tÜrkmenistanda ylym we tehnika - science.gov.tmscience.gov.tm/files/science_04_2008.pdf · 1...

1

TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKASCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndakyYlym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň ylmy-nazaryýet žurnaly

Scientific-theoretical journal of Supreme Councilon science and technology under the President of Turkmenistan

Научно-теоретический журнал Высшего советапо науке и технике при Президенте Туркменистана

27200

AŞGABAT • YLYM

42008

2

“Türkmenistanda ylym we tehnika”žurnaly syn berilýän ylmy makalalary çap edýär

Журнал “Наука и техника в Туркменистане”публикует рецензируемые научные материалы

Scientific materials published in the “Science and Technicsin Turkmenistan” periodical have been reviewed

Baş redaktor A.G.Allanurowa

Geňeş toparynyň agzalary: N.T.Durdyýew, f-m.y.k. R.Işangulyýew, t.y.k. G.S.Karanow, l.y.d. professor. Ýa.Orazgylyjow, t.y.d. A.Öräýewa, y.y.k. A.Saparmyradow, t.y.k. P.Esenow. o-h.y.k.

Jogapkär redaktor B.Hojadurdyýewa

Ýygnamaga berildi 16.07.2008. Çap etmäge rugsat edildi 27.08.2008. A – 41029. Ölçegi 70×1081/16.Gazet kagyzy. Kompýuter ýygymy. Tekiz çap ediliş usuly. Şertli çap listi 8,40. Hasap-neşir listi 7,7088.Sany 630. Neşir 28. Sargyt 00.

Ýylda 6 gezek neşir edilýär.

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndakyYlym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň “Ylym” neşirýaty.

744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15.

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndakyYlym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň çaphanasy.

744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15.

Žurnalyň çap edilişiniň hiline çaphana jogap berýär.

© “Ylym” neşirýaty.© “Türkmenistanda ylym we tehnika”, 2008.

3

O.Çommadow

ÇUŇŇUR TARYHY KÖKLI ÖZGERTMELER

Hormatly Prezidentimiz G.M.Berdimuhamedowyň amala aşyrýan özgertmeleriTürkmenistany kuwwatlandyrýar, türkmen halkyny has-da bagtyýar edýär. Tereň wegerimli daşary syýasat Türkmenistanyň, türkmen halkynyň halkara abraýyny gün-gündenýokary göterýär. Munuň şeýledigini Türkmenistanyň NATO sammitine gatnaşandelegasyýasyna beýleki ýurtlaryň goýan sarpasynda-da, Hormatly PrezidentimiziňOwganystana bolan saparynyň döwletara sapar statusyna eýe bolmagynda-da,Owganystana we Azerbaýjana bolan saparlaryndaky gazanylan ylalaşyklaryň dünýäniň ählihalklarynyň bähbidine gönükdirilendigi bilen dünýä halklarynda çuňňur kanagatlanmadöredenliginde-de synlaýarys.

Hormatly Prezidentimiziň alyp barýan içeri syýasatynyň üstünlikleriTürkmenistanyň durmuşynyň ähli ugurlarynda geçirilýän özgertmeleriň türkmenhalkynyň durmuşyny gowulandyrmaga gönükdirilendigi bilen baglanyşyklydyr. Munuňmysallaryny halkyň pensiýa we kömek pullary bilen bagly özgertmelerde, ylym, bilimulgamyndaky we ş.m. özgertmelerde görýäris. Bu özgertmeler Hormatly Prezidentimiziň“Döwlet halk üçindir” diýen şygaryndan gözbaş alýar.

Halk tarapyndan çuňňur makullanan şeýle özgertmeleriň biri-de TürkmenistanyňMejlisiniň golaýda kabul eden “Türkmenistanda Milli senenama we hepdenamahakyndaky” Kararydyr. Bütin dünýäde kabul edilen aý atlaryna, hepdäniň günleriniňtürkmen halkynyň durmuşynda ornaşan atlaryna geçmek baradaky bu resminamanyHormatly Prezidentimiziň tabşyrmagy netijesinde Türkmenistanyň Mejlisi taýýarlady.Bu Karar çuňňur taryhy köke esaslanýar.

