MARKO POPOVIĆ

BUDVA 2012

2

Tragom boravka Jevreja u Foči

Bosansko Podrinje i Drina kao jaka prirodna granica istočnog i zapadnog Balkana oplodili su mnoštvo manjih naselja niz pitomu voćarsku dolinu, ali i tri značajnije bosanske čaršije: Foču, Goražde i Višegrad. A ove tri varoši, kao razmeđa i tranzitne postaje brojnih karavana aspirirale su kroz česte migracije raznorodno stanovništvo, a među ostalim i – Jevreje. Ne u nekom velikom broju, ali skoro uvijek prisutne.

To što je u pomenuti prostor privlačilo ovaj marljivi narod sa vjekovnim usudom apatrida, nije teško pretpostaviti – male varoši na karavanskom putu a sa širokim okolišem nudile su velike mogućnosti za promišljene i mudre poslovne ljude. Njihova pismenost i temeljitost brzo je prevazilazila postojeće, primitivnije forme ekonomije i sve ostale nedostatne elemente civiliziranosti. Ali je, nažalost, ta njihova sposobnost stvarala i neobjašnjive antagonizme u dodiru sa ostalim nacionalnim i vjerskim grupacijama stanovništva. Jevrejska racionalnost, osmišljen put uspjeha, štedljivost, proračunatost, nasuprot raskalašnosti istorijski nedovršenih psihologija sedentarnog stanovništva, izazivala je u prvom redu ljubomoru a iz toga neutemeljene, praznovjerne ili religijske predrasude, te jednostranu mržnju. Nekada bi se isticao usamljen primjer nekog škrtog pripadnika jevrejskog naroda a sa njegovim karakternim likom je poistovjećivana cijela zajednica.

Uz već ustaljene apsurde ksenofobičnosti domicilnog življa, najčešće se kod prostog hrišćanskog puka održao istinski nakazan istorijski atavizam o iskonskoj krivici Jevreja za stradanje Isusa. Fakticitet o jevrejskom porijeklu Isusa, generisanje hrišćanstva iz hebrejstva, najviše su indoktrinirali hrišćanski sveštenici, prezentirajući prostom i neškolovanom narodu drugačiju legendarnu istinu – držeći u ruci Bibliju. Površnost u mišljenju je nedvojbeno rađala zle mitove i simplifikovane poluistine.

Period nekoliko zadnjih vjekova dominacije Otomanske imperije u Podrinju stvorio je logične zakonitosti ovog mikrosvijeta i posebnu psihologiju – u poretku ljudskih vrlina – junaštvo je stajalo iznad svega, na prvom mjestu, pa je drugu poziciju zauzimalo bogastvo istih silnika, a treće vrednosno mjesto je pripadalo rijetkom milosrđu. Tek na četvrto mjesto bi moglo doći poštenje kao dobro ubogih i siromašnih. Junaštvo ostaje svojom ružnom i neprimjerenom dominacijom iznad ostalih ljudskih vrijednosti. U ovakvom poretku ljudskih vrlina Jevreji nijesu mogli zauzimati visoko mjesto i biti uvažavani u tim sredinama. Pamet nije imala pozitivnu ocjenu u međuljudskim odnosima, već je uzimana kao sračunato sredstvo posesivnosti.

Sl.1. Foča u jednom starijem urbanističkom konceptu, naslijeđenom iz Otomanske imperije

3

Miroljubivost, radinost, marljivost, istrajnost, neagresivnost, tolerantnost, odsustvo prozelitizma (nijesu inovjerce uvlačili, niti prisiljavali na konverziju u jevrejsku nacionalnovjersku zajednicu), i potpuna nediskriminantnost u odnosu sa drugovjernim susjedima – nijesu im mnogo pomagali.

Sve su to sedentarni (a većinski) narodi uviđali, ali rijetko ili nikad isticali i poštovali, naravno iz svojih sitnoposjedničkih razloga. Teško se mogao tolerisati neko uspješniji, umniji ili bogatiji pored sebe. U slijedu jednog ovakvog pogleda došlo bi se do cijele lepeze tragičnih razloga zbog kojih su Jevreji imali sudbinu vječito protjerivanih naroda – iz Engleske, Španije, Portugala, Njemačke, Rusije i mnogih drugih prostora. Prosto, svaki objektivan istorijski tekst o Jevrejima prije ili poslije je morao donijeti tužne stranice o sudbinama koje su u tim surovim vremenima doživljavali.

A biti migrant, apatrid ili došljak po pravilu donosi isto – nepodnošljivost i ksenofobiju.

Tri pomenuta podrinjska grada – Foča, Goražde i Višegrad, imala su sličnu, istorijski bogatu a civilizaciono maštovitu fizionomiju, i samim tim su odvajali individualitet istočnobosanskog prostora. Jevreji Višegrada su zahvalno ispunili interesantne stranice Andrićevog umjetničkog djela. U Goraždu ih je iz prve ruke odslikao Isak Samokovlija, i sam pripadnik ovog naroda a kroz divne i dirljive priče jednog mikrosvijeta, koji je postojao u sklopu ovakvih, nevelikih varoši. Goražde i Višegrad su kroz pera Samokovlije i Andrića umjetnički portretisani a u njima postojeće jevrejske mahale, dok takve vanredne umjetničke duhovnosti Foča nije rodila, niti je privukla pero koje bi opisalo ovaj, po mnogo čemu poseban grad, tamo gdje se stanovništvo često mijenjalo a različite državne forme dolazile i odlazile. Tako, uza sve ono nenapisano, i malobrojni Jevreji ove varoši ostali su u periferiji pažnje.

A potreba za registrovanjem njihovog prisustva nije uvijek ni samo istorijska nužnost koja donosi sliku neminovne tragike i još jednog lakrimarijuma jevrejskih nesreća, već i refleks velikih civilizacionih efekata što su ih ostavljali malobrojni pripadnici jevrejskog naroda što su u nekom dobu živjeli u Foči.

Dilema o prisustvu i potiskivanju Jevreja iz Foče

Ipak, u oskudnim istorijskim tekstovima, u marginama svakog poglavlja o stanovništvu, naći će se tvrdnja da je ranije u Foči bilo više Jevreja, pa su u nekom ''nepoznatom periodu'' napustili ovu varoš.

Ako se posmatra jedan, prevashodno ekonomski podatak iz turskih deftera srednjeg vijeka (kao posredni dokaz), onda će nam isti pružiti dobar razlog da povjerujemo u objektivnost fakta o brojnom prisustvu ovih, tradicionalno poslovnih ljudi u njenoj varoši. Foča je, po popisu rentnih prihoda za 1477. godinu ostvarivala dobit od 40.936 akči, što su na širem regionu premašivala samo dva gradska naselja – Vučitrn i Sarajevo, a za svega nekolike hiljade akči! Mjesto na karavanskom tranzitu iz Beograda za latinski (ili autonomni) Dubrovnik, ne bi promaklo mudrim trgovcima, zanatlijama ili preduzimačima, kakvi su Jevreji bili.

Navode o nekadašnjem brojnom prisustvu Jevreja u Foči donijeće (ali bez dokumentirane potvrde) Alija Bejtić u autorskom tekstu o istorijatu i umjetnosti u

4

ovom gradu1.

U sredini, ne mnogo duhovno diferenciranoj, ostalo je samo nekoliko oskudnih priča, više doskočica negoli kvalifikovanih pripovijesti o Jevrejima u Foči. Takve priče nastajale su kao produkt onih dobro poznatih putujućih motiva usmenih predanja što ih redovno susrećemo u desetinama gradova južnoslovenskih prostora.

Prva pripovijest govori kako su lukavi Fočaci svoj pazarni dan, dotada utvrđen u ponedjeljak, namjerno prebacili u subotu (na jevrejski šabat), baš onda kad Jevreji, poštujući svoju vjeru – ne rade. Jevreji su, poslovno ugroženi a religiozno povrijeđeni ovakvom odlukom, morali da napuste Foču.

Druga priča vezana je za nekakvog seljaka iz okoline Foče, koji je Jevrejinu prodavao jaja. Na pitanje pošto su mu jaja, seljak ih stavi na vagu i tako ih ponudi govoreći: ''Nije svako jaje isto – ne može jaje za jaje – neko je teže, neko lakše!''

Ovaj Jevrej, ali i svi njegovi sunarodnici kad isto protumačiše, shvate da su došli među prefrigane i lukave Fočake, te se spreme i napušte ovaj grad.

Ovakve doskočice žive i dan-danas u jednom duhovitom kontekstu, a deklamuju se na pretpostavljeno retoričko pitanje: Što u Foči nema Jevreja?

Nijedna navedena priča, konkretno, nema potporu u stvarnosti, već su plod već pomenutog antagonizma forsiranog od strane domaćih hrišćana i muslimana – naspram Jevreja. Ali fluid raspoloženja sredine kroz priče o još jednom pokretanju i iseljavanju Jevreja, ipak ima osnove. Svemu tome, greška bi bila ne dodati obavezno komplikovan i težak karakter svih pograničnih varoši, kao posebnu palanačku osobenost.

Progonstvo i dolazak u područje

južnoslovenskih zemalja

Istina o jevrejskom stanovništvu u Foči, u stvarnosti, ima drugačiju priču. Nijedan dokumenat iz perioda Srednjeg vijeka nije zabilježio dolazak Jevreja u prvim talasima njihovih migracija u južnoslovenske ili bosanske varoši. Rijetki su prikazi tadašnjeg pojedinačnog useljavanja Sefarda ili Aškenaza na ove prostore. Sam fakat da se Jevreji i dijele, i definišu po tome odakle su protjerani, i u ovom mikroprostoru nudiće nam ponekad dokaze o razložnosti njihovog kretanja i doseljavanja.

Tako ni njihov dolazak ili odlazak iz Foče nije privukao pažnju nekog od rijetkih hroničara ovih krajeva. Tek u jednom civilizacijski zrelijem dobu nametnuće se pitanje šta je to zaista potisnulo Jevreje da napuste njihovu, nekad postojeću mahalu u Foči, pa da ih u ovoj varoši nema na jedan duži period. Za istraživanje razloga praktično je uzeti i analizirati brojne fakte koje Eli Finci prezentira u svojem hronološkom pregledu o istorijatu Jevreja u Bosni i Hercegovini.

Bosna je načelno imala dosta tolerantnu istoriju u odnosu na skupine malobrojnih naroda što su se u njene varoši useljavale, ili se bar sticao takav utisak, kroz stare primjere prihvatanja ne samo patarenske, već i nekih drugih grupacija stanovništva. Od dolaska Sefarda u Bosnu, po pretpostavci 1551. godine, Jevreji 1 U detaljnom, korisnom radu Bejtića, po vokaciji inženjera arhitekture, kvalitetno je apsolviran samo aspekt vezan za njegovu užu specijalnost, dok su ostale teme ostale neosvijetljene i nedovršene, a u stvaralačkom aspektu bez kontinuara.

5

ostaju nenametljivi istorijskim izvorima sve do momenta gradnje svoje prve mahale (Sagrakči mahala 1581. godine) u Sarajevu. Takvim tihim uplivom u novu sredinu ostaju izvan bilo kakvog konflikta. Tek kada se čuje mržnjom nabijena davija Sijavus-paši2 (Kanijeli Siyavuş Pasha), tada rumelijskom beglerbegu, sa navodima kako su prljavi, mnogo galame, te da su nedisciplinovani, Jevreji kao da udaraju u prvi zid nepodnošljivosti u Bosni. Lako je ovdje prepoznati intezitet pakosti i netrpeljivosti, jer je ponižavajući epitet ''prljav'' skoro obavezno naglašen. Ipak, takve davije neće biti razložne ili presudne da bi Jevreje primorale na bijeg iz Bosne.

Tek dolaskom nemilosrdnog Dželali Hasan-paše 1602-1606. godine, Jevreji bježe put Dubrovnika i Mađarske. I to je jedan od najznačajnijih razloga što ovaj narod u većem broju napušta bosanske gradove. Po kazni, zbog razbojništava koja je činio u Anadoliji, Dželali-paša je poslat u Bosnu gdje nastavlja svoj brutalni manir prema podanicima. Jevreji su prvi na udaru i povlače se iz Bosne. Ali onda, kad isti paša napravi kriminalan akt prema državi, trgujući teritorijom Otomanske imperije sa nekim evropskim vladarima i papom, Porta ga likvidira a tim se ujedno narod oslobađa nasilja.

I sljedbenik namjesništva, Gazi Hasan-paša šalje Jevrejima, zagonetnu i dvosmislenu poruku da napuste ili da nasele zemlju. Tek 1614. godine, postavljanjem Baltadži Mehmed-paše za namjesnika Bosne, neki već izbjegli Jevreji vraćaju se iz Mađarske i Dubrovnika.

