Tell

P 13

P 17

P 17

P 13

P 13

P 3

P 13

P 12

P 5

P 18

DOUGGA (s. 123)

SUFETULA (s. 130)

Ouled El Hoguatt

Mejerda

Ouled Silia

na

BARRAGESIDI SAAD

Jebel Mrhila Jebel

Semmama

1373

644

720

1189

877

881

1029

627

909

1352

J. El Sif

1083

1363

997

697

1322

764

1357

1069

13141058

979

682

J. Selloum

J. Birent

1414

955

1378

J. Chambi1544

K

P 17

P 17

P 13

P 13

P 3

P 13

P 12

P 18

DOUGGA (s. 123)

SUFETULA (s. 130)

Oulelel d ElElEHoHoH

guuatt

MMeeeMeM jjjejeejeeje ejej rere ddrdr adad

Oulleelellel d SiSiS lili ilil aiai nnana

aanannan

BARRAGEBARRAGEBARRAGESIDI SAADSIDI SAADSIDI SAADSIDI SAAD

Jebel Mrhila Jebel

SemmamaSemmama

13731373

644644644

720

1189

877

881

102910291029102910291029

627627

909909

1352

J. El SifJ. El Sif

1083

1363

997997997

697697697

1322

764764

1357

1069

131413141058

979

682682

J. Selloum

J. Birent

1414

955955

1378

J. ChambiJ. ChambiJ. ChambiJ. Chambi1544 1544

KKKK

Medjezel Bab

Faid

BouArada

Ouesslatia

Bargou

Siliana

SloguiaTestour

El Aroussa

Téboursouk

El Krib

Sidi BouZid

BéjaBou

Salem

Makthar

HenchirEl Fercha

Sbiba

Sers

Rouhia

Kasserine

Fériana

Thala

KalaatKhasba

Dahmani

Jendouba

Ghardimaou

Alaâ

Hbabsa

Hichria

Ouled Zarga

Zeldou

Gaâfour

BenJerda

El Gonna

Thibar

Rakhmet

BouZegamm Sbeïtla

Chambi

Jerissa

Sidi AmorBen Salem

Haïdra

Sakiet SidiYoussef

Fernana

MagilBen Abbès

Kesra

El KsourT

EL

L

Stół Jugurty1271

Stół Jugurty1271

PARK NARODOWYJEBEL CHAMBI

PARK NARODOWYJEBEL CHAMBI

0 15 km

PLANY MIAST I PARKÓW ARCHEOLOGICZNYCH

Tell

oprac. Natalia Drabek

121Dougga

Tereny historycznej Numidii, państwa Berberów – z licznymi górami i płaskowyżami, imponującymi wykopaliskami archeologicznymi i prze-pięknymi krajobrazami – oczarują każdego, kto tu zawita. Rzymskie miasto Thuburbo Majus wskaże drogę w głąb interioru skrywającego takie skarby jak Dougga – najlepiej zachowaną rzymską osadę północ-nej Afryki, El Kef – usytuowane na stromym zboczu miasto-fortecę, czy Stół Jugurty – niesamowitą górę owianą barwną legendą.

Dougga

Do ruin Douggi warto się udać nie tylko ze względu na bogactwo tutej-szych wykopalisk, ale również dla gajów oliwnych i magicznej atmos-fery. Panorama ze stopni starożytnego teatru nie zmieniła się od stuleci; widać stąd dawne rzymskie drogi, pola uprawne i pasterzy wypasają-cych owce. Nawet jeśli ktoś nie jest miłośnikiem zwiedzania ruin, zako-cha się bez pamięci w tym pejzażu, czując oddech historii.

Historia

Dougga prawdopodobnie była numidyjską Thuggą (nazwa może pochodzić od berberyjskiego słowa oznaczającego pastwiska). Pod panowanie Kartaginy dostała się w IV w p.n.e., a w granicach imperium rzymskiego znalazła się dopiero po ostatecznym zwycię-stwie Cezara nad zwolennikami Pompejusza pod Tapsus w 46 r. p.n.e. Dzielnice numidyjska i rzym-ska z czasem połączyły się w jeden organizm miejski. W III w. Dougga otrzymała prawa kolonii. Na ten okres przypada najbardziej dyna-miczny rozwój miasta. Żyzne zie-mie i wspaniały klimat umożli-wiały eksportowanie do centrum imperium ogromnej ilości płodów rolnych w zamian za złoto pozwa-lające miastu rozwijać się i boga-cić. Dougga w tym czasie liczyła ok. 5 tys. mieszańców.Po najeździe Wandalów miasto zaczęło chylić się ku upadkowi, a ludność stopniowo opuszczała ośrodek, który czasy świetności miał już za sobą. W czasach protektoratu francuskiego rozpoczęły się tu prace archeolo-giczne. W 1991 r. zapadła decyzja o utworzeniu na tym terenie parku histo-ryczno-archeologicznego, a w 1997 r. Dougga została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO.

Brama do innego świata �

© iS

tock

phot

o.co

m | m

walim

u727

Tell

Warto zobaczyć

Trzeba dobrze wybrać porę na zwiedzanie parku archeologicznego Dougga. W lecie bywa tu bardzo gorąco, a ruiny nie dają wcale cienia. Najpiękniej jest wczesną jesienią lub wiosną, gdy pola zbóż mienią się kolorami. Na uważne zwiedzanie należy zarezerwować ok. 4 godzin.

