turkish studies - pdfs.semanticscholar.org · bektaşi geleneğinin önem verdiği özel günler,...

Turkish Studies

International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 12/21, p. 1-12

DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.12125

ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY

Article Info/Makale Bilgisi

Referees/Hakemler: Doç. Dr. Mithat ESER –

Yrd. Doç. Dr. Hasan COŞKUN

This article was checked by iThenticate.

ARŞİV BELGELERİ IŞIĞINDA ARNAVUTLUK’TA BEKTAŞİ TOPLUMU BAŞKANLIĞI’NIN HİZMETLERİ

-1886-1967-

Cafer ACAR*

ÖZET

Bu makalede, Arnavutluk’ta yaşayan Bektaşilerin resmi temsilini,

Arnavutluk devleti nezdinde akredite olarak üstlenmiş olan Bektaşi

Toplumu Başkanlığı’nın hizmetleri, yine bu kurumun Arnavutluk Milli

Arşivindeki “Bektaşi Toplumu Başkanlığı” arşivinden hareketle

incelenmiştir. Arşivin dili Arnavutçadır.

Arşivdeki malzemelerin çoğunluğunu, mali ve mülki alanda bu

müessesenin gündemini işgal eden konular oluşturmaktadır. İnsan

kaynakları, idari ve teftiş konuları sırasıyla bu başlıkları takip

etmektedir. İnsan kaynakları alanında, tekke ve mensuplarını yönetecek

dede ve babaların ataması, ilgili şikâyetlerin değerlendirilmesi, özlük

haklarının takibi gibi hususlar başkanlığın hizmetlerini özetlemektedir. İdari alanda ise, kurumun Arnavutluk içindeki yapılanması, fiziki ve

lojistik alandaki ihtiyaçlarının karşılanması gibi tasarruflara dair

bilgilere ulaşılabilmektedir.

Arşiv muhtevasında dini, kültürel ve sosyal sahaya dair

çıkarımlarda bulunabileceğimiz malzemeler bulmak mümkündür. Bektaşi geleneğinin önem verdiği özel günler, tebrikler, hizmet içi eğitim

faaliyetleri yine bu cümleden sayılabilecek yazışmalar mevcuttur.

Bektaşi arşiv malzemeleri içinde dışı ilişkiler bağlamında

değerlendirebileceğimiz kurum dışı ve yurtdışı birçok müessese ile

yazışmalar mevcuttur. Hem Bektaşi geleneğine mensup dış dünyadaki

muhiplerle hem de o bölgelerdeki Bektaşi teşkilatlarına dair yazışmalar kayıt altına alınmıştır. Yine Arnavutluk’taki siyasi atmosferin ilişkili

olduğu, dünya siyasetindeki aktörlerle de ilişkiler geliştirilmiştir.

Arnavutluk’taki mevcut siyasi otorite ile uyumlu olmaya özen gösterildiği

anlaşılmaktadır.

* Yrd. Doç. Dr. Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi İslam Tarihi Anabilim Dalı, El-mek:

[email protected]

http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.

2 Cafer ACAR

Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 12/21

Arşiv malzemeleri arasında, Bektaşilik üzerine yazılmış şiirlerin ve edebi türde ürünlerin yer aldığını söylemek gerekir. Eğitim amaçlı olduğu

anlaşılan, Bektaşilik tarihi üzerine notlar, özet bir siyer, Kerbela hadisesi

üzerine bazı notlar, arşivdeki yerini almıştır.

Anahtar Kelimeler: Bektaşilik, Arnavutluk, İslam, Tekke

IN ARCHIVE DOCUMENTS SERVICES OF THE DEPARTMENT OF THE BEKTASHI SOCIETY IN ALBANIA

-1886-1967-

ABSTRACT

In this article, the services of the Bektashi Community Presidency,

which undertook the official representation of the Bektashis living in

Albania as an accredited foundation in the Albanian state, were

examined.

The majority of materials in the archives constitute the topics that occupy the agenda of this institution on the financial and intellectual

property. Human resources, administrative and inspection subjects

follow these headings respectively. In the area of human resources, it

summarizes the services of the heads of departments such as the

appointment of grandfathers and dads to handle the tekke and its

members, the evaluation of related complaints, the follow-up of personal rights. Administrative area provides information on savings, such as

structuring the institution in Albania, meeting physical and logistical

needs in the area.

It is also possible to find materials that can be found in religious,

cultural and social inferences. Special occasions, congratulations and in-service training activities that Bektashi tradition cares about constitute

the archival materials of the Bektashi Community Presidency.

Bektashi archives contain correspondence with a number of

external and foreign institutions that we can evaluate in the context of

external relations. The writings of both Bektashian traditions and the

Bektashi organizations in those regions have been recorded. Relations with actors in world politics have also been developed, which also relate

to the political atmosphere in Albania. It seems to be taken care to be in

line with the current political authority in Albania.

It is necessary to say that poetry written on Bektashism and literary

type products are included in the archive content. A summary of biography of Prophet, a note on History of Bektashism, a case of Karbala

were also prepared for educational purposes and took its place in the

archive.

STRUCURED ABSTRACT

In Albania, Bektashism is a highly esteemed Sufi tradition. It was

conveyed from Anatolia to Albania and has gained more importance since

the years of occupation and turmoil that started with the declaration of

independence in Albania in 1912. In a religious congress gathered in

Lushna in 1920, four religious schools, namely Sunni, Bektashi,

Arşiv Belgeleri Işığında Arnavutluk’ta Bektaşi Toplumu Başkanlığı’nın… 3


Volume 12/21

Orthodox and Catholic, were officially recognized by the state as independent communities. In fact, according to Izeti, these were considered as independent religious units (komunitet). With this status,

Albanian Bektashism began to separate from Anatolian administration.