Ipak, ni turska vlast, ni tri religijske grupacije u prostoru Bosne nikad nijesu krajnje surove prema jevrejskim doseljenicima, ne bar u onoj mjeri kako su ih drugi pokretali u bespuća progonstava. I onda, kada su doživljavali stravičnu sudbinu pogroma, samo će manji dio krivice pripadati domicilnim narodima. Ni u Drugom svjetskom ratu, ni kroz ranija istorijska doba ne smijemo previdjeti proračunat uticaj spolja na položaj Jevreja u Bosni. Slikovit primjer novijeg doba je fašizam, pokret što će sa odstojanja rasističkom matricom upravljati svojim zlim akcijama prema bosanskim Jevrejima.

Ni tok sljedećih vjekova u Bosni neće im donijeti spokoj. Sakralni objekti, škole i svjetovne ustanove ovog naroda često će gorjeti u požarima 1697. i 1788. godine. Iskonstruisano, podmuklo podmetanje priče o jevrejskom ritualnom ubistvu u Travniku godine 1818., usloviće izliv bijesa na jevrejsku zajednicu.

Naredne, 1819. godine, Ruždi-paša će iz koristoljublja pritiskati Jevreje tražeći im pola miliona groša, opet po nekoj dobro smišljenoj ucjeni. Zatvara u apsanu desetak najuglednijih Jevreja iz Sarajeva. Oslobađa ih navodno, na intervenciju muslimanskih najuglednih žitelja. Ovdje je vidljiv licemjeran odnos sredine prema Jevrejima (ali ne kao prvina u istoriji) kad ih prvo zatvaraju, pa ih isti milosrdno spasavaju. A krivicu za ucjenu ne snose ni paša, ni njegovi sunarodnici, nego samo ''Jevrej konvertit i njegove pristalice''! Poslije svih, finansijski unosnih ucjena na Jevreje, uz debeli plijen, slijedile su takve neubjedljive priče koje će rado prihvatati i neki istoričari. Najvjerovatnije da se taj period početka 19. vijeka, kroz uzastopne smicalice, poklapa i sa bjekstvom Jevreja iz nesigurnih, manjih sredina kakva je Foča.

Prateći pomenuta istorijska zbivanja, Jevreji su mogli imati tri ključna razloga za napuštanje prostora Foče, ali baš nikakvim posebnim, već istim povodima kao i sva njihova braća u Bosni:

2 Kanijeli Siyavuş Pasha, turski dostojanstvenik hrvatskog porijekla iz područja tadašnje Ugarske (iz Kanije), tri puta je

bio Veliki vezir Otomanske imperije – prvi put od 24.12. 1582. do 25.07. 1584.g., drugi put od 14.04. 1586. do 02.04. 1589. g., te treći put, od 04.04. 1592. do 28.01. 1593. godine.

6

1. Nasilnost i lakomstvo Ruždi-paše koje je ugrožavalo mukotrpni život u tim vremenima samovolje namjesnika;

2. Divljanja neobuzdanih turskih ordija što su tiranisali Jevreje i pravoslavce uz novčanu ucjenu. (Činili su to tako, što su na ulaze vjerskih hramova vješali nepoznate jadnike, što su im sami presuđivali. Vjernici su ih molili da ne skrnave svetinje, nudili novac a tek bi odustajali kad bi primili obilatu sumu mita. Zabilježeno je, da su za jednu takvu ucjenu od Jevreja uspjeli iskamčiti čak 4.000 akči!)

3. Podmetnuta priča o ubistvu kroz religiozni jevrejski ritual, u Travniku, 1818. godine.

Nasilje Dželali Hasan-paše nad Jevrejima, zabilježeno u istorijskim pisanim faktima nije moglo biti razlogom bijega fočanskih Jevreja, jer se zbivalo preko šezdeset godina prije nastanka pomenute bilješke Evli Čelebi o jevrejskoj mahali u Foči.

Na kraju, a propos one priče o pazarnom danu (koja nosi ton, koliko duhovitosti toliko i licemjernosti), konstrukcija postaje vjerovatna, ali samo kao neko osvetoljubivo opstruiranje Jevreja u njihovom poslovanju. Isti postupak o pomjeranju pazarnog dana na štetu jevrejskih trgovaca (ako je postojao), ne bi bio ključni razlog, ali jeste jedan faktor koji bi prelio čašu, u namjeri da se Jevreji potisnu iz varoši. Takvo sirovo bezakonje (a pohvala podvalama) vrlo je često vladalo na toj tromeđi gdje je Foča bila bojno polje raznih suprotnosti. Bosanci, Hercegovci, Srbi i Crnogorci su se sudbinski susretali na ovom uskom prostoru koji ih je po nuždi i spajao, i razdvajao. Foča je bila značajna tačka na karavanskom putu iz Južne Panonije ka Dubrovniku, u pisanim dokumentima dobro poznatom pod imenom Via Ragusina.

Prvi pomeni i naselja Jevreja u Foči

Stoji da su Jevreji u Foču zaista stigli u značajnom broju tek poslije austrougarske okupacije, ali stav da ih do tada uopšte nije bilo, ne može se sasvim uzeti kao validan.

Da ovakva površna tumačenja nijesu održiva, dokazuju neka prenesena predanja o posebnoj jevrejskoj mahali koja je postojala u Foči. Ista predanja govore da se ona nalazila na južnoj periferiji grada, u Brežinama.

Po pretpostavci da je tu zaista postojala jevrejska mahala, mnogo šta bi se uklopilo u poslovični mentalitet jevrejskog naroda. Karavanski put se kretao dolinom rijeke Drine, a prijelaz preko rijeke je bio baš tu, (tzv. gaz ili brod) po kome ovo malo naselje uz Foču i dobija ime – Brod. U ovom raskršću su počinjali (ili se račvali) mnogi značajni putevi – ka Sarajevu, Crnoj Gori, Beogradu, Dubrovniku i prema Kamenici ili Taslidži (današnjim Pljevljima).

Sl.2. Pozicije nekadašnje jevrejske mahale u Foči i jevrejskog groblja u selu Mijakovići

Srednji vijek je još prije dolaska Turaka imao oblasne gospodare a te manje oblasti su ubirale mnoštvo nameta – taksi, carina, mostarina, davanja – pa su ih kao unosan vid poslovanja ustupali zakupcima, uglavnom moćnim pojedincima.

Inače, lokalitet Brežine u Foči nadovezuje se na klinasti prostor naselja Tabaci, koje se formira u periodu vladavine Otomanske Imperije a ime dobija po zanatu i zanatskim radnjama – tabakhana, što znači kožara – radionica za štavljenje životinjskih koža. To je katkad značilo osnovu za prisustvo više srodnih djelatnosti vezanih za preradu dobara od domaćih životinja – mesara, kožara, obrade kosti za oružje, opančara, ćurčiluka, sarača, sedladžija, obućara itd., te je pružalo mogućnosti za unosnu trgovinu. Ovo naselje je bilo uvijek poznato i po mnoštvu siromašnih i besprizornih stanovnika3.

Brežine imaju izuzetno stiješnjen prostor za življenje, bolje reći uski pojas kojim su poređana imanja. Pisani izvori koji pominju ovaj prostor, ne tvrde da je baš u svakom periodu postojalo veće naselje u Brežinama. Francuski putopisac Lefevr (Lefevre) – inače povjerenik francuskog poklisara na Porti Sancy, u pratnji istoga na putu iz Pariza za Carigrad, dok je u prolazu kroz Foču 1611. godine, bilježi podatak kako između Foče i Broda postoji seoce sa samo 5-6 kuća4. Taj put su prešli pješice do varoši. Uobičajeno pravilo je da mahala broji bar 30-40 kuća.

Ipak, vezano naselje u produžetku, današnji Brod, pokrivao je leksičkim značenjem samo prijelaz, gaz (ili brod) a vremenom prebrisao ime bivše jevrejske mahale na prostranoj livadi pored Drine. Ime lokacije Brežine je moglo pokrivati cijeli taj prostor današnje aglomeracije Brod. A onomastički pojam Brod u tom slučaju bi pokrivao samo ono što je i bio – prelaz preko rijeke.

Usput, na ovom mjestu danas ne postoje nikakvi vidljivi tragovi te stare jevrejske naseobine.

Izuzev predanja, postoje i sigurni pisani izvori o postojanju te jevrejske mahale. Godine 1664. turski putopisac i geograf Evli Čelebi boravio je u Foči. Ostavio je tada mnogo pominjani zapis na zidu Aladže džamije, ali i podatak da u varošici Foča postoji zasebna jevrejska mahala5. U istom pohodu, obilazeći Sarajevo 1659. on pominje da ovaj grad ima dvije jevrejske mahale. S obzirom da Foča u to doba zauzima visoko mjesto po broju domaćinstava, logično da je privukla pažnju Sefarda prilikom dolaska u ove krajeve. Da li su se, i koliko našli u mogućnosti opstanka na prostoru ove varoši – drugo je pitanje. Interpretirani tekst, koji se odnosi na fočanske gradske mahale, u cjelovitom Čelebijinom putopisu (kroz prevod Hazima Šabanovića), glasi:

''...Veliki šeher se nalazi u kotlini na ravnom i prostranom mjestu. Sve obalom rijeke Drine nanizane su prostrane prizemne i na sprat tvrdo zidane kuće s baščama i vinogradima. Ima 18 mahala. Deset ih je muslimanskih, a osam bugarskih, srpskih i latinskih (=katoličkih). Ima i jedna jevrejska mahala. Ima 2.166 veličanstvenih, krasnih i lijepih kuća...'' (Misli se kompletan šeher, a ne na jevrejsku mahalu. prim.M.P.) Po ovom, u prosjeku, jedna mahala je mogla da ima preko stotinjak kuća.

Očigledno, putopiscu Evli Čelebi, koji je pažljivo brojao svaku kuću, nije mogla promaći cijela mahala Jevreja. Tako ju je brojeći na početku preskočio, pa na kraju 3 Interesantan je podatak da samo ime grada Foča generiše od Hotča – posredno iz rumunsko-vlaške lekseme hot – razbojnik, nastale od ne baš rijetke pojave uz karavanske puteve.

4 Kratki francuski putopis kroz Hercegovinu i novopazarski sandžak iz godine 1611. /u prevodu Vjekoslava Jelavića/ Glasnik Zemaljskog Muzeja XIX /1907. Sarajevo, str. 473-474.

5 Evli Çelebi,Seyahatnamesi, sveska VI, strana 430.

8

ovlaš naglasio, kao devetnaestu. U otomanskim valilucima, po nekom nepisanom pravilu, kad je naselje brojalo makar deset mahala – imalo je zasluženu čast sebe nazivati šeherom.

Po pomenutim podacima o Foči putopisca Lefevra iz 1611. godine, kada jevrejska mahala još ne postoji, pa sve do 1664. godine, kad je konstatuje Evli Čelebi – možemo datovati period njenog nastanka. U tom vremenskom rasponu od 53 godine može se računati da su Jevreji doseljavali i formirali mahalu.

Cijeli naredni period, u Foči je primjetan tajac kad su u pitanju Jevreji kao stanovnici. U ovom slučaju tu prazninu u pisanoj istoriji vjerovatno je mogla usloviti i nedovoljna pismenost sredine koja nije imala hroničara koji bi upratio život čaršije. Tako će podaci o Jevrejima u Foči tokom osamnaestog vijeka sasvim izostati. Nije rijedak ni ignorantski stav sredine prema došljacima – ovdje Jevrejima. Južnoslovenski arhivi Dubrovnika, Zadra i drugi posjeduju sporadične detalje o evidentnom trgovinskom prometu što su ga kroz Foču obavljali jevrejski trgovci, ali bez dugotrajnijeg prisustva. U brojnim, najstarijim dubrovačkim listinama koje sadrže dužničko-povjerilačke odnose na relaciji Foča – Dubrovnik nema nijedno jevrejsko ime, čak ni sa one dubrovačke strane. Tako je Foča ostajala neželjeni prostor i za one Jevreje iz Dubrovnika koji su se odavna bavili trgovinom raznovrsne robe.

Jevreji u Foči u dobu Austrougarske monarhije

U onome pogrešnom navodu jednog autora, kako tek dolaskom Austrougarske monarhije u Foču dolaze i Jevreji, brojkama su prezentirane vrijednosti po kojim pratimo njihovo prisustvo, od čina okupacije Bosne do hitaca Gavrila Principa. To su podaci uzimani iz četiri stručne statističke publikacije, štampane u stopu poslije obavljenih periodičnih popisa u navedenom dobu.