Ýylyň aý atlarynyň ýanwar, fewral, mart, aprel, maý, iýun, iýul, awgust, sentýabr,oktýabr, noýabr, dekabr ýaly atlandyrylyşynyň köki adamzadyň ortaýerdeňizsiwilizasiýasy bilen utgaşýar. Şeýle sözleriň öz ene dilimiziň sözleri ýaly kabuledilmegini dogry edýän iki görkezgiç bar:

Birinjiden, ortaýerdeňiz siwilizasiýasynyň gazananlaryny grekleriň we rimlileriňatlary bilen baglanyşdyrmak ylymda kabul edilen ýörelgedir. Şunuň bilen baglanyşykly,ol döwrüň ylmy adalgalary dünýä ylmynyň ene diliniň sözleridir. Diýmek, olaryňtürkmen dilinde-de öz ene dilimiziň sözleri ýaly kabul edilmegi dogrudyr.

Ikinjiden, şu hili sözleri ene dilimiziň sözleri hasaplamagy dogry edýän taryhymaglumat-da bar. Ýafetçilik ady bilen belli bolan dilçi alymlar öz derňewlerinde türkidilli adamlaryň Ortaýer deňziniň sebitlerinde grek-rim dünýäsi ýüze çykmazyndan hasozal ýaşandyklaryny anyklapdyrlar [Ž. Советские новости, 1933, 6]. Olar özişlerinde türki dilleriň çuňňur gadymydygyny, bu diliň taryhda ägirt uly jemgyýetçilik

TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKAНАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN4 2008

4

hyzmatynyň bolandygyny, bu diliň beýleki dillere ägirt uly we köptaraply täsirýetirendigini nygtaýarlar [Академику Мару, М., 1935, 117 с.]. Şu hili maglumatlartürkmen diliniň ýazuwdan öňki taryhy bilen utgaşyp, häzirki Türkmenistanyň çäklerindeýerleşen gadymy şiwämizi Ortaýer deňiz sebitlerinde geplenilen gadymy diliň janlydowamy hasaplamaga mümkinçilik berýär. Şu aýdylan, biziň pikirimizçe, Ortaýer deňizsebitlerinden tapylan gadymy çeşmeleri okamakda türkmen diliniň maglumatlarynyişletmegiň peýdaly boljakdygyny görkezişi ýaly, ýokardaky leksiki birlikleriň enedilimiziň sözleri diýip kabul edilmeginiň dogrudygyna hem şaýat bolýar.

Türkmen diliniň taryhyny öwrenmäge täzeçe çemeleşip, alyp baranderňewlerimiz bu sözleriň dogry aýdylyşynyň ýanwa:r, fevra:l, maryt, apre:l, ma:ý, iýu:n,iýu:l, a:wgusyt, senitýawyr, okytýawyr, no:ýa:wyr, deka:wyr ýaly düzgünleşdirilmeginiňmaksadalaýyk boljakdygyny görkezýär.

XX asyryň dil biliminde dil birlikleriniň bir dilden başga dile geçendigini dilleriňşu günki ösen derejesinden, ýagny kämil içki kanunalaýyklyklaryndan ugur alypkesgitlemek ýörgünli boldy.

Kanunalaýyklyklar häzirki dilleriň önümi däldir-de, häzirki diller gadymykanunalaýyklyklaryň önümidir. Munuň şeýledigini bir dile häsiýetli özboluşlylygyňbaşga bir dilde-de bardygy görkezip dur. Mysal üçin, türkmen dilindäki sazlaşma afrikadilleriniň bantu toparyna girýän sua-hili, zulu, gandy we ş.m. dillere-de häsiýetlidir. Bugörkezgiç sazlaşmany türkmen diliniň önümi hasaplap bolmajakdygyny aňladýar. Buaýdylan, aýratynam, uzak taryhy döwürde golaý gatnaşykda bolan diller üçin şeýledir.

Bitewilik usulynyň nazaryndan garasaň, onda meňzeş taryhy-geografik şertlerdekemala gelen dillerdäki ugurdaşlyklaryň birinden beýlekä geçendigi taryhy taýdanyzarlanyp durmasa, ol hili dil birliklerini aralaşma däl-de, goňşy dilleriň umumy baýlygyhasaplamak dogry bolýar. Aralaşma meselesine garaýşyň anyk bolmagynyň diňe bir dilbilimi üçin däl, taryh ylmy üçinem uly ähmiýeti bar. Şu meseläniň nädogryçözülmeginiň halkyň taryhyny öwrenmekde kynçylyk çekdirmegi-de mümkin. Şoňagörä-de, şu meseläniň çözgüdini türkmen, pars, arap dilleriniň mysalynda bitewilikusulynda yzarlap göreliň.