A congress was held in 1921, and a new administrative structure was

established. Thanks to a special statute, this process was matured. Only the Head Grandfather (Bashdede) was appointed as a proxy. In 1929,

after tekkes and zawias were closed down in Turkey, the full

independence was realized in the third Bektashi congress. Niyazi

Dedebaba, who was originally from Turkey, was appointed as the head of the tekke and it was decided to transfer the position, the highest

authority, to Albania. This decision was also ratified by the Albanian King

in 1930. This new status, which was won by Bektashism in Albania with the enclosure of tekkes and zawias in the newly founded Turkey,

strengthened the Albanian Bektashis, and led them to regard themselves as the center of Bektashism all over the world. Niyazi Dedebaba’s visit to

Albania reinforced this legitimacy. The Bektashi of Albania became the

spiritual center of the Bektashism, especially in the Balkans and for the

Bektashis who migrated from this region to other countries.

This study examines the fields of activities of the Presidency of Bektashi Community in light of the Albanian State archives in Tirana

which was formed after the Albanian Bektashi gained an official status.

This archive partly holds some documents from the earlier period as well.

The formalization of the archive records must have been possible thanks

to the studies carried out by the officials of the State Archives Authority

in the Presidency of Bektashi Community, since a record of this process is found in the records.

The majority of archive records are in the Albanian language. Some

documents belonging to the pre- independence era are in Ottoman

Turkish. It has been found out that the first documents were begun to be

recorded in 1886 and approximately 597 files’ numbers were identified in the process until 1967. With the ban on Enver Hodja’s religious activities

in 1967, the registration process seems to have stopped. There is a total

of 10104 pages of sources, including files and attachments.

Looking at the titles of archive records, it is possible to categorize

the administration of services of the presidency into six groups until the

prohibition of religious activities in Albania: administrative and financial affairs, inspection and legal affairs, religious services, educational

services, human resources, and external relations. It is, however,

necessary to mention that these units are related to each another.

Throughout the study, archival materials were scanned and

classified according to certain common features. A document is sometimes considered under three headings.

It has been found out that financial and administrative affairs were

the most significant issues in the post-independence period. Human

resources, legal and inspection issues came in the second place, and the

external relations related to these two categories came in the third place.

Considering the process during which the religious activities were prohibited, educational, social, and religious services were reflected in

the archives in a rather limited manner. This evaluation, of course, is

valid for the routine activities.

4 Cafer ACAR


Volume 12/21

Bektashism is one of the significant religious institutions in Albania. Bektashism rebuilt its future as an institution in Albanian

conditions after the dissolution of Ottoman Empire and Albania’s

declaration of independence. Bektashism, which had maintained its

bonds with the Anatolian Bektashism for a long time, declared its own

independence with the loss of this spiritual bond especially after the tekkes and zawias were closed. In fact, the center of Bektashism moved

to Albania after Salih Niyazi Dede’s move from Anatolia to there. Thus,

Albania became the spiritual center of the Bektashi World.

After being recognized as a religious structure, the Presidency of

Bektashi Community was established. Until the prohibition of religious

activities in Albania in 1967, the presidency kept archiving, and the

records were included in Albania's state archive content. It is estimated that this archival material includes around ten thousand pages. After

examining the archival documents, it is found out that the Presidency of

Bektashi Community has a strong structure in the execution of religious

services. They already completed their institutionalization process.

Ranging from religious services and education to international affairs and inspection, the presidency has a broad field of activities.

Keywords: Baktashisim, Albania, Islam, Taqqa

GİRİŞ

Arnavutluk’ta Bektaşilik, sufi bir gelenek olarak önemli bir yere sahiptir. Anadolu’dan

Arnavutluk’a taşınmıştır. 1912 yılında Arnavutluk’ta bağımsızlık ilanı ile başlayan işgal ve kargaşa

yıllarından itibaren daha da önem kazanmıştır. 1920 yılında Luşna’da toplanan bir dini kongrede,

Arnavutluk’taki dört dini ekol (Sünnî, Bektaşî, Ortodoks, Katolik), devlet tarafından resmen

tanınarak müstakil birer cemaat olarak kabul edilmiştir. Hatta İzeti’nin ifadesine göre müstakil birer

dini birlik (komunitet) olarak kabul edilmiştir (İzeti, 2005: s. 523). Bundan sonra Arnavutluk

Bektaşilerinin dini idare olarak da Anadolu’dan ayrılma süreçleri başlamıştır (İzeti, 2009: s. 61).

1921 yılında bir kongre yapılmış ve yeni idari yapı şekillenmiştir. Özel bir tüzük ile bu süreç

olgunlaştırılmıştır. Sadece Başdede vekâleten tensib edilmiştir. 1929 yılında Türkiye’de tekke ve

zaviyelerin kapatılmasını izleyen süreçte, üçüncü Bektaşi kongresi ile birlikte bu bağımsızlık

gerçekleşmiştir. Türkiye’den gelen Niyazi Dedebaba, tekkenin başına geçirilmiş ve en üst makam

olan Başdedelik makamının Arnavutluk’a intikali kararı alınmıştır. Bu karar 1930 yılında Arnavutluk

kralı tarafından da onaylanmıştır (Bilge, 1991: III, 383). Arnavutluk’ta Bektaşiliğin kazandığı bu

statü, yeni kurulan Türkiye’de, tekke ve zaviyelerin kapatılması ile Arnavutluk Bektaşilerini

güçlendirmiş ve tüm dünya Bektaşiliğinin merkezi olarak kendilerini görmelerine vesile olmuştur.

Niyazi Dedebaba’nın da Arnavutluk’a gelmesi bu meşruiyet zeminini pekiştirmiştir. Artık

Arnavutluk Bektaşileri, özellikle Balkan coğrafyasının ve bu coğrafyadan muhtelif dünya ülkelerine

göçmüş Bektaşilerin manevi merkezi haline gelmiştir.

Bu makalede Arnavutluk Bektaşilerinin resmi bir statü kazanmasından sonra teşekkül eden

ve kısmen önceki dönemlere ait bazı belgelerin de yer aldığı Tiran Arnavutluk Devlet Arşivinde

bulunan “Bektaşi Toplumu Başkanlığı” arşivinden hareketle kurumsal hizmet yelpazesi incelenmiş

ve tanıtılmaya çalışılmıştır. Arşiv kayıtlarının resmileştirilmesi yine Devlet Arşiv Kurumuun Bektaşi

Toplumu Başkanlığı hizmet binasında yaptıkları çalışmalar neticesinde şekillenmiş olsa gerektir.