Na istu temu prisustva Jevreja u Foči, autor teksta Hadžibegović definiše i njihova zanimanja u gradu, pa tvrdi:

''...Jevreji u Foči se naseljavaju tek poslije austrougarske okupacije BiH i nikada nisu dostigli značajniji procent stanovništva. Oni su bili, uglavnom, nosioci vlasti, administracije i novih privrednih aktivnosti...''6

U četiri popisa održana u Bosni i Hercegovini tokom vladavine austrougarske monarhije ovom regijom stanovništvo je registrovano i po pripadnosti vjeroispovijesti.

Na prvom popisu 1879. godine7, u završnim podacima istog - jevrejskog stanovništva u Foči zaista nije bilo. (U cijeloj Bosni i Hercegovini tada ih je bilo 3426.) Konfliktni 19. vijek na ovom prostoru je učinio svoje. Otud je zabludom potekla i ona neosnovana tvrdnja da ih nikad nije ni bilo, sve do čina okupacije BiH. Naravno, neke sitne brojke i sporadični slučajevi se nekad razložno izbjegavaju a nekad i ne bilježe. Tako se u nastupajućim godinama može istaći da u Bosnu (a samim tim u Foču) stižu manje doseljeničke kolonije, prevashodno Aškenaza.

Poslije šest godina, na popisu iz 1885. godine8, šest Jevreja su popisani kao građani Foče, što je 0,1% ukupnog stanovništva varoši. Po nekim podacima o mjestu 6 Ilijas Hadžibegović:"Bosanskohercegovački gradovi na razmeđu 19 i 20 stoljeća", Sarajevo 2004.god.

7 Ortschafts und Bevölkerungs-Statistik von Bosnien und der Hercegovina (Statistika miesta i pučanstva Bosne i Hercegovine), Sarajevo, 1880. str. 4.

8 Ortschafts zöhlungs - Ergebnisse vom 1. Mai 1885 (Statistika mjesta i žiteljstva Bosne i Hercegovine po popisu naroda od 1. maja 1885). Sarajevo, 1886. str. 24-25.

9

rođenja koji su dostupni, možemo jednostavnim vremenskim faktom projecirati da su tu, barem polovinu ovog broja činjeli porodica Herman – Herman Salamon sa suprugom i sinom Reissom - minimalno 3 člana porodice.

Tvrdnja Hadžibegovića u još jednom dijelu ima osnove, bar kad su u pitanju Jevreji kao stručni kadrovi – ovdje su bili prvi ljekari, inženjeri, administratori, geometri, advokati, itd.

Kad se govori o tim prvim godinama trajanja austrougarske vladavine Bosnom i Hercegovinom, ipak se moraju povezivati sa mnogim naprednim i civilizacionim promjenama, koliko god za narod bile ''okupatorske''. Tako će i oni mučni problemi, za to doba po narodnom shvatanju ''sramotni i ponižavajući'', biti uzeti u postupak rješavanja – polne bolesti koje su harale Bosnom uz priličnu smrtnost stanovništva i teške posljedice u potomstvu. Endemski sifilis9 će dermatovenerologu Leopoldu Gliku (Dr Leopold Glück) poslužiti i kao stručni rad o svim aspektima prisutnosti i tretmana ove bolesti u Foči. (Fočanska bolnica u tom prvom periodu će postojati u privatnoj kući, pod zakupom, sa svega šest kreveta.) To će upravo biti prvo stručno, ali i prvo pisano naučno razmatranje ove teme naučne medicine na prostoru Bosne. A Dr Leopold Glik je bio i prvi ljekar - Jevrejin koji je došao u Foču,10 ali u angažovanosti stručne pomoći i naučnog istraživanja, praveći staze drugim poznatim i vrsnim ljekarima – takođe Jevrejima. Leopold Glik je bio Aškenaz, porijeklom iz Galicije, odakle je došao priličan broj Jevreja sa raznovrsnom stručnom naobrazbom. U svom ranijem angažmanu bio je prvi okružni ljekar u Travniku. Njegovo službovanje u Foči poklapa se otprilike sa periodom kraja osamdesetih godina 19. vijeka. Svoju ljekarsku specijalnost dermatovenerologa, tada već kao načelnik odjeljenja, najviše će konkretizovati po otvaranju bolnice u Sarajevu, 1894. godine.

Mnogo civilizacionih novina će Austrougarska monarhija promovisati u Foči. Pored pomenute bolnice i rješavanja teških zdravstvenih problema, 1905. godine će se otvoriti i apoteka sa stručnim apotekarom Juliusom Fehterom, dok će iste te godine ljekar u Foči biti Tadeuš Eudoxius.

U popisu stanovništva iz 1895. godine11, već je 37 Jevreja, što je 1,1% stanovništva. Ujedno, to je i najveći popisani broj koji su dostigli u novije doba, u strukturi fočanskog življa.

Već 1910. godine12, u posljednjem popisu prije Prvog svjetskog rata i raspada žuto-crne monarhije, broj Jevreja u Foči skoro dvostruko opada – popisano ih je svega 20 ili 0,4% od cijele populacije.

Priraštaj jevrejskog stanovništva u Foči je ovim posljednjim podatkom upisan na broj + 20. Naravno, ova cifra priraštaja je rezultatski projecirana na vremensku periodu od 1879. do 1910. godine. 9 Za ukorijenjenost ove bolesti u više bosanskih sredina populistički će se krivica pripisivati turskoj vojsci i raspusnim haremima, te Napoleonovim trupama koje su zarazu, navodno, donijeli u južnu Evropu. Narod će joj dati ime franca, franka, frenjak (po Francuzima) ili škerljevska bolest (po jednom zaraženom selu), ali uvijek sa jasnim aluzijama na izvorište zaraze. Inače, prvi pomeni prisustva endemskog sifilisa u Bosni se bilježe u periodu oko 1834. godine.

10 Kratak podatak o njegovom radu u Foči donose autori stručne publikacije ’’Eradikacija endemskog sifilisa u Bosni“ N.Arslanagić, M. Bokonjić i K. Macanović, štampanoj u Sarajevu 1989, godine i publikacija N. Arslanagić Department of Dermatology, Sarajevo. Tu ga doslovno navode kao autora prvog rada u Bosni na tematiku endemskog sifilisa sa naglaskom u tekstu, ali i rezimeu na engleskom jeziku: „Dr Leopold Gluck doktor u Foči...“

11 Glavni rezultati popisa žiteljstva u Bosni i Hercegovini od 22. aprila 1895. Sarajevo, 1896. str. 54.

12 Die Ergebnisse der Volkszählung in Bosnien und der Hercegovina vom 10. Oktobar 1910. -I dio, Sarajevo 1912, str. 12-13.

10

Jedan manji hotel, nazvan po prijestolonasljedniku Rudolfu, tragičnom sinu kajzera Franca Jozefa, držao je Jevrejin Samuel Gerstl. Hotel nosio je ime "Kronprinz Rudolf". Zabilježeno je da su Gerstli držali i vojničku kantinu. Njegov blizak srodnik, Jozef Gerstl je u periodu austrougarske morarhije izgradio prvi moderan hotel sa 24 sobe po porodičnom imenu nazvan ''Gerstl''. U toj zgradi će, prema istorijskim stranicama Drugog svjetskog rata, boraviti Vrhovni štab NOVJ. Ovaj objekat će tokom vremena imati više namjena – bioskop, muzej, biblioteka itd. Inače, Gerstli su bili Aškenazi, porijeklom iz Hrvatskog Gradišča – Burgelanda, pa će se po dolasku u Foču približiti i hrvatskom udruženju ''Napredak''.

__________________________________________________________

Sl.2. Hotelska reklama - u jednoj saobracajnoj informativnoj prezentaciji (preteči današnjih turističkih reklama) uz pružni put iz 1906. godine, predstavljen

je ovaj izuzetan objekat, koji je ukrasio nekadasnju tursku kasabu. Hotel će nekim svojim sadržajima emancipovati sredinu, njihovo slobodno

vrijeme i zabavni život. Poznati jevrejski tamburaški orkestar Ivana Katića ''La Gloria'' sa profesionalnim umjetnicima, takođe Jevrejima, Sidom Musafijom Moric i Jakobom Musafijom od 1909. godine organizuju muzičke nastupe, uz plesove i igre za građanstvo. U Foči, te 1909. godine, ovo muzičko društvo uz pjevače profesionalce pravi pionirski nastup u zemlji, sa prvom legalnom licencom muzičara. Ovaj poznati ženski vokal izvodi ozbiljne kompozicije iz repertoara, ali i one iz muzičkog nasljeđa Bosne, Sandžaka, te sefardski romansero na ladino jeziku. Sida će posjetioce impresionirati glasom, ali sefardskim pjesmama ne. Ni Aškenazi, kao većina Jevreja u Foči, ladino nijesu razumijevali, niti doživljavali kao svoj, jer im je u govornoj tradiciji druga jevrejska jezička varijanta – jidiš. Niti oni, niti domicilni živalj ne prihvata poznatu miksturu špansko-jevrejskog govornog izraza. Davno izgrađene, a veoma udaljene leksičke varijante jevrejskih grupacija, ali i vjerske i običajne ceremonije, odvajaće Sefarde i Aškenaze. (Mnogi sa strane, nedobronamjerni će ovdje izmisliti netrpeljivost - čemu nije bilo mjesta, jer to nije postojalo u prirodi Jevreja sa bilo kojim narodom, a najmanje sa svojom braćom diljem svijeta.) A te, 1909. godine, Sida Musafija će biti prva dama sa ovih prostora što će snimiti gramofonsku ploču, čija će prodaja takođe teško ići opet zbog navedenog, nerazumljivog đudeoespanjola13.

Zabilježeno je da ovo tamburaško društvo i Sida Musafija nastupaju sve do Prvog svjetskog rata.

Ipak, ovim događanjima dotadašnji vid isključivo ruralnog i etničkog već zamjenjuje dah Zapada i otvorenosti civilizacije. Na drugoj strani su evidentni izdisaji relikta srednjovjekovne turske čaršije. Hotel ''Gerstl'' je poslije Drugog svjetskog rata nacionalizovan i do danas ostao u vlasništvu države.

13 Nivo muzičke kulture naroda te sredine i tog doba pretpostavljao je razumijevanje teksta što ga interpretator donosi

11

Sl.3. Hotel ''Gerstl'' u periodu 1908.-e godine kada je u njemu nastupala Gloria i Sida Musafija. Obavljao funkciju modernog turističko-ugostiteljskog objekta i isticao se u turskoj kasabi kakava je Foča bila. U ratu oštećivan, prepravljan, ipak

je do dana današnjeg ostao krunski objekat kulture u gradu. U privrednim pregledima grada i cijele komune ističu se Jevreji trgovci. Takvi

tekstovi pominju i trgovca – gvožđara, Abrahama Altarac Majera, da je u Foči sudski protokolisao trgovinu 1884. godine14. U ovoj registraciji se ipak ističe samo glavna djelatnost, mada su trgovinske radnje većinom bile mješovite. Njegovo ime se pominje i kasnije, u dokumentima o privrednoj saradnji prijateljskih opština Sarajevo i Beograd u godini 1920. Tu su još dva trgovca koji su vjerovatno jevrejskog porijekla – Špicer Hajnrih sa registracijom u 1893. godini, te Štark Johan, registrovan 1902. godine. Ipak, registracija (odnosno popis) njih iz nekog razloga, ne bilježi kao Jevreje. Veći broj preduzimljivih Jevreja iz Sarajeva razvija svoj posao u manjim, a geografski bližim gradskim naseljima. To su poslovni ljudi poput već pomenutog Abrahama Majera Altarca, te privrednika Ašera Alkalaja15 koji iz Sarajeva otkupljuje kožarske mašine u fočanskom Jeleču, pa ih seli u sarajevsku Mošćanicu.

Što se tiče običnih građana – Jevreja koji su živjeli u Foči samo se logičnom (a jednostavnom) vremenskom projekcijom mogu pomenuti neka imena. U bazi podataka Yad Vashem-a o žrtvama holokausta nalazimo nekoliko imena vezanih za Foču rođenjem i boravkom. Podaci o njima su uski i nedostatni, te samim tim ne daju pouzdanu materiju za istorijske tekstove. Ipak, oni su, kakvi-takvi za jevrejski narod dragocjeni, s obzirom na kataklizmu u kojoj su masovno nestajali ljudi, ali takođe i svi pisani podaci o njima. Iz spiska većeg broja imena mogu se izdvojiti samo neka, koja naoko daju nešto više sigurnosti u faktima:

Levi Klarica – rođena u Foči Izrael Serafine, rođen 1906. godine u Foči i Weis Marchi (Vajs Marci), rođen 1914. godine u Foči.

