe zhvillimi i veprimtarive ko-munale sigurohen nga:

71- kompensimi (çmimi) për dhënien e shërbimit ko-

munal

- kompensimi për shfrytëzimin e objekteve dhe dhënia e shërbimit komunal

- taksa komunale e përcaktuar me ligj,

- kompensim për rregullimin e tokës ndërtimore të përcaktuar me ligj,

- mjetet nga Buxheti i komunës, komunës në qyte-tin e Shkupit dhe qyteti i Shkup,

- mjetet e siguruara nga vetëkontributi dhe

- mjetet e siguruara nga donacionet, kreditë dhe burime tjera të caktuara me ligj.

Për shfrytëzimin e shërbimeve komunale nga kon-sumi individual komunal paguhet kompensim i për-caktuar me ligje të veçanta me të cilat rregullohen ve-primtaritë komunale. Lartësinë e kompensimit e për-cakton dhënësi i shërbimit komunal me pajtueshmëri paraprakisht të marrë nga komunat, komunat në qy-tetin e Shkupit, respektivisht qyteti i Shkupit.

Nga kompensimi për shfrytëzimin e shërbimeve ko-munale nga konsumi individual komunal sigurohen mjete për kryerjen e këtyre veprimtarive komunale:

- furnizimi me ujë për pije,

- përçuarja dhe pastrimi i ujërave të zeza,

- transporti komunal i udhëtarëve në komunikacio-nin rrugor;

- furnizimi me gaz natyror dhe energji për ngrohje,

- mbledhja dhe transporti i mbeturinave komunale dhe ekologjike dhe teknologjike dhe

- mirëmbajtja e gjelbërimit publik të qytetit (parqet).

Kompensimi për shfrytëzim të shërbimeve komunale kalkulohen në njësitë matëse dhe atë:

- furnizim dhe dërgesë të ujit për pije në denarë dhe për metër kub,

- furnizim dhe dërgesë e ujit teknologjik në denarë dhe për metër kub,

- përçuarja dhe pastrimi i ujërave të zeza në denarë dhe për metër kub,

- transporti komunal i udhëtarëve në komunikacio-nin rrugor, në denarë dhe për një udhëtar,

- furnizimi me energji për ngrohje në xhulë/m2/m3,

- furnizim dhe dërgesë e gazit në denarë dhe për m3 normal,

- mbledhja dhe transportimi i mbeturinave komu-nale në denarë dhe për m2/kg/paushal ose në de-narë për m3 për një anëtar në amvisëri,

- mbajtja dhe shfrytëzimi i tregjeve në shumicë dhe pakicë, për vend të shitjes, në denarë/sipërfaqe dhe

- pastrimi i oxhakëve, në denarë dhe m/f.

Nga mjetet e realizuara në bazë të kompensimit të përcaktuar kryhet fi nancim i:

- mbajtjes së higjienës publike të sipërfaqeve publi-ke,

- mirëmbajtja e varrezave,

- mirëmbajtja e ndriçimit rrugor,

- ndërtimi dhe mirëmbajtja e gjelbërimit publik dhe sipërfaqet e gjelbërta,

- mirëmbajtja e sinjalizimit horizontal dhe vertikal dhe shënimi i rrugëve dhe parkimeve publike,

- mirëmbajtja e rrugëve dhe parkimeve publike,

- mirëmbajtja e tregjeve dhe

- pranimi, përçuarja dhe pastrimi i ujërave të zeza dhe atmosferike.

Mbikëqyrja inspektive dhe mbikëqyrje e ligjshmërisë në kryerjen e punëve

Inspektorët komunalë të komunave, komunave në qytetin e Shkupit dhe qyteti i Shkupit kryejnë mbi-këqyrje inspektive mbi:

- ndërmarrjet publike për kryerjen e veprimtarive komunale të themeluara nga komuna, respekti-visht qyteti i Shkupit,

- personat fi zikë dhe juridikë të cilëve komuna u ka besuar kryerjen e veprimtarive komunale konform ligjit,

- zbatimi i dispozitave nga vendimi për rend komu-nal.

Mbikëqyrjen e ligjshmërinë së punës së organeve të njësive të vetëqeverisjes lokale e kryen organi i dre-jtorisë shtetërore kompetent për punët nga lëmia e punëve komunale. gjatë kryerjes së mbikëqyrjes ndiqet ligjshmëria e punës së organeve, ndërmerren masa, aktivitete dhe parashtrohet iniciativë për kryer-je në kohë dhe kualitative të veprimtarive komuna-le, vlerësohet se a kanë siguruar organet e komunës kryerje në kohë dhe kualitative të veprimtarive ko-munale, konform standardeve dhe procedurave të përcaktuara me ligj, përmenden mungesa të caktu-ara materiale dhe procedurale në punën e organeve të komunës dhe u jepet rekomandim për zbatim kon-sekuent të punëve të cilat duhet të kryhen konform Ligjit.

72Organi kompetent gjithashtu është i obliguar të jep mendim dhe ndihmë profesionale në propozim-dis-pozitat e veprimtarive komunale në kërkesë të ko-munave. Për parregullsitë e përcaktuara në formë të

shkruar lajmërohet Ministria për vetëqeverisje lokale dhe Ministria për fi nanca për ndërmarrjen e masave të mëtejme konform Ligjit.

73

Me fi llimin e procesit të decentralizimit të push-tetit në Republikën e Maqedonisë, pushtetet lokale, midis shumë kompetencash, e ndër-

morrën edhe kompetencën për arsim, e përcaktuar me Ligjin për vetëqeverisje lokale(neni 22, pika 8). Komunat i fi tuan të drejtat themelore dhe obligimet mbi shkollat ekzistuese fi llore dhe të mesme.

Për shkollat fi llore, baza ligjore është përcaktuar me nenin 113-a të Ligjit për arsim fi llor (Gaz. zyrt. e RM nr. 44/95) dhe është sjellur vendim për transferimin e të drejtave themelore dhe obligimeve mbi shkollat ekzistuese fi llore të komunave nga Qeveria e RM në seancën e mbajtur më 22.06.2005 (vendimi nr. 19-2326/1). E për shkollat e mesme, baza ligjore është përcaktuar me nenin 111 dhe nenin 112 të Ligjit për arsim të mesëm (Gaz. zyrt.. e RM nr. 44/95,24/95) dhe vendimin e Qeverisë (vendimi nr. 19-2487/1 nga 22 korrik 2005).

Konform me Ligjit për standardet e nxënësve (gaz. zyrt. e RM nr. 52 nga korriku i vitit 2005) komunat dhe Qyteti i Shkupit, nga 1 shtatori 2007 i ndërmorrën të drejtat themelore dhe obligimet edhe mbi shtëpitë e nxënësve.

Qyteti i Shkupit, si njësi e veçantë e vetëqeverisjes lo-kale, i përcaktuar me ligj të veçantë, i fi toi të drejtat themelore të të gjitha shkollave të mesme në territo-rin e tij dhe shtëpitë e nxënësve të shkollave të mes-me, për deri sa shkollat fi llore në qytetin e Shkupit janë në kompetencat e 10 komunave.

Komunat u bënë pronarë të ndërtesave shkollore dhe kanë obligim të kujdesen për sigurimin e kushteve kualitative për zhvillimin e procesit arsimor. Pas ndër-marrjes së kompetencës në arsim. Një numër i madh i komunave realizojnë një varg përfshirjes ndërtimore në shkolla duke shfrytëzuar mjete personave ose do-nacione.

Shkolla fi llore dhe e mesme ka cilësinë e personit juri-dik dhe shënohet në Regjistrin qëndror. Çdo komunë për krahinën e saj mban regjistër të shkollave fi llore dhe të mesme dhe për të parashtron të dhëna deri te Ministria për arsim dhe shkencë.

Përveç shkollave komunale (ku themelues është ko-muna) ka edhe shkolla të shtetit që i themelon Qe-veria e R.M. dhe janë nën ingerencat e Ministrisë për arsim dhe shkencë.

Arsimi fi llor në Republikën e Maqedonisë është i obli-guar, zgjat 9 vjet dhe organizohet në tri periudha edukative-arsimore dhe atë prej klasës së parë deri të tretë, prej të katërtës deri të gjashtën dhe prej klasës shtatë deri në të nëntën.

Рrindi ose kujdestari është i obliguar me ligj t’i mundësojë fëmijës së tij t’a plotësojë obligimin për arsim obligativ. Komuna, duhet të ndërmerr rol aktiv në identifi kimin e fëmijëve, respektivisht prindërve që nuk respektojnë obligimin dhe t’i përcaktojë arsyet lidhur me të , si dhe të gjejë mënyrë për zgjidhjen e gjendjeve të këtilla. Në klasën e parë të arsimit fi llor, prindi është i obliguar t’a regjistrojë fëmijën i cili deri në fund të vitit kalendarik do t’i mbushë gjashtë vjet.

Themeluesi e përcakton rajonin e shkollës fi llore që është i obliguar t’i përfshijë nxënësit nga rajoni tij. Shkolla fi lore mund të regjistrojë nxënës nga ndonjë rajon tjetër ose tjetër komunë, vetëm nëse ka vende të lira për regjistrim. Nxënësi ka të drejtë për transport falas, që e organizon komuna, nëse vendbanimi është në largësi së paku prej 2 km prej shkollës fi llore më të afërt, në rajonin e së cilës i takon.

Me ndryshimet ligjore, nga viti 2008, përveç arsimit fi llor, obligativ u bë edhe arsimi i mesëm. Kjo midis tjerash, nënkupton komuna të organizojë transport falas për nxënësin, për deri sa shkolla është më larg se dy kilometra nga vendbanimi i tij. Mjetet për këtë de-dikim, komuna i fi ton në kuadër të bllok dotacioneve për arsimin e mesëm.

Komuna ka rol të rëndësishëm në krijimin e strate-gjisë së përgjithshme arsimore në nivel lokal e cila duhet të vendoste si rezultat të ndjekjes së natalitetit të komunës, emigrimit dhe migrimit dhe reonizimin e mirë të përcaktuar.

Konform nenit 22 të Ligjit për ndryshim dhe plotësim të Ligjit për arsimi të mesëm, (Gaz.zyrt. nr. 67/04, neni 31, alinea 1, pika 15 e Ligjit për vetëqeverisje loka-

ARSIMI, SPORTI DHE REKREIMI8

74le të RM dhe statutit të komunës, këshilli i komunës dorëzon propozim plan për regjistrimin e nxënësve në shkollat e mesme të komunës më së voni deri më 31 mars për vitin shkollor vijues. Në këtë kontekst roli i komunës është i rëndësishëm dhe ai duhet të rea-lizohet në bashkëpunim shembullor me sektoret e bisnesit e komunës në drejtim të krijimit dhe aftësi-mit të kuadrove arsimore të cilat u nevojiten tregut të punës. Gjithashtu krijimi i strategjisë regjistruese duhet të shkojë në korelacion me strategjinë për zhvi-llimin ekonomik të komunës.

Planet dhe programet për shkollat publike i propozon Byroja për zhvillim të arsimit, ndërsa i miraton minis-tri, por planet dhe programet mund t’i propozojnë edhe komunat, Qyteti i Shkupit, shkollat, ndërmarrjet, institucionet dhe persona tjerë juridikë për kënaqjen e nevojave të tyre të veçanta.

Në vitin 2008, përmes projektit së Qeverisë së R.M. ,,Kompjutor për çdo fëmijë” të gjitha shkollat u pa-jisën me kompjutorë dhe pajisje kompjuteristike. Gjatë dorëzimit të pajisjes, më kontratën që e fi r-mosën MASH dhe MSHIA nga njëra anë dhe komunat dhe shkollat konkrete, është parashikuar sigurimi i saj obligativ, ndërsa mjetet bien në barrë të komunave, respektivisht themeluesit.

8.1. FINANCIMI I ARSIMIT

Konform Ligjit për arsim fi llor dhe Ligjit për arsim të mesëm, mjetet për fi nancim të veprimtarisë arsimi fi ll or dhe i mesëm sigurohen nga Buxheti i Republi-kës së Maqedonisë dhe shpërndahen deri te komu-nat në mënyrë të bllok dotacioneve dhe dotacioneve me dedikim konform Rregulloreve për metodologjinë për përcaktimin e kritereve për shpërndarje të bllok dotacioneve dhe dotacioneve me dedikim, të cilat në propozim të Ministrisë për arsim dhe shkencë i mira-ton Qeveria e Republikës së Maqedonisë, ndërsa me pajtueshmëri paraprake nga Ministria për fi nanca dhe Komisioni për ndjekje të zhvillimit të sistemit të fi nan-cimit të komunave ku BNJVL ka shumicën e anëtarëve.

Me Rregulloret rregullohet shpërndarja e mjeteve nga bllok dotacionet dhe dotacionet me dedikim që kryhet në bazë të formulës dhe konform fazave për decentralizim fi skal të përcaktuara në Ligjin për fi nan-cim të njësive të vetëqeverisjes lokale.

Në fazën e parë nga decentralizimi, komunave i’u transferuan mjete në mënyrë të bllok dotacioneve dhe ka të bëjë me mbajtjen e kushteve për zhvillim të procesit arsimor (për shpenzimet nga kategoria buxhetore 42 – mallra dhe shërbime). Shpërndarja e mjeteve kryhet konform Ligjit për arsim fi llor dhe Li-gjit për arsim të mesëm dhe Rregulloret për metodo-logjinë për përcaktimin e kritereve për shpërndarjen

e dotacioneve të dedikuara për arsimin fi llor dhe të mesën në komuna dhe Qytetin e Shkupit, në veçanti për arsimin fi llor dhe në veçanti për atë të mesëm. Pas hyrjes së komunave në fazën e dytë të decentralizi-mit, fi nancimi është me bllok dotacione (në veçanti për arsimin fi llor dhe në veçanti për atë të mesëm), konform Rregullores për metodologji për përcaktimin e kritereve për shpërndarjen e bllok dotacioneve për arsim të mesëm në komunat dhe Qytetin e Shkupit, prej të cilave komunat u shpërndajnë mjete shkollave për pagesë të rrogave të të punësuarve në shkolla (ka-tegoria buxhetore 40) si dhe të gjitha shpenzimet nga kategoria 42- Mallra dhe shërbime.

Konform Ligjit për arsim fi llor dhe Ligjit për arsim të mesëm, formula për shpërndarjen e mjeteve kryhet nga numri i nxënësve në shkollat fi llore dhe të mesme në rajonin e komunës.

Mjetet e fi tuara nga bllok dotacionet ose dotacionet me dedikim komuna u’a shpërndan shkollave në ra-jonin e saj, konform masave dhe kritereve që i përcak-ton Këshilli i komunës.

Planifi kimi i shpenzimeve sipas pikës buxhetore (rro-gat dhe shpenzimet nga kategoria e mallrave dhe shërbimeve), janë në kompetencë të shkollës dhe ko-munës.

Konform Ligjit për arsim fi llor dhe Ligjit për arsim të mesëm, komuna mund t’a plotësojë bllok dotacionin e marrë ose dotacionin me dedikim nga burimet per-sonale, përveç rrogave të të punësuarve në shkolla.

Mjetet për fi nancimin e veprimtarisë së arsimit fi ll-or dhe të mesëm mund të sigurohen edhe nga bu-rime tjera (legateve, dhurata, pasuri trashëgimore) e shfrytëzohen në mënyrë të dedikuar.

Shkollat fi llore janë të obliguara të përfshijnë sigurim përkatës për përgjegjësinë nga dëmi i shkaktuar , me ç’rast mjete siguron themeluesi.

Të dhënat nga plani fi nanciar vjetor dhe nga llogaria përfundimtare e shkollave fi llore, komuna i shpall në gazetën e saj zyrtare.

8.2. KOMPETENCA TË KËSHILLIT

• Këshilli i komunës miraton vendim për themeli-min e shkollës fi llore ose të mesme, me mendim paraprak të marrë nga Qeveria e R.M.

• Shkollat fi llore në përbërjen e tyre mund të kenë edhe shkolla krahinore, që organizohen në ven-det e banuara me numër të vogël të nxënësve, me ç’rast vendos themeluesi (komuna), me mendim pozitiv paraprakisht të marrë nga ministri për ar-sim dhe shkencë.

75• Procedurën për pushim të punës të shkollës fi llo-

re dhe të mesme, e ngre dhe mban themeluesi, me pajtueshmëri paraprake të MASH, ndërsa për shkollën krahinore pas pajtueshmërisë paraprake nga ministri.

• Këshilli i komunës emëron nga dy përfaqësues në bordin shkollor dhe në shkollat fi llore dhe të mesme, të cilat kanë mandat nga 3 vjet. Është e rekomandueshme që përfaqësuesit të kenë di-turi të caktuara nga sfera arsimore sepse roli i tyre është me rëndësi të madhe si për shkollat, ashtu edhe për komunën. Ata duhet që në mënyrë ak-tive të marrin pjesë në menaxhimin me shkollën, të ndihmojnë në modernizimin e procesit arsimo-re, në përkrahje të zhvillimit të nxënësve, mësim-dhënësve dhe të punësuarve në shkolla. Të zhvi-llohen sisteme për përkryerjen dhe avancimin e jetës në shkollë dhe në zhvillimin e tij në mjedis të shëndetshëm për zhvillimin e nxënësit.

• E shqyrton dhe miraton Programin vjetor për punën e shkollës

• E shqyrton dhe miraton Raportin vjetor për punën e shkollës, ndërsa deri sa nuk e miraton konside-rohet për të pranuar

• Detyrimisht duhet të njihen me gjendjet e jashtza-konshme, të cilat në esencë e kanë prishur proce-sin edukativo-arsimor në shkollë

• Shqyrton ose formon Komision për shqyrtimin e situatave për nxënësit që nuk janë regjistruar prej njërës shkollë në tjetër shkollë fi llore konform ne-nit 48 dhe 60 nga Ligji për arsim fi llor.

8.3. KOMPETENCAT E KRYETARIT TË KOMUNËS

• Kryetari i komunës është kompetent të krijojë kushte për zbatimin dhe përmirësimin e kualite-tit në procesin edukativo arsimor në shkollat nga buxheti i komunave

• Tre muaj para kalimit të mandatit të drejtorit të shkollës e obligon bordin shkollor për të ngritur procedurë për shkresën në shpalljen për emërim të drejtorit

• Zgjedh një kandidat për drejtor të shkollës nga propozimi të cilin e ka dorëzuar bordi shkollor. Bordi shkollor i propozon 2 kandidatë për drejtorë për shkollën fi llore dhe një për të mesmen.

• Emëron drejtor të shkollës, në pajtim me 132 të li-gjit për arsimin fi llor ,,gaz. zyrt. e RM nr 103/08)

• Shkarkon drejtorin e shkollës• Për deri sa nuk është kryer zgjedhje e drejtorit,

emëron k.d. drejtor

Kryetari i komunës autorizon person për adminis-tratën komunale për kryerjen e inspektimit arsimor

(inspektor komunal). Inspektorët komunal nuk kanë të drejtë për evaluim integral dhe nuk mund ta nd-jekin realizimin e planeve dhe programeve shkollore, por kanë rol mjaft të rëndësishëm për zbatim të drejtë të ingerenceva të komunës në lëminë e arsimit.

8.4. SIGURIMI I KUSHTEVE DHE STANDARDEVE TË BARABARTA NË ARSIM

Duhet të theksohet se nevoja për vendosjen e sistemit të kushteve dhe standardeve të barabarta për kualitet të të gjitha shkollave që janë në suazat e komunës:

• Krijim i aspekteve ambientale dhe funksionale të ndërtesave shkollore dhe nivel të caktuar të përgatitjes së shkollave (siç janë: oborr përkatës shkollor, breza të gjelbër, vetha të sigurtë, si dhe përmirësim të barierave arkitekturore për fëmijët- nxënës invalidë etj)

• Sigurim të standardeve arsimore ( hapësirë ade-kuate të klasave, renovim i pajisjes, mjete kon-krete, laboratori kompjuteristike dhe gjuhësore, salla sportive dhe vende tjera të lojës, fusha dhe hapësira tjera për loja dhe aktivitete tjera jashtë shkollore për nxënësit)

• Kompetenca qartë të defi nuara profesionale për atë të cilët i sigurojnë aktivitete arsimore dhe me-naxhimin shkollor

Në funksion me avancimin e procesit arsimor, push-teti lokal duhet të gjejë mënyrë për zhvillimin e bash-këpunimit me:

• Kuadrin arsimor të shkollave, në pikëpamje të kuj-desit të vazhdueshëm për trajnimin e tyre në vazh-dimësi

• Të vendosë marrëdhënie të mira me nxënësit, veçanërisht theksi t’u vihet nxënësve të shkollave të mesme dhe përfshirjes së tyre dhe pranimi i pushtetit lokal si pjesë e jetës shoqërore

• Me prindër të cilët janë më të interesuar për pro-cesin arsimor të fëmijëve të tyre, kualitetin e arsi-mit dhe kushteve në të cilat ai zhvillohet

• Me bashkësinë e biznesit

• Me sektorin joqeveritar

• Me institucionet dhe organizatat ndërkombëtare

8.5. SPORTI DHE REKREIMI

Sporti dhe rekreimi- zhvillimi i sportit masovik dhe aktiviteve rekreative, organizimi i paraqitjeve dhe ma-nifestimeve sportive, mirëmbajtja e ndërtimit të obje-kteve për sport, përkrahje e shoqatave sportive, sipas Ligjit për vetëqeverisje lokale janë në kompetencat e

76njësive të vetëqeverisjes lokale. Zbatimi i kësaj kom-petence në praktikë u zhvillua me probleme më të mëdha, veçanërisht në:

• Marrja e pronës, pronësia dhe menaxhimi me ob-jektet sportive• Financimi i sportit

Edhe në Ligjin për ndryshim dhe plotësim të Ligjit për sport, komunat në lëminë e sportit janë kompeten-te për zhvillimin e sportit masovik dhe aktiviteteve rekreative të qytetarëve, të përfshira në programet e klubeve sportive dhe rekreativo-sportive që paraqet bashkëpunim të madh midis pushtetit lokal dhe orga-nizatave sportive dhe klubeve.

Pushteti lokal është kompetent për mirëmbajtjen dhe ndërtimin e objekteve për sport, përcaktim të rrjetit për objekte sportive, si dhe klasifi kimin e tyre, shfrytëzimin etj. Gjithashtu, është kompetent edhe për organizimin e paraqitjeve sportive dhe manifes-timeve, përkrahje të garave tradicionale sportive me karakter nacional dhe ndërkombëtar, përkrahje e sis-temit shkollor dhe studentor në gara dhe përkrahje e shoqatave komunale si formë më e lartë e organizimit të aktiviteteve, si dhe sigurim të hapësirës. Kushteve materiale dhe kadrovike për funksionimin e klubeve sportive.

Për realizimin e këtyre kompetenceva këshillat e ko-munave miratojnë programe të cilat i propozojnë shoqatat sportive komunale, programe të cilat fi nan-cohen nga buxheti i komunave.

Financimi i sportit do të zhvillohet në atë mënyrë që, fi nancat kryesore do t’i përcaktojnë komunat prej buxheteve të tyre. Poashtu, fi nancime do të sigurohen edhe nga sponzorë dhe donatorë të ndryshëm, të ci-lët janë të interesuar për ndihmë të aktiviteteve spor-tive. Komunat, sipas kompetencave ligjore, mund të themelojnë edhe fondacion për zhvillim të sportit.

Faza e parë e decentralizimit në këtë lëmi, vlerësohet si pjesërisht e suksesshme, sepse u paraqitën penge-sa serioze në realizimin e decentralizimit të sportit, me transferim joadekuat të kompetencave prej ni-velit lokal në atë qëndror. Kryesisht nuk ishte zbatu-ar seriozisht kalimi i komptencave sepse u paraqitën probleme të caktuara në transferimin e objekteve sportive dhe mjeteve për zhvillimin e sportit. U tre-gua për nevojën e sjelljes së strategjisë në raport me transferimin, menaxhimin dhe mirëmbajtjen dhe shfrytëzimin e këtyre objekteve dhe përcaktimin pri-oritar, në pajtim me mundësitë ligjore të kompeten-cave dhe përgjegjësive mbi objektet sportive të cilat janë në kompetencat e pushtetit lokal, në ato të cilat janë në kompetencat e pushtetit qëndror, bashkësive sportive, universiteteve dhe subjekteve të ndryshme. Janë vërejtur edhe propozime për ndryshim të nevo-jshëm dhe plotësim të ligjeve të caktuara ku kjo lëmi rregullohet, e veçanërisht u potencua nevoja për kon-kretizim të kompetencave të objekteve sportive të qytetit të Shkupit dhe të komunave, të cilat locohen në territorin e tyre.

77

Në Republikën e Maqedonisë siguria sociale e qytetarëve është ngritur në nivel të Kushte-tutës. Me këtë sigurisë sociale i është dhënë

vend i rëndësishëm në sistemin e vlerave të saj sh-tetërore. Në Ligjin për mbrojtje sociale defi nohet se ajo sigurohet përmes sistemit të sigurimit social dhe mbrojtjes sociale. Sigurimi social është sistem i ma-save, që siguron sigurim nga rreziqet sociale. Mbro-jtja sociale qytetarëve u siguron përmes ndihmës sociale dhe shërbimeve sociale kur ata nuk janë në gjendje t’a realizojnë sigurinë sociale. Këto sisteme në masë të madhe fi nancohen përmes pagesës së kontributeve të rrogave të të punësuarve. Mbrojtja sociale është sistem i masave, aktiviteteve dhe po-litikave për parandalim dhe tejkalim të rreziqeve kryesore sociale të cilave i është ekspozuar qytetari gjatë jetës, për zvogëlimin e varfërisë dhe përjash-timit social dhe për përforcimin e kapacitetit të tij pë mbrojtje sociale. Mbrojtja sociale në RM ako-ma organizohet nga ana e Qeverisë së Republikës së Maqedonicë e cila miraton Program Nacional për zhvillim të mbrojtjes sociale. Në të përcaktohen qëlli-met, prioritetet dhe drejtimit e zhvillimit të mbrojtjes sociale të qytetarëve të Republikës së Maqedonisë, përmes masave të politikës aktive sociale, në afat të shkurtë dhe të gjatë. Mbrojtja sociale si kompetencë edhe pse është konform procesit të decentralizimit është parashikuar të menaxhohet nga ana e njësive të vetëqeverisjes lokale, por sërish është jo mjaft e transferuar në menaxhim në nivel lokal. Kalimi i për-gjithshëm i menaxhimit nga niveli qëndror në atë lokal ka vetëm në institucionet edukative-arsimore, respektivisht institucionet parashkollore, pushimo-ret dhe te shtëpitë e pleqve që realizohet përmes sigurimit të kushteve hapësinore dhe fi nanciare për realizimin e arsimit parashkollor, themelimi i çerdhe-ve personale ndërsa me pajtueshmëri paraprake nga ministria kompetente, si dhe përkujdesi për të punësuarit dhe hapja e mundësive për punësim të personelit plotësues nga buxheti komunal, pastaj me sigurimin e fi nancave për mbajtje rrjedhëse, për

renovim të objekteve, fi nancim të manifestimeve të caktuara dhe trajnimeve

Komunat, Qyteti i Shkupit dhe komunat në Qytetin e Shkupit, organizojnë dhe sigurojnë zbatim të mbro-jtjes sociale konform Ligjit, përmes miratimit të pro-grameve personale zhvillimore për nevojat specifi ke të qytetarëve nga lëmia e mbrojtjes sociale të cilat janë konform Programit nacional. Gjithashtu mira-tojnë edhe akte të përgjithshme nga lëmia e mbro-jtjes sociale. Komunat, Qyteti i Shkupit dhe komunat në Qytetin e Shkupit, siç përmendëm më lartë nuk kanë shumë ingerenca në këtë lëmi dhe realizimin e mbrojtjes sociale e planifi kojnë dhe sigurojnë në bashkëpunim me Qeverinë e RM përmes Ministrisë për punë dhe politikë sociale dhe institucionet nga ky resor. Kështu, sigurimi i mbrojtjes sociale te perso-nat me invaliditet, për fëmijët pa prindër dhe kujdes prindor, fëmijët me zhvillim të kufi zuar psiqik dhe fi zik, fëmijët në rrugë, fëmijët me probleme eduka-tive-sociale, fëmijët nga familjet me një prind, perso-nat e ekspozuar ndaj rrezikut social, personat të cilët keqpërdorin drogë dhe alkool, personat e moshuar pa kujdes familjar, konform dispozitave ligjore reali-zohet në bashkëpunim me Ministrinë për transport dhe lidhje, përmes pilot projekteve të fi nancuara nga fondet vendore dhe të huaja dhe në bashkëpunim me Organizatat civile të cilat veprojnë në lëminë e mbrojtjes sociale.

Mbrojtja sociale dhe mbrojtja e fëmijëve në nivel të vetëqeverisjes lokale

Mbrojtja sociale dhe mbrojtja e fëmijëve nënkupton fi nancim, ndërtim dhe mirëmbajtje të çerdheve për fëmijë dhe shtëpive për pleq në komuna të caktu-ara, për deri sa realizimin e përkujdesjes sociale për personat invalid, fëmijëve pa prindër dhe kujdesje prindore, persona me probleme edukative-sociale, fëmijë me nevoja të veçanta, fëmijë të familjeve me një prind, fëmijë në rrugë, persona të nënshtruar

MBROJTJA SOCIALE9

78rrezikut social, persona të varur nga droga dhe al-kooli, ngritja e vetëdijes së popullatës, strehim i personave me rrezik social; realizimi i së drejtës dhe edukimit të fëmijëve nga mosha parashkollore ësh-të ende e decentralizuar dhe realizohet përmes pro-jekteve në pilot komunat të implementuara nga ana e Ministrisë për punë dhe politikë sociale me fi nanca nga buxheti qëndror ose me përkrahje të donatorë-ve. Njësitë e vetëqeverisjes lokale në punën e insti-tucioneve për mbrojtje sociale përmes përfaqësues-ve të saj në organet për menaxhim në institucionet publike për çerdhet për fëmijë, pushimoret, si dhe në bordin drejtues të Qendrave për punë sociale në komunat, Qytetin e Shkupit dhe komunat në Qyte-tin e Shkupit.

9.1. MBROJTJA SOCIALE NË VETËQEVERISJEN LOKALE

Mbrojtja sociale është organizuar në bazë të Ligjit për mbrojtje sociale me ç’rast sigurohen shërbime, masa dhe aktivitete që zhvillohen për më shumë rajone dhe nivele dhe atë: Parandalimi social; Mbrojtje jashtëinstitucionale/shërbimi i parë soci-al; mbrojtja institucionale; E drejta për ndihmë me para nga mbrojtja sociale (ndihmë sociale me para, ndihmë e përhershme me para, ndihmë me para personit i cili deri në moshën 18 vjeçare ka pasur statusin e fëmijës pa prind dhe kujdes të prindër-ve, ndihmë me para nënës e cila ka lindur fëmijën e katërt, kompensim me para për ndihmë dhe për-kujdes të personit tjetër, një ndihmë me para dhe ndihmë në naturë, kompensim të rrogës për orar afatshkurtë të punës për shkak të përkujdesit për fëmijë me pengesa mendore dhe fi zike në zhvill-im, ndihmë me para për banim social, e drejta e mbrojtjes shëndetësore dhe shtesë për personat e verbër dhe mobilizim), që është në kompetencë të institucioneve qëndrore.

Me Ligjin për vetëqeverisje lokale i miratuar në sh-kurt të vitit 2002 u krijua mundësia për decentralizim, d.m.th. transferimi i kompetencave nga niveli qëndror në atë lokal, në pjesën e mbrojtjes sociale. Emërisht, Neni 22, pika 7 e Ligjit për vetëqeverisje lokale, thotë se vetëqeverisja lokale në pjesën e mbrojtjes sociale, është kompetente për:

- mbrojtje sociale dhe mbrojtje të fëmijëve

- për mirëmbajtjen e çerdheve për fëmijë dhe sh-tëpive të pleqve (pronësi, fi nancim, investim dhe mirëmbajtje);

- realizimi i mbrojtjes sociale të personave të inva-lidizuar për fëmijë pa prindë dhe pa kujdesë të prindërve, fëmijë me probleme socialo-edukative, fëmijë me nevoja të posaçme, fëmijë në familje me një prind, fëmijët në rrugë, personat që u kanë nënshtruar rrezikut social, personat e prekur me keqpërdorimin e drogës dhe alkoolit,

- Ngritjen e vetëdijes së popullatës, zgjidhjen e çështjes së banimit për personat të nënshtruar rrezikut socialа;

- Për realizimin e së drejtës dhe edukimin e fëmijëve të moshës parashkollore.

Edhe pse Ligji për vetëqeverisje lokale është decid, do të potenconim se mbrojtja sociale dhe mbrojtja e fëmijëve është bartur vetëm në nivel lokal dhe se në pjesë të madhe kompetenca është menaxhuar nga institucionet qëndrore, respektivisht Ministria për punë dhe politikë sociale, përveç menaxhimit dhe mirëmbajtjes së çerdheve të fëmijëve, pushimoreve për fëmijë dhe në disa komuna edhe shtëpitë për pleq. Duhet përmendur se komunat konform mundë-sive fi nanciare mund të sigurojnë një ndihmë në para pse ndihmë në naturë për personat e nënshtruar ndaj rrezikut social, të prekur nga fatkeqësia natyrore, epi-demia, shërim i gjatë.

Komuna, Qyteti i Shkupit dhe komunat në qytetin e Shkupit, mund të themelojnë institucione publike për mbrojtje jasht institucionale dhe institucionale në bazë të lejes së dhënë nga ana e Qeverisë së Re-publikës së Maqedonisë, e pas mendimit paraprak të Ministrisë për punë dhe politikë sociale. Komuna nuk mund të merr leje për qendër për punë socia-le dhe institucion publik edukativ për vendosjen e fëmijëve dhe të rinjve me sjellje të çrregulluar. Për themelimin dhe fi llimin me punë të institucionit për mbrojtje sociale, Ministria për punë dhe poli-tikë sociale përcakton normat dhe standardet për hapësirë.

Organi udhëheqës në institucionin publik i themelu-ar prej komunës dhe Qytetit të Shkupit është Bordi drejtues, i cili është i përbërë prej pesë anëtarëve të emëruar nga ana e themeluesit, prej të cilëve dy janë nga rradhët e punëtorëve profesional në insituticonin për mbrojtje sociale.

Bordin drejtues të qendrës për punë sociale e për-bëjnë pesë anëtarë të emëruar nga themeluesi, prej të cilëve një anëtar i propozuar nga Këshilli i komunës në rajonin e të cilit është selia e qendrës për punë sociale, një nga radhët e të punësuarve

79profesionalë në qendrën për punë sociale dhe tre përfaqësues të themeluesit. Mandati i anëtarëve është 4 vjet. Me institucion publik për mbrojtje so-ciale udhëheq drejtori. Drejtorin e ndërmarrjes pu-blike, të themeluar nga komuna, respektivisht Qy-teti i Shkupit dhe komunat në Qytetin e Shkupit e zgjedh dhe shkarkon kryetari i komunës, Qytetit të Shkupit dhe komunave në Qytetin e Shkupit. Nëse në kohë zgjedhet drejtori i institucionit publik, the-meluar nga ana e komunës dhe Qytetit të Shkupit, kryetari i komunës emëron kryes detyre më 6 muaj me mundësi për vazhdim në edhe 6 muaj. Drejtori parashtron raport edhe për punën materiale-fi nan-ciare deri te kryetari i komunës, respektivisht deri te kryetari i Qytetit të Shkupit dhe të komunave në Qytetin e Shkupit.

