tu`rkiy tillerinin` salistirmali grammatikasi

O`zbekstan Respublikasi Joqari ha`m orta arnauli bilim ministrligi

A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instiuti

Qaraqalpaq til ha`m a`debiyati fakul`teti

Qaraqalpaq til bilimi kafedrasi

«TU`RKIY TILLERININ` SALISTIRMALI GRAMMATIKASI « pa `ninen lektsiya tekstleri

Oqitiwshi: F.i.k dots. A.Aymurzaeva

N O` K I S- 2012

Tu`rki tilderinin` salistirmali grammatikasi pa`ninin` maqseti, mazmuni

J o b a s i

1. Pa`nnin` mazmwni, mindeti, maqsati 2. Tu`rki tilderinin` salistirmali fonetikasi 3. Juwmaq

A`debiyatlar

1. M.Tomanov «Tu`rki tilderinin` salistirmali grammatikasi» 2. A.N.Kononov « Grammatika sovremennogo turetskogo literaturnogo yazika» M. 1956 g. 3. S.Isaev «Qazaq a`debi tilinin` damui» Almati 1973 j. 4. A`.Qwrishjanov, M.Tomanov»Orxon-Enisey eskertkishterinin` zertteu tarixi men grammatikaliq

ocherkter» Almati 1966 j. 5. ”.Aydarov, A`.Qwrmanjanov «Ko`ne tu`rki jazba eskertkishterinin` tili» Almati, 1961 jil. Tu`rki tilderi, olardin` jalpi sipati nemese jeke tu`rki tilinin` o`zindik ereksheligi jayli aytpas bwrin

olardin` ba`rine ortaq zan`diliqtar qanday deytin ma`selege toqtau orindi. O`ytkeni jalpi tu`rki tilderine ortaq zan`diliqtar ta`n, bwl olardi basqa tildik sem`yalardan ereksheleytin belgiler bolip tabiladi.

Tu`rkologiyaliq zertteuler boyinsha, tu`rki tilderinin` barliq toptarina ta`n, olardi o`z aldina derbes sem`ya retinde ereksheleytin belgiler minanday bolip keledi.

1. Fonetikaliq ju`ye boyinsha :a)so`zdin` birinshi buininda kezdesetin dauistilar men so`zdin` kelesi buindarinda wshiraytin dauistilar eki tu`rli ju`ye qwraydi. Birinshi buinida ashiq-qisan`, juan-jinìshke, erindik-ezulik bolip jwptasatin 8 dauisti dibis jwmsaladi. Keybir tilderde bwl 8 dauisti dibis 16-gà deyin ko`beyedi. O`ytkeni olarda dauisti dibistar a`dettegidey a`ri sozilin`qi dibistaladi. Ekinshi ja`ne odan keyingi buindarda ko`bine juan-jinìshke, ashiq-qisan`, erindik-ezulik bolip bo`linetin 6 dauisti dibis jwmsaladi. Sonimen, birinshi buin vokalizmi men ekinshi buin vokalizmi sandiq jagìnan da, sapaliq jagìnan da birdey emes, a`r tu`rli bolip otiradi. a`) birshama ju`yeli bolip otiratin singormanizmz an`diligì. Singormanizm zanì biren-saran tilderde (mis: wygìr tili) umlautpen ku`rdelenip otiradi. b) so`z basinda 7 dauissiz fonema aytiladi, onin` to`rteui-shwgìl dauissizdar (b, t, q, ch) bireui mwrin joldi (m), ekeui -izin` (s, y). So`z ortasi men sonìnda 17 dauissiz aytiladi, olardin` jeteui shwgìl - p, b, d, k, q, g, ch to`rteu mwrin joldi - m, r, n, n` to`rteui izin` dauissizdar - y, s, z, sh ekeui diril dauissizdar- l, r sonìndagì shwgìldar eki variantti g`, g wyan` dauissizdari so`z ishinde twraqti boladi. So`zdin` absolyut basinda bir gàna dauissiz aytiladi, yag`ni so`z basinda dauissizdardin` qabattasip kelui tu`rki tilderine ta`n emes.

2. Morfologiyaliq qwrilisi boyinsha: morfologiyaliq qwrilistin` negizi-affiksatsiya. Olay bolatin sebebi - tipologiyaliq jagìnan jalgàmali topqa jatadi. Ma`ni men qizmeti a`rtu`rli affikster bir-birine qabattasip, qosarlanip jalgàna beredi.

So`zdin` morfologiyaliq qwrilimi u`sh elementten: tu`bir men suffiksten ja`ne jalgàudan qwraladi. Osi bo`likterden qwralgàn so`zder negizinen 3 tipke bo`linedi. 1. Tek qana tu`birden qwralgàn so`zder. 2. Tu`bir men bir ne birneshe jwrnaqtardan qwralgàn so`z. 3) Tu`bir men bir ne birneshe jalgàudan qwralgàn so`z. Tu`rki tilderin zertteushiler so`zdin` jogàrida ko`rsetilgen u`sh tipterdin` qwrama elementterinin` keybirinin` orin auistiruinan ja`ne qosimshalardin` tu`rlerinin` qatisuinan jasaladi. To`rtinshi tiptin` qwrami mina ta`rizdes: tu`bir-jwrnaq-jalgàu-aralas qosimsha jalgàu. Mis: dau-las-qan-dar-diki-nen: a`) so`z taptari tu`r jagìnan basqa tilderdegi sonday tipterdi negizinen qaytalagànmen, olardan o`zge shilaular tobinin` bar ekeninimen erekshelenedi. Shilaular grammatikaliq qizmeti jagìnan indevropa tilderindegi predlogtargà wqsas bolgànmen, qoldanilu in`gàyi jagìnan mu`lde o`zgeshe. Jalpi jalgàmali tilderde so`zderdin` ornalasu ta`rtibine say shilaular da o`zderi qatisti so`zderden keyin keledi. Al basqa tilderdegi predlogtar bolsa, o`zderi qatisti so`zdin` aldinan keledi. Sonimen roman-german tilderinde qoldanilatin artikl`der ju`yesi tu`rki tilderinde joq.

3. Leksikaliq qor boyinsha: a) bayirgì leksika naqti wgìmmen baylanisti bolip keledi de, intelektualdi leksika, abstrakti ja`ne ma`deni wgìmdi bildiretin so`zder ko`bine basqa tilderden ko`ne, janà daùirlerde auisqan bolip otiradi. a`) bayirgì leksika ko`bine bir buindi, keyde eki buindi bolip keledi: b) ma`n-magìna twrgìsinan jiktelgen singormoniyaliq paralel`der bar: v) sinkretizmnin` (tu`birlerdin`, negizderdin`) izderi bar.

4. Sintaksistik qwrilisi boyinsha: a) so`zder arasindagì sintaksistik qatinas ko`bine olardin` ornalasu ta`rtibi boyinsha beriledi. Sintetikaliq ta`silder arqili sintaksistik qatinastardin` berilu aumagì orin ta`rtibine qaragànda a`ldeqayda tar: a`) so`z tirkesi qwraminda bolsin bagìnishti mu`sheler birinshi aldin`gì orinda twradi. Aniqtauish aniqtalushinin` aldinda, toliqtauish pen pisiqtauish bayandauishtin` aldinda, sol siyaqti bastauish bayandauishtin` aldinda twradi. b) sin esimmen, san esimder aniqtauish qizmetinde zat esim aniqtalushimen eshbir qosimshasiz qabisa baylanisadi. g) swrau ma`ndi so`ylemder swrauliq shilaular men aytiladi. d) xaliq tilderinde tu`sindirmeli esimdikter joq, sondiqtan olar arqili qaliptasatin sabaqtas ya salalas tu`sindirmeli so`ylemder joq. A`debi tilde onday so`ylemderdin` ornina so`ylemge wqsas konstruktsiyalar-so`z tirkesteri qoldaniladi. Tu`rki tilderinin` so`zderine gàna ta`n, olardi basqa tilderden ereksheleytin o`zgeshelikte, tu`rkologiyaliq zertteu qoritindilarina qaragànda osilar.

1. Fonetikaliq zertteu obèktisi-so`yleu tili. So`yleu tili dep dibistar ju`yesi men irgàq - dibistalu aùeninin` (ekpin, ton, pauza) birligi aytiladi. So`ytip fonetika tildin` dibistar ju`yesi men irgàq - dibistalu sipatin birge qarastiratin boladi.

Zertteudin` fonologiyaliq bagìti tildegi fonemalardi, fonemalar ju`yesin aniqtaudi maqsat twtadi. Bwl u`shin zertteudin` a`r tu`rli a`disteri qoldaniladi. Jii qoldanilatin a`dis - oppozitsiya a`disi. Bwl a`dis boyinsha bir-birinen magìnaliq ayirmashiligì biren-saran dibis o`zgesheligine negizdelgen so`zder zertteu obèktisi retinde alinadi. Zertteudin` ekinshi bir a`disi kommutatsiya a`disi dep ataladi. Kommutatsiya a`disi boyinsha obèkti retinde alingàn so`z qwramindagì bir dibis basqa dibispen auistiriladi da, onin` so`z magìnasina a`seri zertteledi. Sonimen qatar, fonetikaliq zertteulerde distributsiyaliq taldau a`disi de qoldaniladi. Alayda son`gì kezderi fonologiyaliq zertteulerde jeke bir gàna a`disti qoldanudin` bir jaqtiligì jayinda ko`p aytilip ju`r. Zertteushilerdin` ko`pshiligi atalgàn a`disterdi qatar qoldanudin` jemisti bolatindigìn da`leldep otir.

Salistirmali fonetikaliq dibistiq ju`yeni zertteudin` jogàrida ko`rsetilgen eki tu`rli maqsatpen biriktiredi. Ogàn sebep: tuis tilderdin` fonetikaliq ju`yesin salistirgàn kezde olardin` wqsas, bir-birine ten` qwbilistarin aniqtap qana qoymay, nenin` saldarinan payda bolgàn deytin swraqqa jauap beredi.

2. Salistirmali grammatika, onin` bir salasi salistirmali fonetika salistiru a`disin tilderdin` arealdiq shektelisimen toliqtirudi qajet etedi. Salistiru a`disin qoldanu zertteletin tilderdin` genetikaliq tuistigìn moyindaudan kelip tuadi. Belgili bir tilder tobinin` bir gàna negizden nemese bir-birine jaqin negizderden taragàndigìn dayindau arqili olardi o`zara salistira zertteudin` obèktiligi kelip shigàdi. Bir-birine jaqin, tuis dep tanilgàn tilderdi arealdiq a`dispen zertteu mwnday tilderdin` qaliptasu, damu barisinda o`zara a`seri bolatindigìn moyindaudan kelip shigàdi. mis: Orta Aziyada ornalasqan tu`rki tilderinin` bir-birine iqpalin zertteu-arealdiq a`distin` mindeti. Ornalasu mindetine qaray arealdiq lingvistikagà bir-birine o`te jaqin tildermen qatar, bir-birine birshama alis tilder de zertteu obèktisi boladi. Orta Aziyadagì tu`rki tilderinin` bir-birine jaqindiq, wqsastiq da`rejesi a`r tu`rli: qazaq, qaraqalpaq tilderi bir-birine o`te jaqin bolsa, o`zbek, tu`rikmen tilderi birshama alis.Biraq zamandar boyi shektes territoriyada o`mir su`ru jii aralasudi qajet etedi. Sondiqtan atalgàn tilderdin` qazaq tiline iqpali qipshaq tobindagì bashqwrt tiline qaragànda ko`birek boldi.sonin` saldarinan olardin` qwraminda wqsas belgilerdin` qaliptasuina alip keldi. Salistirma zertteude arealdiq a`disti qoldanudin` qajettigi osinday jaylarmen ayqindaladi.

Dibistar jiintigì so`z qwraydi. Alayda, onin` dibistiq qwrami beriletin wgìmnin` (zat, qwbilis, qimil) ereksheligimen tikeley baylanisti emes. Ekinshi so`zben aytsaq, qwm so`zinin` osilay dibistalui qwmnin` qwrilimdiq ereksheligimen baylanisti emes. Sondiqtan ol a`r tilde a`rtu`rli boladi. Wgìm, zat erekshiligi olardi belgileytin so`zderdin` dibistiq qwramimen baylanisti ekendiginin` tagì bir da`leli-wqsas dibisti jiintiqtardan twratin so`zder bir tildin` o`zinde a`rtu`rli wgìmdardi bildiredi.

4. A`leumettik-ekonomikaliq t.b tarixi tirshilik erekshelikterin baylanisti qa`zirgi tu`rki xaliqtarinin` qay-qaysisi da tarixi etnogenezdik twrgìdan a`r tu`rli dialektilerde so`ylegen taypalardan qwralgàn. A`rtu`rli dialektilerde so`ylegen taypa tilderi negizinde qaliptasqan tilderdin` qwraminda dialektilik ayirmashiliqtar boladi. Mwnday tilder tarixi damu barisinda bir-birine a`ser etedi. Son`gì protsesster tilderdin` jeke toptarinin` ishinde qaliptasqan normadan auitqushiliqtardin` shigùina alip keldi.

Tu`rki tilderinin` ishinde basqa tildermen birneshe qabat aralasudin` na`tijesinde qaliptasqan til-chuvash tili. Chuvash tilinde basqa tu`rki tilderi arasinda bolatin dibis sa`ykestikteri ju`yeli tu`rde kezdespeydi. Chuvash tilinin` fonetikaliq ju`yesin zertteushiler onin` vokalizmi qwraminda Edil boyindagì tu`rki tilderine ortaq bolip keletin ereksheliktermen qatar, ol tilderden o`zgeshe taza «chuvashtiq izdi» de, sonday-aq a`rqili fonetikaliq qorshaudin` na`tijesinde qaliptasqan o`zgeristerdi ja`ne keyingi zamandarda auisqan so`zder qwramindagì o`zgeristerdi ajiratadi.

Chuvash tilinin` Edil boyindagì tildermen ortaq bolip keletin erekshelikterdin` qatarina a dibisinin` erindik in`gàyda aytilui, o>u, o>w(u`) auisulari a dibisinin` a`bden qisan`dap i -ge aynalui,reduktsiyalangàn, u, w, i, (i), i dibis qatarlarinin` qaliptasui jatadi. Al chuvash tilin Edil boyindagì basqa tu`rki tilderinen ereksheleytin «taza chuvashtiq» belgiler qatarina so`zdin` basqa shenindegi etimologiyaliq dauistilardin` ornina dauistilar men dauissizdardin` tirkesip aytilui jatadi.

Belgili da`rejede aralas tilder qatarina tatar, wygìr, o`zbek tilderi de jatadi. Mis: so`z basindagì ,j dibistarinin` aytilui. Biraq bwlardin` aralastigì sirtqi tilderdin` (a`serdin`) na`tijesi emes, dialektilerdin` oàzar qatinasinin` na`tijesi. Tu`rki tilderinde so`z basinda qatan`, wyan` dauissizdardin` almasui da dialektilik qarim-qatinastin` a`seri bolsa kerek.

5. A`r qili ju`yedegi tilderdi zertteushiler u`ndi-evropa tilderine qaragànda tu`rki tilderi bir-birinen sonshaliq alshaq emestigin atap ko`rsetedi. Olay bolatini-tu`rki tilderinin` bir-birimen qoyan-qoltiq jaqin qonistas bolui bizdin` zamanimizdan sonshaliq alshaq jatqan joq. Ortaliq Aziyanin` tu`rki taypalarinin` ortaq Otani bolgàn daùir bizdin` zamanimizdin` algàshqi 7-8 gàsirlarina qatisti bolgàndigì belgili. Wzaq uaqit qoyan-qoltiq qonistas bolu olardin` tilderinin` jaqindasuina jag`day jasadi. So`ytip territoriyaliq jagìnan birin`gày ornalasu jeke tilder qwraminda tildik erekshelikterdin` birin`gày qaliptasuina alip keldi. Tilder qwraminda bir negizden tarau belgilermen qatar, qonis birin`gàyligìnan tugàn ortaq belgiler nemese arealdiq erekshelikter qaliptasa bastadi. Tu`rki tilderi ishinde territoriyaliq belgiler jagìnan birin`gày bolip keletin Edil boyi Orta Aziyaliq arealdardi ajiratugà boladi. Edil boyindagì tatar, bashqwrt ja`ne chuvash tilderine ortaq belgiler dep chuvash tilinde a-nin` o (u) -gà auisui, a ezuliginin` tatar, bashqwrt tilderinde labialdiqqa aynaluin, u`sheuinde de reduktsiyalangàn dauistilardin` fonologiyaliq da`rejege jetuin, qisan`, erin dauistilarinin` chuvash tili men tatar tili dialektilerinde ezulikke aynaluin ataugà boladi. Osilardin` a`rqaysisi da ko`rshi mari, perm` tilderinde de bayqaladi. Sol siyaqti shigù tekteri birin`gày emes o`zbek, qazaq, wygìr, qirgìz, qaraqalpaq, tu`rkmen tilderindegi ortaq erekshelikter ko`binese qonistas otirudin` na`tijesi ekendigi da`leldenip otir.

Qazirgi tu`rki tilderindegi dauistilar ju`yesi

j o s p a r i

1. Dauisti dibistar ju`yesi 2. Dauisti dibistardi toptastiru 3. Qoritindi

Payd. a`debietter

1. M.Tomanov «Tu`rki tilderinin` salistirmali grammatikasi» 2. A.N.Kononov « Grammatika sovremennogo turetskogo literaturnogo yazika» M. 1956 g. 3. S.Isaev «Qazaq a`debi tilinin` damui» Almati 1973 j. 4. A`.Qwrishjanov, M.Tomanov»Orxon-Enisey eskertkishterinin` zertteu tarixi men grammatikaliq ocherkter» Almati 1966 j. 5. ”.Aydarov, A`.Qwrmanjanov «Ko`ne tu`rki jazba eskertkishterinin` tili» Almati 1961 jil. Tu`rki tilderinde bir buindi so`zder qwramindagì dauisti men ko`p buinda so`zderdin` birinshi ja`ne

kelesi buindardagì dauistilardi bir-birinen ajiratip qarau kerek. O`ytkeni bir buindi tu`bir qwramindagì dauisti a`ri twraqti, a`ri sapaliq jagìnan basqa so`z qwramindagì dibisqa bagìnishti emes. Ko`p buindi so`zder qwramindagì dauistilarda mwnday qasiet joq. Olar ko`bine aynalmali bolip keledi ja`ne singormanizm wygìr umlauti ta`rizdi qwbilistar olargà qatti iqpal jasadi. Onin` u`sitne fonemalar ju`yesin aniqtau u`shin kombinatorliq, pozitsiyaliq o`zgerister a`ser etpeytin jag`day tek bir buindi tu`bir qwraminda gàna boladi.

V.V.Radlov to`leuit tilinin` vokalizmin esepke alip, tu`rki ata tilinde 8 dauisti a, o, o`, u, i, u, f bar dep qaragàn edi. Keyin azerbayjan tilinin` ereksheligin eskerip, olardin` sanin 9-gà jetkizedi. (e). Keyingi zertteuler ko`binese V.V.Radlov wsingàn ju`yege su`yenedi.

Tu`rki tilderinin` negizgi toptarinda dauisti dibistardin` bo`linisi mina ta`rizdi bolip keledi: azerbayjan tilinde-9, bashqwrt tilinde-11, qaraqalpaq-8, qirgìzda-8, tatar-11, tuìkmen-9, o`zbek-6, wygìr-8 t.b. Qazaq tilindegi dauistilardin` sani a`rtu`rli ko`rsetilip otir.

Dauisti dibistardin` sanin, sol siyaqti sapasi men erekshelikterin aniqtau u`shin olardi fonetikada qaliptasqan printsipter boyinsha toptargà jikteu qajet. Sonda gàna dibistardin` jilpi tu`rkilik ortaq qasietterimen qatar tu`rki tilderinin` jeke tu`rlerine gàna ta`n o`zgeshelikteri ayqindaladi.

Dauisti dibistar jasalu ornina qaray, dibistaluina qaray ja`ne dibistalu protsessinde tildin` ko`terilu da`rejesine qaray jikteledi.

Juan-jinìshke dauistilar

Birinshi printsip boyinsha dauistilar juan-jinìshke toptargà bo`linedi. «Juan-jinìshke» - qazaq til

biliminde qoldanilatin termin. Til jayli a`debietterde jinìshke dauistilardi palatal` dauistilari nemese til aldi, tan`day dauistilari dep ataydi da, juan dauistilardi-velyar nemese til arti dauistilari dep ataydi. Jinìshke dauistilar auiz quisinin` aldin`gì bo`liginde, juan dauistilar auiz quisinin` artqi bo`liginde jasaladi. Osigàn say bu`kil tu`rki tilderine ortaq dauistilardin` minaday eki tobi jiktelip shigàdi: juan dauistilar - a, u, o, i: jinìshke dauistilar - a, o, e, u, i, a` bwl ju`ye o`zbek tilinde tu`gel emes: a, a`, u, i. O`zbek tilinde dauistilardin` juan-jinìshkelik ju`yesi saqtalmaydi, yag`ni dauistilar onday toptargà jiktelmeydi. O`zbek tilinin` bwl ereksheligi iran tilderinin` a`serimen baylanistirilip ju`r. Iran tilderinin` a`seri o`zbek tilinin` negizin salushi taypa tilderindegi dauisti dibistardin` juan-jinìshke ju`ptarin ajiratpaytin keybir auitqulardin` fonologiyaliq sipat alip ornigùina tu`rtki bolsa kerek. Sonin` saldarinan qazirgi o`zbek a`debi tilinin` qwraminda basqa tu`rki tilderindegi i - i, (i), u - u`, o - o` dauisti jwptarinin` ornina u`sh dauisti dibistardin` sani azaydi da, olar o`z ishinde, basqa tu`rki tilderindegidey juan-jinìshke jwptargà jiktele almaytin da`rejege jetti. Alayda o`zbek so`yleu tili a`debi tildin` ereksheligin saqtay bermeydi. O`zbek tilinin` qipshaq tili dialektisinde dauistilardin` sani 8 ja`ne olar juan-jinìshke tolip 4 jwpqa jikteledi. Dauistilardin` juan-jinìshke toptargà jiktelui toliq saqtalmaytin tildin` biri-wygìr tili.

Ashiq-qisan` dauistilar

Barliq tu`rki tilderinde dauistilardin` ashiq, qisan` toptari qoldaniladi. Dauistilardin` ashiq ja`ne qisan` sapaliq toptarina jiktelui auiz quisinin` barinsha ashilui arqili, qisan` dauistilar sa`l gàna ashilumen dibistaladi. Degenmen, auiz quisinin` ashilu da`rejesi barliq ashiq dauistilardin` dibistaluinda birdey da`rejede bola bermeydi. Fonetika mamandari auiz quisinin` barinsha ashilui arqili payda bolatin dauistilar men bir qalipti ashiluinan payda bolatin ashiq dauistilardi ajiratadi. Tu`rki tilderindegi dauistilardi bwl printsip boyinsha toptastirgànda, bir jagìnan sapaliq twrgìdan olardin` birkelki emestigin, ekinshi jagìnan, san jagìnan a`rtu`rliligin ko`ruge boladi. Jalpi, tuis tilder arasinda dibistardin` sapaliq toptarinin` birkelki bolui sirek kezdesetin qwbilis. Dauistilardin` ashiq-qisan` sapaliq toptarinin` a`rqililigìn tu`rki tilderinin` jeke toptarinin` a`rtu`rli genezistin` qaliptasip, damuimen baylanistirugà kele bermeydi. Aytaliq, qipshaq tobina jatatin tilder qwramindagì dauistilardin` sapaliq toptari birdey emes. Sonday-aq azerbayjan tilinde ashiq dauistilardin` sani-5, qisan` dauistilardin` sani - 4 bolsa, xakas tilinde to`rt ashiq dauisti, bes qisan` dauisti aytiladi. Bashqwrt, tatar tilderinde-eki ashiq audisti, segiz tu`rli jartilay qisan`, qisan` dauistilar aytilatin ko`rinedi. Bizben ko`rshiles qirgìz tilinde to`rt ashiq dauisti, to`rt qisan` dauisti bolsa, o`zbek tilinde ashiq aduistinin` sani-eki, qisan` ja`ne jartilay qisan` dauistinin` sani-to`rt bolip keledi. Tu`rki tilderinin` qiir-shigìsinda jatqan yakut tilinde to`rt ashiq dauisti, to`rt qisan` dauisti bar. Al onimen shektes jatqan shor tilinde nagìz ashiq dauisti -1, jartilay ashiq dauistilar - 3, qisan` dauistilardin` sani - 4. Conimen tu`rki tilderinin` arasinda ashiq-qisan` dauistilardin` sani birdey bolip keletin tilder az. Qazaq tilindegi ashiq, qisan` dauistilardin` sani jogàrida ko`rsetilgenderdin` ishinde tek qana azerbayjan tilinde qaytalanadi.

Ezu-erindik dauistilar

Dauistilardi jikteudin` u`shinshi printsipi-erin qatisina qaray jikteu. Dauistilardi jikteudin` bwl

printsipi tu`rki tilderinin` barligìna birdey ta`n qwbilis. Alayda, dauistilardin` erindik pen ezulikke jikteu da`rejesi barliq tu`rki tilderinde birley emes. Jalpi tu`rki tilderin sholgànda, olardin` keybirine ortaq bolatin jiktelu mina qwramda boladi. Ezulikter - a, a, i, i: erindikter - o, o, u`, u`. Barliq tu`rki tilderine ortaq dep qaralatin bwl ju`ye boyinsha a`rbir ezulik dauistigà bir erindik dauisti say keledi. Alayda, tu`rki tilderine negiz bolgàn osi ju`yeden auitqushiliq kezdesip otiradi. Onday auitqushiliqtardin` negizgi tu`rleri minalar: o`zbek, belgili da`rejede tatar, bashqwrt tilderinde ezulik juan a dauistisi birshama ayqin bilinetin erindik ma`ndermen aytiladi. O`zbek tilinde erindik ma`ndermen aytiludin` ku`shtiligi sonday,

ol tilde ayqin ezulik bolip aytilmaytin a ja`ne erindik ma`nermen aytilatin a so`z magìnasin ajiratadi, yag`ni olar fonemaliq ma`n algàn. Al chuvash tilinde ezulik juan a dibisinin` erindik ma`nermen aytilui tildin` damu barisinda onin` jeke dialektilik toptargà erindik o, u dibistarina aynaluina jag`day jasadi mis: qora (sin esim), qara (etistik), qozaq (zat esim) t.b. Bwl o`zbek tilinin` o`z qwraminda a dibisinin` erindik ma`nermen aytiluinin` fonemaliq da`rejege jetkendigin da`leldeydi. Basqa ko`ptegen tu`rki tilderinde aytilatin juan ezu dauisti o`zbek tilinde jabiq a nemese o tu`rinde aytilui, jogàridagì faktilerdi esepke almagànda, minalardan ko`rinedi: qazaq tilinde - at, o`zbek tilinde - ot: qazaq tilinde - ata: o`zbek -ota, qazaq tilinde-bala, o`zbekte-tosh t.b. Alayda tu`rki tilderinin` ba`rine ortaq bolip keletin birsipira so`zder o`zbek tilinde de a ezuligimen aytiladi: qara, ayrim, sariq, maqta. Sonimen qatar, o`zbek tiline oris til arqili engen so`zder qwramina a, o dibistari sol qalpinda aytiladi. Al qazaq tilinin` tu`bir qwramindagì o o`zbek tilinde u tu`rinde aytiladi.

Basqa tildermen, a`sirese qazaq tilimen salistirgànda tatar, bashqwrt tilderinde a juaniraq, qatan`dau estiledi. Tek son`gì buindar qwraminda gàna taza qazaq tilindegidey estiledi. Alayda bwl tilderdegi a dibisinin` erindik ma`nermen aytilui fonemaliq ma`n almagàn. Al basqa tu`rki tilderinde u tu`rinde estiledi: ul (ol), ul (on), yuq (joq), uq (oq) t.b. Chuvash tilinde tu`rki so`zderinin` qwramindagì a, u tu`rinde aytiladi. ula (ala), ulma (alma), sula (sal), pur (bar), utam (adim), xura (qara) t. b. Sonimen birge chuvash tilindegi birsipira so`zder qwraminda tuva, yakut tilderindegi siyaqti jilpi tu`rkilik a ornina qisan` i aytiladi: sixla (saqta), xita (qatti), pil (bal).

Alayda, a juan dibisinin` erindik ma`ner alui, jogàridagì faktilerden bayqalatinday, jalpi tu`rkilik qwbilis emes.

Tu`rkiy tillerindegi sozilin`qi dawislilar

jobasi

1. Diftong ja`ne diftongoid dauistilargà sipatlama 2. Tu`rki tilderindegi diftong ja`ne diftongoid dauistilar 3. Qoritindi

Dauisti dibistardi jikteudin` jogàrida atalgàn printsipteri, bwdan bwrin atalgànday, tu`rki tilderinin` barligìna ta`n qwbilistar. Sondiqtan barliq tilderge ta`n qwbilistardin` jeke tilderdegi auitqulari ayriqsha nazara audarudi qajet etedi. Jeke tilderdegi binarliq toptar arasindagì sa`ykestiktin` saqtalui birde ekstralingvistikaliq sebepterge baylanisti jatsa, birde substrattiq ereksheliktermen nemese tildin` ishki zan`diligìmen wshtasip jatadi. Sonimen birge ,dauistilardin` barliq tu`rki tilderine emse, jeke tilderge gàna ta`n bolip keletin sapaliq toptari bar. Olar negizinen dibistardin` jasalu protsesinde dauistin` mo`lsherine negizdelgen.