Između dva svjetska rata – fočanski Jevreji u

južnoslovenskoj monarhiji

I u međuratnom periodu, u južnoslovenskoj monarhiji određen broj Jevreja je radio i živio u Foči. U popisu Zetske banovine od 31. januara 1921. godine, a

14 Finansijalni ljetopis Bosne i Hercegovine, Kompas za godine 1910/11. Sarajevo str. 403-404.

15 Kreševljaković, Hamdija, Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini. Sarajevo, 1961. str. 74.

12

prenesenim podacima, te objavljenim u Almanahu16 banovine Zetske, navode se podaci o nacionalnovjerskoj strukturi stanovništva u srezu fočanskom gdje je uključena i današnja opština Kalinovik. Po tim podacima broj stanovnika ovog sreza koji su se izjasnili kao Jevreji je svega osam (8). Stalne migracije stanovništva, ali i karijeristička pomjeranja stručnih i školovanih, osobito Jevreja, evidentno ne garantuju tačnost podataka u popisu. Pored ostalih razloga povlačenja nekih poslovnih i stručnih ljudi iz Bosne (takođe, i iz jugoslovenske kraljevine) bitan uslov je bilo i državljanstvo koje je traženo od istih, ako su angažovani iz drugih krajeva nekadašnje prostrane austrougarske monarhije.

Tako je na svom neobičnom i visoko stručnom poslu naučnika najveće ime ostavio Jevrejin iz Slavonske Požege Dr Ernest J. Grin. Studij medicine Dr Grin je završio u Beču 1923. godine. Kao specijalista dermatovenerologije radio je u Sarajevu, ali jedan period njegovog života i rada je, navodno, vezan i za Foču.17 Sve su prilike da je ovaj ljekar (a kasnije, ugledni akademik) pri malenoj fočanskoj bolnici sa svega 22 stacionarna kreveta boravio kratko i periodično, kao na jednom dijelu svog stručnog zadatka eradikacije sifilisa a da nije bio stalni član ovog kolektiva. A što se tiče stručnog angažovanja, Foča kao žarište sifilisa mu je morala donijeti važan razlog za rad i boravak.

Koliko je bosanski živalj plaćao cijenu ove teške zaraze, govore kasniji podaci o prisustvu sifilisa po 1945. godini, kad isti region – tada već proglašena republika BiH broji preko 50.000 oboljelih u raznim formama i stadijumima bolesti. Ostalo je neobično sjećanje iz doba jugoslovenske monarhije ''Da se u Foči nijesi mogao oženiti, niti udati bez ljekarskog uvjerenja''.

U toku Drugog svjetskog rata ustaške vlasti su ga uključile (u brojnu ekipu ljekara-Jevreja) u zadatak eradikacije endemskog sifilisa, angažujući ga u Banjaluci.

Iza doktora Grina su ostale brojne publikacije stručnih tekstova o iskorjenjivanju ove zlokobne bolesti, koji su prevođeni na svjetske jezike. Isti naučni rad u Bosni Dr Grin je nastavio i poslije Drugog svjetskog rata. Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine ga smatra jednim od svojih najeminentnijih akademika.

Sl. 4. Akademik Ernest I. Grin, profesor na sarajevskom univerzitetu bio je ponos ovdašnje Akademije i Univerziteta. Nekad prirodom posla a nekad nevoljno, (u toku rata) ovaj elitni naučnik iz reda jevrejskog naroda ostvario je ogroman naučni doprinos u razvitku dermatovenerologije, posebno eradikacije endemskog sifilisa. Cazinska krajina, Dispanzer u Varaždinu, Dom zdravlja u Vukovaru, Sarajevo, Banjaluka... Neke publikacije govore o njegovom radu u maloj predratnoj fočanskoj bolnici, takođe na poslu eradikacije endemskog sifilisa koji je Foču uz Cazin i Tešanj obilježavao kao žarište ove teške pošasti. Čak i kad se ne bi potvrdili nepotpuni fakti o njegovom angažovanju u maloj fočanskoj bolnici, ovaj prostor je morao biti u fokusu njegovog angažovanja – Foča se uzimala kao školski primjer za proučavanje endemskog sifilisa.

16 Ilustrovani zvanični ALMANAH-ŠEMATIZAM Zetske banovine Sarajevo 1931. str. 54-55.

17 Podatak (uzet iz druge ruke) o boravku i radu doktora Grina u Foči nalazimo u jednoj popularnoj ilustrovanoj monografiji - Marić, Veljko; Starović, Boriša; Mašić, Radisav; Od bolnice do Kliničkog centra, Srbinje 1998. str. 25.

13

U fočanske organizacione jedinice inostrane kompanije ‘’Varda’’ dolazi jedan neobičan čovjek – Arnold Rakovski (Arnold Rakowskỳ), češki Jevrejin, samac, inženjer sa završenom Trgovačko-drvnom akademijom. Rakovski je svoje uspješne univerzitete i akademiju završio u Gracu a potom u struci službovao u šumama prostranih Karpata. Kad su u ovim pogonima izbili nemiri i radnički štrajkovi, Rakovski se prebacio u Bosnu 1934. godine i počeo da radi u fočanskoj preduzetnoj jedinici ’’Varde’’. Pričalo se da je stigao iz Beograda. Sa svojim izuzetnim sposobnostima zauzeo je rukovodeće mjesto u službi eksploatacije šuma. Ovaj vrsni stručnjak ostaje u firmi ’’Varda’’ do rata, a potom, pred fašističkim divljanjem bježi u Crnu Goru. U tome mu pomažu neki crnogorski učesnici revolucije i partizanskog pokreta.

Pri pomenu akcionarskog društva ‘’Varda’’ koje je svoje privredne djelatnosti obavljalo od 1924. godine u istočnoj Bosni, treba napomenuti da je u pitanju takođe jevrejska firma i kapital, koja je svoju glavnu upravu držala u Višegradu i Sarajevu. Inače, sama leksema VARDA u đudeoespanjolu nosi značenje ISTINA.

Kad je riječ o Jevrejima - mirnodopskim stanovnicima Foče između dva rata, nalazimo Šnap /Abrahama/ Leona (Schnapp /Abracham/ Leon) rođenog 1880. godine, u mjestu Kolomea, graničnom području Galicije sa Bukovinom od oca Abrahama i majke Edel. I porodica Šnap je kućanstvo školovanih, intelektualnih ljudi koji će u ovom mjestu činiti gradsku elitu.

Leon Šnap se pominje da je dobio zaposlenje kao privatni namještenik, šumarski inženjer u fočanskim privatnim firmama koje su se bavile eksploatacijom drveta. Životni put Leona Šnapa dovodi u Bosnu, gdje je prvi put stigao 1900. godine. Vraća se u rodni kraj, gdje u mjestu Černovci 1907. godine zasniva porodicu sa Anom Vajninger. Ponovo ga sudbina dovodi u Bosnu, ovaj put u gradić Vareš. Poslije izvjesnog vremena, uslovljen zapošljenjem seli se u Podžeplje kod Han Pijeska a kao sudbinski posljednje boravište (ujedno i službovanje) nalazi u Foči. Otvaranje prvih pogona “Varde” u Foči u periodu oko 1927. godine, najvjerovatnije će biti i prve godine Leonovog službovanja u ovoj privatnoj firmi a samim tim i boravka u Foči.

Sl.4. Leon (Abrahama) Šnap, rođen u mjestu Kolomea u Galiciji 1880. godine, stručnjak tehnologije drveta, zapošljen prvo u zavidovićkoj drvnoj firmi za eksploataciju šume Eisler und Ortlib a potom u fočanskoj sekciji Varde, kao privatni namještenik, predratni je stanovnik Foče. Ubijen je od strane ustaša, 14. ili 15. juna 1942. godine, zajedno sa suprugom Anom, još troje Jevreja, te dvije Srpkinje, gdje su prenoćili kao zarobljenici, u baraci kraj stare željezničke stanice u Foči.

Leonova supruga, a Davidova majka, Ana

/Abrahama/ Vajninger – Šnap (Anna /Abrachama/ Weininger – Schnapp) je takođe upisana kao međuratna građanka Foče.

14

Sl. 5. Jedini preživjeli od brojne šestočlane jevrejske familije - Šnap Leona David, partizanski artiljerac u V crnogorskoj brigadi, dao je cijelog sebe u oslobodilačkom ratu. Ostao je stopostotni ratni vojni invalid a po završetku rata nikada nije prekoračio granicu Bosne I Hercegovine. Bol za potpuno uništenom porodicom bio je toliki da nikad nije pričao o tome, nisupruzi, ni sinu Branku. Period od 1945. godine pa sve do smrti 1998. godine proveo je u Beogradu.

Šnap /Leon/ David (Schnapp /Leon/ David) sin Leona i Ane Šnap, rođen 1912. godine u Podžeplju kod Han Pijeska, pomenut je u pisanim dokumentima kao inženjer iz Foče. David je u struci inženjera građevine – geodezije, našao zaposlenje u drvnoj industriji ’’Varda’’, gdje je radio sve do rata. Rat će ga zateći kao još neoženjenog.

Fani Leona Šnap /Fanny Leon Schnapp/, starija kćerka Leona i Ane, rođena

1910. godine u Varešu, građanka je Foče u periodu između dva svjetska rata.

Regina - Medi - Leona Šnap /Regina Leona Schnapp/ rođena u Podžeplju 1914. godine, mlađa kćerka Leona i Ane, građanka je Foče u periodu između dva svjetska rata.

Trgovci Leither Šandor i Kompos Levi su dva građanina - Jevreja koji su uprkos onom fočanskom ksenofobičnom pravilu iz priče da im tu mjesta nije – unosno obavljali svoj posao. A sudbina koju će dočekati, neće biti fočanski presedan za ovaj narod.

Pomenuto ime fočanskog trgovca Kompos Levi u ovoj varijanti vjerovatno nosi grešku. Uobičajeno sefardsko ime je Kampos, tako da se ta greška u bazi podataka o jevrejskim žrtvama malom korekcijom da ispraviti, samo da nema zabune i sa drugim imenom. U svojoj knjizi ’’Fočanska partizanska republika’’ Božović Luka ga pominje kao Kampos Leona18. Dijagonalnao rješenje iz ove dvije varijante je izgleda najobjektivnije – Kampos Levi. Kampos je ispravno ime a Levi može biti samo prezime, i to veoma često jevrejsko prezime! Izvjesno je da se radi o istom čovjeku.

U jednom popisu preživjelih Jevreja po Drugom svjetskom ratu, a kao privremenog poslijeratnog naseljenika Zemuna, upisano je ime Lintner Josipa, rođenog 1914. godine u Foči, po zanimanju mašiniste.

Nekakvi detaljniji podaci o Lintneru, njegovoj upošljenosti kao mašiniste na fočanskoj željeznici, te njegovom životu i građanstvu u Foči ne postoje u raspoloživoj dokumentaciji.

Inače, jedan dio fočanske željeznice bio je u funkciji firmi za eksploataciju drveta, kao npr. firme ’’Varda’’ na željezničkom kraku ka Miljevini. Na dva postojeća kraka fočanske željeznice nije se obavljao samo privredni, već je organizovan i putnički saobraćaj. Sve ove relacije su saobraćajno kompletirane samo par godina pred rat. Predratna Foča nije imala razvijenu industriju, osim začetaka drvne i kožaru.

18 Božović, Luka, ’’Fočanska partizanska republika’’ Foča 1982. str. 35, 193.

15

Sl.5. Fočanska varoš u jugoslovenskoj monarhiji, neposredno pred sami rat

Dječiji dom u Foči koji se nalazio uz Ćehotinu, u fočanskom naselju Livade, koji je prihvatilište i sirotište imao je među svojim štićenicima i jevrejske djece. Pred sami rat ovaj dom je prihvatao i jednog jevrejskog dječaka koga će regrutovati u svoje redove Fočanska omladinska četa. Drugovi iz čete će ga zvati ‘’Mali Jevrej’’. Njegovo se porijeklo, ime i datum rođenja, ali i sudbina neće nikad rasvijetliti. Uzrast u kome je bio, po procjeni se može pretpostaviti između 14 i 15 godina.

Kroz neke evidencije u hronikama iz 1932. godine, Foča se hvalila privrednim objektima sa 272 trgovačka dućana, pri čemu su od popisom obuhvaćenih stanovnika muslimani držali najviše – 167, pravoslavni 66, a Jevreji svega jedan dućan!19 Uprkos svojoj čuvenoj tradiciji dobrih trgovaca, Foča im je začudo, ostala neprivlačna. Tada trgovina nije smatrana zanatom, već su to bile druge zanatske vještine – obrti. Obrtnički dućan Jevreji nijesu imali nijedan. 132 dućana su držali muslimani, 41 pravoslavci a 2 dućana katolici – ukupno 175 zanatskih radnji.