9.1.1. Llojet e institucioneve për preventim social dhe për mbrojtje jashtëinstitucionale

Institucionet përmes të cilave realizohet mbrojtja so-ciale për ndjekje: Qendra për punë sociale, Vendosje në familje që do të kujdeset; Qendra për personat që janë pa shtëpi; Qendra për personat që janë viktima të dhunës familjare; Qendra për dhënien e ndihmës në kushte shtëpiake; Qendra ditore dhe klubet për pleqt dhe për personat e moshuar; Qendra ditore për fëmijët në rrugë (pilot projekt në komuna të cak-tuara në bashkëpunim me MPPS); Qendra ditore për personat që konsumojnë drogë dhe substanca tjera psikotropike; Qendra ditore për personat që keqpër-dorin alkool ose shërohen nga varshmëria prej alko-olit; Qendra ditore për personat me pengesë psiqike dhe fi zike. Këto institucione në pjesë të madhe akti-vitetet e tyre i mbulojnë me ingerencat e Qeverisë, respektivisht Ministrisë për punë dhe politikë socia-le. Komunat, Qyteti i Shkupit dhe komunat në Qyte-tin e Shkupit nuk kanë kompetencë të decentralizuar për mbrojtje sociale në këtë pjesë, kështu këtë punë e kryejnë institucionet e lartpërmendura në bash-këpunim me NJVL. Përveç për lëmenjë të caktuar të cilat janë paraqitur si praktika dhe shembuj të mirë dhe atë: komuna e Velesit-Klubi për pleq dhe perso-na të moshuar.

9.1.2. Llojet e institucioneve për mbrojtjen institucionale

Sipas rregullativës ligjore e drejta për vendosje në institucion për mbrojtje sociale mbetet si mundë-si kur personi nuk ka kushte adekuate për jetesë

në familje të tij ose nga shkaqe tjera duhet të ven-doset në institucion. Si ingerencë e MPPS, ndërsa me qëllim informimi për llojet e institucioneve për mbrojtje institucionale të cilat jnë në territorin e komunave i paraqesim në këtë pjesë dhe atë: Insti-tucion për vendosjen e fëmijëve dhe të rinjve pa prindër dhe pa përkujdes prindëror; Institucion për vendosjen e fëmijëve dhe të rinjve me pro-blem edukativo - sociale dhe me sjellje proble-matike; Institucion për vendosje të fëmijëve dhe të rinjve me pengesa në zhvillim; institucion për vendosjen e pleqve dhe personave me invalidi-tet trupor, në Republikën e Maqedonisë ekzistojnë institucione për:

- Dy institucione për fëmijë me probleme edukati-vo-sociale dhe delikuent adoleshentë në Shkup dhe atë institucionit për përkujdesje të fëmijëve me probleme edukativo-arsimore (me kapacitet 71) dhe Biroja për përkujdesje, edukim dhe arsim të fëmijëve dhe të rinjëve ,,Ranka Millvanoviq” (me kapacitet 75 e me 30 shfrytëzues). Tre institucione për persona me hendikep mental dhe fi zik;Biroja për rehabilitim të fëmijëve dhe të rinjëve në Sh-kup (me kapacitet për 150, e i plotësuar me 108) dhe Biroja speciale Demir Kapi (me kapacitet, 420 e i plotësuar me 380) dhe Biroja për mbrojtje dhe rehabilitim në Banjën Bansko, Strumicë (me kapa-citet prej 65 personash). - Katër shtëpi për persona të moshuar: Biroja Gerontologjike ,,13 Nëntori” se-ksioni ,,Nënë Tereza” në Shkup ( me kapacitet prej 107 shfrytëzuesve) , Shtëpia për pleq “Sju Rajder” në Manastir (me kapacitet prej 147), Shtëpia për pleq “Kiro Kërsteski-Platnik” në Prilep (me kapaci-tet prej 150, e të vendosur 94 shfrytëyues), Shtëpia për pleq “Zafi r Sterjo” në Kumanovë (me kapacitet për 160). Në institucionin e parë privat ,,SOS fshati i fëmijëve- Shkup” për fëmijë pa prind (me kapaci-tet prej 84) janë vendosur 2 fëmijë e cila është në fazë të plotësimit të kapacitetit.

9.2. Mbrojtja e fëmijëve

Mbrojtja e fëmijëve është veprimtari e organizuar e themeluar në të drejtat e fëmijëve, si dhe të të dre-jtave dhe obligimeve të prindërve për planifi kim të familjes dhe të shtetit dhe njësive të vetëqeverisjes lokale për mbajtjen e politikës humane. Mbrojtja e fëmijëve realizohet me sigurimin e kushteve dhe nivelin e standardit jetësor që i përgjigjet zhvillimit fi zik, mendor, emocional, moral dhe social të fëmijë-ve. Sheti si dhe njësitë e vetëqeverisjes lokale kuj-

80desen për dhënien e ndighmës përkatëse materiale ndaj prindërve për mbajtjen, ngritjen, kujdesin dhe mbrojtjen e fëmijëve dhe organizimin e zhvllimit të institucioneve dhe shërbimeve për mbrojtjen e fëmijëve.

Me procesin e decentralizimit në kompetencat e një-sive të vetëqeverisjes lokale kaluan çerdhet e fëmijëve dhe pushimoret e fëmijëve. Organi i menaxhimit në këto institucione publike për fëmijë është Bordi dre-jtues i cili përbëhet prej 7 anëtarëve: 4 përfaqësues të themeluesit, një përfaqësues nga institucioni, një përfaqësues të prinëdrve të fëmijëve dhe një përfaqë-sues i Ministrisë, e në komunën e qytetit të Shkupit njëri prej tre përfaqësuesve të themeluesit është për-faqësues i qytetit të Shkupit.

9.2.1. Institucionet për kujdesin dhe edukimin e fëmijëve të moshës parashkollore janë

Kujdesi dhe edukimi i fëmijëve nga mosha parashkoll-ore është formë e mbrojtjes së fëmijëve që si veprim-tari organizohet për kujdesin, qëndrimin, ushqimin, aktivitetet edukative-arsimore, sportive-rekreative, kulturore-argëtuese, masat dhe aktivitetet për për-mirësimin dhe ruajtjen e shëndetit dhe për nxitjen e zhvillimit intelektual, emocional, fi zik, mendor dhe spcial të fëmijës deri në moshën gjashtëvjeçare. Insti-tucionet për kujdesin dhe edukimin e fëmijëve nga mosha parashkollore janë: Publike (çerdhe komunale për fëmijët dhe çerdhe e komunës së qytetit të Sh-kupit) dhe çerdhe private për fëmijët.

Instucioni publik për fëmijë themelohet nga ana e Këshillit të komunës, Këshillit të komunës në qy-tetin e Shkupit dhe Qeverisë me vendim për the-melimin e çerdhes publike për fëmijë me mendim të marrë paraprakisht nga ministria për punë dhe politikë sociale. Kryetari i komunës dhe komunës në qytetin e shkupit, për rajonin e vet mban regjistër të institucioneve publike për fëmijë që janë themeluar nga to dhe të dhënat nga regjistrimi i kryer në reg-jistër i’a parashtron ministrisë. Drejtorin e çerdhes publike e zgjedh dhe e shkarkon kryetari i komunës dhe të komunës në Qytetin e Shkupit. Pajtueshmëri për statutin e institucionit publik për fëmijë theme-luar nga komuna, Qyteti i Shkupit dhe komunat në Qytetin e Shkupit, jep vendim për dhënien e paj-tueshmërisë të statutit. Me çerdhen publike me-naxhon komisioni i emëruar nga drejtori i çerdhes, mënyra e punës të së cilit dhe kriteret për pranim të fëmijëve i përcakton Bordi drejtues i çerdhes në pajtueshmëri me Këshillin e komunës, këshillin e

Qytetit të Shkupit dhe këshillin e komunave në Qy-tetin e Shkupit.

9.2.2. Institucionet për pushim dhe rekreim të fëmijëve

Pushimi dhe rekreimi i fëmijëve është formë e mbro-jtjes së fëmijëve që si veprimtari organizohet për qëndrim, pushim aktiv, socializim të fëmijëve, aktivi-tete edukative-arsimore, kulturore-zbavitëse, spor-tive-rekreative dhe aktivitete tjera për fëmijët për zhvillimin e zhvillimit psiko-motorik të fëmijëve dhe aftësitë për t’u marrë vesh, respektuar dallimet dhe bashkëpunimi në grupe, aftësi për pranimin e vetes dhe të tjerëve dhe orientim në hapësirës. Institucio-net për pushim dhe rekreim të fëmijëve janë: Publi-ke (pushimore komunale për fëmijët, pushimore për fëmijët e qytetit të Shkupit dhe pushimore shtetëro-re për fëmijët), dhe Pushimore private për fëmijët.

Në pajtim me statutin e institucionit publik për fëmijë i themeluar nga komuna dhe qyteti i Shkupit nëpërmjet të dhënies së vendimit për dhënie me pajtueshmërinë nga statuti. Qeveria e përcakton rrjetin e pushimoreve publike me propozim të mi-nistrisë për punë dhe politikë sociale me mendimin paraprak të Këshillit të komunës dhe Këshillit të qy-tetit të Shkupit. Përbërjen dhe mënyrën e punës së Komisionit të emëruar nga drejtori i pushimo-res publike për fëmijë, si dhe kriteret për pranim të fëmijëve në pushimore i përcakton bordi drejtues i pushimores në pajtim me Këshillin e komunës dhe Këshillin e qytetit të Shkupit. Këshilli i komunës dhe Këshilli i qytetit të Shkupit sjell vendim për themeli-min e pushimores publike për fëmijë, pas mendimit paraprak nga ministria e punës dhe politikës sociale. Kryetari i komunës dhe qytetit të Shkupit, për rajo-nin e tij mban regjistër të institucioneve publike për fëmijët të cilat janë themeluar nga komunat e tyre dhe të dhënat e regjistrimit të kryer në regjistrin i dorëzon deri te ministria. Drejtorin e pushimores publike e zgjedh dhe e shkarkon kryetari i komunës dhe i qytetit të Shkupit.

9.2.3. Qendra për zhvillimin e hershëm të fëmijëve

Veprimtaria e cila kryhet në kuadër të kujdesit dhe edukimit të fëmijëve nga mosha parashkollore mund të realizohet edhe në qendrën për zhvillim të her-shëm të fëmijëve. Qendra për zhvillim të hershëm të fëmijëve mund të jetë e themeluar nga Qeveria,

81komunat, komuna në Qytetin e Shkupit dhe person fi zik dhe juridik vendor ose i huaj. Qendra për zhvill-im të hershëm të fëmijëve zbaton prorgam për më-sim të hershëm dhe zhvillim të fëmijëve në moshën parashkollore prej 3 deri 6 vjet, respektivisht deri në fi llim të arsimit fi llor. Qendra për zhvillim të hershëm të fëmijës të komunës dhe komunës së Qytetit të Sh-kupit themelohet nga ana e Këshillit të komunës dhe Këshillit të komunës në Qytetin e Shkupit pas mendi-mit paraprakisht të marrë nga ministria.

***

Mjetet për fi nancim të institucioneve publike sigurohen nga buxheti shtetëror. Këto mjete u shpërndahen the-meluesve të institucioneve publike-njësitë e vetëqeve-risjes lokale në mënyrë të bllok-dotacioneve konform ligjit. Komunat, Qyteti i Shkupit dhe komunat në Qyte-tin e Shkupit mund të plotësojnë bll ok-dotacionin për ngritjen e standardit dhe të kualitetit të objekteve dhe të shërbimeve në institucionet publike për fëmijët, me mjetet nga burimet personale buxhetore.

82

Republika e Maqedonisë ose Kultura...

Ky është sinonimi përmes së cilit n’a njohin në rajon, por edhe më gjërë në botë. Folklori i pasur i thurur përmes valleve të bukura, përmes ritmit muzikor në 7/8, por edhe kishat dhe xhamitë, si dhe përmes tea-trove, festivaleve, fotografi ve, përmendoreve, veprave artistike... Kjo është Maqedonia, është pjesë e identi-tetit tonë dhe pasurisë nacionale me të cilën krenohet çdo shtetas i Republikës së Maqedonisë.

Komunat, çdonjëra me veçori kulturore, e njohur për traditë të gjatë kulturore. Aq të ngjashme, megjithatë dallojnë nga mjedisi i tyre fqinj rural apo urban. Tipa-ret historike, kënga, veshja popullore, vallja specifi ke, stolitë, fotografi të, freska, festival fi lmik apo teatral, karneval, ekspozita... Këto janë disa nga specifi kat e komunave, identifi kuese për çdonjërën nga komunat. Me fi llimin e zbatimit të procesit të decentralizimit, nga 1 korriku, 2005, më pak ose më shumë, njësitë e vetëqeverisjes lokale i fi tuan si një kompetencë të re për të menaxhuar me to. Më tepër për atë cilat janë kompetencat e komunave në këtë lëmi, për aktivitetet të cilat rrjedhin nga to për menaxhimin dhe kujdesin e komunave në kulturë do t’ua paraqesim në vazhdim të kësaj pjese informative të Doracakut

Por së pari, pak për kulturën si nocion...

Кultura është trajtimi i shpirtit, vlerave shpirtërore, por edhe të mirave materiale. Por kultura është edhe mënyrë e sjelljes, është përmbledhje e diturive, tradi-tave, artit, folklorit, moralit dhe përfi timeve tjera krye-sore njerëzore. Kjo do të thotë edhe avancim të krijim-tarisë të realitetit bashkëkohor me realizime dhe vlera të reja me të cilat avancohen të drejtat dhe liritë e nje-riut. Kultura paraqet proces të përhershëm të hapur dhe bazohet në disa rregulla themelore dhe atë:

• Arritshmëria

• Shumllojshmëria

• Transparenca

• Përgjegjësia

• Aftësia

Arritshmëria deri te vlerat kulturore nënkupton reali-zim të të drejtave kulturore të të gjithë qytetarëve.

Shumllojshmëria ka të bëjë me trajtimin dhe mirëm-bajtjen e pasurive nga diversitetet në identitetin kul-turor të Republikës së Maqedonisë, si dhe nevojën nga zgjërimi i rajonit të formave krijuese të lirisë ar-tistike.

Me amandamentet e Kushtetuts së RM nga viti 2002, theksohet multukulturalizmi i shoqërisë në Maqe-doni. Me Ligjin për kulturë parashikohet shteti t’a nxi-së dhe ndihmojë kulturën përmes krijimit të kushteve të barabarta për shprehje, për mirëmbajtje dhe afi r-mim të identitetit kulturor të të gjitha bashkësive.

Transparenca si rregull kryesore mundëson zhvill-im të këtij sistemi kulturor. Kultura zhvillohet vetëm përmes transparencës dhe komunikimit, sepse në këtë mënyrë e njejta vërtetohet dhe avancohet. Pro-movimi i vlerave kulturore jashtë vendit dhe mbajtja e politikës aktive ndërkombëtare është më shumë se e nevojshme për vendin tonë jo vetëm për shkaqe kul-turore, por edhe ekonomike dhe politike. Është e do-mosdoshme ndërlidhja e institucioneve tona me ato evropiane dhe botërore, si dhe pjesëmarrja në fondet ndërkombëtare dhe evropiane, pastaj ndërlidhja rajo-nale dhe bashkëpunimi kulturor me shtetet fqinje.

Përgjegjësia do të thotë respektimi i normave mora-le dhe normave juridike. Prandaj edhe programi ko-munal kulturor është forcë lëvizëse për aktivizimin e kreativitetit në institucionet kulturore.

Aftësia ka të bëjë me nevojën e shfrytëzimit të të gjitha mundësive të mira për zhvillim kulturor, bash-këpunim me sektorin privat në nivel lokal.

Кultura në nivel lokal

Interesi lokal në kulturë paraqet interesin e qytetarëve në nivel lokal sepse këto vlera kulturore janë mjaft të rëndësishme për qytetarët të cilët jetojnë në atë ra-jon. Menaxhimi me këto vlera përcaktohet me aktet komunale të vetëqeverisjes lokale, ndërsa fi nancohet konform Programit për kulturë që e miraton Këshilli i komunës. Institucionet lokale përmes kontaktit të drejtpërdrejt me qytetarët në mënyrë shumë precize i zbulojnë nevojat e tyre kulturore të nevojshme dhe format për kënaqjen e tyre. Duke pasur parasysh që

КULTURA10

83pushtetet lokale disponojnë me burime personale të të ardhurave, ata e krijojnë jetën kulturore në komunë dhe në varësi nga mjetet e parashikuara ndikojnë në pasurinë, shumllojshmërinë, dinamikën dhe kualite-tin e jetës kulturore në vetëqeverisjen lokale, si dhe të menaxhimit me të mirat kulturore dhe vlerat të cilat barten prej gjenarete në gjeneratë, që në të vërtetë zhvillohet në një traditë të vlefshme.

Lëmenjtë në kompetencë të komunës në sferën e kulturës

Konform Ligjit për vetëqeverisje lokale dhe zbatim të procesit të decentralizimit prej 1 korriku, 2005, në kompetencë të komunës hyn:

• Përkrahja institucionale dhe fi nanciare të instituci-oneve dhe projekteve nga lëmia e kulturës;

• Mirëmbajtja e folklorit, traditave, zejeve të vjerta dhe vlerave të ngjashme kulturore;

• Оrganizimi i manifestimeve kulturore;

• Nxitja e formave të shumllojshme dhe specifi ke të krijimtarisë.

Me decentralizimin , prej 1 korriku 2005, komunat morrën të drejta më të mëdha të menaxhojnë me institucionet nga lëmia e kulturës, respektivisht me shtëpitë e kulturës, bibliotekave, një pjesë nga mu-zeumet, pjesë nga teatrot dhe institucione tjera nga kultura. Në shumë komuna, disa institucioneve nga lëmia e kulturës shteti i’u dha karakter nacional dhe ato u bënë kompetencë e Qeverisë së Republikës së Maqedonisë, do të thotë Ministrisë për kulturë.

Shembull: Në komunën e Kumanovës, Qendra për kulturë ,,Trajko Prokopiev” është objekt nga lëmia e kulturës dhe ka karakter nacional.

Ndërsa biblioteka ,,Tane Georgievski” është objekt me karakter lokal.

Menaxhimi me institucionet kulturore

Ligji për kulturë, Ligji për muzeume, Ligji për bibliote-ka, Qyteti i Shkupit dhe komunat në Qytetin e Shkupit të menaxhojnë me institucionet nga lëmia e kulturës përmes Bordit drejtues dhe drejtorit të institucionet. Këshilli i komunës, Këshilli i Qytetit të Shkupit, Këshilli i komunave në Qytetin e Shkupit i zgjedh anëtarët e Bordit drejtues në insticionin i cili ka 5 anëtarë, prej të cilëve 3 janë përfaqësues nga radhët e individëve të theksuar nga lëmia e kulturës dhe dy përfaqësues nga radhët e të punësuarve në institucion. Bordi drejtues e miraton Statutin e institucionit, ne mendim pozitiv

paraprak të Këshillit të komunave, e përcakton politi-kën dhe parimet për zhvillim të institucionitm e pro-pozin programin vjetor për punë, planin fi nanciar dhe llogarinë vjetore të Këshillit të komunës dhe kryen punë tjera të përcaktuara me statutin e komunës.

Me institucionet lokale të kulturës menaxhon dre-jtori me mandat prej 4 viteve, ndërsa e zgjedh dhe shkarkon kryetari i komunës, respektivisht Qytetit të Shkupit dhe komunave në Qytetin e Shkupit. Pastaj drejtorin e zgjedh në mënyrë të konkursit publik, më së voni 3 muaj para përfundimit të mandatit të drej-torit paraprak. Dokumentet e arritura nga kandidatët potencialë për zgjedhjen e drejtorit të institucionit i shqyrton komisioni treanëtarësh nga Bordi drejtues i institucionit. Komisioni parashtron deri te kryetari i komunës listën me propozim të kandidatëve prej të cilëve, në afat prej 15 ditësh nga dita e parashtrimit të listës duhet të kryhet zgjedhje e drejtorit. Në rast të mos zgjedhet asnjë kandidat nga kandidatët e pa-rashtruar, kryetari i komunës emëron k.d. drejtor për periudhë prej 6 muajsh, ndërsa në ndërkohë duhet të përsëritet procedura për zgjedhjen e drejtorit. Mënyra e shkarkimit të drejtorit të institucionit të caktuar rre-gullohet me statut të institucionit lokal.

Krahas ngjarjeve kulturore të cilat në mënyrë tradicio-nale janë lidhur për një objekt në vendin tonë organi-zohen manifestime kulturore të cilat janë me karakter internacional, por për shkak të asaj edhe për formën komplekse të ngjarjeve kulturore.

Shembull: Festivali internacional i Dramës antike ,,Stobi” është festival i cili mbahet çdo vit me kara-kter internacional dhe çdo vit mbahet tradita të vendoset së paku një premierë e këtij festivali. Së paku gjysma nga shfaqet të cilat paraqiten janë nga vendet tjera, ndërsa të tjerat janë nga rezhi-sorët e Maqedonisë, me shumë forma dhe përm-bajtje të ndryshme nga lëmia e kulturës. Në pjesë të madhe, fi nancimi është nga ana e Ministrisë për kulturë, por sigurohen edhe mjete nga buxhe-ti i komunës së Velesit. Festivali çdoherë mbahet në lokalitetin arkeologjik Stobi.

Krahas këtyre festivaleve të cilat kanë traditë afat-gjate, të cilat lidhen me ndonjë vend të caktuar ose kanë karakter internacional në komunat e RM, në disa vite të fundit u bë praktikë të organizohen festivale të cilat lidhen me specifi kën kulturore ose natyrore në territor të caktuar që ndodhet në kufi njtë e komunës së caktuar. Me këtë komunat e promovojnë rajonin e tyre kulturor dhe natyror, ndërsa njëkohësisht siguro-jnë edhe burime plotësuese për fi nancim të cilat pas-taj i shfrytëzojnë për zgjidhjen e nevojave të caktuara të qytetarëve.

84

Shembull: Në komunën e Prilepit çdo vit me ra-dhë organizohet ,,Festivali i birrës” që është i njohur në nivel nacional dhe rajonal dhe nga viti në vit vizitohet gjithnjë e më shumë. Në ko-munën e Kavadarit ,e rastin e 14 dhjetorit – Shën Trifuni (mbrojtësi i vreshtarëve) оrganizohet festival i verës. Në Qytetin e Shkupit organi-zohen ,,Mbrëmjet e bardha”, festivali i fi lmit evro-piam “Cinedays”. Çdo vit në komunën Mavrovë Rostushë organizohet ,,Dita tradicionale e pites së Rekës”, ndërsa në komunën e Koçanit organizohet manifestimi ,,Dita e orizit”. Në komunën e Çairit organizohet ,,Zëri i Çarshisë”, ndërsa komuna e Strugës krahas organizimit të manifestimit ndër-kombëtar ,,Mbrëmjet strugane të poezisë” orga-nizohet edhe festivali i këngëve të stilizuara dhe valleve ,,Këngë jeho” etj.

Ueb faqja e BNJVL-së për manifestimet kulturore dhe monumentet historike

Me qëllim promovimi të vlerave kulturore, manifesti-meve, përmendoreve kulturore-historike të cilat ndo-dhen në nivel lokal dhe paraqitja e kulturës në nivel lokal në një vend, BNJVL gjatë fundit të vitit 2012 zh-villoi internet faqen http://www.kulturni-nastani.mk/.

Ky është një shërbim i ri i zhvilluar i BNJVL-së, i cili u mundëson komunave t’i promovojnë vlerat lokale kulturore, t’i paraqesin manifestimet dhe ngjarjet të cilat i organizojnë konform planeve të tyre vjetore. Rregullimi i faqes bëhet nga ana e BNJVL-së por me pjesëmarrje aktive të personit përgjegjës të nominu-ar nga çdo komunë në RM, që ka mundësi adminis-trative për vendosje/azhurim të informacioneve nga lëmia e kulturës. Në këtë mënyrë BNJVL kontribuon në promovimin e kulturës në nivel lokal dhe paraqet të mirat dhe vlerat kulturore duke shfrytëzuar format bashkëkohore të informimit dhe komunikimit.

Financimi i institucioneve kulturore

Financimi i institucioneve nga lëmia e kulturës të cilat janë në kompetencë të NJVL kryhet me bllok-dotaci-one dhe të ardhura nga buxheti komunal. Me bllok dotacione fi nancohen rrogat dhe kompensimet tje-ra të të punësuarve në institucionet nga kultura. Por një pjesë e aktiviteteve programore të institucioneve nga kultura fi nancohet nga buxheti komunal, ndërsa njjë pjesë nga buxheti i ministrisë për kulturë me sh-palljen e konkursit në të cilin aplikojnë institucionet me programin e tyre. Pas shqyrtimit të programeve të arritura Ministria për kulturë bën zgjedhje në paj-tueshmëri me kriteret e parashikuara dhe e përbën programin vjetor të Ministrisë për kulturë lidhur me

realizimin e interesit nacional për vitin në rrjedhë. Ek-ziston mundësia aktivitetet programore të institucio-neve nga lëmia e kulturës të fi nancohen me sponzori-me dhe donacione.

Shembull: Pothuaj se në të gjitha komunat në vend ekzistojnë Shoqëri kulturore artistike-SH-KA të cilat paraqesin shoqëri të qytetarëve të cilat janë resgjistruar sipas Ligjit për shoqëri të qyte-tarëve dhe fondacione. Kjo formë e shprehjes së vlerave kulturore nuk është e lidhur për institucio-net nga lëmia e kulturës, kështu fi nancimi i SHKA më së shpeshti është nga buxheti komunal ose nga sponzorimet dhe donacionet.

Në pajtueshmëri me Ligjin për përmendore memoria-le dhe monumenteve, me këtë ligj kryhet shpërndarja e kompetencave midis komunës, Qytetit të Shkupit dhe komunave në Qytetin e Shkupit dhe Kuvendit të RM, me ç’rast komunat morrën kompetencë të ngre-jnë monumente, siç janë: bustet, skulpturat, pllakat, çezmet, fontanat dhe veprat tjera arkitekturore të cilat me përmbajtjen e tyre dhe shenjat shënojnë ngjarje dhe personalitete të cilët kanë rëndësi lokale. Kuven-di i Republikës së Maqedonisë është kompetent për përmendoret memoriale, me të cilat shënohen ng-jarjet dhe personalitetet të cilat janë mjaft të rëndë-sishme për Republikën e Maqedonisë. Këshilli i ko-munës, respektivisht Qyteti i Shkupit dhe komunat në Qytetin e Shkupit miratojnë program pesëvjeçar për shënimin e ngjarjeve të rëndësishme personaliteteve të shquara me rëndësi lokale. Në njësitë e vetëqeve-risjes lokale ku kemi më shumë bashkësi ky program miratohet në këshillin me të ashtuquajturin model i ,,Badenterit” për vendim-marrje.

Iniciativa për ngritjen dhe shënimin e monumenteve nga Këshilli i komunës, Këshilli i Qytetit të Shkupit dhe komunat në Qytetin e Shkupit mund të japin: qyte-tarët, personat juridikë, shoqatat e qytetarëve, fonda-cionet etj, ndërsa të njejtët mund të marrin pjesë në fi nancimin e monumenteve.

Trashëgimia kulturore

Me nocionin ,,trashëgimi kulturore” nënkuptohen të mirat materiale dhe jomateriale të cilat si shprehje e krijimtarisë njerëzore në të kaluarën dhe të tashmen ose si vepra të përbashkëta të njeriut dhe natyrës, për shkak të vlerave, karakteristikave, përmbajtjeve ose funksioneve të tyre arkeologjike, etnologjike, histo-rike, artistike, arkitekturore, urbanistike, ambientale, teknike, sociologjike etj, kanë rëndësi kulturore dhe historike. Me pasurinë kulturore menaxhon Ministria për kulturë përmes Drejtorisë për mbrojtje të trashë-

85gimisë kulturore dhe nuk është në kompetencë të pushteteve lokale.

Trashëgimia kulturore mund të jetë:

• E patundshme (lokalitet arkeologjike, kishat, ma-nastiret, konakët, saat-kullat, hamamet, xhamitë, arkitektura e vjetër qytetare, arkitektura e vjetër e fshatit, përmendoret, monumentet, urat, shpellat)

• E tundshme (objektet e muzeumeve, lëndët ar-keologjike, mbishkrimet e vjetra, lëndët etnolog-jike, fotografi të, ikonat, freskat, materialet fonotike dhe kinotike)

• Shpirtërore (këngët, vallet, traditat)

Qëllimi kryesor për mbrojtjen e trashëgimisë kulturo-re është:

• Mbrojtja e trashëgimisë kulturore në gjendje buri-more;

• Krijimi i kushteve të volitshme për mbijetesë të trashëgimisë kulturore dhe ruajtja e integritet të të dhënave në mënyrë të dëshmisë, burimit ose dokumentit

• Aftësimi i trashëgimisë kulturore të shërbejë për kënaqjen e nevojave kulturore, shkencore, eduka-tive, estetike, fetare, ekonomike, turistike dhe ne-voja tjera të qytetarëve dhe shoqërisë.

Qyteti i kulturës

Мinistria për kulturë, me qëllim që të krijojë kushte për zhvillim të barabartë kulturor dhe sigurojë kushte për qasjen e qytetarëve deri te vlerat dhe shfrytëzimi i tyre, si dhe të nxisë përtrirjen e kulturës në nivel lokal, disa vite me radhë siguron mjete nga Buxheti i RM, për realizimin e manifestimit ,,Qytet i kulturës”. Sipas

rregullave, në konkurs mund të paraqiten të gjitha njësitë e vetëqeverisjes lokale në Republikën e Maqe-donisë. Kriter kryesor është programi i ofruar i NJVL, që duhet të përmbajë traditë të njohur kulturore dhe historike, si dhe prezantim të vlerave aktuale kulturo-re. Paraqitja e programeve kryhet me parashtrimin e fl etparaqitjes së plotësuar. Formulari i paraqitjes do të shpallet në ueb-lokacionin e Ministrisë për kulturë ( www.kultura.gov.mk) me ditën e shpalljes së këtij konkursi. Konkursi shpallet në nëntor/dhjetor për vi-tin në rrjedhë. Deri më tani në këtë program – Qyteti i kulturës, kanë qenë të përfshira këto komuna: Velesi, Shtipi, Prilepi, Kumanova, Manastiri, Radovishi, Kava-dari, Gjevgjelia, Koçani, ndërsa për vitin 2013 është zgjedhur Kriva Pallanka.

Vala e ngrohtë kulturore

Në drejtim të zhvillimit të barabartë kulturor dhe afi r-mimit të vlerave kulturore dhe animimit të kulturës në nivel lokal, si dhe sigurimi i kushteve për qasjen e qytetarëve deri te vlerat kulturore dhe shfrytëzimi i tyre, Ministria për kulturë disa vite me radhë ndan mjete nga buxheti i shtetit për realizimin e manifes-timit ,,Vala e ngrohtë kulturore”. Sipas kritereve, në konkurs mund të paraqiten të gjitha NJVL ndërsa manifestimi do të realizohet përmes fi nancimit të për-bashkët midis dy institucioneve, Ministrisë për kulturë dhe komunës në formë të partneritetit për realizimin e nevojave kulturore të të gjithë qytetarëve. Маnifes-timi zakonisht realizohet në dy etapa: prej 20 deri më 31 korrik dhe e dyta prej 20 deri më 31 gusht në vitin aktual. Komunat në shtojcë të paraqitjes duhet të pa-rashtrojnë edhe program në të cilin do të përmbahen projekte tëc aktuara të cilat mund të jenë nga të gjithë lëmenjtë e kulturës: fi lmi, teatri, muzika, vallja, letërsia dhe arti fi gurativ.

86

Me ,,mbrojtje të mjedisit jetësor” nënkuptohet ndërmarrje e masave për mbrojtje dhe pa-randalim të ndotjes së ujit, ajrit dhe tokës, si

dhe mbrojtje e natyrës, mbrojtje nga zhurma dhe rre-zatim të rajonizuar. Mbrojtja dhe avancimi i mjedisit jetësor e mundëson mbijetesën e qenies njerëzore dhe të gjitha organizmave tjerë të gjallë. Karakteri te-orik dhe udhëzues i mbrojtjes dhe avancimit të mje-disit jetësor si vlerë themelore e rendit kushtetues të Republikës së Maqedonisë është bazuar në titullin e pranuar në mënyrë ndërkombëtare për zhvillim dhe realizim të barazpeshës midis sistemit ekonomik, so-cial dhe ekologjik i njohur si ,,zhvillim i qëndrueshëm”. Të gjitha pasuritë natyrore të RM, bota bimore dhe shtazore, të mirat në përdorim të përgjithshëm duke përfshirë edhe infrastrukturën komunale sipas Kush-tetutës së RM dhe sipas ligjit janë të mira në interes të përgjithshëm për shtetin dhe kënaqin mbrojtje të veçantë.

Korniza ligjore e parimeve themelore të mbrojtjes së mjedisit jetësor është përcaktuar në Ligjin për mjedis jetësor ose të a.q. kushtetutë ekologjike. Me këtë ligj është përcaktuar korniza institucionale në sferën e mbrojtjes së mjedisit jetësor, si dhe pro-cedurat administrative të cilat janë të përbashkëta për të gjitha ligjet e veçanta të cilat dalin nga ky ligj kornizë.

Cilat masa do të merren, çfarë dhe cilat dispozita do të miratohen, si do të organizohet mbikëqyrja dhe kjo e tëra në suazat e kompetencave të komunës, është ndarë në bazat: Ligji për mbrojtjen e mjedisit jetësor, Ligji për mbeturinat, Ligji për ajërin ambi-ental, Ligji për ujërat, Ligji për mbrojtje nga zhurma, Ligji për mbrojtjen e natyrës dhe ligje tjera me të cilat transferohet kompetencë konkrete e komunës.

Zbatimi i kompetencave të cilat dalin nga dispozitat ligjore në lëminë e mjedisit jetësor, e kanë të bëjnë me njësitë e vetëqeverisjes lokale në RM, del nga dy parime kryesore të cilat janë pjesë e parimeve të BE:

• Parimi i integritetit sipas të cilit bazat dhe qëllimet e politikës për mbrojtjen dhe avancimin e mjedi-sit jetësor duhet të jenë të integruara në të gjitha dokumentet zhvillimore, strategjike, planifi kuese

dhe programore të cilat i sjellin organet e NJVL, dhe

• Parimi i subsidiaritetit sipas të cilit, NJVL, në suazat e kompetencave të ndara me ligj, kanë të drejtë dhe obligim në rajonine tyre t’i marrin masat dhe aktivitetet për mbrojtjen dhe avancimin e mjedisit jetësor, të cilat nuk janë në kompetencë të organa-ve të drejtorisë shtetërore.