Sozilin`qi dauistilar nemese dauisti dibistardin` aytilui barliq tilderge emes, altay, qirgìz, gagauz, tu`rkmen, tuva, shor, yakut tilderinde gàna bar. Osi atalgàn tilderde dauistilardin` sozilin`qi aytilui fonemaliq da`rejege jetken. Sondiqtan ol tilderdin` fonetikaliq ju`yesi jayli so`z bolgànda, sozilin`qi dauistilargà toqtamay ketu mu`mkin emes. Tu`rkologiyada tu`rki tilderinin` ko`ne daùirlerinde sozilin`qi dibistar bolgàn ba a`lde bolmagàn ba degen ma`selege toqtalu kerek. Bwgàn a`rtu`rli ko`zqaras aytiladi. Zertteushilerdin` bir tobi tu`rki negiz tilinde bar dep qarasa, ekinshileri sozilin`qi dauistilar jeke tilderdin` damu protsesinde qaliptasqan dep esepteydi. Alayda, Orxon-Enisey eskertkishterinde, odan keyingi Maxmud Qashqaridin` «Diauaninda» sozilin`qi dauistilardi ayriqsha belgilermen belgilenudi, olardin` keyin payda bolgànin da`leldeydi. Tu`rkologiyada sozilin`qi dauistilardin` eki tobi jiktelip aytiladi: algàshqi nemese tu`rki negizi tilinen kele jatqan sozilin`qilar, keyin qaliptasqan sozilin`qilar. Algàshqi sozilin`qi dauistilar qatarina yakut, tu`rkmen tilderindegi sozilin`qilar jatadi da, basqa tilderdegi sozilin`qilar keyin qaliptasqan ekinshi rettegiler dep qaraladi.

Sonimen algìshqi sozilin`qilar tek yakut, tu`rkmen tilderinde saqtalgànmen da, basqa tilderde dibistardin` pozitsiyaliq o`zgeristerinin` na`tijesinde payda bolgàn ekinshi rettegi sozilin`qilar bar. Degenmen, sozilin`qilardi algàshqi, ekinshi rettegiler dep bo`lu tarixi twrgìdan gàna. Al, tildin` bu`gingi ju`yesi twrgìsinan bilaysha jikteydin` pa`lendey printsiptik ma`ni joq.

Yakut tilin zertteushilerdin` bayqaui boyinsha, yakut tili sozilin`qi dauistilardi jii aytu jagìnan da, san jagìnan da basqa tu`rki tilderinen erekshe. Yakut tilindegi sozilin`qi dauistilardin` tu`rkmen tilindegi siyaqti, shigùi men qaliptasuin belgili bir pozitsiyaliq o`zgeristermen tu`sindiru mu`mkin emes. Yakut tilindegi sozilin`qilardin` jeke tu`rleri men qoldanu orindari mina sipatta bolip otiradi: sozilin`qi a saat (tas), zat (at), baar, aas, urru (ru, twqim) : ie u`demeli diftongi : bies (bes), bier (ber) t.b. Osimen baylanisti yakut tilinin` u`demeli diftongilerinin` mina ereksheligin de aytip ketu kerek. Yakut tilindegi

u`demeli diftong basqa tu`rki tilderindegi (tu`rkmen t.b. tilderinen basqa) dauisti -g(g`) nemese q(x), keyde g`(g), nemese q(k) dauisti dibis tirkesterine, a`lde u`zilmeli diftongige say qoldaniladi. Qazaqta wl, basqa tilderde ogìl, wgìl, yakut - uol t. b. So`ytip qazaq tilinde asa qisan` dauistilar ornina yakut tilinde u`demeli diftongiler aytiladi. Onday diftongilerdin` birinshi buin qwramaytin sinàri qisan` dauisti, ekinshi buin qwraytin sinàri ashiq dauisti bolip keledi.: u-o, u`-e, i-a t.b. Sonimen, yakut tilindegi u`demeli diftongilerdi g`, g dauissizdarinin` dauistilarmen tirkesinin` o`zgeru ereksheliktermen baylanistira qaraugà mu`mkin ekendigin ko`ruge boladi.

Yakut tilindegi sozilin`qilar tek tu`bir so`zder qwraminda gàna aytilip qana qoymaydi, jeke morfologiyaliq formalar qu`raminda da aytiladi. Mina morfemalar sozilin`qi dauistilarmen dibistaladi: a) qimil esim qosimshasi -ii - ii, uu - uù: ka`l-ka`lii (kelu), tur, turu (twru) Bwl qazaq tilindegi - u formasinin` ma`nin beredi: a`) ka`sip iesin bildiretin qosimsha -aachchi-eechi, oochchu-oò`chchu : suruy (jaz), suruyaachchi (jazushi) b) chaan-cheen, choon-cheen. Bwl twlgà qazaq tilindegi kishireyti, erkeleti magìnasin beretin -qan ,-qay ta`rizdi qosimshalardin` ma`nin beredi.

Tu`rkmen tilindegi sozilin`qi dauistilar da san jagìnan da, sapa jagìnan da yakut tilindegi sozilin`qilarmen oraylasip jatadi. Tu`rkmen tilindegi sozilin`qilar ko`p rette dauissiz dibistar in`gàyinda birdey dibistalatin so`zderdi magìnaliq jagìnan jiktep tu`ratin ayirma belgi bolip qoldaniladi. Olar N. K. Dmitrievtin` ko`rsetuinshe, mina to`mendegidey retterde so`z magìnasin ajiratadi: A-a:aq (sin esim), aq (etistik), az (azu, azdi, joldan azdi), az (az sin esim). O-o: e (oi) q (joq) eq (yoq) (jwgìndi), toz (toz, etistik) t. b. O`-o`: o`lim (tu`ye su`tinin` qaymagì), o`lim (o`lim, zat esim), so`k (wris), so`k (bir na`rseni so`k), o`t (zat esim, maldin` o`ti), o`t (etistik, sudan o`t) t. b. Bwl keltirilgen so`zderdin` barligìnda dauissiz dibistar birdey de, ayirmashiliq olar bildiretin magìnalari gàna. Al magìnaliq ayirmashiliq dauistilardin` aytilu mo`lsherinen gàna belgilengen. Bwl jerde, sonimen dauistilardin` sozilin`qi aytilui fonetikaliq qizmetke ie bolgàn. Son`gì dauisti dibis jayli minani eskertu kerek: tu`rkmen tilindegi e dauisti e dibisinan dibistau mo`lsheri jagìnan gàna emes, sapasi men jasalu jagìnan da o`zgeshe. A`-sozilin`qi, til aldi, jinìshke dauisti dibis. Basqa sozilin`qi dauistilar siyaqti mwnda a`dettegidey aytilatin variant dibis joq. Sondiqtan jogàrida keltirilgen a`-e parallel`derin sapasi men magìnasi jagìnan a`r tu`rli dibis sa`ykestikterine negizdelgen dep qarau kerek.

Jogàrida aytilgànday ba`ri tu`rikmen tilindegi sozilin`qi dauistilardin` so`z magìnasin ayirudin` kriterii bolatin orindari. Sonimen birge, tu`rikmen tilindegi sozilin`qi dauistilar a`dettegidey dibistalatin dauistilarmen aytilatin sinàrlari joq tu`birler qwraminda da aytiladi. Mwnday sozilin`qi dauistilar, a`rine, so`z magìnasin ajiratpaydi: dag`, yayg`lag` (jaylau), dayi (nagàshi), yag` (tay), gàsh (qas), ara (ara, eki na`rsenin` arasi) t. b. Mwnday sozilin`qilarmen aytilgàn so`zderdin` qa`zirgi tu`rikmen tilindegi qisqa dauistimen aytilatini joq. Sondiqtan bwl so`zder qwramindagì sozilin`qi dauistilar magìnasin ayiradi dep qaraugà da`lel joq. Tu`rikmen tilindegi sozilin`qi dauistilar arap, parsi tilderinen engen so`zder qwraminda aytiladi. Eger ol so`zder tu`pki tilde sozilin`qi dibistalgàn bolsa, tu`rkimen tilinde sol qalpinda dibistaladi: ixlas xali (kilem), ayna, mive (miua, jemister), xayvan (jogapker (jauapker), azap (azap, arap so`zi) Sonimen qatar, oris tilinen engen so`zder qwramindagì ekipndi dauistilar tu`rikmen tilinde sozilin`qi aytilatin bolip qaliptasqan: aptamabil, april, tilpun, zavut t. b. Degenmen qa`zirgi tu`rikmen a`debi tilinde bwlaysha dibistalu birte-birte normadan shigìp bara jatir. Tu`rikmen tilinde sozilin`qi dauistilar birqatar morfologiyaliq formalardin` jasaluina qatisadi. Alayda, bwl rettegi sozilin`qilar omonimdes formalardi bir-birinen ajiratatin belgi retinde emes, qosimshalardin` tu`birge jalgànui arqili payda bolgàn fonetikaliq o`zgeristerdin` qatarina jatadi. Sozilin`qi dauistilar aytilatin formalar to`mendegiler: 1. Sin esim jasaytin -qi, ki qosimshasi tu`birge jalgàngànda, so`z negizinen son`gì dauisti dibisi sozilin`qiligà aynaladi; mektepda`ki. Bwl jerde sozilin`qigà aynalip twrgàn jatis jalgàuinin` qwramindagì dauisti dibis. 2. O`tken shaq ko`semshe qosimshasi -y dauisti dibisqa ayaqtalgàn tu`birde jalgàngànda: bashlaiip>bashlap, ishle>ishlep. 3. O`tken shaqti bildiretin ko`semshenin` qosimsha so`zge jalgàngànda, onin` qwramindagì dauisti sozilin`qigà aynaladi. Mis: alman (alma-ip), sermen (berme-ip) t.b.

Atalgàn tilderdin` ishinde qirgìz tilindegi sozilin`qi dauistilar o`z erekshelikterimen oqshaulanadi. Onin` u`stine qirgìz tili, eger sozilin`qilardi esepke almagànda, qazaq tiline qwrilimdiq erekshelikteri jagìnan asa jaqin tilderdin` biri ekeni belgili. Sondiqtan qirgìz tilinin` ayriqsha qwbilisin salistiru arqili bilu jenìlirek. Qirgìz tilindegi sozilin`qi dauistilardin` jasalu erekshelign bayqau u`shin, sozilin`qi dauistilargà jeke-jeke sipattama beru qajet. A dibisi a+ g` dibis tirkesinin` orninda qaliptasqan:saam (sauim, basqa tilderde sagìm), jaa (jau, basqa tilderde jag`) t.b. Alayda qirgìz tilinde erin u`ndestigin` ku`shtiligi sonshaliq, ekinshi buinda aytilugà tiis sozilin`qi a ko`bine sozilin`qi o-gà aynalip ketken.

Sonimen sozilin`qi dauistilar aytilatin tilder ja`ne olardin` negizgi sipati, qisqasha aytqanda osi. Sozilin`qi dauistilar ju`yesin sipattaudan minanday qoritindi jasaugà boladi. Sozilin`qi dauistilar

qoldanilatin tilder geografiyaliq ornalasu twrgìsinan irgeles emes. Yakuttar qiir shigìsta jatsa, tu`rkimender on`tu`stikte, al gagauizdar tu`rki xaliqtarinin` en` batisinda ornalasqan. Algàshqi sozilin`qi dauistilardin` bir-birimen shektespeytin, tipti keyingi zamandarda bir-birimen tikeley qarim-qatinasqa tu`spegen tilder qwraminda saqtalui tu`rki negiz tilinin` qwraminda a`dettegidey dibistalatin dauistilarmen qatar sozilin`qi dauistilar ju`yesi bolgàn ko`zqarasqa negiz bolip ju`r. Ka`zirgi tu`rkologiyada bu`gàn qarsi aytilatin basqa da`lel joq. Damu barisinda tu`rki tilderinin` ko`pshiliginde onday ju`yenin` saqtalmauin oqshau qwbilis dep esepteuge bolmaydi. Du`niede belgili ko`ne tilderdin` birazinda dauistilar a`dettegidey ja`ne sozilin`qi aytilgàn. Tarixi damu barisinda sozilin`qi aytilgàn dauistilar qisqarip, qisan`danip ketse, endi bir tilderde diftongilerdin` qaliptasuina negiz bolgàn. Sozilin`qi dauistilardin` tarixi o`zgerisinin` bu`l eki koìrinisi qay tildin` bolmasin so`yleu protsessin tezdetuge, dibistau mu`shelerinin` qizmetin jenìldetuge wmtilumen wshtasip jatadi.

Tu`rki tilderinin` damu tarixinda algàshqi sozilin`qi dauistilardin` ko`p tilderde saqtalmaui tu`rki so`zinin` basqi buininin` fonetikaliq o`zgeristerimen sabaqtas. Qatan` dauissiz dibistan bastalgàn birinshi buin ekpindi boladi.

A`debietter

1. M. Tomanov «Tu`rki tilderinin` salistirmali grammatikasi» 2. A. N. Kononov «Grammatika sovremennogo turetskogo literaturnogo yazika» M.1956 g 3. S. Isaev «Qazaq a`debi tilinin` damui» Almati 1973 j 4. A`. Qwrishjanov, M. Tomanov «Orxon-Enisey eskertkishterinin` zertteu tarixi men grammatikaliq ocherkter» Almati 1966 j 5. ”. Aydarov, A`. Qwrmanjanov «Ko`ne tu`rki jazba eskertkishterinin` tili» Alm. 1961 jil

Tu`rki tilderindegi assimilyatsiya qwbilisi 1. Assimilyatsiya ja`ne dissimilyatsiya qwbilisi jayli tu`sinik 2. Tu`rki tilderindegi assimilyatsiya qwbilisi 3. Qoritindi Dauissiz dibistardin` assimilyatsiyasi men dissimilyatsiyasi turali negizgi ma`limetter

dauiscizdardin` jeke toptari men tu`rleri jayinda a`n`gime bolgànda aytiladi. Bwl jerde jeke tu`rki tilderinde kezdesetin keybir erekshe qwbilistar jo`ninde qisqasha mag`lwmat beru ko`zdeledi.

Dauissizdardin` jogàrida a`n`gime bolgàn toptarinin` ishinde qatan` ja`ne wyan` bolip jikteletin tu`ri assimilyatsiya men dissimilyatsiya qwbilistarina tigìz baylanisti. O`ytkeni, assimilyatsiya dibistardin` belgili bir fonetikaliq zan`diliq boyinsha bir-birimen ne ilgeri qaray, ne keyin qaray u`ylesu bolip tabiladi. Naq osinday u`ylesuge, u`ndesuge tu`setinder, eger keybir tilderde kezdesetini erindik dibistardin` u`ndesuin eske almasaq, jogàrida aytilgàn qatan` dauissizdar men wyan` dauisizdar. Bwl qwbilistin` dauistilardin` u`ndesuinen basti ereksheligi-dauissizdardin` u`ndesui qatan` aytilgàn eki dibisqa gàna jayiladi da, so`z qwramindagì basqa dauissizdargà a`ser ete almaydi. Dauissizdardin` assimilyatsiyasi tu`rki tilderinin` ko`pshiliginde so`zdin` shiqqan tegine qaramay, qatan` saqtalip otiradi. Bwl jerde osi zan`diliqtin` dauistilardin` u`ndesu zan`diligìnan tagì bir u`lken ereksheligi ko`rinedi. Sirttan, basqa tilderden engen so`zder dauissizdar assimilyatsiyasina tu`gel in`gàylasa otirip, dauistilar zan`diligìna bagìna bermeydi. mis: tu`rik tilindegi aspap, qazaq tilindegi sebep so`zderin osi protsestin` eki tu`rli ko`rinisi dep qaraugà boladi: tu`rik tilindegi variant tu`geldey assimilyatsiyagà wshiragàn, biraq dauistilar u`ndesuinin` saqtalgàndigì bayqalmaydi, al qazaq tilindegi variantinda dauistilardin` u`ndesui bar. (O basta isbat), sonimen birge so`zdin` sonì qatan` bolgàndiqtan, qosimshalarda qatan`nan bastalatin boladi.

Dauissizdardin` ishinde sonor dauissizdardi bo`lip alip qarau qajet. R, l, m, n, y sonor dauissizdarinin` qatan` aytilatin (mis: p, b, t, d) ta`rizdi varianttari joq. Sondiqtan bwl dibistar qatan` dauissizdarmen u`yan` dauissizdarmen de bir tirkeste aytila beredi. Bwl zan`diliq qa`zirgi tu`rki tilinin` ko`pshiliginde tu`bir qwraminda qatan` saqtaladi. mis: qazaq - arqa, malta, shayqa, qorgà: tu`rik - esine, tekne(tegene) kamchi(qamshi), dombay (o`gizshe). Al tu`birmen qosimsha sheginde sonor dauissizdar in`gàyinda keybir tilderde biraz erekshelikter wshirasadi. Endi sonday erekshelikter kezdesetin tilderdin` basti-bastilarina toqtalayiq. Ogìz tobindagì azerbayjan, tu`rik, tu`rkimen tilderinde tu`rki tilderine ta`n zan`diliqtin` negizgi belgileri qatan` saqtalip aytiladi. Degenmen, olardi o`zara salistirip qaragànda bir-birinen de, sonday-aq basqa da (aytaliq qazaq tilinen) erekshelikteri barligì bayqaladi. Tu`rik tilinde

dauissizdardin` ne qatan`, ne wyan` bolip u`ndesui so`z tu`birinde saqtaladi ja`ne ko`bine so`zdin` shiqqan tegine qaramaydi. So`z tu`rik so`zi bolmay basqa tilderden auisqan bolsa,osi zan`diliqqa in`gàylasadi.: eksik (kemshilik), iste (tile), o`zge (o`zge) t.b. Azerbayjan tilinde osi zan`diliq negizinen saqtalip otirsa da, bwl ju`yeden biraz auitqular wshiraydi. Azerbayjan tilindegi onday auitqular tek arab, parsi tilderinen engen so`zderde gàna bayqalmaydi, jalpi tu`rkilik, ne azerbayjandiq so`zder qwraminan da kezdesedi: arab, parsi so`zderi -ru`tba` (ataq, da`reje), ta`sbit (nigàytu, jetildiru) t.b.

Osi misaldardi barlar qaragànda, qipshaq tilindegi qatan` dauissiz q dibisina say qoldanilatin g` dibisi qatan` dauissizdarmen bir tektes aytilgàndigìn ko`ruge boladi.

Atalgàn tilderde regressivtik assimilyatsiya minaday in`gàylarda bayqaladi: l dibisi o`zinen bwrin, ne son` aytilgàn mwrin dibisi n-ge in`gàylasadi: onnar onlar (olar), gelinner ginnilir(kelin`der),dinnemek dinilimek (qwlaq salu, tin`dau): dibisi n o`zinen son` aytilgàn erindik m, b dibistarimen in`gàylasadi: chember, cha`mber, chenber, chenba`r (shen`ber): tu`rki tilinde r dibisi o`zinen son` aytilgàn l dibisina in`gàylasadi:olullar olurlar (olay bola beredi), geliller, gelirler (olar keldi). Tu`rkologiyada a`dette isildau assimilyatsiyasi dep atalatin qwbilis buin qwraminda qisan` dauisti bolsa, ayqin ko`rinedi de, buin jasaushi ashiq dauisti bolsa, ayqin estile bermeydi. Qazaq tilinde osigàn kerisinshe qwbilistin` s dibisinin` sh-gà in`gàylasui bar. as-shi> ash-shi, qos-shi>qosh-shi.t.b. Tu`rik tilderindegi qwbilis s dibisinin` o`zinen bwringì dibisqaiqpali basim ekendigin ko`rsetse, qazaq tilinde, kersinshe s dibisinin` izin` sh-gà iqpali joq, qayta o`zi sonin` a`serinen wshiraytindigìn ko`rsetedi.

Tu`rik tilindegi tagì bir ko`nìl audararliq qwbilis ch, dj affrikattarinin` birsipirasi dauissizdar aldinda jalan` sh, j dauissizdarina aynalip ketui: kechmek >keshmek (keshu), qachti (qashti, qaship ketti) t.b. Bwl qwbilis tu`rki tilderinin` birazinda, conin` biri qazaq tilinde, kezdesetin variantti so`zderdin` payda bolu jolin tu`sinuge mu`mkindik beredi. Mis: osi qwbilisti eskersek, qazaq tilindegi dalan, jalan`, ju`zu, du`zu magìnalas affrikattarinin` eki tu`rli jaziluinin` na`tijesi ekenin bayqatadi.

Tu`rki tilderinin` batisinda jatqan, bwlgàr negizdi chuvash tilindegi assimilyatsiyanin` mina to`mendegidey erekshe tu`rleri kezdesedi: 1. Tu`rki tilderinin` birazinda, solardin` biri qazaq tilinde, o`zgerissiz aytilatin qatan`, izin` dibistardin` keybiri mina jag`dayda wyan`dap a`lsizdenedi: a) eki dauisti araligìnda: lasha>laja, upa>uba (ayu), a`)sonor men dauisti araligìnda: urpa>urba (arpa). 2. Sh, dz dibistarina ayaqtalgàn zat esimderge sin esim jasaytin sar, ser qosimshalari jalgàngànda jogàrida aytilgàn qwbilis payda boldi: chuvashser>chuvashsher (chuvashsiz), peleshser>peleshsher t.b. Bwl qwbilis chuvashtin` jazba a`debi tilinde eskerilmeydi, o`ytkeni jazuda morfologiyaliq printsiya qoldaniladi.

Chuvash tilinde regressivtik assimilyatsiyanin` mina ta`rizdi tu`rleri bar: 1. t dibisina yaqtalatin etistikter osi shaqtin` ko`pshe birinshi jagìnda son`gì t qosimshinin` basqi p dibisinin` iqpalina wshirap, eki p tu`rinde estiledi: vulatpar>vulappar (oqip otirmiz), xagàlatpar>xavalappar (quip bara jatirmiz) t. b. Endi chuvashtarmen ko`rshi, qonistas ornalasqan qipshaq tilderinin` biri-bashqwrt tilderindegi osinday qwbilistardin` negizgi tu`rlerine toqtalayiq. Bashqwrt tilinin` basqa qipshaq tilderinen bir u`lken ereksheligi-tu`bir men qosimsha sheginde basqa tu`rki tilderinde kezdese qoymaytin wyan` dibistardin` aytilui. Bashqwrt tilinin` mamandari mwnday qwbilisti eki dauisti araligìnda,dauisti dibis a`serinen bolgàn kombinatorliq o`zgeris dep qaraydi. Degenmen, kombinatorliq o`zgeristin` osinday tu`rin basqa qipshaq tilderinen wshirata qoymaymiz.

Son`gì dibistin` o`zinen bwringì dibisqa a`seri, yag`ni regresstik assimilyatsiyanin` to`mendegidey ko`rinisterin atau qajet: 1. Affikstin` basqi dibis bolgàn l so`zdin` son`gì dibisi bolgàn n sonor dibisina a`ser etip, o`zine wqsatadi: dushman-lar>dushmal-lar, zaman-lar>zamal-lar, qwnan-lar>qwnal-lar t.b.

Qisqasi, n dibisina ayaqtalgàn so`zderge iqpal jasaytin l dibisinan bastalatin -lar, -liq, -li affiksteri ekeni jogàrgì misaldardan bayqalip twr. Ja`ne mwnday iqpal-o`zgeriske wshiraytin taza qwmiq so`zderi gàna emes, basqa tilderden auisip kelgen so`zder de osi iqpalgà tu`sip aytiladi. Bwl qwbilis qwmiq tilinen basqa nogày tilinde wshirasadi, al tu`rki tilderinin` basqa toptarinan kezdespeydi. Sondiqtan bwl qwbilisti kavkazdiq qipshaq tilderinin` ereksheligi dep qaraugà mu`mkindik bar ta`rizdi. 2. Bir ekpinmen aytilgàn eki so`zdin` birinshi dauisti, ne sonor dibisqa ayaqtalgàn bolsa, ekinshi so`zdin` basqi dibisi bolgàn qatan` q wyan`dap g` tu`rinde estiledi: ati qayda>atigàyda, qara qozu >qaragòzu. 3. Ezulik jinìshke dauistilarmen aytilatin so`zdin` basindagì g` dauistigà ne sonorgà ayaqtalgàn so`zderden keyin spirant y dibisina aynalip ketedi: eki geme>eki yeme, geche gelme>gecheyleme. Qwmiq tilinde kezdestin, tu`rki tilderinin` basqa toptarinda wshirasa qoymaytin keybir assimilyatsiyaliq qwbilistar osinday. Batis tu`rki tilderindegi assimilyatsiyaliq qwbilistardi sholudan bayqalatin mina jaydi eskertu qajet. Batis tu`rki tilderinin` a`rqaysisin basqalardan ereksheleytin qwbilistar bolgànmen, olardin` o`zara baylanisi sol qwbilistar arqili ko`rinedi.

A`debietter

1. M. Tomanov «Tu`rki tilderinin` salistirmali grammatikasi» 2. N. Kononov «Grammatika sovremennogo turetskogo literaturnogo yazika» M.1956 g 3. S. Isaev «Qazaq a`debi tilinin` damui» Almati 1973 j. 4. A`. Qwrishjanov, M.Tomanov «Orxon-Enisey eskertkish terinin` zertteu tarixi men grammatikaliq ocherkter» Almati 1966 5. ”. Aydarov, A`. Qwrmanjanov «Ko`ne tu`rki jazba eskertkishterinin` tili» Alm. 1961

Tu`rki tilindegi dauissizdar ju`yesi

j o s p a r i

1. Dauissiz dibistar jayli tu`sinik 2. Tu`rki tilderindegi dauissiz dibistar ju`yesi 3. Qoritindi Qa`zirgi tu`rki tilderinde barliq tilderge ortaq bolip keletin 23-25 dauissiz fonema bar.

Dauissizdardin` qa`zirgi tilderdegi mwnshaliq u`lken top qu`raui tilderdin` wzaq damu protsesinin` na`tijesi. Tu`rki tilderinin` ko`ne eskertkishteri Orxon-Enisey jazbalarinin` tilderinde arnauli grafikaliq tan`bamen belgilengen dauissiz fonemalar sani 16-17den aspaydi. Sonda shamamen 7-8 dauissiz fonemanin` qaliptasui - tilderdin` damu barisinda bolgàn qwbilis. Janà fonemanin` payda bolui, a`dette ishtey o`zgeris damuinin` nemese basqa tildermen qarim-qatinastin` na`tijesi bolui mu`mkin. Tildin` ishtey o`zgerisinin` na`tijesi degende tildin` dibistiq ju`yesinin` o`zgeristeri eske alinatini belgili. Tu`rki tilderinde janà dauissiz fonemanin` payda boluin joqqa shigàrugà, a`rine, negiz joq. Col siyaqti basqa tildermen qarim-qatinasqa tu`sudin` saldarinan so`z auisadi. Janà ataudi, janà wgìmdi bildiretin so`zdin` auisuimen birge keyde janà fonema payda boladi. Tildin` keyingi damu barisinda onday fonemalardin` ko`pshiligi til qwraminda ornigìp qoltuma fonemalarmen oppozitsiya qwradi nemese belgili bir so`zder qwraminda gàna ornigìp qaladi. A`ytse de, minanday bir erekshelikti aytu kerek: bu`kil tilderdin` barligìna ortaq bolip zan`diliqtar bar da, jeke bir gàna tilge ta`n zan`diliqtar men belgiler bar. Dauissiz dibistar ju`yesinin` damuinda onday erekshelikter bayqaladi. Eger bu`kil konsonantizm ju`yesinin` damui tu`rki tilderinde dauissiz dibistardin` ko`p tu`rligine, ekinshi so`zben aytqanda, bayuuina alip kelse, bwl protsess jeke tilder tarixinda birin`gày, bir tektes bolgàn emes.

Dauissiz dibistardin` jogàrida keltirilgen sani qa`zirgi tu`rki tilderinin` barligìnda derlik kezdesedi. Eger jeke tilder in`gàyina salistiratin bolsaq, dauissiz dibistar sani birdey bolip keletin tilderdi tu`rki tilderinin` ishinen wshtastiru qiin. Aytaliq, qazaq tili grammatikasinin` avtorlari 25dauissiz dibisti atasa, ogàn en` jaqin tildin` biri-qaraqalpaq tilinde 26 dauissiz dibis bar deydi. Qazaqstan erteden shektes, aralas bolgàn o`zbek tili 28 dauissizdi, wygìr tili 24 dauissizdi qoldanadi. Tu`rkimen tilinde 22 dauissiz aytiladi. Qazaqstanmen shektes, etnikaliq jagìnan jaqin bolip sanalatin bashqu`rt tilinde 28 dauissiz dibis aytilsa, ko`rshiles qirgìz tilinde 22 dauissiz dibis qoldanadi, al chuvash tilinde 24 dauissiz fonema aytiladi. Tatarlardin` a`debi tilinde 24 dauissiz fonema qoldaniladi. Kishi Aziyadagì tu`rkmenderdin` tilinde 24 dauissiz fonema qoldanilatin ko`rinedi. Osi qisqa sholudin` o`zinen-aq tu`rki tilderindegi dauissiz fonemalar san jagìnan bir tilden ekinshi tilge auisip otiratindigìn ko`ruge boladi. Alayda bir na`rseni aldin ala eskertu kerek. Dauissizdardin` sani bir tilde az, ekinshi tilde ko`p degende, jalpi tu`rkilik dauissizdardin` keybiri belgili bir tilde saqtalmagàn degen qoritindi shiqpaugà tiis.

