TURTSYADA CAAAN KARAAY MALKARLILANI HALK TEPSEULER

PAGE 8

TURTSYADA CAAAN KARAAY MALKARLILANIHALK TEPSEULERKOKARLANI M. Tekin Kemaln ca

1886 () cl bla 1905i cllada Karaay Malkar tauladan Turtsiyaa ullu kgnlk etgen Karaaylla bla Malkarlla art cllaa deriin keslerini kulturalarn, adetlerin saklap turandla.. Alay a Osmanl Patah alan ellege ornaltan zamanda kerti da musulman krala kelgenbiz, erkiile bla tiiriula birge toyga koulmaydla degenni aytp, alan beri alp keltirgen mollala bla bir kauum biy Tamadalan aytanlarn etip bir zamann Katn Toy Tiiriu Toy dep, toylada tiiriulaa ayrp toy etip turandla.

Turtsiya da Osmanl Patahn zamannda kp uru etile turand. Karaay Malkarlla da bu urulaa Osmanl asker bolup koulandla. Askerge barp ehit bolanla da, kaziy bolanla da kaytmay kalanla da bolandla. Turtsiya, bir 1919 bla 1922 cllan arasnda Ullu Ata Curt kazauata tutuand. Angliya, Fransiya, taliya, Gretsiya bla bek kat kazauat etgendi. Bu emperyalistleni Kemal Atatrkn bal bla kstaandan sora 1922i cln 23 Aprelinde Turtsiya Respublika kuratrland. Respublikan bergen erkinligi bla eski adetdea tiiriu erkii birge toy etip balaandla. Art cllada ua aharlaa kgen, Televizr bla kominikatsiyan ne da internetni mardas bla Karaay Malkarllan kultura can bla trlenngenine ahatlk etebiz. Canng sp kelgen ca tl burunngu zamanlan tepseu, muzika, oyun ne da til baylaml zatlarn koyup canng, Europeyskiy adetlege ke balaandla.Eski adetleni ornuna canng adetle kire balaand halkga. Alay a bu trleniun snden bir eki zat aytra kerekdi. Sz nnge; Turtsiyada caaan Karaaylla bla Malkarllan caaan ellerinde tauladan suu keltirip azan fantan cerleri bar edi. Annga Trk tilde eme deydile. Ekindi zamanda atalar bla kartla mejgitge ketgen zamanda kzla da suu aala bla elekleni alp inngir a uhuura ylerine suu eltirge emege bara elle. Elni calar ua emeni banda cylp kzlaa nakrda eterge dep saklap tura elle. Kzla tizginnge kirip sularn toltura lahor, nakrda, uak ete turan zamanda tizgin cetip suun tolturup yne kete balasa nakrdas cart kalp ketgen ca alaylada oynay turan sabiyikleden birine bir ekerik ne da kopekik berip Bar da ol Patiman elegine bir uu toprak at da kelin dep cibere edi. elei kir, aman bolan kz auzu bla sabiyge amann kuya tebrese da kl bla arp, zna kaytp entda tizginnge kirip saklaan zamanda ca bla cart koyan uakn entda bardra edi.Bu knlkde ua taudan kelgen suu ylege brla bla alandan sora bu adetni koyandla. Ol inngir ala banda cylanlar eme da kurup ketgendi. Alaysz da bir kauum tehnologiya zatla eski adetleni ketere barad.Tehnologiya zatla ca tlge koula tebregenli burun zamandan kalan adetle cok bolup barad. Blan em allnda toy adetle bla baylanngan tepseu ne da muzika janrlar keledi.