A. Ligji për mjedis jetësor

Ligjin për mjedis jetësor e zbaton legjislative e BE-së për mjedis jetësor. Ajo përmban parimet themelore dhe procedurat për menaxhim integrues me mjedisin jetësor. Ligji imponon gjatë marrjes së çdo aktiviteti ose kryerjes së çdo lloji të veprimtarisë, detyrimisht të mbahet llogari për shfrytëzim racional dhe të qën-drueshëm të resurseve. Ligji i rregullon të drejtat dhe obligimet e RM, të njësive të vetëqeverisjes lokale (NJVL) si dhe të drejtat dhe obligimet e perosnave ju-ridik dhe personave fi zik, në sigurimin e kushteve për mbrojtjen e mjedisit jetësor (neni1).

Organet e vetëqeverisjes lokale të cilat i zbatojnë kompetencat e lëmisë së mjedisit jetësor është pa-raparë të kënaqin pavarësi organizative, funksionale, personale dhe fi nanciare. Pushteti qëndror e mban të drejtën për mbikëqyrje nën ligjësinë e akteve dhe ak-tiviteteve të organeve lokale.

Parimet tjera kanë një rëndësi të veçantë për sistemin e përgjithshëm për menaxhim me mjedisin jetësor:

• Ndotësi paguan: sipas të cilit ndotësi është i obli-guar ti kompensojë shpenzimet për shmangijen e rrezikut të ndotjes së mjedisit jetësor.

• Shfrytëzuesi paguan, përkatësisht shfrytëzuesi i pasurive natyrore është i obliguar t’i kompensojë shpenzimet për sigurimin e zhvillimit të qëndru-eshëm.

• Të keni kujdes: – deri sa ekziston dyshim themelor se aktiviteti i caktuar mund të shkaktojë pasoja të dëmshme mbi mjedisin jetësor, merren masa të domosdoshme për mbrojtje,

• Pjesëmarrja e publikut dhe qasje dero te informaci-onet– organet e pushtetit shtetëror dhe organet e

MBROJTJA E MJEDISIT JETËSOR11

87NJVL, janë të obliguara të sigurojnë realizim të së drejtës së qasjes deri te informacionet dhe pjesë-marrja e publikut në marrjen e vendimeve.

• Klauzulë mbrojtëse, sipas kësaj, për shkak të mbro-jtjes së jetës dhe shëndetit të njerëzve, organet e pushtetit shtetëror dhe organet e NJVL kanë të drejtë obligim të marrin masa dhe aktivitete të ci-lat kanë të bëjnë me pushim të përkohshëm dhe afatgjatë për kryerjen e veprimtarive të caktuara ose shitblerje të prodhimeve të caktuara.

Në bazë të decentralizimit të zbatuar në lëminë e mjedisit jetësor, komunat në RM janë të obliguara t’i plotësojnë, mes tjerash edhe obligimet në vijim:

1) Të japin përkraje të vazhdueshme për rritjen nivelit të arsimit dhe ndërgjegjes publike për mbrojtje dhe avancim të mjedisit jetësor. Arsimi dhe informacionet duhet të promovohen dhe në mënyrë adekuate të përkrahen në mënyrë fi -nanciare. Komunat mund të promovojnë fushata personale ekologjike nëpërmjet të organizimit të ditës së komunës për mrbojtjen e mjedisit je-tësor, nëpërmjet të ngjarjeve të ndryshme dhe manifestimeve.

2) Të miratojnë dhe zbatojnë Planin Aksional Ekolo-gjik Lokal (PAEL) në konform Planit Aksional Eko-logjik Nacional (PAEN) në peridhë prej 6 vitesh. Këshillat e komunave, të qytetit të Shkupit, dhe komunave të qytetit të Shkupit duhet të formojnë trup të drejtuar nga kryetari i komunës, i cili do t’a ndjek implementimin e planit aksional lokal për mjedisin jetësor, dhe për këtë një herë në vit t’a informojnë organin e drejtorisë shtetërore kom-petent për punët nga lëmia e mjedisit jetësor,i cili është në pozitë të propozojë ndryshime në planin aksional lokal për mjedis jetësor me qëllim harmo-nizimi të tyre me PAEN. Planin aksional lokal për mjedis jetësor, në bazë të vlerësimit së shkallës së ndotjes në krahinën e dhënë, përmbajnë masa afatmesme dhe afatgjate dhe aktivitete për mbro-jtjen e mjedisit jetësor dhe shëndetit të njerëz-ve, në interes dhe në kompetencat e komunave, të qytetit të Shkupit dhe komunave të qytetit të Shkupit. Mënyra e dorëzimit të të dhënave nga persona juridik dhe fi zik kompetentë për zbatimin e planit e shënon Këshilli i NJVL, në propozim të kryetarit të komunës.

NJVL të cilat kanë përgatitur dhe miratuar PAEL au-tomatikisht sigurojnë pozitë të mirë shartuese sipas mundësive të shfrytëzimit të mjeteve të pakthyeshme fi nanciare nga donatorët ndërkombëtarë si partnerë zhvillimor të RM:

3) Të zbatojnë vlerësim strategjik në ndikim mbi mje-disin jetësor VSMJ nga strategji të caktuara, plane

dhe programe në bazë të pjesëmarrjes së siguruar të publikut. Vlerësimi strategjik është procedurë për vlerësimin të ndikimeve mbi mjedisin jetësor dhe mbi shëndetin e njerëzve nga dokumentet e caktuara planifi kuese (strategji, plane dhe pro-grame neni 65). Ky instrument në pajtim me me-todologjitë më të reja , rekomandon përfshirje të hershme të publikut në procesin e planifi kimit me ç’rast kënaqen në mënyrë shumë konkrete më së paku dy parime kryesore në ligjin për mjedis je-tësor të a.q. parime të preventivitetit dhe parimi i participacionit.

Vlerësimi strategjik i mjedisit jetësor i dokumenteve planifi kuese të cilat i miraton NJVL i zbatojnë krye-tarët e komunave të NJVL. Këshilli i komunës mund të vendosë të mos zbatohet vlerësim strategjik i doku-menteve planifi kuese për të cilat vlerësimi nuk është i domosdoshëm, përkatësisht nuk janë caktuar me dispozita të Qeverisë, vetëm me aprovim të mëpar-shëm të ministrisë për mjedis jetësor dhe planifi kim hapësinor (MMJPH).

4) Të japin mendim për projektet të cilat duhet të realizohen në territorin e komunës në bazë të stu-dimit të përgatitur për vlerësim të ndikimit mbi mjedisin jetësor dhe të marrin pjesë në diskutim publik Qëllimi VMMJ është që të bëjë vlerësimin e ndikimeve më të rëndësishme nga projekti mbi mjedisin jetësor dhe sa është e mundur që të njëjtat të shmangen. Aty ku nuk është e mundur të shmangen, ndikimet negative mund të jenë të zvogëluara. Nuk është e lejuar të ndërmerren ak-tivitete (ndërtim) për deri sa zgjat procesi i VMMJ dhe deri sa nuk merret vendim me të cilin jepet pajtueshmëri për zbatimin e projektit nga ana e MMJPH.

5) T’i japin të a.q. B-leje integruese ekologjike në bazë të pjesëmarrjes së realizuar së publikut. B-leja integruese kologjike ka të bëjë me biznese të cilat me klasifi kimin e bërë nga Qeveria e R.M. hyjnë në kategorinë B-instalacione dhe të cilat shkaktojnë ndotje të mjedisit jetësor me rëndësi lokale. Firmat janë të obliguara të sigurojnë B-leje integruese ekologjike. Organet kompetente për dhënien e B-lejes integruese ekologjike janë krye-tarët e komunave dhe të qytetit të Shkupit. Në rast kur instalacioni gjendet në rajon të mbrojtur , konform ligjit, organi kompetent për dhënien e B-lejes integruese ekologjike është organi i drej-torisë shtetërore kompetent për punët në lëminë e mjedisit jetësor. Për dhënien e B-lejes integruese ekologjike, komunat dhe qyteti i Shkupit duhet të kenë të punësuar më së paku dy nëpunës shte-tëror – person i cili jep lejen dhe person i cili do të inspektojë. Komunat mund të kenë administratë

88të përbashkët për dhënien e B-lejes integruese ekologjike.

(i) Parashtrimi i kërkesës për dhënien e lejes B-PIKN

Kërkesa parashtrohet nga ana e operatorit i cili garan-ton besueshmërinë e të dhënave të prezantuara. Kër-kesa parashtrohet deri te:

• Kryetari i komunës në territorin e të cilit kryhet ak-tiviteti, përkatësisht deri te kryetari i komunës së Qytetit të Shkupit.

• Në rast kur lokacioni i instalacionit shtrihet në territor të dy ose më tepër komunave, kërkesa dorëzohet deri te kryetari i komunës që ka pjesën më të madhe të instalacionit.

Zbatimi i procedurës për dhënien e B-lejes integruese ekologjike, si dhe mbajtja e regjistrit mund të kryhet në mënyrë elektronike (neni 126)

(ii) Dhënia e lejes

Мund të jepen dy lloje të lejeve B-PIKN: leje për haro-monizim me planin operativ (për B-instalacionet ek-zistuese deri në vitin 2009) dhe lejes B-PIKN për B-in-stalacionet e reja (nga viti 2009). B-lejen e fi rmos krye-tari i komunës ose person i autorizuar nga ai. B-leja ka afat prej 7 vitesh. B-leja i shënon kushtet në të cilat do të punojë një instalacion. Kualiteti i B-lejes në masë të madhe varet nga kualiteti i të dhënave në kërkesë dhe bashkëpunimi midis operatorit dhe rregullato-rit-komuna.

6) Të dorëzojnë mendim për të a.q. A-lejet integru-ese ekologjike. Aktivitetet e instilacioneve të reja të cilat shkaktojnë ndotje të mjedisit jetësor në vëllim të madh ose ndryshime të dukshme të atyre ekzistuese, të cilat i cakton qeveria e RM, mund të kryhen vetëm pas marrjes së mëparsh-me të lejes integruese ekologjike të a.q. A-leje, të cilën e jep organi i drejtorisë shtetërore kom-petent për punët në sferën e mjedisit jetësor (MMJPH);

7) Të aprovojnë ose refuzojnë elaborate për mjedi-sin jetësor, nëpërmjet të dhënies së vendimeve për aprovim ose refuzim. Për vendimet e dhëna mbahet regjistër për elaborate të aprovuara. Ela-boratet për mjedis jetësor përpunohen për ve-primtari dhe aktivitete të cilat nuk bien në grupin e projekteve të cilat sipas ligjit janë të dërguara në zbatimin e procedurës VMMJ. Elaborati përdoret të vlerësohet ndikimi i veprimtarisë ose aktivitetit për mjedisin jetësor dhe dorëzohet deri te organi kompetent për aprovimin e projektit të zbatuar. Kryetari i komunës, komunave në Qytetin e Sh-kupit dhe Qytetit të Shkupit e fi rmos Vendimin për miratim ose refuzim të elaboratit për mjedis

jetësor. Procedura është rregulluar me akte ndër-ligjore.

8) Të përgatisin plan të jashtëm për situatat e jash-tëzakonshme bazuar në plane të brendshme të cilat duhet t’i përgatisin fi rmat dhe ndërmarrjet publike dhe t’i parashtrojnë deri te komunat.

Kryetarët e komunave dhe të qytetit të Shkupit ësh-të i obliguar t’i mundësojë publikut qasje deri te për-mbajtja e planit të jashtëm dhe të brendshëm për gjendjet e jashtëzakonshme. Planet e brendshme dhe të jashtme duhet të zbatohen pa anulim nga ana e operatorit, si dhe nga ana e komunave dhe qytetit të Shkupit, në rast të havarive ose ngjarjes së pakontroll-uar, për ç’arsye natyra e tij në të drejtë mund të pritet të çojë deri te havaria. Kryetari i komunës dhe qytetit të Shkupit është i detyruar që planin e jashtëm për gjendje të jashtëzakonshme në afat prej 15 ditësh nga miratimi i tij t’a parashtrojë deri te organi i dre-jtorës shtetërore kompetent për punët në lëminë e mjedisit jetësor. Operatori, kryetari i komunës dhe qy-tetit të Shkupit dhe organi i drejtorisë kompetent për punët në lëminë e mjedisit jetësor që në periudhë jo më të ghjatë se 3 muaj ti analizojnë dhe testojnë reno-vojnë dhe revidojnë planet e brendshme dhe të jasht-me për gjendje të jashtëzakonshme, e pastaj duke mbajtur llogari për arritjet e reja teknike në fushën me drejtimin e havarive.

Në procesin e përpunimit të planeve urbanistike, NJVL duhet të kenë parasysh aspektet e planeve gjatë gjendjeve të jashtëzakonshme, veçanërisht të mbajnë llogari për distancën midis sistemeve të cilat krijojnë substanca të rrezikshme në vendet e jetesës, vendet të cilat i viziton publiku dhe rajonet e rëndësishme ekologjike (neni 155).

9) Të autorizojnë inspektorë lokal për mjedis jetësor. Vëllimi i mbikëqyrjes që u është besuar komunave varet nga lloji i ndotjes, si dhe nga kapaciteti i ko-munës. Cilësia zyrtare e inspektorit të autorizuar për mjedis jetësor argumentohet me letërnjoftim zyrtar të cilin e merr dhe e jep kryetari i komunës së NJVL (neni 197).

Procedura për kyerjen e mbikëqyrjes inspektuese për kryetarin e komunës së NJVL çdo vit të miratojë plan për kryerjen e mbikëqyrjes inspektive, parashihet që kryetari i komunës çdo vit të miratojë plan për kryer-jen e mbikëqyrjes inspektive dhe t’a parashtrojë deri te MMJPH (neni 208).

10) Të përgatisin Agjendë Lokale 21( neni 186). Ky dokument paraqet dokument strategjik, plani-fi kues dhe programor për zhvillim të qëndru-eshëm, i bazuar në strategjinë nacionale për zh-villim të qëndrueshëm (të cilin e miraton qeveria e RM pas shqyrtimit nga ana e Kuvendit të RM).

8911) Komunat mund të formojnë rrjete lokale për moni-

torim të gjendjeve me mjedisin jetësor , të mbajnë regjistër për materiet ndotëse dhe substancat, të mbajnë kadastër për mjedisin jetësor(të ndotësve, krijues të mbeturinave, rajone të mbrojtura). Ligji për mjedis jetësor i defi non rrjetet lokale për mo-nitorim të mediumeve të ndara dhe lëmenjëve të mjedisit jetësor.

Mjetet për formimin, punën, mbajtjen dhe zhvillimin e rrjetit lokal për monitorim sigurohen nga buxheti i komunave dhe Qyteti i Shkupit dhe nga burimet tjera, konform ligjit dhe aktit të komunave dhe Qytetit të Shkupit.

12) NJVL mund që në rajonin e tyre të vendosin dhe mbajnë regjistër për materiet ndotëse dhe sub-stanca dhe karakteristikat e tyre (neni 41) dhe Ka-dastri për mjedis jetësor (neni 42), si pjesë përbërse të sistemit Informativ për mjedis jetësor. Kadastri i përfshin : kadastrin për ndotësit e ujit, të krijuesve të zhurmës, kadastri i krijueseve të mbeturinave, kadastri i rajoneve të mbrojtura, dhe kadastre tjera të përcaktuara me ligjet e veçanta.

Kryetari i komunës së NJVL është i obliguar që më së paku një herë në muaj t’i parashtrojë të dhënat për regjistrin dhe kadastrën e MMJPH.

B. Ligji për menaxhimin me mbeturina

Me vendosjen e ligjit për menaxhim me mbeturina vendoset koncept integrues dhe preventiv për mena-xhim me mbeturina i cili përfshin planifi kim (strategji, plane dhe programe), trajtim (mbledhje, selektim dhe transportim) me mbeturina të llojeve të ndryshme deponi dhe djegije të mbeturinave, importim, trans-portim dhe transit i mbeturinave, monitorim dhe sisteme për menaxhim me parimet e afrueshmërisë, ndotësi paguan ,,përgjegjësi e prodhuesit” dhe sis-temi i kaucionit.

1. dokumentet kryesore për planifi kim dhe zhvillim të menaxhimit me mbeturina janë:

• strategjia nacionale me menaxhim me mbeturina (e miraton Qeveria në periudhë prej 12 vitesh në propozim të MMJPH)

• plani nacional për menaxhim me mbeturina (e mi-raton MMJPH për periudhën prej 6 vitesh)

• programi nacional për menaxhim me mbeturina (miratohet në periudhë prej një viti).

• plane dhe programe për menaxhim me mbeturina të NJVL (neni 18 dhe 19).

• planet rajonale, për të cilat këshillat e komuna-ve dhe këshilli i Qytetit të Shkupit, në propozim të bordit ndërkomunal për menaxhim me mbe-turina, miratojnë plan rajonal për menaxhim me

mbeturina për rajonin e përcaktuar me Planin Na-cional. Plani rajonal miratohet për periudhë prej 10 viteve. Bordi ndërkomunal për menaxhim me mbeturina mund të propozojë ndryshim dhe plo-tësim të planit rajonal çdo 2 vite. Para se të mira-tohet i njejti nga këshillat e komunave dhe Këshilli i Qytetit të Shkupit, parashtrohen për miratim deri te MMJPH (neni 18-а).

Planet për menaxhim me mbeturinat të NJVL duhet të jetë në pajtim me planin nacional për menaxhim me mbeturina në RM dhe sillet në periudhë jo më të shkurtër se 3 vite, e jo më të gjatë se 6. Për realizimin e planit, NJVL është e obliguar të miratojë program për menaxhim me mbeturinat. I njëjti miratohet në periu-dhë prej një viti..

Planin për menaxhim me mbeturinat e miraton Këshi-lli i NJVL në propozim të kryetarit të komunës së NJVL. Kryetari i komunës së NJVLështë përgjegjës për zba-timin e planit, të cilin ai e parashtron për aprovim te MMJPH (neni 18).

Programin për menaxhim me mbeturina e miraton këshilli i NJVL në propozim të kryetarit të komunës së NJVL (neni 19).

Kryetari i NJVL është i detyruar që çdo vit te MMJPH të parashtrojë raport për zbatimin e programeve të saj për menaxhim me mbeturina, për të cilën më parë është marrë pajtueshmëri nga Këshilli i NJVL. Raporti dorëzohet deri më 28 shkurt në vitin rrjedhës për pro-gramin e vitit të kaluar (neni 23).

2. Menaxhim me mbeturinat në nivel rajonal

Këshillat e komunave dhe këshilli i Qytetit të Shkupit nga rajoni adekuat për menaxhim me mbeturinat, miratojnë vendim për fi rmosjen e marrëveshjes për t’u shoqëruar për vendosjen e sistemit për mena-xhim rajonal me mbeturinat me ç’rast rregullohen të drejtat dhe obligimet e ndërsjellta të komunave dhe Qytetit të Shkupit. Përmes menaxhimit rajonal vendoset dhe organizohet sistem për menaxhim me mbeturinat që përbëhet prej deponisë rajonale për mbeturina dhe/ose objekte tjera dhe instalime për vendosjen e mbeturinave. Aktet për shoqërimin e komunave dhe Qytetit të Shkupit parashtrohen deri te MMJPH në afat prej 30 ditësh nga dita e shoqëri-mit. Për realizimin e planit rajonal dhe manxhimit formohet bordi ndërkomunal për menaxhim me mbeturinat. Seancën konstitutive të bordit e thërret kryetari i NJVL me numër më të madh të banorëve në rajon për menaxhim me mbeturinat. Anëtarët e bordit janë kryetarët e komunave dhe kryetari i Qy-tetit të Shkupit të cilët kanë lidhur marrëveshje për shoqërim ose persona tjera të autorizuar nga krye-tari i komunës dhe Qytetit të Shkupit. Me bordin li-gjëron ligjëruesi i zgjedhur nga radhët e anëtarëve të

90bordit për periudhën prej dy viteve, por jo më tepër se mandati si kryetar komune. Vendimet e bordit mi-ratohen me dy të tretën e shumicës nga anëtarët e pranishëm në seancë. Punët profesionale administra-tive-teknike, planifi kimi, mbajtja e projekteve inves-tuese dhe punët me rëndësi për menaxhim rajonal, realizimi i planit rajonal dhe zhvillimi i sistemit rajo-nal, monitorim mbi vëllimin e kualitetit të shërbime-ve të kryera dhe punë tjera të rëndësishme për zhvilli-min e menaxhimit rajonal i kryen Qendra rajonale për menaxhim me mbeturinat, si person i veçantë juridik që e themelojnë komunat ose Qyteti i Shkupit nga ra-joni adekuat që kanë lidhur kontratën për shoqërim.

1. Mbledhje dhe transportim i mbeturinave

Llojet e mbeturinave në kompetencat e NJVL janë: mbeturinat komunale, industriale dhe të parreziksh-me. Mbeturinat e rrezikshme janë në kompetencat e ministrisë së mjedisit jetësor. Rregullat e veçanta për trajtimin e mbeturinave komunale dhe llojeve të tjera të mbeturinave në territorin e tyre e shënojnë këshi-llat e NJVL, në propozim të kryetarit të komunës së NJVL (neni 43).

Veprimtarinë mbledhje dhe/ose transportim të mbe-turinave komunale ose llojeve tjera të mbeturinave të parrezikshme mund të kryejnë (neni 46):

• Ndërmarrje publike të themeluara nga një ose më tepër NJVL,

• Persona fi zik dhe juridik të cilët kanë lidhur marrë-veshje me NJVL, në pajtim me procedurën me ten-der publik sipas dispozitave të Ligjit për koncesio-ne.

Vendet për tretman dhe shmangije të mbeturinave in-erte i caktojnë Këshillit të NJVL, në propozim të krye-tarit të komunës, e në pajtueshmëri me planet për menaxhim me mbeturinat dhe me planet hapësinore dhe urbanistike (neni 54).

2. Mbajtja e evidencës dhe lajmërimit

kryetari i komunë së NJVL, është i obliguar të përga-tisë raport konsolidues për mbeturinat dhe t’a dorë-zojë te ministria për MJPH, më së voni deri më 31 mars në vitin rrjedhës, për vitin e kaluar (neni39).

3. Selektimi i mbeturinave

Kryetari i komunës së NJVL i cakton vendet për mble-dhjen dhe selektimin e mbeturinave e në pajtim me .,,parimin e afërsisë” mban llogari nëse dhënësi i shër-bimit në përgjithësi e plotëson këtë obligim.

4. Përpunim dhe vënia në depo të mbeturinave

krytari i komunës së NJVL i cakton lokacionet për vënien në depo të mbeturinave të parrezikshme, në

pajtim me parimin e afërsisë (neni 33). Kryerja e ve-primtarisë së përpunimit, dhe /ose deponimi i mbe-turinave bie nën sistemin e lejeve.

5. Heqja e mbeturinave

Objektet dhe instilacionet të dedikuara për heqjen e mbeturinave duhet të jenë lidhur me rrjetin integrues (neni 36). Mënyra dhe kushtet për funksionimin e rr-jetit integrues është shënuar në rregullore të veçantë. Rrjeti duhet të përfshijë sistem primar për mbledhjen e mbeturinave, stacione të shkarkuara, sisteme se-kondare transportuese dhe deponi.

Kryetari i komunës së NJVL i cakton lokacionet e staci-oneve të shkarkimit (neni 37).

6. Deponimi

Deponitë për mbeturina komunale dhe lloje tjera të mbeturinave të parrezikshme dhe deponitë për mbe-turina inerte janë në kompetencat e NJVL-së (neni 80).

Оperatorë të deponisë për mbeturina të parrezikshme mund të jenë (neni 82):

• Ndërmarrjet publike, ose

• Persona juridik, në bazë të lejes dhe marrëveshjes me NJVL pse në bazë të marrëveshjes koncesiona-le.

Deponimi bie nën sistemin e lejeve.

7. Financimi i menaxhimit me mbeturina

NJVL kanë obligim të sigurojnë fi nancim (neni 120) për:

• Përpunim dhe realizim të dokumenteve planifi ku-ese (plane dhe programe) për menaxhim me mbe-turina,

• Ndërtim të deponive me mbeturina komunale dhe lloj tjetër të mbeturinave të parrezikshme..

Lartësinë e çmimit të shërbimit për mbledhjen dhe transportimin e mbeturinave komunale (neni 121) e aprovon Këshilli i NJVL, në propozim të kryetarit të NJVL, kur dhënësi i shërbimit është ndërmarrje publi-ke nga NJVL.Çmimi për heqjen e ,mbeturinave është caktuar në bazë të sasisë së mbeturinave, paraqitur në denarë/ton (neni 121). Këshilli i NJVL e aprovon lartë-sinë e çmimit.

C. Ligji për kualitetin e ajrit ambiental

Me Ligjin për ajër ambiental rregullohen masat për shmangije, parandalim ose zvogëlim të efekteve të dëmshme nga ndotja e ajrit ambiental mbi shëndetin e njeriut si dhe mbi mjedisin jetësor në përgjithësi.

91Më të rëndësishme për NJVL janë instalacionet në të cilat zhvillohen procese teknologjike dhe djegije e mbeturinave edhe në objektet energjetike (të a.q. burime stacionare), të cilat duhet projektuar , përga-titur dhe të mirëmbahen dhe të punojnë në mënyrë që nuk do të miratohet deri në lëshim të substancave ndotëse në masë të madhe nga vlerat kufi tare të shë-nuara për mision. NJVL duhet të kenë parasysh këtë obligim gjatë dhënies së lejeve për ndërtim, gjatë ndërtimit të objekteve për të cilat NJVL janë kompe-tente për të dhënë leje për ndërtim. Veçanërisht kjo kompetencë e NJVL është me rëndësi gjatë dhënies së B-lejeve integruese ekologjike për B-instalacionin dhe për objekte më të vogla që nuk janë në kompe-tencë të PIKN regjimit.

Vlerat kufi tare nuk guxojnë t’a tejkalojnë nivelin e le-juar e që janë rregulluar me MMJPH me rregullore të veçantë. Në mënyrë obligative duhet të aplikohet nga NJVL gjatë dhënies së B-lejeve integruese ekologjike si dhe gjatë kontrollit të ndotjes së ajrit nga instalimet tjera, objekte dhe mekanizmave për të cilat nuk është e nevojshme B-leja.

Qeveria e RM mund që me propozim të këshillit të komunës dhe të qytetit të Shkupit për një rajon të caktuar mund të caktojë vlera më të rrepta të vlerave kufi tare qëllimore të ajrit ambiental dhe pragjeve të alarmimit dhe pragun e informimit nga niveli i caktuar nacional (neni 10).

Në propozim të këshillit të komunës dhe të qytetit të Shkupit MMJPH mund rë caktojë vlera më të rrepta kufi tare për një emision të gazrave të mbeturinave dhe avullit nga burimet stacionare për rajone të cak-tuara nga ata në nivel nacional (neni 13).

(1) Planifi kim i mbrojtjes së kualitetit të ajrit ambiental

Dokumentet e planifi kimit për rregullimin e cilësisë së ajrit ambiental janë: plani nacional për mbrojtjen e ajrit ambiental, programe për zvogëlimin e ndo-tjes dhe përmirësimin e cilësisë së ajrit ambiental dhe plani akcional për mbrojtjen e ajrit ambiental. Në plan përcaktohen edhe aktivitetet të cilat duhet t’i ndërmarrin komunat dhe qyteti i Shkupit nëse i mbarë rajoni ose një pjesë e rajonit të tyre është përfshirë në zonën ose aglomeracionin me rëndësi prioritare. Në këtë rast komunat dhe qyteti i Shkupit duhet të kenë kujdes që aktivitetet për të cilat u ja-pin leje mos të pengojnë në realizimin e qëllimeve të përcaktuara në plan. Nëse një komunë ose qyteti i Shkupit me plan janë të obliguar për realizimin e masave ose aktiviteteve të caktuara është e nevojsh-me që të sigurohen se mjetet fi nanciare të këtyre masave janë përfshirë në programin vjetor të cilin e miraton qeveria e RM.

Masat dhe vlerat nga ana e MMJPH me rregullore të veçantë, në mënyrë të obligueshme duhet të apli-kohen nga NJVL gjatë dhënies së B-lejes dhe gjatë kontrollit të ndotjes së ajrit nga instalacione tjera, objekte, makineri për të cilat nuk është e nevojshme B-leja.

Qeveria e RM mund që në propozim të këshillit të komunës ose të qytetit të Shkupit për rajon të cak-tuar të caktojë vlera më të rrepta të tërësisë kufi tare të ajërit ambiental dhe të vlerave kufi tare qëllimore të ajrit ambiental dhe pragjeve të alarmimit dhe pra-gun e informimit në nivel të caktuar nacional (neni 10).

Në propozim të këshillit të komunës dhe qytetit të Shkupit MMJPH mund të caktojë vlera më të rrepta kufi tare për emision nga mbeturinat e gazërave dhe avullit të burimeve stacionare për rajone të caktuara nga ato të përcaktuara në nivel nacional (neni 13).

(2) Programi për zvogëlimin e ndotjes dhe përmirësimin e cilësisë së ajrit ambiental

Këshilli i komunës ose i qytetit të Shkupit rajonit të të cilave u takojnë rajonez dhe aglomeracionet miraton program për zvogëlimin e ndotjes dhe përmirësimin e kualitetit të ajrit ambiental (neni 126). Nëse zonat dhe aglomeracionet shtrihen në rajonin e më shumë komunave, ato mund të miratojnë program të për-bashkët. Programi ka të bëjë për periudhën për të ci-lën është në fuqi plani:

(3) Plane aksionale për mbrojtjen e ajrit ambiental

Planet aksionale i miraton këshilli i komunave dhe i qytetit të Shkupit në propozim të kryetarit të ko-munës.

Plani aksional për alarmimin e gjendjeve dhe obligi-meve për informim miratohet nga komuna dhe qyteti i Shkupit në raste kur në rajonet dhe aglomeracionet që hyjne në rajonin e tyre ekziston rrezik real nga tej-kalimi i vlerave qëllimore dhe kufi tare për kualitetin e ajrit ambiental ose ka raste të shpeshta të tejkalimit (neni 30).

(4) Obligime të përgjithshme gjatë planifi kimit

Kryetari i komunës dhe i qytetit të Shkupit ka për detyrë të parashtrojë raporte vjetore për zbatimin e programeve të sjellura dhe planeve aksionale deri te MMJPH (neni 34). Në rajonet dhe aglomeracio-net që kanë nivel më të ulët nga vlera e përcaktuar kufi tare, organet kompetente të NJVL janë të obli-guara ta mbajnë nivelin e substancave ndotëse nën vlerat kufi tare të caktuara për cilësinë dhe të për-piqen të mbrohet kualiteti më i mirë i ajrit ambien-tal konform parimeve për zhvillim të qëndrueshëm (neni 35).

92(5) Sistemi informativ

Kryetari komnës dhe qytetit të Shkupit obligohet që t’i shpall dokumentet e miratuara të planeve dhe ak-tet dhe t’i lajmërojë për masat e marra në lidhje me menaxhimin dhe përmirësimin e kualitetit të ajrit am-biental.

(6) Mbrojtja e ajrit ambiental nga ndotja

Rreptësisht ndalohet djegia e mbeturinave në hapësi-rë të hapur (neni 56-a). NJVL nëpërmjet të inspektorë-ve të autorizuar për mjedis jetësor janë të obliguar të kenë parasysh që të mos digjet mbeturina në ambient të hapur me ç’rast parashikohet dënim prej 150 euro për person fi zik deri 500 euro për person juridik.

Ç. Ligji për ujërat

Menaxhimi me ujërat i përfshin të gjitha masat dhe aktivitet për shfrytëzimin racional dhe efi kas të shfrytëzimit të ujërave, zhvillim të qëndrueshëm të resurseve ujore, mbrojtja e ujërave edhe mbrojt-je nga ndikimet e dëmshme të ujërave. Në RM janë përcaktuar 4 rajone në derdhjet e lumenjëve Var-dar, Drini i Zi, Strumica dhe Morava Jugore (neni 7).

Shfrytëzimi i ujërave bëhet me lejen e dhënë nga MMJPH me ç’rast merret e drejta për ujë (neni 23).

Procedurën për ndarjen e koncesioneve e dhënë nga MMJPH me ç’rast në komisionin që realizon konce-sionin në mënyrë të obliguar emërohen përfaqësues të NJVL (neni 54) në rajonin e së cilës realizohet kon-cesioni.

1. Planifi kimi

Dokumenti më i rëndësishëm i planifi kimit në aspektin e NJVL janë planet për menaxhimin me derdhje lumo-re të cilat përpunohen në secilën derdhje lumore në veçanti. Planet i miraton qeveria e RM në peridhë prej gjashtë vitesh. Planet paraqesin bazë mbi të cilën zba-tohen lejet për shfrytëzimin e ujërave dhe në të cilat jepen synime për zhvillimin e ardhshëm të aktiviteteve që kanë të bëjnë me shfrytëzimin e ujërave (neni 66).

2. Mbrojtja e ujërave

NJVL duhet të kërkojnë leje lëshimin e ujërave të mbeturinave nga rajoni i saj nga MMJPH (neni 79). Gjatë dhënies së B-lejes, duhet që NJVL të kërkojë nga operatori të posedojë leje për lëshimin e dhënë nga MMJPH. NJVL duhet t’i ndërtojë në leje elementet e përmbajtura në leje për lëshim.

3. Zonat e mbrojtura

NJVL mund t’i bëjnë me dije MMJPH për nevojën për përcaktimin e zonave mbrojtëse në rajonin e tyre, me

ç’rast vendimin për këtë e miraton Këshilli i NJVL (neni 96).

4. Zona për larje

Kryetari i komunës dhe i qytetit të Shkupit në rajo-nin e të cilëve janë përcaktuar zonat për larje janë të obliguar që të njëjtat t’i shënojnë. Njëkohësisht kryetari është i obliguar të ndërmerr masa për mbro-jtjen e zonave për larje nga ndotja dhe për mbrojtjen nga veprimtaritë ose aktivitetet të cilat mund që ne-gativisht të ndikojnë në cilësinë e ujërave për larje. Kryetari komunës është i obliguar që t’a rregullojë mënyrën e shfrytëzimit të ujërave për larje në pajtim me standardet e përcaktuara me aktetet ndërligjore (neni104). Ai e përcakton edhe periudhën e zgjatjes së zonës së larjes si dhe numrin e shfrytëzuesve sipas së cilit mund të përcaktohet se sezoni për larje ka fi ll-uar ose ka përfunduar. Në rast të zvogëlimit të kua-litetit të ujit për larje, kryetari i komunës dhe qytetit të Shkupit është i obliguar ta informojë publikun për ndryshimin e kualitetit të ujit si dhe për masat që duhet të ndërmerren.

5. Mbrojtja e tokës bregdetare

NJVL duhet të ketë parasysh llojin e dispozitave ligjo-re nga neni 105 gjatë planifi kimit urbanistiko hapë-sinor si dhe gjatë kryerjes së aktiviteteve bujqësore.