Park archeologiczny Dougga, w sezonie 8.00–19.00, poza sezonem 8.30–17.30; 4 TND, �fotografowanie 1 TND.

W części wschodniej starożytnego miasta warto zobaczyć zachwycający teatr, wybudowany w II w. przez zamożnego Publiusa Marciusa Kwadratusa. Teatr wzniesiono na podstawie planów rzymskich zmodyfikowanych przez

lokalnych architektów. Na widowni w 25 rzędach mieściło się 3,5 tys. widzów. Obecnie teatr

jest ładnie odnowiony i stanowi dobry punkt widokowy. Oglądać tu można

sztuki wystawiane podczas Między-narodowego Festiwalu w Douggdze (Festival International de Dougga) odbywającego się w drugiej poło-wie lipca.Ze świątyni Saturna zachowało

się jedynie sześć kolumn oraz zarys budowli. Świątynia powstała w końcu

II w. na miejscu świątyni Baala Hammona. Jej usytuowanie nie tylko zapewniało piękny

widok z tarasu na całą żyzną dolinę, ale miało rów-nież znaczenie strategiczne. Pod pozostałościami gmachu

znajduje się hipogeum, tj. podziemny cmentarz, gdzie odkryto liczne pochówki oraz głowę posągu Saturna.Dom Trifolium (Dom Koniczyny) to największa odkopana budowla w Doug-dze. Nazwa pochodzi od charakterystycznego układu pomieszczeń przy-pominającego kształtem liść koniczyny. Z kolumnowego dziedzińca można przejść do wielu mniejszych pokoi oraz do ogrodu. Przeznaczenie budowli z III w. nie jest jasne, być może pełniła funkcję domu publicznego.Na południe od Domu Trifolium, wśród drzew oliwnych, dostrzeżemy mau-zoleum Atbana znane też jako Mauzoleum Libijsko-Punickie (Mausolée

Libyco-Punic). To jedyny zachowany w Tunezji przykład architektury kró-lestwa Numidii. 3-kondygnacyjny grobowiec ma 21 m wysokości. Powstał w II w. p.n.e. i prawdopo-dobnie przeznaczony był dla numi-dyjskiego księcia. W części centralnej Douggi warto obejrzeć termy Licyniana ze względu na ich dobrze zachowane ściany oraz tunel dla niewolników,

którzy wnosili tamtędy drewno do ogrzewania. Zbudowane w 260 r. przez rodzinę Licyniuszy termy, zwane również zimowymi, w późniejszych wie-

Przypadki mauzoleum AtbanaBudowla została zrekonstruowana przez francu-skiego archeologa Louisa Poinssota po tym, jak w 1842 r. sir Thomas Read, konsul brytyjski, pró-bując zerwać tablicę z napisami punickimi i numi-dyjskimi, doprowadził do zburzenia mauzoleum. Inskrypcja zerwana przez Reada znajduje się obec-nie w British Museum w Londynie.

Dougga �

© Rf

oxph

oto | d

reamstime.com

123Dougga

kach służyły do przechowywania oliwy. Ściany gmachu były wyłożone marmurem, a podłoga mozaikami. Dziś rozciąga się stąd piękny widok na dolinę i Dom Trifolium.Kapitol, świątynia Trójcy Kapitolińskiej (Jowisza, Junony i Minerwy), powstała w 166 lub 167 r. Dodatkowa inskrypcja zawiera dedykację dla cesarzy Marka Aureliusza i Lucjusza Werusa. To bez wątpienia najlepiej zachowana świą-tynia kapitolińska w północnej Afryce (wszystko to dzięki Bizantyjczykom, którzy włączyli ją w system fortyfikacji miasta). 11 stopni prowadzi do fron-towego portyku. Widać tu 6 żłobkowanych kolumn korynckich podtrzy-mujących doskonale zachowany fronton z płaskorzeźbą przedstawiającą

teatr

świątyniaSaturna

świątyniaMerkurego

termyLicyniana

DomTrifolium

mauzoleumAtbana

forum

KapitolKapitol

świątyniaCelestis

Ainel Hammam

AinMizeb

dolmeny

0 100 m

Dougga

Téboursouk (11 km)

opra

c. An

na Fi

lak

Tell

cesarza Antonina Piusa. Za portykiem znajdują się wrota z rzeźbionym nadprożem prowadzące do wnętrza sanktuarium. Forum zajmuje powierzchnię 924 m2 i uchodzi za bardzo małe jak na rzym-skie standardy. Prawdopodobnie plac powstał, by zapewnić mieszkań-com Douggi nieco więcej przestrzeni; sąsiadował z macellum, rynkiem, na którym stały stragany. Wokół forum wznosiły się budynki użyteczno-ści publicznej – kuria (miejsce posiedzeń sądu) oraz świątynia Merkurego.