Trtsiyada caaan Alan millet Kavkazdan kgandan sora da diasporada caaan cerlerinde, kp cllan eski tepseu, tartu, muzika, ku, iynar, al cr, kar cr, ejiu etgen degena adetleni saklaandla. Bir 1948i cllada Ekini Duniya Kazauatdan (Rossiyann Ata Curt Kazauat) sora Turtsiyaa kelgen kgnle Kavkazda trlenngen bir kauum tepseu bla Kazaska degen tepsen adetlege kotula. Kazaska tepsen muzikas bla tepsen bir kaumu Lezginka ne da steme tepsege uaanlkga figralar Kubanskiy Kazakllan ne da Ukraynallan tepseulerine uaan eteyedi. Kollarn kkregine baylap, cgp, ayaklarn birem birem allna atan; kollarn cerge salp gp bir ayan da ol bir ayan snden tgerek aylandran degena figurala, ol zamanda ulan calan em kp syp tepsegenleri tepseuleri bolan edi.Bir 1950i clladan sora Karaay-Malkarlla Turtsiya sosyo-ekonomika can bla trlenip balanngannda, trl sebepleni mardas bla elleden tna a baladla. Bu sebepleni ma blay tizgin eterge bollukdu: Ellede mallk bla, buday-arpa urunuu bla kregen halk ca tl cetip ydegili bolup cer, mal tutara tebregendi. Az toprak cerle taralp cetmey baladla. An sebepli aharlada i tabhan adamla ar kp ketdile. Bir kauum adamla sabiylerin ullu kollada okutura izlegeni sebepli k kola dep aharlada y tutup, cay ua elde ilerin eterge elge kaytp keleyelle. Da da a i degena trl sebeple bla t krallaa Amerikaa, Europaa kp ketgenle da boldula. Tna kp ketgenle bir zaman sora zlarna kaytp kelgen zamanlarnda, anda krgen canng adetleni da keltire baladla.Bu zatlaa Tepseu ne da muzika can bla karasak toy etilgen zamanda tepseuleni tizgini ma blay bola edi; aln Toylada bir toy Tamada boluuan edi. Toy Tamada toynu Abezek tepseu bla balata edi. Kzla bla cala kol kola kirip Abezek tepseu bla toynu balasala, biri birleri bla tanp uak ete, tgerek aylana toya clna edile. Abezekni art bla Tgerek tepseun tepseyelle. Ekincige toy Tamada Tz tepseuleni balata edi. Tz tepseule trl trl edile. Blan sanarga bolsak; Tz Tepseu, Ziya Biy Tepseu, Mh Tepseu, Tunukan (Cuklaan da deydile) Tepseu, l Kapateyna (Karaay Kapateyna) Tepseu, Ekili Kapateyna Tepseu (Dayku ne da erkes Kapateyna), Aylandu Tepseu, Calndu Tepseu, Aulau Tepseu, Danis Tepseu. nge toy kzp balaanda, Tamada cenngil tepseuleni balata edi. Blan sanasak: ka ka Tepseu, Canngz Tepseu, Kama Tepseu, Kabra Tepseu, Apsua Tepseu, steme Tepseu,1960 clladan sora elleden aharlaa kgen Kavkaz (Adige, Abhaz, een, Dastanl, Asetin) milletle, Turtsiyada caaan baha milletleden keslerini ayrp adet, tre ne da kulturalarn bardrra dep Dernek degen Obestvalada cyla baladla. Derneklede Kavkaz milletleni (Adige, Abhaz, een, Dastanl, Asetin) har birinden da birem tepseu salp Antsamblla kuratrdla. Blayda tepsegen tepseuleri Lezginka, Simd, Wuig, Kaafe, Kama degena tepseule edile. Aln colda aytlana 1948i cldan sora Turtsiyaa kelgen Mltecileni iinde Kavkazda trl profesyonal antsambllada tepsegen, tepseule baredile. Blan iinde Kabart - Malkar Kabardinka Antsamblda tepsegen, Atalklan Magamet, Synlan Aliy, Sottaylan Haim; Osetya Alan Antsamblda tepsegen Gaytata Elbruz, Dastan Lezginka Antsamblda tepsegen Musa Ramazan degena alamat tepseule, Ankara, stanbul, Bursa degen ullu aharlada kuratrlan Derneklede ca tlge kesleri bilgena tepseuleni retip baladla. Elleden aharlaa kp caaan halk ua elde tepsegen bir talay tepseun da unutura cetgen edi. 1980i cllada aharlaa kgen adam san kp bolup balad. Bugnlkde Turtsiyan iinde har aharda da, stanbul, Ankara, zmir degen ullu aharlada eki ne da Dernek, Amerikada, Germaniyada, Avstralyada, Fransiyada, Syriyada, Yordaniyada da da bir talay kralda Dernekle kuratrldla. Bu derneklede Kavkazda caaan milletleni antsambllarn bugnlkde stsena n hazrlaan tepseuleri ne antsambllan keslerindegi ustazladan ne da videoda cazlan spektaklleden alnp, retilip, alan horeografiyalar etile turad. Bllay retiu ini balatan adamlan bir kauumun aytsak ala Karaayl Kokarlan M. Tekin Kemaln ca, Kubadiylan Orhan Dlger Dgerli Muhammatn ca, Semenlan Haluk Esen Cahitni ca, Dastanl Dargin Mrego Haci-Murat Dastanl, Adgl Cankat Devrim bla da da bir kauum Kavkaz milletleden ustazladla.Bu adamlan all bla Dernek antsambllada tepsey kelgen ca tl, aharlada etilgen toylada, cylulada alayda renngen tepseulerini tepsep baladla. Art zamanlada da ellede da az adam kalan nnge eski adetle bla eski tepseuleni kbs unutuldula.