Zira bu işleme dair bir kayıt kataloglara yansımıştır (1965: dosya no: 6). Arşiv belgelerinin kahir

ekseriyeti Arnavutçadır. Bağımsızlık öncesi döneme ait bazı belgeler Osmanlıcadır. 1886 yılından

itibaren ilk evrakın kayıtlandığı ve 1967 yılına kadar olan süreçte toplamda takribi 597 adet dosya



Volume 12/21

numarası tespit edilmiştir. 1967 yılında Enver Hoca’nın dini faaliyetleri tamamıyla yasaklamasından

(Özkan, 2012: s. 2055; SEÇER, SELOĞLU, (2010) :s 417) itibaren kayıtlama işlemleri de bitmiş

gözükmektedir. Dosyalar ve eklerle birlikte yaklaşık on bin yüz dört (10104) sayfalık malzeme söz

konusudur.

Arşiv malzemesinin başlıklarından anlaşıldığı kadarıyla, Arnavutluk’ta dini faaliyetlerin

yasaklanmasına kadarki süreçte, Bektaşi Toplumu Başkanlığının hizmetlerinin yürütülebilmesi için

işlevsel olarak altı başlıkta kategorize edilebilir: İdari Mali İşler, Teftiş ve Hukuk İşleri, Din

Hizmetleri, Eğitim Hizmetleri, İnsan Kaynakları ve Dış ilişkiler. Her ne kadar tasnif bu şekilde

yapılmış ise de bu başlıkların her birinin diğeri ile ilişkisinin olduğunu söylemek gerekir.

Çalışma süresince arşiv malzemesi taranmaya çalışılmış ve ortak nitelikler göz önünde

bulundurularak sınıflandırma yapılmıştır. Bazen bir dosya üç başlığın içinde yer almıştır.

Yapılan çalışmada görülmüştür ki, bağımsızlık sonrası süreçte Arnavutluk Bektaşilerinin

gündemini en fazla mali ve idari konular oluşturmuştur. Bunu insan kaynakları, hukuki ve teftiş

konuları takip etmiştir. Bu iki başlıkla ilişkili dış ilişkiler üçüncü sırada yer almıştır. Kargaşa

döneminin içinden geçerek dini faaliyetlerin yasaklandığı bir süreç olduğundan olsa gerek; eğitim,

sosyal ve dini hizmetler bu süreçte sınırlı bir şekilde arşive girmiştir. Tabii ki bu değerlendirme dini

hizmetlere dair rutin dışı faaliyetler için geçerlidir.

Makalenin dipnot gösteriminde, belgenin ait olduğu yıl ve o yılda verilmiş olan dosya

numarası verilmesi şeklinde bir usûl uygulanmıştır. Verilen dipnotlar o işleme dair sadece bir örneğe

işaret özelliği taşımaktadır. Tüm örneklerin dipnotta kayıtlanmasına lüzum görülmemiştir.

Arşiv düzenlemesi sırasında tarihlendirme imkânı olmayan belgeler, arşiv kataloglarının

sonuna tarihsiz evraklar olarak sıralanmış ve numaralandırılmıştır. Biz de bu alandan dipnot verirken

tarihsiz kaydı ile vermeyi tercih ettik.

I. İDARİ VE MALİ İŞLER

Bağımsızlık ilanından beş yıl sonra, 1917 yılında ilk defa resmi yazışmaların gündemine

mali konular girmiştir (1917: dosya no: 1). 597 dosyadan yaklaşık 300 kadarının içeriği bir yönüyle

maliye ile ilgilidir.

Bektaşi Toplumu başkanlığının idari ve mali konulara dair hizmetlerini rutin ve rutin dışı

olmak üzere iki kategoride toplamak mümkündür. Rutin faaliyetler gelirler, giderler ve bunlara dair

iş ve işlemler olmak üzere sınıflandırabiliriz. Rutin dışı faaliyetler ise bir yönüyle mali işleri

ilgilendiren diğer yönüyle hukuki işlerle ilgili olan hususlardır. Özellikle başkanlığın mülkiyete dair

haklarının korunması ve bu alandaki sorunları bir yönüyle maliye ile ilgiliyken diğer yönüyle hukuki

ve teftiş niteliğinde özelliklere sahiptir.

Mali konuların gündemi ise Bektaşi toplumunun gerek vakıf gerekse şahıslar üzerinden sahip

olduğu arazilerin tesciline dair süreçler ve hukuki sorunları ile ilgilidir (1950: dosya no: 18). Yine

arazilerin kiraya verilmesi, gelirlerinin harcanması bu yazıların içeriğini oluşturmaktadır. Arazi

bağışlarının da yansıdığı bu mali kalemlerin (Tarihsiz evraklar: dosya no: 23). Arnavutluk dışındaki

mülkiyetlerinin de başkanlığın gündeminde olduğu anlaşılmaktadır (1942: dosya no: 3).

Başkanlığın hizmetlerini yürütebilmek için görevlendirmiş olduğu muhtelif ünvanlardaki

personelin maaşlarının ödenmesi ve bunun düzenli takibine dair yazışma ve evrak arşiv başlıklarına

yansımıştır. Kimi görevlilerin maaşları konusunda ve özlük haklarına dair konularda muhtemel

mağduriyetlerinin de takip edildiği hatta özel yazışmaların yapıldığı görülmektedir (1941: dosya no:

4).

6 Cafer ACAR


Volume 12/21

Maliye bağlamında gündem olmuş konulardan biri de vasiyet veya veraset yoluyla intikal

eden menkul ve gayrimenkullerin takibidir. Gerek dedelerin ve babaların gerekse en üst makamın

sahibi olan dedebabanın vefatı sonrasında vasiyeti üzere yahut veraset şekliyle mülkiyetinin

başkanlığa intikaline dair işlemler mali işlerle ilgili birimin yazışmalarında yer bulmuştur (1919:

dosya no: 1).