Budowa bizantyjskich fortyfi kacji w dużej mierze zniszczyła plac, ale od 2007 r. trwają tu prace rekon-strukcyjne.W części zachodniej Douggi, nieco dalej od centrum, znajdują się ruiny świątyni Celestis. Na tle gaju oliwnego widać zacho-wane schody i wysokie podium z 6-kolumnowym portykiem na fasadzie. Junona Celestis była rzymskim odpowiednikiem punic-

kiej Tanit, tj. bogini nieba, księżyca i płodności. Świątynia ta powstała w miejscu kultu Tanit w czasach Septymiusza Sewera (prawdopodobnie w latach 222–225). Sanktuarium miało półkolisty kształt i było otoczone portykiem oraz murem zewnętrznym. W V w. budowla pełniła funkcję świątyni chrześcijańskiej i wówczas dobudowano tu absydę.Ain el Hammam (dosł. ‘źródło’) pochodzi z czasów cesarza Komodusa (II w.). To kompleks sześciu cystern o łącznej pojemności 6 tys. m3, do których woda docierała z oddalonego o 12 km źródła, a następnie była rozprowadzana akweduktem do łaźni. Drugi kompleks cystern w Doug-dze – Ain Mizeb – znajduje się nieco dalej na północ (nieopodal świątyni Minerwy). Składa się na niego dziewięć świetnie zachowanych zbiorników, zdolnych pomieścić 9 tys. m3 wody. Niedaleko cystern zachowały się dolmeny – prehistoryczne grobowce.

Obok forum �

© iS

tock

phot

o.co

m | m

walim

u727

Dougga – dojazd i orientacjaNa teren parku archeologicznego Dougga �można się dostać dwoma wejściami: głów-nym, od drogi z Téboursouk (usytuowanym na szczycie wzgórza – nie trzeba podcho-dzić pod górę; oprócz kasy są tu kafeteria, toalety i duży parking) lub od strony El Kef i Nouvelle Dougga (u stóp wniesienia; po opłaceniu biletu w kasie czeka nas kwa-drans spaceru przez gaj oliwny i pozosta-łości osady).

125El Kef

El Kef

El Kef to stolica regionu Tell. Miasto położone jest na wysokości 0 m n.p.m., na zboczu góry Jebel Dyr (zwanej również Jebel el Kef; 0 m n.p.m.). Tutejszy klimat charakteryzuje się bardzo niskimi temperatu-rami w zimie oraz dusznymi latami. Miejsce ma niepowtarzalny urok, a miasto jest jednym z najładniejszych w Tunezji.

Historia

El Kef jest jedną z najstarszych osad na terenie współczesnej Tune-zji (znaleziono tu m.in. ślady człowieka neolitycznego). W V w. p.n.e. tereny te, ze względu na ich znaczenie strategiczne, zajęła Kartagina. Cirta, pierwsza znana nazwa miasta, miała nawiązywać do miejsca kultu bogini Astarte, kolejna zaś – Sicca Veneria – łączona jest z kultem bogini Wenus. W połowie II w. p.n.e. miejscowość wyzwolona została spod wpływu Kartaginy, a numidyjski władca Masynissa uczynił ją swoją stolicą. Ranga miasteczka wzrosła, kiedy ściągnięto doń kolonistów greckich i italskich, w tym architektów, skrybów i handlarzy. Wkrótce potem między potomkami władcy rozpoczęły się bratobójcze walki. Pod koniec II w. p.n.e. miejscowość wcielono do rzymskiej prowincji Africa Nova. W II i III w. n.e. miasto było jednym z ważniejszych centrów kulturalnych w Afryce Północnej. W VII w. Sicca Veneria została zdobyta przez Arabów i częściowo zisla-mizowana; wspomnienia minionej świetności powoli odchodziły w nie-pamięć. W XIII w. ugruntowała się dzisiejsza nazwa osady – El Kef (‘skała’). W 1600 r. rozbudowano tutejszy fort, a w 1638 r. miasto wzbogaciło się o garnizon i koszary. Mimo postępującej militaryzacji El Kef nadal pozostawało waż-nym ośrodkiem religijnym.Mozaikę kulturową miasta współtworzyli mieszkający tu od zawsze Żydzi. Ich dzielnica, El Hara, rozłożyła się wokół synagogi El Ghriba w centrum medyny; zachowały się też kirkut i souk des Juifs (suk Żydów). Po II wojnie światowej populacja żydowska raptownie zaczęła maleć; ostatnia rodzina żydowska wyjechała stąd w 1984 r.W czasie II wojny światowej El Kef zostało tymcza-sową stolicą kraju, a podczas wojny o niepodle-głość w Algierii (1954–62) było bazą dowódz-twa algierskiego.

Kazba �

fot. Eryka Lehr-Spławińska

Tell

Warto zobaczyć

Nad miastem górują potężne mury kazby. To powiększona przez Turków cytadela z czasów Kartaginy rozbudowywana kolejno przez wodzów numidyjskich i bizantyjskich. Składa się z dwóch fortów – Małego (Petit Fort) i Dużego (Grand Fort). Widok z kazby pozwala na obserwację terenu w promieniu 50 km.

Kasbah, zwykle dostępna dla zwiedzających od rana, nie ma normowanych godzin �otwarcia; wstęp wolny.

Znakiem rozpoznawczym El Kef są charakterystyczne żebrowane kopuły zawii Sidi Bou Makhloufa i meczetu jego imienia. Legenda głosi, iż w 1688 r. trzej bracia przybyli z Maroka do El Kef. Zawija powstała wokół grobu jednego z nich – Sidi Abdallaha Bou Makhloufa, świętego patrona miasta. Na początku XIX w. osiedlili się w niej członkowie marokańskiego sufickiego bractwa Aissaouia – oddający cześć Allahowi śpiewem i muzyką.