Dauissizdar saninin` in`gàylas bolui tilderdin` geografiyaliq ornalasu jagìnan ko`rshilestigine nemese etnogenezdik birligine negizdele bermese kerek. Aytaliq, ol erekshelikterdi eske alsaq, qazaq tili men qaraqalpaq tilinde, sol siyaqti tatar tili men bashqwrt tilinde dauissizdardin` sani birdey bolsa kerek edi. Alayda, qa`zirgi qazaq tili men qaraqalpaq, bashqwrt, tatar a`debi tilderi qwramindagì dauissiz fonemalardin` sani a`r tu`rli. Bwl ayirmashiliqtar, bir jagìnan, a`r bir tildin` o`zindik damu erekshelikterinen tusa, ekinshi jagìnan, a`r tu`rli ekstralingvistikaliq faktorlardin` jemisi. Qazaq tilindegi siyaqti, basqa tu`rki tilderindegi dauissiz dibistar dibistau organdarin dauistau protsesine qatisu da`rejesine qaray, dibistau ereksheligine qaray jikteledi. Alayda, osi atalgàn jiktelis belgileri tu`rki tilinen kezdesedi dep qaraugà bolmaydi. Bwl jerde jeke tildin` o`zindik damu erekshelikterin eske alu kerek. Aytaliq, tu`rki tilin zertteushiler ol tilderdegi dauissizdardi mwrin joldi dep bo`ludin` fonetikaliq negizi joq dep esepteydi. O`ytkeni, mwrin joldi dauissizdar, dauissizdardin` basqa toptari siyaqti, jwptap keletin ju`ye qwray almaydi. Qazaq tilin de osinday topqa jatqizugà bolar edi. Sonday-aq faringal`diq

dauissiz dibis(h) qa`zirgi tu`rki tilderinin` birazinda qoldanilgànmen, ko`mey arqili dibistalatin basqa dauissiz dibisti tu`rki tilderinin` basim ko`pshiligi bilmeydi. Al, salar tili men sari wygìr tilinde dauissizdar osinday printsip boyinsha jikteledi.

Jasalu organdarinin` qatisina qaray toptagànda, tu`rki tilderindegi dauissizdardin` minanday toptarin atau kerek: m, b, p dibisi ko`ne, janà tu`rki tilderinin` faktilerine qaragànda, tu`rki negiz tilinde bolgàn fonemalardin` qatarina jatadi. Tu`rki eskertkishteri tilinde kezdesetin mina faktiler da`leldeydi: mwyin, ma`n`gi, miyiq, min, men, men` t. b. So`z basinda m ornina b dibisinin` qoldanila bastaui tilderdin` damu barisinda bolgàn protsess: boyin, poyin, ba`n`gu`, pa`n`gu` t. b. Bwl dauissizdar tu`rki tilderinin` barligìna ortaq, barligìnda bar dibistardin` tobina jatadi. Osi topqa a`r tu`rli qwbilistardin` na`tijesi retinde qaliptasqan erindik arqili jasalatin v, f dibistarin da jatqizu kerek. Algàshqi u`sh dibis tu`rki tilderinin` ejelgi fonologiyaliq jwyesinin` ko`rinisi bolgàndiqtan, bayirgì tu`rki so`zderi qwraminda, b son`gìlar ko`bine basqa tilderden auisqan so`zder qwraminda aytiladi: vagon, fabrika t. b. Degenmen kez kelgen so`z qwraminda aytilgàn v, f dibistarin sirtqi a`serdin` na`tijesinde dep qaraugà bolmaydi, olar keyde til qwraminda bolgàn fonetikaliq o`zgeristin` na`tijesi bolip otiradi. mis: azerbayjanda -var (bar), tu`rik-varliq, azerbayjanda-varliq (o`mir su`ru). Al bashqu`rt pen tatar a`debi tilderinde v, f dibistari, qazaq tilindegi siyaqti, tek sirttan engen so`zder qwraminda aytiladi. Bwl-tu`rki tilderinin` basim ko`pshiligine ortaq erekshelik. Degenmen taza tu`rkilik so`zder qwraminda v dibisinin` aytilui bar fakti ekeni azerbayjan, tu`rki tilderinin` materialdarimen gàna emes, tu`rki tilderinin` materialdarimen gàna emes, tu`rki tilderinin` shigìsina ornalasqan salar, sari, wygìr tilderinen de ko`rinedi. Al, f-dibisi tu`rki tilderinde sirtqi a`serdin` na`tijesinde janà daùirlerde qaliptasqan fonema. Shigìsqa ornalasqan tu`rki tilderinde o`ne daùirdin` o`zinde iran tilderinin` a`serimen, keyingi zamandarda batis tilderinin` a`serimen f dibisimen aytilatin edaùir so`zder tobi qaliptasti. Qa`zirgi tu`rki tilderinin` qwraminda aytilatin saf (saf altin) so`zinin` qu`ramindagì f men fabrika so`zinin` qwramindagì f dibistari a`r tu`rli etimologiyaliq negizden taragàn. Jogàridagì gagauiz tilimen aytilatin so`zder sondpay qwbilistin` na`tijesi. Ornalasu territoriyasina, ma`deni ereksheligine baylanisti mina jaydi eskeru kerek. Qiir batista ornalasqan tu`rki tilderindegi f fonemasi -tek basit tilderinin` a`seri. Ol tilderden shigìs tilderinde payda bolgàn f dibisinin` izin tabu qiin.

Dibistaluina, tildin` qatisina qaray dauissiz dibistar u`sh tu`rli aytiladi: til aldi, til ortasi ja`ne til arti dauissizdari. Tu`rki tilderinin` barligìnda kezdesetin til aldi dauissiz dibistari dep minalardi aytu kerek: s, z, d, t, r, n, j, dj fonemasi aytiladi. Osigàn wqsas affrikat dibis chuvash tilinde de bar. Bwl atalgàn tilderdin` ba`rinde de dj affrikat dauissiz fonemaliq qizmet atqaradi. Alayda, affrikat dj dibisinin` taralu shegin 2-3 tilmen shekteuge bolmaydi. Qazaq, tatar, wygìr, o`zbek tilder qwraminda bwl dibis dialektiliik erekshelikterdin` biri retinde wshirasip otiradi. Osi topqa bashqwrt, twrkimen tilderindegi d, b tis araliq dibistarin jatqizugà boladi. Olardin` argì negizi s-z dibistarimen fonemaliq qarama-qarsiliq qwray almaytini jayli tu`rkologiyada bwrinnan aytilip kele jatqan. Bashqwrt, tu`rkmen tilderinde basqa tu`rki tilderinin` so`z arasinda ja`ne so`z sonìnda aytilatin z dibisinin` ornina tis araliq d (dz) dibisi qoldaniladi: bashqwrt-bez, hez, hu`z az, qaz: twrkmen-biz, siz, so`z: Bwl dibistar ko`ne tu`rki tilindegi d (t) dibisina say aytiladi. Ko`ne tu`rki tilinde: adaq (ataq), qwdiq (qwduq): bashqwrt tilinde: adzaq, qodzaq t.b.

Til ortasi dauissizdarina tu`rki tilderi jayindagì a`debietterde ko`binese mina dibistar jatqizilip ju`r: k, g, ch, y t.b. Al y dauissizi-so`z basinda qa`zirgi tu`rki tilderinin` ko`pshiliginde aytilatindibistardin` biri. Alayda y dauissizinin` qoldanisi, keybir zertteulerge qaragànda, negiz til daùirinen kele jatqan qwbilis bolmasa kerek. A. M. Sherbak so`z basindagì y belgisiz ko`ne zamanda sol pozitsiyada aytilgàn tis araliq qatan` spirant dauissizdin` keyingi zamandar boyinda o`zgerisinin` na`tijesinde qaliptasti dep esepteydi. Eger osi ko`zqarasti qabildasaq,onda chuvash tilinde aytilatin s-men yakut tilinde sol pozitsiyada aytilatin s-y dauissizina negiz bolgàn tis araliq spiranttin` keybir erekshelikterin saqtagàn dep esepteu kerek. Al, qazaq t.b. qipshaq tilderindegi j dibisi da o`zinin` arxetipine ogìz tilderindegi y-ge qaragànda a`ldeqayda jaqin bolip shigàdi. Alayda bwl ko`zqarasqa qarsi pikir aytilip ju`r.

Til arti dauissizdarina q, g`, x dibistari jatqiziladi. Tu`rki tilderinin` ko`pshiliginde til artinan jasalatin qatan` q dibis aytiladi. Onday tilderde q til ortasi dibistarinin` qatarina kiretin k dibisimen fonemaliq qatinasta qoldaniladi. Qazaq tili-sonday tilderdin` biri. A`dette, tu`rkologiyada bwlardi «k tiptes fonemalar ju`yesi» dep biriktirip atau olardin` fonemaliq qatinasina negizdelse kerek. Q, k dibistarinin` fonemaliq qatinasi barliq tu`rki tilderinde birdey ko`rine almaydi. Tu`rki tilderinin` keybir toptarinda k dibisinin` qay pozitsiyada qoldaniluina qaray ko`rshi aytilgàn dauistinin` a`serimen «juan» ne «jinìshke» estilui bar. ” a`rpimen a`r tekti dibistar belgilenedi. Ko`ne tu`rki jazbalarinda so`z ortasinda, so`z sonìnda aytilgàn, juan dauistilarmen birge qoldanilatin g` tu`rki tilderinin` ko`pshiliginde a`r tu`rli o`zgeristerge wshiragàn. Aytaliq qazaq tilinde diftongiler men qirgìz t.b. tilderdegi sozilin`qi

dauistilar belgili da`rejede sonday protsestin` na`tijesi. Degenmen, tu`rki tilderdin` keybir toptarinda, mis: ogìz tilderinde sol fonema o`z qalpin saqtagàn. Ko`ne tu`rkilik g` fonemasi saqtalmagàn tilderde bwl a`rip bir in`gàyda qatan` q dibisinin` wyan` variantin bildiredi.

A`debietter

1. M. Tomanov «Tu`rki tilderinin` salistirmali grammatikasi» 2. N. Kononov «Grammatika sovremennogo turetskogo literaturnogo yazika» M.1956 g 3. S. Isaev «Qazaq a`debi tilinin` damui» Almati 1973 j. 4. A`. Qwrishjanov, M.Tomanov»Orxon-Enisey eskertkish terinin` zertteu tarixi men grammatikaliq ocherkter» Almati 1966 5. ”. Aydarov, A`.Qwrmanjanov «Ko`ne tu`rki jazba eskertkishterinin` tili» Alm. 1961

Tu`rki tilderindegi zat esimder, septik kategoriyasi

j o s p a r i

1. Tu`rki tilderindegi zat esimder 2. Septik kategoriyasinin` tu`rleri 3. Qoritindi Salistirmali grammatikanin` basti mindeti-tilderge ortaq morfemalardi aniqtau, sonday-aq erekshe

oqshaulanip twratin morfemalardi ajiratu. Osi twrgìdan qarasaq zat esimderdin` jasaluin, olardi jasaytin ta`silderdi jalpi tu`rki tilderine ortaq dep qoritindilaugà boladi. Biraq sol ortaq ta`silderdin` jeke tilderde taralui, qoldanilui birdey emes. Sondiqtan olardin` a`rqaysisina jeke toqtalu kerek.

Qa`zirgi qazaq tilinde zat esimderden zat esim jasaytin qosimshalar basqa da tu`rki tilderinde qoldaniladi. -shi, -shi qosimshasi qa`zirgi tu`rki tilderinde subèktinin` ka`sibin, tirshilik, ku`nko`ris qizmetin bildirudin` ta`sili retinde qoldaniladi. -chi (an`shi) avchi, dilchi, baliqshi, pa-liqshi t.b. Keybir tilderde bwl affiks jalgàngàn so`zder subèktinin` belgili bir a`detke, iske ikemdiligin bildire aladi:shor tilinde: urushcha (wrisqaq), terchi (tershen`) Bwl magìna qazaq tilinde -shil (-shen`)-qaq affiksteri arqili beriledi. -shi affiksti so`zder birsipira tilderde subèktinin` belgili bir qogàmdiq agìmgà, tapqa qatisti ekendigin bildiredi: respublikachi, monarxiyachi: qazaq tilinde: staxanovshi, michurinshi. Degenmen qazaq tili o`zbek t.b. tildermen salistirgànda ereksheleu bolip keledi: respublikashil, monarxiyashil t.b. Al qarashay-balkar, tuva tilderinde affiks subèktini twrgàn, tugàn jerine qaray ajiratatin ta`sil retinde qoldaniladi: qarashay-balkar: nalchikchi, qizilchi t.b. Bwl ma`n qazaq tilinde -liq affiksi arqili beriledi. Al yakut tilinde -sit, -su`t affiksi arqili beriledi:balvqsit, kuschut, (qws aulagìsh), -liq, -lig`, -lug`, -tiq, -diq, -niq affiksteri arqili abstrakt ma`ndi zat esimder jasaladi: qaliptiq, dostiq, shindiq: o`zbek: aqtiq (aqtiq), kelishlik (kelis, kelu): wygìr: baliliq (balaliq)t.b.

Zat esim jwrnaqtarinin` ishindegi erekshe top-kishireytkish-ekspressiv ma`ndi so`zder aytilatindari: -iq, -a`k, -oq, -ek: masaq :tatar: bashaq ekeuinin` de bastapqi tu`ri-bas-bash: jolaq, azerbayjan: zolox:

-qa, -ke: qirgìz: atake, shesheke, erke. -qi, -ki: tu`rkmen: ataqi, tuva: avaqim (avaana) o`zbek, qazaq, balaqay, tatar: quyanqay (ku`yan-

qoyan). -sh, -ch :atash, babash, nogày tili: abasa(ana) -ach, ech. xakas tili: xazinas (xaiin`-qayin`), shor tili: ertegegish (o`rtech-u`yrek). -sha, -she (-cha, che): kitapsha, bwtaqsha, o`gizshe, azerbayjan: bag`cha, (bag`-baq), tu`rkmen: o`ku`zshe, qirgìz: to`ko`che (tekeshik) -shaq, -shek, -chaq, -chek: qwlinshaq, tu`yinshek, xakas: turadjaq, (u`yshik), tu`rkmen: dovu`nchek (tu`yinshek). Ko`ne, janà tu`rki tilderinde jii qoldanilatin affiks -

diriq, -twriq, -duriq, -twriq: twmildiriq, o`mildirik, moyintwriq, o`zbek: saqaltwriq (saqal taragì), tu`rkmen: agìzdiriq, wygìr: egìzdiriq (auizdiq), qazaq tilinde bwl so`z qwraminan -ri buini tu`sip qalsa kerek. Yakut : tomdoruk (auizdiq , xakas: ulturux (wltaraq)

Sonimen, bwl ko`rsetilgender - esim tu`birden zat esimder jasaytin affikster. Bwlar tu`rki tilderinin` basim ko`pshiligine ortaq.

Al etistikterden zat esim jasaytin affikster tarixi twrgìdan esimshilik formalar bolip tabiladi. Til damuinin` ko`ne daùirindegi esimshe formalarinin` zattanuinan etistik negizdi zat esimder qaliptassa, obèktivatsiyalanuinan etistik negizdi sin esimder kelip shiqti, so`ytip genetikaliq birlik atalgàn so`z

taptari qwraminda izderin qaldirdi. Keyde bir affiks zat esim qwraminan da, sin esim qwraminan da wshiraydi. (-is, -is: sogìs, aytis: zat esim: kemis, tegis.)

Ceptik jalgàulari . Atau septiktin` arnayi twlgàsi qazaq tilinde gàna emes, barliq tu`rki tilderinde joq. Atau dep qaraugà mu`mkin bolatin arnayi twlgà qa`zirgi tu`rki tilderinde gàna emes, tu`rki tilderinin` bu`kil damu tarixinda bolgàn emes. Biraq sogàn qaramastan, o`zine ta`n arnayi grammatikaliq formasi bolmasa da, atau septiktin` o`zine gàna ta`n grammatikaliq magìnasi ol nol`dik formada twrgàn so`zdin` o`zine ta`n bar ekenin eskeruimiz kerek.

Ilik septik twlgàsinin` tu`rki tilderinde qoldanilatin varianttarin shamamen mina ta`rzdi toptargà bo`luge boladi: 1. -nin`, -nin`, Qirim tatarlari, tatar, o`zbek, wygìr tilderi: 2. -nan`, -nin`, -nun`, -don, -tin`, -ton`, yag`ni basqa dibis birde n, birde d, birde t birde tis arqili dz tu`rinde aytilumen qatar, dauisti dibis ta birde ezulik, birde erindik bolip o`zgeredi. Biraq aldin`gì top ta`rizdi son`gì dibis mwrin joldi n tu`rinde aytiladi. Varianttardin` mwnday ko`ptu`rliligi bir gàna tilge ta`n emes. Bwl varianttar qazaq, altay, bashqwrt, tuva, xakas tilderinde qoldaniladi: altay-tistin`, (bizdin`) bizdin` t.b.

Tu`rki tilderinde ilik septik jalgàui kezdespeytin til-yakut tili. Yakut tilinde-ta qosimshasi arqili bizdin` tilimizdegi ilik pen jasirin tabis septik magìnalarin beredi. Biraq ayqin ilik septik ataui ol tilde mu`ldem joq. Yakut tilinin` bwl ereksheligi mon`gòl tilinin` a`seri dep tu`sindiriledi.

Baris septik tu`rki tilderinde a`r tu`rli sipatta ko`rinedi. Qa`zirgi tu`rki tilderinde qoldanilatin baris septik qosimshalarin o`zara salistirip kelgende, olardin` barligìna negiz bolgàn variant dep qa (-qe, -gà, -ge) variantin aytu kerek. Qazaq tilindegi -qa tu`rki tilderinin` birsipirasinda, a`sirese on`tu`stik-shigìs tilderinde -gà tu`rinde, yag`ni basqi dibis wyan` bolip keledi. Sibir men Altaydagì tu`rki tilderinde bwl qosimsha -xa, -xo yakut tilinde osilarmen birge -na tu`rinde aytilip qaliptasqan. Degenmen -qa tu`rinde qatan` dibistan bastalu negizinen qipshaq tilderinin` ereksheligi de, -gà negizinen o`zbek<wygìr tobina jatatin tilder ereksheligi.

Baris septiktin` tagì bir ereksheligi qazaq, qaraqalpaq tilderi -gàn, magàn, cagàn. Mwnday twlgàlanu basqa birde-bir tu`rki tilinde joq ja`ne ko`ne eskertkishterde kezdespeydi. Zertteushiler, a`sirese akademik V. V. Radlov mwni ko`ne tu`rki tilindegi gàr affiksinin` o`zgergen, damigàn tu`ri dep qarasa, Kotvich metateza qwbilisinin` na`tijesi dep esepteydi (magàn-mengà). Qalay bolgànda da, bwl twlgànin` qaliptasu jolin da`l tu`sindirgen pikir a`zir joq.

Sonimen, qa`zirgi tu`rki tilderinin` so`z qwramindagì baris jalgàui minaday sipattarda ko`rinedi: qazaq-magàn, atqa, azerbayjan: adam-a, men-e, gàpi-ya (esikke), altay me(magàn), ayilgà (u`yge), shor: ma-magà t.b. Tabis septiginin` tu`rki tilderinde qoldanilatin qosimshalarinin` barligì -ni, -ni variantinin` aynalasina toptaladi. Tu`birdin` son`gì dibisinin` sapasina qaray -di, -ti tu`rinde tu`rlenui qa`zirgi tu`rki tilderinin` ko`pshiliginde kezdesedi. Sonimen qatar, erin u`ndestigi damigàn tilderde qosimsha qwramindagì dauisti dibis tek ezulik emes, erindik te boladi. Tabis septiktin` basqa tildermen salistirgànda erekshe bolip ko`rinetin qosimshasi chuvash tilinde bar. Ol tilde bwl qosimsha -a, -na tu`rinde, yag`ni ashiq dauistimen aytiladi. Qa`zirgi tu`rki tilderinin` birde-birinde tabis septik qosimshasinin` mwnday ashiq dauistilarmen aytilui kezdespeydi.

Tabis septik qosimshasi qazirgi gagauz, tu`rik tilderinde, azerbayjan govorlarinda tek dauisti dibistardan twradi: -i, -u biraq dauisti dibisqa ayaqtalgàn negizderge-yi,yu tu`rinde jalgànadi. Qatayim, qarashay-balkar, qwmiq tilderindegi tabis jalgàui tek qana n dauisizinan bastaladi: -ni, -nu. Basqi dauissiz dibisi ko`p tu`rli bolip kelui qa`zirgi o`zbek tilinin` jeke dialektilik toptarina kezdesedi.

Jatis septiktin` qa`zirgi tu`rki tilderindegi negizgi twlgàsi-da, so`zdin` son`gì dibisinin` iqpalimen ol t qatan` dauissizinan bastaladi. Qisqasi, qazaq tilindegi -da, -ta jalgàulari qa`zirgi tu`rki tilderine ta`n.

Shigìs septik qosimshalarin shamamen u`sh tu`rge bo`lip qaraugà boladi. Birinshi tu`ri dep qazaq tilindegi -dan, yag`ni ashiq dauistimen keletin varianttar. Ekinshi tu`ri qisan` dauistimen keletin varianttar varianttar -din, -din, -tin, -tin. Bwl tek qana wygìr tilinde kezdesedi.

Qazaq tilindegi ko`mektes septiktin` berilu joldari qa`zirgi tu`rki tilderinde a`r tu`rli bolp keledi. Olar minanday: 1. -men, -pen, -ben, -benen, -men. 2. -la, -lo. 3. -ba, -pa, -pa, -ma. 4. -bila, -pila, -mila. 5. -pala, -palan. 6. -ban, -man, -nan. 7. -dan, -tan, nan, -binan, -minan. 8.-dan, -nan. Keltirilip otirgàn tizimnin` birinshi tobi tek qazaq tilinde, sodan son` o`zbek tilinin` qipshaq dialektisinde gàna aytiladi. Ekinshi top altay, tu`rik tilderinde, xakas tilinin` qizil, bo`ltir dialektisinde, u`shinshi top shor, qarayim, chuvash tilinde kezdesedi.

Zerttelu tarixi

Qazaqstan men Orta Aziya xaliqtari ejelden bir-birimen tigìz qarim-qatinasta bolgàn. Ol u`shin

toliq mu`mkinshilikterdi tabigàttin` o`zi de jasagàn siyaqti. Bwlardin` territoriyasi bir-birimen irgeles,

ekonomikaliq baylanisi wshtasip, a`leumettik twrmis-tirshiligi, da`stu`rleri ko`binshe ortaq bolip keledi. Onin` u`stine bwl xaliqtar genetikaliq jaqtan bir-birimen jaqin, tu`rki tilderinde so`yleydi.

Orta Aziya xaliqtarinin` tilin, tarixin, a`debietin zertteuge asa zor ko`nìl bo`lindi. Osinin` na`tijesinde Tashkentte Orta Aziyaliq universitet, Orta Aziyaliq ko`ptegen ekonomikaliq ja`ne ma`deniet oshaqtari qwrildi. Bwlar Orta Aziya men Qazaqstan xaliqtari til ma`selesine kirisudi alfavit pen orfografiyadan, mektepterge oqu qwraldarin jasaudan bastap, gìlimi negizde ana tilinin` fonetikasin, leksikasin, grammatikasin tilinin` tariximen dialektologiyasin t.b. ma`selelerin zertteu da`rejesine jetti. Bwgàn tek qana bir qazaq tilin misal etip ko`rsetudin` o`zi de jetkilikti.

Bwl uaqit ishinde tu`rki tilderin zertteu wlttiq respublikalardan til mamandarin dayarlau ma`selesinde Moskva, Leningrad t.b. respublikalardagì oris tyurkologtari o`te ko`p en`bek sinìrdi.

Osilardin` qatarinda S. E. Malovti, N. K. Dmitrievti, N. A. Baskakovti qwrmetpen aytamiz. Orta Aziya men Qazaqstan xaliqtari tu`rki tilderinin` tarixi men dialektologiyasin zertteu

ma`selesinde de asa ko`p ko`nìl bo`lindi. O`zbekstanda XI gàsirdin` ataqti gàlimi M.Qashqaridin` «Divani lugàti tu`rk» atti en`beginin` u`sh tomi o`zbek tiline audarilip, 1967 jili osi lwgàttin` indeksi «Divani lwgàti tu`rk» basilip shiqti.

S. M. Mutalibovtin` «Morfologiya va leksika tarixidan ocherk», A. M. Sherbaktin` «Grammatika staro-uzbekskogo yazika», E.I.Fazilovtin` «Staro uzbekskiy yazik xorezmiyskie pamyatniki XIV veka» degen en`bekteri baspadan shiqti.

Qazaq tilinin` tarixina baylanisti S. A. Amanjolovtin` «Voprosi dialektologii i istorii kazakskogo yazika», T. Qordabaevtin` «Tarixi sintaksis ma`seleleri», ”.Mwsabaevtin` «Qazaq tilinin` leksikasi», J.Dosqaraevtin` «Qazaq tilinin` jergilikti erekshelikteri» siyaqti jeke monografiyaliq en`bekterimen qatar basqa da ko`ptegen qwndi maqalalardi kezdestiruge boladi.

Qisqasi tu`rki tilinin` qaysisinda so`yleytin xaliqtar bolsa da, o`z ana tilin tek qana qa`zirgi twrgìdan zerttep qoymay, onin` o`tkendegi tarixina da ko`nìl bo`ledi. Osi jag`dayda barliq tu`rki xaliqtari o`zderine ortaq bolgàn, V-XV gàsirgà deyin tastarda, qagàzdarda jazilip saqtalgàn eskertkishterge nazar audaradi. Bwl - run, wygìr, arab a`ripterimen jazilgàn, qazir latin, oris grafikasinin` transkriptsiyasimen berilgen eskertkishter. Osi jazba ko`ne eskertishterdi u`yrenu, onin` tildik o`zgeshelikterin zertteu arqili a`rbir tildin` qa`zirgi jag`dayimen salistirgànda, onin` fonetikasinda, so`z qwraminda, grammatikasinda bayqalatin o`zgeristerdin` zan`diligìn aniqtaugà boladi.

Osinday tarixi-salistirip zertteudin` na`tijesinde, basqa tu`rki tilderi siyaqti Qazaqstan men Orta Aziya xaliqtarinin` tilderi de jalpi tu`rki tektes qasietin-so`zdik qwramin, grammatikaliq qwrilisin-saqtap qalgàndigì ko`rinip twradi.

Qa`zirgi tu`rki tilderin sinxrondiq planda salistirip zertteudegi negizgi ma`selenin` biri Qazaqstan men Orta Aziya xaliqtari tilderinin` bir-birine tigizetin a`serleri. Bwl tildegi o`te zan`di ma`sele, o`ytkeni bwl xaliqtar bir-birimen ko`rshiles o`mir su`rip, ekonomika, ma`deniet salasinda baylanis jasap qana qoymay, a`rbir respublikanin` ishinde birneshe tilde so`yleytin tu`rki tildes xaliqtar o`mir su`redi. Olar bir-birimen o`z ana tilinde nemese sol respublikanin` wlttiq tilinde so`yleu arqili qarim-qatinas jasaydi. Osi jag`day tilderdin` bir-birine a`serin tigizuine alip keledi. Bwgàn misal etip O`zbekstanda twratin qazaqtardin`, qaraqalpaqtardin`, tu`rkmenderdin`, wygìrlardin`, kerisinshe, Qazaqstanda twratin o`zbekterdin`, wygìrlardin`, qirgìzdardin` tilinen bayqaugà boladi. Bwl ma`sele biraz lingvisterdin` zertteu obèktisi bolip keledi.

Tu`rki tilderinin` klassifikatsiyasi Qazaqstan men Orta Aziya tilderi tu`rki tilderinin` a`rtu`rli gruppasina jatadi. Qazaq, qaraqalpaq,

qirgìz tilderi - qipshaq, o`zbek, wygìr tilderi-qarlwq, tu`rkmen tili-oguz gruppasina kiredi. Biz osi tilderdi salistirip zertteu arqili qalgàn tu`rki tilderdin` genetikaliq baylanisin da aniqtauimiz qiin emes. O`ytkeni bwl tilder qalgàn tu`rki tilderimen de tigìz baylanisti boldi. Ko`ptegen tyurkologtar tu`rki tilderin bir-birimen salistirip zertteu bilay twrsin, oni mongòl, twn`gìs, man`chjur tilderimen baylanista tekseredi. Tipologiyaliq jaqtan bwl tilder oral tilderimen birigip, Oral-Altay tilderinin` u`lken gruppasin tu`zedi. Ka`zirgi tu`rki tilderimen Altay tilderinin` genetikaliq baylanisin onan artiq bolmasa, kem emes degen pikirdi aytadi.

B.Ya.Vladimirtsev bwl tilderdin` genetikaliq jaqtan baylanisin minanday sxema arqili ko`rsetedi. Tyurkologtardin` basim ko`pshiligi o`zderinin` klassifikatsiyasinda tu`rki tilderi gàna qamtidi.

Bwlardin` keybireuleri gìlimi negizde jasalmagàni bilay twrsin, tu`rki tilderinin` o`zi de toliq atalmaydi.

Abel` Remyuza 1820 jili jazgàn jwmisinda tu`rki tilderin minaday gruppalargà bo`lgen: 1) Yakut gruppasi (yakut tili) 2) Wygìr gruppasi (wygìr, shagàtay, tu`rikmen tilderi) 3) Nogày gruppasi (tatar tili) 4) Qirgìz gruppasi (qirgìz, qazaq tilderi) 5) Tu`rik gruppasi (chuvash tili) Abel` Remyuza bwl klassifikatsiyagà qosimsha keybir mag`lwmattar bergen, tu`rki tilinde

so`yleytin xaliqtardin` twratin territoriyasin atagàn. Bwl klassifikatsiya toliq emes, onin` u`stine gìlimi negizde berilmegendigi sezilip twr.