Eski tepseuleni bilgen adamla az bolallkga alan 1975 1979 cllan arasnda kesim cyp alanem. Alay a bir zaman ellege barp ne da derneklede ca adamlan cyp retirge kresem da kp barmay ala da unutulup keterikdile. An nnge ol tepseuleni horeografyalar bla tartularn bir cazp koyara kerekdi dep sa eteme. Ne nnge desegiz Sz uad, cazu kalad.Karaay-Malkarllan Tepseuleri:

Ellede tepseuleni aln zamanda tiiriu kobuzula soyelle. Alan sokan kobuzlarna Tz kobuz deydile. Ol kobuz Garmokaa ua, Avsturya, Germaniya ne da taliada etilgen Armonika degen kobuzladla (Surat 1). Art zamanlada alan tapmay Ters kobuz (Akordeon) degen kobuznu ca adamla soup tebregen edile (Surat 2).Tz Kobuz bla bek ariu soayelle. Tz Kobuznu em ariu sokganla Yakapnar elde omalan Gedik Mirzan ca Aznauur, Umarlan Kasmn kz Asiya (Kokarlan Sarban Ca Necipni ydegisi), Bayoralan Yunus Bayora (nsk), Tamada karna Bayoralan Haci Murat Bayora, Bayoralan (Hacaylan) Hilmi Bayora, Acileni Abuk Kurman; Tramlan Naciye Tram, Belpnar elde Kokarlan Sleyman Ko, Semenlan Burhanettin Esen, Semenlan Cemal Esen, Bayramuklan Hamet zel, Bayramuklan Emin zel Hametni ca, Bayramuklan Havva Hametni kz, Semenlan Haluk Esen, Cazl elde zdenlan Habib zden, Kiliysa (Gkeyayla) elde. Bayk elde , .., Aasar elde.. Dolat elde Arpackaraay elde Karamrzalan Mustafa Karaaslan, Kobanlan Safiye Karaam, Abdlmecit Kayalar, Havva yldrm, Kobalan Ahmet Solmaz, ilehane elde Ahtauladan sa Korkmazn kz Asliye Uar, Zaliyleden Mahmutnu kz Nuriye Akbay, Halkleden Aliyuh Hacini ca Hasan nerni (Canbot) kz amahan Akbay.