Fočanski Jevreji i Drugi svjetski rat

Period Drugog svjetskog rata nužno se posmatra kroz pitanja kakvu su sudbinu imali fočanski Jevreji u poznatom pogromu kroz ovaj rat, koliko je internirano, ko je preživio a ko tragično završio. Ali i kroz podatke koje je to Jevreje stihija rata barem privremeno dovela u fočanski kraj. Jedna kratka priča vezana za Jevreje daje upečatljivu sliku događanja u Foči tih prvih dana Drugog svjetskog rata:

Negdje krajem osamdesetih godina 20. vijeka, stariji bračni par iz Foče, oboje zanatlije – krojači privatnici, prodavali su staru porodičnu kuću. Nalazila se u fočanskom kvartu Donje Polje, podignuta u onom stilu kako su kuće građene u periodu Austrougarske monarhije, ali vidljivo skromnijih elemenata gradnje.20 Ova gospođa se požalila da su njeni do 1945. godine imali sedam kuća, ali su im silom oduzeli komunisti. Hvaleći imovinu koji prodaje, rekla je: ''Ovo je stara dobra kuća, debelih zidova, a nju su još

19 Razlika u podacima o broju radnji ovdje je razložna i neminovna, jer ovakva statistika prikazuje samo one dućane koji su u datom momentu sudski protokolisani – upisani.

20 U ovoj kući sa tri “poslovna” prostora, dugo je bila fotografska radnja Selvera i Vikice Kukić, Izgorjela je u požaru otprilike 6. maja 1992.godine.

16

1904. godine gradili Jevreji.'' Na pitanje, gdje su ti Jevreji što su gradili kuću, ona je zatečena, preblijeđela i promucala: ''A, oni...oni su otišli...''21

Iz cijele priče u istom trenu, lako je bilo pretpostaviti da su vlasnici kuće – Jevreji, životom platili onih dana kada su tzv. Muslimanska milicija, ustaške postrojbe i domobrani tretirali Foču svojim krvavim pirom. Kao odani saradnici fašističke Njemačke, po njihovom rasističkom konceptu vršili su hapšenja, ubijanja i internaciju Jevreja. Jevrejsku imovinu su dobijali ''zaslužni''. I to je bila nerijetka sarkastična doskočica o jevrejskom ''odlasku''.

Kada se apsolvira tematika Jevreja u Foči tokom Drugog svjetskog rata, praktično se mogu izdvojiti tri grupacije:

1. Građani Foče – Jevreji – stradali kao žrtve genocida

2. Fočanski građani Jevreji, kao aktivni učesnici pokreta otpora protiv fašizma

3. Jevreji koji su se kroz razne okolnosti i ratne migracije privremeno našli u prostoru opštine Foča.

Foča je na početku Drugog svjetskog rata sudbinski doživjela reprizu scena iz Prvog – brojniji i naoružaniji kidisali su na goloruke – tako da se i danas teško oteti utisku divljaštva. A još nijesu bile izblijeđele prethodne slike kad su počinjale trube Prvog velikog rata – gdje su grijeh grahovskog đaka plaćali građani Foče njegove narodnosti – kroz ''batine kundacima Austrougara po civilima, krvave ledenice iz nosa, te strijeljanja nedužnih ljudi''.

U ovom Drugom ratu u Foči, vladajuća marionetska NDH proširila je spisak novih mučenika – Jevrejima i komunistima.

U takvom pogubnom dobu za Jevreje, kad se Bosna nije razlikovala od porobljenih evropskih država, takođe je na brojnim radnjama zlokobno pisalo "Jűdisches Gëschaft - Jevrejska radnja". Direktnih dokumenata o ovakvom događanju u Foči nemamo, ali posredno prepoznajemo tragove zlog činjenja. U zabilješkama o stradalim Jevrejima u Foči, gde se čita nekoliko imena u koloni, uz njih su upisani i podaci na koji su način stradali.

Ranije pomenutom, jedinom trgovcu-Jevreju Abrahamu Majeru Altarcu, koji drži posao u Sarajevu, ali i Foči, svu imovinu otima Josip Zubić, šef policije u Sarajevu, postepeno ulazeći u posjed, postajući najprije povjerenik, a zatim i vlasnik-uzurpator najveće gvožđarske radnje.

Na prostoru NDH vladaju isti zakoni kao i u hitlerovskoj Njemačkoj. Narodne novine dana 30. IV 1941. objavljuju osnovni zakon "Zakonska odredba o rasnoj pripadnosti'' po kojoj se Jevreji stavljaju izvan zakona, bez ikakvih ljudskih prava.

U Bosni nijesu prošla ni tri mjeseca rata, (čak u periodu prije ustanka, do 27. jula) a već je 4.000 Jevreja potrpano u vozove i poslato u sabirne logore. I danas je traumatično pročitati oskudne redove o užasu tih transporta. Ta pisma, inače prepiska između jevrejskih opština u Sarajevu i onih u Hrvatskoj, danas su najvjerniji i najjeziviji protivfakat sve češćem filtriranju istorijskih podataka, sa ne baš osnovanim pričama o nečijem ratnom dobročinstvu.

21 Crtica zabilježena iz ličnog doživljaja autora M.P.

17

Pisani fakti bilježe i neslavni dan 23. avgusta 1942. godine, kad je u Bosni ''riješen'' problem Jevreja. Izvještaj podređene službe redarstva u Sarajevu poslaće vrhovništvu u Zagrebu sljedeću poruku:

"Juče popodne u 17 sati otpremljeni su preostali Židovi sa područja grada Sarajeva u sabirni logor Loborgrad".

Po usmenim kazivanjima građana Foče, ono malo Jevreja što se zateklo u ovom gradu, nije dočekalo ni narodni ustanak u julu. Tokom mjeseca juna neki od njih su povedeni van grada i brzo likvidirani a ostali pohapšeni i priključeni zajedničkim transportima u logore.

Jedan od žitelja Foče i učesnik NOB-a iz ovog kraja Božović Luka, daje informaciju iz prve ruke dok pominje jedan od ''blažih poteza'' ustaške vlasti u Foči, krajem juna 1941. godine, kojim bi se u Foči provelo naređenje Kotarskog predstojnika ''...o iseljavanju Srba i Jevreja naseljenih uz obale Drine po dubini od 40 kilometara...''22 Nešto kasnije, ovu uredbu će iste snage ''redukovati'' na takozvanu fočansku Srednju mahalu, i na njeno sistematsko ''čišćenje''.

Sva kasnija djelovanja ustaša, ''Muslimanske milicije'' (tzv. ''divljih ustaša''), domobrana, zloglasnog logornika Alije Gogalije – donijeli su klanje, mučenja i svirepe likvidacije istih – što su tada trebalo da budu ''samo protjerani''.

Građani Foče – Jevreji – već pominjani kroz poglavlje o periodu ''u južnoslovenskoj monarhiji'' imali su fatalnu sudbinu u periodu Drugog svjetskog rata. Baš kao i milionsko stanovništvo evropskog kontinenta, ali obavezno za jedan pomak težu.

U bazi podataka o holokaustu koju grade i ažuriraju jevrejske nacionalne, muzejske i istorijske institucije, pominje se fočanski Jevrej Kompos Levi (Kampos Levi?) rođen 1912. godine, po zanimanju trgovac. Isti je deportovan i ubijen u Jasenovcu. On je pripadnik sefardske nacionalnovjerske enklave Jevreja, dok su ostali Jevreji zateknuti ratom u Foči uglavnom bili – Aškenazi.

Fočanski Jevrejin, takođe trgovac, Leither Šandor rođen 1889. godine, od oca Abrahama i majke Tereze, odveden je iz svog stana u Foči od strane policije 1941. godine i ubijen.

Šnap Leon po zanimanju privatni namještenik (službenik), rođen 1880. godine, Jevrejin, oženjen Anom Vajninger, ubijen je od strane ustaša i muslimanske milicije zajedno sa suprugom, u baraci na fočanskoj željezničkoj stanici, juna 1942. godine. Svi Srbi i Jevreji iz fočanske Srednje mahale su pohapšeni prethodnog dana i zatvoreni u tu baraku. Likvidacijom svih pet Jevreja i dvije Srpkinje su komandovali pukovnik NDH Jakovljević i natporučnici NDH Milan Štimac i Trčak23. Ostale zatvorene su dali u razmjenu za ustaše i domobrane, što su ih četnici bili zarobili.

Ana Vajninger – Šnap, rođena 1885. godine u Černovcima, Bukovina, Austrougarska, supruga Leona i majka Davida Šnapa, ubijena je zajedno sa mužem, još troje Jevreja, te dvije zarobljene Srpkinje u baraci kraj fočanske željezničke stanice.

Fani Šnap, rođena u Varešu 1910. godine, starija kćerka Šnapovih, deportovana

22 Božović, Luka, ’’Fočanska partizanska republika’’ Foča 1982. str. 33.

23 Božović, Luka, ’’Fočanska partizanska republika’’ Foča 1982. str.248.

18

je u jedan od beogradskih logora, (vjero-vatno Banjicu ili Sajmište), gdje je ubijena 1941. ili 1942. godine. Nekada velika porodica Šnapovih svela se samo na jedan jedini izdanak, neoženjenog sina Davida, s obzirom da je i mlađa sestra Regina - Medi Šnap svoj život završila tragično, nekoliko godina ranije – samoubistvom u emotivnoj krizi po raskidanju vjeridbe, još 1936. godine.

Nepoznata Jevrejka24 izbjegla iz Sarajeva u Foču, majka dvoje male djece, uhvaćena je i držana u pritvoru od strane ustaša. Njoj su ustaše opljačkale porodični nakit i zlato (koji je, bježeći nosila uza se), a nju i dvoje djece likvidirali sa porodicom Šnap i dvije Srpkinje.

Prvo dijete ove nepoznate sarajevske Jevrejke, ubijeno je u željezničkoj baraci zajedno sa majkom.

Drugo dijete nepoznate sarajevske Jevrejke, ubijeno je takođe sa majkom.

Reiss Herman od oca Salamona, rođen 1886, u Foči, deportovan je i ubijen u logoru Jasenovac, 1941. godine.

U ovom pregledu stradalih Jevreja primjećujemo da je riječ uglavnom o Aškenazima i samo jednom Sefardu, izuzimajući troje izbjeglih sarajevskih Jevreja, stradalih na željezničkoj stanici - majke i dvoje djece, kojima se ni imena ne znaju.

Za izbjeglu nepoznatu sarajevsku Jevrejku sa djecom, posmatrajući neke okolnosti otvara se mogućnost da je svoje nesigurno sklonište našla baš kod porodice Šnap. Jer, porodice najbližih srodnika Leona Šnapa (braće) koji su se desili u Bosni, dočekali su fatalnu sudbinu.

Već pomenuti sin Leona i Ane Šnap, Šnap David, po zanimanju inženjer geodezije iz Foče, ostaviće izuzetan utisak odvažnog borca i artiljerca NOB-a. Po izbijanju rata uključuje se u V crnogorsku proletersku brigadu. Snažnije sjećanje na njega je naglašeno kroz učešće u NOB-u, gdje je kao artiljerac teško ranjen i ostao stopostotni invalid. Mnoge značajne zadatke obavljao je u partizanima a pored ostalih i uredništvo novina u kratkotrajnoj ''Fočanskoj republici''. Tu je bio član redakcije partizanskog lista ''Narodni borac'' sa istoričarem Vladimirom Dedijerom i Ristom Tošovićem. Preživio je i kraće zarobljavanje od strane četnika u opštini Foča. U ratu je bio borac haubičkog diviziona III divizije. U NOP-u je od 1941. godine, a član KPJ od 1942. godine.

U ratnom periodu u Foču dolazi jedan Jevrejin, prinudno vođen ustaškom direktivom – Romano Jakova Dr Mario kako bi obavljao svoj ljekarski zadatak – opet akciju eradikacije endemskog sifilisa. Mario je inače rođen u Visokom 1915. godine. Medicinski fakultet je završio u Zagrebu 1941. godine. U velikoj akciji domaće ustaše su nastojale da iskorijene ovu tešku polnu bolest iz prostora gdje su živjeli pripadnici njihovog naroda. Romano se ne pojavljuje u onom glavnom spisku ljekara – Jevreja, što su dolaskom ustaša na vlast angažovani u prvim danima ove akcije. U Foči Romano ostaje jedan kraći period, da bi se po novom naređenju vratio u rodno Visoko. Krišom je pomagao partizane da bi se ubrzo potom uključio u oslobodilački pokret.