Akademik V.V.Radlovtin` klassifikatsiyasi tu`rki tilderinin` o`zgesheligin esepke aladi. V.V.Radlov tu`rki tilderin to`mendegi gruppalargà bo`ledi:

1) Shigìs gruppa (altay, shor, xakas, tuva, wygìr t.b. tilder) 2) Batis gruppa (qirgìz, qazaq, qaraqalpaq, tatar, bashqwrt tilderi) 3) Orta Aziya gruppasi (wygìr, o`zbek tilderi) 4) Tu`stik gruppa (tu`rikmen, azerbayjan, tu`rik tilderi) Bwgàn qosimsha V.V.Radlov bwl tilderdin` fonetkaliq o`zgeshelikterine toqtagàn, al etnikaliq

jagìn esepke almagàn. Vamberi klassifikatsiyasi to`mendegi u`sh gruppadan twradi: 1) Tu`stik-Sibir gruppasi 2) Shigìs-tu`rki tilderi gruppasi (wygìr, o`zbek, qazaq, qirgìz) 3) Aralas gruppa (bashqwrt, tatar, nogày t.b.) Vamberi barliq tu`rki tilderin jalpi tu`rki tilinin dialektisi dep qaraydi. Professor N.F.Katanov tu`rki tilderine etnografiyaliq sholu jasay kelip, to`rt gruppagà bo`ledi. Bwl

klassifikatsiya a`rbir tu`rki tilderinin` o`zgesheligin esepke almaydi. Onin` u`stine keybir tu`rki tilderi atalmay qalgàn.

Akademik F.Korshtin` klassifikatsiyasi tu`rki tilderinin` fonetikaliq ja`ne morfologiyaliq o`zgesheligin esepke alip, olardin` tildik materialin taldau negizinde jasalgàn. Ol tu`rki tilderin to`mendegi to`rt gruppagà bo`ledi:

1) Coltu`stik gruppasi (geografiyaliq belgilerine qarap bwgàn: qwmiq, nogày, tatar, bashqwrt, chuvash t.b. tilderdi kirgizgen)

2) Shigìs gruppa-polovets (qwman, qipshaq), eski o`zbek (shagàtay), wygìr, orxon, karagas siyaqti tilder);

3) Batis gruppa (tu`rik, azerbayjan, tu`rkimen tilderi) 4) Aralas gruppa (soltu`stik altayliqtar, chuvash, yakut tilderi) Akademik A.Samaylovichtin` klassifikatsiyasi tu`rki tilderinin` lingvistikaliq o`zgesheligin esepke

aladi. Tu`rki tilderinin` tarixi men etnografiyasin zertteude ko`rnekti orin algàn. XIX gàsirdagì oris

gàlimi N.A.Aristov bolip esepteledi. Ol tu`rki tilderinde so`yleytin xaliqtardin` Altay, Mon`gòl jerinen qazaq dalalarina o`terinde ba`ri aralasip, bir-birimen tigìz qarim-qatinasta bolgàn dep eseptep, to`mendegi rulardin` tu`rki xaliqtarinin` qaliptasuina wyitqi bolgàndigìn ko`rsetedi: qan`li, qipshaq, dulat, alshin, argìn, nayman, kerey, qirgìz, saxa nemese yakut, to`le, tu`rk-tu`kyu, qarlwq t.b.

Professor V.A.Bogorodskiy tu`rki tilderin klassifikatsiyalagànda, oni territoriyaliq ornalasuin esepke alip, a`rbir tildin` geografiyaliq jag`dayina qaragàn. V.A.Bogorodskiydin` klassifikatsiyasi to`mendegishe:

1. Soltu`stik-Shigìs gruppa (yakut, karagas, tuva tilderi) 2. Xakas (abakan) gruppasi (xakas tili) 3. Altay gruppasi (altay tili) 4. Batis-Sibir gruppasi. 5. Volgaliq-Oraldiq gruppa (tatar, bashqwrt tilderi) 6. Orta Aziyaliq gruppa (wygìr, qazaq, qirgìz, o`zbek, qaraqalpaq tilderi) 7. Tu`stik-batis (tu`stik) gruppa (tu`rikmen, azerbayjan, qwmiq, gagauz, tu`rik tilderi) Ataqti tyurkolog S.E.Malov tu`rki tilderinin` eski jazba estelikterin zerttep, olardin` tarixin, bir-

birimen qarim-qatinasin, fonetikaliq o`zgeristerin salistira kelip, shigìs tu`rki tilderinin` batis tu`rki tilderine qaragànda, eski elementterdi ko`p saqtagàndigìn da`leldeydi. Bwringì bolgàn klassifikatsiyalargà qaragànda, S.E.Malov ko`binshe dibistardin` o`zgesheligin esepke aladi. S.E.Malov barliq tu`rki tilderin en` ko`ne, ko`ne, janà, en` janà dep negizgi to`rt gruppagà bo`ledi.

a) En` ko`ne tilder: bulgar tili, wygìr (sari wygìr) tili, chuvash tili, yakut tili.

a`) Ko`ne tu`rki tilderi: «ogùz» (eski runikaliq jazba tu`rki estelikterinin` tili), tofalar tili, tuva tili, wygìr (eski wygìr jazba estelikterinin` tili), xakas tili, shor tili.

b) Janà tu`rki tilderi: azerbayjan tili, gagauz tili, qwman tili, qipshaq tili, pecheneg tili, polovets tili, salar tili, tu`rki tili, tu`rkmen tili, wygìr tili (Qitaydagì nemese Shigìs Tu`rkstan tili dep atalatin), o`zbek tili, shagàtay tili, chulim tili)

v) En` janà tu`rki tilderi: bashqwrt tili, qazaq tili, qaraqalpaq tili, qirgìz tili, qwmiq tili, nogay tili, oyrat tili, tatar tili (qazan, qasim, misher, batis-sibirlik), (chuvash), (yakut).

Professor N.A.Baskakov qwrastirgàn klassifikatsiya tu`rki tilderinin` en` toliq ja`ne tarixi daùirlerin esepke aludin` na`tijesinde jasalgàn bolip esepteledi. N.A.Baskakov tu`rki tilderinin` fonetikaliq, morfologiyaliq o`zgesheligin aniqtaytin ken` ko`lemdegi til materialdarin zerttep, oni tarixi jag`daylarimen baylanistiradi. Osinin` na`tijesinde barliq tu`rki tilderin u`lken eki bo`limge bo`ledi: batis xun ja`ne shigìs xun bwtagì.

Batis xun bwtagì:

I. Bulgar gruppasi. Eski tilderden: 1) bulgar tili, 2) xazar tili, Qazirgi tilden: 3) chuvash tili. II. Ogùz gruppasi. 1. Ogùz-tu`rkmen podgruppasi. Ko`ne tilden: 1) X-XI gàsirdagì og`wz tili (Maxmud Qashqari

tili). Qa`zirgi tilden: 2) tu`rkmen tili, 3) truxmen tili. 2. Ogùz-bulgar podgruppasi. Ko`ne tilderden: 1)pecheneg tili, 2) uzdar tili 3)gagauz tili. 3. Ogùz-sel`djuk podgruppasi. Ko`ne tilderden: 1) sel`djuk tili, eski osman (tu`rik tili). Qa`zirgi

tilderden: 3) azerbayjan tili, 4) tu`rik (osman)tili. III. Qipshaq gruppasi

1. Qipshaq-ogùz (polovets) podgruppasi. Ko`ne tilderden: 1) qipshaq (kuman nemese polovets). Qa`zirgi tilderden: 2) qarayim tili, 3) qwmiq tili, 4) qarashay-balkar, 5) qirim-tatar tili.

2) Qipshaq- bulgar podgruppasi. Ko`ne tilderden: 1) Orta gàsirdagì batis altin orda tili. Qa`zirgi tilderden: 2)tatar tili, 3) bashqwrt tili.

3. Qipshaq-nogày podgruppasi. Bwl gruppagà qa`zirgi tilderden: 1) nogày, 2) qaraqalpaq, 3) qazaq tili.

IV. Qarlwq gruppasi. 1) Qarlwq-wygìr podgruppasi. Ko`ne tilderden: 1) qarlwq-xorezm, 2) shigìs altin orda tili, 3) ko`ne

o`zbek tili. Qa`zirgi tilderden: 4) o`zbek tili (qipshaq dialektilerin qospagànda), 5) janà wygìr tili (barliq dialektilerimen qosa).

B. Shigìs xun bwtagì

I. Wygìr-ogùz gruppasi. 1. Wygìr-tukyu podgruppasi. Eski tilderden: 1) orxon jazuindagì eski ogùz (tukyu) tili. 2) eski

wygìr tili. Qa`zirgi tilderden: 3) tuva tili, 4)tofalar (karagas) tili. 2. Yakut podgruppasi. Qa`zirgi tilden - yakut tili. 3. Xakas podgruppasi. Qa`zirgi tilderden: 1) xakas tili (barliq dialektilerimen), 2) qamasin tili, 3)

shor tili, 4) kyuerix tili, 5) altay tili. II. Qirgìz-qipshaq gruppasi. Eski tilden: 1) eski qirgìz tili. Qa`zirgi tilderden: 1) qirgìz tili, 2) altay

tili. Bwl klassifikatsiyalar ko`pshiliginde Orta Aziya men Qazaqstan xaliqtarinin` tarixi ja`ne ogàn

baylanisti tildik o`zgesheligin esepke algàn.

Orta Aziyadagì tu`rki tilder

j o s p a r i

1. Dibistiq ju`yesi 2. Leksikaliq qwrami 3. Grammatikaliq qwrilisi 4. Qoritindi Payd. a`debietter 1. M.Tomanov «Tu`rki tilderinin` salistirmali grammatikasi» 2. A.N.Kononov « Grammatika sovremennogo turetskogo literaturnogo yazika» M. 1956 g. 3. S.Isaev «Qazaq a`debi tilinin` damui» Almati 1973 j. 4. A`.Qwrishjanov, M.Tomanov»Orxon-Enisey eskertkishterinin` zertteu tarixi men grammatikaliq ocherkter» Almati 1966 j. 5. ”.Aydarov, A`.Qwrmanjanov «Ko`ne tu`rki jazba eskertkishterinin` tili» Almati 1961 jil

Qaraqalpaq tili

Qazan revolyutsiyasina deyingi zertteulerde qaraqalpaq tili turali aytarliqtay mag`lwmattar

kezdespeydi. Tek qana tu`rki tilderinin` klassifikatsiyasina baylanisti qaraqalpaq tilinin` ati atalgànmen, tu`rki tilderinin` ishinde ol bir gruppadan ekinshi gruppagà ko`ship, ko`bine qaraqalpaq tilinin` algàn orni gìlmi negizde tura da kelmeydi. Bwni tu`rki tilderinin` klassifikatsiyasinan bayqaugà bolmaydi. Abel` Remyuza qaraqalpaq tilin atamaydi, al V.V.Radlov oni batis gruppagà palmblad nogày gruppasina, Baldi qaraqalpaq tilin bashqwrt, mesher tilimen birge qipshaq gruppasina jatqizadi. Qaraqalpaq tili boyinsha algàsh ma`limet bergen-N.Vamberi. Ol qaraqalpaq, qazaq, o`zbek tilderinin` birneshe so`zderin alip, ondagì dibis o`zgeshelikterin salistirip tekseredi. 1903 jili prof. P.M.Melioranskiydin` sha`kirti, Sant-Peterburg universitetinin` shigìs fakul`tetinin` studenti I.A.Belyaev No`kiste, Shimbayda bolip, Edige, Qobilandi dastandarin jazip aladi, qaraqalpaqtin` rulari boyinsha materialdar jinaydi.

Qaraqalpaq tilinin` zerttelui tek Qazan revolyutsiyasinan keyin bastaladi. Ol ataqti tyurkologtar S.E.Malov pen N.A.Baskakovtin` esimderimen baylanisti. Qaraqalpaq tili jo`ninde E.D.Polivanovtin`, A.K.Borovkovtin`, V.V.Reshetovtin` da bagàli en`bekteri bar. Shetelde qaraqalpaq tiline arnalgàn Karl Mengestin` de grammatikasi bar. Osilarmen bir qatarda qaraqalpaq tilin algàshqi zertteushilerden N.Daùqaraevtin`, K.Ubaydullaevtin`, K.Ayimbetovtin`, A.Qidirbaevtardin` attari ataladi. Qa`zir qaraqalpaq tilinin` alfaviti men orfografiyasi da, fonetikaliq sistemasi, grammatikasi, leksikasi, tarixi men dialektologiyasi, stilistikasi men til ma`denieti de zerttelude.

Qaraqalpaq tili qipshaq gruppasinin` ishinde nogày men qazaq tiline, al Orta Aziya tu`rki tilderinin` ishinde qazaq tiline jaqin. Degenmen bwl eki tildi salistirip qarasaq, qaraqalpaq tiline og`wz, qarlu`q tilderinin` a`serleri tigendigi seziledi. Qaraqalpaq tilinde so`z basinda qoldanilatin g, g`, d wyan` dauissizdari tu`rkimen tiline jaqindatadi. Misaldar keltireyik: gebeje(kebeje), gedey(kedey), gedergi (kedergi), gezek (kezek), geude (keude), gu`dik (ku`dik), gàz(qaz), gàyrat(qayrat), gà`rejet (qa`rejet) t.b. sol siyaqti qaraqalpaq tiline tu`rkimen tilinen biraz so`zder de kirgen: den`gene (den`gene), degishme) degishpe, derkar) da`rka`r, a`ndishe (a`ndishe) t.b.

Bunday so`zder sol erte kezderdegi-xorezm daùirinde og`wzdarmen qarim-qatinastin` tilde qalgàn tarixi izder bolip esepteledi. Al o`zbek tilinin` a`seri sayasi a`leumettik, ekonomikaliq, ma`deni baylanistar na`tijesinde tiip, fonetikaliq, leksikaliq keybir o`zgerister seziledi.

Qaraqalpaq tilin qazaq tilimen salistirgànda tagì da ko`zge tu`setin keybir grammatikaliq kategoriyalardin` o`zgerisi-ko`ptik jalgàu -lar, -ler tu`rinde keledi,etistiktin` keler shaq formasi a-jaq, e-jaq affiksterin qosip aladi. Bwl jag`day fonetikaliq o`zgeristi eseptemey qaraqalpaq tilin o`zbek, tu`rkimen, wygìr tilderine jaqindatadi. Misali, kitap-lar, qiz-lar, ko`l-ler, sho`p-ler.

Bunday o`zgeshelikter qaraqalpaq tiline ta`n bolgànmen, basqa tildermen, a`sirese en` jaqin dep eseptelgen qazaq tilimen salistirgànda seziledi.

Qazaq tilinde: Qaraqalpaq tilinde:

Men oqushimin Men oqiwshiman Sen oqushisin` Sen oqiwshisan` Ol oqushi Ol oqiwshi Al Orta Aziya men Qazaqstan tilderinin` ishinde esimdiktin` baris septiginde magàn, sagàn, ogàn

bolip qoldanui tek qazaq pen qaraqalpaq tilinde saqtalgàn. Al Orxon-enisey eskertkishterinde onan son`gì orta gàsir a`debiet tilderinde de bwl jag`day kezdespeydi.

Basqa tilderdi salistirip qarayiq: o`zbek tilinde menga, senga, unga wygìr tilinde manà, sanà, unin`ga qirgìz tilinde maga, saga, aga tu`rkimen tilinde manà, sanà, onà Osimen qatar, qaraqalpaq tili jalpi tu`rki tlderine ortaq bolgàn leksikasi men grammatikaliq

qwrilisin saqtap qalgàn. Tilde keyde seziletin o`zgerister bolsa, olardin` o`zinin` damu zan`diligì bar. Bwl jag`day genetikaliq baylanistari bar tilderdi keyde o`te jaqindatadi, keyde azdap alistatadi. Demek, mwnday zan`diliqtin` damu joldarin sol til jasagàn ortaliqtan, tarixi qarim-qatinastan izdeu kerek.

Qirgìz tili

Qirgìz tilin Abel` Remyuza qirgìz gruppasi dep atap, ogàn qazaq tilin qosadi, al V.A.Bogorodskiy o`z klassifikatsiyasinda geografiyaliq jag`daydi esepke alip, qirgìz tilin qa`zirgi Orta Aziya tilderinin` qatarina qaraydi. S.E.Malov qirgìz tilin altay tilimen birge qirgìz-qipshaq gruppasina jatqizadi. Shininda da, qirgìz tilimen altay tilderin basqa tu`rki tilimen sali stirgànda, leksika-grammatikaliq, fonetikaliq jaqtan o`zderinin` wqsastigì aniqtaladi. Bwnin` u`stine qirgìzdar tarixi jaqtan tu`rikterdin` tuquy qagànati ja`ne wygìr taypaliq odagìmen de baylanisti bolgàn. Bunday tarixi jag`daylar qirgìz tilinde de o`z izin so`zsiz qaldirgàn. Onin` qirgìz tilinin` fonetikaliq qwramin, leksika-grammatikaliq qwrilisin tarixi salistiru ta`silderimen zertteudin` na`tijesinde gàna bayqaugà bolatindigìn ko`remiz. Sondiqtan qirgìz tili-Orta Aziya tilderinin` ishinde altay tiline jaqin, eski enisey jazba eskerkishterine tikeley qatisi bar eski qirgìz tilinin` keybir o`zgesheligin o`zine sinìrgen til. Bwl tarixi jag`daylar qirgìz tilin basqa altay tilderimen, atap aytqanda, xakas, tuva, yakut sonimen qatar ko`rshi otirgàn mon`gòl, tungus, manjur tilderimen de baylanisti tu`sken. Bwl jag`daylar qirgìz tilin jalpi Orta Aziya tilderimen, sonin` ishinde qipshaq gruppasina jatatin qazaq, qaraqalpaq tilderimen salistirgànda bayqaladi. So`ytip, qirgìz tili altay tilimen birigip, qirgìz-altay gruppasin tu`zui de orindi.Qirgìz ben altay tilderindegi son`gì sozilma dauistilar birdey qoldaniladi: aa, ee, oò`, ,uu, ii bolip aytiladi.

Sol siyaqti erin u`ndestik zanì so`zdin` barliq buindarinda saqtaladi: alt: qirg. - tokum, qazaqsha toqim. alt. qirg-to`lo`, qazaqsha to`le. Bwl siyaqti jaqindiq qirgìz ben altay tilinin` grammatikaliq qwrilisinda da bayqaladi. Qirgìzdardin` Orta Aziyada qonistanuina baylanisti leksikaliq qwramina arab, parsi, o`zbek so`zderi

de kirgen. Bwl altay tilderine ta`n emes. Qirgìz tili teristik ja`ne tu`stik bolip eki dialektige bo`linedi.

O`zbek tili

O`zbekter Orta Aziyada jasap kele jatqan eski xaliqtardin` qatarina kiredi. V.V.Radlov o`zbek tilin wygìr tilimen bir qatarda Orta Aziya gruppasina jatqizsa, F.Korsh shigìs

gruppa dep bo`lip, o`zbek tilin polovets wygìr, orxon, karagas tilderimen birge eski o`zbek tili dep qaraydi. V.A.Bogorodskiy Orta Aziyadagì basqa tildermen birge oni Orta Aziya gruppasina S.E Malov janà tilder qatarina, al N.A.Baskakov karlug-wygìr podgruppasin eski tilder dep, ogàn karluk-xorezm, altin orda eski o`zbek tilin, al qazirgilerine o`zbek, wygìr tilderin jatqizadi.

O`zbek tili-Orta Aziyadagì eski til, ol-iran tilinde so`yleytin xorezdiktermen, sagdiylerdin`, saqtardin` tu`rki qauimdarimen aralasqan. Onin` u`stine o`zbek tili parsi-ta`jik xaliqtarimen de tigìz baylanista bolgàn. O`zbek tilinde qipshaq, ogùz tilderinin` de izi saqtalgàn. Bwni o`zbek lingvisteri qipshaq, ogùz dialektilerin zertteu ma`selesindegi o`te ko`p materialdarinan ko`ruge boladi.

O`zbek tili eski jazba mwralargà bay. Sovet daùirinde bwl eskertkishter zerttelip, o`zbek tilinin` tarixi boyinsha o`te ko`ptegen mag`lwmattar berude. Osinin` na`tijesinde O`zbekstan “ilimdar akademiyasinin` Til ja`ne a`debiet institutinin` til tarixi sektori o`zbek tilinin` tarixi grammatikasin jasau jolinda jwmis istep jatir.

Wygìr tili

Birinshi ret ko`ne wygìr eskertkishterin til gìlimina engizgen V.V.Radlov bolip esepteledi. V.V.Radlov ko`ne wygìr jazba eskertkishterinin` transkriptsiyasin, tekstin` audarmasin, kommentariyasin, fonetikaliq o`zgeshelikterin, alfavitin zerttegen. V.V.Radlovtin` sha`kirti S.E.Malov o`z wstazinin` isin odan a`ri jalgàstirip, wygìr tilinin` eskertkishterinin`, zan` dokumentterinin` janà tabilgàn birneshe nwsqalarin zerttedi. Olardin` tiline fonotikaliq, grammatikaliq taldaular jasadi, tarixi ja`ne geografiyaliq jag`daygà baylanisti o`zgeshelikterin ko`rsetti.

Eski wygìr tili men qa`zirgi wygìr tilinin` arasinda biraz ayirmashiliqtar bar. Oni V-IX gàsirlardagì eski wygìr jazba estelikterinen aniq ko`ruge boladi. Bwl jazba estelikter wygìr tilinin` Ortaliq Aziya elderinin` ma`deni baylanis tili bolgàndigì ko`rsetedi.

Soltu`stik dialektilerdin` negizinde wygìrlardin` a`debi tili, al tu`stik dialektilerdin` negizinde sin`tszyandagì wygìrlardin` tli qaliptasqan. U`ygìrlardin` tili fonetikasi, grammatikasi, leksikasi, tarixi, dialektologiyasi zerttelindi. Qa`zir Qazaqstan “ilim akademiyasinin` Til bilimi institutinda wygìr tilinin` bo`limi bar, bwl bo`lim wygìr tilinin` fonetikasin, leksikasin, grammatikasin, til tarixin, dialektologiyasin zertteumen qatar, wygìr tili boyinsha kadrlar dayarlau ma`selesinde biraz jwmistar isteldi.

Eski wygìr tili ko`ne eskertkishterge bay. Wygìr alfavitimen jazilgàn ko`ptegen eskertkishter tek qana wygìrlargà tiisti bolip qoymay, barliq tu`rki tektes xaliqtardin` mwralari bolip esepteledi. Janà wygìr tili men o`zbek tili bir-birine jaqin, bwl eki til de orta gàsir a`debietterinde, karaxanidi memleketi daùirinde sheshushi orin algàn. Wygìr xalqinin` tarixi da o`zbek xalqimen tigìz baylanisti. Osigàn qaramastan wygìr tilinin` o`zine ta`n tildik o`zgeshelikteri bar. Ol a`sirese o`zbek tili men wygìr tilinin` leksikaliq, grammatikaliq qwrilisin salistirip zerttegende gàna seziledi.

Tu`rikmen tili

Tu`rikmen tili de Qazan to`n`kerisine deyin aytarliqtay zerttelgen emes. O`ytkeni tu`rikmen tilinin`

fonetikasi, grammatikasi yaki dialektologiyasi boyinsha arnayi zerttelgen en`bekter joqtin` qasinda. Tu`rikmen tili boyinsha keybir zertteuler bola qoygànda da, olardin` ko`pshiligi basqa tu`rki tilderine-kavkaz, qirim, tu`rik tilderine-baylanisti, nemese kezdeysoq praktikaliq basshiliq u`shin qisqa tekster, keybir a`debi mwralargà baylanisti gàna aytilgàn pikirler bolip kezdesedi. Osilardin` ishinde birinshi ret baspada jariq ko`rgen tu`rikmen tiline baylanisti I.A.Belyaevtin` grammatikasi men orissha-tu`rikmenshe so`zdigi. Osimen qatar akademik A.N.Samoylovichtin` tu`rikmen tili jo`ninde jazgàn en`bekterin gàna ataugà boladi.

Jalpi algànda, til gìlimi Tu`rkmenstanda Qazan revolyutsiyasinan keyin zerttele bastadi. Tu`rikmen tilinin` alfavitimen orfografiyasin zertteumen qatar til biliminin` negizgi problemalarin belgileu ku`n ta`rtibine qoyildi. Na`tijede tu`rikmen tilinin` fonetikasi, leksikasi, grammatikasi, tarixi men dialektologiyasi zerttelip, belgili bir sistemagà tu`sti.

Qa`zirgi tu`rikmen tilinin` qay ma`selesi bolsa da gìlimi negizde zerttelip, o`rkendegen o`z xalqi u`shin qizmet etude. Bwgàn misal retinde to`medegi birneshe en`bekterdi ataugà jetkilikti. Tu`rikmen tilinin` leksikasi boyinsha «Tu`rkmenche-ruscha so`zluk», «Ruscha-tu`rkmenche so`zlik», «Tu`rkmen dilinin` orfografik so`zlu`gu`», «Tu`rkmenche -ruscha so`zlu`k».

Tu`rikmen tilinin` gìlimi grammatikalarinan «Xa`zirki zaman turkmen dili» siyaqti ko`ptegen en`bekterdi ataugà boladi. Bwlardan basqa gìlimi negizde jazilgàn monografiyaliq zertteuler de az emes.

Tarixi derekterdi ko`zden o`tkersek, og`wz-tu`rikmen tili erte kezderden-aq a`debi mwralargà bay. Bwl a`sirese Xorezm daùirinde o`rkendegen. Ko`ptegen basqa tu`rki tilderine de a`serin tigizgen. Bwl jag`day qa`zirgi o`zbek tilinin` xorezm dialektilerin, qaraqalpaq tilderin tu`rikmen tilimen salistirip zerttegende jaqsi seziledi.

Tu`rki tilderindegi ko`ptik, taùeldik kategoriyala ri

j o s p a r i

1. Zat esimnin` ko`ptik kategoriyasi 2. Taùeldik kategoriyasi 3. Qoritindi

Payd. a`debietter

1. M.Tomanov «Tu`rki tilderinin` salistirmali grammatikasi» 2. A.N.Kononov « Grammatika sovremennogo turetskogo literaturnogo yazika» M. 1956 g. 3. S.Isaev «Qazaq a`debi tilinin` damui» Almati 1973 j. 4. A`.Qwrishjanov, M.Tomanov»Orxon-Enisey eskertkishterinin` zertteu tarixi men grammatikaliq ocherkter» Almati 1966 j. 5. ”.Aydarov, A`.Qwrmanjanov «Ko`ne tu`rki jazba eskertkishterinin` tili» Almati 1961 jil. qazaqsha: -lar, -ler, -tar, -ter, -dar, -der; Qarqalpaqsha: -lar; -ler Qirgìzsha; -lar, -ler, -lor, -lo`r, -tar, -ter, -tor, -to`r, -dar, -der, -dor, do`r: O`zbekshe; -lar; Wygìrsha; -lar, - la`r; Tu`rikmenshe;- lar, -ler; Misaldar: To`reler amalsizdan tan`dau bergende Saliqa qwrigìn er jetip qalgàn qaynisi-Jaqipgà salgàn. Qaraqalpaq tilinde: Men jigitlerdi ayirip aytqanda Ulmekennin` keuline tiydime dep oyladim. Qirgìz tilinde: Kecha betonchilar xaydab yubargandan keyin, shu erga quyichgan ekan. Wygìr tilinde: Balilar ach. O`yda` bir chishla`m nan yoq. Tu`rikmen tilinde: Iki yuze golay shadiyan chagalar pavilònlardan chikip, sport maydanchasina

barayarlar. Keybir jag`daylarda ko`ptik jalgàulari aytushinin` qwrmet-izzetin bildiru u`shin jeke magìnadagì

zat esimge qosiladi: -Oyinglar yaxshimi? Adanglar yaxshimi? Qazaq tilinde: -Apan`dar jaqsi ma ? Agàn`dar jaqsi ma ?

Taùeldik jalgàui

Taùeldik jalgàui qaraqalpaq tilinde menshikleu, qirgìz tilinde taandiq, o`zbek tilinde egalik, wygìr

tilinde egilik, tu`rikmen tilinde yo`n`keme kategoriyasi bolip ataladi. Bwl salistirilgàn tilderdin` barligìnda zat esimnin` taùeldik wgìmdi bildirui ja`ne jasalu ta`silderi bir-birine o`te jaqin, ba`rinde de belgili bir zattin` ielenushi u`sh jaqtin` birine tiisti ekendigin bildiretin kategoriya bolip esepteledi.

Tu`rki tilderinde taùeldik wgìmdi bildiretin jwrnaqtar erte kezden-aq qoldanilgàn. XI gàsirdin` jazba eskertkishterinde zat esimder I-II-III jaq taùeldik jalgàularimen aytilgàndigìn ko`ruge boladi: yulim (jolim), suzim (so`zim), yuzum (ju`zim), suchitti suzi xam sevitti uzi.

Mwnday misaldardi V-VIII gàsirdin` jazba mwralarinda da ko`ptep kezdestiruge boladi. Tu`rki tilderinde zat esimderdin` taùeldik forma arqili baylanisui u`sh tu`rli ta`silmen beriledi: 1.

Morfologiyaliq ta`sil-taùeldik magìna bildiretin jwrnaqtar arqili: 2.Sintaksistik ta`sil-ilik septiginde twrgàn, tek jikteu esimdigi arqili: 3. Morfologiyaliq ja`ne sintaksistik ta`sildin` birigui arqili.

Zat esimder morfologiyaliq ta`sil arqili baylanisqanda, ogàn taùeldik jalgàulari qosiladi da, menshiktelushi zatin` belgili bir jaqqa taùeldi ekendigin ko`rsetedi. Bwl jag`dayda algàshqi ielenushi formagà ilik jalgàui qosilip aytilui shart emes.

Jalpi algànda, taùeldik magìnani sintaksistik ta`silmen jasauda, a`r tilde a`r tu`rli ko`zqaras barligì bayqaladi. Degenmen keybir tilder u`shin sharttti dep eseptep misaldardi salistirip ko`reyik.