Raz w roku, podczas obchodów dnia patrona miasta, na ulice El Kef wychodzą w paradzie członkowie bractwa, a za nimi rusza pochód mieszkańców.Obok mauzoleum powstał meczet Sidi Bou Makhloufa z kopułami w stylu kairuańskim i ośmiokątnym

minaretem. W cieniu murów zawii znajduje się też mała, niemal kultowa kawiarnia – Café Sidi Bou Makhlouf.Muzeum Sztuki i Tradycji Ludowej mieści się w powstałej w 1774 r. zawii Sidi Ali Ben Aissa, założyciela bractwa Rahmanija. Wspaniały kompleks, w skład którego wchodzi mauzoleum, meczet i medresa, w 1970 r. prze-kształcono w muzeum regionalne. Warto obejrzeć ekspozycje poświęcone lokalnemu rękodziełu, tradycyjny, regionalny strój weselny oraz namiot berberyjskich nomadów.

Musée des Arts et des Traditions Populaires; w sezonie wt.–nd. 9.00–13.00 �i 16.00–19.00, poza sezonem 9.30–16.30; wstęp 4 TND, fotografowanie 1 TND.

Źródło Ras el Ain bije przy place de l’Indépendance, na rogu rue de la Source (podobno miasto zawdzięcza mu istnienie). Obok znajduje się sanktuarium Lalla M’na (Pani Wód), o którego magicznej mocy starsi mieszkańcy El Kef wypowiadają się z szacunkiem i powagą. Nie zaszkodzi dyskretnie zwrócić się do antycznego bóstwa o przychylność.Kolejny zabytek, synagoga El Ghriba (rue Farhat Hached), obecnie odre-staurowana i otwarta dla zwiedzających, znajduje się w centrum dawnej dzielnicy żydowskiej El Hara. Synagoga była sercem dzielnicy, a z okazji ważnych świąt przybywali tu również Żydzi z okolic miasta. W latach 80. została opuszczona i niszczała aż do 1994 r., kiedy podjęto decyzję o jej odrestaurowaniu i utworzeniu muzeum. Dziś w bożnicy można obejrzeć m.in. egzemplarze Tory, stare fotografie i inne drobiazgi.U podnóża kazby, przy place Boukmakhlouf, wznosi się okazała, tajemni-cza bazylika z IV w. Nie wiadomo, jaką funkcję pełniła ta budowla. Praw-dopodobnie przekształcono ją za czasów Bizancjum w kościół chrześci-

El Kef w internecieInformacje o pozostałych zabytkach, trasach wycieczek oraz wiele zdjęć można znaleźć na stronie http://www.elkef.info, a z zakładki „Tourisme au Kef” można pobrać informator turystyczny w formacie pdf.

127El Kef

jański, a następnie w VIII w. – w meczet. Mimo iż od 1966 r. nie pełni już funkcji sakralnej, a prace restauracyjne doprowadziły bazylikę do stanu mniej więcej odpowiadającego kształtowi z VI w., mieszkańcy El Kef zwy-kli nazywać ją Wielkim Meczetem (Dżama al-Kabir).Dla ruin kościoła św. Piotra (Dar el Kous; rue Amilcar, na południe od syna-gogi) z IV w. n.e. warto pokluczyć w labiryncie uliczek. Budowla powstała w miejscu rzymskiej świątyni i działała aż do protektoratu francuskiego. To jeden z większych kościołów chrześcijańskich Tunezji. Niestety, nie ma określonych godzin otwarcia i trzeba liczyć się z tym, że za pierwszym razem nie uda się do niego wejść.

010

0 m

El K

ef

rue d

es R

empa

rtsru

e Héd

i Cha

ker

rue

de B

eyro

uth

rue Ali Belhouane

rue Salah Ayech

rue

Mon

cef B

ey

rue

Kheir

edoline

ave H

abib Bourg

uiba

rue A

mik

arru

e Cip

ion

rue Bahri Barbouch

rue Slah el Kaovach

rue

Chei

kh A

hmed

be

n Hassine

rue Ibn Khaldoun

rue

Farh

at H

ache

d

rue de Soudan

rue A

ssad

ibn

el F

oura

t

rue PabriceLumumba

rue Bab Charainne

rue el K

asbah

rue

de Je

ndou

ba

rue Habib Bouloabi

pl. d

e l'In

dépe

ndan

ce

rzym

skie

cyst

erny

sank

tuar

ium

Asta

rte B

abG

hedi

ve

cmen

tarz

żydo

wsk

i

cmen

tarz

chrz

eścij

ańsk

i

daw

ny p

ałac

pr

ezyd

enck

i

Sidi M

izoun

i

cmen

tarz

muz

ułm

ańsk

i

łaźn

ierz

ymsk

ie R

as e

l Ain

Lalla

M`n

a

rzym

skie

cyst

erny

syna

goga

El G

hrib

a

Rés

iden

ce

Venu

s

Muz

eum

Szt

uki

i Tra

dycji

Lud

owej

kazb

aDu

ży Fo

rt

Mał

yFo

rt Venu

s

ruin

y ko

ścio

łaśw

. Pio

tra

Bou

Mak

hlou

f

baz

ylika zaw

ija i m

ecze

t S

idi B

ouM

akhl

oufa

Jendouba (45 km) Les Pins (500 m), Siliana (70 km)