Bitewilik usuly şeýle halatlarda diňe dil biliminiň däl, beýleki ylymlaryňmeseläni dogry çözmäge kömek etjek gazananlaryny-da ulanmagy dogry görýär. Şoňagörä-de, meselä çemeleşilende, türkmen, pars, täjik, owgan halklarynyň taryhy taýdanörän golaý gatnaşykda bolandyklaryny, türkmenleriň arap dilliler bilen gadymdöwürlerde golaý gatnaşykda bolandyklaryny, süňňi jähtden Ortaýer deňziniňsebitlerinde ýaşaýan at ýüzli, süýri kelleli adamlar bilen bir ugurlydygyny, şeýlegörkezgijiň diliň ösüşi bilen bagly düýpli taryhy köküniň bolmalydygyny we ş.m. gözöňünde tutmak zerur. Gündogar halklarynyň arasyndaky golaýlyk örän uzak taryhymöhleti öz içine alýar. Uzak taryhy möhletde bir diliň ulanylyşdan galyp, onuňşiweleriniň başga diliň şiweleri bilen golaýlaşmagynyň netijesinde täze diliň emelegelen pursatlaram, bir diliň giňelip birnäçe dili emele getiren pursatlaram bolup bilýär.Munuň şeýledigini has gadymy ýazuw ýadygärlikleriniň, mysal üçin, etrus ýazgylarynyňöwreniliş taryhy görkezip dur. O1 ýazgylar b.e. öňki XI-X asyrlara degişli. Şu ýazgylarokalansoň, häzirki janly dilleriň ýigrimiden gowragy bilen deňeşdirildi. Ýazgylar olaryň

5

hemmesiniň sözlük düzümi bilen sesdeş sözleri berdiler. Bu ýazgylary 2,5 müň ýyllapöwrendiler, 500 ýýldan bäri men diýen dilçiler bu ugurda işlediler. Etrus ýazgylary bilenbagly gözlegler aralaşma meselesine şu günki dilleriň kanunalaýyklyklaryna görä bahabermegiň sözleriň taryhy hyzmatyny ýoýmaklyga alyp barjakdygyny görkezýär. Türkmendiliniň gadymy ýazuw ýadygärlikleriniň derňewem çeşmeleriň sözlerini türkmen, pars,arap dilleriniň haýsydyr birine degişli etmäge seresaply çeşmeleşmelidigine şaýat.Mysal üçin, Mahmyt Kaşgarlynyň “Diwany lugat-et türk” eserindäki 105 sany adamadyny, 72 sany tire-taýpa, 175 sany ýer-ýurt, 5 sany asman jisimleriniň atlarynyöwrenenimizde, aralaşma meselesini dilleriň şu gününden ugur alyp çözmegiň birtaraplybolýandygyna göz ýetirdik. Häzirki zaman türkmen diliniň sesleriniň, goşulmalarynyň,sözleriniň arap, pars dilleri bilen golaýlyklary barada alyp baran derňewlerimizde-de hutşeýle netijä geldik.

XX asyrda lingwogeografiýanyň, areal lingwistikanyň janly dilleriň mysalyndageçiren derňewleri bir dilden başga bir dile geçişiň serhet çekilen ýaly bolman,kem-kemden bolýandygyny görkezdiler. Bir dilden beýleki dile golaýlaşma merkezietraplardan başlanyp, serhetýaka etraplara tarap barha güýçlenýär. Dilleriň serhetleşýänetraplarynda ýaşaýanlar, adatça, iki tarapdan gelýän dilleriň ikisinem bilýärler. Olarözara sözleşenlerinde, serhetleşýän dilleriň ikisi bilenem ugurdaş dil birlikleriniulanýarlar. Netijede, olaryň özboluşly ýerli gepleşikleri emele gelýär. Munuňşeýledigine türkmen, özbek, belli derejede täjik dilleriniň serhetleşýän ýerinde ýerleşentürkmen diliniň kerki topar gepleşiklerini öwrenenimizde-de, öz geçirenderňewlerimizde-de göz ýetirdik. Derňew serhetleşýän dilleriň haýsy hem bolsa birinehäsiýetli bolan dil birligi serhetýaka şiwede duşsa, ony ýerli gepleşige aralaşan diýiphasaplamagyň hakykata gabat gelmeýändigini görkezdi. Bu türkmen, pars, arap dillerinişu gününden hasap tutup, aralaşma barada netijä gelinse, dil birlikleriniň taryhyhyzmatynyň ýoýulýandygyny aňladýar.