Qazaq tili: bizdin` kitap, bizdin` bala, bizdin` el, sizdin` uy. Qaraqalpaq tili: bizin` kitap, bizin` bala, sizin` el, sizin` uy. Qirgìz tili: bizdin` kitap, bizdin` bala, sizdin` el, sizdin` u`y. O`zbek tili: bizning kitob, bizning bola, sizning el. Wygìr tili: biznin` kitap, biznin` bala, sizin` el, siznin` o`y. Taùeldi wgìmdi bildirudin` tagì bir ta`sili-aralas ta`sil, bolmasa morfologiya men sintaksistik

ta`silderdin` biriguinen jasalgàndigìn ko`remiz. Bwl jag`dayda aniqtaushi so`z ilik septiginde twradi da, aniqtalushi zat esim taùeldik jalgàudi qosip aladi: kolxozdin` klubi, bizdin` mektebimiz, olardin`

ko`rshileri t.b. Bwlardan basqa da taùeldeu wgìm tudiratin -niki, -diki, -tiki jwrnagì tarixi jaqtan ilik septiginin` jalgàularina -ki, -qi, -gì, -gi jwrnagì qosilip payda bolgàn.

So`z jasaliw (4 saat)

So`z jasaliw termini til biliminde eki ma`nide qollaniladi: 1) tildegi burinnan bar

so`zlerdin` tiykarinda janà so`zlerdin` jasaliw protsesi; 2) til biliminin` so`zlerdin` jasaliw

sistemasin izertleytugìn ayiriqsha tarawi.

Son`gì jillargà deyin rus til biliminde, sonday-aq, tyurkologiyada da so`z jasaliw

morfologiyada u`yreniletugìn edi, yag`niy so`z jasaliw morfologiyaliq qubilis sipatinda qaralip

keldi. Bugàn do`rendi so`zlerdin` ko`pshilik bo`legi affiksler ja`rdeminde jasalgàn so`zler

bolgàni, so`z jasawdin` tiykargì usili affiksatsiya usili bolip, bunda do`retiwshi material

sipatinda morfemanin` qollaniliwi, morfemani morfologiyaliq birlik dep qarawi sebep boldi.

Son`gì jillari bul qubilislar terenìrek izertlenip, so`z jasaliw til biliminin` o`zine ta`n ayiriqsha

izertlew obèktine iye bolgàn taraw ekenligi da`lillendi. Morfologiya - so`z shaqaplarina ta`n

grammatikaliq kategoriyalar ha`m grammatikaliq formalardi izertleytugìn taraw. Sonliqtan so`z

jasaliwdi morfologiya bo`limine kirgiziw mu`mkin emes.

Keyingi waqitlarda morfema tek morfologiyaliq birlikten ibarat emesligi da`lillendi.

Morfemalardin` belgili bir tiplerinin` tek ma`ni ha`m funktsiyalari gàna morfologiyada, al

olardin` ayirim tipleri bolsa so`z jasaliwda u`yreniledi. Morfema menen baylanisli bolgàn

uliwma ma`seleler morfemika dep atalatugìn bo`limde izertlenedi. Bul ma`selelerdi grammatika

menen baylanistiriwgà bolmaydi, olar grammatikaliq qubilislar emes. Morfemikani til

biliminin` morfemalar menen baylanisli uliwma ma`selelerdi izertleytugìn o`z aldina bo`lek

tarawi dep qaraw duris ha`m maqsetke muwapiq. Ma`selen, jumisshilarimizgà. Morfemaliq

analizde bul so`z ma`nili en` kishi bo`leklerge - (morfemalargà) bo`linedi: jumis-shi-lari-miz-

gà. Bul morfemalar so`zdin` morfemaliq strukturasin payda etedi. Morfemaliq strukturada,

morfemalardin` sani qansha boliwina qaramastan, eki til birligi pariqlanadi: 1) tu`bir morfema

ha`m 2) affikslik morfema. Morfemikada so`z strukturasindagì bul birlikler, olardin` struktura,

ma`ni, waziypa ha`m basqa tu`rleri, o`zgeshelikleri u`yreniledi. Morfemalardin` so`z jasaliw

ha`m forma jasaliwgà baylanisli ta`repleri morfemikanin` obèktine kirmeydi. Ma`selen,

morfemikada affikslerdin` so`z jasawshi ha`m forma jasawshi tu`rleri bar ekenligi aytiladi, biraq

olardin` ma`nileri, qanday so`z yamasa forma jasawi analizlenbeydi.

Demek, morfemikada morfemanin` barliq tu`ri u`yreniledi. So`z jasaliwda tek so`z

jasawshi, leksema payda etiwshi affiksler, al morfologiyada (forma jasawda) bolsa tek forma

jasawshi affiksler ha`m so`z formasi menen baylanisli qubilislar u`yreniledi.

Tildegi do`rendi so`zler bir nizamliliqlargà tiykarlanip, ha`r qiyli so`z jasaw usillari

arqali ju`zege keledi.

Tu`rkiy tillerde so`z jasawdin` affiksatsiya (tu`bir so`zge so`z jasawshi affikslerdin`

jalgàniwi), kompozitsiya (so`zlerdin` o`z ara dizbeklesiwi, juplasiwi, birigiwi), leksika-

semantikaliq (so`zlerdin` tek ma`nisinin` o`zgeriwi) usillari paydalaniladi.

So`z jasaw usillarinin` ishinde en` eski ha`m o`nimli usillardin` biri - affiksatsiya usili.

Tu`bir so`zge so`z jasawshi affikslerdin` jalgàniwi arqali janà ma`nidegi so`zdin` payda boliwi

so`z jasawdin` affiksatsiya usili dep ataladi. Bul usil tildin` so`zlik quraminin` janà so`zler

menen toliqtiriliwinda tiykargì orindi iyeleydi.

Affiksatsiya usili arqali atliqlar, kelbetlikler, feyiller ha`m ra`wishler jasaladi. Bul so`z

shaqaplarinin` ha`r birinin` arnawli so`z jasawshi affiksleri boladi.

Atliqtin` jasaliwi

Atliqlardin` jasaliwinda to`mendegi affiksler o`nimli qollaniladi:

1. -shi//-shi, -chi//-chi affiksi. Bul affiks barliq tu`rkiy tillerde erte da`wirlerden berli

kiyatirgàn o`nimli affikslerdin` birinen esaplanadi. Onin` ja`rdeminde ha`r tu`rli ma`nidegi

atliqlar jasaladi.

a) belgili bir ka`sip penen shugìllaniwshi adamdi bildiredi: baliqshi, dilchi, malchi,

etikshi ha`m t.b.

b) adamnin` qanday da bir unamli yamasa unamsiz qiliqlarin, qa`siyetlerin, minez-qulqin

an`latadi: o`tirikshi.

v) belgili bir territoriyada jasawshi adamlardi bildiredi: kegeylishi, xojelishi.

g) belgili bir siyasiy agìmnin`, ha`rekettin`, sho`lkemnin`, ideyanin` ta`repdarin

an`latadi.

N.A.Baskakov ha`m A.N.Kononov -shi//-shi affiksin -shil (oyshil) affiksi menen tu`birles

dep esaplaydi.

2. -liq//-lik, -luq/-lu`k, -tiq//-tik affiksi. Bul affiks, tiykarinan, atliq, kelbetlik, sanliq ha`m

ra`wishlerden ha`r qiyli abstrakt ma`nidegi atliqlardi jasaydi. Geyde ol arqali konkret atliqlar da

jasaladi: bazarliq.

3. -shiliq//-shilik, -chilik affiks. Bul affiks - -shi//-shi ha`m -liq//-lik affikslerinin`

birigiwinen payda bolgàn qospa affiks. Ol ha`r qiyli tarawdagì ka`siplerdin` atamalarin ha`m

abstrakt ma`nidegi atamalardi jasawda o`nimli affiks esaplanadi.

4. -kesh affiks. Bul affiks a`dette parsi-ta`jik tillerinen kirgen so`zlerdin` quraminda

o`tken. Ol uliwma bildiretugìn ma`nilerine qaray eki tu`rge bo`linedi:

a) konkret zatti bildiriwshi leksemalargà jalgànip, sol zatti jetistiriwshi adamdi bildiredi;

b) abstrakt atliqlargà jalgànip, tiykardan an`latilgàn jumisti orinlawshi (islewshi), sol

jumis penen shugìllaniwshi adamdi an`latadi.

v) belgili bir qa`siyetke iye adamdi bildiretugìn atliqlardi jasaydi : ha`zilkesh,

miynetkesh.

5. -ma//-me, -ba//-be, -pa//-pe affiksi. Bul affiks feyil tiykarlarina jalgànip, atliq jasawda

o`nimli qollaniladi. Bul affiks arqali jasalgàn atliqlar is-ha`reketke baylanisli zatliq ma`nilerdi

an`latip keledi.

6. -las//-les, -das//-des, -dash affiksi. Bul affiks bir na`rsege ortaqlas, sherikles adamdi

bildiretugìn atliqlardi jasaydi: jerles, klasslas.

7. -is//-is, -ish affiksi. Bul affiks feyillerden atliq jasaydi ha`m is-ha`rekettin`

na`tiyjesinde payda bolgàn abstrakt tu`siniklerdin` atin bildiredi: uris, utis, wzgarish, qurilis,

burilis.

8. -im//-im, -um//-u`m affiksi: dizim, o`rim, isenim, jutum, basim, kiyim, o`lim.

Kelbetliktin` jasaliwi

1. -li//-li, -lu//-lu` affiksi. Bul affiks predmette qanday da bir belginin` bar ekenligin

bildiredi: ku`shli, bilimli, ayipli. Ol predmettin`, adamnin` shiqqan ornina baylanisli belgini de

bildiredi: moskvali, shimbayli.

2. -siz//-siz affiksi. Bul affiks -li//-li affiksine qarama-qarsi ma`nidegi so`zlerdi jasaydi

ha`m ol predmette qanday da bir belginin` joq ekenligin an`latadi: elatsiz, qa`lemsiz.

3. -gì//-gi, -qi//-ki, -gù//-gu` affiksi. Bul affiks belgili bir oringà yamasa waqitqa

baylanisli belgilerdi bildiredi.

4. -day//-dey, -tay//-tey affiksi. Bul affiks bir predmetti ekinshi bir predmetke salistirip

ko`rsetedi. Ol atliq, kelbetlik, sanliq, almasiq, feyil tiykarlarina jalgànip, do`rendi kelbetlik

payda etiwde ken` qollaniladi.

Feyildin` jasaliwi

Feyiller affiksler arqali ha`m ko`mekshi feyillerdin` atawish ha`m feyil formalari menen

dizbeklesiwi arqali jasaladi. Basqa so`z shaqaplarinan feyiller to`mendegi affiksler ja`rdeminde

jasaladi.

-la//-le, -la` affiksi. Bul affiks tu`rkiy tillerde feyil jasawshi en` o`nimli ha`m ko`p ma`nili

affiks bolip esaplanadi. Ol erte da`wirlerde de feyil jasawshi o`nimli affiks bolgàn.

-la//-le, -la` affiksi arqali feyiller atawishlardan ha`m basqa da so`z shaqaplarinan jasala

beredi.

Tu`rkiy tillerde -la//-le, -la` affiksi ha`zirgi waqitta o`z aldina jekke turip

qollanilmaytugìn tu`birler menen de qollaniladi. Bunday tu`birler bir waqitlari ma`nili so`z

bolip, keyingi da`wirlerde bo`lek qollanilmaytugìn (yag`niy bo`lek turip ma`ni an`latpaytugìn),

tek -la//-le affiksi arqali gàna feyillik ma`nidegi so`z bolip qalgàn: dumala, bozla, gewle,

do`n`gele.

Tu`rkiy tillerde feyil jasawshi affikslerge ja`ne minalar kiredi: -lash//-la`sh, -las//-les, -

lan//-len, -la`n, -lat//-let,-la`t, -landir//-lendir, -lastir//-lestir, -ay, -ar//-er, -gàr//-ger, -qar//-ker

ha`m t.b.

Qospa feyiller

Ha`zirgi tu`rkiy tillerdegi qospa so`zlerdin` u`lken toparin qospa feyiller iyeleydi. Qospa

feyillerdi jasawshi ha`m onin` grammatikaliq ma`nilerin an`latiwshi element ondagì ko`mekshi

feyil bolip esaplanadi. Tu`rkiy tillerde olardin` terminologiyaliq atamalari birdey emes: birese

qospa feyil delinse, birese sostavli feyil dep atalip kiyatir.

Ha`zirgi tu`rkiy tillerde ko`binese «hal feyil - ko`mekshi feyil» tu`rindegi qospa feyiller

kenìrek izertlenip, olar feyildin` analitikaliq formalari degen atama menen izertlenip kiyatir.

Ha`r qanday qospa feyildin` jasaliwi ushin tiykargì grammatikaliq qural - bul ko`mekshi

feyiller. Ko`mekshi feyiller - erte waqitlardan baslap-aq tu`rkiy tillerde feyildin` ha`reketin ha`r

ta`repleme sipatlaw ushin qollanilip kiyatirgàn so`zler. Olar feyildin` ha`r qiyli grammatikaliq

formalarin jasawda affikslerge qaragànda bir qansha o`nimli qollaniladi.

Sani jagìnan ko`mekshi feyiller tu`rkiy tillerde birdey emes. Ma`selen, eski tu`rkiy jazba

esteliklerinde olar 20 so`zden ibarat bolgàn. D.M.Nasilovtin` esaplawi boyinsha, ha`zirgi o`zbek

tilinde -27, qaraqalpaq tilinde -27, tatar tilinde -29, tuva tilinde -20, tu`rk tilinde -15, yakut

tilinde -20 ko`mekshi feyil qollaniladi.

Ko`mekshi feyiller barliq tu`rkiy tillerde de o`nimli qollaniladi.

Feyil ga`pte dara ma`nili so`z bolip qollaniliwi menen birge, geyde ol basqa so`zler

menen dizbeklesip ko`mekshi grammatikaliq qural xizmetin de atqaradi. Bunday xizmettegi

feyiller ko`mekshi feyiller dep ataladi. Ko`mekshi feyiller feyildin` ma`ha`l, meyil

kategoriyalarin ha`m modal`lik formalarin jasawda o`nimli qollaniladi. Ko`mekshi feyiller feyil

formalari menen de, atawishlar menen de dizbeklesip bir ma`ni an`latadi: so`ylep jiberdi, ko`z

jiberdi.

Eki yamasa onnan da ko`p feyillerdin` yamasa atawish so`zler menen ko`mekshi

feyillerdin` dizbeklesip qollaniliwi qospa feyil dep ataladi. Qospa feyildin` quramindagì

komponentleri bir-biri menen ma`nilik jaqtan birigip bir leksikaliq birlikti an`latadi ha`m

sintaksislik jaqtan bir ag`zanin` xizmetin atqaradi.

Qospa feyildegi tiykargì leksikaliq ma`ni onin` birinshi komponentinde (yag`niy atawish

so`zde yamasa hal feyil formasinda) boladi da, ekinshi komponent onin` grammatikaliq ma`nisin

an`latip, ko`mekshilik xizmet atqaradi.

Qospa feyiller tildegi bir so`z benen an`latiw mu`mkin bolmagàn ko`p ta`repleme

ha`reketlerdi bildiriw ushin yamasa bir ha`reketti ha`r ta`repleme sipatlap toliqtiriw ushin xizmet

etedi. Qospa feyiller tiykargì komponentinin` atawishlar yamasa hal feyiller boliwina qaray

u`lken eki topargà bo`linedi: 1) tiy-kargì komponenti atawishlardan bolgàn qospa feyiller, 2)

bi-rinshi komponenti hal feyil formalarinan bolgàn qospa feyiller.

1. Atawish quramli feyiller tilde belgili bir mu`ta`jliqtin` arqasinda payda bolgàn, sebebi

ko`p gàna ha`reketlik ma`nilerdi bildiriwde geyde tildegi feyiller jetispeydi yamasa kemislik

etedi. Usi jag`dayda onday ha`reketler atawish so`z benen ko`mekshi feyildin` dizbeklesiwi

arqali gàna toliq an`latiliwi mu`mkin. Ma`selen, kewil aytiw, pa`nt jew, diqqat awdariw usagàn

ha`reketlik ma`nilerdi bir feyil so`z benen bildiriw qiyin. Atawish quramli qospa feyillerdin`

tiykargì ma`nili komponenti atliq (ko`z tigiw, o`mir su`riw), kelbetlik (jaqsi ko`riw), sanliq (eki

etiw), almasiq (o`zine keliw), tan`laq (ah uriw), eliklewish (tars etiw) bolip kele beredi.

2. Feyil quramli qospa feyillerdin` ma`nili komponenti, tiykarinan algànda, -ip//-ip, -p

yamasa -a, -e, -y formali hal feyillerden, al ekinshi komponenti ko`mekshi feyil boladi. Bul

formadagì qospa feyiller bir feyil menen an`latiwgà bolmaytugìn quramali ha`reketlik

tu`siniklerdi bildiriw ushin xizmet etedi. Tildegi «hal feyil - ko`mekshi feyil» tu`rindegi

dizbektin` qospa feyil yamasa ga`ptin` eki tu`rli ag`zasi ekenligi ga`ptin` uliwma ma`nisinen

an`gàriladi. Ma`selen, Ol sabaqlarin jaqsi oqip ju`r (qospa feyil). Ol ju`da` sharshap ju`r (eki

ag`za: pisiqlawish ha`m bayanlawish).

Tu`rkiy tillerde qospa feyiller haqqindagì qisqasha mag`liwmatlar revolyutsiyagà

deyingi da`wirde jazilgàn tu`rkiy tillerdin` grammatikalarinan baslap ushirasadi. Misali,

M.A.Kazembek, N.I.Ashmarin, N.F.Katanov ha`m t.b. tu`rkiy tillerde qospa feyiller bar

ekenligin ko`rsetip, olargà toqtap o`tken. XX a`sirdin` basinan baslap tyurkologlardin`

miynetlerinde ha`r ta`repleme ken`nen izertlenedi.

Bul izertlewlerde tu`rkiy tillerde qospa feyillerdin` eki tu`rinin` (atawishli ha`m feyilli)

bar ekenligi ko`rsetilgen. Barliq izertlewshiler de buni biykarlamagàn. Tek olardi du`zilisi

jagìnan klassifikatsiyalawda gàna izertlewshiler arasinda birdeylik joq.

Ha`zirgi tu`rkiy tillerde minaday ko`mekshi feyiller bar: al-, bar-, basla-, ber-, baq-, bol-,

et-, jatir-, jiber-, jat-, qil-, ket-, kel-, qoy-, qal-, ko`r-, qara-, qash-, otir-, sal-, tur-, tasla-, ur- ha`m

t.b.

et- ko`mekshi feyili tu`rkiy tillerde atawish quramli qospa feyillerdi jasawda ken`nen

qatnasadi. Ayirim izertlewshiler onin` kelip shigìwin eski er- feyiline -t affiksinin` jalgàniwi

arqali jasalgàn dep boljaydi. Bul feyil jekke turgànda awispali feyil bolip esaplanadi, biraq

ha`zirgi tilde ol jekke turip qollanilmaydi ha`m bo`lek ga`p ag`zasi bola almaydi. Ol atliq,

kelbetlik, sanliq, eliklewish so`zler menen dizbeklesip kelip, pu`tin bir leksikaliq ma`nige iye

bolgàn qospa feyillerdi jasaydi.

Qil- ko`mekshi feyili ma`nisi boyinsha et- ko`mekshi feyiline ju`da` jaqin, olar o`z ara

sinonim bolip qollaniladi: talap etiw-talap qiliw.

Qil- ko`mekshi feyili ko`binese atliqlar menen dizbeklesip qospa feyil jasaydi ha`m

bunday feyiller birinshi komponenttegi atliq ma`nisinin` ha`reketke o`tip iske asiwin bildiredi.

Bol- (bwl-) ko`mekshi feyili o`zinin` tiykargì manisinde de ha`m ko`mekshi feyil

ma`nisinde de qollanila beredi: Jiynalista ko`p adam boldi (o`z ma`nisinde). Ol endi adam boldi

(ko`mekshi feyil).

Qospa feyiller bol- ko`mekshi feyilinin` ja`rdemi menen atliqlardan, kelbetliklerden,

sanliqlardan, ra`wishlerden ha`m predikativ so`zlerden jasaladi.

Ayirim izertlewshiler atawish so`zlerden qospa feyil jasawshi ko`mekshi feyiller qatarina

al-, ber-, kel- ko`mekshi feyillerin de kirgizedi. Sebebi, olardin` pikiri boyinsha, bunday qospa

feyiller komponentleri leksikalasqan so`z dizbekleri emes, al qospa so`zler bolip esaplanadi:

Moskvagà jol aldi.

A`debiyatlar

Tibikova A. Sostavnie i slojnie glagoli v altayskom yazike. AKD. M., 1967; Almamatov

T. Vspomogatel`nie glagoli v uzbekskix narodnix govorax. AKD. Tashkent, 1978; Oralbaeva N.

Analiticheskie formi glagola v sovr. kazaxskom yazike. AKD. Alma-Ata, 1971; Yunusaliev B.

Vspomagatel`nie glagoli v kirgizskom yazike. AKD. Frunze, 1949; Yuldashev A.A.

Analiticheskie formi glagola v tyurkskix yazikax. M., 1965; Nasilov D.M. Problemi tyurkskoy

aspektologii. L., 1989.

Ra`wishtin` jasaliwi

Ra`wish jasawshi affiksler tu`rkiy tillerde can jagìnan ko`p emes. Olardin` atqaratugìn

xizmeti, ma`nileri ha`m o`nimliligi tu`rkiy tillerdin` ko`pshiliginde derlik birdey.

-gàri//-geri affiksi. Bul affiks eki bo`lekten turadi:

1) baris sepligi jalgàwi; 2) eski bag`darlaw sepligi jalgàwi. Biraq olardi ha`zirgi tilde biri-

birinen ajiratip qarawgà bolmaydi: tisqari, sirtqari, ishkeri, shetkeri.

-in//-in affiksi. Bul affiks tu`rkiy tillerdegi eski qural sepliginin` affiksi bolip, ol sol erte

da`wirlerde-aq seplikler qatarinan shigìp qalgàn ha`m ra`wish jasawshi affikske o`tken.

Ha`zirgi tilde onin` tek ma`wsimdi bildiretugìn atliqlargà jalgàngàn tu`rleri saqlangàn. Olar

tek jup so`zlerdin` komponentleri sipatinda qollaniladi: qisin-jazin. Eski qural sepliginin` -in//-in

affiksi ha`zirgi tildegi ko`plegen ra`wishlerdin` quraminda saqlangàn: azin-awlaq, jaqin (jaq-

yaq), jarin.

-sha//-she, -cha//-cha` (<chag` «waqit», «o`lshem») affiksi. Bul affiks «salistiriw, tenèw»

ma`nisin bildiredi.

-lay//-ley (<-la//-le - feyil jasawshi affiks, -y - hal feyildin` formasi) affiksi.

-lap//-lep (<-la//-le - feyil jasawshi affiks, -p - hal feyildin` formasi) affiksi. Geyde ayirim

hal feyiller o`zinin` ha`reketlik ma`nisinen uzaqlap sin, waqit ha`m t.b. ra`wishleri bolip

qollaniladi.

Morfologiya

Morfologiya tildegi so`zlerdin` formalarin, o`zgeriw usillarin, grammatikaliq ma`nilerin

ha`m leksika-grammatikaliq klasslarin (so`z shaqaplarin) izertleydi. Tildegi so`zler o`zlerinin`

grammatikaliq ma`nisine ha`m formalarina qaray belgili toparlargà - so`z shaqaplarina

bo`linedi.1

Morfologiyanin` tiykargì obèkti so`z shaqaplari, olardin` formalari, yag`niy so`zlerdin`

o`zgeriwi bolip esaplanadi.

«So`z shaqaplari» degen tu`sinik eski grek ha`m rim grammatikalarinan baslanip, keyin

ala hind ha`m arab tillerinin` grammatikalarina da o`tken, al XVIII a`sirden baslap rus tili

grammatikalarindagì basli ma`selelerdin` biri retinde orin ala baslagàn. Sol da`wirden baslap

rus til biliminde so`z shaqaplari ken`nen ha`r ta`repleme izertlenile basladi. Ha`zirgi waqitta

olardin` klassifikatsiyaliq printsipleri, qurami ha`m orni bir qansha aniqlandi. Bul jag`day basqa

milliy tillerdin` grammatikaliq qurilisin izertlewde ha`m usi milliy tillerde de so`z shaqaplarin

ha`r ta`repleme izertlewge ken` mu`mkinshilik tuwgìzdi ha`m ha`zirgi ku`nge deyin bul tillerde

so`z shaqaplarin izertlew boyinsha ko`p gàna jumislar islendi.

So`zlerdi so`z shaqaplarina ajiratqanda tiykargì u`sh kriteriy basshiliqqa alinadi: 1)

so`zdin` uliwma grammatikaliq ma`nisi; 2) onin` morfologiyaliq belgileri (grammatikaliq

kategoriyalari ha`m so`z o`zgeriw sistemalari); 3) tiykargì sintaksislik xizmeti.

Ha`zirgi tu`rkiy tillerde so`zler to`mendegi so`z shaqaplarina bo`linedi.

1. Ma`nili so`z shaqaplari: atliq, kelbetlik, sanliq, almasiq, feyil, ra`wish. Olar belgili bir

leksikaliq ma`nige, so`z jasaw ha`m forma jasaw sistemalarina iye boladi ha`m ga`p ag`zasi

xizmetin atqara aladi.

2. Ko`mekshi so`zler: tirkewish, da`neker, janapay. Olar leksikaliq ma`nige iye emes,

ga`p ag`zasi bola almaydi, al tek ga`ptegi so`zler arasindagì ha`r qiyli ko`mekshi grammatikaliq

qatnaslardi bildiriw ushin xizmet etedi.

3. Modal` so`zler.

4. Tan`laqlar.

5. Eliklewishler.

Son`gì waqitlari tu`rkiy tillerdegi bar, yoq (joq) so`zleri o`z aldina ayirim so`z shaqabi

sipatinda bo`linip kiyatir. E.R.Tenishevtin` pikiri boyinsha, bar, joq so`zleri uliwma barliqti 1 Бекбергенов А. Қарақалпақ тилиндеги сөз шақапларı. // Вопросı каракалпакского язıкознания. Нукус, 1983, 209-229-бетлер; Ҳəзирги қарақалпақ əдебий тилиниң грамматикасı. Сөз жасалıў ҳəм морфология. Нөкис, 1994, 101-108-бетлер.

yamasa joqliq ma`nisin an`latip, ga`pte pisiqlawishliq ha`m bayanlawishliq funktsiyada, yag`niy

predikat xizmetinde qollaniladi. Usi grammatikaliq funktsiyasina qaray olardi o`z aldina

«predikativler» yamasa «predikativ so`zler» dep atawgà boladi.2

Atliq (2 saat)

Atliq - atawish so`z shaqaplarinin` ishindegi u`lken ha`m ha`r qiyli kategoriyalargà bay

so`z shaqabi. Atliq uliwma predmetlik ma`ni an`latadi. Grammatikada «predmet» degende kim?

ne? sorawlarina juwap beretugìn turmistagì ha`r qiyli qubilislar tu`siniledi. Predmet

ma`nisindegi so`zler birlik yamasa ko`plik sanda qollaniladi, olar tartimlaniw ha`m sepleniw

uqipliligìna iye. Atliqtin` san, tartim ha`m seplik kategoriyalari oni basqa so`z shaqaplarinan

ajiratip turatugìn tiykargì belgiler bolip esaplanadi.

Tu`rkiy tillerdegi san, seplik affiksleri tek bir ma`ni an`latadi: seplik tek o`zinin` seplik

ma`nisin, al ko`plik predmettin` ko`p ekenligin bildiredi. Tartim affiksleri eki ma`ni an`latadi:

sandi ha`m betti birge ko`rsetedi.

Tartim kategoriyasi arqali atliq basqa so`zler menen izafetlik baylanisqa tu`sedi, seplik

kategoriyasi arqali atliq basqa so`zler menen basqarilip qollaniladi, al betlik kategoriyasi arqali

basqa so`zler menen kelisip baylanisadi. Sonliqtan da atliqtin` tartim, seplik ha`m betlik

kategoriyalari sintaksislik kategoriyalar, al san kategoriyasi sintaksislik emes kategoriyalar bolip

esaplanadi. San kategoriyasi (ko`plik sannin` –lar// -ler affiksi) atliqtin` tek ko`plik ekenin

bildiredi, biraq oni basqa so`zler menen grammatikaliq baylanisqa tu`sirmeydi. Usigàn

baylanisli ko`plik jalgàwin ayirim izertlewshiler so`z o`zgertiwshi emes, al forma jasawshi

(atliqtin` ko`plik formasin) affiks dep qaraydi.

San kategoriyasi

San kategoriyasi arqali bir predmet ayirim-ayirim birliklerden turatugìn ko`p

predmetlerge qarama-qarsi qoyiladi: ko`she-ko`sheler, awil-awillar, kitap-kitaplar.

Tu`rkiy tillerde atliqtin` birlik san formasin an`latatugìn arnawli ko`rsetkishleri joq.

Predmettin` birew ekenligi onin` semantikasi arqali bildiriledi.

Atliqtin` ko`plik formasi predmettin` bir neshe ekenligin, yag`niy olardin` uliwma

ko`pligin an`latadi. Tu`rkiy tillerde predmetlerdin` ko`pligi birlik sandagì atliqqa -lar//-ler, -la`r

affiksinin` jalgàniwi arqali bildiriledi. Bul forma eski ha`m ha`zirgi tu`rkiy tillerdegi (chuvash

tilinen basqa) en` ken` taralgàn forma bolip, onin` 30 dan aslam fonetikaliq dubletleri

ushirasadi. Al, chuvash tilinde ko`plik ma`ni -sem affiksi ja`rdeminde an`latiladi.