6. Lëshimi i ujërave të ndotura

Për NJVL më të rëndësishme janë dispozitat nga neni 113 lidhur me obligimin e tyre ndaj ujërave të ndo-tura. NJVL janë të obliguara t’i mbledhin bartin dhe t’i pastrojnë ujërat e ndotura që dalin ose krijohen në rajonin e tyre duke përfshirë edhe llumin, si dhe të si-gurojnë ujërat e ndotura urbane që hyjnë në sistemet e kolektorëve para lëshimit të trajtohen në mënyrë adekuate. Për realizimin e këtij aktiviteti Qeveria e RM miraton program për sigurimin, mbledhjen dhe pastrimin e ujërave të ndotura urbane në bazë të pro-gramit të sjellur nga këshillat e komunave dhe këshilli i qytetit të Shkupit. Programi për qytetitn e Shkupit përpunohet në bazët të propozim programit të sjell-ur nga këshillat e komunave në Qytetin e Shkupit.

7. Lëshimi i ujërave të ndotura industriale

Nëse ujërat e ndotur industriale lëshohen në sistemet për mbledhjen dhe pastrimin e ujërave të ndotura ur-bane, kryetari i NJVL obligohet të sigurojë para-trajti-min e tyre përkatës (neni 116).

8. Programi për mbrojtjen nga veprimi i dëmshëm i ujërave

Mbrojtja nga veprimi i dëmshëm i ujërave është njëra ndër kompetencat e rëndësishme të NJVL me ç’rast janë obliguar të marrin masa dhe aktivitete përkatë-

93se për preventivë dhe mbrojtje. NJVL në rajonin e saj urban janë kompetent vetëm për ruajtjen dhe mbro-jtjen nga vërshimet dhe nga ndikimet e tjera të dëm-shme të ujërave (neni 123).

NJVL janë të obliguara të përgatisin programe për mbrojtjen nga veprimi i dëmshëm i ujërave në ra-jonin e tyre që i sjellin këshillat e NJVL. Me program parashihen masa preventive, ndërtimi i objekteve mbrojtëse dhe makinerisë për ushtrimin e detyrave për mbrojtjen nga ndikimi i dëmshëm i ujërave ( ndër-timi i pendave, akumulimeve, rregullimi i lumenjve, rregullimi i përronjëve, mbrojtja e tokës nga erozioni, pyllëzimi e tj).

9. Plane operative për mbrojtjen dhe sigurinë nga vër-shimet në rajonet e rrezikuara

NJVL janë të obliguara të hartojnë Plane Operative për sigurimin dhe mbrojtjen nga vërshimet për rajonet e rrezikuara (neni 126). Plan operativ miraton këshilli i NJVL me propozim të kryetarit të NJVL. Nëse rajoni i rrezikuar gjendet në dy ose më shumë komuna, pla-nin operativ e miratojnë me marrëveshje këshillat i NJVL të përfshira sipas pajtueshmërisë paraprake të MMJPH. Nëse NJVL menaxhojnë me penda dhe aku-mulime dhe me penda mbrojtëse, ato janë të obligu-ara që këto objekte t’i shfrytëzojnë dhe t’i mirëmbajnë në mënyrë që siguron pranim të valëve vërshuese, si dhe sigurim të mbrojtjes së tyre nga fatkeqësitë ele-mentare. (neni 129).

10. Rregullimi dhe mirëmbajtja e ujërave sipërfaqësor

Rajonin bregdetar në vendbanimet e banuara e për-cakton këshilli i komunave dhe këshilli i qytetit të Shkupit në propozim të kryetarit pas pajtueshmërisë paraprakr të MMJPH. Qasja deri te brezi bregdetar është i lirë me ç’rast këshilli i komunës dhe qytetit të Shkupit në propozim të kryetarit e rregullon qasjen deri te brezi bregdetar të rrjedhës së ujit, liqeve, aku-mulimeve për sport, rekreim dhe aktiviteteve të ng-jashme nëse nuk është e rregulluar ndryshe me ligjin për ujëra ose ligj tjetër (neni 132).

Për shkak të mbrojtjes nga veprimi i dëmshëm i ujëra-ve NJVL obligohen që një herë në vit deri në fund të shtatorit të bëjë vlerësimin për atë se a janë në gjend-je ujërat rrjedhëse në rajon në kompetencën e tyre të shkaktojnë vërshimin e tokës dhe sigurojnë kalimin pa pengesë të ujërave dhe dispozitat për kontrollin e vërshimeve respektohet tërësisht (neni 133).

11. Mbrojtja nga erozionet dhe rregullimi rëkeve

Këshilli i komunave dhe këshilli i qytetit të Shkupit janë të obliguar që në territorin në kompetencat e tyre t’i caktojnë kufi jtë e rajoneve erozive dhe rajonin e rrezikuar nga erozioni dhe t’i përcaktojnë masat dhe punët për sigurimin e tokës nga erozioni dhe rregulli-

min e rëkeve, në bazë të dokumentacionit teknik(neni 135). Këshilli i qytetit të Shkupit i cakton kufi jtë e ra-joneve me propozimin e këshillave të komunave në qytetin e Shkupit. Ekonomitë e ujërave përcaktojnë rajonet me të cilat menaxhojnë, ndërsa MMJPH i ca-kton rajonet tjera.

NJVL obligohen që të marrin masa për rregullimin e rëkeve që gjenden në rajonin e tyre përveç atyre që janë në kompetencave të ekonomisë së ujërave ose personave tjerë juridik që menaxhojnë me këto ra-jone (neni 141). NJVL janë të obliguara të paraqesin raporte të realizuara dhe aktivitete të ardhshme deri te MMJPH, ndërsa ato i përgatit dhe i shpall kryetari i komunës së NJVL.

12. Мonitorimi

- Monitorimi i ujërave në zonat për larje

Kryetari i NJVL në rajonin e të cilit gjendet rajoni për larje janë të obliguar t’a përcjellin kualitetin e zonës për larje dhe të dhënat t’ua paraqesin institucioneve qëndrore shtetërore

- Monitorimi i ujërave të ndotura të lëshuara

Deri sa NJVL themelon ndërmarrje publike për grum-bullimin, mbledhjen dhe trajtimin e ujërave të ndo-tur, obligohet që për të njëjtat të sigurojë instrumente adekuate për matjen e ujërave të lëshuara.

13. Furnizimi me ujë

Ujërat natyrore sipërfaqësore, burimet dhe trupat nëntokësor ujor me kuantitet dhe kualitet përkatës për konsumim nga njeriu, në rend të parë duhet të shfrytëzohen për ujësjellës publik dhe prodhimin e ushqimit të popullatës lokale, në rajonin e NJVL ku gjenden të njëjtat (neni 181).

Kryetari i NJVL është i obliguar të sigurojë:

• Realizimin e qëllimeve lidhur me standardet dhe vlerat për kualitetin e ujërave:

• Zhvillimin dhe mirëmbajtjen e sistemit efi kas dhe ekonomik për furnizimin me ujë për pijë në sasi të mjaftueshme sipas kërkesave deri te të gjithë shfrytëzuesit ligjor.;

• Ndërmarrja e masave të përcaktuara me dispozitat e ligjit për ujëra.

Për shkak të kryerjes së këtyre punëve me propozim të kryetarit të NJVL mund të themelohet ndërmarrje publike për ushtrimin e veprimtarisë dhe punës dhe mirëmbajtjes së sistemeve për furnizim me ujë për pije.Dy ose më tepër komuna dhe qyteti i Shkupit mund të themelojnë ndërmarrje publike të përbash-kët si dhe t’a besojnë t’a kryejnë edhe persona tjerë juridik përmes koncesionit ose kontraktim të partne-

94ritetit publiko privat. Kryterai i komunës së NJVL në bashkëpunim me personin juridik i cili ushtron fur-nizimin publik, obligohet menjëherë dhe pa shtyrje t’i ndërmarrin masat e nevojshme për sanim si dhe t’a përcaktojnë kufi zimin dhe ndalimin e shfrytëzimit të ujit sipas nevojës që me qëllim që përsëri të sigu-rohet uji dhe t’a informojnë drejtorinë e ushqimit

1) Përkufi zimet për shkak të mungesës së ujit

Në rast kur bëhet largimi (përkufi zimi për shkak të mungesës së ujit) zgjat 14 ditë kryetari i NJVL men-jëherë duhet t’a informojë ministrinë e shëndetësisë për kufi zimin, shkaqet e kufi zimit, masat e ndërmarra dhe koha e zgjatjes.

2) Burimet e mjeteve fi nanciare

Baza marteriale dhe fi nancimi i zhvillimit dhe mena-xhimi me ujërat përcakton kompensim që ka të bëjë me shfrytëzimin e ujërave dhe atë: kompensim të shpenzimeve për mjedisin jetësor dhe për resursin, respektivisht zbatim të parimeve ,, ndotësi paguan” dhe ,,shfrytëzuesi paguan”.

Mjetete nga kompensimet realizohen nëpërmjet të programit ,,Menaxhim me ujëra” që e miraton Qeve-ria e RM me propozim të MMJPH (neni 218). Me pro-gramin fi nancohet dhe /ose kofi ncohet realizimi pro-jekteve, programeve, aktiviteteve dhe /ose masat e dedikuara për NJVL. Për sigurimin e mjeteve nga pro-grami, NJVL duhet që në kohë t’i shqyrtojnë nevojat e mjeteve dhe t’i parashikojnë aktivitetet të cilat duhet t’i marrin për shkak të realizimit të tyre, si dhe në kohë t’i dorëzojnë deri te MMJPH ose në ndonjë tjetër mi-nistri në pajtim me lëminë, për shkak të përfshirjes së tyre në Program.

3) Оrganizimi për menaxhim me ujërat

Në këshillin për menaxhim me rajonin e rrjedhës së lumit (neni 223) marrin pjesë përfaqësues të domi-nuar të: MMJPH, ministria për bujqësi, ministria për shëndetësi, minstria për transport dhe lidhje, komu-nat dhe qyteti i Shkupit janë palët tjera të interesuara.

***

Vlerësimet tregojnë për nevojën e investimit të 175 euro në banor, vetëm për ndërtimin e infrastrukturës për mbro-jtjen ujërave nga ndotja. Kur kësaj i ndërlidhen edhe ne-vojat e monitrorimit të cilësisë së ujërave si dhe mjeteve të domosdoshme për mirëmbajtjen e kësaj infrastruktu-re do të konkludojmë se zhvillojmë edhe më tej ndoshta sfi dën më esenciale fi nanciare për zhvillimin e proceseve në vend dhe për përcjelljen e integrimit të tij evropian.

D. Ligji për mbrojtjen nga zhurma në mjediset jetësore

Me ligjin për mbrojtjen nga zhurma në mjedisin je-tësor vendoset korniza juridike me qëllim të krijimit të kushteve të shëndosha për jetën e njerëzve dhe mbrojtjen e mjedisit jetësor nga zhurma, ndërmarr-jen e masave dhe aktiviteteve për vetimin, pengimin ose zvogëlimin e zhurmës, ndërmarrja e masave për mbrojtjen nga zhurma e cila imponohet nga mjedisi i afërt, evitimi ose zvogëlimi i efekteve të dëmshme që janë pasoja i ekspozimit të zhurmës dhe sigurimi i bazës për zhvillimin e masave për zvogëlimin për zvogëlimin e zhurmës që shkaktojnë burime më të mëdha, veçanërisht mjetet transportuese jugore, he-kurudhore, ujore dhe infrastruktura, komunikacioni ajëror, pajisja që shfrytëzohet në hapësirë dhe industri si dhe mjetet mobile mekanike për punë (neni 2).

Midis bartësve themelor të obligimit për mbrojtjen nga zhurma janë edhe komunat, qyteti i Shkupit dhe komunat e Qytetit të Shkupit përmes ndërmarrjes së masave konkrete në mbrojtjen nga zhurma, para se gjithash në planifi kimin e hapësirës (planifi kimi urba-nistik), përgatitja e planeve për mbrojtjne nga zhurma dhe ndërmarrja e masave të kontrollimit të burimeve të zhurmës (objektet turistiko-hotelierike dhe objek-tete në hapësirë, zhurma nga fqinjët si dhe ushtrimi i veprimtarive të caktuara)

(1) Sjellje dhe zbatim i dokumenteve planifi kuese për menaxhim me zhurmën

Si dokumente planifi kimi, në nenin 14, janë përcaktu-ar:

• Hartat strategjike për zhurmën, në të cilat tregohet vlerësimi global i ekspozimit të përcaktuar në ra-jone të caktuara që dalin nga burime të ndryshme të zhurmës dhe në të cilat jepen parashikime për ekspozimin e ardhshëm ndaj zhurmës për atë ra-jon dhe

• Plani aksional – i përcakton masat që duhet të ndërmerren me qëllim të menaxhimit me proble-met dhe efektet lidhur me zhurmën duke i përfshi-rë edhe masat për zvogëlimin e zhurmës.

Harta strategjike për zhurmën

Hartat strategjike për zhurmën në mënyrë obligu-ese përpunohen për të gjitha aglomeracionet, rru-gët kryesore, hekurudhat kryesore dhe aeroportët kryesorë në RM. Hartat strategjike për zhurmën për vendbanime dhe rajonet me interes të veçantë të kul-turës, përpilohen sipas nevojës në bazë të vendimit të marrë nga personi juridik i cili menaxhon me rajonin

95(neni 15, alinea1). Hartat strategjike përpunohen prej një periudhë prej 5 vitesh.

Për aglomeracionet dhe vendbanimet, hartat strate-gjike për mbrojtjen nga zhurma i miratojnë këshilli i komunave dhe të qytetit të Shkupit me propozim të kryetarit (neni15, alinea 2). Në rastet kur një aglomer-acion përfshin më shumë komuna qeveria e RM me vendim përcakton se cila komunë do të jetë kompe-tente për përpunimin e hartës strategjik për zhurmën (neni 16, alinea 1).

Kryetari i komunës dhe i qytetit të Shkupit është i obliguar që hartat strategjike për zhurmën t’ia pa-rashtrojë MMJPH në një afat prej 30 ditësh nga dita e përpunimit të tyre.

Planet akcionale për zhurmën

Planet aksionale për zhurmën përpunohen në bazë të hartave strategjike për zhurmën. Këshilli i komunës dhe i qytetit të Shkupit me propozim të kryetarit ka kompetencë për përpunimin e planeve akcionale për zhurmën dhe aglomeracionet dhe për vendbanime (neni 17). Planet aksionale përpunohen për periudhë prej 5 vitesh. Kryetari i komunës dhe qytetit të Shkupit janë të obliguar që planet aksionale për zhurmën t’ia paraqesin për miratim MMJPH në afat prej 30 ditësh nga dita e përpunimit të tyre.

Mendimet e fi tuara nga publiku merren parasysh gjatë sjelljes së planeve aksionale.

Planifi kim urbanistik dhe leja për ndërtim

Në planifi kimin e hapësirës urbane duhet të ketë kuj-desë gjatë dhënies së lejes ndërtimore, respektivisht nëse në projektet kryesore për ndërtimin e objekte-ve në kompetencë për NJVL janë përfshirë standar-det dhe masat mbrojtëse për mbrojtjen nga zhurma. NJVL mund të refuzojnë pranimin e ndërtimit ose të mos japin leje ndërtimore nëse masat për mbrojtjen nga zhurma nuk zbatohen.

Dh. Menaxhim me paketimin dhe mbeturinat e paketuara

Me Ligjin për menaxhim me paketimin dhe mbeturi-nat e paktuara rregullohen kërkesat për mbrojtjen e mjedisit jetësor të cilat patjetër duhet t’i plotësojë paketimet gjatë prodhimi të tij, lëshimit në treg dhe vënia në përdorim dhe trajtimi me mbeturinat e pa-ketuara që i përfshin obligimet dhe përgjegjësitë e operatorëve ekonomikë dhe subjekteve tjera të cilat marrin pjesë në procesin e prodhimit, lëshimit në treg dhe vënia në përdorim të paketimit, rregull-at e mbledhjes, përdorimit të sërishëm, përpunimi

dhe mënjanimi, si dhe kushte tjera për trajtimin me mendurinat e paketuara, lajmërimi dhe instrumen-tet ekonomike për arritjen e qëllimeve nacionale për mbledhjen edhe përpunimin e mbeturinave të paketuara.

Kryetari i komunës, komunës në Qytetin e Shkupit dhe Qytetit të Shkupit është përgjegjës të organizo-jë mbledhjen e caktuar të mbeturinave të paketuara që janë mbeturina komunale të rajonit të komunës, komunës në Qytetin e Shkupit dhe Qyteti i Shkupit. Kryetari i komunës i realizon këto obligime në bazë të kontratës së fi rmosur me personin juridik për të traj-tuar mbeturinat e paketuara ose me trajtuesin indivi-dual me mbeturinat e paketuara. Kontrata i rregullon të drejtat dhe obligimet e ndërsjellta të palëve të kon-traktuara, kishtet dhe mënyrën e vendosjes së mble-dhjes së caktuar dhe trajtimi i mbeturinave të paketu-ara, lloji i mbeturinave të paketuara, kërksa lidhur me kaulitetin e mbeturinës së paktuar të mbledhur dhe deri sa është e mundur edhe trajtimin e paketimit, mënyrës së fi nancimit dhe mbulimi i shpenzimeve, mënyra e informimit të publikut, shfrytëzuesit përfun-dimtarë si dhe çështje tjera me interes të përbashkët. (neni 26)

Për shkak të ndjekjes së gjendjes me menaxhim me mbeturinat e paketuara, Qeveria e RM formon Komi-sion për menaxhim me mbeturinat e paketuara i cili përbëhet nga kryeatri dhe më ë shumti 15 anëtarë me mandat prej 3 vitesh. Në këtë komision, një përfaqë-sues ka nga BNJVL.

Kryetari i komunës, komunës në Qytetin e Shkupit, Qytetit të Shkupit, formon edhe Komsion për të ven-dosur mbi ankesën e vendimit të miratuar nga inspe-ktori i autorizuar për mjedis jetësor dhe inspektori ko-munal i komunës, komunave në qytetin e Shkupit dhe qytetit të Shkupit (neni 38).

Е. Menaxhimi me pajisje elektrike dhe elektronike dhe pajisje e mbeturinave elektrike dhe elektronike

Me këtë ligj rregullohen kërkesat për mbrojtjen e mje-disit jetësor të cilat duhet t’i plotësojnë personat juri-dik dhe fi zikë të cilët prodhojnë dhe lëshojnë në treg në RM pajisjen elektrike dhe elektronike dhe të cilët trajtojnë pajisjen e mbeturinave elektrike dhe elektro-nike, si dhe subjekte tjera të cilat marrin pjesë në pro-cedurat e prodhimit dhe lëshimit të pajisjes elektrike dhe elektronike në treg, kufi zimi i nevojës së substan-cave të rrezikshme në prodhimin e pajisjes elektrike dhe elektronike, mënyra e mbledhjes, tretmani, për-punimi dhe largimi i pajisjes elektrike dhe elektronike, s dhe çështje tjera për menaxhim me pajisjen elektri-ke dhe elektronike.

96Kryetari i komunës, i komunave në qytetin e Shkupit dhe kryetari i Qytetit të Shkupit, ka obligim të orga-nizojë mbledhje të veçanta të pajisjes së mbeturina-ve, të autorizojë mbledhës të pajisjes së mbeturina-ve nga amvisëritë, si dhe caktojë dhe të organizojë vende, respektivisht lokacione për mbledhje të ca-ktuar të pajisjes së mbeturinave nga amvisëritë në bashkëpunim me mbledhësin e autorizuar në qen-drat mbledhëse të mbarë rajonit të komunës, ko-munës në qytetin e Shkupit dhe qyteti i Shkupit, ku shfrytëzuesit përfundimtarë do të mund që pajisjen e mbeturinave nga amvisëritë që falas t’a dorëzojnë.

Gjatë caktimit të vendeve dhe lokacioneve në qendrat mbledhëse duhet të merret parasysh numri i banorë-ve në vendin e banuar, me ç’rast duhet të sigurohet së paku nga një mbledhës në qendrën për 30.000 banorë. Qendrat mbledhëse i përfshijnë vendet dhe lokacionet ekzistuese për mbledhjen e fraksioneve të mbledhura në veçanti, për deri sa plotësohen kushtet e përcaktuara me këtë ose ndonjë ligj tjetër.

Kryeatari i komunës, kryetari i komunës në qytetin e Shkupit dhe kryetari i qytetit të Shkupit në bash-këpunim me mbledhësin e autorizuar është i obliguar në vende adekuate t’a lajmërojë publikun për adresat e qendrave mbledhëse të cilat ekzistojnë në rajonin e asaj komune, qytetin e Shkupit ose komunat në qy-tetin e Shkupit të cilat janë përfshirë në sistemin për trajtimin e pajisjes së mbeturinave, respektivisht ku kryhet mbledhja e pajisjes së mbeturinave.

Kryetari i komunës, komunës në Qytetin e Shkupit, Qytetit të Shkupit, formon edhe Komsion për të ven-dosur mbi ankesën e vendimit të miratuar nga inspe-ktori i autorizuar për mjedis jetësor dhe inspektori komunal i komunës, komunave në qytetin e Shkupit dhe qytetit të Shkupit

Ë. Menaxhim me bateritë dhe akumulatorët dhe bateritë dhe akumulatorët e mbeturinave

Me këtë Ligj rregullohen kërkesat për mbrojtjen e mje-disit jetësor të cilët patjetër duhet t’i mbushë bateritë dhe akumulatorët e mbeturinave gjatë prodhimit dhe lëshimit në treg të tyre në RM dhe trajtimi i baterive dhe akumulatorëve të mbeturinave që i përfshin dhe obligimet dhe përgjegjësitë e operatorëve ekonomikë dhe subjektet tjera të cilët marrin pjesë në procesin e prodhimit dhe lëshimit në treg të baterive dhe akumu-latorëve, kufi zimi i përdorimit të baterive dhe akumu-latroëve të cilët përmbajnë substanca të rrezikshme, rregulla për mbledhje, përpunim reciklim dhe largim të baterive dhe akumulatorëve të mbeturinave, si dhe kushte tjera për trajtimin e baterive dhe akumulatorë-ve, lajmërim dhe instrumente ekonomike për arritjen e qëllimeve nacionale për mbledhjen dhe përpunimin e baterive dhe akumulatorëve të mbeturinave.

Kryetari i komunës është i obliguar të:

- caktojë vende për vendosjen e enëve për mble-dhje të veçantë të baterive dhe akumulatorëve të mbeturinave në rajonin e komunës, komunës në qytetin e Shkupit dhe qyteti i Shkupit dhe

- оrganizon sisteme për mbledhje dhe deponim në kohë të baterive dhe akumulatorëve portativë të mbeturinave dhe dorëzimi i tyre për trajtim, për-punim dhe/ose reciklim.

Kryetari i komunës kryen këtë obligim në bash-këpunim me trajtuesin kolektiv dhe/ose trajtuesin individual me të cilët mund të organizojë mbledh-jen e veçantë të baterive të mbeturinave në rajonin e komunës, komunës në qytetin e Shkupit dhe qyteti i Shkupit përmes vendosjes së vendeve mbledhëse dhe qendrave. Vendet mbledhëse dhe qendrat mund të jenë të vendosura në hapësirat e poseduesve ose tregtarëve, në hapësirat e institucioneve edukati-ve-arsimore të cilat ekzistojnë në rajonet e komunës, komunës në qytetin e Shkupit dhe qytetin e Shkupit, në tregjet e gjelbërta ose tregje tjera të organizuara në veçanti, në sipërfaqet publike ose në vende tjera adekuate ku pritet që shfrytëzuesit përfundimtarë të lënë akumulatorë dhe bateri të mbeturinave duke pasur parasysh dendësinë e popullatës. Vendet mble-dhëse të vendosura në shkollat fi llore dhe të mesme të jenë të dedikuara vetëm baterive dhe akumulatorë-ve portative.

Këtë obligim kryetari i komunës mund t’a realizojë edhe në bazë të kontratës së lidhur me personin ju-ridik kolektiv dhe/ose me trajtuesin e pavarur. Kon-trata i rregullon të drejtat e ndërsjellta dhe obligimet e palëve të kontraktuara, kushtet dhe mënyra e ven-dosjes së mbledhjes së baterive dhe akumulatorëve të mbeturinave, mënyra e fi nancimit dhe mbulimi i shpenzimeve, mënyra e informimit të publikut dhe shfrytëzuesit përfundimtarë, si dhe çështje tjera me interes të përbashkët.

Kryetari i komunës, komunës në Qytetin e Shkupit, Qytetit të Shkupit, formon edhe Komsion për të ven-dosur mbi ankesën e vendimit të miratuar nga inspe-ktori i autorizuar për mjedis jetësor dhe inspektori komunal i komunës, komunave në qytetin e Shkupit dhe qytetit të Shkupit

F. Ligji për mbrojtjen e natyrës

Ligji për mbrojtjen e natyrës i rregullon specifi kat që kanë të bëjnë me mbrojtjen e lloj-llojshmërisë biolo-gjike, rajonale dhe vendore, mbrojtjen e trashëgimisë natyrore në dhe jashtë rajonit mbrojtës dhe mbrojtja e mineraleve dhe fosileve.

97Sipas Ligjit për mbrojtjen e natyrës, përgjegjësia nda-het midis MMJPH dhe komunave. Menaxhimi dhe monitorimi i rajoneve mbrojtëse me interes lokal (siç janë përmendoret e natyrës dhe park – pyjet) u janë deleguar komunave. Procedura formale-juridike për shpalljen e rajoneve mbrojtëse është locuar në nive-lin qëndror, por në procedurën për shpallje këshilli i NJVL dhe këshilli i qytetit të Shkupit kanë mundësi t’i paraqesin propozim MMJPH për shpalljen e rajonit mbrojtës.

1) Menaxhimi me rajonet mbrojtëse

Menaxhimi me parqet nacionale, në konform dispozi-tave ligjore kryejnë institucionet publike – parku na-cional, të themeluara nga ana e qeverisë së RM, bordi drejtues i këtyre institucioneve publike përbëhet nga pesë anëtarë dhe atë: dy përfaqësues së MMJPH, një përfaqësues nga NJVL dhe dy përfaqësues nga të punësuarit në institucionin publik- parku nacional.

2) Këshilla nacionale për mbrojtjen e natyrës

Ligji për mbrojtjen e natyrës propozon edhe themeli-min e këshillit nacional të natyrës si trup koordinativ dhe këshillëdhënës i qeverisë së RM dhe forumi mul-tisektor në të cilin do të diskutohet për çështjet më të rëndësishme që dalin nga dispozitat e këtij ligji. Ligji pa-rashikon përfshirjen e NJVL në punën e këshill it përmes përfaqësuesit të deleguar nga BNJVL (neni 145-147).

3) Dokumentet planifi kuese

Gjatë përgatitjes së dokumenteve zhvillimore strateg-jike, planifi kuese dhe programore nga ana e organe-

ve të pushtetit shtetëror ose këshillave të komunave, këshillat e komunave në qytetin e Shkupit dhe këshi-lli i qytetit të Shkupit të cilët mund të kenë efekte të konsiderueshme mbi natyrën, është e nevojshme që të bëhet vlerësimi i ndikimeve të masave dhe aktivite-teve të parashikuara me këtë lloj të dokumentit.

Për shkak të mbrojtjes së natyrës, dokumentet për rre-gullimin dhe shfrytëzimin e hapësirës përveç tjerash duhet të përmbajnë edhe harta shqyrtuese të rajone-ve mbrojtëse, të objekteve dhe paraqitjes hartografi -ke të vendbanimeve natyrore.

Dokumentet për shfrytëzimin dhe rregullimin e hapë-sirës që përfshin rajone mbrojtëse sillen pas mendi-mit të marrë nga MMJPH.

***

Decentralizimi i zbatuar në lëminë e kornizës ligjore dhe institucionale është hap i rëndësishëm drejt harmoni-zimit me standardet e BE, me çrast krijohen kushte të domosdoshme për shfrytëzimin e fondeve aderuese të BE-së. Sfi dë e vërtetë e absorbimit dhe zbatimit të kompetenceva të reja edhe më tej qëndron para nesh për një ballafaqim të suksesshëm me të, prioritet është përpunimi i kapaciteteve të admisntratës lokale si dhe investimi në përforcimin e forcës së saj operative.

Me këto zgjidhje ligjore NJVL fi tojnë instrumente të do-mosdoshme për përgatitjen e aktiviteteve politike, pla-nifi kuese dhe realizimin e aktiviteteve për përmirësimin e cilësisë së mjedisit jetsëor në territorin e tyre, si dhe me in-strumente për parandalimin e ndotjes së mjedisit jetësor.

98

Еnergjetika paraqet degë kryesore për zhvillim dhe avancim në R. e Maqedonisë, shtyllë përmes së cilës funksionojnë të gjithë sektorët në vendin

tonë. Energjia elektrike paraqet të mirë të përgjithsh-me për çdo qytetar në vendin tonë. Ndërsa përpjekja për siguri energjetike nuk është vetëm në nivel qën-dror, por edhe në nivel lokal ku komunat kanë kom-petencë dhe obligime në sigurimin e stabilitetit ener-gjetik.

Republika e Maqedonisë në vitet e kaluara në masë të madhe e miratoi rregullativën ligjore të nevojshme e cila e përfshin sektorin dhe atë përmes:

• Ligjit për energjetikë• Strategjisë për zhvillim të energjetikës• Strategjisë për efi kasitet energjetik

Gjatë defi nimit të sektorit energjetik në vendin tonë me përqindje më të madhe ndërmerren edhe burime alternative të energjisë para sa gjithash burimet për-trirëse si energji diellore nga era dhe uji.

Pastaj duhet të theksojmë se rrezatimi mesatar diellor në Maqedoni është për rreth 30% më i lartë nga vlera mesatare në vendet evropiane ndërsa temperaturat e ujit gjeotermal në pishinat gjeotermale në territorin e Republikës sonë është e lartë dhe mesatarisht për-mban midis 30 - 78°shkallë dhe për momentin, më së tepërmi shfrytëzohet për ngrohjen e serrave. Në Republikën e Maqedonisë në mënyrë aktive shfrytë-zohet edhe potenciali ujor për prodhimin e energjisë dhe në rrjedhë është hartimi i studimeve për shfrytë-zimin e energjisë nga era për rajonet në të cilat është më e përfshirë.

Shfrytëzimi i burimeve përtrirëse të energjisë dhe si-gurimi i pavarësisë energjetike në nivel lokal duhet të jetë prioritet i çdo komune. Pastaj një hap i rëndë-sishëm për sigurimin e pavarësisë energjetike bën pjesë në efi kasitetin energjetik.

Еnergjetika dhe efi kasiteti energjetik në nivel lokal

Kompetenca dhe obligimet e vetëqeverisjes lokale në lëminë e energjetikës dhe efi kasitetit energjetik në

përgjithësi rrjedhin nga rregullativa plotësuese ligjore e miratuar në periudhën 2011 – 2012,

Ligji për energjetikë

Me Ligjin për energjetikë nga viti 2006 dhe ndryshi-met nga 2008 janë miratuar prezumime dhe kushte për realizimin e efi kasitetit energjetik dhe promo-vimin e shfrytëzimit të burimeve përtrirëse të energ-jisë dhe çështje tjera të rëndësishme për energjetikën në nivel lokal. Një ndër qëllimet e Ligjit ishin edhe rritja e efi kasitetit energjetik dhe nxitja e shfrytëzimit të burimeve përtrirëse të energjisë. Me këtë këtë Ligj trajtohen këto aspekte të rëndësishme:

• Defi nicion i strategjisë dhjetvjeçare për efi kasitet energjetik;

• Planifi kimi lokal energjetik;

• Agjension i formuar për energjetikë;

• Përgatitja e masave për implementim të Direktivës për performansa energjetike të objekteve përfshi-rë edhe konsumi maksimal i lejuar i energjisë në varësi të llojit të objektit;

• Përcaktimi i apareteve për amvisëri në aspekt të shfrytëzimit efi kasi të energjisë;

• Аkreditim i trupave për vlerësim të përshtat-shmërisë;

• Vlerësim dhe ekzaminim i kërkesave për specifi ki-met teknike konform kërkesave të Bashkimit Evro-pian.

Ligji i ri për energjetikë është miratuar në vitin 2011 (Gazeta zyrtare nr. 16 prej 10.02.2011). Ligji është nën ingerencat e Ministrisë për ekonomi. Ligji u dha për kontrollë në Komisionin Evropian dhe është përcak-tuar se i njejti është në pajtueshmëri me kërkesat e Bashkimit Evropian. Me këtë Ligj janë rregulluar të gjitha veprimtaritë e lëmisë së energjetikës dhe si i tillë paraqet bazë e liberalizimit të tregut të energjisë elektrike. Në Ligjin për energjetikë kryhet transponim i 12 direktivave dhe 2 rregullative nga Legjislacioni i Bashkimit Evropian. Ajo që është e rëndësishme për vetë konceptin e efi kasitetit energjetik është se me Ligjn për energjetikë janë miratuar rregulloret lidhur me efi kasitetin energjetik:

ENERGJETIKA DHE EFIKASITETI ENERGJETIK 12

99Konform ligjit, komunat janë të obliguar të sigurojnë kushte për kryerjen e veprimtarive të ardhshme ener-gjetike me interes publik dhe me rëndësi lokale:

• Distribuim i gazit natyror; • Menaxhim me sistemin për distribuim të gazit

natyror; • Furnizimi i gazit natyror të shpenzuesve tari-

for; • Prodhimi i energjisë elektrike; • Distribuim i energjisë për ngrohje; • Distribuim i energjisë gjeometrale; • Furnizim me energji për ngrohje; • Furnizim me energji gjeometrale.

Në propozim të kryetarit të komunës, Këshilli i ko-munës miraton vendim për autorizimin për ndërtim të objekteve të reja për prodhimin e energjisë për ngrohje (neni 49).

Komuna në kuadër të kompetencës së saj për furni-zimin e shfrytëzuesve në rajonet e saj me energji gje-ometrale respektivisht për ngrohje duhet të krijohen kushte për kryerjen e veprimtarive distribuim dhe furnizim me energji, për deri sa prodhuesi mund t’a posedojë dhe menaxhojë me punën e instalimit pro-dhues dhe të kryejnë shitje të energjisë për ngrohje respektivisht energjisë gjeometrale.

Коncepti efi kasitet energjetik nënkupton 3 lëmen-jë kryesorë për mundësimin e shfrytëzimit efi kas të energjisë dhe atë në :

- Коntrollin dhe menaxhimin me konsumimin.- Përdorimi i masave-investime për efi kasitet energ-

jetik.- Аnaliza dhe matja e konsumimit dhe ri-investimi i

kursimeve nga rezultatet e arritura nga masat.