Aýdylanlardan görnüşi ýaly, ol dilden beýleki dile dil birlikleriniň aralaşmameselesini çözmäge täze-bitewilik usulynda çemeleşmek ylmy jähtden ähtibarlydyr.Taňry sözleýşi adamlaryň biri-biri bilen gatnaşmagy, hemaýatlaşmagy, ýakynlaşmagyüçin beripdir. Dil – dostlugyň, doganlygyň açarydyr. Aralaşma bilen bagly her birderňewiň netijesi milletiň ruhy dünýäsi bilen bagly. Şoňa görä-de, şu meselä degişlinetijeleriň anyk, subut edilen, kabul ederlik, adyl bolmagy gerek.

Täzeçe derňewler bu sözleriň dogry aýdylyşynyň duişemme, si:şemme,çairşemme, penşemme, a:nna, şemme, ýegşemme ýaly alynmagynyň maksadalaýykboljakdygyny görkezýär.

Hormatly Prezidentimiziň düýpli özgertmeleriniň halkymyzyň ýürek arzuwybolýandygy, olaryň çuňňur taryhy kökden suw içýändigi, şu günümiziň talaplaryna jogapberýändigi, geljege ugrukdyrylandygy bilen aýrylmaz baglanyşyklydyr.

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndakyYlym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň

Magtymguly adyndaky Dil we edebiýat instituty

Kabul edilen wagty2008-nji ýylyň18-nji iýuny

6



H.Hojaýew

HÄZIRKI ZAMAN TÜRKMEN DILINDE SÖZLEMIŇAÝRATYNLANAN AGZALARYNYŇ GÖRNÜŞLERI

Sözlemiň aýratynlanan agzalary özbaşdak sintaktik kategoriýa bolup, häzirkizaman türkmen dilinde giňden ýaýrandyr.

Sintaktik erkinlige eýe bolan islendik sözlem agzasynyň intonasiýa we manytaýdan tapawutlanmagyna aýratynlanma diýilýär. Intonasion tapawutlanma aýratynlanýanagzanyň öňünden sesiň ýokarlanmagy bilen kesgitlenýär. Aýratynlanmanyň manytapawutlylygy – aýdylýan pikiri takyklamak, düşündirmek we doldurmak ýa-da şahsy wepredmeti häsiýetlendirmek bilen kesgitlenýär. Aýratynlanýan agzalar ýazuwda, köplenç,dyngy belgiler bilen tapawutlandyrylýar. Emma dyngy belgilere aýratynlanan agzalaryňintonasion aýratynlyklaryny hemişe şöhlelendirmeýär. Aýratynlanan agzalaryň esasyhäsiýetlerini janly gepleşikde görmek bolýar.

Sözlemiň aýratynlanan agzalarynyň özboluşly tapawutlyklary bar. Olar frazabasymy, ton, temp, sazlaşyk, äheň, owaz, säginme, sintagmatik aýratynlyklary we ş.m.bilen sözlemiň beýleki agzalaryndan tapawutlanýarlar. Häzirki zaman türkmen dilindeaýratynlanan agzalary grammatik häsiýetleri, many aýratynlyklary, morfologiki gurluşywe konstruktiw häsiýetleri esasynde derňemek bolar.

Häzirki zaman türkmen dilinde sözlemiň aýratynlanan agzalary iki toparabölünýär:

I. Aýratynlanan aýyklaýjy agzalar:1. Aýratynlanan aýyrgyçlar;2. Aýratynlanan doldurgyçlar;3. Aýratynlanan ahwalatlar.

II. Aýratynlanan baş agzalar:1. Aýratynlanan anyklaýjylar;2. Aýratynlanan habarlar.

I. Aýratynlanan aýyklaýjy agzalar1. Aýratynlanan aýyrgyçlar

Aýratynlanan aýyrgyçlar häzirki zaman türkmen dilinde iň köp ulanylýanaýratynlanan aýyklaýjy agzalaryň biridir. Aýratynlanan agzalary, şol sanda aratynlananaýyrgyçlary grammatik häsiýetleri, many aýratynlyklary, morfologiki gurluşy wekonstruktiw häsiýetleri esasynde derňemek bolar.

a). Aýratynlanan aýyrgyçlaryň grammatik häsiýetleriAýratynlanan aýyrgyçlar iki sany bölekden – aýratynlanan we aýratynlandyrýan

bölekden ybaratdyr. Aýratynlanan aýyrgyjyň ikinji bölegi takyklaýjy ýa-da düşündiriji

7

häsiýete eýedir. Aýratynlanan aýyrgyçlar aýratynlanma mahsus bolan ýörite intonasiýabilen aýdylýar.