Başkanlık hizmetlerinin yürütülmesinde en önemli gelir kaynaklarından biri olan

yardımların toplanması, koordinasyonu ve harcanmasına dair hususlar da (1934: dosya no: 2) mali

işler başlığı altında zikredebileceğimiz hizmetlerdendir. Bu yardımların değerlendirilmesinde zaman

zaman sorunların yaşandığı da kayıtlanmıştır. Suiistimallerin önüne geçilmesi için adli ve hukuki

takibat kanalları her daim açık tutulmuştur (1962: dosya no: 8).

Bektaşi Toplumu Başkanlığına bağlı dedelik ve tekkelerin, iş ve işlemlerinde bir şirket gibi

çalıştıkları anlaşılmakta ve zaman zaman işletilemeyen kurumların iflaslarını açıkladıkları

görülmektedir (1934: dosya no: 3).

Başkanlığın mali olarak yerine getirdiği hizmetlerden biri de menkul ve gayrimenkul

malların kiraya verilmesi ve gelirlerinin harcanmasıdır. Bu bağlamda koyunların da kiraya verilmesi

arşive yansıyan ilginç bir bilgi olarak görülebilir (1942: dosya no: 4).

Başkanlık kendi envanterindeki tüm varlıkların demirbaş kayıtlarının düzenli tutulması için

özen göstermiş ve bu kayıtların takibini düzenli olarak yapmaya çalışmıştır (1932: dosya no: 2).

Arnavutluk’un bağımsızlık kazanma süreçlerinin başlaması ve Osmanlıyla organik bağın

kesilmesi ile birlikte uğramış olduğu işgallerin oluşturduğu bir tahribat vardır. Bu süreçte Bektaşi

toplumu ve mülkiyetleri de büyük zarar görmüştür. Bu zararların telafi edilmesi için ilgili işgalci ve

iç idare ile yoğun görüşmeler yapıldığı anlaşılmaktadır. İtalyan Ordusunun Memaliaj Tekkesine

verdiği zararın tazmini için girişimlerde bulunulmuştur (1941: dosya no: 2.). Bu bağlamda gerek

işgal yıllarında gerekse ilerleyen zaman diliminde başkanlığa ait mülkiyetlerin yurtiçi ve yurtdışında

kamulaştırılarak elden çıkması karşısında azami direnç gösterilmiş ve gerekli yazışmalar yapılmıştır

(1941: dosya no: 2.).

Geniş hizmet yelpazesi olan bir kurum olarak Bektaşi Toplumu Başkanlığı düzenli olarak

bütçeleme faaliyetleri yapmakta ve resmi kurumlar tarafından düzenli olarak denetlenmektedir

(1959: dosya no: 20). Başkanlık devletle işbirliğine önem vermekte ve mali işleri ilgilendiren bir

bağlamda zirai ve ticari hususlarda genel sistemin içinde yer almaktadır (1946: dosya no: 5).

Başkanlığın rutin giderlerinin olduğu anlaşılmaktadır. Bunlar sırasıyla, sigorta (1952: dosya

no: 20), vergi (1956: dosya no: 16), maaş (1956: dosya no: 19) gibi standart giderlerdir. Bu ve benzeri

hususlara dair banka yazışmaları da arşive yansımıştır (1951: dosya no: 29). Bunun yanı sıra bazı

üyelere ihtiyaca göre ekstra ödemeler ve yardımlar yapılmıştır ki bunlar da mali hizmetler

yelpazesinde sayılabilir (1952: dosya no: 19).

Başkanlığın gelirleri, zirai (1948: dosya no: 5), hayvancılık (1957: dosya no: 15), arazi satışı

(1959: dosya no: 10), ve takvim (1958: dosya no: 29) satışlarından sağlanmaktadır.

Başkanlık hizmetlerin görülmesi için bazen iş anlaşmaları ve ihaleler yapmakta ve bu da

arşiv içinde yerini almaktadır (1958: dosya no: 29). Zor şartlar altında kimi zaman vergi affı ve

borçların silinmesi gibi bazı talepler gerek kurumsal gerekse bireysel boyutlarıyla arşivde

zikredilmiştir (1960: dosya no: 14).

Personel maaşlarının kısmen devlet tarafından ödendiği anlaşılmaktadır. Zira 1958 tarihi

Devlet bankasına yazılan bir yazıda sekreterin ödenmemiş maaşının ödenmesi için bir yazı



Volume 12/21

yazılmıştır (1958: dosya no: 31). Başkanlık, bir arşiv oluşması amacıyla tekkelerin tarihçelerini de

kayıt altına almak için bağlı tekkelerden bilgi talebinde bulunmuştur (1962: dosya no: 29).

II. TEFTİŞ VE HUKUKİ İŞLER

Bektaşi Toplumu Başkanlığının iş ve işleyişlere dair düzenli teftişlerinin olduğu

anlaşılmaktadır. Bu işlem aynı zamanda hükümet ve siyasi kurumlarca da yürütülmektedir. Bunun

dışında başkanlığın haklarını muhafaza etmek için hukuki süreçlere dair yazışmaların arşivde yer

aldığını söyleyebiliriz. Maliye ile ilgili bölümde de zikredildiği üzere, bağımsızlık sonrası süreçte iç

karışıklıkların kısmen durulması ile durum tespiti bağlamında çalışmalar yapılmıştır. Arazilerin

korunması, işgal edilmesini ve başkanlığın uhdesinden çıkmasına mani olunması için hukuki

çabaların olduğu anlaşılmaktadır (1942: dosya no: 3). Bu bağlamda Bektaşi toplumunun istihdam

yelpazesinde yer alan kimi görevlilerin suiistimallerinin de önüne geçmek için hukuki süreçlerin

işletildiği tespit edilmektedir (1949: dosya no: 2).

Teftiş ve hukuki ilişkiler açısından gerek Bektaşi toplumunun kendi içinde gerekse diğer

insanlarla olan anlaşmazlıkları takip edilmiş ve bu konular raporlar aracılığı ile merkeze aktarılmıştır

(1958: dosya no: 13). Yine mali işlerle ilgili boyutu bir kenara bırakılırsa, bazı tekkelerin ve

dedelerinin borçlanma usullerindeki kontrolsüzlüklerinin de hukuki işler bünyesinde karşılık

gördüğünü söyleyebiliriz (1958: dosya no: 34). Bektaşi Toplumu Başkanlığı aynı zamanda

mensuplarının borç ve harcamalarına dair sorunları çözme noktasında da hukuki destek ve

tasarruflarda bulunmaktan çekinmemiştir (1958: dosya no: 35). Yine adli suçlar da hukuki hususlarla

birlikte mülahaza edilebilecek nitelikler taşımaktadır (1958: dosya no: 38).