Lidhur me legjislativën ekzistuese, konceptet e efi ka-sitetit energjetik dhe menaxhimi me ndryshimet kli-matike janë përpunuar mirë dhe e përmbajnë bazën për implementimin e tyre, por në praktikë janë të ne-vojshme përpjekje të shumta dhe punë që në tërësi të impelemtohet koncepti i efi kasitetit energjetik. Për plotësimin e programeve dhe qëllimeve për efi kasitet energjetik në komunat në RM është e nevojshme të rerspektohen parimet ligjore të miratuara dhe trajtu-ara në Ligjin për energjetikë. Sipas këtij Ligji, komunat i kanë këto obligime:

• Hartimi i programeve 3 vjeçare për efi kasitet energjetik;

• Hartimi i analizave për konsumimin e energjisë elektrike;

• Оrganizimi i monitorimit mbi konsumimin e ener-gjisë;

• Sigurimi i kontrolleve periodike energjetike dhe çertifi kata për efi kasitet energjetik të ob-jekteve publike;

• Instalimi i kolektorëve diellorë për ujë të ngrohtë nëse kjo është ekonomike;

• Zbatimi i programeve për efi kasitet energjetik.

Për deri sa nenet e përmendura të këtij neni me të ci-lat në mënyrë të drejtpërdrejt dhe indirekte kanë të bëjnë me efi kasitetin energjetik.

Këshilli i komunës me propozim të kryetarit të ko-munës është i obliguar të miratojë Program për zh-villim të energjetikës së komunës (neni 132), për deri sa të dhëna për hartimin e Programit dhe planit për realizim të programit janë të obliguar të japin subjek-tet energjetike në territorin e komunës me kërkesë të komunës (neni 133).

Konform ligjit, komunat janë të obliguara të sigurojnë kushte për kryerjen e veprimtarive energjetike me in-teres publik dhe me rëndësi lokale:

• Distribuimi i gazit natyror; • Menaxhimi me sistemin për distribuim të gazit

natyror; • Furnizim me gaz natyror të konsumatorëve ta-

rifues; • Prodhimi i energjisë për ngrohje; • Distribuimi i energjisë për ngrohje; • Distribuimi i energjisë gjeometrale; • Furnizim me energji për ngrohje; • Furnizim me energji gjeometrale.

Në propozim të kryetarit të komunës, Këshilli i ko-munës merr vendim për autorizim për ndërtim të ob-jekteve të reja për prodhim të energjisë për ngrohje (neni 49).

Komuna në kuadër të kompetencës së saj për furni-zim të konsumatorëve në rajonin e tyre me energji për ngrohje respektisht me energji gjeometrale, duhet të krijojë kushte për kryerjen e veprimtarive distributive dhe furnizim me energji, për deri sa prodhuesi mund të posedojë dhe menaxhojë me punën e instalimit prodhues dhe të kryejë shitje të energjisë për ngrohje respektivisht energjisë gjeometrale.

Në nenin 132, në mënyrë më precize rregullohet efi kasiteti energjetik në nivel komunal dhe atë:

Politika e komunës për efi kasitet energjetik përdoret me Programin për avancim të efi kasitetit energjetik i cili duhet të jetë në pajtueshmëri me Strategjinë shtetërore për avancim të efi kasitetit energjetik.

100Programin e miraton Këshilli i komunës dhe ky ka të bëjë për 3 vite. Kryetari i komunës harton plan vjetor për re-alizimin e programit dhe raport për realizimin e planit për vitin paraprak dhe e parashtron deri te Këshilli i ko-munës për miratimin e tij.

Sfi dat e komunave të vogla në lëminë e efi kasitetit energjetik dhe energjetikës

• Një numër i vogël i komunave kanë të dhëna të mjaftueshme detajuese për konsumin energjetik të cilat shfrytëzohen për planifi kimin e EE.

• Mungesa e mjeteve fi nanciare për investime në energjetikë dhe EE është pengesë kryesore për implementimin e projekteve.

• Kapaciteti i ulët për menaxhment fi nanciar e gje-neron dhe komplikon problemin rreth numrit të vogël të ofertave për hua dhe përvojën e vogël të institucioneve fi nanciare të Maqedonisë për vlerësimin e aftësisë kreditore të komunave. Më-tej, komplikimi i dhënies së garancive për hua pa-raqitet për shkak të marrëdhënieve të pazgjidhura pronësore-juridike lidhur me tokën e cila është në pronësi shtetërore dhe private.

• Rejtingu i ulët ose mungesa e tij dhe mungesa për kapacitete menaxhimi në nivel lokal lidhur me EE krijon probleme për komunat rreth qasjes së treg-jeve ndërkombëtare për hua.

• Përforcimi i kapaciteteve të vetëqeverisjes lokale dhe krijimi i kuadrit profesional për implementi-min e dispozitave ligjore dhe programeve për EE në nivel komunal.

BNJVL në shërbim të komunave në kuadër të përforcimit të kapaciteteve komunale gjatë sigurimit të pavarësisë energjetike

Si përkrahje e obligimeve ligjore të pushteteve lokale BNJVL miratoi dokumente strategjike ,,Plan aksional për zhvillim të politkave të reja dhe promovim të inici-ativave lokale në menaxhim me ndryshimet klimatike 2012 – 2015” i njejti është i arritshëm në ueb-faqen e BNJVL-së. Me këtë plan aksional sigurohen masa pikërisht për përkrahjen e komunave në zbatimin e sfi dave të përmendura. Theks i veçantë nga ky plan aksional i vendoset Rritjes së Kapaciteteve për mena-xhment energjetik në nivel lokal. Efi kasiteti energjetik i objekteve në menaxhim të vetëqeverisjeve loka-le dhe menaxhimi me ekosistemet dhe planifi kimi i shfrytëzimit të tokës.

Pastaj patjetër duhet të përmendim se në BNJVL në mënyrë aktive funksionon komisioni për energjetikë i përbërë prej kryetarëve të zgjedhur si dhe trupit pro-fesional-rrjeti për energjetikë dhe efi kasitet energje-tik. Qëllimi kryesor i këtyre trupave është lobimi gjatë përfaqësimit të komunave në veprimtari lidhur me këtë degë, si dhe gjetja e zgjidhjeve për probleme të ndryshme nga veprimtaria. Si rezultat i aktiviteve të këtyre trupave në periudhën e kaluar BNJVL në bash-këpunim me UNDP-Maqedoninë, hartuan edhe inter-net aplikacion www.eeopstini.mk pikërisht për lehtë-simin e obligimeve ligjore të komunës e veçanërisht në pjesën e hartimit të analizave vjetore për konsu-mim të energjisë dhe Organizimi i monitorimit mbi konsumimin e energjisë.

101

Teknologjitë informatike komunikative padyshim e ndryshuan mënyrën e jetës: mënyrën në të ci-lën punojmë, mënyrën në të cilën e mbajmë biz-

nesin, mënyrën në të cilën komunikojmë, si e përdo-rim kohën tonë të lirë, si marrim informacionet tona. Jetojmë në kohë në të cilën demokracia, mirëqenia, zhvillimi, varen nga proceset globale informatike, veçanërisht nga interneti dhe ekzekutimi i serviseve në mënyrë elektronike. Informacioni paraqet resurs më të rëndësishëm, ndërsa dituria dhe mbindërtimi faktor të rëndësishëm për ndjekje dhe pranim të ndryshimeve dhe sigurisht për konkurencë.

Shoqëria informatike është rezultat i ndryshimeve të shpejta në zbatimin e teknologjive të reja informatike dhe komunikative. Zhvillimi i saj është defi nuar dhe përmendur në Planin Aksional të Bashkimit Evropian (European Action Plan 2011-2015) që paraqet pjesë të Agjendës Digjitale Evropiane 2020. Kjo agjendë është politikë kornizë dhe prijës i Bashkimit Evropian për shoqëri informatike. I promovon dhe avancon përfi ti-met që teknologjia informatike dhe komunikative i ka mbi ekonominë, shoqërinë dhe kualitetin e jetës. Të gjitha anëtaret e Bashkimit Evropian i zbatojnë masat e shënuara në këtë strategji, por edhe Maqedonia si kandidat i anëtares për Bashkim Evropian i themelo-jnë planet e tyre për zhvillim dhe hulumtim në lëminë e TIK në bazë të Planit Aksional të Evropës.

TIK paraqet elemente të domosdoshme në njësitë e vetëqeverisjes lokale që të mundësojnë dërgesë ku-alitative deri te qytetarët tanë. Me shfrytëzimin e saj mundësohet përkrahja e shërbimeve të jenë të arrit-shme, fl eksibile dhe të dërguara në kohë. Zhvillimi i TIK në nivel komunal është bazuar në partneritet/bashkëpunim midis BNJVL-së, komunave, sektorit ci-vil dhe privat, Qeveria dhe palët tjera të interesuara.

Jemi dëshmitarë të zhvillimit rapid të teknologjive informatike komunikative në botë. Maqedonia ka mundësi të madhe t’i kyçet këtij zhvillimi me hapa të shpejtë dhe strategjisë qartë të defi nuar dhe qëllimit me ç’rast do të përshpejtohet zhvillimi ekonomik, do të krijohet ekonomi stabile, do të nxitet konkurenca dhe do të zvogëlohet papunësia.

Zbatimi i TIK në nivel lokal e avancon kualitetin e shër-bimeve që i ofron komuna, por njëkohësisht i zvo-gëlon shpenzimet.

Në krijimin e modelit të ri të komunave të Maqedo-nisë mjaft i rëndësishëm është sigurimi i qasjes dhe shfrytëzimit të informacioneve nga sektori publik për qytetarët dhe krijimi i parakushteve për stimulim të online-komunikimit midis qytetarëve dhe komunës.

Ardhmëria është në zhvillimin e TIK. Sa më shpejtë t’a kuptoni, aq më mirë për ju, komuna juaj, qytetarët, bashkësia. Prandaj mos prisni. Menjëherë fi lloni me përgatitjen për miratimin e strategjisë për zbatim të TIK në komunën tuaj. Vetëm me planifi kim strateg-jik do të sigurohet rritje e sistematizuar dhe zhvillim i përshpejtuar në TIK, ndërsa me të edhe nxitja e drejt-përdrejtë dhe zhvillimi në lëmenjtë tjerë. Pasi që nga përvojat e deritanishme rezultatet fl asin se në nivel të BE-së, rreth 25% nga rritja e BPV dhe 40% nga rritja e produktivitetit është rezultat i përdorimit të TIK.

Еfektet do të jenë tejet të mëdha. Demokracinë do t’a ngreni në nivel të rëndësishëm. Do t’a rrisni trans-parencën e veçanërisht do t’a rrisni pjesëmarrjen e qytetarëve në procesin e vendim-marrjes. Do t’a rrisni efektivitetin dhe efi kasitetin e organeve të ad-ministratës komunale. Do të kontribuoni për ritjen e aktivitetit ekonomik. Do t’i tërhiqni investitorët. Do t’a përforconi dhe avanconi bashkëpunimin me sektorin afarist, organizatat jofi timprurëse.

Me zbatim të suksesshëm të TIK në komunën tuaj do të sigurohet:

- Qasje në informacionet 24 orë në ditë, shtatë ditë në javë për të gjithë të interesuarit

- Integrim të vetëqeverisjes lokale me ekonominë lokale

- Sigurim i shërbimeve të drejtpërdrejta dhe të shpejta për qytetarët dhe subjektet juridike

- Integrim i bazave të të dhënave, arritshmëria deri te to dhe komunikimi i mirë i brendshëm me ç’rast do të kursehet kohë, energji, para dhe do t’a rrisni kualitetin e shërbimeve

ZBATIMI I TEKNOLOGJISË INFORMATIKE-KOMUNIKATIVE (TIK)13

102- Informacionet dhe të dhënat për komunën tuaj,

të drejtat, obligimet, përgjegjësitë për punën tuaj, për buxhetin dhe për vendime tjera të rëndësish-me, programe, projekte etj.

- Transparencë e përgjithshme në punën e komunës

Për tërë këtë është i domosdoshëm integrimi i të gjitha sistemeve, ndjekja e informacioneve dhe ko-munikim efi kas i të gjitha niveleve. Sistemi juaj infor-matik duhet të përbëhet nga dy pjesë të integurara: intranet dhe internet.

Me intranet do të sigurohet lidhja e të gjithë të punësu-arve në komunë me ç’rast do të përforconi funksionet e brendshme administrative. Me internet mundësohet komunikimi me shfrytëzuesit e jashtëm, ndërsa të gjithë të punësuarit do të kenë qasje deri te ai përmes intranet-portalit, me ç’rast u mundësohet të shkëmbe-jnë të dhëna dhe informacione, dokumente etj.

Investimi në e-komunë do t’u mundësojë qasje të papenguar deri te shërbimet elektronike nga fusha e çdo qytetari tuaj, do të kontribuojë për zhvillim të shpejtë të komunës, do të shkurtohet koha e admi-nistrimit të shërbimeve dhe do t’a rrisë efi kasitetin, transparencën, efektivitetin në punën tuaj.

UEB-FAQJA

Çdo komunë domosdoshmërisht duhet të ketë ueb-faqen e saj. Është e rekomandueshme ueb-faqja të jetë mirë e dizajnuar, e lehtë për t’u kontrolluar për shfrytëzuesit dhe e azhuruar në kohë me informacio-ne më të reja. Krahas të dhënave kryesor për kornizën ligjore, statuti i informacioneve tjera për komunën, në ueb faqen mund të shpallen të gjitha vendimet e këshill it dhe kryetarit të komunës, si dhe informacio-net për ngjarjet më të rëndësishme nga komuna.

Njëkohësisht ueb-faqja paraqet edhe vegël për mënyrë më transparente, më të qartë dhe ekonomike për parash-trimin e informacioneve me karakter publik konform Ligjit për qasje të lirë deri te informacionet me karakter publik.

Ueb-faqja është vegël kryesore dhe më e rëndësish-me për ndryshimin e komunës suaj si e-komunë.

Posta elektronike (e-mail)

Me postë elektronike shpejtësia e bartjes së porosive është e pakrahasueshme me shërbimet e zakonshme postale. Pa marrë parasysh largësinë, letrat dhe doku-mentet arrijnë menjëherë. Kirsimi i kohës dhe parave është e madhe, ndërsa efektet të pakrahasueshme.

Ju rekomandojmë të vendosni praktikë që qytetarët në mënyrë elektronike t’u parashtrojnë pyetje, ndërsa ju të përgjigjeni me respekt, në kohë dhe në mënyrë

të argumentuar. Rekomandohet të gjitha shkresat zyrtare të fi rmosen edhe me nënshkrim elektronik, ndërsa me të garantohet autenticiteti i të dhënave dhe përcaktimi i identitetit të nënshkruesit.

Nënshkrimi elektronik

Në Maqedoni fi llon të krijohen kushte si në vendet e zhvill-uara evropiane qytetarët të mund që obligimet e tyre fi -nanciare t’i paguajnë në mënyrë elektronike nga shtëpitë e tyre (llogaritë për telefon, energji elektrike, ujë, mbeturi-na komunale etj) si dhe të parashtrojnë dokumente nga shtëpitë e tyre duke shfrytëzuar nënshkrim elektronik.

Për këtë është e domosdoshme të mbindërtohen dispozitat ligjore që do të garantojnë siguri në komu-nikacion, pastaj defi nim të saktë të procedurave për qasje deri te informacionet, të krijohen forma adekua-te elektronike, çertifi kata etj.

Në Maqedoni hyri në fuqi Ligji për të dhënat në for-më elektronike dhe nënshkrim elektronik. Me të mundësohet neni 1 nga ligji: ,,Me ligj rregullohet puna elektronike, e cila përfshin përdorimin e teknologjisë informatike dhe telekomunikative dhe përdorimi i të dhënave në formë elektronike dhe nënshkrimit ele-ktronik edhe në procedurat administrative, gjyqësore dhe në fi timin e paguar, përveç nëse nuk është pa-rashikuar ndryshe me ligj”.

Konform ligjit nënshkrimi elektronik paraqet mënyrë të rregullt të nënshkrimit të dokumenteve elektroni-ke dhe në përgjithësi mund t’a ndërrojë nënshkrimin në letër. Me ç’rast shfrytëzimi i nënshkrimit elektronik është mjaft i shprehur në furnizimet publike, në pa-rashtrimin e kërkesave deri te institucionet dhe nën-shkrimi i lejeve elektronike.

Harmonizim me kornizat ligjore

Ndjekja dhe harmonizimi me kornizat ligjore të cilat përfshijnë shfrytëzimin e TIK në shërbim të komunave është hap i rëndësishëm në funksionimin e çdo komu-ne në R.M.

Ligjet për menaxhim elektronik, komunikimet ele-ktronike, mbrojtja e të dhënave personale, tregtia ele-ktronike janë vetëm pjesë të cilat rregullojnë shfrytë-zimin e TIK në një komunë. Nevoja nga thellësimi dhe profesionalizmi dhe përforcimi i vazhdueshëm i kapa-citeteve të administratës tuaj është e pashmangshme duke pasur parasysh zgjërimin rapid të këtyre tekno-logjive të cilat marrin përfshirje gjithnjë e më të jërë në jetën profesionale dhe të përditshme.

Si përfaqësues të zgjedhur rol të veçantë dhe obligim duhet t’u paraqesë sigurimi i të dhënave personale të qytetarëve tanë. Çdo komunë duhet t’a respektojë

103këtë ligj, veçanërisht në pjesën e miratimit të rregull-ereve për mbrojtje të të dhënave personale e pastaj edhe zbatimi i tyre adekuat.

E-shërbime

Shërbimet elektronike janë kyçe për zhvillimin e TIK në nivel komunal. Zhvillimi i shërbimeve është bazuar në dokumentet strategjike në komunë, mbi bazë të partneritet/bashkëpunimit midis BNJVL-së, komuna-ve, sektorit civil dhe privat, Qeverisë dhe palëve tjera të interesuara.

Për përkrahjen e komunave në zhvillimin e TIK, BNJVL miratoi strategji për zhvillim të TIK-BNJVL 2011-2015. Me këtë strategji së bashku i shënojmë prioritetet dhe bazat për iniciativa kryesore me qëllim që t’i rri-sim kapacitetet e BNJVL-së që të mund që anëtareve të saj njëkohësisht dhe në mënyrë efi kase t’u ofrojnë shërbime elektronike. Me zhvillim të përbashkët do t’a anulojmë hendekun digjital midis komunave të zhvilluara dhe më pak të zhvilluara. Qëllimi i BNJVL-së është që njësitë e vetëqeverisjes lokale të ngrehen në e-komuna moderne të cilat do t’a arrijnë shkallën e zhvillimit të komunave të avancuara evropiane.

Vendosja e e-shërbimeve të përbashkëta në BNJVL

Prioritet i BNJVL-së është t’i zvogëlojë shpenzimet e NJVL përmes zhvillimit të përbashkët, menaxhimit dhe mundësimi i e-shërbimeve të cilat çdo komunë pavarësisht i administron. Ofron dhe promovon para qytetarëve. Aftësi kryesore e krijimit të shërbimeve të reja dhe më të sofi stikuara është mundësimi i qasjes deri te shërbimet përmes internetit, me shfrytëzimin e teknologjive të cilat lidhin front-offi ce kërkesa të shfrytëzuesve me back-offi ce sistemet për procesim të shërbimeve. Për këtë qëllim u ngre ueb-serveri në hapësirat e BNJVL-së ku janë vendosur të gjitha shërbi-met elektronike të cilat hostohen në emër të të gjitha komunave njëkohësishte dhe falas. Zhvillimi i e-shërbi-meve duhet të themelohet mbi procesin e planifi kimit strategjik, për këtë qëllim BNJVL në periudhën e kaluar ndihmoi në hartim e 15 TIK strategjive për vetëqeve-risjet lokale, ndërsa në kuadër të këtyre aktiviteteve hartoi edhe doracak të TIK strategjive , i njejti është i arritshëm në ueb-faqen e BNJVL-së. Hartimi i TIK stra-tegjive lokale është obligim i çdo komune të defi nuar në Strategjinë Nacionale për zhvillim të teknologjive elektronike komunikative me teknologjitë informatike.

Softuer për tokë ndërtimore (www.gradezno-zemjiste.mk) 2011

Konform Ligjit për tokë ndërtimore rrodhi obligimi që komunat të zhvillojnë softuer me të cilën vetëm në

mënyrë elektronike do të kryhen aukcione dhe për-mes së cilit do të mbajnë regjistrin e tyre elektronike dhe do t’a tjetërsojnë tokën e pandërtuar ndërtimore. BNJVL në bashkëpunim me USAID doli në vigjilje të komunave dhe e krijoi softuerin për tokë ndërtimore përmes së cilit të gjitha komunat në Republikë të cilat kanë marrë leje nga Ministria për transport dhe lidhje si dhe Qeveria e RM përmes Ministrisë për transport dhe lidhje mund t’a shfrytëzojnë falas.

Softueri për zhvillim lokal dhe ekonomik (www.ler.zels.org.mk) 2007-2008

Ky aplikacion i bazuar në internet paraqet bazë të të dhënave nga fusha e zhvillimit lokal dhe ekonomik në komuna. Aplikacioni u mundëson komunave t’i shpall in të dhënat e tyre kryesore për vetëqeverisjen lokale, strategjitë për zhvillim lokal dhe ekonomik, plane aksionale dhe projekte të ndryshme, dokumen-te zhvillimore dhe aktivitete të cilat zhvillohen në një-sitë e vetëqeverisjes lokale në RM.

Softuer për paraqitjen e problemeve në komuna 2010

Në bashkëpunim me USAID, BNJVL hartoi aplikacion të thjeshtë për online paraqitje të probleneve nga qy-tetarët në kompetencë të vetëqeverisjeve lokale. Ky aplikacion PARAQIT PROBLEM i arritshëm për të gjitha komunat të cilat janë të interesuara t’a përdorin dhe t’ua ofrojnë qytetarëve si formë e komunikimit të dre-jtpërdrejt elektronik me ta. Çdo komunë e cila është paraqitur për shfrytëzim tashmë ka vendosur aplika-cion të veçantë, të cilin komunat e integrojnë si modul në ueb faqet e tyre

Softuer për efi kasitet energjetik– ExCITE (www.eeopstini.mk) 2011

Konform Ligjit për energjetikë, komunat duhet të për-gatisin plane vjetore aksionale për energjetikë, anali-za vjetore të konsumimit të energjisë dhe organizimi i monitorimit të konsumimit të energjisë. Për këtë qëllim në bashkëpunim me UNDP u krijua dhe pro-movua aplikacion për efi kasitet energjetik – ExCite. Mirëmbajtjen e sistemit nacional e kryen BNJVL ndër-sa obligim i komunave është azhurimi minimal mujor.

Softuer për dispozita juridike lidhur me vetëqeverisjen lokale (www.legislativa.mk) 2012

Konform strategjisë për zhvillim të BNJVL-së u krijua vegël softuerike (ueb-faqja) në të cilën në mënyrë të shpejtë dhe të thjeshtë administrata komunale mund t’i marrë të azhuruara të gjitha dispozitat ligjore lidhur me vetëqeverisjen lokale.

104Softuer për ngjarjet kulturore dhe manifestimet kulturore historike (www.kulturni-nastani) 2012

Manifestimet kulturore dhe historike janë pasuri të çdo shteti, BNJVL në bashkëpunim me komunat mundësoi internet aplikacion i cili mundëson qasje të anëtareve të saj që t’i promovojnë vlerat kulturore personale. Me aplikacionin në fj alë komunat marrin mundësi që falas t’i informojnë qytetarët e Republi-kës së Maqedonisë dhe më gjërë me ngjarjet të cilat organizohen nga vetëqeverisjet lokale.

Përpjekjet e ardhshme për e-shërbime të përbashkëta

BNJVL edhe në të ardhmen do të vazhdojë t’u ndihmojë komunave në zhvillimin e e-shërbimeve të

përbashkëta. Krahas e-shërbimeve ekzistuese në pe-riudhën e ardhshme priten edhe këto zgjidhje softu-erike:

- Softuer për dhënien e lejeve ndërtimore dhe SMS sistem

- Sistem softuerik për dhënien e lejeve B-PIKN dhe elaborateve nga mjedisi jetësor

- Softuer për plane urbanistike- Regjistër i ndotësve në RM- Softuer për procedurë kundërvajtëse konform Lig-

jit për higjienë publike

105

Si rezultat i reformës së vetëqeverisjes lokale dhe procesit të decentralizimit, komunat e Maqedo-nisë ndërmorrën një numër të madh të kompe-

tencave nga pushteti qëndror, me ç’rast u krijua një vëllim i madh i përgjegjësive dhe obligimeve për komunat dhe bazë për një numër të madh të shërbi-meve publike që duhet të dërgohen deri te qytetarët në nivel lokal. Pastaj, në Maqedoni kemi vetëqeverisje lokale njëshkallëshe, që do të thotë se edhe komunat më të vogla, shumë shpesh ruralet dhe komunat e mëdha kanë kompetenca të njejta.

Për këto arsye edhe krijuesi i Ligjit për vetëqeverisje lokale në tekst ka parashikuar nen, i cili mundëson bashkëpunim ndërkomunal. Tashmë në vitin 2009 u miratua edhe Ligji për bashkëpunim ndërkomunal i cili në mënyrë më detajuese e rregullon këtë materie.

Коncepti i bashkëpunimit ndërkomunal (BNK) është i rëndësishëm sepse u tregua se është një ndër zg-jidhjet më adekuate për arritjen e qëllimit kryesor-si-gurim dhe dërgesë kualitative të shërbimeve publike të decentralizuara dhe sukses i procesit të decentrali-zimt. Në rastin me Maqedoninë, bashkëpunimi ndër-komunal nuk është vetëm instrument që do të sigu-rojë përmirësim të shërbimeve, por në të vërtetë do të mundësojë edhe dërgesë kryesore të shërbimeve, duke pasur parasysh atë që një numër i madh i komu-nave janë shumë të vogla dhe me resurse/kapacitete të dobëta fi nanciare. Në situata të caktuara BNK pa-raqet vegël të vetme që do t’u mundësojë komunave të dërgojnë disa nga shërbimet deri te qytetarët.

Njëkohësisht BNK është i rëndësishëm për zhvillimin e demokracisë dhe për lidhjen në nivel lokal për shkak të parimit të tij ,,qasje e barabartë deri te shërbimet”, kështu që të gjithë pranuesit e shërbimeve testohen në mënyrë të barabartë.

Bashkëpunimi ndërkomunal mund të defi nohet si aranzhman midis dy ose më shumë pushteteve loka-le për arritjen e qëllimeve të përbashkëta, sigurimin e shërbimeve ose ballafaqimin me porbleme të për-bashkëta. Termini ,,bashkëpunim ndërkomunal” ka të bëjë edhe me administratën e përbashkët, por edhe me marrëveshjen midis dy ose më shumë pushteteve lokale, ku një pushtet lokal është përgjegjës për dhë-

nien e shërbimit konkret ose shërbimeve, dhe të tjerët e shfrytëzojnë këtë shërbim ose shërbime konkrete.

Modele të ndryshme të bashkëpunimt ndërkomunal

Këtu duhet të theksohet se bashkëpunimi ndërko-munal si formë ligjore shfrytëzohet nga vetë fi llimi i zbatimit të procesit të decentralizimit. Shembuj më të njohur për këtë janë tre komunat: Vasileva, Bosillova dhe Novo Sella, të cilat nga vetë fi llimi fi lluan t’a pra-ktikojnë këtë formë, me ç’rast i zvogëluan shpenzimet dhe arritën t’a mbajnë nivelin e shërbimit ndaj qyte-tarëve të tyre. Pastaj vijuan edhe shumë forma të BNK dhe atë pothuaj se në të gjitha komunat.

• Dërgesë e përbashkët e shërbimeve

Ky model i bashkëpunimit ndërkomunal përfshin bashkëpunim afatgjatë në formë të subjekteve të për-bashkëta juridik (ndërmarrje, ente, asociacione, fon-dacione etj.). Këto trupe të përbashkëta udhëheqin me sigurimin e shërbimeve siç janë: mbrojtje nga zjarri, furnizim me ujë, furnizim me gas/energji për ngrohje, mirëmbajtjen e rrugëve, dërgim të shërbi-meve nga sfera sociale, kultura, sporti etj. Gjithashtu, mundtë përfshin bashkëpunim të resurseve për arrit-jen e qëllimeve të përbashkëta të bazës afatshkurte. Resurset që shoqërohen mund të përfshijnë resurse njerëzore, fi nanciare, makina dhe pajisje tjetër, kapa-citete informatike.

• Administratë e përbashkët

Vendosja e administratës së përbashkët mund të për-fshijë shumë fusha të ndryshme nga kompetencat komunale siç janë mbledhja dhe administrimi i tati-meve, planifi kim hapësinor (përfshirë këtu liçencimin e ndërtesave), ekzekutim të mbikëqyrjes inspektorale, revizion i brendshëm etj.

Shembull për këtë lloj bashkëpunimi është vendosja e zyrave të përbashkëta ose njësive organizative (sekto-re, seksione) me ç’rast të njëjtat kryejnë porosi të shër-bimeve në kompetencën e vet për dy ose më shumë komuna partnere. Praksa europiane tregon se format

BASHKËPUNIMI NDËRKOMUNAL14

106e administratës së përbashkët përfshijnë këshilla për bashkëpunim ndërkomunal si dhe komitete drejtuese edhe mbikëqyrëse. Vendosja administrative e zyrave ose njësitë organizative në të gjitha rastet është e drejtuar t’u shërbejë interesave të dy ose më shumë komunave. Në këtë rast duhet të theksohet se funk-sionimi i suksesshëm i administratës së përbashkët detyrohet ndër të tjera edhe në zhvillimin e shpejtë dhe zbatimin e teknologjisë informative në punën e komunave.

Shitje dhe blerje të shërbimeve ndërmjet pushteteve lokale

Ky model i BNK arrihet në situatë kur komuna më të forta administrative dhe fi nanciare sigurojnë shërbi-me të komunave më të dobëta për kompensim të ca-ktuar, dhe mund të përfshijë edhe administratë (p.sh. planifi kim) dhe sigurimin e shërbimeve (p.sh. mirëm-bajtja e rrugëve). Shitja dhe blerja e shërbimeve ndër-mjet komunave paraqet rast klasik që ka për qëllim të arrijë racionalitet ekonomik në dërgesën e shërbi-meve dhe qëllimeve. Në disa raste, ky model mund të jetë në bazë provuese.

Planifi kim dhe zhvillim i përbashkët

Planifkimi dhe zhvillimi i përbashkët shfrytëzohet në fushat ku një komunë për shkak të mungesës së re-surseve nuk mund që vetë t’i menaxhojë detyrat siç janë zhvillimi ekonomik, zhvillimi i turizmit, mbrojtja e mjedisit jetësor etj.

Financim i përbashkët

Financimi i përbashkët praktikohet kur kërkohet ng-jitja e fondeve me më shumë komuna fqinje të cilat shoqërohen bashkërisht për t’a ndarë barën e fi nan-cimit.

Kjo do të thotë se dy ose më shumë partnerë i shoqërojnë resurset e tyre dhe bashkërisht ndër-marrin vendim për investim. Përfi tim tjetër nga kjo formë e bashkëpunimit është ajo që të gjithë rreziqet shoqëruese ndahen nga partnerët dhe sipas saj ajo rrit kthimin e pritur të investimit.

Përfi time nga bashkëpunimi ndërkomunal

Përfi timet e përbashkëta të cilat më shpesh rezultojnë në hyrje të partneritetit ndëkomunal janë:

• Kursim të shpenzimeve (ekonomia vëllimore) që mundësohet nëpërmjet kontributit të secilit nga komunat partnerike nga resurset njerëzore, fi nan-ciare, teknologjike, materiale dhe infrastrukturore;

• Zmadhim të nivelit të efi kasitetit dhe efektivitetit të NJVL-ve në sigurimin e shërbimeve të caktuara nëpërmjet bashkëpunimit vullnetar me komunat fqinje;

• Alternativa e formimit të shumë njësive të mëdha organizative të vetëqeverisjes lokale;

• Shërbim kualitativ dhe në kohë të duhur të klien-tëve, transparencë dhe llogaridhënie;

• Ndarje të roleve, përgjegjësive, rreziqeve, kontrolli dhe përfi timet;

• Bashkëpunimi ndërkomunal mundëson dhe kor-nizë të mirë për transfer të teknologjive të reja, por gjithashtu edhe për transfer të menaxhmentit pu-blik dhe know-how ndërmjet pushteteve lokale;

KORNIZA JURIDIKE PËR BASHKËPUNIM NDËRKOMUNAL NË MAQEDONI

Mundësia për bashkëpunim ndërkomunal është dhënë në nenin 14 nga Ligji për vetëqeverisje lokale (Gazeta Zyrtare e R.M-së, nr. 28/2004) por edhe në Li-gjin pët bashkëpunim ndërkomunal (Gazeta Zyrtare e R.M-së, nr. 79/2009).

Sipas ligjit të lartpërmendur, bashkëpunimi ndërko-munal mund të realizohet nëpërmjet:

1. Formimit të trupave për bashkëpunim ndërkomu-nal

- Trup dhe komision i përbashkët punues dhe

- Trup i përbashkët administrativ dhe

Themelimi i shërbimeve të përbashkëta publike

- Ndërmarrja e përbashkët publike,

- Institucioni i përbashkët publik.

2. BNK të realizohet edhe përmes lidhjes së kontrata-ve për:

- Bashkimin e fi nancave, materialeve dhe mjeteve tjera,

- Kryerje e punëve të caktuara nga ana e një komu-ne për një komunë ose shumë komuna tjera.

Si faktorë plotësues nxitës, që do t’i inkurajojnë komu-nat të vendosin BNK janë edhe:

• Pritjet e qytetarëve për dërgesë të pasuruar dhe të përmirësuar të shërbimeve,

• Procesi i decentralizimit fi ksal, i cili do t’i rrisë mundësinë për menaxhim të pavarur me resurset komunale, qasje deri te tregu i kapitalit dhe fi nan-cimi i përbashkët i projekteve investuese,

• Kërkesa e rritur për partneritete publike-private dhe zgjërimi i shërbimeve ndaj sektorit privat dhe sektorit të OJQ,

107• Procesi i zhvillimit të barabartë rajonal, për të ci-

lin është e nevojshme qasje për planifi kim, pro-gramim dhe krijim të projekteve dhe zbatimi i tyre,

• Procesi i zhvillimit rural dhe zbatimi i qashes LEA-DER, për të cilin është e nevojshme vendosje e grupeve lokale aksionale në territor me së paku 10.000 banorë,

• Integrim në BE dhe shfrytëzimi i instrumenteve para-aderuese (IPA), duke pasur parasysh faktin se partneritetet dhe projektetet me vëllim më të madh preferohen gjatë fi nancimit dhe për shkak të asaj se komunat e vogla duhet të bashkëpunojnë.