Tajerouine (45 km)

dwor

zec

auto

buso

wy

(200

m),

Mon

oprix

(250

m)

opra

c. Na

talia

Dra

bek

Tell

El Kef – informacje praktyczneDojazd i orientacjaEl Kef leży 170 km od Tunisu (droga nr 5) i zaledwie 40 km od granicy z Algierią. Ma połącze-nia autobusowe z Tunisem, Bizertą, Gafsą, Jendoubą, Kairuanem i Kasserine. Louages kursu-ją regularnie między El Kef a Béją, Jendoubą, Maktar i Kasserine. Louages do Sousse, Tunisu i Téboursouk mają przystanek naprzeciw dworca autobusowego. Autobusy SNTRI odjeżdża-ją do Tunisu cztery razy dziennie, podróż trwa 3 godziny (ok. 10 TND). Rozkład jazdy i cennik dostępny na http://www.sntri.com.tn.Miasto leży na niewielkim wzniesieniu. Ukształtowanie terenu, liczne schody i plątanina uliczek sprawiają, że łatwo jest się w nim zgubić nawet z dokładną mapą. Punktem orientacyjnym jest place de l’Indépendance, z rzucającym się w oczy hotelem Sicca Veneria. Przy placu (w Dar el Kehia) mieści się siedziba Towarzystwa Ochrony Medyny w El Kef (tel.: +216 78 200476; http://www.asmelkef.org.tn), pełniącego jednocześnie funkcję informacji turystycznej.

NoclegiDar Chennoufi � , Semana; tel.: +216 21521291; http://www.dar-chennoufi.com; 70 EUR/os. Przy bocznej drodze przez pola pszenicy, otoczony sadem i gajem oliwnym. 150-letnia po-siadłość dawnych władców El Kef, w stylu regionalnym. Wart grzechu!Le Klil � , Jebel Bayadh (w lesie, na wzgórzu przy wjeździe do miasta); tel.: +216 78 204747; http://www.hotel-leklil.planet.tn; 40 TND. Przyzwoity hotel z czystymi łazienkami. Świet-ny wybór. Miła, uczynna obsługa o ekoturystycznym nastawieniu. Les Pins*** � , blvd de l’Environnement (przy wjeździe do miasta); http://www.hotel-lespins.com; 40 TND. Hotel z basenem, 1,5 km od centrum. Czyste pokoje z ładnym widokiem.Résidence Venus � , rue Mouldi Khamessi; tel.: +216 78 204079; 30 TND/os. Usytuowany przy murach kazby, w centrum miasta; bardziej pensjonat niż hotel. Ładne widoki z wyż-szych pięter. Mimo skromnych warunków – przyjemna atmosfera. Z właścicielem sklepiku tuż obok obiektu, Muhammadem Salahem, można porozmawiać po polsku!

GastronomiaBou Makhlouf � , rue Hédi Chaker; od południa do późnej nocy. Choć czasem można do-strzec tu karalucha na ścianie, warto odwiedzić lokal i spróbować lablabi (zob. s. 102) z surowym jajkiem. Smak prawdziwej tunezyjskiej kuchni!Venus � , ave Bourguiba; tel.: +216 78 200355; przystawka, zupa i drugie danie ok. 10 TND. Do-bra restauracja ze sporym wyborem tradycyjnych dań, ryb i owoców morza; także alkohol. Wystrój z lat 70., z zielonymi detalami i przyciemnionymi szybami. Szarmancka obsługa.

InformatorBanki i bankomaty. � Oddziały większych banków znajdują się przy ave Bourguiba i pl. de l’Indépendance. Bankomat jest także przy rue Hédi Chaker.Poczta. � Urząd pocztowy ulokował się przy rue Hédi Chaker.

Zawija Sidi Bou Makhloufa �

fot.

Eryk

a Leh

r-Spł

awiń

ska

129Sbeïtla

Sbeïtla

Ni stąd, ni zowąd z równiny przy drodze z Kasserine do Kairuanu wyra-stają imponujące, rzymsko-bizantyjskie ruiny antycznej Sufetuli ze wspaniale zachowanym Kapitolem i okazałymi bazylikami chrześci-jańskimi. To jeden z najciekawszych zabytków tego okresu w całej Afryce Zachodniej.

Historia

Sufetula powstała prawdopodobnie około I w. p.n.e., przypuszczalnie jako osada nomadów. Ok. I w. n.e. trafiła w ręce Rzymian. Osada rozwi-jała się dynamicznie dzięki sprzyja-jącym uprawie oliwek warunkom klimatycznym. W III w. Sufetula stała się centrum diecezji chrześcijańskiej. W połowie VI w. owładnięty myślą o zjedno-czeniu ziem imperium rzymskiego bizantyjski cesarz, Justynian I Wielki, pokonał panoszących się w okolicy barbarzyńców i zdobył Sufetulę. Z tego okresu pochodzą ruiny sied-miu bazylik – jedno z największych skupisk świątyń chrześcijańskich w Afryce. W 647 r. miasto zostało splądrowane przez wojska rządnego zemsty na przebywającym tu guberna-torze bizantyjskim cesarza Konstansa II. Arabowie rozgościli się tu dopiero po upadku Kartaginy w 698 r. Rzymsko-bizantyjski ośrodek z czasem opu-stoszał, a obok wzniesiono nowe miasto – współczesną Sbeïtlę.