III. DİN HİZMETLERİ

Bektaşi Toplumu Başkanlığının şüphesiz en önemli hizmeti dini plandadır. Zira varlık sebebi

dini niteliklidir. Başkanlık, dini hizmetlerini tekkeler ve buralarda görevli dedeler ve babalar aracılığı

ile yürütmektedir. İhtiyaca göre yeni tekkelerin açılması, buralara istihdam sağlanması dini

hizmetlerin görülmesinde önemli basamakları teşkil etmektedir (1939: dosya no: 3). Arşiv

belgelerine yansımış tekke isimleri vardır. Katerina Tekkesi gibi (1940: dosya no: 4). Bu isimlerin

bazılarının yabancı kelimelerle anılması ilginç bir bulgu olarak görülebilir. Bektaşi toplumunun özel

mezarlığı vardır (1961: dosya no: 13). Bu alanların düzeni, korunması başkanlıkça önemsenmektedir.

Dervişlerin dini hürriyeti, ritüellerin serbestçe yerine getirilmesi, bu anlamda hiç kimsenin

hizmetlerden yararlanmasına mani olunmaması önemsenmektedir (1961: dosya no: 21).

Başkanlığın varlık sebebi din hizmetleridir. Din hizmetlerinin yürütülebilmesi için idari ve

mali işlerden eğitim ve öğretim hizmetlerine varıncaya kadar her kademede din hizmetleri

öncelenmiştir. Ancak başkanlığın dini hizmetlerine dair yazışmaların arşive geniş kapsamlı

yansıdığını söylemek zordur. Bunun sebebi de mezkûr hizmetlerin rutin ve sürekli icra edilen

hizmetler olarak değerlendirilmesi olsa gerektir. Resmi yazışmanın konusu olabilmesi için rutin akışı

bozacak nitelikte bir gelişmenin olması gerekir. Yine de bazı özel kutlama zamanlarının arşivde yer

aldığını söyleyebiliriz. Buna dair örnek bir liste ekler bölümünde verilmiştir.

Arşiv materyalleri arasında Bektaşi tekkesinin silsilesinde yer alan isimlerin sayıldığı bir

evrak da yer almıştır ki (1944: dosya no:1), sufi geleneğimizin önemli kriterlerinden biri silsiledir.

Başkanlık yeteri katılımın olmadığı bazı tekkelerin kapatılması yönünde kararlar da alabilmektedir

(1965: dosya no:31).

IV. EĞİTİM HİZMETLERİ

Arşiv malzemelerinden, Bektaşi toplumu başkanlığının eğitim ve öğretim hizmetlerine önem

verdiği anlaşılmaktadır. Muhib ve mensuplarının eğitim ve öğretim açısından yeterli olmayanlarına

8 Cafer ACAR


Volume 12/21

yönelik eğitici faaliyetler gündemde olmuştur. Eğitimde geri kalmış bölgelerin eğitim açısından

desteklenmesi için çalışmalar yapılmıştır (1936: dosya no:1). Özellikle eğiticilerin eğitimi

bağlamında seminer ve bilgilendirme çalışmaları yanında (1959: dosya no:2) dervişlere yönelik

eğitim amaçlı okulların açılması ile ilgili başlıklar ve yazışmalar arşiv kataloglarına yansımıştır.

Kayro kentinde böyle bir okulun açılması gündeme gelmiş bununla ilgili yardım faaliyetleri

yapılmıştır. Buraya öğrenci gönderilmesi için teşvik çalışması yapılmış ilgili dedelikler

bilgilendirilmiştir (1938: dosya no: 2; krş. 1934: dosya no:2). Eğitim ve öğretim faaliyetlerinin

yaygınlaşmasına engel olduğu yönünde bazı çabalarla da mücadele edilmiştir. Bu minvalde eğitim

öğretim gören öğrencilerin maddi yönden desteklenmesi için tedbirler alındığı anlaşılmaktadır (1952:

dosya no:15).

Başkanlığın mensuplarının maddi ve manevi anlamda eğitimlerine katkı sağlamak için bir

dergi çıkardığı anlaşılmaktadır. Bu derginin zaman zaman yayınlarının inkıtaa uğraması nedeniyle

tekrar canlandırılması için girişimler, arşive belgelerine yansımıştır (1945: dosya no:8). Başkanlığın

yine eğitim ve öğretim için materyal hazırlanması bağlamında Kur’an’dan bazı kısa sureleri

Arnavutçaya tercüme ettirdiği görülmüştür (Tarihsiz evrak, dosya no: 20.). Bu minvalde, Bektaşilik

açısından önemli tarihi hadiselerin de gerek nesir yoluyla gerekse şiirlerle anlatıldığı metinler arşive

yansımıştır. Ebu Müslim hikâyesi, Kerbela hadisesi bu cümleden sayılabilir (1956: dosya no: 21).

Yine eğitim ve öğretim amaçlı menkıbe bağlamında hikâyeler de yazılmıştır. Fraşeri’nin hikâyesi

böyledir (1957: dosya no: 24). Hz. Peygamber’in hayatına dair bir özet tercüme de yine Bektaşi

Toplumu Başkanlığı mensuplarından Baba Kerim Hoca ve Baba Yusuf İskenderay tarafından kaleme

alınmıştır (1961: dosya no: 26).

Bektaşi Toplumu Başkanlığı toplumun bilinçlendirilmesi bağlamında da çaba ve gayretler

ortaya koymuştur. Sigara içiminin azaltılması bağlamında tütün ekiminin sınırlandırılması (1962:

dosya no: 17), kooperatifler yoluyla dayanışma ve toplumsal güçlenmenin temin edilmesi (1959:

dosya no: 31) suyun tedbirli kullanılması (1962: dosya no: 20), parazitlere karşı mücadele (1963:

dosya no: 17), mensup ve muhipler arasındaki sorunların halledilmesi için tedbirler alınması (1963:

dosya no: 12), bu bağlamda zikredilebilir.