Aýratynlanan aýyrgyçlar hatda, şol sanda, has takygy, ylaýta-da, dogrusy,ýagny ýaly ýörite sözler bilen ulanylýar. Hatda, şol sanda, has takygy, ylaýta-da,dogrusy ýaly ýörite sözler bilen ulanylýan aýratynlanan aýyrgyçlar takyklaýjy häsiýeteeýedir, ýagny bilen ulanylýan aýratynlanan aýyrgyçlar bolsa, düşündiriji häsiýete eýedir.Bu bolsa ýagny sözüniň aýratynlanan agzalarynyň deň bölekleriniň arasyndaulanylýanlygy bilen düşündirilýär. Düşündiriji häsiýetli aýratynlanan agzalaryň iki bölegihem deňdir. Olaryň ikinji bölegi birinji bölegi düşündirýär, emma takyklamaýar.Köplenç, aýratynlanmada ulanylýan ýörite sözleriň öňünden ýazuwda otur goýulýar.

b). Aýratynlanan aýyrgyçlaryň many aýratynlyklaryHäzirki zaman türkmen dilinde aýratynlanan aýyrgyçlary dürli many toparlaryna

bölmek bolar. Aýratynlanan aýyrgyçlar takyklaýjy ýa-da düşündiriji häsiýete eýe bolupbiler. Takyklaýjy häsiýetdäki aýyrgyçlar takyklanýan we takyklaýan ýaly iki sanybölekden ybaratdyr. Takyklaýan bölegiň manysy takyklanýan bölegiň manysyndan darýa-da giň bolup biler. Häzirki zaman türkmen dilinde takyklaýan bölegiň manysytakyklanýan bölegiň manysyndan dar bolan görnüşi has hem giň ulanylýar. Meselem:Studentleriň – geljekki ussatlaryň taýýarlanylmagy üçin alnyp barylýan uly işleriň özüniňoňat netijesini berýänligini ýene-de bir gezek belläp geçmek zerurdyr[“Türkmenistan” g., 1992, 22-nji ýanwar].

Düşündiriji häsiýetli aýyrgyçlar hem düşündirilýän we düşündirýän ýaly ikisany bölekden ybaratdyr. Ol bölekleriň manylary deňdir. Meselem: Gündogar renessansy(Galkynyş) zamanasynyň iň belli, iň gowy aýratynlyklarynyň biri köşklere parasatlyadamlary, ajaýyp şahyrlary, tanymal tebipleri ýygnamak bolupdyr [“Mugallymlargazeti” g., 1993, 13-nji awgust].

ç). Aýratynlanan aýyrgyçlaryň morfologiki gurluşyHäzirki zaman türkmen dilinde aýratynlanan aýyrgyçlar atlardan, sypatlardan,

sanlardan we çalyşmalardan ýasalyp bilner. Meselem: Biziň – redaksiýanyň kollektiwiniňşol ynanjy äsgermezlik etmäge haky ýok [“Türkmenistan” g., 1992, 25-nji ýanwar].

d). Aýratynlanan aýyrgyçlaryň konstruktiw häsiýetleriAýratynlanan aýyrgyçlar bölekleriniň – komponentleriniň sanyna görä, ýygnak we

ýaýraň ýaly iki topara bölünýärler. Ýalňyz sözlerden sintaktik taýdan bölünmeýänbölekli aýratynlanan agzalar ýygnak hasaplanýar. Meselem: Dünýeden habardar bolmakhalkyň, ynsanyň kämil bolmagynyň birinji şertidir [“Edebiýat we sungat” g., 1992,7-nji awgust].

Ýaýraň häsiýetli aýratynlanan aýyrgyçlar türkmen dilinde ýygnak görnüşineseredilende kemräk ulanylýar. Ýaýraň häsiýetli aýratynlanan aýyrgyçlar birnäçeböleklerden ybarat bolup biler. Meselem: Şöhratly senäniň – ajaýyp baýramyň –– Türkmenistanyň Garaşsyzlygynyň bir ýyllygynyň giňden bellenilip geçiljek güni ýetipgeldi [“Edebiýat we sungat” g., 1992, 23-nji oktýabr].

2. Aýratynlanan doldurgyçlarHäzirki zaman türkmen dilinde aýratynlanan doldurgyçlar ahwalatlardan doly

aýrylyp, aýratyn sintaktik kategoriýa hökmünde giňden ulanylýar.