2 Тенишев Э.Р. Строй саларского язıка. М., 1976, 100-бет; Ахмедов Дж.С. Предикативı в современном азербайджанском язıке. АКД. Л., 1970; Копонов А.Н. Грамматика язıка тюркских рунических памятников VII-IX вв. Л., 1980, 280-бет.

-lar//-ler affiksi esaplawgà bolatugìn predmetlerdin` ko`plik sanin jasaydi. Ko`plik

ma`ni an`latiwi menen birge -lar//-ler affiksi sogàn qosimsha basqa ma`nilerdi de bildiriwi

mu`mkin.

A`debiyatlar

“ulomov A. Wzbek tilida kwplik kategoriyasi. Toshkent, 1994; Dmitriev N.K. Kategoriya

chisla. // Issledovaniya po sravnitel`noy grammatike tyurkskix yazikov. Morfologiya. M., 1956,

65-71-betler; Nasirov D.S. Qaraqalpaq tilinde ko`plik kategoriyasi. No`kis, 1961; Daniyarov

A.D. Kategoriya mnojestvennosti v sovremennom kazaxskom yazike. AKD. Alma-Ata, 1965;

Alizade A.Dj. Kategoriya chisla v azerbaydjanskom yazike (na materiale pis`mennix

pamyatnikov XIV-XIX vekov). AKD. Baku, 1966; Kononov A.N. Pokazateli sobiratel`nosti-

mnojestvennosti v tyurkskix yazikax. L., 1969; Xazratova R. Virajenie mnojestvennosti v

imenax turkmenskogo yazika. AKD. Ashxabad, 1971; Gasanova A.X. Kategoriya chisla v

sovremennom azerbaydjanskom yazike. AKD. Baku, 1987; Orazimbetov A. Virajenie

znacheniya chisla v karakalpakskom yazike. AKD. Nukus, 1997; Sergeev V.I. Genezis i

semantika formanta mnojestvennosti -sem v chuvashskom yazike. // «Sovetskaya tyurkologiya»,

1972, N3.

Tartim kategoriyasi

Tu`rkiy tillerdin` o`zine ta`n o`zgesheliklerinin` biri-onin` tartim kategoriyasi. Bul

kategoriya arqali predmettin` belgili bir betke tiyisli ekenligi bildiriledi. Bet degende

so`ylewshinin` yamasa tin`lawshinin` jekke o`zin tu`sinemiz.

Tartim kategoriyasi o`zinin` arnawli affikslerine iye. Olar barliq tu`rkiy tiller ushin ortaq,

uliwma affiksler bolip, fonetikaliq jaqtan da biri-birinen onsha o`zgeshelenbeydi.

Tartim affiksleri so`zlerge jalgàngànda so`z tiykarinin` juwan-jinìshkeligine ha`m

onin` keyingi sesine qaray bir neshe fonetikaliq variantlargà iye boladi.

Dawislilargà pitken tiykardan keyin

Birlik

I bet: - m

II bet: - n`

III bet: - si, -si

Ko`plik

-miz,-miz

-nìz, -nìz

-lari, -leri

Dawissizlargà pitken tiykardan keyin

I bet: -im, -im

II bet: -in`, -in`

III bet: -i, -i

-imiz, -imiz

-inìz, -inìz

-lari, -leri

I ha`m II bettin` tartim affiksleri predmettin` so`ylewshi ha`m tin`lawshi adamlargà

tiyisliligin bildiredi, al III bettin` affiksi predmettin` adamgà yamasa adamnan basqa

predmetlerge tiyisli ekenligin an`latadi.

Tartim kategoriyasi bir neshe usillar menen an`latiladi:

1. Morfologiyaliq usil. Bul usil menen bildirilgende predmettin` iyesi ha`m

tartimlaniwshi predmet bir affiks ja`rdeminde an`latiladi: kitabim, basin`, erni. Bul jag`dayda

tartimlangàn atliqtin` aldinda iyelik sepligindegi so`z qollanilmaydi.

Tu`rkiy tillerde -niki//-niki, -diki//-diki, -tiki//-tiki affikslerin qabillap tartim ma`nisin

bildiretugìn atliqlar da tartim kategoriyasinin` morfologiyaliq usil menen jasaliwina kiredi. Bul

usilda tartimlaniwshi so`z ataw sepliginde turadi da, al predmettin` iyesi -niki//-niki, -diki//-diki

affikslerin qabil etedi: klub sovxozdiki. Predikativlik (bayanlawishliq) pozitsiyada qollanadi.

2. Morfologiya-sintaksislik usil. Bul usilda tartimnin` ma`nisi tartimlaniwshi atliqtagì

tartim affiksleri ha`m olardin` aniqlawishi bolip qollanilatugìn iyelik sepligindegi betlew

almasiqlari arqali ku`sheyttirilip ko`rsetiledi: menin` kitabim, bizin` kitabimiz.

Tartimnin` bul formasi predmettin` iyesin ayriqsha atap ko`rsetiw ushin qollaniladi:

menin` dayim.

3. Sintaksislik usil. Tartimliq ma`ni sintaksislik usil menen bildirilgende, predmettin`

iyesi birinshi ha`m ekinshi bettegi ko`plik san iyelik sepligindegi betlew almasiqlarinan boladi

da, tartimlaniwshi atliq sol betlerge tiyisli affikslerdi qabil etpeydi: bizin` u`y.

Tu`rkiy tillerde tartimlanbaytugìn bir de bir atliq so`z joq, biraq atliqtin` birdeyine

tartimlanip keliwi sha`rt emes. Bul uliwma tu`rkiy tiller ushin ta`n qubilis. Sonliqtan tartim

kategoriyasi bul tillerde ayriqsha orin iyeleydi.

Tartim affiksleri, tiykarinan, atliqqa ta`n bolgàn menen, geyde olar basqa so`z

shaqaplarina da jalgànip keliwi mu`mkin. Bul jag`daylarda tartimlangàn so`zler ko`binese

substantivlesip atliqqa o`tip ketedi: qimbatlim, ekinshisi, aytqaninìz ha`m t.b. Al, feyildin`

ayirim formalarina jalgàngànda olar betlik affikslerinin` xizmetin atqaradi. Tartimlangàn

so`zler geyde basqa so`z shaqaplari ma`nisinde de qollaniliwi mu`mkin: O`ybey, man`layimYo

Misaldagì man`layim so`zi tartimdi bildirmeydi, al tan`laq ma`nisinde qollanilgàn.

Tyurkologiyadagì tartim kategoriyasi haqqinda arnawli miynetler qatarina birinshi

gezekte S.S.Mayzel`din` «Izafet v turetskom yazike» (M.-L., 1957) atli miynetin ko`rsetiwge

boladi. Miynet, tiykarinan, tu`rk tilindegi sintaksislik kategoriyanin` bir tu`ri-izafetke arnalgàn

bolsa da, onda tartim formalari ha`m onin` o`zgeshelikleri haqqinda bahali pikirler aytilgàn,

sebebi ha`r qanday izafetlik so`z dizbeginin` ekinshi komponenti tartimlangàn so`z boladi.

Sonliqtan da bul miynette ogàda u`lken orin berilgen.

1956-jili shiqqan «Issledovaniya po sravnitel`noy grammatike tyurkskix yazikov» atli

kitapta tartim kategoriyasina arnap jazilgàn belgili tyurkologlar N.K.Dmitrievtin` ha`m

E.V.Sevortyannin` maqalalari berilgen. Bul maqalalar tu`rkiy tillerdegi tartim kategoriyasinin`

teoriyaliq ma`selelerin terenìrek u`yreniwde birin-biri toliqtirip, oni bunnan bilay izertlew ushin

u`lken xizmet atqaradi.

S.N.Ivanov o`zinin` arnawli maqalasinda tu`rk tili materiallarinda tartim kategoriyasinin`

so`zdegi, so`z dizbegindegi ha`m ga`ptegi sipatlamasin bergen.3

Bul miynetler tu`rkiy tillerdegi tartim kategoriyasinin` ta`biyatin aniqlawgà u`lken

a`hmiyetke iye.

A`debiyatlar

Abuxanov G.A. Semantika i sintaksicheskaya funktsiya prityajatel`nix affiksov v

sovremennom kazaxskom yazike. Alma-Ata, 1950; Tachmuradov T. Kategoriya prinadlejnosti v

sovremennom turkmenskom yazike. AKD. Ashxabad, 1959; Asliddinov S. Kategoriya

prinadlejnosti v sovremennom uzbekskom yazike. AKD. Samarkand, 1964; Patullaeva G.

Sposobi virajeniya prinadlejnosti v karakalpakskom yazike. AKD. Nukus, 2001.

Seplik kategoriyasi

Seplik kategoriyasi - so`z dizbegi yamasa ga`p quraminda atliqtin` basqa so`zler menen baylanisiwinda u`lken xizmet atqaradi.

VII-IX a`sirlerdegi tu`rkiy runikaliq estelikleri tilinde 11 seplik bolgàn. Olardin` birazi

ha`zirgi tilde qollanilmaydi, biraq sol sepliklerde seplegen ayirim so`zler ha`zirgi waqitta

ko`pshilik tu`rkiy tillerde ra`wishlik ma`nige o`tip ketken.

N

Dawissizlardan keyin Dawislilardan keyin

a`. Tiykargì seplik - - g`. Tabis sepligi -ig`//-ig, -ug`//-u`g

-in//-in; -ni//-ni -g`//-g, -n -ni//-ni

q. Baris-orin sepligi -qa//-ka`, -a/-a -qa//-ka n`. Orin-shigìs sepligi -ta//-ta`, -da//-da -da//-da o`. Shigìs sepligi -tan//-ta`n, -din//-din -din//-din u`. Qural sepligi -in//-in -n w. Iyelik sepligi -in`, -ig`, -in`, -ig -nin`//-nin h. Jo`nelik sepligi -ri//-ri, -ru//-ru 9. Orin-jo`nelis sepligi -ra//-ra a`0.

Baris-jo`nelis sepligi -gàru//-ga`ru`, -gàr//-ga`r

aà`.

Baris-shek sepligi -ya//-ya`

3 Иванов С.Н. К истолкованию категории принадлежности. // “Советская тюркология”, 1973. №1, 26-36-бетлер.

Seplikler o`zlerindegi semantikaliq ha`m grammatikaliq ma`nilerdin` ha`r qiyli da`rejede

bildiriliwine baylanisli ha`m ga`ptegi xizmetine qaray: 1) grammatikaliq seplikler ha`m 2)

kenìslik (lokal`) seplikler bolip ekige bo`linedi.

Grammatikaliq sepliklerge ataw, iyelik ha`m tabis seplikleri kiredi. Kenìslik sepliklerine

baris, shigìs ha`m orin seplikleri kiredi. Olar da ga`pte ha`r qiyli grammatikaliq ma`nilerdi

an`latadi. Biraq kenìslik seplikler ga`pte kenìslik ma`nide ko`birek qollaniladi.

Seplik jalgàwlari ko`plik ha`m tartim jalgàwlarinan keyin jalgànadi.

Ha`r bir seplik o`zine ta`n bolgàn formalargà, grammatikaliq ma`nilerge ha`m

sintaksislik funktsiyalargà iye boladi.

1. Ataw sepligi - ha`rekettin` iyesi bolgàn zatti yamasa subèktti an`latip, kim? ne?

kimler? neler? kimi? nesi? kimleri? neleri? sorawlarina juwap beretugìn ha`m ga`pte, tiykarinan,

baslawish xizmetin atqaratugìn seplik formasi.

Tu`rkiy tillerde ataw sepligi bir neshe atama menen ataladi: osnovnoy (tiykargì),

imenitel`niy (ataw), korennoy (tu`bir), neopredelenniy (aniq emes), bezaffiksniy (affikssiz).

Haqiyqatinda da, ataw sepligi - tiykargì seplik, ondagì atliqlar, ko`binese tu`bir so`zler, onin`

grammatikaliq ma`nisi aniq emes ha`m ol affikssiz qollaniladi.

Ataw sepligi basqa seplikler ushin tiykargì baza bolip esaplanadi, basqa sepliklerdin`

jalgàwlari atliqtin` ataw sepligi formasina jalgànadi.

2. Iyelik sepligi - bir predmettin` ekinshi predmetke tiyisli ekenin, onin` iyesin bildirip,

kimnin ? nenin ? kimlerdin ? nelerdin? kiminin`? nesinin? sorawlarina juwap berip keletugìn

ha`m ga`pte aniqlawish xizmetin atqaratugìn seplik formasi.

Ha`zirgi tu`rkiy tiller arasinda minaday nizamliliq bar: azerbayjan, tu`rkmen, tu`rk ha`m

chuvash tillerinde dawissiz seske pitken so`zlerge jalgànatugìn iyelik sepligi jalgàwi -in`

formali boladi, dawisli seske pitken so`zlerge -nin` tu`rinde jalgànadi. Basqa tu`rkiy tillerde -in`

varianti atliqlargà jalgànbaydi, tu`birdin` son`gì sesinin` fonetikaliq sipatina qaray birde -nin`,

birde -din`, birde -tin` bolip o`zgerip otiradi.

Iyelik sepligindegi atliq ga`pte basqa atliq ha`m substantivlesken so`zlerdi aniqlap keledi.

Iyelik sepligi geyde affiksli formada bolsa, geyde ol tu`sirilip, affikssiz de qollaniladi.

Bul eki forma arasinda ma`nilik ayirmashiliqlar da boladi.

3. Tabis sepligi - is-ha`rekettin` tikkeley obèktin ko`rsetip, kimdi? neni? sorawlarina

juwap beretugìn ha`m ga`pte tuwra toliqlawish xizmetin atqaratugìn seplik formasi. Onin`

affiksleri -di//-di, -ni//-ni, -ti//-ti, -n.

Tabis sepligi jalgàwi a`dette tuwra toliqlawishtin` grammatikaliq ko`rsetkishi dep

qaraladi.

Tabis sepliginin` ha`zirgi tu`rkiy tillerdegi formalari bir-birinen onsha o`zgeshelenbeydi.

Tu`rkiy tillerdin` ko`pshiliginde derlik tabis jalgàwi n sesinen baslanadi, ayirim tillerde d ha`m t

seslerinen baslanatugìn variantlar ushirasadi.

Tu`rkiy tillerdegi tabis sepligi de, iyelik sepligi siyaqli, geyde affiksli, al geyde ol

tu`sirilip, affikssiz de qollanila beredi. Onin` usilayinsha qollaniliwi predmettin` aniqliq ha`m

aniqsizliq ma`nilerine de baylanisli boladi.

4. Baris sepligi - is-ha`rekettin` bag`darlangàn ornin bildirip, kimgeW negeW qaydaW

qayaqqaW sorawlarina juwap beretugìn ha`m ga`pte qiya toliqlawish yamasa orin pisiqlawish

xizmetin atqaratugìn seplik formasi. Onin` formalari -gà//-ge, -qa//-ke, -a, -e, -na//-ne.

5. Orin sepligi - predmettin` yamasa is-ha`rekettin` bolip atirgàn ornin bildirip, kimdeW

nedeW qaydaW qayaqtaW qayerdeW sorawlarina juwap beretugìn ha`m ga`pte pisiqlawish,

toliqlawish xizmetlerin atqaratugìn seplik formasi. Onin` affiksleri - da//-de, -ta//-te. Chuvash

tilinde -ra//-re, -che formalari qollaniladi. Orin sepligi jalgàwi formasi jagìnan erte

da`wirlerden ko`p o`zgerissiz kelip jetken.

6. Shigìs sepligi - is-ha`rekettin` shiqqan ornin bildirip, kimnenW nedenW qaydanW

qayaqtanW sorawlarina juwap beretugìn ha`m ga`pte pisiqlawish, toliqlawish xizmetlerin

atqaratugìn seplik formasi. Onin` affiksleri -nan//-nen, -dan//-den, -tan//

-ten, -din//-din, -tin//-tin.

A`debiyatlar

Idrisov N.I. Genitiv v sovremennom tatarskom literaturnom yazike. AKD. Kazan`, 1983;

Dolinina Yu.P. Padeji v sovremennom kumikskom yazike. AKD. M., 1954; Kurishjanov A.

Formi i znacheniya padejey v yazike C9d3x C7man8c7s. AKD. Alma-Ata, 1956; Sevortyan E.V.

Kategoriya padeja. // Issledovaniya po sravn. grammatike tyurkskix yazikov. M.,1956; Dmitriev

N.K. Stroy tyurkskix yazikov. M., 1962; Zakiev M. K voprosu o kategorii padeja v tyurkskix

yazikax. // Problemi tyurkologii i istorii vostokovedeniya. Kazan`, 1964; Zaripov R.F.

Kategoriya padeja v bashkirskom yazike. AKD. Ufa, 1971; Xulamxanova B.X. Kategoriya

padeja v sovremennom karachaevo-balkarskom yazike. AKD. Baku, 1974; Blagova G.F.

Tyurkskoe sklonenie v areal`no-istoricheskom osveshenii. M., 1982; Andreev V.A. Kategoriya

skloneniya v chuvashskom yazike. AKD. M., 1987; Kuchigasheva N.A. Znachenie i

upotreblenie prostranstvennix padejey (datel`nogo, mestnogo i isxodnogo) v sovr. Altayskom

yazike. AKD. M., 1955; Ziyaeva I.G. Datel`niy padej v uzbekskom yazike. AKD. Samarkand,

1966; Ishaev A. Magàn, sagàn, ogàn haqida. // «Wzbek tili va adabieti», 1972, N5.

Atliqlarda jinisliq ma`ninin` bildiriliwi

Adamlardi ha`m t.b. janli predmetlerdi bildiriwshi atliqlarda jinis tu`sinigi ha`zirgi tu`rkiy

tillerde ha`r qiyli usillar arqali bildiriledi: leksikaliq, sintaksislik.

1) Leksikaliq usil. Bul jag`dayda so`z o`zinin` tiykargì leksikaliq ma`nisi boyinsha

belgili bir jinisti an`latadi. Bunday jinisliq o`zgeshelik, a) tuwisqanliq terminlerinde: ini, ata, ana,

sin`li, kelin, qiz, hayal, qatin, er ha`m t.b; b) u`y haywanlarinin` atamalarinda: qoraz, ma`kiyen,

eshki, teke, bugà ha`m t.b.

2) Cintaksislik usil. Atliqlardagì jinisliq belgi sintaksislik usil arqali da, yag`niy atliqlardin` jinis

bildiriwshi arnawli so`zler menen dizbeklesiwi arqali da bildiriledi: qiz bala, ul bala ha`m t.b.

Kelbetlik (2 saat)

Kelbetlik predmettin` turaqli belgisin bildiredi, sonliqtan da ga`pte olar atliqti aniqlap

keledi.

Tu`rkiy tillerdegi kelbetlikler ma`nisi boyinsha ekige bo`linedi: sapaliq ha`m qatnasliq.

Sapaliq kelbetlikler

Sapaliq kelbetlikler tu`rkiy tillerde predmettegi ha`r qiyli da`rejedegi sapaliq belgini

bildiredi. Bunday belgiler ha`r qiyli boliwi mu`mkin: ren`, tu`r-tu`s (aq, qara, qonìr), kenìslik

belgileri (ken`, tuwri), sapaliq belgileri (issi, awir), xarakterdin` belgileri (siqmar, saqiy, juwas),

adam ha`m t.b. predmetlerdin` sirtqi belgileri (juwan, buyra) ha`m t.b.

Sapaliq kelbetlikler tu`rkiy tillerde jay, salistiriw ha`m arttiriw da`rejelerine iye.

Jay da`rejedegi kelbetlik belgini basqa belgige salistirmay neytral` tu`rinde ko`rsetedi,

sonliqtan da ol sapaliq kelbetliktin` tu`biri arqali bildiriledi.

Salistiriw da`rejesi predmettegi belginin` basqa predmettegi belgige salistirgànda ko`p

yamasa az ekenligin ko`rsetedi: ku`shli-ku`shlirek, aq-agìraq, aqlaw, aqshil.

Tu`rkiy tillerde sapaliq kelbetliktin` salistiriw da`rejesi sintetikaliq usilda -raq//-rek, -

law//-lew affiksleri arqali (o`tkirlew, qimbatiraq, tarlaw) ha`m analitikaliq usilda (o`limnen

ku`shli, tastan qatti) jasaladi.

Qatnasliq kelbetlikler

Qatnasliq kelbetlikler predmettin` belgisin tikkeley emes, al basqa bir predmetke,

ha`reket ha`m qubilislargà baylanistirip bildiredi.

Tu`rkiy tillerdegi qatnasliq kelbetlikler predmettegi turaqli belgini bildiredi. Ma`selen,

a`skeriy bilet degende bilettin` belgisi turaqli, ol o`zgermeydi ha`m oni basqa belgi menen

salistiriwgà yamasa arttirip aytiwgà bolmaydi. Sonliqtan da qatnasliq kelbetlikler da`reje

kategoriyasina iye emes ha`m en`, ju`da`, ku`ta`, dim so`zleri menen dizbeklespeydi.

Qatnasliq kelbetlikler predmettin` belgisin basqa predmet ha`m ha`reketlerge baylanisli

bildiretugìn bolgànliqtan, olar ha`mme waqitta do`rendi so`zler bolip esaplanadi: awilliq

mektep, diywali gazeta, qisqi demalis.

A`debiyatlar

Isxakov F.G. Imya prilagatel`noe. // Issledovaniya po sravnitel`noy grammatike tyurkskix

yazikov. Morfologiya. M., 1956, 143-175-betler; Sevortyan E.V. Iz istorii prilagatel`nix v

tyurkskix yazikax. // Tyurkologicheskie issledovaniya. M.-L., 1963; Babushkin G.F. Voprosi

prilagatel`nix v xakasskom yazike. AKD. Abakan, 1953; Eyvazov A.G. Stepeni imen

prilagatel`nix v sovremennom turetskom literaturnom yazike (s privlecheniem materialov iz

drugix tyurkskix yazikov). AKD. Baku, 1964; Chakenov Dj. Kategoriya imeni prilagatel`nogo v

sovremennom kazaxskom yazike. AKD. Alma-Ata, 1953; Tagiev B.M. Stepeni imen

prilagatel`nix v azerb.yazike. AKD. Baku, 1965; Xametova A. Prevosxodnaya i

preuvelichitel`naya stepeni imen prilagatel`nix v tyurkskix yazikax. AKD. Tashkent, 1969;

Umetalieva B. Imya prilagatel`noe v sovremennom kirgizskom yazike. AKD. M., 1953;

Madraximov A. Prilagatel`nie novoobrazovaniya v sovremennom uzbekskom yazike. AKD.

Tashkent, 1955; Sodiqova M. Hozirgi wzbek tilida sifat. Toshkent, 1974; Musabaev G. Stepeni

sravneniya prilagatel`nix v kazaxskom yazike. AKD. Alma-Ata, 1948 (Qazaq t8l8ndeg8 sin

es8mn8n` shiraylari. Almati, 1951); Shamiradov K., Ibragimov A. Tu`rkmen dilinde sipatlar.

Ashgabat, 1956; Giyasov S. Semanticheskaya struktura i komponentniy analiz kachestvennix

prilagatel`nix uzbekskogo yazika. AKD. Tashkent, 1983; Ganixodjaeva M. Prilagatel`nie tsveta

uzbekskogo yazika v sravnitel`no-istoricheskom aspekte. AKD. Tashkent, 1986.

Sanliq (2 saat)

Sanliq - belgili bir mug`dardi yamasa predmettin`, qubilistin` sanin, shamasin, qatarliq

ta`rtibin bildiretugìn so`z shaqabi.

Sanliqlar turaqli so`zler bolip esaplanadi, olar hesh waqitta da basqa so`z shaqaplarinan

jasalmaydi.

Sanliq o`zinin` arnawli forma jasawshi affikslerine iye. Bul affiksler arqali sanaq

sanliqlardan sanliqtin` basqa ma`nilik tu`rleri jasaladi.

Tu`rkiy tillerdegi sanliqlar ma`nisi boyinsha: 1) sanaq sanliqlar, 2) jiynaqlaw sanliqlari,

3) qatarliq sanliqlar, 4) toplaw sanliqlari, 5) shamaliq sanliqlar; 6) bo`lshek sanliqlar bolip altigà

bo`linedi.

Sanaq sanliqlar

Sanaq sanliqlar predmettin` aniq sanin bildirip, qansha? neshe? degen sorawlargà juwap

beredi. Sanaq sanliqlargà aniq sandi bildiretugìn tiykargì 20 so`z kiredi: bir, eki, u`sh, to`rt,

bes, alti, jeti, segiz, togìz, on, jigirma, otiz, qiriq, eliw, alpis, jetpis, seksen, toqsan, ju`z, min`.

Olar o`zlerinin` matematikaliq tan`balarina da iye: 5 - bes, 7 - jeti, 30 - otiz, 100 - ju`z ha`m t.b.

Sanaq sanliqlar sanliqtin` basqa ma`nilik tu`rlerinin` jasaliwinda tiykargì baza bolip

esaplanadi. Sanliqlar bir ma`nili so`zler, yag`niy bir sanliq so`z ekinshi bir sanliq so`zdin`

ma`nisin bildire almaydi, ogàn sinonim bola almaydi.

Jiynaqlaw sanliqlari

Predmet yamasa qubilistin` sanin jiynaqlap, tu`rkiy tillerde jiynaqlaw sanliqlari sanaq

sanliqlardan -aw//-ew affiksi arqali bir sanligìnan jetige deyin jasaladi: birew, ekew, u`shew,

to`rtew, besew, altaw, jetew. Jiynaqlaw sanliqlari predmettin` o`zin de, sanin da qosa bildiredi.

Usinday o`zgesheliklerine baylanisli jiynaqlaw sanliqlari hesh waqitta atliq so`zlerdin` aldinda

turip, olardi aniqlap qollanilmaydi.

Toplaw sanliqlari

Toplaw sanliqlari predmetlerdi san jagìnan birdey toparlargà bo`lip, toplap ko`rsetedi.

Olar sanaq ha`m jiynaqlaw sanliqlarinan jasalip, qanshadan? nesheden? degen sorawlargà juwap

beredi. Toplaw sanliqlari to`mendegishe jasaladi:

Sanaq ha`m jiynaqlaw sanliqlarina, sonday-aq jup ha`m ta`kirar sanliqlargà shigìs

sepliginin` jalgàwi jalgànadi: jigirmadan, u`shewden.

Toplaw sanliqlari -lap//-lep affiksi arqali da jasaladi. Onday sanliqlar toplaw ha`m

jiynaqlaw ma`nilerine iye boladi: onlap, ju`zlep.

Shamaliq sanliqlar

Shamaliq sanliqlar predmettin` sanin, mug`darin tek shamalap ko`rsetedi. Olar ha`r qiyli

affiksler arqali jasaladi:

1. -day//-dey, -tay//-tey affiksleri arqali.

2. -lagàn//-legen affiksi arqali.

3. -lar//-ler affiksi arqali.

4. Mug`dari jagìnan biri birine jaqin bolgàn eki sanaq sanliqtin` o`z-ara juplasiwinan

shamaliq sanliq jasaladi: u`sh-to`rt.

Bo`lshek sanliqlar

Bo`lshek sanliqlar pu`tin sannin` yamasa ko`p predmetlerdin` bo`legin bildiredi, sanaq

sanliqlardin` belgili bir formada dizbeklesiwi arqali eki tu`rli formada jasaladi:

1. Bo`lshek sanliqlarinin` alimi - ataw sepligindegi sanaq sanliq, al bo`limi - shigìs

sepligindegi sanaq sanliq bolip keledi: besten u`sh, u`shten bir.

2. Bo`limi iyelik sepliginde, alimi - III bette tartimlanip qollaniladi: to`rttin` biri.

Qatarliq sanliqlar

Qatarliq sanliqlar predmetlerdin` ha`m ha`r qiyli qubilislardin` izbe-iz qatar ta`rtibin,

retlik sanin bildiredi.

Tu`rkiy tillerdegi qatarliq sanliqlar sanaq sanliqlargà arnawli -nshi//-nshi affiksin jalgàw

arqali jasaladi.

A`debiyatlar

Nizomiddinova S. Hozirgi wzbek tilida son. Toshkent, 1965; Xamdamov P. Numerativi v

sovr. uzb.yaz. AKD. Samarkand, 1967; Xasenov A`. Qaz8rg8 qazaq t8l8ndeg8 san es8mder.

Almati, 1957; Checheybaeva N. Imya chislitel`noe v kirgizskom yazike. AKD. Frunze, 1971;

Bekbergenov A. Qaraqalpaq tilindegi sanliqlar. No`kis, 1976; Isxakov F.G. Chislitel`noe //

Issledovaniya po sravnitel`noy grammatike tyurkskix yazikov. Morfologiya. M., 1956.

Almasiq (2 saat)

Almasiq predmetti, onin` sapaliq belgisin, sanin, sindi ha`m t.b. belgilerdi tikkeley

atamay, olardi tek siltep ko`rsetedi, sonliqtan da olardin` aniq ma`nisi tek kontekstten gàna

belgili boladi. Almasiqlar, tiykarinan, basqa so`z shaqaplarinin` «orinbasarlari» retinde

qollaniladi. Olar qaysi so`z shaqabinin` orninda kelse, sol so`z shaqabinin` ma`nisin an`latadi,

yag`niy almasiqtin` ma`nisi tek kontekstte gàna aniq boladi.

Tu`rkiy tillerdegi almasiqlar, tiykarinan, atliq, kelbet-lik ha`m sanliqtin` orninda qollaniladi,

yag`niy bul so`zlerdin` ga`pte qayta-qayta orinsiz ta`kirarlana bermewi ushin xizmet etedi.