Eğitim ve öğretimin Bektaşi Toplumu Başkanlığı için dini hizmetler açısından olmazsa

olmaz olduğu ifade edilmelidir. Buna münafi olarak değerlendirilebilecek basın ve medya takibi

yapılmakta ve gerektiğinde cevabi yazılar kaleme alınmaktadır (1929: dosya no: 2).

V. İNSAN KAYNAKLARI

İnsan kaynakları, Bektaşi Toplumu Başkanlığının personel istihdamı ve yönetimine dair

hususları kapsamaktadır. Bu bağlamda ilk atama (1954: dosya no: 3), tayin (1937: dosya no: 1) ve

tayini söz konusu olanların yerinde kalmasının temini (1943: dosya no: 2) gibi hususlar bu çerçevede

en kapsamlı hususlara işaret etmektedir. Dervişlik (1941: dosya no: 1), dedelik (1948: dosya no: 1)

ve babalık (1919: dosya no: 1), insan kaynaklarının arşive yansıyan atamaya dair en yaygın

unvanlarıdır.

Özellikle derviş atamaları (1941: dosya no: 1), görevinde suiistimal ya da başarısız olduğuna

dair kanaat oluşan görevlilerin ikaz edilmesi (1945: dosya no: 6) veya görevden el çektirilmesi (1958:

dosya no: 7) çoğunlukla insan kaynaklarının gündemini teşkil etmektedir. Kimi zaman bu

görevlilerden konusu suç teşkil eden hususlarda adli soruşturmalar yapılıp tutuklama kararı verilenler

de olmuştur (Örn. Baba Şevket’in tutuklanması krş. 1946: dosya no: 2). Devlet aleyhinde çalışmalar

yapıp darbe girişiminde bulunan kimi Bektaşi Toplumu mensupları hakkında da kovuşturmaların

olduğu anlaşılmaktadır (1947: dosya no: 4). Buna karşılık başarılı görevlilerin de ödüllendirilmeleri

ve teşvik edilmeleri söz konusudur (1945: dosya no: 3). Atamalarda özellikle baba atamalarında



Volume 12/21

toplumun beklentilerine önem verilmektedir. Bu beklentiyi karşılayamayanların da görevden

alınmaları için çabalar gözlenmektedir (Rüstem dede örneği krş. 1947: dosya no: 2).

Başkanlığın insan kaynaklarına dair önemli gündem maddelerinden biri Başdede seçimidir.

Başdede, düzenli aralıklarla genel kurul üyesi olan babalar tarafından seçilmektedir (Örn: 1930:

dosya no: 6). 1938 yılında Arnavut vatandaşı olmayan Başdede’nin Arnavutluk vatandaşlığına

geçmesi ile ilgili girişimler arşive yansımıştır (1938: dosya no: 1).

Bektaşi toplumunun insan kaynakları politikasında devlet görevlisi olarak bazen atamaların

olduğunu düşünmemize imkân verecek örnekler mevcuttur. Bir subayın 1945 tarihinde Bektaşi

Toplumu Başkanlığı bünyesine tayin edilmiş olması bu anlamda önemli örnektir (1945: dosya no:

2).

Başkanlık mensuplarının sivil kuruluşlar inşa etmesine de olumlu bakmaktadır. Bu anlamda

Çağdaş (ilerlemiş) Bektaşiler Teşkilatının kurulması ve bunun kayıtlara geçmiş olması önemlidir

(Hysi, Ceylan: 2004). Başkanlık dedelerin giyim kuşam şekillerinde de bir standart oluşturmak için

1948 yılındaki bir kayda göre girişimlerde bulunmuştur (1948: dosya no: 1). Başkanlık, dedelerin

her türlü hukukunu korumaya özen göstermiştir. Dedelerin askerlik hizmetlerinden muaf olmaları,

vergilerinin makul düzeyde kalması gibi hususlarda nadir de olsa bilgiler mevcuttur (1955: dosya no:

5; 1959: dosya no: 22).

Başkanlığın geniş kapsamlı bir istişare heyetinin de olduğu anlaşılmaktadır. Yüz Dedelik

Konsey’den bahsedilmiş olması dikkate değerdir (1952: dosya no: 1).

Arşiv muhteviyatından anlaşıldığı kadarıyla, başkanlığın iletişim içinde olmak durumunda

olduğu bazı kurumların varlığından bahsedebiliriz. Genel Komite (1952: dosya no: 2), Halk Komitesi

(1955: dosya no: 4), Veliler Komitesi (1952: dosya no: 15), Devlet Toplama Komitesi (1960: dosya

no: 14) bunlardan bazılarıdır. Bu müesseselerin, devlet tarafından oluşturulmuş olduğu

anlaşılmaktadır.

VI. DIŞ İLİŞKİLER

Bektaşi Toplumu Başkanlığının hizmet yelpazesinde dış ilişkiler önemli bir yer tutmaktadır.

Tespit edebildiğimiz kadarıyla üzerinde çalıştığımız zaman aralığında başkanlık yazışmalarında on

iki kadar ülke ile bir şekilde kayda geçmiştir. Bu ilişkilerin mahiyeti çeşitlilik arz etmektedir. Kurum

dışı ilişiler ile ülke dışı ilişkiler bu başlık altında yer alabilecek nitelikleri haizdir. Ülke dışındaki

bölgelerde Bektaşi muhiplerinin durumuna dair hususlar, mali ve hukuki hakların korunması,

Bektaşilere ait arazilerin özellikle vakıf arazilerinin korunması, tebrik mektupları, bu minvalde

sayılabilir. Arşivde takribi yüz otuz kadar evrak dış ilişkiler ile ilgilidir.