Kokarlan Tekin, Mrego Haci-Murat, Kubadiylan Orhan, Semenlan Haluk, Eskiehir - 1987

Tepseuleni snden cazgan saatda alan hareketlerin bildirirge ma bu esgertmeleni salra kerekdi:

= Can esgertedi

= Kzn esgertedi

= Kzn ne da can colu

1. Cuklaan Tepseu (Tunukgan):

Bir kz bla bir ca tepseydi. Ritmikas 2/4d. Tepseun ritmikas tartunu baruna kre cenngil ne da akrtn bolad. Tartunu cenngil baran zamanna uyanngan, akrtn baran zamanna da cuklaan deydile. Tepseun 1978 i clda Kulakszlan (omalan) Aubekir (Tisiz Haci)ni kz Rabiadan renip cazanma. An aytu bla bu tepseun Karan Aliyi (Bicilan) bek ariu tepseydi. Patternleri ma blayd (patternleni auuuu zaman 8 ne da 12 taktta birdi):Pattern A.Kz bla ca eki cola, kobuz cuklanngnn bet betge aylanadla.Pattern B.

Kobuz cuklap tebrese, bet betge birini kzn ong kol taba balap, ekini sol kol taba, ne da trt kere baradla. Kobuz ayazp tebregelley ong ne da sol canna kndelen baradla.

Pattern C.

Kobuz igia ayazallay, ca artna barad. Kz bet betge can kuuad.

Pattern D

Kz can allna tedi. Eki cola ca kzn zndan aylanad.

Pattern E

Ca kzn allna tedi Eki cola da kz can zndan aylanad.

Pattern F

Entda tepseun ekeni cola tepserge kz bla ca ters cannga aylanp bet betge tgerek aylanp tepsep balaydla.

Cuklaan (Tunukgan) Tehpseun tartuun omalan Aubekirni ca Aznauur bla Umarlan Kasmn kz Asiya (Kokarlan Sarban ydegisi) Tz Kobuz (Garmoka) bla bek ariu soayelle.

2. Ekili Kapeteyna (Dayku erkes Kapateyna)

Bu tepseun bir kz bla bir ca tepseydi. Bu tepseun da 1978 i clda Kulakszlan (omalan) Aubekir (Tisiz Haci)ni kz Rabiadan renip cazanma. Patternleri ma blayd (patternleni auuuu zaman 8 ne da 12 taktta birdi):

Pattern A

Kz bla ca birbiri betlerine karap, bir kesek uzak turup balaydla. Birini sol canlarndan birbirlerin ozup ketip birbirlerini balaan cerlerine deri barp takt boalallay artlarna aylanp biribiri betlerine karap, artna artna baran cerlerine kaytp betlerine karap aradla. Ekinige bu etgen zatlarn ong canndan entde etedile. n bla trtnn da bir sol canndan bir ong canndan etip taktlan boaydla.Pattern B

Trt colda birbirlerini ozup ketgenden sora Beinige orta cerge kelgenley ala sol canlarndan srt srta birbirlerini ozadla. Songra ong canlarndan srt srtha ozaldla. Munu eki cola etedile.Pattern C

Takt boalanlay ortada bet bege ala sol canlarnda ekinige ong canlarndan tgerek aylanadla.

Pattern D

Entda birini Patternde etgenleria birbirlerin sol imbalar canndan ozup ketip bir sol canndan bir da ong canndan karap bet betge aylanp kesi tgereklerinde bir kere sol canndan aylanp tepseun ent da tersden balaydla.

3. Ziya Biy

Tepseun eki kz bla eki ca tepseydi. Rifmikas 2/4 taktd. Bu tepseu Kavkazdan kgen zamanlarnda kelgen tepseuden ese da Turtsiyada caaan taululan caradran tepseud dep sa eteme.

Pattern A

Eki kz bla eki ca bet betge tgerek aylanp balaydla. ne da trt kere aylanadla.Pattern B

Kzla calan allarnda, srtlarn burup ayalana balaydla, cala da alan zlarndan barp, ne da trt kere tgerek aylannann bardradla.