LEKSIONET E MËSUARA DHE PRAKTIKA E SUKSESSHME PËR PËRSËRITJE

Në bazë të përvojës për arritjen e një bashkëpunimi të suksesshëm, pushtetet lokale duhet të jenë më proaktive, fl eksibile dhe të durueshme, të mendojnë edhe jashtë kornizave të kufi njëve të tyre, themelisht t’i studijojnë opsionet të zgjedhin programe reale, t’u kushtojnë vëmendje punëve të vogla, të fokusohen në kursimin e shpenzimeve dhe të mësojnë nga ga-bimet. BNK që nga vetë fi llimi duhet të jetë gjithpër-fshirëse dhe t’i përfshijë të gjitha palët e interesuara të përfshira në procesin e vendim-marrjes. Është e domosdoshme përkrahja e bashkësisë së donatorë-ve, (që realisht ende ndodh) dhe pushteti qëndror me ndihmën e lehtësimit nga ekspertët dhe lehtësimi fi -nanciar (që edhe pse është parashikuar me Ligjin për BNK, nuk ka implementim real). Faktor i rëndësishëm inkurajues është edhe ndarja e përvojave të suksessh-me dhe shkëmbimi i drejtpërdrejt të përvojave.

Në vazhdim, shkurtimisht janë paraqitur dy praktika të suksesshme të bashkëpunimit ndërkomunal (dy modele të ndryshme të BNK) prej të cilave rrodhën rezultatet e suksesshme dhe arritjet në dërgesën e përbashkët të shërbimeve publike të decentralizuara.

Praktika 1. Administratë e përbashkët midis komunave Vasilevë, Bosillovë dhe Novo Sellë. Тre komunat fqinje, të barabarta me madhësi (Vasileva, Bosillova dhe Novo Sella) vendosën seksione të përbashkëta administrative për urbanizëm, mbledhja e tatimeve dhe mbikëqyrja inspektive në bazë të kontratës për ndarjen e shpenzimeve, menaxhim, mbikëqyrje dhe kontrollë të dërgesës së shërbimeve. Seksioni për urbanizëm është vendosur edhe menaxhim nga ana e njërës komunë, seksioni për mbledhje dhe regjistrim të tatimeve nga një komunë tjetër dhe seksioni për mbikëqyrje inspektive nga komuna e tretë. Të hapura për qendra shërbyese të qytetarëve në të gjitha 3 komunat me strukturë

adekuate organizative dhe përshkrim i vendit të punës të të punësuarve, janë përpunuar broshura informative për qytetarët dhe pyetësor për ekzaminimin e mendimit të qytetarëve për atë sa janë të kënaqur nga shërbimet. Nevoja e përbashkët nga eksperti i teknologjive informatike dhe inspektori për revizion të brenshëm fi nanciar rezultoi me emërimin e nëpunësve të përbashkët shtetëror me kornizë të saktë ligjore për dërgesën e shërbimeve ndaj tre komunave në veçanti. Gjithashtu, në mënyrë adekuate u rregullua edhe përdorimi i pajisjes së përbashkët informatike, rrjetëzimi pa tela dhe automjetet për shkak të mobilizimit më të mirë.

Arritjet nga lëmia e BNK midis Vasilevës, Bosillovës dhe Novo Sellës u shpërblyen në vitin 2008, si praktika më të mira në kategorinë e kualitetit të përmirësuar të dërgesës së shërbimeve lokale nga ana e Këshillit të Evropës, BNJVL-së, Agjensionit Evropian për përtrirje, USAID dhe MVL.

Praktika 2. Shitja dhe blerja e shërbimeve (Bërvenica dhe Tetova dhe Çashka dhe Velesi)

Komunat rurale Bërvenica dhe Çashka përmes kontratës për shitje dhe blerje të shërbimeve ven-dosën BNK me komunat urbane fqinje Tetovën dhe Velesin në lëminë e administrimit të tatime-ve lokale. Në bazë të kësaj kontrate, seksionet tatimore të vendosura në dy komunat urbane përmes nëpunësve shtetërorë të tyre, si dhe ka-pacitete tjera që i kanë, ndërsa për kompensim të caktuar fi naciar i kryejnë aktivitetet e kontraktu-ara nga lëmia e administrimit tatimor për nevojat e dy komunave rurale. Për shkak të funksionimit të suksesshëm të këtij bashkëpunimi UNDP me ndihmë fi nanciare dhe të ekspertëve siguroi lidh-je rrjetore midis komunave partnere me ç’rast në çdo kohë komunat rurale kanë këqyrje të drejt-përdrejt në softuerin me të cilin mbahet regjis-tri komunal i debitorëve tatimorë, si dhe procesi i pagesës së tatimeve. Përmes këtij modeli BNK dy komuna rurale përveç që e përfi tuan mena-xhimin e përmirësuar të tatimeve lokale njëkohë-sisht i plotësuan edhe kriteret për hyrje në fazën e dytë të decentralizimit fi skal.

108

„Marrëdhëniet me publikun janë funksion menax-hues i cili kontribuon për vendosjen dhe mbajtjen e kanaleve të ndërsjellta të komunikimit, mirëkup-timit, pranimi dhe bashkëpunimi midis organi-zatës dhe grupeve të saj të publikut, përfshin me-naxhim me problemet ose çështje të rëndësishme, i ndihmon kryesisë të informohet për mendimin publik dhe të reagojë për të, e defi non dhe the-kson përgjegjësinë e kryesisë t’i shërbejë interesit publik dhe shërben si sistem i paralajmërimit që ndihmon të parashikohen trendet, dhe gjithashtu, si vegla të tyre kryesore i shfrytëzon hulumtimet dhe teknikat e drejta etike të komunikimit”

Reks Harllou, (1976)Themelues i Shoqatës Amerikane

për marrëdhënie me publikun

Marrëdhëniet me publikun konsiderohen për risi nga fi llimi i shekullit njëzet, edhe pse fi llimet paraqiten që te popujt e lashtë, veçanërisht në Greqinë antike dhe në Romën e lashtë, kur popullit i është ndikuar me porosi të ndryshme të drejtuara nga aparati shtetëror ose përmes reklamës personale. Nuk ka qenë e mun-dur të ekzistojë Qeveri pa këshilltarë, të cilët e kanë sonduar mendimin publik, i kanë shpjeguar rezulta-tet nga hulumtimet e mendimit dhe kanë këshilluar strategji. Në Revolucionin Francez, kur në të vërtetë edhe vendoset nocioni ,,mendim publik”, në masë të madhe është shfrytëzuar teknika e marëdhënieve me publikun për formëzimin e mendimit publik, siç janë: librat, gazetat, skenat, rregullimi i fl okëve, si prijëse e lobimit modern, me qëllim sigurimi të përkrahjes së publikut për pranimin e Kushtetutës. Kryetari Ruzvelt është shembull i shkëlqyeshëm për komunikim kuali-tativ me publikun, prandaj mund të konsiderohet për burrë shteti i parë, politikan, i cili ka përkrahur nevojën nga marrëdhëniet me publikun, ndërsa Henri Ford, i cili prej vitit 1908 personalisht punon në publicitet, në pikëpamje të promovimit të industrisë personale au-tomobilistike. Hulumtimet e mendimit publik bëhen gjithnjë e më të rëndësishme. prandaj, në vitin 1930,

Xhorxh Gallup ka fi lluar praktikën e tij në hulumtimin e mendimit publik, dhe paraqitet agjensioni i parë i specializuar për fushata politike (1933) në San Francis-ko. Në vitin 1947, në Çikago është themeluar Shoqata Amerikane për marrëdhënie me publikun, me seli në Nju Jork. Më 1 maj 1995, është themeluar Shoqata Ndërkombëtare për marrëdhënie me publikun me seli në Zhenevë. Kontribut i veçantë për marrëdhë-nie me publikun ka edhe Instituti për marrëdhënie me publikun me seli në Londër. Për etablimin e pro-fesionit marrëdhënie me publikun kontribuon edhe Kodi për sjellje profesionale të IPRA, të miratuar në muaj 1961, në Kuvendin Gjenera në Veneci dhe Kodi i Athinës nga 1965, që bazohet në parimet e Dekla-ratës së përgjithshme për të drejtat e njeriut. Në vitin Во 1985, rreth 150 universitete dhe kolexhe në SHBA ofrojnë programe komplete arsimore për marrëdhë-niet me publikun, ndërsa në 400 shkolla tashmë ekzis-tojnë kurse të specializuara. Shumë shoqata profesio-nale vendosin kritere, kode dhe kushte për akreditim të anëtarëve.

E gjithë kjo tregon për faktin se marrëdhëniet me publikun nuk janë lëmi e margjinalizuar dhe e pane-vojshme e observimit dhe praktikimit në organizatat dhe institucionet (përfshirë edhe vetëqeverisjen loka-le). Përkundrazi ato edhe në vendin tonë bëhen një segment i rëndësishëm në trasimin e suksesit të një institucioni (komunës). Jemi të vetëdijshëm për fak-tin se çdo qëllim që do t’a vendosim para nesh është shumë më thjeshtë t’a realizojmë për deri sa siguroj-më përkrahje paraprake dhe mirëkuptim nga publiku jonë, se sa në rrugën e realizimit të ballafaqohemi me publikun kundërshtues ose ndoshta publik indiferent ose apatik. Që t’i realizojmë qëllimet e parashikuara dhe programet është e nevojshme përgatitje në të cilën do t’a ballafaqojmë vizionin tonë me vizionin e publikut që n’a tangon. Teoritikisht, kjo mund të tin-gëllojë thjeshtë, por në realitet punët lëvizin ndryshe dhe rruga e ndërtimit të besueshmërisë së ndërsje-lltë, mirëkuptimi dhe bashkëpunimi është afatgjatë dhe kërkon vazhdimësi. Përkundër kësaj, në kushtet e produkimit edhe në gabimin më të vogël kjo besu-

MARRËDHËNIE ME PUBLIKUN DHE PJESËMARRJA E QYTETARËVE15

109eshmëri shpejtë shembet dhe rruga e fi timit të saj të sërishëm është edhe më e gjatë dhe e rëndë. Ndosh-ta prandaj edhe në literaturën për marrëdhënie me publikin, si fj alë kyçe, më së shpeshti vërehen: per-ceptimi, hulumtimi, analiza, parashikimi, plani, gru-pet qëllimore, publiku, mendimi publik, gatishmëria, kredibiliteti, mirëkuptimi i ndërsjelltë, transparenca, imazhi korporativ.

Marëdhëniet me publikun duhet t’i ndihmojnë ko-munës në realizimin e qëllimeve të saj, për ç’arsye ajo është e detyruar të zhvillojë komunikim efi kas me publikun më të lloj-llojshme, duke fi lluar nga të punë-suarit, banorët e komunës, ekonominë. Ministritë, sh-kollat, policinë, sektorin joqeveritar, organizatat e hu-aja dhe vendore, mediat (nacionale dhe lokale). Ajo që komuna duhet t’a ndajë me grupin e saj qëllimore, para se gjithash është promovimi dhe realizimi i vizio-nit të saj, programi, strategjia dhe rezultatet e arritura. Komuna në të vërtetë kërkon përkrahje, miratim pse korigjim të qëllimeve të saj të vendosura, që duhet të themelohet dhe të rrjedh nga informacioni kthyes që e ka marrë nga komunikimi i vendosur me grupet qëllimore.

Коmunikimet si esencë e marrëdhënieve me publikun nuk janë proces afatshkurtë, por i vazhdueshëm dhe afatgjatë. Komunikimi i mirë nuk nënkupton qarkull-im të njëanshëm të informacioneve ndaj publikut. In-formacioni patjetër duhet të jetë i dyanshëm. Në të vërtetë, ka të bëjë me interes individual, të cilat janë të njejta ose të ngjashme te grupi i caktuar i njerëzve në emër të interesit të përbashkët. Pikërisht për sh-kak të kësaj, siç përmendëm e domosdoshme është që gjatë zhvillimit të marrëdhënieve me publikun në nivel të vetëqeverisjes lokale njëherë qartë të përkufi -zohen grupet qëllimore dhe të përcaktohen interesat e tyre. Vetëm në këtë mënyrë pushtetet lokale mund të zbatojnë dhe të mbajnë politikë të suksesshme të komunikimit me publikun nga e cila mund të priten efekte pozitive.

Personi për marrëdhënie me publikun

Marrëdhëniet me publikun realizohen me ndihmën e ,,ndërmjetësuesve” – përfaqësuesit nga institucioni (komuna), të cilët duhet të ballafaqohen me publikun e ndryshëm të cilit i drejtohen, respektivisht publikut me të cilin duan të bashkëpunojnë si dhe publikun që prej tyre kërkon llogaridhënie dhe publikun në punë. Në këtë marrëdhënie ata kanë përgjegjësi të madhe si ndaj komunës, ashtu edhe ndaj grupeve qëllimore. Këta janë persona për marrëdhënie me publikun të cilët shkurtimisht janë emëruar si PR per-sona. PR i mirë është ,,i padukshëm”. Përmes vepri-mit të tij, marrëdhënia e mirë me publikun i zbaton qëllimet institucionale të komunës në politikë reale,

pranueshme publikisht dhe siguron mirëkuptim të komunës me publikun e jashtëm. Për dallim të ndo-dhive ndërkombëtare në fushën e marrëdhënieve me publikun në kornizën ligjore, si pjesë e sistemati-zimit të shërbimeve shtetërore jep një drejtim të ri të zhvillimit të këtij, për ne një profesion ende të ri. Për dallim nga personi për marrëdhënie me publikun, një numër i madh i institucioneve kanë edhe zëdhënësin e tyre. Roli i tij, është t’a bartë qëndrimin që parapra-kisht ka ndërtuar institucioni (komuna) dhe atë më së shpeshti përmes mediave ose grupeve qëllimore të caktuara. Zëdhënësi, para se gjithash duhet të ketë aftësi retorike, sepse paraqet person të komunës. Për dallim nga zëdhënësi, personi për marrëdhënie me publikun më së shpeshti vepron pas perdes, e cila duhet t’i analizojë treguesit, me kujdes t’ a stu-djojë mendimin publik dhe të përpunojë programe për veprim ose reagim që do të barten, të paraqiten para publikut. Roli i zëdhënësit të institucionet , or-ganizata mund t’a ndërmerr person që ka autoritet dhe kredibilitet në mjedis (kryetari, drejtori, kryetari i trupit administrativ, person mediatik). Pëvojat që i merr personi për marrëdhënie me publikun në orga-nizatë paraqet pasuri të informacioneve që i mbledh gjatë punës së tij dhe janë mjaft të rëndësishme për çdo organizatë

Roli i rëndësishëm që kanë personat për marrëdhë-nie me publikun e identifi kuan më shumë komuna në vendin tonë në periudhën e kaluar nga vendos-ja e decentralizimit të pushtetit në vend dhe në ko-munën e tyre emëruan person të këtillë. Gjendja e dobët fi nanciare e pushtetit lokal shprehet edhe në këtë pjesë punës administrative, për ç’arsye personat e këtillë më së shpeshti u emëruan vetëm në komu-nat e qyteteve. Në vitin 2012, BNJVL bëri Studim për aktivitetet e PR personave në komunat në RM, e cila mes tjerash tregon se gjendja e pushteteve lokale lid-hur me angazhimin e PR personave dhe ndërmarrja e aktiviteteve në lëminë e marrëdhënieve me publikun në komuna, në vazhdimësi përmirësohet. Kjo rrjedh nga fakti se publiku (veçanërisht mediat) në mënyrë më intensive kërkojnë informacione për planet dhe për realizimin e aktiviteteve të pushteteve lokale, të cilave komuna patjetër duhet t’u përgjigjet. Çdo lloj heshtjeje e komunës, krijon fushë për krijimin e spe-kulimeve nga pala tjetër dhe prezantim të pavërteta-ve, të cilat mund që në përqindje të madhe t’i bëjnë dëm komunës ose të individëve të caktuar në të. Prandaj komuna çdoherë duhet të jetë e hapur për bashkëpunim. Ajo duhet e para të inicojë bartje të in-formacioneve ndaj publikut, të sublimojë dhe t’a ana-lizojë atë me ç’rast i tregon publikut dhe e ndërton politikën dhe strategjinë e saj.

Duke u nisur nga nevoja evidente nga ,,ballafaqimi” i personave për marrëdhënie me publikun me grupet qëllimore(qytetarët, mediat bashkësia afariste) BNJ-

110VË në dhjetor, 2007, formon Rrjetin për marrëdhënie me publikun të komunave, që i përfshiu personat për marrëdhënie me publikun, zëdhënësit dhe personat që kryejnë këtë funksion në pushtetin lokal. Qëllimi i këtij rrjeti është shkëmbimi më intensiv i ndërsjelltë i informacioneve të komunës, shkëmbimi i përvoja-ve, ideve, praktikës së mirë, informaione dykahëshe midis BNJVL-së dhe komunave, por edhe avancimi i këtyre kuadrove, që është e domosdoshme nëse marrim parasysh dinamikën me të cilën zhvillohet ky profesion. Gjithashtu, qëllimi i rrjetit është që të aderohet në promovimin e nevojave, problemeve dhe sukseseve të pushteteve lokale, të paraqitura si një tërësi e përbashkët në RM. Në kuadër të saj janë zbatuar trajnime për mbindërtim të kapaciteteve të këtyre personave, ndërsa kjo tendencë do të va-zhdojë edhe në të ardhmen. Trajnime të ngjashme, do të ishin në dobi edhe për kryetarët e komunave, kryetarët e këshillave si dhe ekipit tjetër udhëheqës në komunat. Kuptimi i mirë i rëndësisë së fuqisë të informacioneve, nevojës nga plasimi i tij, por para se gjithash aftësia të bartet para publikut, respektivisht si të formulohet dhe në atë mënyrë të parashtrohet, paraqet parakusht të rëndësishëm për punë të suk-sesshme të një komune, respektivisht bashkëpunim i suksesshëm me banorët e saj, përfaqësuesit e bash-kësisë lokale afariste, përfaqësuesve të institucione-ve, të mediave (nacionale dhe lokale), përfaqësuesit e pushtetit qëndror, respektivisht të të gjithë qyte-tarëve.

Коmunikimi me qytetarët, të çdo kryetari të komunës ose anëtari të këshillit është më shumë se e domos-doshme. Prandaj është e nevojshme të përcaktohen metoda dhe vegla me të cilat do të vendoset ky ko-munikim, me qëllim që të jetë i suksesshëm. Pastaj nuk rekomandohen improvizime, por Strategji e de-fi nuar e komunikimit të komunave dhe Plani aksional në të cilat në mënyrë precize do të përcaktohen qëll-imet, grupet qëllimore, metodologjia, si dhe fazat e evaluimit dhe analizat e mendimit të qytetarëve për aktivitetet e komunës.

Raporti vjetor

Mjaft e rëndësishme për komunën do të ishte ven-dosja e praktikës së botimit të raportit vjetor për punën e njësisë së vetëqeverisjes lokale. raporti do të ishte në formë të publikimit ose CD, të publikuara në numër të mjaftueshëm ekzemplarësh dhe të distribu-ara deri te çdo amvisëri. Publikimi nuk duhet të jetë luksoz. Është e mjaftueshme kjo t’a pasqyrojë vullne-tin e puhtetit lokal për përgjegjësinë para qytetarëve. me raportin vjetor qytetarët do të marrin llogaridhë-nie për punën e të zgjedhurve të tyre për realizimin e premtimeve të tyre, për shpenzimin e parave të tyre si debitorë tatimorë, por të të fi tojnë edhe mundësi t’i

lexojnë planet dhe vizionet për komunën për periu-dhën e ardhshme.

Seanca të hapura të këshillit të komunës

Nga dobia për komunën do të ishte seancat e këshill it të komunës të hapura për publikun. Individët e inte-resuar dhe grupet e qytetarëve kanë të drejtë t’a ndje-kin këshillin. Pas lajmërimit paraprak është e rekoman-dueshme t’u jepet mundësi e qytetarëve të interesuar t’u drejtohen këshillit që t’i parashtrojnë qëndrimet e tyre lidhur me çështjet që janë me interes të madh për ta (si p.sh. për planet urbanistike detajuese) dhe të përpiqen të marrin përkrahje nga anëtarët e këshillit. Radio e drejtpërdrejtë dhe transmetim televiziv, ose emitim i inçizimit të seancave të këshillit, janë mënyrë më moderne për informimin me publikun lidhur me punën e pushtetit lokal, por, me ç’rast këshilli duhet të mbajë llogari që transmetimi i këtillë para publikut të mos keqtrajtohet nga individë për qëllime personale ose promotive partiake.

Ditë e hapur për pranim

Kontaktet e drejtpërdrejta me qytetarët janë mundë-sia më e mirë për komunikim të drejtpërdrejtë të pushtetit lokal me popullatën. Kjo vegël deri më tani më së shumti është e dobishme për kryetarët e ko-munave, por ekziston mundësia të shfrytëzohet edhe nga ana e përfaqësuesve të këshillit, veçanërisht për diskutim për çështjet e rëndësishme të cilat do të duhet të vendosen në seancën e këshillit. Publiku duhet të jetë i informuar për ditët dhe terminet në të cilat mund të takohen të zgjedhurit e tyre në pushte-tin lokal. Në takime me kryetarët e komunave është e rekomandueshme të marrin pjesë edhe përfaqësuesit e administratës komunave, të ndërmarrjeve publike ose shërbime tjera publike të themeluara nga komu-na, në varësi të temës së bisedës. Në këtë mënyrë, qytetarët të marrin përgjigje precize dhe të qarta pa qenë të dërguar në institucione tjera.

Коmunikim me mediat

Me Ligjin për vetëqeverisje lokale (,,Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë” nr. 05/02) organet e ko-munës, komisionet e këshillit dhe shërbimet publike të komunës janë të obliguar pa kompensim t’i infor-mojnë qytetarët për punën e tyre, si dhe për planet dhe programet që janë të rëndësishme për zhvillimin e komunës. Gjithashtu, komuna është e obliguar që qytetarëve t’u mundësojë qashe ndaj

informacioneve kryesore për shërbimet që u’a sigu-ron. Në shoqërinë bashkëkohore komunikative me mediat është mjaft e rëndësishme që për shkak të

111fuqisë së tyre tejet të madhe në krijimin e mendimit publik. Obligim i komunave është të sigurohet qasje e lirë deri te informacionet që janë të rëndësishme për qytetarët sepse ndikojnë në kualitetin e jetës së tyre. Një ndër mënyrat më efi kase për informim të qytetarëve në komunë janë ueb faqet komunale, por gjithashtu janë edhe mediat e shkruara dhe elektro-nike. Me qytetarët përmes mediave mund të komuni-kohet në mënyrë të drejtpërdrejt, me paraqitje publi-ke, pres-konferencave, intervistave etj dhe në mënyrë indirekte me kumtesa zyrtare për publikun, letra deri te lexuesit, demant, hapësirë e paguar etj. Për shkak të rëndësisë së informacioneve në normë kushtetu-ese dhe ligjore janë ndërtuar standerdet me të cilat garantohet: liria e qasjes ndaj informacioneve, liria e pranimit dhe të bartjes së informacioneve, liria e të fo-lurit, paraqitja publike dhe informimi publik. Përfaqë-suesit e komunës, në paraqitjet publike duhet të jenë bindëse dhe të dinë t’i dërgojnë porositë e vërteta që do të kenë efekt te qytetarët. Në bazë të hulumtime-ve paraprake, analizës, defi nimit të grupeve qëllimore dhe vlerësimet duhet të caktohen në mënyrë precize temat e bisedës, fj alimi joverbal, dhe pamja. Në pa-raqitje duhet të jetë i qartë, preciz, i kuptueshëm të shfrytëzohen argumente të themeluara në fakte, të mos shfrytëzohet zhargon, të mos përdorin fj alë fye-se, të mos gjestikulohet, veshmbathja të jetë adekua-te me paraqitjen.

Ueb-portali i komunës

Çdo komunë është e domosdoshme të ketë ueb-por-talin e saj. Në të vërtetë, një numër i madh i komunave kanë vendosur ueb portal dhe azhurimin me informa-cione të reja e kryejnë rregullisht, respektivisht çdo ditë. Është e rekomandueshme që ueb-portali të jetë mirë i dizajnuar dhe lehtë për t’u shqyrtuar për shfrytë-zuesit. Krahas të dhënave kryesore për kornizën ligjo-re, statutin dhe informacionet tjera për komunën, në ueb-portalin mund të shpallen të gjitha vendimet e këshillit, të kryetarëve të komunave, informacione për ngjarjet e rëndësishme nga komuna, manifestimet kulturore, projektet. Njëkohësisht ueb-portali paraqet edhe vegël për mënyrë më shqyrtuese dhe ekono-mike për parashtrimin e informacioneve me karak-ter publik. Ueb-faqja paraqet edhe vegël elektronike përmes së cilës qytetarët mund të paraqesin problem nga natyra komunale dhe natyrë tjetër në komunë, të dërgojnë propozime për tejkalimin e sfi dave të caktu-ara dhe njëkohësisht ashtu mund të zhvillojnë forume për diskutim me për çështje të caktuara të pushtetit lokal.

Pres-konferenca

Pres konferencat më së shpeshti praktikohen në for-më të komunikimit të drejtpërdrejtë me gazetarët.

Ajo duhet të caktohet në kohë dhe të fi llojë në kohë. Fjalitë të jenë precize, të shkurta dhe të qarta, që të tejkalohet mundësia gjatë selektimit dhe zgjedhjes së poentave të rëndësishme nga ana e gazetarëve të lëshohet porosi për ç’arsye e njejta është thirrur. Në pres-konferencë duhet të lihet hapësirë për pa-rashtrimin e pyetjeve nga gazetarët, për deri sa, në raste të caktuara, kjo nuk lejohet, kjo kumtohet në fi llim. Është e dëshirueshme pres-konferencat të mbahen në hapësirë përkatëse me simbole të duhu-ra (fl amuri i shtetit dhe komunës, stema e komunës, llogoja e ndonjë manifestimi). Gjithnjë e më shpesh praktikohet takimet me gazetarët të mbahen në vetë vendin ku realizohet projekti i caktuar ose ko-muna ballafaqohet me ndonjë sfi dë të caktuar që është e rëndësishme për qytetarët, respektivisht grupit qëllimor të cilit i drejtohet përfaqësuesi i ko-munës. Termini më i mirë për thirrjen e pres-konfe-rencës është periudha prej 10 deri në ora 13, sepse pastaj gazetarët shkojnë në redaksione t’i shkruajnë lajmet. Duhet të keni kujdes të mos thirren gazetarët në të njejtën kojë kur ndodh ngjarja. Me kumtesë të informacioneve e cila nuk paraqet senzacionalizëm të veçantë për mediat zgjedhjet dita-e diela, sepse atëherë më së shpeshti kanë mungesë të informa-cioneve të reja.

Emisionet në radio dhe ato televizive me linje të hapura telefonike

Ballafaqimi i drejtpërdrejt me qytetarët përmes emisi-oneve në radio dhe atyre televizive me linje të hapura telefonike, për kryetarin e komunës për këshilltarin, paraqesin mundësi të rëndësishme për rritjen e be-sueshmërisë te qytetarët. Kjo sfi dë pranohet për deri sa shkëlqyeshëm njihen sfi dat në pushtetin lokal, mundësitë ligjore dhe qëllimet e caktuara strategjike. Është e nevojshme që çdoherë të parashtrohen fakte. Pyetjet e qytetarëve ndonjëherë mund të jenë mash-truese, por duhet të pranohet si pjesë përbërëse e za-konshme nga kryerja e funksionit publik. Veçanërisht gjatë paraqitjes në mediat elektronike duhet të anashkalohet çdo lloj gjestikulimi , nuk hyhet në repli-kë dhe diskutim, është e nevojshme të jeni të hapur dhe të sinqertë. Edhe në situatat kur nuk mund të kënaqni shijen e ndonjë qytetari, është e nevojshme të jeni i sinqertë dhe të tregoni se asaj çështjeje do t’i kushtohet vëmendje më e madhe në periudhën e ardhshme.

Kumtesa për publikun

Në mënyrë të shkrimit të kumtesave për publikun që janë distrbuar deri te mediat, komuna e informon publikun për të gjitha ndodhitë në komunë. Përga-titja e tekstit të kumtesës është mjaft e rëndësishme që të mund të tërhiqen redaksionet t’a distribuojnë

112informacionin para qytetarëve. Çdoherë në fi llim shkruhet lajmi, në asnjë mënyrë të mos lihet për në fund.

Intervista për mediat

Ftesa për intervistë në mediat nacionale dhe loka-le (të shkruara ose elektronike) duhet që çdoherë të pranohet. Kjo paraqet mundësi të shkëlqyeshme kryetari i komunës dhe këshilltari t’i prezantojnë qën-drimet personale, dhe vizionet për çështje të caktuara, por njëkohësisht të promovojnë edhe vetë pushtetin lokal. Biseda duhet të jetë spontane. Pyetjet e parash-truara paraprakisht, do t’a ,,mbysin” intervistën dhe kjo mund mos të jetë interesante. Duhet të gjendet mënyrë të jeni origjinal me stil specifi k. Kjo nuk është e thjeshtë (veçanërisht intervista televizive), por ek-zistojnë trajnime të specializuara të cilat në përqindje të madhe ndihmojnë për tejkalimin e mangësive, të tejkalohet trema e panevojshme para paraqitjes dhe mësimi i teknikave për paraqitje të mirë mediatike.

Buletinet, shpalljet, pllaketat, radio dhe TV-porositë, fushatat publicitare

Botimi i buletinit (mujor, kuartal) do t’a afrojë ko-munën deri te qytetarët, por as përafërsisht siç e bëjnë projektet e realizuara. Sërish, kjo është vegël e mirë të informohet publiku për aktivitetet që në vazh-dimësi i ndërmerr komuna. Kumtesa përmes shpall-jeve, të shtypura ose elektronike, nuk jep përshtypje të madhe, siç kjo mund të bartet përmes storjes ga-zetareske. P.sh. nëse komuna organizon kurse kom-pjuteristike për popullatën, shumë mirë është që kjo të bëhet me thirrjen e gazetarëve në klasat e pajisura ku do të zhvillohet mësimi dhe kryetarët e komuna-ve drejtpërdrejt t’i thirrin të interesuarit t’i vizitojnë, sepse kjo mund të jetë dobi personale e tyre, por edhe dobi për komunën, e cila do të ketë popullatë të aftësuar për shfrytëzimin e kompjutorëve, se sa të bëhet me shpalljen e konkursit në çdo media. Për ngjarje të caktuara, mund të shtypen pllaketa dhe posterë. Ndonjëherë edhe porositë televizive dhe ato në radio në formë të publicitetit dhe klipeve të kenë efekt më të madh mbi publikun, respektivisht gru-peve qëllimore. Për projekte më të mëdha, ndoshta është mirë të organizohen fushata publicistike. Gjatë realizimit të të gjitha aktiviteteve është i nevojshëm kreativitet më i madh, ndërsa me qëllim që komuna të merr besueshmërinë dhe përkrahjen e nevojshme nga qytetarët.

Komunikim në krizë

Komunikimi në krizë çdoherë është drejtuar ndaj zg-jidhjes së probleme (krizave) që paraqiten papritmas.

Etapat kryesore të veprimit të PR-it të krizës janë: de-fi nimi dhe analiza e problemit, hulumtimi i gjendjeve të publikut të brendshëm dhe të jashtëm, formulimi i qëllimeve dhe të detyrave, hartimi i strategjisë për veprim (PR programi) dhe zgjedhja e komuniki-mit konkret teknik, realizimi i programit dhe vlerë-simi-analiza dhe rezultatet. Për komunikim në krizë është i nevojshëm: ekzistimi i planit komunikues në të cilin do të përpunohen më shumë gjendje krize të mundshme, paraprakisht mirë të analizuara që mund të përfshihen institucioni (komuna), formimi i ekipit special (shtab i krizës) për ballafaqim me krizën, ven-dosja e personit të vetëm (një njeri) që do të jep de-klarata gjatë kohës së gjendjes së krizës (të paranda-lohet ekzistimi i shumë burimeve të informacioneve). Një numër i madh i institucioneve dhe organizatave afariste në botë bëjnë stimulime të shpeshta të krizës në kushte të ,,qeta”, me qëllim që të jenë të përgati-tur në mënyrë përkatëse për deri sa ajo në të vërtetë ndodh.

Në situata të krizës më së mirë është të jeni i sinqetë dhe të paraitet kriza para publikut. Menjëherë pas krijimit të krizës, publiku duhet të lajmërohet me laj-mërim për gjendjen. Nuk duhet të lejohet gazetarët të ,,zbulojnë” për krizën, dhe pastaj të lihen pa asnjë informacion, sepse në atë mënyrë hapaet mundë-sia për spekulim, respektivisht krijim të një përralle me shumë të pavërteta. Bashkëpunimi i mençur me mediat në kushte krizë është i domosdoshëm, ndër-sa bashkëpunimi duhet të realizohet edhe me të punësuarit. Në raste të këtilla duhet të veprohet në mënyrë precize dhe të parashtrohen fakte, për deri sa për tërë atë që është e pavërtetuar shfrytëzuan fj alët ,,gjendja hulumtohet”, ,,kur të kemi informa-cione të reja menjëherë do të lajmërojmë”. Është e nevojshme të lihet përshtypje se gjendja është në kontroll të plotë, të mos tregohet neurozë, panikë, frikë ose pavendosmëri. Situata ideale do të ishte kur të arrihet që gjendjen e krizës t’a tërhiqni në do-binë tuaj. Kjo mund të ndodh kur përveç të dhënave për gjendjen e krizës, publiku do të informohet për sukseset e bëra deri atëherë, të sigurohet se kriza momentale është gjendje kalimtare në punën e ko-munës, se kjo mund t’i ndodh çdokujt, dhe se ko-muna është e aftë dhe mund të tërhiqet nga situata e krijuar. Parimi kryesore gjatë krizës, përbëhet në unitetin e veprimit dhe komunikimit. Kjo lëmi ësh-të shumë e ndërlikuar dhe prandaj 10 vitet e fundit profesioni komunikativ shkencor i dedikon vëmend-je të veçantë dhe analizë.

Konfl iktet ndërnjerëzore

Кonfl iktet janë pjesë e jetës. Sistem i Vlerave sociale dhe individuale ose ,,norma”, ndoshta janë pengesa më e mëdha për komunikim. Problemi është i ndërli-

113kuar sepse me vlera nënkuptohen: mënyra e percepti-mit, stili i komunikimit i ndërtuar në fëmijëri, përvoja, pritjet personale dhe temperamenti. Të gjithë ne i zg-jidhim punët në jetë jo vetëm në mënyrë specifi ke, që është kushtëzuar nga pritjet tona dhe përvoja jonë. Pikërisht për këtë krijohen konfl ikte. Thjeshtë, ato kanë pasojën e karakteristikave individuale. Si të tilla janë pjesë e përditshmërisë, ndërsa në marrëdhëniet me publikun çdoherë duhet të kenë parasysh meto-dat për zgjidhjen e konfl ikteve dhe mundësitë për zg-jidhjen e tyre. Një ndër metodat më të zbatuara për zgjidhjen e konfl ikteve në vendet e zhvilluara është metoda e drejtimit të vëmendjes ndaj marrëdhënies me grup të caktuar ose individë, në vend ndaj rezulta-tit të konfl iktit. Do me thënë, në vend që të kushtohet vëmendje asaj kush do të fi tojë, e kush do të humbë në konfl ikt. Është e rekomandueshme të kushtohet vëmendje marrëdhënies ndaj personit ose grupit të cilat gjenden në situatë konfl ikti. Në varësi të situatës, mund të shfrytëzohet metoda e autoritetit, por përvo-jat tregojnë se efektet më të mira arrihen me ndihmën e metodës së kompromisit ose kontratës, të cilat për-fshijnë zgjedhje të zgjidhjeve të mundshme. Çdoherë duhet të parashtrohen pyetje të hapura, të dëgjohet, të ketë durim, të ketë vëmendje në qasje në varësi të individit pse grupit dhe të realizohet komunikim efek-tiv. Në këtë proces është mjaft e rëndësishme defi nimi i problemit dhe aderimit ndaj tij. Zhvillimi i aftësive për zgjidhjen e konfl ikteve në masë të madhe ndikon në komunikimin e mirë në jetën e përditshme.