Bektaşi Toplumu Başkanlığı siyasi konularda, hakim siyasi unsurla genel olarak uyumlu bir

seyir izlemiştir. Uygun gördüğü takdirde siyasetin politikalarına destek vermiştir. 1950 yılında

Amerikan ve İngiliz emperyal güçlerine karşı savaşacak cephenin oluşması için müntesiplerine

çağrıda bulunmuştur (1950: dosya no:21).

1950 yılına gelindiğinde, Bektaşiliğin Arnavutluk’a taşınmasından hayli sonra, Türkiye’deki

mülki ve mali hakların korunması için Türkiye ile yazışmalar ve diyaloglar yaşandığına dair kayıtlara

rastlanmaktadır (1951: dosya no:9).

Bektaşi Toplumu Başkanlığının, Arnavutluk’taki diğer Müslüman temsilcilerle de pozitif

ilişkiler içinde olduğunu söylemek gerekir. Hatta bu temsilcilerden Arnavutluk Müslüman Toplumu

Başkanlığı ile ortak hareket ederek İsrail-Mısır arasında yaşanan sorunlar karşısında Cemal

Abdülnasır’a destek mektubu gönderilmiştir (1956: dosya no:11). İki toplumun temsilcileri olarak

komiteler seviyesinde sürekli iletişimlerin olduğunu söyleyebiliriz (1965: dosya no: 12). Fransızların

10 Cafer ACAR


Volume 12/21

Tunus’ta yapmış olduğu zulümlere karşı tepki, bir mektupla BM Genel Sekreterine ulaştırılmıştır

(1958: dosya no:20.1958: dosya no:20). Halveti dergâhının temsilcileri ile yakın ilişkiler kayıtlara

geçmiştir (1950: dosya no: 3).

Bektaşi Toplumu Başkanlığı’nın dünya siyasetinin gidişatına olan ilgisi, devlet başkanlarına

göndermiş olduğu tebrik ve kutlama mesajlarından da anlaşılmaktadır. Irak’ın kurulması ile Irak

Devlet Başkanı Abdülkerim Kösem’e bir kutlama mesajı göndermiştir (1958: dosya no:19).

Arnavutluk’a gelen dini misyon heyetleriyle görüşmeler de ihmal edilmemektedir. Arnavutluk’un

yakın ilişki içinde olduğu devletlerin özel günlerinde kutlamalar ihmal edilmemektedir. Almanya,

Çin, SSCB, Yugoslavya, Bulgar ve Polonya Büyükelçiliklerine özel günleri vesilesiyle tebrik

mektupları gönderilmiştir (1959: dosya no:15). Yine bu bağlamda Arnavutluk ve başka ülkelerin

devlet büyüklerinin doğum günleri vesilesiyle de tebriklerin gönderildiği arşiv kayıtlarından

anlaşılmaktadır (1963: dosya no: 14).

İstanbul’daki bir Arnavut’un mülkiyetini Arnavutluk Bektaşi Toplumu Başkanlığına hibe

etmesi ve bunun arşive yansıması da ilginç görülebilir (Tarihsiz evraklar: dosya no: 10). Yine

Arnavutluk Din Adamları konfederasyonunun Küba hükümetine göndermiş olduğu tebrik mektubu

da burada anılmalıdır (Tarihsiz evraklar: dosya no: 12).

SONUÇ

Bektaşilik Arnavutluk’un önemli dini kurumlarındandır. Osmanlının dağılması ve

Arnavutluk’un bağımsızlık ilanından sonra ortamın durulması ile Bektaşilik de kurum olarak kendi

geleceğini Arnavutluk şartlarında yeniden inşa etmiştir. Anadolu Bektaşiliği ile uzun bir süre bağını

muhafaza eden Bektaşilik, Tekke ve zaviyelerin kapatılması ile birlikte bağımsızlığını ilan etmiştir.

Hatta Anadolu dergâhından Arnavutluk’a yerleşen Salih Niyazi Dede ile birlikte Bektaşiliğin

merkezi Arnavutluk’a taşınmıştır. Böylece Bektaşi Dünyasının manevi liderliği yani Başdedelik

Arnavutluk’ta karar kılmıştır.

Arnavutluk devletinin Bektaşi toplumunu müstakil bir dini yapı olarak tanıması ile birlikte

Bektaşi Toplumu Başkanlığı teşekkül etmiştir. 1967 yılında Arnavutluk genelinde dini faaliyetlerin

yasaklanması zamanına kadar bu teşkilatın bir arşivi oluşmuş ve Arnavutluk devlet arşivi

muhteviyatında yerini almıştır. Bu arşiv malzemesinin yaklaşık on bin küsur sahife kadar olduğu

hesaplanmıştır. Arşiv malzemesinin taranmasından sonra görülen odur ki, Arnavutluk Bektaşi

Toplumu Başkanlığı, dini hizmetlerin yürütülmesinde güçlü bir yapı görünümü arz etmektedir.

Kurumsallaşma süreçlerini tamamlamıştır. Din Hizmetlerinden, eğitime, dış ilişkilerden hukuk ve

teftiş işlerine varıncaya kadar geniş bir çalışma sahasına sahiptir.

Bektaşi Toplumu Başkanlığının, gerek hukuki sahada gerekse idari ve mali anlamda en fazla

meşgul olduğu konu, Başkanlığa ait arazilerin ve mülkiyetlerin takibi ve tescili olmuştur.

Bağımsızlık sonrası süreçte yaşanan iç ve dış konjonktürün de gölgesinde gelişen devletleşme

sürecinde Bektaşi Toplumu Başkanlığı da hayli zor bir süreçten sonra kurumsallaşmasını

tamamlayabilmiş ve kendi hukukunu savunabilecek hale gelmiştir.

Kurumun hizmetlerinde omurga kurum İnsan Kaynakları birimidir. Başdedelik seçimleri,

dede ve babaların atanması, dervişlerin tayini en önemli konular arasında yer alımşıtr. Bu

tasarrufların alınmasında toplumun kanaatleri de dikkate alınmaktadır.

Mensuplarının dini, sosyal, eğitim ve hukuklarına dair her türlü ihtiyacını karşılama

gayretinde olduğu anlaşılan bu kurumun, güçlü bir dış ilişkiler ağına sahip olduğu ve ilişki içinde

olduğu dış partnerler nezdinde saygınlık kazandığı ifade edilmelidir.