Ayirim ilimpazlar almasiqtin` usinday o`zgesheliklerin basshiliqqa ala otirip, oni o`z

aldina so`z shaqabi bola almaydi dep te esaplaydi, yag`niy almasiqti basqa so`z shaqaplarina

qosip, oni atliqqa, kelbetlikke ha`m ra`wishke bo`listirip qarawdi usinadi. Bunday klassifikatsiya

tiykarinda tu`rkiy tillerdegi almasiqlardi: a) atliq-almasiqlar (men, sen, ol, biz, siz, kim, ne); b)

kelbetlik - almasiqlar (bul, sol, ol, mina, qanday, sonday, gu`lla`n); v) sanliq - almasiqlar (biraz,

onsha, sonsha, talay, neshshe, qansha); g) ra`wish - almasiqlar (qashan, qalay, solay); d) feyil-

almasiqlar (o`ytiw, bu`ytiw, so`ytiw, netiw) dep bo`liwge de bolar edi. Biraq almasiqtin` o`zine

ta`n bolgàn semantikasi ha`m so`z o`zgertiwdegi geypara o`zgeshelikleri onin` o`z aldina so`z

shaqabi ekenligin ko`rsetedi.

Tu`rkiy tillerde almasiqlar so`z shaqaplari sistemasinda ayriqsha orin iyeleydi. Bul so`z

shaqabi haqqinda ha`zirgi til bilimindegi pikirler ha`r qiyli. Jaqingà deyin almasiqlar o`zinin`

konkret ma`nisine iye emes so`zler dep qaralip kelgen bolsa, son`gì waqitlari ayirim

izertlewshiler almasiqti basqa atawishlardin` orinbasari emes, al o`z aldina ma`nisi bar so`zler

dep esaplaydi, sonliqtan da tu`rkiy tillerdin` grammatikalarinda ol bo`lek so`z shaqabi sipatinda

qaralip kiyatir.

Tu`rkiy tillerde almasiqlar ha`r ta`repleme izertlenip, ko`plegen monografiyaliq ha`m

dissertatsiyaliq jumislarda olardin` qurami, formalari, kelip shigìw tariyxi, ma`nileri,

grammatikaliq o`zgeshelikleri ken`nen so`z etilgen.

Tu`rkiy tillerdin` ko`pshiligindegi almasiqlar - eski so`zler. Almasiq tu`rkiy tillerde

ma`nisi boyinsha bir neshe tu`rge bo`linedi.

Betlew almasiqlari

Betlew almasiqlari belgili bir betti bildiredi, sonliqtan da olar (a`sirese I ha`m II bette)

adamlardi bildiriwshi atliqlardin` orninda qollaniladi. Bet degende so`ylewshinin` yamasa

tin`lawshinin` jekke o`zin tu`sinemiz.

Betlew almasiqlarina I ha`m II betti bildirip, tek substantivlik funktsiyada qollanilatugìn

men-biz, sen-siz almasiqlari kiredi, al III bet betlew almasigì orninda substantivlik ha`m

atributivlik funktsiyadagì ol almasigì qollaniladi.

Ko`pshilik tyurkologlardin` pikirleri boyinsha, men, sen almasiqlarindagì n elementi

tartimnin` eski ko`rsetkishi, al biz, siz almasiqlarindagì z elementi eski ko`plik affiksi bolip

esaplanadi.

Betlew almasiqlari seplenedi ha`m bul jag`dayda olarda ha`r qiyli fonetikaliq o`zgerisler

payda boladi.

Siltew almasiqlari

Siltew almasiqlari predmetlerdi, olardin` belgilerin, sanin siltep, ayirip ko`rsetiw ushin

xizmet etedi. Olar predmettin` so`ylewshi ha`m tin`lawshigà alisliq yamasa jaqinliq belgilerin,

sonday-aq predmettin` olargà aniq yamasa aniq emesligin bildiredi. Sonliqtan siltew

almasiqlari, tiykarinan, aniqlawshiliq qa`siyetke iye.

Siltew almasiqlari tu`rkiy tillerdegi almasiqlardin` ishindegi en` eski ha`m ken` taralgàn

topari bolip esaplanadi. Ko`pshilik tyurkologlardin` pikirleri boyinsha, olar ertede da`slep

tiykargì u`sh so`zden (bu, u, shu) ibarat bolgàn, al onin` basqa formalarinin` ha`mmesi de usi

u`sh so`zden rawajlangàn.

Ha`zirgi tu`rkiy tillerde siltew almasiqlari to`mendegi so`zlerden ibarat. Siltew

almasigìnin` ha`r biri o`z aldina jekke an`latatugìn ma`nisine iye ha`m solar arqali bir-birinen

pariqlanadi:

a) bul, mina, minaw, usi almasiqlari so`ylewshi menen tin`lawshigà jaqin araliqtagì

yamasa aniq ha`m belgili predmetlerdi bildiriw ushin qollaniladi.

b) ana, anaw, a`ne almasiqlari so`ylewshi menen tin`lawshigà onsha jaqin emes ha`m

olargà ele toliq aniq emes predmetlerdi ko`rsetedi.

v) ol, sol almasiqlari so`ylewshi menen tin`lawshidan bir qansha alis jerdegi, biraq

olargà belgili bolgàn predmetlerdi siltep ko`rsetedi.

Soraw-qatnas almasiqlari

Soraw almasigì da, qatnas almasigì da - tu`birleri bir so`zler. Olardin` soraw yamasa

qatnasliq ma`nide qollaniliwi ga`ptin` uliwma mazmunina baylanisli boladi.

Soraw almasiqlari o`zlerine ta`n bolgàn morfologiyaliq, ya sintaksislik o`zgesheliklerge

iye emes. Olar qaysi so`z shaqabinin` ornina qollanilsa, sol so`z shaqabinin` formalarin qabillay

aladi.

Tu`pkilikli soraw-qatnas almasiqlari tiykargì eki so`zden (kim, ne) ibarat bolip, al

qalgànlari eski qay, qan soraw almasiqlarina so`z jasawshi, forma jasawshi ha`r qiyli

affikslerdin` jalgàniwi arqali jasalgàn.

Bir qatar tyurkologlardin` boljawina qaragànda, soraw almasiqlarinin` tek kim? ne? qay?

almasiqlari gàna negizgi tu`bir so`zler bolip, qalgànlari keyingi da`wirlerde usi ne? ha`m qay?

almasiqlarinan jasalgàn.

Soraw almasiqlarina ha`r qiyli so`z jasawshi affiksler jalgànsa da, olar basqa so`z

shaqaplarina o`tip ketpeydi, birdeyine soraw ma`nisinde qollaniladi.

Kim? almasigì belgili bir betti, adamdi, al ne? almasigì basqa janli ha`m jansiz

predmetlerdi bildiredi.

O`zlik almasigì

O`zlik almasigìna tek o`z degen bir so`z jatadi. O`zlik almasigì subèktti basqa

adamlardan yamasa predmetlerden ajiratip, yamasa oni belgili bir bette menshiklep ko`rsetiw

ushin qollaniladi. Sonliqtan da ol ko`binese betlew almasiqlari menen birge belgili bir bette

tartimlanip qollaniladi.

Ja`mlew almasiqlari

Ja`mlew almasiqlari qanday da bir predmetlerdi, olardin` belgilerin yamasa qubilislardi

belgisiz mug`darda uliwmalastirip, jiynaqlap, toplap ko`rsetedi. Ja`mlew almasiqlarina tu`rkiy

tillerde to`mendegi so`zler kiredi: barliq, bari, ba`ri, ba`rshe, pu`tkil, ja`mi, tamami, gu`lla`n,

gu`lli, a`hli.

Ja`mlew almasiqlarinin` ba`ri de ma`nisi jagìnan biri birine jaqin. Bul almasiqlardin`

o`zleri uliwmaliqti, jiynaqlawdi bildiretugìn bolganliqtan, olargà ko`plik jalgàwlari

jalgànbaydi.

Belgilew almasiqlari

Belgilew almasiqlari qanday da bir betti, predmetti yamasa onin` belgisin basqalardan

ajiratip, belgilep ko`rsetedi. Belgilew almasiqlarina tiykarinan, ta`jik-parsi tilinen kirgen ha`r

so`zi kiredi. Qalgàn belgilew almasiqlari ha`r so`zinin` basqa so`zler menen dizbeklesiwinen

jasaladi: ha`r kim, ha`r qanday, ha`r qaysi, ha`r na`rse, ha`r bir.

Ha`r kim almasigì adamlardi bildiriw ushin qollaniladi, sonliqtan da ol so`z o`zgertiwshi

affikslerdi qabillay aladi.

Ha`r qaysi (si) almasigì da tek atliqlardin` ornina qollanilip, so`z o`zgertiwshi affiksler

menen o`zgere beredi.

Ha`r qanday almasigì ko`binese atributivlik xizmette keledi. Sonliqtan olargà so`z

o`zgertiwshi affiksler jalgànbaydi.

Belgisizlik almasiqlari

Qanday da bir bettin`, predmettin`, qubilistin` yamasa olardin` belgilerinin` so`ylewshi

menen tin`lawshigà ele belgisiz ekenligin ko`rsetetugìn almasiqlar, belgisizlik almasiqlari dep

ataladi. A`lle kim, a`lle qanday almasiqlari belgisizlikti bildiredi. Belgisizlik almasiqlari a`lle,

gey, bir so`zlerinin` basqa so`zler menen dizbeklesip qollaniliwinan jasaladi.

Bolimsizliq almasiqlari

Bolimsizliq almasiqlari qanday da bir bettin`, predmettin`, onin` belgisinin` yamasa

qubilistin` aytilajaq na`rsege, is-ha`reketke qatnasinin` joq ekenligin ko`rsetedi.

Bolimsizliq almasiqlari qatarina parsi tilinen kirgen hesh so`zi ha`m dim, hasla so`zleri

kiredi.

Tyurkologlar arasinda bolimsizliq almasiqlari haqqinda ha`r qiyli pikirler aytilgàn.

Tu`rkiy tillerge ta`n tu`pkilikli bolimsizliq almasigì joq, ol eski tu`rkiy tilde de bolmagàn, biraq

ha`zirgi tu`rkiy tillerde olar bar ha`m ta`jik-parsi tilinen o`zlesken hesh so`zinin` ja`rdeminde

jasalip, belgisizlik, bolimsizliq almasigì sipatinda jekke qollaniladi. Ayirim izertlewshiler hesh,

hasla, ha`rgiz so`zlerin ra`wish qatarina kirgizedi.

Bolimsizliq almasiqlarinin` ko`pshiligi hesh so`zinin` soraw almasiqlari menen

dizbeklesiwi arqali jasaladi. Hesh so`zi ha`mme waqitta bo`lek jaziladi.

A`debiyatlar

Borjakov A. Mestoimeniya v sovremennom turkmenskom yazike. AKD. Ashxabad,

1964; Xabichev M.A. Mestoimenie v karachaevo-balkarskom yazike. Cherkessk, 1961; Suyarov

I. Mestoimenie v sovremennom uzbekskom literaturnom yazike. AKD. Samarkand, 1965;

Kudaybergenov S. Kirgiz tilindegi at atoochtor. Frunze, 1960; Ibatov A. Qazaq t8l8ndeg8

es8md8kter. Almati, 1961; Isxakov F.G. Mestoimeniya. // Issledovaniya po sravnitel`noy

grammatike tyurkskix yazikov. Morfologiya. M., 1956, 208-262-betler.

Feyil (4 saat) Qaysi bir tilde bolsa da, feyil o`zinin` ko`lemi jagìnan u`lken so`z shaqabi bolip

esaplanadi, sebebi ol semantikasi boyinsha bizdi qorshagàn du`n`yadagì ha`r qanday protsessti

(ha`reket, qozgàlis, hal-jag`day) bildiredi ha`m ha`r qiyli grammatikaliq kategoriyalargà bay.

Tu`rkiy tillerdegi feyillerdin` tiykargì formalari erte da`wirlerden nà`liplesip ha`zirge deyin

qollanilip kiyatir.

Tu`rkiy tillerde qa`legen feyil bolimli ha`m bolimsiz formalarda qollaniladi. Bolimli

feyiller aniq bolgàn, bolip atirgàn yamasa bolatugìn ha`reketti bildiredi. Olardin` arnawli

grammatikaliq ko`rsetkishleri bolmaydi, bolimli ma`ni feyildin` leksikaliq ma`nisinen an`latiladi:

al-, kel-, bar-, ju`r- ha`m t.b.

Bolimsiz feyiller feyil tiykarina -ma//-me, -ba/ /-be, -pa//-pe affiksinin` jalgàniwi yamasa

bolimli feyildin` emes, joq so`zleri menen dizbeklesiwi arqali jasaladi: alma-, kelme-, barma-,

ju`rme-.

Feyildin` uliwma ha`reket, protsess ma`nisi onin` arnawli grammatikaliq kategoriyalari

arqali bildiriledi. Feyil bet-san, da`reje, meyil ha`m ma`ha`l usagàn grammatikaliq

kategoriyalargà iye.

Bet-san kategoriyasi

Tu`rkiy tillerdegi feyildin` barliq formalari da ush bette birlik ha`m ko`plik sanda

betlenedi. Olardin` betleniwinin` eki tu`ri bar.

Betleniwdin` birinshi tu`ri

Birlik san

I bet: - man//-men, -pan//-pen

II bet: -san`//-sen`

III bet: -di//-di, -ti//-ti

Ko`plik san

-miz//-miz, -biz//-biz, -piz//-piz

-siz//-siz

-di//-di, -ti//-ti

Betleniwdin` ekinshi tu`ri

Birlik san

I bet: -m

II bet: -n`

III bet: -

Ko`plik

I bet: -q//-k

II bet: -nìz//-nìz

III bet: -

Da`reje kategoriyasi

Feyildin` da`reje kategoriyasi ha`rekettin` subèkti (ha`reket iyesi) ha`m obèkti (sol

ha`rekettin` predmeti) arasindagì ha`r qiyli qatnasti bildiredi. Feyiller sonday-aq obèktke

qatnasina baylanisli awispali ha`m awispasiz bolip ekige bo`linedi.

Ha`rekettin` belgili bir predmetke (obèktke) o`tiwin, awisiwin bildiretugìn feyiller

awispali feyiller dep ataladi. Tu`rkiy tillerdegi tuwra obèkt tabis sepliginde turadi, tabis sepligi

jalgàwi bul jag`dayda ashiq jalgàniwi ha`m jasirin boliwi mu`mkin.

Tabis sepliginde tuwra obèktti basqarmaytugìn feyillerdin` barligì da awispasiz feyiller

dep ataladi.

Bul qarim-qatnaslar feyildin` formalari arqali an`latiladi. Tu`rkiy tillerde feyildin` bes

da`rejesi bar: tu`p da`reje, sheriklik da`reje, o`zlik da`reje, o`zgelik da`reje, belgisiz da`reje. Ha`r

bir da`reje (tu`p da`rejeden basqalari) arnawli affiksler ja`rdeminde an`latiladi. Da`reje formalari

qa`legen feyillerden jasala bermeydi.

Tu`p da`reje. Tu`p da`rejede turiw - ha`r qanday feyildin` kategoriyaliq qa`siyetlerinin` biri.

Bul da`rejenin` arnawli morfologiyaliq ko`rsetkishleri joq, onin` ma`nisi feyildin` leksikaliq

ma`nisi arqali bildiriledi. Tu`p da`reje feyilleri is-ha`rekettin` belgili subèkt ta`repinen

islengenin bildiredi. Tu`p da`rejedegi feyil obèktli (awispali) ha`m obèktsiz (awispasiz) bolip

qollanila beredi. Tu`p da`reje feyili universal leksika-grammatikaliq kategoriya bolip, feyildin`

qalgàn da`rejeleri sonnan jasaladi.

Sheriklik da`reje. Bul da`rejedegi feyiller ha`reketti orinlawshinin` birew emes, eki ha`m

onnan da ko`p ekenin bildiredi: tanisti, so`ylesti, ko`risti. Sheriklik da`reje feyilleri keltirilgen

misallarda ha`reket iyelerinin` is-ha`rekettin` isleniwine ten` qatnasqanin bildiredi. Al awqat

pisiristi, jer suwgàristi usagàn feyiller basqa bir subèkttin` ha`reketine ja`rdemshi ha`reketti

an`latadi. Sheriklik da`reje feyildin` tiykarina -is/-is, -ish/-ish affiksinin` jalgàniwi arqali

jasaladi.

O`zlik da`reje. O`zlik da`reje feyilleri arqali is-ha`rekettin` o`zine bag`darlangàni,

qaratilgàni bildiriledi. Sonliqtan da bunday jag`dayda subèkt penen obèkt bir adam boladi,

obèktli (awispali) feyil obèktsiz (awispasiz) feyilge aynaladi: vrachqa ko`rindi (o`zin o`zi

ko`rsetti), kiyindi (o`zin o`zi kiyindirdi).

O`zgelik da`reje. O`zgelik da`reje feyilleri feyil tiykari arqali bildirilgen ha`rekettin`

subèkttin` o`zine emes, al basqa subèktke tiyisliligin bildiredi. Subèkt bul jerde is-ha`rekettin`

orinlaniwina, iske asiwina sebepshi boladi: xat jazdirdi (xatti jazgàn subèkttin` o`zi emes, al

basqa adam, biraq oni jazdirtqan subèkt), u`yine qaytardi, orninan turgìzdi ha`m t.b. O`zgelik

da`reje feyilleri to`mendegi affiksler arqali jasaladi: -it/-it, -qar/-ker, -gàr/-ger, -qiz/-kiz,-tir/-tir,-

dir/ -dir.

Belgisiz da`reje. Bul da`rejedegi feyiller ko`binese obèktli (awispali) feyillerden jasalip, is-

ha`rekettin` subèktinin` belgisiz ekenin ko`rsetedi, al obèkt grammatikaliq baslawish xizmetin

atqaradi. Belgisiz da`rejede subèkttin` ko`rsetiliwi sha`rt emes, onda tek onin` ha`reketi

ko`rsetiledi. Belgisiz da`reje feyildin` tiykarina -il/-il ha`m -in/-in affikslerinin` jalgàniwi arqali

jasaladi. -in/-in affiksi feyildin` tiykari l sesine pitken jag`dayda jalgànadi.

A`debiyatlar

Maxmatkulov S. Pobuditel`niy zalog v sovremennom uzbekskom yazike. AKD.

Tashkent, 1980; Kuular K. Kategoriya zaloga v tuvinskom yazike. AKD. M., 1987; Djanashia N.

Zalogi v sovremennom azerbaydjanskom yazike. // ST, 1974, N1; Sultansaidova S. Vozvratniy i

stradatel`niy zalogi v uzbekskom yazike. AKD. Tashkent, 1978; Xaritonov L.N. Zalogovie formi

glagola v yakutskom yazike. M. -L., 1963; Kalibaeva A. Kategoriya zaloga v kazaxskom yazike.

AKD. Alma-Ata, 1949; Chariyarov B. Kategoriya zaloga v sovremennom turkmenskom yazike.

AKD. Ashxabad, 1955; Azer A. Kategoriya zaloga v sovremennom azerb. Yazike. AKD. Baku,

1955; Serebryannikov B.A. K probleme proisxojdeniya affiksov stradatel`nogo zaloga v

tyurkskix yazikax. // ST, 1976, N 2; Fazilov E. Kategoriya zaloga v uzbekskom yazike v

sravnitel`no-istoricheskom osveshenii. AKD. Tashkent, 1961; Mirzalieva M. Kategoriya zaloga

v sovr. azerb. Yazike i smejnie yavleniya. AKD. Baku, 1976.

Meyil kategoriyasi

Meyil kategoriyasi ha`rekettin` haqiyqatliqqa qatnasin bildiredi. Feyil ta`repinen

bildirilgen ha`reket haqiyqiy ha`reketti, belgili bir sha`rt orinlangànda bolatugìn ha`reketti

yamasa buyriqti, o`tinishti, tilekti bildirip keliwi mu`mkin. Usinday o`zgesheliklerine qaray

meyiller: aniqliq meyil, buyriq meyil, sha`rt meyil ha`m tilek meyil bolip bo`linedi.

Aniqliq meyil. Aniqliq meyildegi feyiller haqiyqiy ha`reketti o`tken, ha`zirgi ha`m keler

ma`ha`lde belgili bir bette ha`m sanda bildiredi. Biraq onin` arnawli morfologiyaliq

ko`rsetkishleri joq. Feyildin` ma`ha`l kategoriyasi usi meyilde aniq ko`rinedi.

Buyriq meyil. Buyriq meyil feyilleri buyriqti, o`tinishti, talapti, usinisti, shaqiriqti,

mira`tti ha`m t.b. bildirip, ha`r qiyli intonatsiya menen aytiladi. So`ylewshi tin`lawshigà

ha`reket etiwdi buyiradi, talap etedi, sonliqtan buyriq meyildin` tiykargì formasi feyildin` II beti

boladi: tin`la-, isle-.

Buyriq meyil ma`nisi I ha`m III bet formasi menen de bildiriledi.

I bettin` buyriq meyil formasi arnawli affiksler arqali feyil tiykarina -ayin//-eyin, -ayiq//-

eyik affikslerinin` jalgàniwi arqali jasaladi. Olardin` birlik san formalari niyetti, maqsetti, al

ko`plik formalari ha`reketti, birge islesiwge shaqiriqti, mira`tti, o`tinishti bildiredi.

III bettin` buyriq meyil formasi arnawli -sin//-sin affiksi arqali jasaladi. Bunday feyiller

tek birlik sanda qollaniladi: alsin, ketsin.

Sha`rt meyil. Tu`rkiy tillerdegi sha`rt meyil formalari feyil tiykarina -sa//-se affiksinin`

jalgàniwi arqali jasaladi ha`m u`sh bette, birlik ha`m ko`plik sanda betlenedi.

Tilek meyil. Tilek meyil ha`reket iyesinin` bir na`rseni islewge niyetin, tilegin bildiredi.

Ol feyildin` tiykarina -ay//-ey, -gày//-gey affikslerinin` jalgàniwi arqali jasaladi. Tilek

ma`nisi geyde feyil tiykarina -gì/-gi, -qi/-ki affikslerinin` jalgànip, onnan keyin kel feyilinin`

dizbeklesiwi arqali da bildiriledi. Bul jag`dayda tiykargì feyil u`sh bette tartimlanip qollaniladi:

oqigìm keledi, oqigìn` keledi, oqigìsi keledi.

Geyde feyildin` sha`rt meyil formasi da edi ko`mekshi feyili menen dizbeklesip, niyetti,

tilekti bildiredi.

A`debiyatlar

Agazade N. Kategoriya nakloneniya v sovr. azerb. literaturnom yazike. ADD. Baku,

1965; Mirzoev G. Kategoriya perexodnosti/neperoxodnosti glagola v sovr. azerb. yazike. ADD.

Baku, 1986; Ragimov M. Istoriya formirovaniya nakloneniy glagola v azerb. yazike. ADD.

Baku, 1966; Korkina E.I. Nakloneniya glagola v yakutskom yazike. M., 1970; Xodjaev T.

Povelitel`noe naklonenie v sovr. uzbekskom yazike. AKD. Samarkand, 1963; Aglamova M.

Sposobi virajeniya povelitel`nosti i jelatel`nosti v tyurkskix yazikax. AKD. Tashkent, 1966;

Ishanov K. Povelitel`noe i jelatel`noe nakloneniya v sovr. kazaxskom yazike. AKD. Alma-Ata,

1963; Karpov V. Iz`yavitel`noe naklonenie v xakasskom yazike. AKD. M., 1955.

Ma`ha`l kategoriyasi

Ma`ha`l kategoriyasi is-ha`rekettin` so`ylew waqtina qatnasin bildiredi: 1) eger is-

ha`reket so`ylew waqtinan burin bolip o`tse, feyil o`tken ma`ha`lde; 2) eger is-ha`reket so`ylew

waqti menen bir waqitta bolip atirgàn bolsa, ha`zirgi ma`ha`lde; 3) eger is-ha`reket so`ylew

waqtinan keyin bolatugìn bolsa, keler ma`ha`lde boladi. Sonliqtan da tu`rkiy tillerde u`sh

ma`ha`l bar: o`tken ma`ha`l, ha`zirgi ma`ha`l, keler ma`ha`l.

Feyildin` ma`ha`l kategoriyasi, onin` meyil ha`m bet-san kategoriyalari menen tigìz

baylanisli boladi. Sebebi feyildin` ma`ha`lleri tek aniqliq meyilde gàna ko`rinedi. Basqa,

yag`niy buyriq, tilek, sha`rt meyillerdin` formalari tek bir ma`ha`lde kelesi waqitta orinlanatugìn

ha`r qiyli buyriq, tilek, sha`rtti bildiredi ha`m olargà ma`ha`ldi bildiretugìn affiksler

jalgànbaydi.

Ma`ha`l kategoriyasi feyil tiykarina affiksler jalgàniw arqali, sonday-aq tiykargì

feyildin` ko`mekshi feyiller menen dizbeklesiwi arqali jasaladi.

Tu`rkiy tillerde o`tken ma`ha`ldin` formalari ko`p ha`m bildiretugìn ma`nileri de ha`r

qiyli.

1) aniq o`tken ma`ha`l: bardim, keldim, ketti.

2) na`tiyjeli o`tken ma`ha`l -gàn//-gen, -qan//-ken formali kelbetlik feyil ha`m bet-san

affiksleri arqali jasaladi: bargànman, kelgenmen.

3) aniq emes buringì o`tken ma`ha`l -ip//-ip, -p formali hal feyil ha`m bet-san affiksi

arqali jasaladi: barippan, kelipsen`.

4) buringì o`tken ma`ha`l -gàn//-gen, -qan//-ken formali kelbetlik feyil ha`m betlik

formadagì e- feyilinen jasaladi: bargàn edim, kelgen edin`.

5) jaqin o`tken ma`ha`l -ip//-ip, -p formali hal feyil ha`m betlik formadagì e- feyilinen

jasaladi: barip edim, kelip edin`.

6) tamamlanbagàn o`tken ma`ha`l -tugìn formali kelbetlik feyil ha`m betlik formadagì

e- feyilinen jasaladi: baratugìn edim, keletugìn edim.

7) ta`kirar o`tken ma`ha`l -ar//-er, -r formali kelbetlik feyil ha`m betlik formadagì e-

feyilinen jasaladi: barar edim, keler edin`.

8) niyetli o`tken ma`ha`l -jaq, -maqshi //-mekshi, -baqshi // -bekshi, -paqshi//-pekshi

formali kelbetlik feyil ha`m betlik formadagì e- feyili arqali jasaladi: barajaq edim, barmaqshi

edim, kelejaq edim.

9) dawamli o`tken ma`ha`l orin sepligindegi -iw//-iw, -maq// -mek, -baq//-bek, -paq//-

pek atawish feyil formalari ha`m e- feyili arqali jasaladi: barmaqta edim, kelmekte edin`.

Ha`zirgi ma`ha`ldin` tu`rkiy tillerde eki formasi bar: 1) aniq ha`zirgi ma`ha`l; 2) dawamli

ha`zirgi ma`ha`l.

Aniq ha`zirgi ma`ha`l feyilleri -ip//-ip, -p formali hal feyil menen betlik formadagì tur,

atir, otir, ju`r, jatir ko`mekshi feyillerinin` dizbeklesiwi arqali jasaladi: islep atirman.

Dawamli ha`zirgi ma`ha`l feyilleri orin sepligindegi -maq//-mek, -baq//-bek, -paq//-

pek ha`m -iw//-iw formali atawish feyillerdin` betlik affiksleri menen qollaniliwi arqali jasaladi:

artpaqta, o`siwde.

Tu`rkiy tillerdegi keler ma`ha`l feyilleri u`sh tu`rli formada jasaladi.

1) Aniq keler ma`ha`l feyilleri so`ylew waqtinan keyin aniq bolatugìn ha`reketti bildiredi

ha`m hal feyilinin` -a, -e, -y formalarina bet-san affikslerinin` jalgàniwi arqali an`latiladi:

tabaman, qaytasan`, ko`redi. Bul formadagì feyillerdin` keler ma`ha`l ma`nisi kontekstke qaray

an`latiladi, sebebi olardin` ayirimlari qollaniliwina qaray geyde basqa ma`nilerdi de bildiredi: a)

qanday da bir predmetke ta`n ha`reketti an`latadi: eli ushin tuwiladi, eli ushin o`ledi; b) dawamli

ha`reket bildiriledi: Biz Qaraqalpaqstanda jasaymiz, ol magàn unaydi. Usinday

o`zgesheliklerine qaray bul formadagì feyiller ha`zirgi keler ma`ha`l feyilleri dep ataladi.

2) Boljawli keler ma`ha`l feyilleri so`ylew waqtinan keyin bolatugìn ha`reketti isenimsiz

etip, boljap ko`rsetedi ha`m kelbetlik feyildin` -ar//-er formasina bet-san affikslerinin` jalgàniwi

arqali jasaladi: bararman, kelermen, oqir, aytarmiz.

3) Niyetli keler ma`ha`l feyilleri so`ylew waqtinan keyin bolatugìn ha`rekettin` belgili

bir maqset penen, niyet penen islenetugìnin bildirip, kelbetlik feyildin` -jaq, -maqshi

formalarina bet-san affikslerinin` jalgàniwi arqali jasaladi: bilmekshimiz, oqimaqshisan`.

A`debiyatlar

Djuraeva Dj. Kategoriya budushego vremeni glagola v sovremennom uzbekskom yazike.

AKD. Tashkent, 1961; Suleymanov A.X. Kategoriya glagolov proshedshego vremeni v

sovremennom uzbekskom literaturnom yazike. AKD. Samarkand, 1949; Voprosi kategoriy

vremeni i nakloneniya glagola v tyurkskix yazikax. Baku, 1968; Zaynullin M. Kategoriya

vremeni glagola iz`yavitel`nogo nakloneniya v sovremennom bashkirskom yazike. AKD.