Warto zobaczyć

Największa atrakcja miasta to park archeologiczny. Muzeum, kasy, par-king i informacja turystyczna, w której zostaniemy zaopatrzeni w dodat-kowe mapki i foldery, znajdują się przy drodze, naprzeciwko ruin Sufetuli.

Pozostałości dawnej potęgi �

© iS

tock

phot

o.co

m | T

anSe

n-Lia

ngM

J

Kapitol �

© iS

tock

phot

o.co

m | W

itR

Tell

muzeum

teatr

amfiteatr

akwedukt

łaźnie

Łuk Dioklecjana

kościół św. Witalisa

bazylika Bellatora

ForumForumKapitol

(świątynie)

Qued Sbeïtla

Hotel de la Jeunesse, Sbeïtla (1 km)

hot

el S

ufet

ula

(200

m)

0 100 m

Ruiny Sufetuli

opra

c. An

na Fi

lak

W pobliżu jest również nowy kompleks turystyczno-handlowy Capitole, kafeteria i kafejka internetowa.

Park archeologiczny, w sezonie letnim 7.00–19.00, poza sezonem 7.00–17.30; 4 TND, �fotografowanie 1 TND. Informacja turystyczna, tel.: +216 77 466506; 8.00–12.00 i 15.00–17.00, latem powinna być czynna cały dzień. Kafejka internetowa, 1,5 TND/godz.

Widoczna już z daleka zabudowa antycznej Sufetuli pokrywa płaskowyż łagodnie opadający ku rzece Sbeïtla. Szczególnie pięknie ruiny wyglą-

131Sbeïtla

dają w promieniach porannego słońca. Warto zatrzymać się w Sbeïtli na nocleg, aby móc nacieszyć się ich urokiem.Łuki triumfalne, charakterystyczne dla Sufetuli, są świetnie zachowane, zwłaszcza Łuk Septymusza Sewera i nieco bardziej okazały Łuk Dio-klecjana z III w. Ciekawostką archi-tektoniczną Sufetuli są trzy świąty-nie bóstw kapitolińskich (zazwyczaj budowano tylko jedną świątynię z trzeba cellami). Centralna świątynia poświęcona była Jowiszowi, a poboczne

– Junonie i Minerwie. Przed kapitolem znajduje się największe w Afryce brukowane forum z ok. 139 r., w czasach bizantyjskich otoczone 3-metrowym murem.Kościoły chrześcijańskie prawdopodobnie powstały w miejscu numi-dyjskich ośrodków kultu lub też anonimowych świątyń. Najciekaw-sze są ruiny bazyliki Bellatora z IV w., powiększonej w następnych stuleciach. W tym 3-nawowym kościele, który pełnił funkcję katedry, znajdziemy niedawno odnowione baptysterium z piękną, ozdobioną mozaiką chrzcielnicą. Po lewej stronie bazyliki widać mury kościoła św. Witalisa – nowej kate-dry z VI w., mającej sprostać rosnącym potrzebom wspólnoty.

Widok na ruiny Sufetuli �

© iS

tock

photo.com | S

tukChocolat

Sbeïtla – informacje praktyczne

Dojazd i orientacjaSbeïtla leży 270 km na południe od Tunisu i 170 km od Kairuanu. Autobusy z Tunisu, El Kef i Kairuanu przyjeżdżają tu cztery razy dziennie. Louages do pobliskiej Kasseri-ne (6 TND) kursują przez cały dzień; równie dobre są połączenia z Tunisem, Kairuanem oraz Sousse. Samochodem dojedziemy do Sbeïtli bez problemu z El Kef (ok. 2 godz.) lub z Kairuanu (1,5 godz.).

NoclegiHotel de la Jeunesse � , ave Bour-guiba; tel.: +216 77 466528; 10–30 TND/os. Najbardziej godny polecenia nocleg w mieście; niezwykle uroczy, rodzinny hotelik, zarządzany przez miłą starszą panią.Sufetula*** � , przy drodze na Kasseri-ne; tel.: +216 77 465311; http://www.hotelsufetula.com; 92 TND/pokój. Obiekt usytuowany przy samych ru-inach Sufetuli; widok z pokoi zapiera dech w piersiach. Przyzwoity poziom, po gruntownym remoncie.

GastronomiaPrzy skrzyżowaniu ave de la Libération i ave de la République znajdziemy tanie restauracyjki i bar z przekąskami. Poza tym w kom-pleksie Capitole przy ruinach Sufetuli jest kawiarnia i kantyna.

Chrzcielnica w kościele Bellatora �

© iS

tock

phot

o.co

m | W

itR

Tell

Stół Jugurty

W połowie drogi między El Kef i Kasserine nad okolicę wyrasta zwana Sto-łem Jugurty (Table de Jugurtha; 1271 m n.p.m.) góra o zupełnie płaskim wierzchołku, z daleka przypominającym blat stołu. Dzięki prawie pio-nowym zboczom pełniła ona funkcje doskonałej naturalnej fortecy. Na szczyt Stołu Jugurty prowadzą wykute w skale (podobno przez Bizantyj-

czyków) schody. Trudy wspinaczki wynagradza wspaniały widok na całą okolicę. Nie zapomnijmy zabrać ze sobą wody i prowiantu, gdyż nie ma tu żadnej infrastruktury tury-stycznej!Legenda głosi, iż dawny wódz numi-dyjski, Jugurta, który doprowadził do wojny z Rzymem (112–105 p.n.e.)