U Fočanskoj omladinskoj četi, koja je formacijski priključena Kragujevačkom partizanskom odredu pominje se dječak-partizan, kojemu se ni po nestanku (kod

24 Fočanski zavičajni muzej, inv.br. II/54/12. Izjava Branislave Gogić-Popadić iz Foče.

19

mjesta Suhe u fočanskom rejonu), neće saznati ime. Zvali su ga jednostavno – „Mali Jevrej''. Regrutacija desetak štićenika Dječijeg doma, pa i ''Malog Jevreja'' u partizanske jedinice, nekad je donosilo osude da je pokret uzimao malodobne, nezrele i nezbrinute dječake. Ipak, danas se može sa sigurnošću dati za pravo partizanskom pokretu za taj potez, jer su Jevreji, ali i mnogi drugi od fašista neštedimice ubijani, bez obzira na uzrast. Od njegove dalje sudbine, istražujući detalje, saznao se samo još jedan korak – tri štićenika Dječijeg doma u Foči, Opat Vencel – Veno, Rustanović Ramiz-Medo i tzv. ''Mali Jevrej'', djelimično besprizorni i nezreli dječaci, pobjegli su iz Fočanske čete da bi se snašli kod seljaka, da služe kao čobančad. Veno i ''Mali Jevrej'' su jedan period čuvali stoku kod izvjesnog seljaka Radovana Mandića25.

Ovakav pregled sudbina Jevreja koji su boravištem bili vezani za Foču u mnogo čemu je nedostatan, jer je veoma malo hroničara toga doba obraćalo pažnju na pojedinačne sudbine a sve onovremene publikacije su donosile površne monografije navedenog područja. Ipak, sve je to razložno i opravdano s obzirom na masovnost stradanja i logičnog straha za sopstveni život.

U ratu zahvaćenoj Jugoslaviji rijetki su slučajevi, skoro incidentni, gdje je domicilno slovensko stanovništvo voljno i uspješno sakrivalo progonjeni jevrejski živalj. Neki istorijski izvori govore da je toga u većoj mjeri bilo u Crnoj Gori i Dalmaciji. Jedino su partizanske brigade progonjenim Jevrejima pružale mogućnost dostojanstvenog života i smrti. Dotle su sve kolaboracionističke formacije vjerno i bez greške ispunjavale sve rasističke premise nacista. Trudili su se da ne zaostanu za uzorima iz Aušvica, Mauthauzena, Treblinke i brojnih logora širom Evrope.

Ali će zato poslijeratne istorije istih tih naroda vrvjeti od patetičnih tirada izmišljenog viteštva i milosrđa prema Jevrejima. Od kojih – jedva da je ostalo svjedoka.

Jevreji – sudbinski učesnici u ratnim događanjima Drugog svjetskog rata

na prostoru fočanske opštine

Svaki rat, kao neosporni generator haosa ima svoje stanovnike, svoje privremene kuće i svoje privremene živote. Zato postoji opravdan razlog pomenuti one Jevreje koji su Foču imali samo kao ratno boravište, gdje su obavljali neke svoje ratne obaveze - zadatke, ili su pak, ratujući, ovdje izgubili živote. Slovo o ratnim angažovanjima i stradanjima Jevreja u opštini Foča, ipak ima svoju kompatibilnost u naslovnu temu. Ratna privremenost ljudskih boravišta se najslikovitije projektovala na cijelu istoriju jevrejskog naroda, pa ni ovakvo evidentiranje grobova i pogibija Jevreja u opštini Foča nije bez smisla. Jer, kad se ne bi opisivala jevrejska privremenost boravka – skoro da se ne bi imalo šta ni napisati. Prevashodno zato što ovakav tekst u motivu i temi – postoji kao značajan segment pisane istorije ovog naroda, ma gdje bili. Svi pripadnici jevrejskog naroda što su ovdje poginuli, ostali zauvijek, bili su ratnici na širem fočanskom rejonu – najčešće Sutjesci ili bližoj gradskoj okolini. Oni koji su se žrtvovali za oslobodilački pokret najčešće bili su ljekari, bolničari ili saniteti u Igmanskoj bolnici, gdje su liječili ranjenike, oboljele od tifusa, stradale od promrzavanja itd.

25 Usmeno svjedočenje Sava Kostovića iz Foče

20

Levental Dr Zdenko Mojsije (Moša) Pijade

U fočanskoj opštini nažalost, nije bilo tako izražene filantropije pa ni sakrivanja Jevreja, a oni ostali što su povremeno ili po zadatku dolazili na ovaj prostor - svi su bili ratno angažovani.

Ljekar Levental Dr Zdenko, Jevrejin iz Zagreba, takođe upućen od ustaških vlasti u poznatoj akciji eradikacije endemskog sifilisa, prošao je u ratu kroz mnoštvo bolnica i ratnih formacija, a pored ostalog, postavljen je za šefa saniteta Komande mjesta, prvo u Foči, pa potom u Goraždu. Svako poglavlje o zdravstvu u Foči kroz istoriju će ponavljati isti, stari problem – endemski sifilis.

Kao privremenog stanovnika ove male varoši, u to ratno doba treba pomenuti jednog veoma poznatog pripadnika jevrejske zajednice iz Beograda, Mojsija – Mošu /Samuila/ Pijade akademskog slikara i publicistu, poznatog po ilegalnom imenu ''Čiča Janko''26, koji je zaslužio mnoga revolucionarna i mirnodopska priznanja. U Foči, na privremeno oslobođenoj teritoriji boraviće nekolika mjeseca i napisaće ''Fočanski statut'', čim će se simbolično napraviti propisi i uređenje neke nove, tek naslućivane zemlje, koju će utemeljiti i uozbiljiti taj antifašistički pokret.

Ratne monografije su opisale i Jevreje koji su u borbenim pomjeranjima kraće i duže obavljali neke poslove, pa su tako na neko vrijeme postajali stanovnici ove ratne varoši. Neki od njih su u istim ratnim dejstvima izgubili živote. Manji broj boraca – Jevreja, ostao je da zauvijek počiva u Foči. A bitka na Sutjesci, na rejonu je koji pripada fočanskoj komuni – zabilježila je najbrojnije žrtve.

Avram Pijade iz Beograda, prva je žrtva pogubnog Igmanskog marša, gdje će isti, teško ugrožen promrzlinama podleći u martu 1942. godine, od infekcije tetanusom. Pijade je sahranjen u Foči. Švam Karlo iz Zavidovića će iste godine stradati u Renovici kod Foče. Ozmo Moric, borac iz Olova takođe je stradao na rejonu Foče. Obojica su prije rata bili radnici u Sarajevu. Rogatički zanatlija Levi Šimona Leon, stradao je u okolini Foče, u selu Modro Polje kod Ustikoline.

A spisak boraca NOB-a – Jevreja poginulih na Sutjesci može se otvoriti mladićem iz Bitole, kojem drugovi prezime nijesu upamtili, a ime Ašer je jedino što mu se moglo zabilježiti. Partizanka-bolničarka Barun Erna – Seka, učenica iz Sarajeva je takođe poginula u junu 1943. na Sutjesci. Benvenisti Liza, takođe bolničarka, preminula je na Sutjesci od posljedica pjegavca. Urlih-Anđelić Nada, bolničarka koja je svoj ratnu obavezu obavljala u Igmanskoj bolnici, život je takođe izgubila u bici na 26 Skoro da nije bilo Jevreja u partizanskim jedinicama koji nije nosio barem lično ime slovensko. Ovo je rađeno, po tvrdnji svjedoka, da bi se potisnula ksenofobija i primitivne reakcije polupismenih boraca na već pominjane atavizme.

21

Sutjesci. Lerer – Popović Zelija-Enka, poznatija kao ''Nada Sarajka'', bila je partizanska bolničarka u Igmanskoj bolnici u Foči, ali je stradala u ustaškom logoru Stara Gradiška. Danon David – Dado, krojač iz Sarajeva takođe je borac NOB-a, koji je poginuo na Sutjesci 1943. godine. Stradali borac na Sutjesci u toku iste V neprijateljske ofanzive je i Jozef Papo – Čiči, takođe Jevrej iz Sarajeva.

Mnogo bi još prostora uzele sve pojedinačne tragične sudbine boraca NOB-a - Jevreja koji su stradali te 1943. godine u bici na Sutjesci i okolini, u toku V neprijateljske ofanzive, pa bi opet tekst ostao nedostatan. Imena poginulih Jevreja na Sutjesci do kojih se moglo doći, broje nekoliko desetina: Albahari Abrahama Hajim, Albahari Jakob, Albahari Nisim, Altarac Avrama Nisim, Karlo (prezime nepozn.), Herlinger Dragutina Branko, Herlinger dr Dragutin-Drago, Herlinger-Švarc Julijusa Gizela-Giza, Gostl dr Hinko, Gostl Vera, Grajf Samuela Isa, Grajf Samuela Julijus, Felner Huga Paul, Fišer dr Zlatko, Fišer Katica (supruga Dr Zlatka), Finci Jozefa Matilda, Sekelj Ernea Jakov-Bela, Singer Hajni, Romano David-Dudo, Romano Tinka, Kaveson-Levi Jakoba Regina, Kamhi Samuel-Simo, Katan Danijela David, Feiner Huga Paul, Atijas Eliezera Cevi, Bararon Isaka Sumbul, Baruh-Peseh Rifka-Bukica, Baruh dr Samuel - Kiči, Benvenisti Zora, Altman Albin, Atijas Levi, Alkalaj Morica Sarika, Almozlino-Vig Tereza, Najman dr Ljuba, Ozmo Hajima Isak, Papo Sante Mihael, Šlezinger dr Miroslav, njegova kćerka Šlezinger Miroslava Milena, Levi Jakova Regina, Levi - Singer Šabetaja Rifka i Kraus - Lazarević Lazara Robert.

Svaka ova pogibija posebna je priča, koja bi zahtijevala mnogo više prostora da se opišu faktografski detalji i njena dramatika. U istorijskim tekstovima o bici na Sutjesci data su sjećanja, po kojima su pripadnici partizanske bolnice - ljekari, bolničarke, saniteti zarobljavani grupno i po kratkom postupku ubijani. Značajan broj školovanog kadra ove partizanske bolnice bili su Jevreji.

Likvidacija zarobljenih se u prvim štampanim publikacijama istoriografije socijalističke Jugoslavije pripisuje isključivo njemačkim jedinicama, dok se danas, u slobodnijem i otvorenijem pristupu tematici, govori o uzajamnom i aktivnom učešću kolaboracionističkih jedinica u temeljitoj kasapnici ranjenika i bolničkog kadra.

U nekom jevrejskom tradicionalnom kultu i terminologiji – groblja su izuzetne svetinje što ih nazivaju kućama grobova ili kućama vječnosti. Pored svih ostalih boraca - partizana koji su poginuli na Sutjesci, i većina stradalih Jevreja je sahranjeno u istu, zajedničku grobnicu. A tu bi ovakav istorijskoanalitički rađen tekst morao priznati jedan epski i ljudski grijeh – statističko izdvajanje stradalnika Sutjeske jevrejskog prefiksa od njihovih saboraca raznih narodnosti.

Koliko god da je ovaj spisak redigovan, on nije i ne može biti potpun. U širokom prostoru dviju susjednih opština Foče i Plužina, veliki broj ranjenika će umrijeti, ostavljen i prepušten u pirovskoj stihiji tragične Sutjeske. Ovo je najveći, ali i najtužniji spisak Jevreja čija je sudbina vezana za Foču – kratkim, ali fatalnim vremenskim periodom. Tamo gdje nijesu htjeli živi da se naseljavaju, ironija sudbine ih je dovela da polože živote. Tlo ove kontradiktorne komune obilno su natopili krvlju.

Doba socijalističke Jugoslavije

Istorijski tekstovi su dali procjenu da je u Bosni i Hercegovini živjelo blizu 16.000 Jevreja, te da je to najobjektivnija cifra o njihovom prisustvu u istom prostoru 1941. godine. Podaci se od izvora do izvora razlikuju, bilo da su ih dale jevrejske opštine ili državne institucije za statistiku. To je uslovilo da za ukupan broj Jevreja u

22

Bosni i Hercegovini imamo kroz opštinske evidencije i cifru od 14.710 evidentiranih pripadnika ovog naroda. (Ovaj podatak je kompatibilan sa gornjom procjenom, budući da uvijek postoji jedan broj građana koji ignorišu tu obavezu.) Sve projekcije o brojnosti određenih pripadnika naroda koje su kasnije rađene, ostvarivane su kroz brojanja na nivou kasnijih opština BiH, pošto je u jugoslovenskoj monarhiji administrativna podjela na banovine trpjela stalne izmjene granica. U holokaustu je ubijeno preko 10.000 bosanskohercegovačkih Jevreja. U istoj administrativnoj jedinici - novoformiranoj republici Bosni i Hercegovini, godine 1945. registrovano je svega 1.292 pripadnika ovog naroda - povratnika, koji su se uspjeli vratiti u svoje kuće, stanove ili na zgarišta. Samo Sarajevo je pred rat imalo 11.400 Jevreja a od njih je ubijeno oko 9.500. Po ovim podacima ispostavlja se da je u svim ostalim mjestima BiH stradalo svega 500 Jevreja, što može djelovati nerealno s obzirom na širinu terora koji su preživljavali. U okupiranim mjestima sudbina Jevreja je bila identična kao u bilo kom njemačkom gradu.