Pjesëmarrja e qytetarëve

Pjesëmarrja e qytetarëve paraqet përfshirjen e qy-tetarëve në procesin e vendim-marrjes të cilat në mënyrë të drejtpërdrejt apo indirekte ndikojnë në jetët e tyre në bashkësi. Pastaj shfrytëzohen meka-nizma për shqyrtimin e mednimeve dhe nevojabe të qytetarëve të cilat përshtaten sipas nevojës. Për ata të cilët i marrin vendimet (kryetari, këshilltarët) përfshi-rja e qytetarëve mundëson ndërtim të përkrahjes së gjërë për idetë dhe zgjidhjet të cilat i propozojnë. Për qytetarët, pjesëmarrja nënkupton mundësi të ndi-kohet në vendimet. Ajo që është më e rëndësishme është se pjesëmarrja e qytetarëve ndihmon në për-mirësimin e shërbimeve komunale të cilat i marrin ata. Përfshirja e qytetarëve dhe decentralizimi janë të lidhura në mënyrë të ndërsjelltë. Decentralizimi i suksesshëm kërkon shkallë të caktuar të pjesëmarrjes së bashkësisë lokale në procesin e vendim-marrjes. Orientimi i pushtetit lokal ndaj qytetarëve dhe komu-nikimi i përhershëm me ta, do t’i vë në pozitë më të mirë të përgjigjen nevojave lokale, si dhe në mënyrë më efi kase t’i vënë në funksion shpenzimet publike. Nga ana tjetër, procesi i decentralizimit, i rrit mundë-sitë për pjesëmarrjen e qytetarëve në procesin e krijimit të politikave dhe vendim-marrjes. Për këtë

arsye, komunikimi midis pushtetit lokal dhe qyte-tarëve patjetër duhet që vazhdimisht të praktikohet para mekanizmave institucionale, të cilat me kalimin e kohës mund të ndërrohen dhe përmirësohen. Ko-munikimi i komunave me qytetarët është i rregulluar në aktvendimet ligjore, kështu edhe në statutet dhe aktet e komunave të cilat parashikojnë mundësi për përfshirjen e qytetarëve në funksionimin e komunës. Mënyrat të cilave qytetarët mund të kërkojnë nga ko-muna të përgjigjet interesave të tyre dhe t’i servisojë nevojat e tyre janë përfshirë me mekanizma institu-cional të cilat u mundësojnë të jenë subjekte aktive dhe pjesëmarrës në ndërtimin e kontekstit shoqëror në të cilin jetojnë. Me procesin e decentralizimit, u rrit edhe numri i kompetencave të cilat bëjnë pjesë nën ingerencat e vetëqeverisjes lokale me ç’rast edhe më tepër potencohet nevoja nga konsultimi i rregullt dhe komunikimi me qytetarët në tema dhe çështje me përfshirje të ndryshme. Kjo do të thotë se push-teti lokal para se gjithash do të jetë i hapur për një lloj të këtillë të qeverisjes lokale, duhet të ketë meka-nizma të disponueshëm që t’a bëjë atë dhe qytetarë aktivë të cilët janë të përgatitur të ndajnë kohë dhe energji për bashkëpunim me komunën. Krahas përfi -timeve për qytetarët nga këto forma të komunikimit dobi të madhe kanë pushtetet lokale sepse procesi i vendim-marrjes së përbashkët e ndan përgjegjësinë për vendimet, me ç’rast komunat nuk kanë bartës të vetëm të ,,barrës” ndërsa qytetarët bëhet të vetë-dijshëm për mundësitë reale të administratës komu-nave kur zgjedh probleme ose ndërmerr iniciativa. Por sërish, mekanizmat për përfshirjen e qytetarëve në vendim-marrje nuk zbatohen çdoherë, sepse kjo do të thotë shpërndarje të forcës dhe vendosje të marrëdhënieve të ndryshme. Mungesa e kapacitete-ve (njerëzore, fi nanciare, hapësinore etj), të pushtete-ve lokale, gjithashtu mund t’a pengojë komunikimin e pushteteve lokale me qytetarët. Krahas pjesëmarr-jes së drejtpërdrejt të qytetarëve në vendim-marrje përmes përfaqësuesve të zgjedhur, përfi timi i demo-kracisë që qytetarët mund t’a praktikojnë pushtetin dhe drejtpërdrejt për çështjet me rëndësi lokale, përmes iniciativës civile, tubime të qytetarëve dhe referendum. Kështu, Ligji për vetëqeverisje lokale në nenet 25, 29 dhe 30 i shënon format kryesore të pjesëmarrjes së qytetarëve (iniciativën civile, tubimet e qytetarëve, referendum, parashtresa, propozime, tribuna publike dhe sondazhe). Dispozitat e njejta janë pjesë e Statutit të njësive të vetëqeverisjes loka-le në RM.

Iniciativa civile

Qytetarët kanë të drejtë t’i propozojnë këshillit të mi-ratojë akt të caktuar ose të vendosë lidhur me çështje të caktuar në kompetencë të tij. Iniciativa civile nuk mund të parashtrohet për çështje kadrovike dhe fi -

114nanciare. Për propozimin këshilli është i obliguar të diskutojë nëse e përkrahin së paku 10% nga zgjedhë-sit e komunës, respektivisht vetëqeverisjes vendore në të cilën kanë të bëjnë çështje të caktuara. Këshilli është i obliguar që diskutimin t’a mbajë më së voni në afat prej 90 ditës pas parashtrimit të iniciativës dhe t’i informojnë qytetarët për vendimin e tyre.

Tubimi i qytetarëve

Tubimi i qytetarëve mund të thirret për rajonin e mbarë komunës ose rajonin e vetëqeverisjes vendo-re. Tubimin e qytetarëve e thërret kryetari i komunës me iniciativë personale, në kërkesë të këshillit ose në kërkesë prej së paku 10% të zgjedhësve komunalë, respektivisht vetëqeverisjes vendore në të cilën kanë të bëjnë çështje të caktuara. Organet e komunës janë të obliguara që në afat prej 90 ditësh t’i shqyrtojnë konkluzionet e miratuara në tubim të qytetarëve dhe t’i marrin parasysh gjatë miratimit të masave lidhur me çështjet për të cilat kanë të bëjnë, si dhe t’i infor-mojnë qytetarët për vendimet e tyre.

Referendumi

Qytetarët përmes referendumit mund të vendosin për çështje në kompetencë të komunës, si dhe për çësh-tje tjera me rëndësi lokale. këshilli është i obliguar të shënojë memorandum me kërkesë prej së paku 20% nga zgjedhësit komunalë. Këshilli mund të shënojë referendum për çështjet lidhur me kompetencën e tij, në iniciativë personale. Vendimi i miratuar në referen-dum është i domosdoshëm për këshillin.

Parashtresa dhe propozime

Çdo qytetar ka të drejtë, individualisht ose bashkërisht me të tjerët të parashtrojë parashtresa dhe propozime për punën e organeve të komunës dhe administratës komunale. Pastaj, kryetari i komunës është i obliguar:

• të krijojë kushte për parashtrimi e parashtresave dhe propozimeve;

• më së voni në afat prej 60 ditësh, nga dita e prani-mit të parashtresës respektivisht propozimit, pa-rashtruesit t’i parashtrojë përgjigje me arsyetim dhe

• parashtresat dhe propozimet të cilat nuk kanë të bëjë me punën e kompetencave të organeve të komunës t’i parashtrojë deri te organi kompetent dhe që t’a njohtojë parashtruesin.

Tribuna publike, sondazhe dhe propozime

Gjatë hartimit të dispozitave të komunës, këshillit, respektivisht kryetarit i komunës mund që parapra-

kisht të organizojë tribuna publike, të zbatojë sonda-zhe ose të kërkojë propozime nga qytetarët.

Forumet në bashkësi

Forumi i bashkësisë paraqet mënyrë si të përfshihen qytetarët me iniciativë nga ana e vetëqeverisjes loka-le në procesin e vendim-marrjes dhe përmes dhënies së rekomandimeve të cilat janë të rëndësishme për jetën e tyre dhe për vetë bashkësinë. Forumi i bash-kësisë ka për qëllim komunat të zhvillojnë praktika transparente të vendim-marrjes me përfshirjen e qytetarëve, ndërsa qytetarët të zhvillojnë ndjenjë të përgjegjësisë për shpenzimin e mjeteve komunale. Për dall im nga forumet tjera të pjesëmarrjes së qyte-tarëve kur vendimi përfundimtar e merr pushtetet lo-kale, ndërsa qytetarët janë të konsultuar, pastaj mund të ndodhë propozimet e tyre nuk pranohen çdoherë, te Forumi qytetarët së bashku me pushtetet lokale e marrin vendimin dhe ky është përfundimtar, ndërsa pushtetet duhet t’a kryejnë. Në disa raste, si te Foru-met buxhetore, vendimi i marrë në forum, duhet të miratohet nga këshilli i komunës, para se të zbatohet. Forumet organizohen për shkak të debatit publik ose arritjes së marrëveshjes së publikut lokal lidhur me prioritetet e propozuara në dokumentet për zhvillim strategjik lokale, për debate publike, për problemet dhe përcaktimi i zgjidhjeve dhe prioriteteve, si dhe për propozimin dhe zgjedhje e projekteve ose për shkak të zhvillimit të projekteve me interes për bash-kësinë. Forumi paraqet sërë prej gjashtë takimesh (sesionesh) në të cilat përmes diskutimeve të struktu-ruara pjesëmarrësit elaborojnë probleme dhe ofrojnë zgjidhje për të njëjtat, njëkohësisht duke dhënë reko-mandime për institucionet lokale. Forumi mbahet në së paku 5 sesione, prej të cilave në sesionin e fundit merret vendim lidhur me çështjet e forumit. Sesioni i gjashtë ka për qëllim t’i informojë qytetarët lidhur me zgjidhjet e realizuara nga forumi, pas realizimit të tyre. Vendimet kryesore nga qasja e forumit janë:

1. Forumet funksionojnë përmes diskutimeve të strukturuara të cilat janë të hapura për të gjithë qytetarët. Diskutimet i mban moderator i pavarur i jashtëm dhe vijojnë me rend dite paraprakisht të përcaktuar dhe të pranuar nga ana e pjesëmarrës-ve.

2. Pjesëmarrësit në forume janë strukturuar në gru-pe të a.q. ,,tryeza pune”, sipas interesave të tyre sociale dhe ekonomike. Administrata lokale është përfshirë në forum me të drejta të barabarta (vota) si edhe pjesëmarrësit tjerë

3. Forumet përpunojnë zgjidhje dhe u japin reko-mandime institucioneve lokale (kryesisht admi-nistratës komunale dhe këshillit të komunës, por edhe institucioneve tjera).

1154. Forumi u jep qasje demokratike. Vendimet për atë

cilat zgjidhje do të realizohen/fi nancohen i mira-ton forumi, respektivisht qytetarët përmes tryeza-ve të punës.

5. Forumet ndërtojnë partneritete sepse grupe të ndryshme me interesim të njejtë ose të ngjashëm mund të punojnë së bashku.

6. Diskutim e forumit çojnë drejt rezultateve. Forumi i zhvillon projektet dhe parashtron rekomandime lidhur me temën.

7. Projektet e forumit realizohen me mjete fi nanciare të siguruara nga komuna dhe/ose nga personat e interesuar fi zikë apo juridikë të cilët janë të përga-titur që në mënyrë fi nanciare ose materiale të për-krahin projekte në interes të bashkësisë përmes njësisë së vetëqeverisjes lokale.

Forumi fi llon me temë ose problem të përbashkët në të cilin përmes diskutimeve të strukturuara të zhvillu-ara nga moderatoi i jashtëm, neutral, në vend neutral me karakter publik, qytetarët mundohen të gjejnë zg-jidhje. Pastaj pjesëmarrësit i harmonizojnë mendimet e tyre, marrin vendime, përcaktojnë prioritete dhe vendosin cilat prej tyre do të realizohen. Ata në dispo-nim kanë ekspertizë, për deri sa moderatori i udhëheq gjatë procesit dhe marrin përkrahje. I mbarë procesi është publik, i hapur dhe transparent. Forumi më së miri është të shfrytëzohet kur duhet të:

* të caktohen prioritetet strategjike të komunave dhe në mënyrë adekuate të planifi kohet dhe për-gatitet buxheti,

* zgjidhen çështje të cilat tangojnë grupe të ndrysh-me me interes, ndërsa nevoja nga zgjidhja e tyre është mjaft e rëndësishme;

* kur interaksioni midis grupeve të ndryshme shoqërore në formimin e projekteve dhe zbatimin e tyre konsiderohet se do të jetë konstruktive;

* kur është e rëndësishme transparenca e procesit dhe llogaridhënia e iniciatorit të forumit si dhe pjesëmarrja e qytetarëve;

* kur ekziston nevoja nga përfshirja e drejtpërdrejt e bashkësisë më të gjërë;

* kur nevojat e palëve të tanguara janë të shumënu-mërta dhe në to të adresohen përmes një debati të strukturuar.

Forumi është projektuar për shkak të përforcimit të pjesëmarrësve që vetë të marrin vendime. Forumi i mbledh në një vend grupet vendore me interes të cilat përndryshe nuk do të ishin takuar dhe nuk do të kishin komunikim të ndërsjelltë dhe në atë mënyrë e ndërron sistemin e vendosur të debatit në bashkësi.

Forumi parashikon komunikim dykahësh të përher-shëm në periudhë të caktuar kohore lidhur me temat konkrete të rëndësishme për bashkësinë.

Forumi nuk është e rekomandueshme të shfrytëzohet kur:

* është e nevojshme shpejtë të merret vendim;* kur bëhet fj alë për çështje shumë teknike të cilën

mund t’a zgjidhin vetëm ekspertët;* kur diskutohet për çështje afariste që i tangon ve-

tëm bizneset (përveç kur bëhet fj alë për interes më të gjërë publik, ose partneritet publik-privat);

* kur numri i palëve të tanguara është i kufi zuar.

Deri më tani mbi 50 komuna në Maqedoni kanë kryer ndryshim në statutet e tyre dhe e shtuan Forumin si vegël për pjesëmarrjen e qytetarëve në procesin e vendim-marrjes. Në kapitullin për pjesëmarrje të qy-tetarëve, neni nga statuti i këtyre komunave është i ndryshuar dhe tani thotë: tribuna publike, sondazhe, propozime të qytetarëve dhe forume në bashkësi. Me këtë hapet mundësia komuna t’a shfrytëzojë forumin si vegël të re për pjesëmarrjen e qytetarëve në proce-sin e vendim-marrjes, krahas atyre të cilat deri më tani u ishin në dispozicion.

Komunikimi me grupe tjera qëllimore

Organet e vetëqeverisjes lokale çdo ditë kanë nevo-jë nga komunikimi jo vetëm me qytetarët dhe gaze-tarët por edhe me grupe tjera qëllimore: shoqatat civile, afaristët, institucionet qeveritare, institucionet e huaja, asociacione ndërkombëtare etj. Të gjithë këto kanë nevoja dhe interesa të ndryshme. Kontaktet me to do të jen specifi ke dhe prandaj kërkojnë përgatitje të veçantë. Marrëdhëniet duhet të mirëmbahen, zhvi-llohen dhe thellësohen. Kjo do të thotë duhet të ndër-tohen partneritete.

Коmunikimi me organizatat civile

Nuk ka demokraci pa shoqëri të zhvilluar civile, pa rr-jet të fuqishëm të shoqatave civile, organizatat joqe-veritare, joprofi tabile përmes të cilave qytetarët mund të realizojnë nevoja dhe interesa të caktuara specifi -ke. Vendosni marrëdhënie të mira me to. Kjo është e pashmangshme. Në këtë mënyrë do të kontribuohet për realizim më të shpejtë, më të lehtë, më të thjeshtë të interesave specifi ke të qytetarëve. Përkrahni pro-jektet e tyre! Ndërtoni marrëdhënie partnerike! Lës-hojuni hapësirë për deri sa keni në komunën tua. Kjo do të ketë dobi të dyanshme. Besojuni aktivitete të caktuara përmes së cilave do të merrni të dhëna më të besueshme dhe objektive (p.sh. sondazh për besu-eshmërinë e qytetarëve në komunë).

116Коmunikimi me afaristët

Sektori afarist është fuqi motorike për zhvillim të ko-munës suaj. Nga zhvillimi i tij varet avancimi, fuqia ekonomike, punësimi, gjendja sociale, mirëqenia. Prandaj kushtoni vëmendje të veçantë vendosjes dhe mirëmbajtjes së marrëdhënieve të mira me afaristët. Të jeni të hapur për idetë dhe iniciativat e tyre. Orga-nizoni takime të rregullta me to me dinamikë saktë të përcaktuar dhe standarde qartë të vendosura. Kër-koni zgjidhje të pranueshme.

Коmunikimi me institucionet qëndrore dhe rajonale

Lidhur me çështjet që janë në interes për komunën, Qeveria është e obliguar me ligj të bashkëpunojë me komunën. Veçanërisht lidhur ne ligjet që kanë të bëjnë për komunat dhe ligjet për shpërndarjen e do-tacioneve. Krahas kësaj komunat detyrimisht duhet të konsultohen për procedurat për planifi kimin e punëve publike gjatë hartimit të planit hapësinor të Republikës. Qeveria mund të lidh kontrata për bash-këpunim me një ose më shumë komuna për plani-fi kim, programim dhe për zbatimin e politikave në lëmenjë të ndryshëm me interes të ndërsjelltë. Për shkak të një zgjidhjeje më të thjeshtë të çështjeve me rëndësi jetësore për qytetarët të nevojshme janë kon-takte të vazhdueshme me ministritë në Qeveri, ag-jensionet, fondet, byrotë. Mjaft i rëndësishëm është edhe bashkëpunimi me organizatat dhe asociacionet e huaja qeveritare dhe joqeveritare, si dhe ato ndër-kombëtare.

Коmunikimi me klube, shoqata, organizata të ndrysh-me...

Në komunën tuaj ka klube të shumta sportive, shoqa-ta kulturore-artistike, kore, orkestra, organizata të nxënësve, studentëve, organizata të grave, pensio-nerëve, luftëtarëve, persona me nevoja të veçanta etj. Të gjithë këto janë të rëndësishëm për bashkësinë sepse bashkojnë një numër të madh të qytetarëve. Bëni çmos që të vendosni forma të bashkëpunimit dhe partneritet. Ndihmojuni që të mund që me su-kses t’a realizojnë misionin dhe vizionin e tyre. Kjo

ka një interes të madh për bashkëqytetarët tuaj, por edhe për komunën.

Karta civile

Që të mund që punën tuaj t’a bëni në mënyrë trans-parente, me përgjegjësi, të shkaktoni besueshmëri të qytetarët, miratoni Kartë civile në të cilën do t’i shënoni shërbimet që i ofroni dhe standardet e përg-jithshme për punë. Bëjeni të arritshme për një numër sa më të madh të qytetarëve. Me këtë do të kontri-buoni që shërbimet e pushtetit lokal të jenë më të shpejta dhe më kualitative, ndërsa administrata ko-munale do t’a përmirësojë transparencën dhe efi ka-sitetin në punë. Vendosni standarde që detyrimisht do të respektohen në punën me qytetarët. Këtë do t’a arrini në mënyrë të paanshme dhe të këndshme në komunikim. Krijoni parakushte që të siguroni shër-bim profesional, të arritshme, precize dhe në kohë për qytetarët. Ju dhe të punësuarit në administratën komunale duhet të mbani mend se qytetari nuk ësh-të dikush që ju ndërpret por se qytetari është qëllim i punës suaj. Ju jeni këtu për shkak të tij, ndërsa jo ai për shkakun tuaj. Ju nuk i bëni shërbim me atë që ju e shërbeni por ai ju bën shërbim me atë që ju jep gjasë t’a shërbeni.

MAQEDONIA – SHTET KANDIDAT PËR ANËTARËSIM NË BASHKIMIN EVROPIAN

Bashkimi Evropian (BE) paraqet familje të gjërë të shteteve evropiane, të cilat nëpërmjet të politikës së ndërsjellë dhe bashkëpunimit ekonomik synojnë dre-jt sigurimit të paqes dhe prosperitetit afatgjatë. Ideja për krijimin e BE për herë të parë u propozua nga mi-nistri françez për punë të jashtme Robert Shuman më 9 maj të vitit 1950. Prandaj, kjo datë llogaritet për Ditë të Bashkimit Evropian.

Bashkimi Evropian është i hapur për anëtarësim të çdo shteti evropian që do t’i plotësojë kushtetet e tij për anëtarësim. Më 17 dhjetor, 2005, Këshilli i Evropës (në përbërjen e të cilit janë shefat e shteteve të qeve-rive të vendeve anëtare), Republikës së Maqedonisë i dha statusin vend-kandidat për anëtarësim në Bash-kimin Evropian.

117

Me marrjen e statusit kandidat Republika e Maqe-donisë aderoi ndaj të gjitha pesë komponentave të Instrumentit për ndihmë para-aderuese-IPA, u rrit ndihma fi nanciare dhe institucionale nga BE, përfaqësuesit e institucioneve të Maqedo-nisë morrën të drejtën të marrin pjesë në punën e mbledhjeve të rëndësishme në trupat e BE-së, ndërsa u rrit edhe frekuenca dhe u thellësua esen-ca e kontakteve midis institucioneve të RM dhe të BE-së.

Integrimi i Republikës së Maqedonisë në Bashkimin Evropian është proces me të cilin kryhen reformat në sistemit ekonomik dhe politik, me qëllim që Republi-ka e Maqedonisë e përgatitur dhe me përgjegjësi të mundësojë lëvizje të papenguar në tregun e mallrave, shërbimeve, kapitalit dhe njerëzve, shkëmbim inten-siv të ideve, diturive të reja dhe arritjeve teknike-te-knologjike. Tregu i përbashkët, me më shumë se 450 milion konsumatorë, lëvizje e lirë e qytetarëve nëpër vendet, përmirësimi i punës së sektorit publik, si dhe garancë maksimale e të drejtave të çdo qytetari të Re-publikës së Maqedonisë, janë pjesë përbërëse e përfi -timeve me anëtarësimin në BE.

16.1. FONDET E BASHKIMIT EVROPIAN

Bashkimi Evropian ka zhvilluar dhe disponon me një spektër të gjërë të instrumenteve fi nanciare për për-krahjen e zhvillimit të segmenteve të caktuara dhe lëmenjtë nga funksionimi i tij. IPA (instrument për ndihmë para-aderuese) është një ndër ta. Përkrahja fnanciare e BE-së është në formë të granteve të cilat mbulojnë lloje të ndryshme të lëmenjëve, ndërsa pas-taj të jenë të plotësuara kushtet specifi ke të ndryshme në varësi nga lloji i instrumentit fi nanciar. Prandaj ësh-të e rëndësishme me kujdes të konsultohen rregullat për çdo grant program.

Megjithatë, disa prej parimeve kryesore zbatohen në të gjitha rastet e granteve, respektivisht ato:

- Janë formë e fi nancimit të kompletuar. BE pothuaj se as të mos fi nancojë projekte deri në 100%, në tërësi. Pothuaj se çdoherë është i nevojshëm ko-fi -nancimi d.m.th. pjesa fi nanciare nga ana e shfrytë-zuesit të granteve ;

- Mundëson që një operacion i caktuar të arsye-tohet, edhe në mënyrë fi nanciare, dhe nuk mund që i njejti të çojë drejt krijimit të profi tit për shfrytë-zuesit e grantit;

- Nuk mund të ndahen në mënyrë retroaktive për aktivitetet që tashmë kanë përfunduar, dhe

- Vetëm një grant mund të ndahet për një aksion të njejtë.

16.2. INSTRUMENT PËR NDIHMË PARA-ADERUESE - IPA (2007-2013)

Instrumenti për ndihmë para-aderuese i Bashkimit Evropian starton me zbatim më 1 janar të vitit 2007, duke ndjekur kornizën kohore të perspektivës fi nanci-are të BE-së(2007-2013). IPA i ndërron programet rrje-dhëse KARDS (për vendet e Ballkanit Perëndimor) dhe ISPA, Fare dhe SARARD dhe instrumenti para-aderues zbatohet me qëllim të menaxhimit më të lehtë për Turqinë (për vendet kandidate). IPA instrumenti i ri zbatohet me qëllim të menaxhimit me ndihmën e Bashkimit Evropian (në vend 4, vendoset 1).

Statusi vend kandidat, Republikës së Maqedonisë i mundësoi shfrytëzim të të gjitha pesë komponentave të instrumentit të ri IPA

Zbatimi i IPA nënkupton fi rmosje të marrëveshjeve kornizë midis Komisionit dhe vendeve shfrytëzuese me qëllim që t’i përcaktojnë principet e bashkëpuni-mit të tyre sipas rregullativës. Kuvendi i RM e miratoi Marrëveshjen Kornizë më 30.01.2008, e e njejta kaloi në fuqi më 04.03 viti 2008 – për komponentat e para.

IPA përbëhet prej këtyre komponentave:

1. Ndihmë tranzicionale dhe avancim institucio-nal

2. Bashkëpunim ndërkufi tar3. Zhvillimi rajonal4. zhvillimi i resurseve njerëzore5. zhvillimi rural

Instrumenti për ndihmë para-aderuese (IPA) është fond për të cilin aplikimet për projektet parashtrohen në Republilën e Maqedonisë. Për çdo komponentë

BASHKIMI EVROPIAN DHE KOMUNAT16

118është përgjegjëse një strukturë operative, respekti-visht ministria. Drejtpërdrejt të shfrytëzuara dhe të hapura për komunat si bartës të projekteve (aplikue-sit) janë komponenta e dytë dhe e pestë potenciale e IPA. Struktura operative e komponentës së dytë është Ministria për vetëqeverisje lokale (MVL), ndërsa e të pestës Ministria për bujqësi, pylltari dhe ujë (MBPU). Komunat si shfrytëzues të granteve IPA, mund të pa-raqiten edhe në komponentat tjera me thirrje publike të tashmë projektit të defi nuar nga struktura adekua-te operative-ministria.

Komponenta 1. Ndihmë tranzicionale dhe avancim institucional

Ndihma nga Bashkimi Evropian nëpërmjet të kësaj komponente është ndihmë për ndërtimin e kapaci-teteve të institucioneve dhe përkrahje për plotësimin e kritereve lidhur me miratimin e të drejtës së BE-së. Paraqet edhe fond me të cilin do të mbulohen masat prej komponentave 3, 4 dhe 5, e njëkohësisht nëpër-mjet të kësaj komponente përkrahet pjesëmarrja e Republikës së Maqedonisë në programet dhe agjen-sionet e BE-së.

Programi nacional i përmban lëmenjtë në vijim të boshteve intervenuese/prioritare:

1. menaxhim i mirë dhe sundim i së drejtës / kritere politike,

2. zhvillimi ekonomik dhe kohezion social,

3. aftësi për ndërmarrjen e obligimeve për anëtarë-sim në BE,

4. përkrahje për përgatitjen e programit dhe pjesë-marrje në programin e bashkësisë.

Në suazat e lëmisë së parë përkrahen reformat në adminsitratën publike: përkrahje e procesit të de-centralizimit, marrje e përpjekjeve nga Marrëveshja për stabilizim dhe asocim, përfshirje e barabartë në pajtim me marrëveshjen kornizë të Ohrit, reforma në polici për plotësimin e strategjisë nacionale për refor-ma në polici, reformat në gjykatë, lufta kundër drogës, korrupsionit, menaxhim i vazhdueshëm në lëminë e migrimit, azil dhe rexhimit të vizave dhe në përgjithë-si plotësim të Strategjisë për menaxhim integrues ku-fi tar.

Njëkohësisht, nëpërmjet të komponentës 1 do të për-krahen lëmejtë e menaxhimit fi nanciar dhe kontrollit, procesit të menaxhimit decentralizues me fondet e Bashkimit Evropian dhe krijimit të partneritetit të vër-tetë midis drejtorisë dhe shoqërisë civile, rrumbulla-kësimi i reformave për regjistrim të tokës dhe pronës së patundshme, përforcimi i kadastrës, kontrolli dhe mbikëqyrja e tregut fi nanciar dhe përmirësimi i kapa-citeteve administrative në lëminë e politikës fi skale

(në nivel lokal dhe qëndror), ndërlidhja rrjetore me sistemet tatimore në BE, krijimi i politkës gjithpërfshi-rëse të tregut të Republikës së Maqedonisë.

Komponenta 2 – bashkëpunim ndërkufi tar

Qëllim themelor i komponentës për bashkëpunim ndërkufi tar është t’a kultivojë stabilitetin, sigurinë dhe prosperitetin që është në interes të përbashkët për vendet e ineteresuara dhe t’a inkurajojë harmo-ninë, balancimin dhe zhvillimin e qëndrueshëm ndër-kufi tar. Në suazat e komponentës së dytë të IPA, Repu-blika e Maqedonisë do të vazhdojë me bashkëpunim ndërkufi tar me vendet anëtare të BE-së- Republika e Bullgarisë dhe Republika e Greqisë, si dhe me Repu-blikën e Shqipërisë, ndërsa në pjesën e kufi rit të saj verior edhe me Republikën e Kosovës.

Programet dhe proceset e aplikimit të projekteve i mbajnë Komitetet e Përbashkëta për Monitorim, tru-pa të formuar për çdo bashkëpunim ndërkufi tar në veçanti. Aplikimi në projekte kryhet me thirrje publi-ke në faqen e internetit të MVL, ndërsa me vendim të KPM. Komunat gjatë aplikimit në projekte duhet të mbajnë llogari për këtë:

- Aksionet e propozuara për fi nancim të jenë në paj-tueshmëri me masat programore që i përkrah BE, që nënkupton se duhet mirë të lexohen, kuptohen dhe respektohen rregullat e shpallura në thirrjen për aplikim edhe në Doracakun praktik (PRAG);

- Aksionet e propozuara për fi nancim të jenë kon-form dhe/ose të plotësohen aktivitete të parashi-kuara në programet dhe planet komunale;

- Të sigurojnë partner adekuat nga,, ana tjetër e ku-fi rit” lidhur me realizimin e projektit;

- Kryetari i komunës të sigurojë përkrahje (vendim) nga Këshilli i komunës për realizimin e projektit.

Kryesisht, komponenta ndërkufi tare u shërben dy boshteve të intervenimit:

- I pari në veçanti merret me çështje rajonale, re-surse njerëzore dhe zhvillim rural duke pasqyruar pjesë nga komponentat 3, 4 dhe 5, dhe

- E dyta fokusohet në probleme konkrete me ku-fi njtë, stimulimi i bashkëpunimit të drejtpërdrejt ndërkufi tar midis administratave dhe aksioneve të caktuara nga vëllimi i vogël për aktorët lokalë.

REPUBLIKA E MAQEDONISË DHE REPUBLIKA E BULLGARISË

Qëllimet specifi ke janë: përshpejtim i kultivimit të zh-villimit ekonomik në rajonin ndërkufi tar, promovim i kohezionit social dhe bashkëpunimit ndërkufi tar dhe zhvillim i tërheqjes dhe kualitetit të jetës në lëminë

119ndërkufi tare. Sekretariati i përbashkët teknik është lo-cuar në Qystendil , e zyra krahinore është në Strumicë. Në rajonin ndërkufi tar marrin pjesë rajonet juglindo-re, verilindore dhe lindore të anës së Maqedonisë dhe qarqet e Bllagoevgradit dhe Qystendilit në anën bull-gare.

REPUBLIKA E MAQEDONISË DHE REPUBLIKA E GREQISË

Zhvillimi rajonal i zonave kufi tare, avancim i infrastru-kturës për turizëm dhe transport, si dhe përmirësim të mjedist jetësor dhe aktivieteve nga njerëzit për njerë-zit janë qëllime specifi ke për këtë program. Sekretari-ati i përbashkët teknik është locuar në Selanik, e zyra krahinore është në Manastir. Në zonën kufi tare janë përfshirë rajonet e Pellagonisë, të Vardarit, Juglindore dhe Jugperëndimore të anës maqedonase dhe rajo-net e Lerin, Pella, Seres dhe Selanik të anës greke.

REPUBLIKA E SHQIPËRISË DHE REPUBLIKA E MAQEDONISË

Qëllimet specifi ke të programit janë: nxitja e eko-nomisë ndërkufi tare, ekologjike dhe zhvillimi social nëpërmjet të zhvillimut ekonomik me theks të mena-xhimit në turizëm, zhvillim të qëndrueshëm të mjedi-sit me theks në mbrojtjen, menaxhim dhe drejtim me pasuritë natyrore, dhe eksistemi dhe kohezioni social i shkëmbimit të kulturave nëpërmjet të aktiviteteve nga njerëzit për njerëzit dhe nga institucionet për institucionet. Sekretariati i përbashkët teknik është locuar në Strugë, a zyra krahinore është në Elbasan, në rajonin në zonën kufi tare janë kyqur rajonet e Pe-llagonisë, Jugperëndimorë, dhe të Pollogut në anën maqedonase dhe Dibra, Korça dhe Elbasani në anën shqiptare.

Republika e Maqedonisë dhe Republika e Kosovës

Lidhur me kufi rin verior, mjetet për bashkëpunim ndërkufi tar me kufi rin verior për vitin 2007 janë tran-sferuar në programin me Shqipërinë. Me qëllim që i mbarë territori i Republikës së Maqedonisë të për-fshihet në bashkëpunimin ndërkufi tar –IPA, Republika e Maqedonisë e kreu programimin e Programit opera-tiv në Republikën e Kosovës në pjesën e kufi rit verior dhe në fazë të realizimit është projekti i parë dhe mo-dernizimi i kalimit kufi tar.

Komponenta 3 – Zhvillimi rajonal

Me komponentën për zhvillim rajonal përkrahen vendet për zhvillim të politikave, si dhe përgatitja për zbatim dhe menaxhim me kohezionin politik në bashkësi, veçanërisht me përgatitjen e tyre për Fon-

din evropian për zhvillim rajonal dhe Fondin koheziv. Qëllimet e kësaj komponente janë:

· përgatitje të vendeve kandidate për programim, zbatim dhe menaxhim me fondin strukturorë dhe fondin kohezif.

· zbatim i projekteve të cilat janë në pajtim me prioritetet e Bashkësisë dhe prioritete nacionale, veçanërisht në sektorët e transportit dhe mjedisit jetësor.