– nazwanej od jego imienia wojną jugurtyńską – jako pierwszy wyko-rzystał naturalny potencjał płasko-wyżu i uczynił z niego swoją fortecę. Zdania na temat wiarygodności tej opowieści są podzielone, jednak nietrudno sobie wyobrazić odważ-nego króla Numidyjczyków obser-wującego z góry okolicę.Przez kolejne setki lat Stół Jugurty

był miejscem schronienia dla uciekinierów, partyzantów i wszelkiej maści rozbójników. Nazwa pobliskiej miejscowości, Kalaat es-Senan (dosł. ‘for-teca Senana’), nawiązuje ponoć do Senana, XVIII-wiecznego rozbójnika, który miał zamieszkiwać grotę wydrążoną w zboczach góry. Dziś na szczyt góry, do mauzoleum Sidi Abdeljaouada, podążają pielgrzymki. Okolica znana jest również z wielu źródeł mineralnych.

Więcej szczegółowych informacji można znaleźć na stronach http://www.jugurtha.com �i http://www.kalaat.com.

Legenda górali z Kalaat es-SenanDawno, dawno temu nasi prapradziadkowie zostali otoczeni przez wroga, pragnącego pod-bić i zjednoczyć wszystkie plemiona. Oblężenie twierdzy trwało już wiele dni, a jedyna droga dojścia była pilnie strzeżona. Nacisk nieprzyjacie-la nie tracił na sile, a zapasy wody w cysternach i zboża dramatycznie malały… Nasi prapradziad-kowie postanowili uciec się do fortelu; w widocz-nym miejscu na brzegach wałów wywieszono pranie, tak aby wyczerpany długim oblężeniem i nieznośnym upałem wróg zrozumiał, że miesz-kańcy mają dostatecznie duże zapasy wody nie tylko do picia i pojenia zwierząt, ale również na przepierkę! Rano obrońcy odkryli, że armia wroga zniknęła.

Naturalna forteca �

fot.

Eryk

a Leh

r-Spł

awiń

ska

133Thuburbo Majus

Thuburbo Majus

Oddalone o 60 km od Tunisu Thuburbo Majus to kolejne starożytne mia-sto, którego ruiny przyciągają dziś nie tylko pasjonatów archeologii.

Historia

Thuburbo Majus powstało w miejscu zromanizowanego przez Okta-wiana Augusta ośrodka punicko-berberyjskiego. Korzystne położenie na skrzyżowaniu szlaków handlowych sprzyjało rozwojowi ośrodka. Cesarz rzymski Kommodus nadał miejscowości status kolonii rzym-skiej i nazwę Colonia Julia Aure-lia Commoda. Wraz ze wzrostem znaczenia i rangi miasta rozbu-dowywane były zarówno gmachy użyteczności publicznej, jak i zabu-dowa mieszkalna. Kolejny okres rozkwitu ośrodka przypadł na IV w. i panowanie Konstancjusza II. W tym czasie w mieście powstały termy, ono samo natomiast zyskało nazwę Res Publica Felix Thuburbo Majus. Był to także okres rozkwitu chrześcijaństwa.Po najeździe najpierw Wandalów (V w.), a następnie Arabów (VII w.), miasto stopniowo podupadło i opustoszało. Ostateczny cios zadało mu trzęsienie ziemi. Na ślad daw-nego miasta i jego ruin trafił w 1857 r. francuski archeolog Charles Joseph Tissot. Choć prace wykopaliskowe trwają tu od 1912 r., ze względu na rozmiary stanowiska większość starożytnej osady wciąż jeszcze pozo-staje pod ziemią.

Stół Jugurty – informacje praktyczneDojazd i orientacjaNa szczyt Stołu Jugurty można się dostać jedynie od strony wioski Ain Senan, do której do-trzemy, kierując się na wschód z Kalaat es-Senan. Góra znajduje się zaledwie 6 km od gra-nicy z Algierią, a okolica jest raczej wyludniona. Koniecznie trzeba mieć ze sobą paszport oraz dokumenty samochodowe (jeśli podróżujemy samochodem), gdyż na drogach wokół góry należy spodziewać się przynajmniej dwóch kontroli.Kalaat es-Senan jest oddalone o 28 km od szosy El Kef–Kasserine. Dojazd do samego Kalaat es-Senan jest dobry, natomiast w górę, w stronę Ain Senan, prowadzi droga szutrowa, po której trudno przejechać samochodem osobowym. Jeśli nie planujemy noclegu pod na-miotem na szczycie Góry Jugurty (w pobliżu nie ma innej bazy noclegowej), warto zapla-nować 1-dniową wycieczkę w te strony z El Kef. Louages kursują miedzy Kalaat es-Senen a El Kef i Tajerouine.

Ruiny term �

© iS

tock

phot

o.co

m | C

Offe7

2(iTr

avel)

Tell

Warto zobaczyć

Przy głównym wejściu na teren wykopalisk znajduje się parking, kawia-renka, toalety oraz kasa. W kasie można poprosić o bezpłatny folder z mapką ruin. Należy uważać na lokalnych przewodników; jeśli chcemy skorzystać z ich usług, warto wynegocjować stawkę wcześniej. Najważniejsze budowle – wszystkie opisane (po francusku i arabsku) – skupione są wokół brukowanego forum.