U poslijeratno doba, kad se od tih 15 do16 hiljada Jevreja što su živjeli u BiH, vratilo svega oko 1300, mnogi njihovi domovi su ostali zauvijek pusti. Ali i mnogi bosanski gradovi, čiji su Jevreji preživjeli golgotu Drugog svjetskog rata, više ih nijesu dočekali. Ponajviše zbog teških uspomena.

Josip Lintner, mada je preživio Drugi svjetski rat i ropstvo, nije se vratio u Foču, rodni grad. Prvih dana po oslobođenju Jugoslavije zabilježeno je njegovo prisustvo u Zemunu.

U Foču se nije vratio ni David Šnap, kojem su ustaše u Foči likvidirali roditelje, a stariju sestru Fani u beogradskom logoru – Vujkovićeva logorska mašinerija. Šnap se kao borac oslobodilačkog rata zadržao u Beogradu, ali sa teškim posljedicama kao stopostotni ratni invalid. Od 1945. godine pa do kraja svog životnog puta 1998. godine, nikad nije prekoračio granicu prema Bosni. U Beogradu se oženio a 1949. godine dobio sina Branka. Neki registri boraca, potom i istorijski tekstovi greškom će napisati da je David po ratu živio i umro u Foči27.

Današnje doba, u kojemu se piše istorijska priča o drugoj polovini dvadesetog vijeka, pamti veoma oskudno prisustvo pripadnika jevrejskog naroda. Od preživjelih Jevreja, ranijih stanovnika Foče, (iz perioda između dva svjetska rata) svoj drugi život poput feniksa, jedino će u Foči nastaviti već pominjani – Arnold Rakovski.

Pošto je Foča kao bosanski grad parčanjem jugoslovenske monarhije iz Zetske Banovine ušla u sastav Nezavisne Države Hrvatske, tako su zakoni o progonstvu Jevreja svojim stravičnim pravilima i u njoj otpočeli svoju rabotu. Susjedna Crna Gora je u ratu ponovo dobila svoje staro ime (mada okupaciono, pod patronatom Musolinijeve Italije, a guvernerstvom Alesandra Pircija Birolija) pa je preko noći je nestalo Zetske banovine, koja je već nekoliko puta mijenjala i granice, i kvadraturu. I tek tada, dobila je mnoštvo izbjeglica, nepoželjnih i protjerivanih iz novoformira-ne, prostrane NDH. U ovom periodu rata je bilo dosta strateškog pregonjenja o tome – kome će od okupacionih trupa pripasti Foča. Na nesreću, na kraju je ostala u sklopu (i interesnoj sferi) NDH. Pokazalo se da su Jevreji, koji su se našli u prostoru Crne Gore i Dalmacije mnogostruko imali veće šanse da prežive nego drugdje. Italijanske okupacione vlasti, slijedeći sopstveni ponos stare imperije (ali objektivno i indivi-

27 David Leona Šnap je imao u bliskom srodstvu brata od rođenog strica Mojsija, koji se takođe zvao David Šnap a rođen je 1909. u Vignicu.

23

dualnu savjest), nijesu poštovale pravila o Jevrejima na kojima je hitlerovski režim znao insistirati.

Pomenuti Jevrej Arnold Rakovski našao je spas u crnogorskim selima Planine Pive. Krio se u pivskom selu Babićima kod Dode (Neđeljka) Raičevi-ća, koji ga je cijeli rat sakrivao u kući, ali pri nastupanju neprijateljskih jedinica i u jednoj jami (Omornjači), koja se nalazi na široj teritoriji sela. Interesantno je pomenuti da je Rakovski u toj jami preživio i kada ga je neko potkazao fašistima. Njemci su bacili desetak ručnih bombi u jamu ali je Arnold sve preživio – neozlijeđen! U istoj jami su se sakrivali i poznati pripadnici oslobodilačkog pokreta pop Jovo Radović i poslanik Marko Vujačić - ljudi koji su Arnol-da izvukli iz Foče i doveli u ovo selo. U periodima kada nije bilo ratnih dejstava niti nastupanja vojnih jedinica, Rakovski je ovoj porodici pomagao radeći svakodnevne seljačke poslove u domaćinstvu.

Poslije rata, ovaj neobični Jevrej nije zaboravio Dodu, svog spasioca, dobroćudnog gorštaka kod koga je najviše vremena proveo. U prvom poslijeratnom periodu nastavlja posao u svojoj struci, gdje ga 1946. godine postavljaju za direktora ''Uprave vodenih pilana'' u Dragočavi kod Foče.

Njegova domišljatost i duhovitost kao osobenjaka se prepričavala i kasnije, kada se rat završio a Rakovski vratio u Foču. Radio je u fočanskoj firmi koja je vodila računa o bogatom šumskom fondu i na višim rukovodećim pozicijama kao savjetnik, gdje se planirao budžet firme ili angažovali kadrovi. Hvalili su ga, kako je kroz nestabilnu dinarsku valutu znao projektovati potrošnju i investicije, sa neznatnom greškom. Rakovski je bio poliglota, a crnogorski gorštaci i danas prepričavaju da se služio sa sedam jezika!28

Po odlasku u penziju, njegovi nebiološki potom-ci koje je ranije usvojio, poveli su ga u Zagreb, gdje je svoje zadnje dane života proveo u staračkom domu.

I danas se pripovijeda da u predratnoj privatnoj ''Vardi'' i poslijeratnom ŠIP ''Magliću'' nije bilo ni mudrije, ali ni ekstravagantnije osobe kakav je bio Arnold Rakovski. Uz to se uporedo prenose i desetine zgoda o njegovoj duhovitosti.

Pripadnici jevrejskog naroda koji su ostvarili veliki doprinos uzdizanju fočanske kasabe u naprednu varošicu, donijeli joj značajno mjesto u regionu nekadašnje jugoslovenske republike Bosne i Hercegovine – bez dileme su Goldbergeri. Godine 1958. iz industrijske Zenice, dvije generacijske porodice ovih marljivih ljudi dolaze u Foču, malu zaostalu čaršiju na ušću dvije rijeke.

Tri ljekara specijaliste, obogatili su grad svojim angažova-njem, najviše kroz humanizam ljekarske profesije. Najstariji član porodice, djeda Adolf Gold-berger, specijalista hirurgije i radne medicine, bečki student medicinskih nauka, u godini dolaska postaje upravnik bolnice u Foči. U istoj godini kad umire nje-gova životna saputnica, supruga Jozefina. U kadrov-skom deficitu bolnice ovaj vrijedni i svestrani čovjek često popunjava i mjesto bolničkog ginekologa.

Njegov sin, Aleksandar-Puba Goldberger, takođe specijalista hirurgije, ostaće

28 Po priči Fočaka, Rakovski kao čovjek sa izuzezno visokim intelektualnim količnikom, imao j nesvakidašnju sposobnost da istovremeno sabira tri nezavisne kolone brojeva! A opet, idući na teren kroz šume, nikad nije želio da se vozi autima, već je koristio jahaćeg konja, govoreći da se nikad ne prevozi ''onim što mozga nema''. Mnoge neobične i duhovite priče i dan-danas kruže o Rakovskom.

24

ovdje duži period od oko petnaestak godina, kada će bolnicu (Medicinski centar) uzdići na visoki profesionalni nivo, a njegovi pacijenti će stizati iz mnogo daljih krajeva od onog pripadajućeg regiona od 6 - 7 opština. I sa prostora susjedne republike Crne Gore stizali su građani tražeći ljekarske usluge u modernizovanom objektu medicinskog centra.

Sl.6. U porodičnoj idili: Goldbergeri nekoliko decenija prije dolaska u Foču – otac Adolf i majka Jozefina sa Aleksandrom - Pubom kao malodobnim dječakom.

I danas, četrdeset godina po njegovom odlasku, pominje se sa lijepim sjećanjem: ''E, kad je Puba držao bolnicu...''

Treći ljekar je bila Aleksandrova supruga Borjanka, očni ljekar, takođe izuzetan stručnjak u svojoj specijalnosti. Kad su iz Zenice stigli u Foču, samo svojim dolaskom tvorili su pola bolnice. Aleksandar i Borjanka su iz Zenice doveli trogodišnju kćer Mirjam, dok su mlađu kćerku Aleksandru dobili u Foči. A životni vijek najstarijeg Goldbergera, ovdje će potrajati kratko – on umire u Foči 1960. godine. Stari ljekar Adolf Goldberger ostavio je mnogo pozitivnih sjećanja u ranijem angažovanju, prije rata, u ratu, te bosanskim industrijskim gradovima gdje je radio – Ljubiji, Zenici itd. Najmučnija životna iskustva i sjećanja su mu donosila dva teška svjetska rata i angažovanje u ljekarskoj struci u Tirani (u Prvom), te Zenicu u Drugom svjetskom ratu, gdje je svakom Jevreju bila sigurnija smrt nego život. Stari bračni par Goldbergera, Adolf i Jozefina, sahranjen je na sarajevskom jevrejskom groblju Kovačićima.

Sl.7. Izuzetni humanista i ljekar Dr Adolf Goldberger nije samo pomagao i volio ljude - životinje su oplemenjivale njegov životni stav. U znak sjećanja, Zenica je jednoj ulici dala njegovo ime.

Sl.8. Njegov sin, Dr

Aleksandar Goldberger - Puba, ostavio je petnaestak najintezivnijih godina Foči, spasavajući ljudske živote kroz istu djelatnost ljekara – hirurga.

25

Trinaest godina kasnije i Pubina četvoročlana porodica će napustiti Foču 1973. godine i odseliti se u Beograd.

Odlazak Dr Aleksandra – Pube Goldbergera ostavio je veliku kadrovsku prazninu ali i nespremnu okolinu da prihvati ovu instituciju bez njega. Teško da su mogli i da predvide nešto tako. Ne bez razloga, renome grada sa ovako kvalitetno organizovanom bolnicom - kotirao je visoko. Sa ili bez osnove, građani još zadugo nijesu imali nekadašnju pouzdanost u instituciju bolnice i one koji su ostali da rade.

Pubine profesionalne vrline nijesu se ograničavale samo na lik vrsnog specijaliste iz hiruške sale. Sa bliskim kolegama iste struke, napisaće nekoliko korisnih knjiga o hirurgiji i uopšte o medicini29.

U ranu jesen 1998. godine, Dr Aleksandar – Puba Goldberger će završiti svoj životni vijek. U tome periodu, kada su mnoge međunacionalne i male ljudske veze pokidane, Pubu će ispratiti veliki broj raznovjernih poštovalaca, ponajviše iz Foče.

Ipak, zaborav je učinio svoje. Foča nije sačuvala nijedno počasno mjesto za Pubu, niti prošireni Medicinski centar sa fakultetom – niti dom zdravlja, niti ijedna uličica u gradu nije ponijela njegovo ime. Dotle će Zenica ispoštovati njegovog oca Adolfa Goldbergera, dajući njegovo ime jednoj velikoj i značajnoj prometnici ovoga grada. A sjevernoistočna Bosna ga je nosila u pamćenju još od doba Austrougarske monarhije!

Mada je cijela Bosna bila preplavljena španskim Jevrejima – Sefardima, Goldbergeri su bili – Aškenazi. Isto jevrejsko prezime javlja se u Beču, Zagrebu, Slavoniji i nekim djelovima Mađarske. Interesantno je pomenuti da malobrojniji Aškenazi doseljavaju u Bosnu tek po dolasku Austrougarske monarhije, uglavnom iz širokih prostora ove carevine koja je, po nekoj istorijsko-demografskoj definiciji, bila domovina trinaest naroda.

Taj talas doseljenja Aškenaza je najjači iz prostora Karpata, preciznije Bukovine i Galicije. Ipak, u dotičnom primjeru to nije bio slučaj. Predak pomenutih Goldbergera (otac Adolfa Goldbergera, Julius) rođen je i doselio u Bosnu (prvo stigao u Travnik) iz današnjeg crnogoskog Sandžaka, preciznije iz Pljevalja, gdje su živjeli još sredinom devetnaestog vijeka.