Komponenta 3 përkrah lëmenjë kryesorë: transpor-ti, mjedisi jetësor, konkurenca rajonale, d.m.th. in-frastrukturë transparente, menaxhimin me mbeturi-na, ujësjellës, ujëra të ndotuar të qytetit dhe kualiteti i ajërit, efi kasiteti energjetik, energji rigjeneruese dhe transport i papenguar urban, parastrukturimi i zona-ve industriale, duke përfshirë sanimin dhe lokacionet e ndotura dhe tokën, inovacione dhe sipërmarrje, nëpërmjet të avancimit të ndërmarrjeve më të vogla dhe të mesme, duke kyqur edhe përforcim të kapaci-teteve rajonale për vëzhgim dhe inovacione, ndihmë për avancimin e transferit të teknologjive, zhvillim të rrjeteve zyrtare dhe klasterëve, zhvillimi i karakteris-tikave lokale, shërbimet, aplikacionet, rrjetet, ndihma dhe shërbimet për ndërmarrjet e vogla dhe të mes-me, infrastruktura sociale etj.

Komponenta 4 – Zhvillim i resurseve njerëzore

Кomponenta për zhvillimin e resurseve njerëzore ka për qëllim që ti përkrah vendet kandidate në zhvilli-min e politikave, si dhe përgatitjen për zbatimin dhe menaxhimin me politikën kohezive të bashkësisë, veçanërisht në pikëpamje të përgatitjes së tyre për Fondin Social Evropian (FSE). Kjo komponentë foku-sohet në tre lëmenjë prioritarë: punësim, arsim dhe trajnim dhe përfshirje sociale.

Коmponenta 5 – Zhvillimi rural (IPARD)

IPARD është dedikuar për ndihmë fi nanciare të bujqë-sisë së qëndrueshme dhe zhvillimit rural, me fokus në implementimin e legjislativës së Bashkimit Evropian lidhur me politikën bujqësore dhe politikat për bujqë-si të qëndrueshme konkurente, bashkësi të fuqish-me dhe të qëndrueshme dhe mjedis rural jetësor të lloj-llojshëm dhe të qëndrueshëm.

Programi IPARS është përmbledhje e masave për zbatimin e politikave për zhvillim rural që synon ndaj rritjes së konkurencës dhe modernizimit të prodhim-tarisë bujqësore, arritja e ushqimit kualitativ dhe të sigurtë, harmonizimi me standardet e Bashkimit Evro-pian të kualitetit, shëndetit të kafshëve dhe mjedisit jetësor, menaxhimi i qëndrueshëm me resurset njerë-

120zore dhe përmirësimi i kushteve për jetë në mjediset rurale dhe ekonomia rurale.

Për momentin Republika e Maqedonisë është shfrytë-zues i mjeteve për realizim të programit IPARD 2007-2013.

Lëmenjtë prioritarë zhvillimorë, konform progra-mit aktual IPARD 2007-2013 në të cilat mund të aplikojnë ferma individuale, kooperative bujqëso-re dhe persona juridikë që merren me veprimtari bujqësore janë:

а. Boshti prioritar 1: Përmirësimi i efi kasitetit të tregut dhe zbatimi i standardeve të BE-së dhe

b. Boshti prioritar 3: Zhvillimi i ekonomisë rurale

а. Boshti prioritar 1: Përmirësimi i efi kasitetit të tregut dhe zbatimi i standardeve të BE-së zbatohet përmes dy masave: 101 „Investime në ekonomitë bujqësore për ristrukturimin dhe avan-cimin e standardeve të BE-së” (verëria, pemëtaria, prodhimi i perimeve ndër serra, prodhimi i peri-meve në hapësirë të hapur, prodhimi i qumësh-tit-lopët, delet dhe dhitë qumështore dhe pro-dhimi i mishit) dhe 103 “Investime në përpunimin dhe marketingun e prodhimeve bujqësore dhe nga peshku për ristrukturimin e tyre dhe avancimi sipas standardeve të BE-së” (arritja e standardeve për siguri të ushqimit, prodhimi i venës. Përpunimi i pemëve dhe perimeve, përpunimi i qumështit dhe prodhimeve qumështore dhe përpunimi i mishit).

b. Boshti prioritar 3: Zhvillimi i ekonomisë rurale e ndihmon popullatën rurale në ndërtimin e akti-viteteve ekonomike në dhe jashtë fermës, krijimi i burimeve plotësuese të të ardhurave dhe mundë-sive për përpunim. Në këtë bosht zbatohen ma-sat: 302 „Diversifi kimi dhe zhvillimi i aktiviteteve rurale dhe ekonomike të BE-së” (krijimi i vendeve të reja të punës dhe mbajtja e atyre ekzistuese për-mes zhvillimit të mikro-ndërmarrjeve rurale dhe turizmit rural); dhe 501 „Ndihma teknike” është dedikuar për institucionet të cilat e zbatojnë Pro-gramin IPARD në Republikën e Maqedonisë.

IPARD II-Programi për zhvillim rural 2014 – 2020

Duke pasur parasysh atë që IPA Programi i ri 2014 – 2020 është në përgatitje dhe është pjesë për IPARD II-Prorgami për zhvillim rural, ku parashikohet, krahas masave tashmë të miratuara për Programin IPARD 2007-2013, vendosja e masës së re 301 për mena-xhim të infrastrukturës rurale, për mjetet e të cilave komunat kanë mundësi drejtpërdrejt të aplikojnë me projekte të tyre.

Institucioni kompetent deri te i cili aplikohet me pro-jekte për shfrytëzim të mjeteve nga programi IPARD në Republikën e Maqedonisë dhe Agjensioni për përkrahje fi nanciare të zhvillimit bujqësor dhe rural Qëllimi i masës 301 është me investime në kapitalin fi zik të përkrahen zhvillimi ekonomik, social dhe terri-torial i mjediseve ruale në Republikën e Maqedonisë me ç’rast:

- Do të sigurohet infrastruktura e nevojshme për zh-villim të lëmenjëve rural dhe

- Do të përkrahen investimet e nevojshme për zhvil l -im dhe plotësim të qëllimeve ekologjike.

Shfrytëzues: Тrupi për menaxhim me IPARD konsi-deron se konform kritereve për përcaktim të lëmen-jëve rural, komunat të cilat mund të jenë shfrytëzues të masës janë ato me deri më 30.000 banorë, sipas re-zultateve zyrtare nga Regjistrimi i fundit i popullatës.

Кritere: projektet patjetër duhet të bëjnë me in-frastrukturën e nevojshme për zhvillim të lëmenjëve rurale, përfshirë këtu edhe rrugët lokale, qasja lokale deri te rrugë të rëndësishme për zhvillim ekonomik lokal, qasje deri te ferma dhe toka pyjore, furnizimi me energji, mbeturina dhe menaxhimi me ujëra, qas-je lokale deri te teknologjitë informatike dhe komu-nikative.

Shembuj të investimeve të pranueshme:

Infrastruktura rrugore: Rrugët që lidhin infrastruk-turën lokale me rrugët rajonale, rrugët e fshatit, rruga hyrëse deri te fermat;.

Menaxhim me ujërat: sisteme të kanalizimit, sisteme për furnizim me ujë;

Menaxhim me mbeturinat: deponitë që do të plo-tësojnë kërkesat ekologjike, mbledhja e mbeturinave;

Furnizimi me energji: furnizimi me energji në ferma dhe fshatra, ndërtimi i burimeve përtrirëse të energ-jisë për fshtatra;

Teknologjitë e reja: qasje deri te teknologjitë infor-matike dhe komunikative dhe zhvillimi i internetit të shpejtë dhe ultra-të shpejtë;

Tjetër: mbrojtja nga zjarret dhe investimet tjerа.

16.3. “PROGRAME AKSIONALE“ TË BE-së

“Programet aksionale“ të BE-së janë dedikuar për pushtetet, organizatat joqeveritare, kompanitë dhe individët. Qëllimi i kësaj ndihme është të ndihmojë për zbatim më të mirë të projekteve të planifi kuara me dimension evropian.

121Lëmenjtë janë të shumtë por, mes tjerash, i takojnë kulturës, të rinjëve ose mësimit joformal. Një vend jo-anëtar i BE-së a mund të merr pjesë në Programet aksionale të BE-së varet nga ajo se a ka fi rmosur shteti përkatës marrëveshje kornizë me BE-në.

Grantet nuk ndahen prej rastit në rast. Ato janë lëndë e programimit vjetor. Para 31 marsit çdo vit, sektorët e Komisionit Evropian të cilat menaxhojnë me grant programet i shpallin programet e tyre vjetore për punë në faqen e tyre të internetit. Programet vjeto-re i fi skojnë konturet e granteve të parashikuara për vitin në rrjedhë (p.sh. lëmia e ndarjes, qëllimet, orari kohor, buxheti, kushtet për ndarjen e granteve etj). Pastaj, drejtoritë e caktuara të Komisionit shpallin thi-rrje për projekte në internet faqet e tyre. Këto thirrje për propozimet mund të shpallen edhe në Gazetën zyrtare të Bashkimit Evropian – Seria S. Gazeta zyrtare është e arritshme në internet: http://eurlex.europa.eu/JOIndex.do?ihmlang=en.

16.3.1. „Еvropa për qytetarë” program aksional

Aktivitetet prioritare të programit ,,Evropa për qyte-tarët” përcaktohen nga viti në vit, por më së shpeshti kanë të bëjnë me nxitjen e qytetarëve për përfshir-je aktive në procesin e integrimit evropian, duke u mundësuar t’a zhvillojnë ndjenjën e identitetit evro-pian, përmirësimin e mirëkuptimit të ndërsjelltë midis qytetarëve të Evropës etj. Në këtë program mund të aplikojnë këto subjekte: pushtetet lokale dhe organi-zatat, organizatat hulumtuese, grupet e qytetarëve, organizatat ndërkombëtare, sindikatet, institucionet arsimore, organizatat aktive në lëminë e punës vull-netare, sportit amater etj.

Republika e Maqedonisë është vend pjesëmarrës në këtë program prej 19 marsit, 2009.

Programi ,,Evropa për qytetarët” ka katër nën-progra-me:

1. Аksioni 1 - “Qytetarë aktivë për Evropën” (,,tuining” midis qyteteve, projekteve civile dhe masat për përkrahje);

2. Аksioni 2 - “Shoqëri aktive civile në Evropë” (për-krahje strukturore për hulumtim, përkrahje struk-turore për organizatat civile, përkrahja e projekte-ve të inicuara nga organizatat civile)

3. Аksioni 3 - “Së bashku për Evropën “ (ngjarje në dukshmëri të lartë, vegla për studime, hulumtimi dhe mendimi, vegla informatike dhe diseminati-ve)

4. Аksioni 4 - “Kujtime aktive evropiane”.

16.4. FONDET STRUKTURORE

Përfundimi i fazës së negociatave dhe marrja e statu-sit anëtare e BE-së do të thotë edhe hapje të fondeve të reja ose të a.q. Fondet strukturore të BE-së. Meg-jithatë, sa të duket larg ose afër marrja e këtij statusi të RM, duhet t’i dimë dhe të jemi të përgatitur për me-kanizmat e funksionimit të këtyre fondeve.

Fondet strukturore dhe Fondi koheziv janë të dediku-ar për implementimin e Politikës kohezive të BE-së, e cila në atë zhargon quhet edhe politikë e solidarite-tit. Qëllimi është të sigurohen mjete për rajonet më pak të zhvilluara, respektivisht vendet anëtare, me qëllim zvogëlimi të dallimit social-ekonomik brenda në BE. Në kornizën aktuale fi nanciare 2007-2013 alo-cohen rreth 308 miliard euro, respektivisht 35,7% nga buxheti i BE-së është dedikuar për politikat kohezive. Sipas informacioneve, është në periudhën e ardhsh-me buxhetore 2014-2020 të rriten mjetet për zbati-min e politikës kohezive në 376 miliard euro.

Fondet strukturore u janë të arritshme atyre vendeve anëtare të BE-së bruto prodhimi vendor i të cilave per kapita përmban ndër 90% nga mesatarja në BE dhe janë të përbërë nga Fondi social evropian dhe Fondi evropian për zhvillim rajonal dhe Zhvillim koheziv. Në kuadër të këtyre fondeve ekzistojnë 4 programe: FEZHR (Fonde evropiane për zhvillim rajonal) për pro-movimin e kohezionit social dhe ekonomik në kuadër të BE-së përmes redukimit të dallimeve midis rajone-ve dhe grupeve sociale. Kjo arrihet përmes: investimit në projekte të cilat e nxisin konkurencën dhe prodhi-min, investojnë në ndërmarrje të vogla dhe të mesme, fi nancojnë projekte infrastrukturore të rëndësishme për zhvillimin e ekonomisë dhe rajoneve të caktuara, projekte të cilat kanë të bëjnë me hulumtimin, zhvilli-min teknologjik dhe inovacionet, shoqërinë informa-tike dhe mbrojtjen e mjedisit.

FSE (Fondi social evropian) është instrument kryesor i BE-së për zbatimin e politikës së punësimit. Qëllimi i këtij fondi është të nxitet punësimi, zvogëlohet përjashtimi social dhe diskriminimi dhe investimet në kapitalin njerëzor. Këtu fi nancohen projektet për përmirësimin e qasjes deri te tregu u punës së grupe-ve të rrezikuara të qytetarëve, për luftë kundër çdo lloji të padrejtësisë dhe pabarazisë, lidhur me aftësitë e forcës punuese përmes programeve për mësim të përjetshëm etj.

EAGGF (Doracak evropian për bujqësinë dhe fondin garantues) i cili ka të bëjë me reformat strukturore në sektorin bujqësor dhe zhvillimin e lëmenjëve ruralë dhe FIFG (instrument fi nanciar për peshkatari) i cili paraqet fond të veçantë për reformat strukturore të peshkatarisë.

122INSTITUCIONET DHE ORGANET E BASHKIMIT EVROPIAN

Në procesin e vendim-marrjes së Bashkimit Evropian, kryesisht janë të përfshira 3 institucione:

- Parlamenti Evropian – i cili i përfaqëson qyte-tarët e BE-së, dhe në mënyrë të drejtpërdrejt është zgjedhur nga to;

- Këshilli i Bashkimit Evropian – përfaqëson ven-det anëtare individuale;

- Komisioni Evropian – i paraqet interesat e BE-së.

Ky trekëndësh institucional i krijon politikat dhe ligjet të cilat zbatohen në BE.

Komisioni Evropian, në princip është propozues i lig-jeve të reja, për deri sa Parlamenti dhe Këshilli i mira-tojnë. Komisioni dhe vendet anëtare i implementojnë ligjet e miratuara. Në këtë proces edhe dy instituci-one luajnë rol të rëndësishëm: gjykata dhe drejtësia (kjo gjykatë siguron mënyrë të barabartë të shpjegi-mit dhe zbatimit të legjislativës të BE në secilin shtet anëtar), si dhe Gjykata e Revizorëve, e cila e kontrollon fi nancimin e aktiviteteve të Bashkimit Evropian.

BE ka edhe trupa tjerë të shumtë, krahas institucione-ve, të cilat kanë rol specializues.

Komieti i rajoneve – i përfaqëson pushtetet lo-kale dhe rajonale

Komiteti Evropian ekonomik dhe social- e për-faqëson shoqërinë civile, punëdhënësit dhe të punësuarit.

Banka investuese Evropiane – i fi nancon pro-jektet e Be-së, u ndihmon bisneseve të vogla nëpërmjet të Fondit Investues Evropian.

Banka Qëndrore Evropiane – përgjegjëse për politikë monedhore.

Ombucmani Evropian- shqyrton ankesat lidhur me menaxhimin e papërkatshëm nga instituci-onet dhe trupat e BE-së.

Mbikëqyrja evropiane për mbrojtjen e të dhë-nave- mbron të dhënat personale të qytetarë-ve.

Në veçanti do t’a theksojmë Komitetin e rajoneve si trup i Bashkimit Evropian i obliguar për inicimin dhe zbatimin e politikave evropiane lokale dhe rajonale. Republika e Maqedonisë vendosi marrëdhënie part-nerike me Bashimin Evropian nga viti 2008 në pjesën a bashkëpunimit për politika lokale dhe rajonale, në mënyrë që është formuar Komiteti i Përbashkët Kon-sultativ (KPK), i paraqitur përmes Komitetit të Rajo-neve. Delegacioni, i nominuar përmes BNJVL-së, për-bëhet prej 11 delegatëve dhe 11 zëvendësve. Deri më tani janë mbajtur 7 sesione të KPK-së, nga dy në ni-vel vjetor, prej të cilave me kontratë të ndërsjelltë, në njërin nikoqir është Republika e Maqedonisë, ndërsa e dyta mbahet në Bruksel.

123

Linqe të rëndësishme:

Portali i Bashimit Evropian http://europa.eu/ Komisioni EvropianKomisioni Evropian http://ec.europa.euDelegacion i Komisionit Evropian në Republilën e Maqedonisë http://www.delmkd.ec.europa.eu

Drejtoritë http://ec.europa.eu/dgs_en.htmDrejtoria për zgjërim http://europa.eu.int/comm/enlargement/index.htm

Instrumentet fi nanciare të BE-së(Titulli i instrumentit fi nanciar/periudha/shuma e përgjithshme në milion €)

Kapitulli 1A në buxhetin e BE-së-Konkurenca për rritje dhe punësim7th Research Framework Programme http://cordis.europa.eu/fp72007-2013/54,547.47

Trans-European Networks (TEN-T) Transport http://tentea.ec.europa.eu/en/apply_for_funding2007-2013/8,013.00

Trans-European Networks (TEN-E) Energyhttp://ec.europa.eu/energy/infrastructure/tent_e/fi nancial_aid_en.htm2007-2013/155.00

Galileo (satellite radio navigation)http://ec.europa.eu/transport/galileo/index_en.htm - 2007-2013/ 3,005.00

Marco Polo II (environmental performance of the freight transport system)http://ec.europa.eu/transport/marcopolo/home/home_en.htm - 2007-2013/450.00

Lifelong Learning http://eacea.ec.europa.eu/llp/index_en.phpSub-programmes: Comenius (actions for schools) , Erasmus (higher education), Leonardo da Vinci (vocatio-nal education and training), Grundtvig (adult education), transversal programmes, Jean Monnet programme (supports institutions and actions in favour of European integration)2007-2013/6,970.00

Competitiveness and Innovation Framework Programme (CIP)http://ec.europa.eu/cip/index_en.htmsub-programmes: Entrepreneurship & Innovation programme (EIP) ; Information Communication Technologies Policy Support Programme (ICT PSP) ; Intelligent Energy Europe programme (IEE) 2007-2013/3,621.30

Erasmus Mundus IIhttp://eacea.ec.europa.eu/erasmus_mundus/index_en.php2009-2013/493.69

KAPITULLI 1B në buxhetin e BE-së – Kohezion për rritje dhe punësim

Structural funds in total 2007-2013/ 277,657.74

European Regional Development Fundhttp://ec.europa.eu/regional_policy/funds/feder/index_en.htm - 198,941.36

124European Social Fundhttp://ec.europa.eu/employment_social/esf - 78,716.37

Cohesion Fundhttp://ec.europa.eu/regional_policy/funds/cf/index_en.htm2007-2013/69,752.33

Kapitulli 3B në buxhetin e BE-së - ShtetësiaCulture 2007http://ec.europa.eu/culture/index_en.htm2007-2013/400.00

Youth in Actionhttp://ec.europa.eu/youth/youth-in-action-programme2007-2013/885.00

Media 2007 (support for the European audiovisual sector)http://ec.europa.eu/information_society/media/overview/2007/index_en.htm2007-2013/754.95

Europe for Citizenshttp://ec.europa.eu/citizenship/index_en.htmhttp://eacea.ec.europa.eu/citizenship/index_en.php2007-2013/215.00

Kapitulli 4 në buxhetin e BE-së – Bashkimi Evropian si lojtar globalInstrument for Pre-Accession (IPA)http://ec.europa.eu/regional_policy/funds/ipa/index_en.htm2007-2013/11,468.00

European Neighbourhood and Partnership Instrument (ENPI)http://ec.europa.eu/world/enp/funding_en.htm2007-2013/11,181.00

Development Cooperation Instrument (DCI)http://europa.eu/legislation_summaries/development/general_development_framework/l14173_en.htm2007-2013/ 16,897.00

European Instrument for Democracy and Human Rights (EIDHR)http://ec.europa.eu/europeaid/where/worldwide/eidhr/index_en.htm2007-2013/1,104.00

Instrument For Stabilityhttp://ec.europa.eu/europeaid/where/worldwide/stabilityinstrument/index_en.htm2007-2013/2,062.00

Instrumente tjeraEuropean Union Solidarity Fund (fi nancial assistance in the event of a major disaster in a Member State or can-didate country)http://ec.europa.eu/regional_policy/funds/solidar/solid_en.htmUp to 1,000. 00 per year • titujt e instrumenteve fi nanciare janë përmbajtur në gjuhën anglishte me qëllim të kërkimit të tyre më të

lehtë.

125

17.1. KËSHILLI I EVROPËS

Këshilli i Evropës është organizata më e vjetër ndër-kombëtare e cila përmes aktiviteteve të saj përpiqet për integrim evropian. I themeluar në vitin 1949, sot Këshilli i Evropës numëron 47 vende anëtare, me mbi 800 milion banorë. Në aktivitetet e Këshillit të Evro-pës, theks i veçantë i’u vendos mbrojtjes së të drejta-ve të njeriut, zhvillimit të demokracisë, sundimit të së drejtës dhe bashkëpunimit kulturor.

Këshilli i Evropës i zhvillon parimet demokratike të bazuara në Konventën Evropiane për të drejtat e nje-riut dhe dokumente tjera relevante për mbrojtjen e të drejtave të njeriut.

Qëllimet e Këshillit të Evropës janë:

• mbrojtja e të drejtave të njeriut, demokracia plura-le dhe sundimi i së drejtës;

• nxitja e zhvillimit të identitetit kulturor dhe diver-sitetit;

• gjetja e zgjidhjeve të përbashkëta për sfi dat me të cilat ballafaqohet shoqëria evropiane, si p.sh.: diskriminimi i pakicave, jotoleranca, ksenofobia, dhuna mbi fëmijët;

• konsolidimi i stabilitetit demokratik në Evropë, duke nxitur reforma politike, ligjore dhe kushtetu-ese.

Trupat kryesore të Këshillit të Evropës janë:

1. Komiteti i ministrave, trup vendim-marrës i orga-nizatës, i përbërë nga 47 ministra ose zëvendës të tyre (ambasadorë pse përfaqësues të përhershëm me seli në Strazbur);

2. Kuvendi Parlamentar-forcë lëvizëse për bash-këpunim evropian, me 636 anëtarë (318 përfaqë-sues dhe 318 zëvendës nga 47 kuvende nacionale)

3. Коngresi i pushteteve lokale dhe rajonale, zëri i ra-joneve dhe komunave evropiane, i përbërë prej:

• Odës së pushteteve lokale dhe

• Odës së rajoneve

BNJVL është e përfaqësues në Kongresin e pushteteve lokale dhe rajonale me 3 përfaqësues dhe 3 zëvendës.

4. Sekretari gjeneral, i zgjedhur nga Kuvendi Parla-mentar

Selia e Këshillit të Evropës gjendet në Strazbur, Fran-cë. Gjuhët zyrtare janë anglishtja dhe frengjishtja. Në Këshillin e Evropës, krahas tyre në përdorim si gjuhë të punës shfrytëzohen edhe gjermanishtja, rusishtja dhe italishtja, si dhe gjuhë tjera.

17. 2. KËSHILLI I PUSHTETEVE LOKALE DHE RAJONALE

Këshilli i komunave evropiane është themeluar në vi-tin 1951 në Zhenevë nga një grup kryetarësh të ko-munave, që më pas t’i zgjërojë nivelet e tij edhe në rajonet si Kongresi i pushteteve lokale dhe rajona-le-CEMR.

Sot, Këshilli është organizata më e madhe e pushte-teve lokale dhe rajonale nga Evropa, me anëtarë prej mbi 50 asociacioneve nacionale, me komuna dhe ra-jone nga 41 vende. Së bashku, këto pushtete paraqe-sin rreth 100,000 pushtete lokale dhe rajonale.

Strukturën politike të Këshillit e udhëheq Kryetari i Këshillit të pushteteve lokale dhe rajonale, respekti-visht kryetari i Shtutgardit.

CEMR në pjesë të madhe fi nancohet nga anëtarësimi i asociacioneve nacionale, si dhe nga fondet e Komi-sionit Evropian.

17.2.1. Аktivitetet e Këshillit të pushteteve lokale dhe rajonale

CEMR promovon Evropë të bashkuar, të bazuar në ve-tëqeverisje lokale dhe rajonale dhe demokracinë. Që t’a arrijë qëllimin e tij, aktvivitetet e CEMR janë drejtu-ar ndaj rritjes së pjesëmarrjes lokale dhe rajonale; të ndikojë në miratimin e ligjeve dhe politikave evropia-ne, mundësojë shkëmbim të përvojave në nivel lokal dhe rajonal, si dhe bashkëpunim midis partneriteteve nga vendet tjera të botës.

CEMR vepron në shumë lëmenjë, si p.sh. në politi-kën rajonale, transportin, mundësitë e përbashkëta, mjedisin jetësor etj. Komisionet në kuadër të CEMR,

ANËTARËSIMI I BNJVL-së NË ORGANIZATAT NDËRKOMBËTARE17

126si dhe grupet punuese përpiqen të ndikojnë në pro-pozim-rregullativën ligjore të BE-së, me qëllim që të kenë parsysh interesat e pushteteve lokale dhe rajo-nale në fazat më të hershme të procesit të miratimit të legjislativës evropiane. CEMR është mjaft krenar për rrjetin e binjakëzimit të qyteteve. Sot ka mbi 26.000 projekte për binjakëzim të qyteteve nga mbarë Evro-pa.

17.2.2. Karta evropiane për barazi midis burrave dhe grave

Këshilli i pushteteve lokale dhe rajonale, në maj 2006, e vendosi Kartën Evropiane për barazi midis burrave dhe grave në nivel lokal.

Karta ka të bëjë me pushtetet lokale dhe rajonale në Evropë, të cilat janë thirrur të fi rmosin, si dhe të obli-gohen t’i respektojnë parimet për barazi midis burra-ve dhe grave, t’i implementojnë parimet në kuadër të fushëveprimit të tyre.

Deklarata për të drejta të barabarta midis burrave dhe grave është miratuar nga ana e Bordit drejtues të BN-JVL-së. Një pjesë e njësive të vetëqeverisjes lokale të RM, me rekomandim të Bordit drejtues të BNJVL-së, miratoi Deklaratën për të drejta të barabarta të burra-ve dhe grave.

17.2.3. CEMR dhe binjakëzimi

Binjakëzimi i qyteteve, sipas CEMR është mënyrë shumë e rëndësishme, kryesore për afrimin e Evro-pës pranë qytetarëve të cilët janë jashtë nga kufi njtë e Evropës. Binjakëzimi çon drejt Evropës së bashkuar, më të afërt për qytetarët.

Në maj, 2007, CEMR organizoi konferencën Binjakë-zimi për ardhmëri më të mirë në botë. Në konferencë morrën pjesë mbi 600 përfaqësues nga pushtetet lo-kale nga mbarë Evropa, duke diskutuar për zhvillimin e llojeve të reja të binjakëzimit, për sigurimin e përkra-hjes fi nanciare, si dhe për kontributin e binjakëzimit në përfshirjen sociale.

Ueb sajti i ri, tërësisht i përkushtuar për binjakëzimin midis qyteteve është vendosur online, i përkthyer në 20 gjuhë që kryesisht përbëhet prej 2 pjesëve: infor-macione për aktivitetet lidhur me binjakëzimin, si dhe mundësi pushtetet lokale të mund të gjejnë twinning partner, partner për binjakëzim përmes ueb faqes.

BNJVL si anëtare e CEMR, që nga viti 2004 në mënyrë aktive merr pjesë në projektet e Këshillit të pushtete-ve lokale dhe rajonale, duke përfshirë edhe faqen për binjakëzimin, e cila është përkthyer në gjuhën maqe-donishte.

17.3. RRJETI I ASOCIACIONEVE TË PUSHTETEVE LOKALE NGA EVROPA JUGLINDORE (NALAS)

Rrjeti i asociacioneve të pushteteve lokale nga Evropa Juglindore (NALAS) është formuar nën patronazhin e Kongresit të pushteteve rajonale dhe lokale të Këshill-it të Evropës, në kuadër të Paktit për stabilitet. Në vitin 2004 anëtarët e NALAS e miratuan Statutin në Straz-bur, ndërsa në vitin 2007, selia e NALAS u vendos në Shkup.

Në NALAS anëtare janë 14 asociacione nga rajoni të cilat paraqesin 4000 njësi të pushteteve lokale nga Maqedonia, Shqipëria, Mali i Zi, Serbia, Kosova, Repu-blika Sërpska dhe Federata e Bosnjës dhe Hercego-vinës, Sllovenia, Bullgaria, Romania, Molldavia, Turqia dhe Kroacia, ose gjithsejt rreth 80 milion qytetarë. Qëllimi i rrjetit është të përforcohen asociacionet e pushteteve lokale që të bëhen partnerë të barabartë të pushtetit qëndror në ndërtimin dhe promovimin e decentralizimit në Evropën Juglindore. NALAS ndër-ton platformë e cila mundëson akumulimin dhe për-hapjen efektive të praktikave të mira dhe përvojave përmes Qendrës së diturive të këtij Rrjeti, që është e arritshme në gjuhët nga rajoni www.nalas.eu

Në vitin 2008, në kuadër të NALAS janë formuar disa njësi punuese me të cilat udhëheq nga një asociaci-on-anëtare e saj. BNJVL është e obliguar për aktivite-tet e NALAS, në lëminë e ,,Zhvillimit të asociacioneve”. Detyrë pune e kësaj njësie është vendosja e sistemeve për punë më të mirë përmes trajnimeve për nëpunë-sit komunalë dhe personat e zgjedhur, shkëmbime të praktikave më të mira, vendosja e bashkëpunimit të strukturave të ndryshme të të punësuarve në asocia-cion, vendosja e sistemit të standardeve në asociaci-one, shkëmbimi i përvojave lidhur me shfrytëzimin e IPA fondeve, si dhe trajnime për ato fonde. Punëtoria e parë, në kuadër të këtij grupi punues, e quajtur Stan-darde në punë është organizuar në BNJVL.

17.4. KOMITETI I PËRBASHKËT KONSULTATIV

Nga viti 2008, ekziston Komiteti i përbashkët konsul-tativ midis Maqedonisë dhe Komitetit të rajoneve, trup këshilldhënës i Bashkimit Evropian. Në këtë trup marrin pjesë 11 përfaqësues të pushteteve lokale nga Republika e Maqedonisë dhe po aq anëtarë nga vendet anëtare të Bashkimit Evropian. Njëmbëdhjetë anëtarët kanë po aq numër të zëvendësve.

Në vendin tonë, zgjedhjen e anëtarëve dhe zëven-dësve e kryen BNJVL, që gjithashtu i menaxhon edhe mbledhjet. Anëtarët zgjedhin bashkëkryetarin nga pala maqedonase në radhët e tyre. Në vit mbahen së

127paku dy mbledhje dhe atë njëra në Bruksel, ose qytet tjetër të Bashkimit Evropian dhe një në Maqedoni.

Në mbledhjet e tij anëtarët e KPK diskutojnë për pro-blemet e pushteteve lokale, për shembujt dhe pra-ktikat e mira, por më së shpeshti edhe për situatën e cila është aktuale rreth anëtarësimit të Republikës së Maqedonis në Bashkimin Evropian. Temat të cilat deri më tani janë realizuar në këto mbledhje janë lid-hur me zhvillimin e barabartë rajonal, zhvillimin rural, shfrytëzimin e shërbimeve elektronike-të dërguara nga BNJVL, raportet e BE-së ndaj Republikës së Maqe-donisë dhe komentet ndaj të njejtave, mbrojtja e mje-disit jetësor, si dhe shumë tema tjera, interesante për partnerët në këtë trup.

Ky trup do të vazhdojë me punë deri në momentin kur Republika e Maqedonisë do të bëhet anëtare me të drejta të plota të Bashkimit Evropian.

17.5. АLDA

АLDA është Asociacion i agjensioneve për demokraci lokale, në të cilën BNJVL është anëtare që nga viti 2008. Aktiviteti kryesor i tyre, si organizatë joqeveri-tare është drejtuar ndaj zhvillimit të qeverisjes së mirë dhe pjesëmarrjes së qytetarëve në nivel lokal.

Në këtë organizatë anëtare janë më shumë se 150 ko-muna, asociacione të pushteteve lokale dhe ograni-zatave joqeveritare nga 30 vende.

ALDA zbaton projekte, kryesisht fi nanciare nga fon-det e Bashkimit Evropian ose individualisht, vendet anëtare të BE-së.

BNJVL merr pjesë në realizimin e një projekti të këtillë, i zbatuar me Normandinë e Poshtme nga Franca.

128

PËRMBAJTJA:

BNJVL DHE DECENTRALIZIMI ......................................................................... 5

1. ORIENTIM NË LEGJISLATIVË .................................................................... 8

2. ORGANET E KOMUNËS ........................................................................... 13

3. FINANCIMI DHE BUXHETI ...................................................................... 22

4. UDHËHEQJA ME PRONËN KOMUNALE ................................................. 28

5. ZHVILLIMI EKONOMIK LOKAL ............................................................... 34

6. PLANIFIKIMI HAPËSINOR DHE URBANISTIK ........................................ 46

7. VEPRIMTARITË KOMUNALE ................................................................... 61

8. ARSIMI, SPORTI DHE REKREIMI ........................................................... 73

9. MBROJTJA SOCIALE ............................................................................... 77

10. KULTURA .................................................................................................. 82

11. MBROJTJA E MJEDISIT JETËSOR ............................................................ 86

12 . ENERGJETIKA DHE EFIKASITETI ENERGJETIK ..................................... 98

13. APLIKIMI I TEKNOLOGJISË INFORMATIKE – TEKNOLOGJIKE (TIK) ..... 101

14. BASHKËPUNIMI NDËRKOMBËTARË ..................................................... 105

15. MARRËDHËNIET ME PUBLIKUN DHE PJESËMARRJA E

QYTETARËVE ......................................................................................... 108

16. BASHKIMI EVROPIAN DHE KOMUNAT ............................................... 117

17. ANËTARËSIMI I BNJVL- së NË ORGANIZATAT NDËRKOMBËTARE ...... 125

DORACAKUDHËZUES DREJT KOMPETENCAVE PËR KRYETARËT E SAPOZGJEDHUR TË KOMUNAVE DHE ANËTARËT E KËSHILLAVE TË KOMUNAVE

Botimi i tretë i ndryshuar, plotësuar dhe zgjëruar

BNJVLrruga. „Zhenevska”p.n. F.P. 321000 Shkup,Republika e Maqedonsёtel: 02/3099033;fax: 02/3061994e-mail: [email protected]

udhËzues drejt kompetencave pËr kryetarËt e … · historia e shkurtër e decentralizimit të...

Documents