Teren wykopalisk, w sezonie codz. 8.30–19.00, poza sezonem 8.30–17.00; 4 TND, �fotografowanie 1 TND.

Jednym z najciekawszych zabytków jest Kapitol, dedykowany Markowi Aureliuszowi i Kommodusowi, w którym oddawano cześć Trójcy Kapitoliń-skiej (Jowiszowi, Junonie i Minerwie). Gmach ten wzniesiono w 168 r. n.e.; była to jedna z największych świątyń w Afryce Północnej. Fronton opierał się na sześciu kolumnach z marmuru kararyjskiego (do dziś zachowały się cztery). Kolumnada została ustawiona na początku XX w.Świątynię Merkurego z czasów Hadriana (II w.), przebudowaną w 211 r., wzniesiono wokół kolistego dziedzińca. Zdobiła ją kolumnada i pół-okrągłe nisze.Forum (antyczny rynek miejski) powstało w latach 161–192 na planie kwadratu o boku 50 m. Z trzech stron otoczone było portykiem z kolumnami korync-kimi, czwarty bok otwierał się na Kapitol. Idąc z forum w kierunku południo-wo-zachodnim, dostrzeżemy zarys macellum – antycznego targu.Dom Neptuna (Maison de Neptune) znajduje się między forum a Termami Zimowymi. To najlepiej zachowany przykład rzymskiej willi. Jej nazwa pochodzi od przedstawiającej Neptuna mozaiki z dna basenu. Dom Nep-tuna to przykład afrykańskiego stylu rzymskiego z III w. n.e. Centralny dziedziniec otoczony jest kolumnadą, a w samej willi znajdują się piękne posadzki, liczne marmurowe zdobienia i ogród z basenem, świadczące o zamożności i guście mieszkańców Thuburbo Majus.

Thuburbo Majus �

© iS

tock

phot

o.co

m | C

Offe7

2(iTr

avel)

135Thuburbo Majus

Termy Letnie (Thermes d’Eté), wzniesione przed końcem III w. n.e. i kilka-krotnie przebudowywane, są niestety zbyt zniszczone, by móc je podzi-wiać. Dodatkowo większość znalezionych w nich zabytków została wywie-ziona do Muzeum Bardo. W Thuburbo Majus funkcjonowały dwie łaźnie

– Termy Letnie, czynne w ciepłe miesiące, i – mniej popularne – Termy Zimowe (Thermes d’Hivier). Te ostatnie miały niegdyś 20 pomieszczeń i zostały gruntownie przebudowane na przełomie IV i V w. Basen w fri-gidarium (sali chłodnych kąpieli w czasie upałów) jest całkiem nieźle zachowany, możemy również zobaczyć apodyterium (szatnię) z mozai-kową posadzką i kamiennymi ławkami. W hallu wejściowym zachowały się trzy kolumny.Po lewej stronie Term Zimowych stoją dwie smukłe kolumny, będące pozostałością po świątyni Balaat (Temple de la Baalat). Ta owiana tajemnicą bogini wojny i miłości znana jest jako matka bogów i żona boga Baala.Na południowym obrzeżu osady odnaleziono ogromne cysterny, które zaopatrywały miasto w wodę. Za nimi znajdują się szczątki amfi-teatru, w dużej mierze jeszcze nie-odkopane.W antycznym Thuburbo Majus warto też zwrócić uwagę na bramy miejskie w postaci łuków triumfalnych. Zachodni łuk prowadził do Douggi, Bulli Regii i Chemtou, południowo-wschodni wychodzi na drogę do obec-nego Sousse, a północny skierowany jest ku Kartaginie.

Thuburbo Majus – informacje praktyczne

Dojazd i orientacjaWykopaliska archeologiczne w Thuburbo Majus znajdują się ok. 3 km na północ od El Fahs. Do El Fahs można się dostać louages z Tunisu (3,5 TND), a następnie wziąć taksówkę z tu-tejszego postoju. Wynegocjowana cena za bezpośredni kurs do wykopalisk (w dwie strony z postojem kierowcy) to nie więcej niż 8 TND. Najlepiej jednak wybrać się na wycieczkę wy-najętym samochodem. Thuburbo Majus znajduje się 60 km od Tunisu i, jadąc autostradą A3 (z Tunisu w kierunku Kairuanu), dotrzemy tu w niecałą godzinę.Jeśli nocujemy w Hammamecie, warto zaplanować przynajmniej 1-dniową wycieczkę do Thuburbo Majus bocznymi drogami, przez malowniczą miejscowość Zaghouan (wyjazd z Hammametu na route principale do Zaghouan, a nie na autostradę). Po drodze mija się wiele punktów widokowych, szczególnie wart polecenia jest widok ruin Thuburbo Majus znad koryta rzeki Miliane.

GastronomiaNajbliższe restauracje znajdują się w El Fahs. Jeśli jest taka możliwość, warto zatrzymać się na posiłek w jednym z przydrożnych barów oferujących grillowane mięso. Jedzenie jest proste, ale bardzo smaczne, a przede wszystkim można skosztować maszwi – tradycyjnie grillowa-nej jagnięciny (dla niektórych jedzenie posiłku w towarzystwie jeszcze żywych baranków, często przywiązanych obok i czekających na ubój, jest dość krępujące).

Mozaika �

© iS

tock

phot

o.co

m | W

itR