Volume 12/21

KAYNAKÇA

Arnavutluk Devlet Arşivleri, Bektaşi Toplumu Başkanlığı Arşivi, 1886-1967.

Bilge, Mustafa L., “Bektaşilik”, DİA, İstanbul 1991, III, 383-390.

Editör den, Sayı 15 (2000): Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi “Arnavutluk Devlet

Arşivlerinde Bulunan Belgeler” Sayı 13 (2000):

Hysi, Shyqyri, Ceylan, Aylin “Arnavutluk Bektaşîler Birliğindeki Kriz ve İlerici Bektaşîler Grubu”,

Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, Sayı 30 (2004).

İzeti, Metin, “Arnavutluk’ta Bektaşilik”, SDÜ İlahiyat Fakültesi Uluslararası Bektaşilik ve Alevilik

Sempozyumu, 1. 28-30 Eylül 2005, s. 523.

İzeti, Metin, “Naim Bey Fraşeri’nin Bektaşiliği ve Düşüncesi, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî

Araştırma Dergisi. 2009/52,

Özkan, Ali, Arnavutluk'ta Enver Hoca Dönemi İnsan Hakları ve Özgürlükler(1945-1985) , Turkish

Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or

Turkic, Volume 7/3, Summer 2012, p. 2055-2077, ANKARA-TURKEY ss. 2055-2077.

Seçer, Sefa- Seloğlu, Ayşegül, Sayı 55 (2010):, “Bektaşî Babası Edmund Brahimaj’ın Balkanlarda

Bektaşîliğin Geçmişi ve Bugünü Hakkındaki Görüşleri” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî

Araştırma Dergisi.

EKLER: ARŞİVDE GEÇEN BAZI KELİMELER

EK 1: ÜLKE İSİMLERİ ABD Mısır Çin

İsrail Tunus İran

SSCB Irak Arap birliği

Yunanistan Bulgaristan Türkiye

Polonya Avusturya Arap Birliği

Küba Cezayir

EK 2: TEKKE İSİMLERİ ABD Ditroit Tekkesi Aropojt Tekkesi Backa Tekkesi Barmash Tekkesi

Berat Dedeliği Blerina Bektaşi

Tekkesi

Bubes Tekkesi Bulgaristan Shkip

Tekkesi

Carice Bektaşi Tekkes Corush Tekkesi Çatalca Tekkesi Çatalca Tekkesi

Çeriçe Tekkesi Dervish Shaban

(Krujë) Tekkesi

Dhohos Tekkesi Dropaj (Durrës) Tekkesi

Durbulli Sultan

Katerina Tekkesi

(Yunanistan)

Durbulli Sultan

Tekkesi

Durres Arapay Tekkesi Dushk (Gramsh) Tekkesi

Elbasan Tekkesi Ersek tekkesi Frashërit (Përmet)

Tekkesi

Fush Tekkesi

Fushë Krujë Tekkesinin Gevolla Tekkesi Gjirokastra Zallı Tekkesi Goristht Tekkesi

Gramsh Kanjani

Tekkesi

Groçie Tekkesi Gronishti Topulex

Tekkesi

İşkodra Tekkesi

Kapaj Tekkesi Kelcyre Kiçaku

Tekkesi

Kiçoku Tekkesi Konak Tekkesi

Korça Tekkesi Koshtan Tekkesi Krakes Tekkesi Kreshovë Tekkesi

12 Cafer ACAR


Volume 12/21

Krohas Tekkesi Kruja Tekkesi Krushove Köyü Tekke Kuçi Tekkesi

Kulmak Tekkesi Kulurok Tekkesi Kurvelesh Tekkesi Kuzma Baba Tekkesi

Leskovik Tekkesi Leskovik Tekkesi Mamurras Tekkesi Martanesh, Tekkesi

Mataroshi Tekkesi Mazrek Tekkesi Melçan Tekkesi Melçani Tekkesi

Memaliaj tekkesi Mez Tekkesi Mısır Sultan Başdede

Tekkesi

Permet Bube Tekkesi

Prishta Tekkesi Prishta Tekkesi Qahrani Tekkesi Qahrani tekkesinin

Qasaraka Tekkesinin Qesaraka Tekkesi Rahiye Tekkesi Rahiye Tekkesi

Selanik Tekkesi Selanik Tekkesi Skrapar Tekkesi Stalja Tekkesi

Suke Tekkesi Tiran Tekkesi Tomori Tekkesi Turan (Gjyshata e

Korçës) Tekkesi

Turan Tekkesi Velebisht Tekkesi Vliçisht tekkesi Vlora Kuz-Baba Tekkesi

Vrepekë, Ersekë

Tekkesi

EK 3: BAŞDEDE İSİMLERİ

- Salih Niyazi Dede / 1932-1951

- Ahmet Myhtar Dede / 1951-1958

- İlyaz Fehmi Dede / 1959- ?

- Fehmi Dede Bebo / 1966-1967

-

EK 4: BABA İSİMLERİ Baba Abbas Baba Fetah Baba Muça Baba Şerif

Baba Abdullah Baba Hajdar Baba Muhammed Baba Şevket

Baba Abedin Baba Hayredin Baba Muharrem Baba Siri

Baba Ademi Baba Halim Baba Mustafa Canı Baba Tahir

Baba Ahmeti Baba İljaz Baba Kazım Baba Cafer

Baba Faja Martaneshi Baba İdriz Baba Kerim Hoca Baba Cemal

Baba Fejzo Baba Kojtor Baba Rüstem Baba Zenel

EK 6: MANEVİ GÜNLER VE BAYRAMLAR

- Aşure Günü (1965: dosya no:32)

- Matemi Günü

- Hz. Ali’nin Doğum Günü

- Tomash Bayramı

- Kaman Bayramı

- Tomor Kutlamaları

- Lini Bayaramı

- Halem Bayarmı

- Matani Bayramı

- Sultan Nevruz Kutlaması

- Hedika Bayramı

turkish studies - pdfs.semanticscholar.org · bektaşi geleneğinin önem verdiği özel günler,...

Documents