Kazan`, 1963; Shukurov Sh. Nakloneniya i vremena glagola v pis`mennix pamyatnikax

uzbekskogo yazika v sravnitel`nom osveshenii. ADD. Tashkent, 1974; Kordabaev T. Kategoriya

vremeni v sovremennom kazaxskom yazike. AKD. Alma-Ata, 1949; Xodjiev A. Nastoyashee

vremya glagola v sovremennom uzbekskom yazike. AKD. Tashkent, 1959; Veliev I.D. Formi

proshedshego vremeni v pis`mennix pamyatnikax azerbaydjanskogo yazika XIV-XIX vv. AKD.

Baku, 1969; Mongush D.A. Formi proshedshego vremeni iz`yavitel`nogo nakloneniya v

tuvinskom yazike. Kizil, 1963; Oruzbaeva B. Formi proshedshego vremeni v kirgizskom yazike.

Frunze, 1955; Allamuratov J. K voprosam form proshedshego vremeni glagola iz`yavitel`nogo

nakloneniya v karakalpakskom yazike. Nukus, 1964; Korkina E.I. Formi proshedshego vremeni

v yakutskom yazike. AKD. M., 1960; Allanazarov O. Proshedshee vremya v sovremennom

turkmenskom yazike. AKD. L., 1953; Kadjarova E. Proshedshee vremya iz`yavitel`nogo

nakloneniya v pis`mennix pamyatnikax turkmenskogo yazika. AKD. Ashxabad, 1964.

Betlik emes feyiller (2 saat)

Feyiller tu`rkiy tillerde betlik ha`m betlik emes bolip ekige bo`linedi. Betlik feyiller u`sh

bette, birlik ha`m ko`plik sanda betlenedi.

Betlik emes feyillerge, yag`niy jekke turip belgili bir betti bildire almaytugìn feyillerge

atawish feyil, kelbetlik feyil, hal feyil jatadi.

Atawish feyil

Atawish feyil - feyildin` substantivlik formasi, ol substantivlesip atliq orninda ko`birek

qollaniladi. Atawish feyildin` formalari -maq//-mek, -baq//-bek, -paq//-pek, -iw//-iw, -is//-is.

Birese ha`reket ati feyili, birese atawish feyil dep atalip kiyatir. Olardin` birinshisi rus

tilinen o`zlestirilgen kal`ka (imya deystviya), al ekinshisi tu`rkiy tillerdegi feyildin` basqa

funktsional` forma ornina uqsasliq tiykarinda jasalgàn. Ha`reket ati feyili termini ko`p so`zli,

sonliqtan qollaniwda qiyinshiliq tuwdiradi. Al, atawish feyil termini aytiwgà qolayli ha`m oni

feyildin` basqa funktsional` formalari (kelbetlik feyil, ha`l feyil) menen jaqinlastiradi ha`m

ma`nisi jagìnan onin` atawish so`z shaqaplarina jaqin ekenligin ko`rsetedi.

A`debiyatlar

Netalieva X. Imena deystviya v sovr. kazaxskom yazike. AKD. Alma-Ata, 1963;

Gadel`shin L. Infinitivnaya forma glagola v sovr. tatarskom literaturnom yazike. AKD. Kazan`,

1957; Toychubekova B. Imena deystviya v kirgizskom yazike. AKD. Frunze, 1968;

Qutlimuratov B. Qaraqalpaq tilinde ha`reket ati feyil. No`kis, 1966; Meliev K. Imena deystviya v

sovr. uygurskom yazike. AKD. M., 1953 (Hozirgi turkiy tillarda harakat nomlari (wzbek, uygùr,

qozoq va qoraqalpoq tillari asosida). Toshkent, 1969.

Kelbetlik feyil

Kelbetlik feyil - ha`reketti predmettin` qanday da bir ma`ha`ldegi belgisi sipatinda

ko`rsetetugìn feyildin` betlik emes formasi. Sonliqtan da ol bir jagìnan feyilge, ekinshi jagìnan

kelbetlikke jaqin turadi.

Kelbetlik feyildin` feyilge jaqin belgileri: a) da`reje ma`nisine iye; b) awispali ha`m

awispasiz bolip keledi; v) ma`ha`l formalarina iye.

Kelbetlik feyildin` kelbetlikke jaqin belgileri: a) predmettin` belgisin bildiredi; b)

substantivlesedi.

Kelbetlik feyildin` formalari -mish//-mish, -gàn//-gen, -duq//-du`k, -tuq//-tu`k, -ar//-

er, -r.

-mish//-mish affiksi kelbetlik feyil jasawshi eski affikslerden bolip, ol ha`zirgi tu`rk,

azerbayjan, gagauz tillerinde o`nimli qollaniladi. Bul affiks eski o`zbek tilinde o`tken ma`ha`l

kelbetlik feyillerin jasaytugìn o`nimli affiks bolgàn. Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde ol

qollanilmaydi, ol arqali jasalgàn tek ayirim so`zler gàna saqlanip qalgàn: o`tmish, turmis,

qilmis.

-gàn//-gen, -qan//-ken affiksi - tu`rkiy tillerdin` qipshaq-karluk toparina xarakterli forma.

Bul affiks arqali o`tken ma`ha`l kelbetlik feyilleri jasaladi ha`m olar predikativlik ha`m

atributivlik xizmetlerde qollanila beredi.

-ar//-er, -r affiksi ha`zirgi keler ma`ha`l kelbetlik feyilin jasaydi. Bul forma tu`rkiy

tillerdegi eski formalardan bolip, ha`zirgi tillerdin` ha`mmesinde fonetikaliq variantlar menen

qollaniladi.

A`debiyatlar

Ivanov S.N. Sintaksicheskie funktsii formi na -gan v sovr. uzbekskom literaturnom

yazike. AKD. L., 1957; Guzichiev T. Prichastiya v pis`mennix pamyatnikax turkmenskogo

yazika XVIII-XIX vv. AKD. Ashxabad, 1971; Andreev I.A. Prichastie v chuvashskom yazike.

Cheboksari, 1961; muxtarov Dj. Istoriya razvitiya prichastnix form v uzbekskom yazike. ADD.

Tashkent, 1971; Aliev V. Prichastiya v sovremennom azerb. Yazike. AKD. Tashkent, 1965;

Ergàliev T. Qazaq tilindegi es8mshe kategoriyasi. Almati, 1958; Tadikin V. Prichastiya v sovr.

altayskom yazike. AKD. M., 1968; Nasirov D.S. Qaraqalpaq tilinde kelbetlik feyil. No`kis, 1964.

Hal feyil

Hal feyil - ga`ptegi feyil-bayanlawishtin` ha`reketine qosimsha ha`reketti bildiretugìn

feyildin` betlik emes formasi.

Hal feyil, bir jagìnan, qosimsha ha`reketti bildirip feyilge jaqin bolsa, ekinshi jagìnan,

basqa ha`rekettin` belgisin bildirip ha`m pisiqlawishliq xizmette qollanilip ra`wishke jaqin

turadi.

Hal feyildin` feyilge jaqin belgileri: a) hal feyil feyildin` tiykarinan jasalip, o`zinin`

feyillik semantikasin saqlaydi; b) basqa feyiller siyaqli basqariw uqipliligìna iye; v) da`reje

ma`nisin saqlaydi; g) awispali ha`m awispasiz bolip keledi; d) bolimli ha`m bolimsiz formalarda

qollaniladi.

Hal feyildin` ra`wishke jaqin belgileri: a) so`z o`zgertiwshi affikslerdi qabillamaydi; b)

ga`pte pisiqlawish xizmetin atqaradi.

Hal feyil ta`repinen bildirilgen ha`reket ha`m tiykargì feyildin` ha`reketi bir subèktke

tiyisli bolip keledi.

Tu`rkiy tillerde hal feyildin` to`rt formasi bar: 1) -ip// -ip, -p; 2) -a, -e, -y; 3) -gànsha//-

genshe, -qansha//-kenshe; 4) -gàli//-geli, -qali//-keli. Olar qa`legen feyil tiykarinan

hal feyil jasay aladi.

Hal feyildin` -ip, -ip, -p formasi barliq eski ha`m ha`zirgi tu`rkiy tillerde (chuvash ha`m

yakut tillerinen basqa) ushirasadi.

Hal feyildin` -a, -e, -y formasi tu`rkiy runikaliq esteliklerinde ju`da` ken` qollanilgàn.

Ha`zirgi tillerde onin` xizmeti qisqardi. Bul formadagì hal feyil tiykargì feyillerdegi is-

ha`rekettin` orinlaniw jag`dayin bildiredi.

-gàli//-geli, -qali//-keli formasindagì hal feyil tu`rkiy tillerdegi eski affikslerden bolip

esaplanadi. Ol arqali jasalgàn hal feyil is-ha`rekettin` baslangàn waqtin bildiredi. Bul forma

qipshaq tillerinde ken` qollaniladi.

-gànsha//-genshe, -qansha//-kenshe formasi tu`rkiy runikaliq esteliklerinde bir ma`rte

ushirasadi: `7z17nĉa «poka ne razbil (vragov)». Bul formanin` rawajlaniwi ha`m aktivlesiwi

qipshaq da`wiri menen baylanisli. Ol qipshaq tillerinde, a`sirese altay, bashqurt, qazaq,

qaraqalpaq, o`zbek, qirgìz, qumiq, nogày, tatar, xakas, shor tillerinde ken` tarqalgàn. Hal

feyildin` -gànsha/-genshe, -qansha/-kenshe affiksi feyildin` tiykarina jalgànip, ha`rekettin`

waqitliq shegin bildiredi.

Hal feyildin` eski -pan//-pen, -ban//-ben formasinin` ken` qollaniliwi eski uygùr

esteliklerinde (-àn, -`än) ha`m olar arqali eski o`zbek tilinde (A.Nawayida ha`m basqa

avtorlarda) ha`m basqa tu`rkiy tillerde ushirasadi. -ip//-ip,-p ha`m -pan//-pen, -ban//-ben

formalari dubletler bolip qollanilgàn, yag`niy ma`nisi jagìnan jaqin.

A`debiyatlar

Askarova M. Deeprichastie v sovremennom uzbekskom yazike. AKD. Tashkent, 1950;

Meliev K. Hozirgi turkiy tillarda sifatdoshlar (wzbek, uygùr, qozoq va qoraqalpoq tillari

materiallari asosida). Toshkent, 1974; Tursunov A. Deeprichastie v sovremennom kirgizskom

yazike. AKD. Frunze, 1958; Djanmavov Yu. Deeprichastie v kumikskom literaturnom yazike.

M., 1967; Pavlov I.P. Desprichastiya v chuvashskom yazike i ix sintaksicheskie funktsii. AKD.

M., 1953; Xosrovi A. Deeprichastiya v turkmenskom yazike. AKD. Ashxabad, 1950;

Sauranbaev N. Semantika i funktsii deeprichastiy v kazaxskom yazike. Alma-Ata, 1944;

Yuldashev A.A. Sootnoshenie deeprichastnix i lichnix form glagola v tyurkskix yazikax. M.,

1977.

Ra`wish (2 saat)

Qa`legen so`z semantikaliq jaqtan is-ha`rekettin` yamasa belginin` belgisin (sinin, waqtin,

ornin ha`m t.b.) bildirip kelse, ol ra`wish boladi.

Basqa ma`nili so`z shaqaplari siyaqli, ra`wish te o`zine ta`n leksika-semantikaliq,

morfologiyaliq ha`m sintaksislik belgilerine iye.

Ra`wish semantikasi boyinsha belginin` belgisin yamasa ha`rekettin` belgisin bildiredi.

Belgi degende bul jerde ha`reketlik, sapaliq ha`m sinliq belgiler tu`siniledi.

a) is-ha`rekettin` belgisin bildirgende ra`wish feyil so`zlerdin` aldinda turadi: zorgà

so`ylew, jorta ku`liw, ko`p oqiw, qorqqaninan jilaw, tez ju`riw.

b) Belginin` belgisin bildirgende ra`wish sapaliq kelbetliklerdin`, al sinnin` belgisin

bildirgende ra`wishlerdin` aldinda qollanilip, olardagì belginin` da`rejesin, mug`darin aniqlaydi:

en` suliw, dim uzaq, ku`ta` ta`rtipli, biraz awir, a`dewir qiyin, ju`da` artta.

Shigìsi jagìnan ra`wishlerdin` ko`pshiligi do`rendi ha`m eski so`zler bolip esaplanadi.

Ra`wishler, ko`pshilik tyurkologlardin` tastiyiqlawi boyinsha, ayirim so`z shaqabi sipatinda

basqa so`z shaqaplarinan keyinirek qa`liplesken.

Ra`wish kelbetlik siyaqli da`reje kategoriyasina iye: jay, salistiriw ha`m arttiriw

da`rejeleri. Ra`wish da`rejesinin` ma`nisi kelbetlik da`rejesinin` ma`nisinen basqa boladi. Eger

kelbetlik da`rejeleri predmetke ta`n belgilerdin` da`rejesin an`latsa, ra`wish da`rejeleri belgige

(ha`reketke) tiyisli da`rejeni bildiredi. Ma`selen, aziraq so`ylep, ko`birek tin`law kerek.

Ma`nisi jagìnan jaqin bolgànliqtan hal feyil formalari ra`wish xizmetine ko`birek o`tedi. Bul jag`dayda olardagì ha`reketlik ma`ni bir qansha pa`seyip, onin` ornina sinliq, waqitliq, mug`darliq ha`m t.b. ra`wishlik ma`niler basim bolip keledi.

A`debiyatlar

Fuzailov S. Narechie v sovremennom uzbekskom yazike. AKD. M., 1953; Davletov S.

Narechie v sovremennom kirgizskom yazike. AKD. Frunze, 1956; Djamaldinov O. Narechie v

sovremennom uygurskom yazike. AKD Alma-Ata, 1965; Absalyamov Z. Narechie v

sovremennom bashkirskom yazike. AKD M., 1974; Iskakov A. Narechie v sovremennom

kazaxskom yazike. Alma-Ata, 1950; Shukyurov A. Narechie v azerbaydjanskom yazike. AKD.

Baku, 1966; Gochiyaeva S. Narechie v karachaevo-balkarskom yazike. AKD. Baku, 1968;

Eshbaev J. Qaraqalpaq tilinde ra`wish. No`kis, 1976; Shaniyazov B. Qoraqalpoq tilida

ravishlarning tuzilishiga kwra turlari. AKD. Nukus, 2002; Gafurova X. Narechie v sovr.

turkmenskom yazike. AKD. Ashxabad, 1959.

Ko`mekshi so`zler (2 saat)

Ko`mekshi so`zler - o`zlerinin` da`slepki leksikaliq ma`nilerinen ayirilip, u`zil-kesil

ko`mekshilik xizmetke o`tken so`z shaqaplarinin` bir tu`ri. Bunday ko`mekshi so`zlerdin`

haqiyqiy grammatikaliq ma`nileri tek ga`p ishinde kelgende gàna, basqa ma`nili so`zler menen

dizbeklesip qollanilgànda gàna belgili boladi.

Grammatikaliq ta`biyati ha`m qollaniliw o`zgesheligi jagìnan ko`mekshi so`zlerdin` bir

toparlari ma`nili so`zlerdin` keynine tirkesip kelip, o`zleri tirkesip kelgen so`zdi basqa bir so`zge

ma`nilik jaqtan baylanistirip keliw ushin qollaniladi.

Tu`rkiy tillerde ko`mekshi so`zler o`zine ta`n o`zgeshelik belgilerine, grammatikaliq

ma`nisine ha`m atqaratugìn xizmetine qaray u`sh topargà bo`linip qaraladi: tirkewishler,

da`nekerler, janapaylar.

Tirkewishler

Tirkewishler o`zi menen birge tirkesip keletugìn so`zlerdin` belgili bir seplik

jalgàwinda turiwin talap etip, onin` menen birge bir ma`nilik qatnasta qollaniladi. Tu`rkiy

tillerdin` ko`pshiliginde tirkewishler ataw sepligindegi, baris sepligindegi, shigìs sepligindegi

so`zlerdin` keyninde qollaniladi. Bir tirkewish tek bir seplik penen qollaniladi.

Tirkewish o`zinin` leksikaliq ma`nisine iye emes ha`m tek ga`ptegi so`zlerdi baylanistiriw

ushin xizmet etedi. Ol a`dette o`zinin` tiyisli so`zinen keyin qollaniladi ha`m sol so`z benenbir

sorawgà juwap beredi.

Tirkewishler tariyxiy shigìsi jagìnan ma`nili so`zler bolip esaplanilsa da, son`gì waqitlari

o`zinin` da`slepki ma`nisinen ayirilip, ha`r tu`rli grammatikaliq ma`nilerdi beriwshi ko`mekshi

so`zlerge aylanip ketken. Sonliqtan tirkewishlerdin` ayirimlari bolmasa, basim ko`pshiligi dara

o`z aldina turgànda ma`ni an`lata almaydi.

Tu`rkiy tillerde tirkewishler shigìsi jagìnan u`sh topargà bo`linip qaraladi: 1) tu`pkilikli

tirkewishler; 2) atawish tirkewishler; 3) feyil tirkewishler.

Tu`pkilikli tirkewishlerge o`zinin` leksikaliq ma`nisinen birotala ayirilgàn tirkewishler

kiredi: ushin, deyin, shekem, sayin, kibi, yan`li ha`m t.b.

Atawish tirkewishlerge atawish ha`m ra`wish so`zlerden tirkewishlik xizmetke o`tken

so`zler kiredi: basqa, o`zge, burin, jaqin, qarsi, keyin, son`.

Feyil tirkewishlerge feyillik ma`niden tirkewishlik xizmetke ko`shken tirkewishlerdin`

topari kiredi: boylap, qarap, qaray ha`m t.b.

Da`nekerler

Da`nekerler - so`z benen so`zdin`, so`z toparlarinin`, birgelkili ag`zalardin`, qospa

ga`plerdegi jay ga`plerdin` aralarin baylanistiriw ushin xizmet etetugìn so`z shaqabi.

Ga`ptegi sintaksislik xizmetine qaray tu`rkiy tillerdegi da`nekerler dizbeklewshi ha`m

bagìndiriwshi bolip ekige bo`linedi.

Dizbeklewshi da`nekerlerge da, de, ta, te, ja`ne, tagì, biraq, lekin, yamasa, yaki, ya,

bolmasa, ne, a`lle, ga`, ga`hi, ga`de, geyde, bazda ha`m t.b. da`nekerler kiredi.

Bagìndiriwshi da`nekerlerge nege desenìz, sonin` ushin, sonliqtan, sol sebepli, eger,

eger de ha`m t.b. da`nekerler kiredi.

Janapaylar

Janapaylar tirkewish yamasa da`nekerlerdey ga`plerdi yamasa so`zlerdi baylanistirmaydi.

Olar - ga`pke yamasa ga`ptin` bir ag`zasina qosimsha ma`ni beretugìn ko`mekshi so`z shaqabi.

Bildiretugìn ma`nileri boyinsha janapaylar to`mendegi tu`rlerge bo`linedi: soraw janapaylari,

aniqlaw janapaylari, ayiriw janapaylari, ku`sheytiw janapaylari.

Janapaylar da o`zinin` leksikaliq ma`nisine iye emes ha`m morfologiyaliq jaqtan

o`zgermeytugìn so`z shaqabi.

Tu`rkiy tillerdegi janapaylar shigìsi jagìnan eki topargà bo`linedi: nagìz yaki

tu`pkilikli janapaylar ha`m basqa so`z shaqaplarinan qa`liplesken janapaylar.

Nagìz janapaylargà to`mendegi janapaylar kiredi: tek, -aw, -a, -a`, gàna, da, da`, she,

shi//shi, o`s, ap (aniq), jap (jaqsi), qip (qizil), sap (sari), qap (qara), ip (issi), sup (suliw), kip

(kishkene), u`p (u`lken) ha`m t.b.

Tirkewishlerdin` bir qatarlari ataw sepligindegi atawishliq xizmette qollanilatugìn

so`zler menen dizbeklesip, olardi basqarip keledi. Olardin` en` baslilari minalar: menen, bilan,

tuwrali, jo`ninde, arqali, ushin, sayin, sari, kibi, yan`li, siyaqli, shelli.

Tyurkologlardin` pikirinshe, menen tirkewishi tariyxiy shigìsi jagìnan birlen degen

jiynaqlaw formasindagì sanliq so`zden kelip shiqqan. Birlen tirkewishi ayirim tu`rkiy tillerde -

menen, qazaq tilinde -men (pen, ben), nogày tilinde -man, ban, pan, o`zbek tilinde - bilan, tatar

tilinde - bela`n, tu`rk tilinde -ila, la, altay tilinde –la bolip ha`r tu`rli fonetikaliq variantlargà

o`zgergen.

Geypara tirkewishler baris sepligindegi so`zlerdi talap etip, olar menen bir leksikaliq

ma`nide jumsaladi: taman, deyin, sheyin, qarsi, qaray, say ha`m t.b.

Tirkewishlerdin` ayirimlari tabis sepligindegi so`zlerdi basqarip, olar menen bir ma`nide qollaniladi. Bunday tirkewishler ko`p emes.

A`debiyatlar

Kenjebaeva F. Poslelogi i chastitsi v sovr. kazaxskom yazike. AKD. Alma-Ata, 1964;

Petrov N.E. Chastitsi v yakutskom yazike. Yakutsk, 1978; Bazarov O. Chastitsi v uzbekskom

yazike. AKD. M., 1983; Amiraliev K. Semantiko - grammaticheskie funktsii chastits tyurkskix

yazikov (na material karakalpakskogo, uzbekskogo, kazaxskogo yazikov). AKD. Alma-Ata,

1951; Matgaziev A. Istoriya razvitiya podchinitel`nix soyuzov v uzbekskom yazike. AKD.

Tashkent, 1966; Xadjilaev X. Poslelogi i poslelojno-imennie slova v karachaevo-balkarskom

yazike. Cherkessk, 1962; Aleksandrov G.P. Poslelogi v sovr. turetskom yazike. AKD. M., 1956;

Isengalieva V. Slujebnie imena i poslelogi v kazaxskom yazike. Alma-Ata, 1957; Muratalieva

Dj. Poslelogi v kirgizskom yazike. Frunze, 1958; Zeynalov F.R. Slujebnie chasti rechi v sovr.

tyurkskix yazikax. ADD. Baku, 1966; Orazov M. Slujebnie imena v tyurkskix yazikax: na

osnove materiala sovremennix kazaxskogo, uzbekskogo i turkmenskogo yazikov. AKD.

Tashkent, 1970; Muxtarov Dj. Soyuzi v sovr. uzbekskom yazike. AKD Samarkand, 1953;

Amirov R. Soyuzi v kazaxskom yazike. AKD. Alma-Ata, 1955; Da`wenov E. Qaraqalpaq tilinde

ko`mekshi so`zler. No`kis, 1994.

Modal` so`zler (2 saat)

Modal` so`zler - o`zlerinin` semantikaliq ma`nisi, leksikaliq qurami jagìnan ha`m

ga`ptegi qollaniliw o`zgesheligi jagìnan ha`r qanday basqa so`z shaqaplarinin` birewine de

usamaytugìn so`z shaqaplarinin` ayiriqsha bir tu`ri. Olar ga`ptegi aytilgàn oy-pikirdin` nagìz

haqiyqatliqqa qatnasi tuwrali so`ylewshinin` ko`z-qarasin bildiredi. Bul model` so`zlerdin` en`

basli xizmeti bolip tabiladi. Modal` so`zler sirtqi tu`ri jagìnan bir pu`tin so`z formasin saqlaydi:

mu`mkin, demek, ba`lkim, itimal ha`m t.b.

Morfologiyaliq jaqtan modal` so`zler o`zgermeytugìn so`zler bolip esaplanadi.

Tu`rkiy tillerdegi modal` so`zlerdin` bir topari qospa bayanlawish quraminda kelip, ogàn

modal`lik ma`ni beredi.

Modal` so`zler - so`ylewshinin` o`zinin` aytilgàn pikirine qatnasin bildiriw ushin ga`pke kiritilip

aytilatugìn so`zler. Modal` so`zler ga`ptin` basqa ag`zalarina u`tir menen ajiratilip jaziladi.

A`debiyatlar

Kamil`djanova R. Modal`nie slova v sovr. uzbekskom yazike. AKD. Tashkent, 1975;

Zikrillaev G. Modal`nost` i sistema form iz`yavitel`nogo nakloneniya. AKD. Tashkent, 1978;

Kekilova Dj. Modal`nie slova v sovr. turkmenskom yazike. AKD. Ashxabad, 1972; Sharsheev

N. Modal`nost` i modal`nie slova v kirgizskom yazike. AKD. Frunze, 1969; Janpeisov E.

Modal`nie slova v sovr. kazaxskom yazike. AKD. Alma-Ata, 1958.

Tan`laqlar (2 saat)

Tan`laqlar - so`ylewshinin` ha`r qiyli sezimlerine baylanisli aytilatugìn so`zler, biraq

olar bunday sezimlerdi atap ko`rsetpeydi. Tan`laqlar ma`nili so`z shaqaplarina da, ko`mekshi

so`zlerge de kirmeydi. Olar qanday da bir leksikaliq yamasa grammatikaliq ma`ni an`latpaydi,

ga`pte basqa ag`zalar menen baylanispaydi, sonliqtan hesh qanday sintaksislik xizmet

atqarmaydi (olar ga`pten ayirimlanip, bo`lek ga`p sipatinda qollaniliwi mu`mkin).

Tan`laqlar qanday sezimdi bildiriwine qaray ayriqsha intonatsiya menen aytiladi.

Eliklewishler (2 saat)

Adamlardin`, qus ha`m haywanlardin`, sonday-aq jansiz predmetlerdin` ha`r qiyli ses

ha`m ko`rinislerin ses penen sha`rtli tu`rde ko`rsetetugìn so`zler eliklewish so`zler dep ataladi.

Bunday so`zler tu`rkiy tillerdin` leksikasinda ken` qollaniladi. Olar o`zinin` ayiriqsha seslik

qurilisina ha`m geypara grammatikaliq o`zgesheliklerine iye. Eliklewishler ses yaki ko`rinisti

bildiriwine qaray seske eliklewishler ha`m ko`riniske eliklewishler bolip ekige bo`linedi.

Seske eliklewishler janli predmetlerdin` seslerine eliklewdi bildiredi.

Ko`riniske eliklewishler predmetlerdin` ha`reketinin` sirtqi ko`rinisinin` obrazli tu`rde

bildiriliwi na`tiyjesinde payda boladi.

Eliklewishler tu`rkiy tillerde dara, jup ha`m ta`kirar bolip keledi. Dara eliklewishler ses yaki ko`rinistin` tez bolgànin bildirse, ta`kirar eliklewishler olardin` bir qa`lipte dawam etkenin ko`rsetedi.

A`debiyatlar

Qudaybergenov S. Podrajatel`nie slova v kirgizskom yazike. AKD. M., 1953;

Xudaykuliev M. Podrajatel`nie slova v turkmenskom yazike. Ashxabad, 1967; Katembaeva B.

Podrajatel`nie slova v kazaxskom yazike. AKD. Alma-Ata, 1965; Ishmuxametov Z.

Zvukopodrajatel`nie slova bashkirskogo yazika. AKD. Ufa, 1970; Embergenov U. Podrajatel`nie

slova v sovr. karakalpakskim yazike. AKD. Nukus, 1971; Kungurov R. Izobrazitel`nie slova v

sovr. uzbekskom literaturnom yazike. AKD. Tashkent, 1962 (Wzbek tilida tasviriy swzlar.

Toshkent, 1965); Abdurasulev Ya. Struktura podrajatel`nix slov v uzbekskom yazike. AKD.

Tashkent, 1972; Djafarova S. Podrajatel`nie slova v sovr. tyurkskix yazikax. AKD. Baku, 1973;

Ibraev S. Foneticheskie osobennosti podrajitel`nix slov v kazaxskom yazike. AKD. Alma-ata,

1971; Dmitriev N.K. Stroy tyurkskix yazikov. M., 1962.

Predikativler (2 saat)

Bar, joq so`zleri uliwma barliqti yamasa joqliq ma`nisin an`latip, ga`pte aniqlawishliq

ha`m predikativlik (yag`niy bayanlawishliq) xizmette qollaniladi. Usi grammatikaliq

funktsiyasina qarap olardi izertlewshiler predikativ so`zler yamasa predikativler dep ataydi.

Tu`rkiy tillerdegi bar, joq so`zleri jaqin waqitlargà deyin ha`r qiyli atamalar menen atalip

keldi ha`m olardin` qaysi so`z shaqabina tiyisli ekenligi aniq bolmadi. Ma`selen,

V.A.Gordlevskiy bar, joq so`zlerin tilde feyillik xizmet atqaratugìn atawishlar dep atadi.

N.K.Dmitriev bar, joq so`zleri da`slep atliq bolgàn, olar kelbetlik funktsiyasinda da qollanila

beredi dep ko`rsetti. A.N.Kononov olardi -dir elementi qosilip atawish bayanlawish jasawshi

so`z dep sintaksiste qaradi. Bunnan keyingi da`wirde bul so`zlerdin`, ko`binese bayanlawishliq

xizmette qollaniliwi esapqa alina basladi.

Solay etip, 1970-jillargà deyin tu`rkiy tillerdegi bar, joq so`zlerinin` qaysi so`z shaqabina

tiyisli ekenligi aniqlanbay keldi. Keyingi da`wirde bar, joq so`zleri ayirim tu`rkiy tillerde arnawli

izertlenip, predikativler degen atama menen bo`lek so`z shaqabi sipatinda ajiratilip ko`rsetildi.

tu`rkiy tillerinin` salistirmali grammatikasi

Documents