Odlaskom porodice Goldberger u Beograd, Foča je ostala bez jevrejskog stanovništva. Treba pomenuti da je jačanjem saobraćajne komunikacije sa Sarajevom ovaj grad više gubio nego dobijao. Foča je do tada, za školovanje i neke šire životne potrebe pored regiona BiH koji je pokrivala, imala značaj i za jedan dio Crne Gore. Grad na tromeđi nije više bio centar trgovine, stručnog srednjoškolskog obrazovanja, turističkih sadržaja itd. Postala je sivo satelitsko naselje koje gravitira Sarajevu. Tim je nestalo inicijativa za oživljavanje i razvoj ovakvih sredina. Ne samo

29 Pored dvojice uglednih prethodnika ljekara – Jevreja - L. Glika i E. Grina koji su bili autori naučnih

knjiga iz određenih medicinskih disciplina i A. Goldberger je ostavio nekoliko publikovanih stručnih

radova. Bio je uglavnom koautor stručnih knjiga iz medicine:

Goldberger, Aleksandar; Protic, F. Mihailo, Mehanički ileus, Sarajevo, 1954.

Goldberger, Aleksandar; Protic, F. Mihailo, Anorektalna obolenja, Sarajevo 1961.

Goldberger, Aleksandar; Protic, F. Mihailo, Operativni zahvati na želucu i dvanaestopalačnom

crevu, Sarajevo 1957.

26

Jevreji, već i pripadnici ostalih naroda koji su se školovanjem uzdigli iznad palanačkog smisla života, napuštali su male čaršije koje su promovisale više tvrdoglavog primitivizma nego progresa.

Sl.9. .Dr Adolf J. Goldberger (prvi slijeva u drugom redu) i Dr Aleksandar A. Goldberger - Puba (između Nasera i Tita), hirurzi i upravnici medicinske ustanove u Foči, prilikom posjete Josipa Broza Tita i Gamal Abdel Nasera fočanskoj bolnici.

Na kraju nam se nameće objektivan zaključak da je Foča procentualno imala

manje Jevreja nego neke druge bosanske sredine. Ali je zato njihov značaj u progresu grada nemjerljivo prevazilazio brojnost. Tamo gdje su dolazili donijeli su napredak i ostavljali vidljive tragove civiliziranosti. To što nigdje nijesu dočekali zahvalnost sredine gdje su boravili – nije nikakva dijalektička novina.

Građanski rat u devedesetim godinama 20. vijeka, kojim se destruirala južnoslovenska zajednica, niti je u Foči zatekla Jevreje, niti su se našli u spisku žrtava. Neki podaci za Sarajevo govore da je jevrejskih žrtava rata u ovom gradu bilo sedam. Ali ni populacija Jevreja u BiH nije više bila brojna – zateklo ih se svega oko hiljadu. Siromaštvo socijalističkog istoka i njegova politička nestabilnost nikoga nije privlačila.

Tragovi

Simbolika u hramovima i obilježja

Ni u formi artefakata iz srednjeg vijeka, niti u istorijskim dokumentima ne postoje naznake da je u Foči postojao vjerski hram Jevreja. A da li je postojala zgrada gdje su tadašnji jevrejski građani šeher Foče upražnjavali svoje vjerske potrebe – takođe ne postoje tragovi. Isto tako, nema ni organizovane jevrejske opštine na prostoru ovog grada.

U šturim opisima, Evli Čelebi nije pomenuo jevrejski hram u Foči. Ako ga je nekad i bilo, nestao je zajedno sa njihovom mahalom u Brežinama. Pominjanje stare česme Albori (Albor) na ulazu u naselje Brod kod Foče kao materijalni trag jevrejskog naselja bez osnove je, pošto je izgrađena 1906. godine (upisano latinskim datovanjem MCMVI) u čast Eugena Alborija, predsjednika Zemaljske vlade u Sarajevu i visokog oficira AU-monarhije.

27

U onom drugom periodu dolaska (prevashodno Aškenaza), pouzdano se vidi da ni oni nijesu gradili nikakav vjerski hram. Muslimani su imali oko 15-20 džamija, pravoslavci jednu crkvu Svetog Nikole u Ćerezluku a katolici jednu crkvu u gradu, koja nije obnavljana poslije stradanja u Drugom svjetskom ratu. Treba pomenuti da su postojale još dvije hrišćanske crkve, jedna u postojećim zidovima Careve džamije kao ranohrišćanska bazilika, te druga, pravoslavna manastirska crkva (Manastir Zapolje) sa kaluđerskim konakom u građevinskoj osnovi kasnije Aladže džamije, na koju se nastavljao nekadašnji manastirski metoh i pravoslavno groblje na prostoru nazivanom Manastirsko polje. Dolaskom Turaka 1462. godine, ovaj prostor je kroz tursku onomastiku u neko doba preimenovan u Kaursko polje.

Na portalima, kamenim pripratama pravoslavnih crkava u vidu diskretnog ukrašavanja, susreće se vrlo često heksagram – šestokraka zvijezda. Mnogi površni istraživači su pojavu Davidove zvijezde uvijek tumačili kao prisustvo Jevreja. Dva ukrštena trougla – šestokraka ima poseban značaj u hrišćanskoj religiji (pored logične kompatibilnosti religija), ali i starom alfabetu.

Tu je ova zvijezda u starijoj glagoljskoj varijanti azbuke (uglaste) u narodu pravoslavnom sačuvana i nazivana imenom slova ''iže'', a kao takva se nalazila na mnoštvu sakralnih objekata nejevrejskog porijekla. Tako se i na kamenom dovratniku parohijskog doma a nekadašnje crkvene škole pri crkvi ''Sveti Nikola'' u Foči (građena 1857. god) nalazi uklesana manja, ali istaknuta Davidova zvijezda.

Sl.10. Davidov heksagram (sa upisanim krstom) ili ''iže'' uglaste glagoljice

kao slovo apotropejske moći – na portalu – arhivolti parohijskog doma (u narodu, crkvene škole) uz pravoslavnu crkvu ''Sv. Nikole'' u Foči!

Sl.11. Crtež jednog krsta na starom fočanskom groblju iznad pravoslavne crkve iz 19. vijeka, na kojem su vidljive dvije Davidove zvijezde kao čest motiv apotropejskog značenja. Posebnu enigmu čini kompozicija – zvijezde na krstu, pa krst u tim zvijezdama. Iz sličnih artefakata se postavlja pitanje: Koliko ovdje monoteizam prepoznaje zajedničku generiku?

28

Iznad ove fočanske crkve nalazi se staro pravoslavno groblje čije datovanje projeciraju u 19. vijek. U istom groblju jednostavnih kamenih obilježja, postoji jedan krst koji privlači pažnju sa dvije šestokrake zvijezde – heksagrama ili Davidove zvijezde30. U središtu istih zvijezda su kao upisani u kružnici – uklesani mali krstovi. Ovakva slika nam nudi i neobičnu misaonu filozofsku spregu – heksagram u krstu, pa krst u heksagramu!

Objašnjenja koja su dali istoričari i arheolozi su najčešće nedostatna ili maglovita31. U hrišćanstvu poznijeg doba Davidovu zvijezdu ili Solomunovo slovo susrećemo kao pouzdanog čuvara dragocjenog i vrijednog blaga (najčešće ljudskog zdravlja) od nekog velikog a teško pobjedivog zla. U stvarnosti je odgovor jednostavan – onako kako iz hebrejskog Starog zavjeta logično proputujemo u hrišćanski Novi zavjet kao najsvetiju knjigu hrišćanstva, tako susrećemo i relikte drevne Mojsijeve vjere u hrišćanskom svijetu, običaju ili mitologiji. U oba primjera u Foči, oni su ostvareni na segmentima sakralnih objekata. Groblja

Jedini opipljiv i jasan fizički trag nekadašnjeg postojanja Jevreja na ovom prostoru je zasebno jevrejsko groblje u prostoru Mijakovića. Mijakovići su selo, Drinom nizvodno od grada gdje je lociran regionalni medicinski centar. A jevrejsko groblje je mala parcela, jedva pedesetak metara ispred Medicinskog centra Foča, na prilazu glavnoj kapiji, sa lijeve strane puta a iznad desne obale rijeke Drine. Čestica zemljišta, dužeg pravougaonog oblika, sa već propalom zaštitom obične metalne ograde, skoro je neprimjetna u prilazu ka kompleksu zdravstvene ustanove, srednje medicinske škole i fakulteta iste struke.

Sl.12. Zapušteno jevrejsko groblje ispred Medicinskog centra Foča – bez brige i održavanja vremenom je postalo smetlište obližnjih trgovinskih i ugostiteljskih

objekata

Na ovom prostoru nalazi se najviše petnaestak različito obilježenih grobova. Samo nekoliko obilježja od kvalitetnijih materijala je koliko-toliko uspjelo da se odupre propadanju.

30 Prvi put u literaturi ih je pomenuo i grafički prikazao ing Bejtić - Bejtić, ing.arh. Alija, Povijest i umjetnost Foče na Drini, Sarajevo 1967. str.

31 Bejtić, ing.arh. Alija, Povijest i umjetnost Foče na Drini, Sarajevo 1967. str. 66.

29

Veći broj nadgrobnih ploča rađen je od najjeftinijih materijala – betona, koji se od uticaja vremenskih prilika okrunio, pa se ne čita nijedan podatak o pokojniku. I najkvalitetnije urađena nadgrobna obilježja odaju sliku zaboravljenosti i nedostatka pažnje. Svega 6-7 grobova ima kakve-takve oznake, dok su ostali jedva primjetne humke, koje svojim bujanjem dodatno razara plantaško drveće na groblju.

_____________________________________________________________

Sl.13. Detalj jednog spomenika, pedantno isklesanog u bijelom mermeru

Sl.14. Prvi spomenik je horizontalna Sl.15. Najkvalitetniji i ujedno najveći grobna ploča sa jedva vidljivom nadgrobni spomenik fočanskog

Davidovom zvijezdom. jevrejskog groblja ispisan je hebrejskim alefbetom

30

Jedan spomenik imponuje svojom figurom ispred svih, dok nekolike istaknute Davidove zvijezde jasno podsjećaju kojoj vjerskoj frakciji groblje pripada.

Period Drugog svjetskog rata i brojne žrtve Jevreja-boraca u bici na Sutjesci ostavio je nepoznanice o njihovim pogibijama i grobovima. Kako je ranije pomenuto, u kosturnici na Tjentištu sahranjeni su u zajedničku grobnicu posmrtni ostaci preko 3.000 boraca sa šireg prostora odvijanja Pete neprijateljske ofanzive. Po sjećanjima, sakupljeni su neki posmrtni ostaci stradalih i sa durmitorskog rejona. A sudbinu ostalih partizana-boraca podijelili su i Jevreji u njihovim redovima.

Izvornici

Arslanagić, N. Bokonjić, M. i Macanović, K. ’’Eradikacija endemskog sifilisa u Bosni“, Sarajevo 1989 Bejtić, ing.arh. Alija, Povijest i umjetnost Foče na Drini, Sarajevo 1967. Božović, Luka, ’’Fočanska partizanska republika’’ Foča 1982. Deroko, D.J., Drina – geografsko-turistička monografija, Novi Sad 1939. Die Ergebnisse der Volkszählung in Bosnien und der Hercegovina vom 10. Oktobar 1910. -I dio, Sarajevo 1912 Evli Çelebi,Seyahatnamesi, sveska VI, Finansijalni ljetopis Bosne i Hercegovine, Kompas za godine 1910/11. Sarajevo Glavni rezultati popisa žiteljstva u Bosni i Hercegovini od 22. aprila 1895. Sarajevo, 1896 Hadžibegović, Ilijas :"Bosanskohercegovački gradovi na razmeđu 19 i 20 stoljeća", Sarajevo 2004.god. Ilustrovani zvanični ALMANAH-ŠEMATIZAM Zetske banovine Sarajevo 1931. Jeremić, Dr Risto, Odabrani radovi, Srbinje 1998. Kratki francuski putopis kroz Hercegovinu i novopazarski sandžak iz godine 1611. /u prevodu Vjekoslava Jelavića/ Glasnik Zemaljskog Muzeja XIX /1907. Sarajevo, Kreševljaković, Hamdija, Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini. Sarajevo, 1961 Marić, Veljko; Starović, Boriša; Mašić, Radisav; Od bolnice do Kliničkog centra, Srbinje 1998. str. 25. Ortschafts und Bevölkerungs-Statistik von Bosnien und der Hercegovina (Statistika miesta i pučanstva Bosne i Hercegovine), Sarajevo, 1880. Ortschafts zöhlungs - Ergebnisse vom 1. Mai 1885 (Statistika mjesta i žiteljstva Bosne i Hercegovine po popisu naroda od 1. maja 1885). Sarajevo, 1886.