Pattern C

ne da trt colda art arta tgerek aylannandan sora kzla ksha kalp bet betge uzakdan karaydla. Kzla da cala da kesi tgereklerinde sol canlarndan bir kere aylanp, kzla entda keng bolup tgerek aylanadla, cala da alan zlarndan tepsep balaydla. Kzla bla cala cerlerin auuturallay tepseunu ent da tersden balaydla.Tepseunu muzikas blayd:

4. Mh Tepseu

Eki kz bla eki ca tepseydile. Bir kz bla bir ca bet betge uzak turad. Bir kz bla bir ca da kat kata alan aralarnda syeledile. Rifmikas 2/4 taktd.

Pattern ABetbetge turan ca bla kz birbirlerin ozup ketip segiz takt barp artlar bla zlarna kaytadla.

Pattern BAla zlarna kaytan zamanda ortadan tp ketgini kat kata turan ca bla kz birgeley alan ortalar bla tedile. 8 takt barp artlar bla zlarna kaytadla. A bla B Patternleni colda etedile.

Pattern Cnden sora betbetge tepsegen ca bla kz birbirlerin ozup ketip kat kata tepsegen ca bla kzn ornuna keledile. Kat kata tepsegen ca bla kz da bet betge tepsegen ca bla kzn ornuna keledile.

Pattern D

Ent da tepseun tersden balaydla.

5. l Kapateyna

Tepseunu bir ca bla eki kz tepseydi. Karaayl cala bla kzlan algn cllada em kp syp tepsegen tepseuleri edi. Rifmikas 2/4 taktdad

Pattern A

Eki kz can cannga, bir ca da turalarnda bolup betleri birbirlerine aylanp balaydla. Birini 8 atlam taktda Ca balaan zamanda kzlan ortasndan tp uzun barp artna karayd. Kzla da cadan tp ketsele uzun barp bet betge aylanp caa karaydla. Ekini taktda ca da kzla da artna artna barp balaan cerlerine kaytadla. Bu taktlan kere etedile.

Pattern B

Kobuznu tauuu auuallay Ca zna aylanad, kzla da birbirlerini sol canlarndan tp ketip balaan cerlerine deri baradla. Alaydan da birbirlerini betlerine karap zlarna aylanp balaan cerlerine deri sbarp ent da birbirlerini sol canlarndan tedile. Bu taktlan kere etedile. Bu zamanda ca da har 8 takt boalallay muzikan rifmikas bla birge zna aylanp turad.Pattern C

Em artnda kzla art artha tiziledile, ca da artlarndan crp ters cannga aylanp tepseunu entda tersden balaydla6. Aylandu Tepseu:7. Calndu Tepseu:8. Aulau Tepseu:9. Danis Tepseu:10. Tz Tepseu:

Tz tepseun bir kz bir ca ne da eki kz eki ca tepserge bollukdu. Tepserik cala bla kzla kp bolsala, ne da ngerle birgeley tepserge bolsala ne da trt kz trt ca da tepseydile. Rifmikas 2/4 ne da 8/8 taktda bolad. Tepseuge birini kz ne da kzla balaydla. Cala da alaa koulup birini allna segiz atlam, artna segiz atlam degena allna artna ne da trt colda crp tepseydile. Kz ne da kzla bu taktla boalallay bir colda trt atlam atp khsa crgelley artlarna taba baradla. Cala ua artlarna segiz atlam tepsep uzak baradla. Bet betge karap keslerini sol canlarndan bir kere tgerek aylanp kzlan artlarndan kuup cetedile da tepseunu ters candan canngdan balaydla.

a. Kanamat:

Tz tepseun muzikas, rifmikalar bira crgen bir talay melodiyalar bard. Alan em alda baranlarndan bir da Kanamat crd. Kanamat eski zamanladan kelgen ku cr bolallkga Trkde caaan Karaaylla an tepseu formaa burup unutulmaza etgendi. Kanamat crn tepsegen zamanda cala an szlerin da aytp crlap, Ejiu da etedile. Ol tepseunu makam ma blayd:

Orayda rayda Kanamat

Men baranem Karaaya

Eki kzngden kan aat

Aburkerimge konakga

Eteging sallarnga ba bolsa

Meni haparm aytlad

Seni itle bla kazauat

Ullu Karaaya comakga

Kkden bir cark culduz

Uoy uoy KanamatTau aylanp batad

Touz ok tiydi bamaOy alan Ukulanda

Ne kara knle kelgendiBir tulpar ulak catad

Aliyni cigit canaCeti cln aylanp

Amgata boynu sakladm

Kiyikle ltrp taulada

Bir ariu etle kakladm

Da da bllay tz tepseuge iynarla aytp soulgan tepseu makamlan bir kauumu ma blayd:b. Kzla Eski Cuualla:

Szleri:

Kzla eski cuualla

Stalin koha ketgendi

Suuk ssu bla sapnsz

Ayrandan toysa gellikdi

Cala nege turasz

Stalinnge kurman bolaym

Kzlan almay katnsz

Kzn mennge berlikdi

Suu allnda eki kaz

Ullu sunu kmg

Biri ala biri boz

Ekibizni kltrr

Ala seni boz meni

Kel ariuuk kaayk

Katn seni kz meni

Anang krse ltrr

Bahada bitgen bal alma

Bahada bitgen bal alma

Bal alman tatuu

Salsang hurcun tolturur

Maral kiyikge uayd

Naspln balas

Ol ariuuknu catuu

Ol ariuuk bla olturur

abp bardn ykge

Kzm rak barad

Ayam tald ykge

Kabrada ylege

Allah nasp etgeyed

Kyou bolup barayem

Seni kibik birikge

Ol ariuuklan ylege

c. ssaliyni Cr

d. Tz Tartu 1:

e. Tz Tartu 2:

f. Tz Tartu 3:

Semenlan Haluk Ters Kobuz soad 1993

Semenlan Haluk Garmon soad 2007

Kubadiylan Orhan Ters Kobuz soad - 1989

Kubadiylan Orhan Garmon soad - 2008

omalan Aznauur 1985

Kokarlan Kemal Apsua Tepseun tepseydi - 1971

omalan Aznauur bla Kokarlan Kemal Yakapnar elde 1986

11. ka ka Tepseu:12. Canngz Tepseu:13. Kama Tepseu:14. Kabra Tepseu:15. Apsua Tepseu:16. steme Tepseu:Surat 1: Tz Kobuz (Mzka)

Surat 2: Ters kobuz (Akordeon)

Turtsiya, Eskisehir Osmangazi Universitet, Folklor Bilimleni zlem nstitutnu Direktoru

Latinitsa bla cazan zamanda Karaay-Malkar tinli harifleri blay salnngand: = , = , = c, = , = ng, = ,

Bu kazauatda da kp Karaay-Malkarl ca ehit, kaziy boland ne da urudan kaytmay kaland.

Garmoka, (Mzka, erkes Mzkas = Trk tilde)

Bayk el bla Caulu elledegi Karaayllan haparn Tekelan Selim tez bla Tohuklan Ufuk Tavkul aytand.

Tokat aharda Arpackaraay bla ilehane ellede caaan Karaayllan haparn Btdalan Nurullah Tabak aytand. Ol aytannga kre bu ellede caaan adamla Karaay toy adetleni unutandla. Otuz krk cl mundan ala tgerek ellede aytlp balaanngan alan tepseu, oyun atetleri musulman adetle bla kelimeydi degen bedi szle sebepli tepseu, oyun degen adetleni, trl toy adetleni etmey koyandla.

Stalin, Yakapnar elde Kokarlan Ahmataliyni ca Yusuf (Csp) Konu am atd.