8

Aýratynlanan doldurgyçlary hem grammatik häsiýetleri, many aýratynlyklary,morfologiki gurluşy we konstruktiw häsiýetleri esasynde derňemek bolar.

a). Aýratynlanan doldurgyçlaryň grammatik häsiýetleriAýratynlanan doldurgyçlar iki sany bölekden – aýratynlanan we aýratynlandyrýan

böleklerden ybaratdyr. Aýratynlanan doldurgyçlaryň ikinji bölegi takyklaýjy ýa-dadüşündiriji häsiýete eýedir. Aýratynlanan doldurgyçlar aýratynlanma mahsus bolan ýöriteäheň bilen aýdylýar.

Aýratynlanan doldurgyçlaryň düzüminde hatda, aýratynam, ylaýta-da, şolsanda, hususan-da, has takygy, ýagny ýaly ýörite sözleriň hem ulanylmaklygymümkin. Olar, köplenç, takyklaýjy häsiýete eýedir, emma ýagny düşündiriji häsiýetdehem ulanylyp biler. Aýratynlanan doldurgyçlar hakynda, barasynda, babatynda,dogrusynda ýaly ýörite sözler bilen hem ulanylýar. Bu sözleriň öňünden ýazuwda dürlidyngy belgileri ulanylyp bilner.

b). Aýratynlanan doldurgyçlaryň many aýratynlyklaryHäzirki zaman türkmen dilinde aýratynlanan doldurgyçlary dürli many toparlaryna

bölmek bolar. Aýratynlanan doldurgyçlar takyklaýjy ýa-da düşündiriji häsiýete eýe bolupbiler. Takyklaýjy häsiýetdäki doldurgyçlar takyklanan we takyklaýan ýaly iki sanybölekden ybaratdyr. Meselem: Misli, bu toý, ähli Türkmeni – Garaşsyz Türkmeni birsupranyň daşyna ýygnaýana çalym etdi [“Edebiýat we sungat” g., 1992, 27-nji aprel].

Düşündiriji häsiýetli doldurgyçlar hem düşündirilýän we düşündirýän ýaly ikisany bölekden ybaratdyr. Ol bölekleriň manylary deňdir, Meselem: ... Halaýyk, men siziNowruz baýramyňyz – Täze ýyl baýramyňyz bilen bagşy – sazandalaryň adyndangutlaýaryn [“Edebiýat we sungat” g., 1992, 27-nji mart].

ç). Aýratynlanan doldurgyçlaryň morfologiki gurluşyHäzirki zaman türkmen dilinde aýratynlanan doldurgyçlar atlardan we atlaryň

gatnaşmagyndan, sanlardan we sanlaryň gatnaşmagyndan, çalyşmalardan we çalyşmalaryňgatnaşmagyndan, işligiň görnüşleriniň gatnaşmagyndan we sözsoňy kömekçileriňgantaşmaklygyndan ýasalyp biler. Meselem: Indi Hytaýda ýaşaýan türki kowumlardogrusynda, has-da türkmenler barada gürrüň berseňiz [“Edebiýat we sungat” g., 1992,28-nji mart].

d). Aýratynlanan doldurgyçlaryň konstruktiw häsiýetleriAýratynlanan doldurgyçlar bölekleriniň – komponentleriniň sanyna görä, ýygnak

we ýaýraň ýaly iki topara bölünýär. Ýygnak aýratynlanan doldurgyçlar sözlerden wesintaktik taýdan bölünmeýän söz düzümlerinden ybarat bolup biler. Meselem: Türkmenhalky özüniň asyrlar boýy arzuw edip gelen maksadyna – Garaşsyzlygyna eýe boldy[“Edebiýat we sungat” g., 1992, 9-njy oktýabr].

Ýaýraň häsiýetli aýratynlanan doldurgyçlar türkmen dilinde ýygnak görnüşineseredilende azrak ulanylýar. Ýaýraň häsiýetli aýratynlanan doldurgyçlar birnäçeböleklerden ybarat bolup biler. Meselem: Hemişe-de şol bir pikire – toprak, ýer – ýurthem şol ýaýla, öz iliniň howasyna – suwuna halys ýugrulyp – ýaýylyp giden adamlarbaradaky pikire gelýärin [“Edebiýat we sungat” g., 1992, 4-nji sentýabr].

3. Aýratynlanan ahwalatlarHäzirki zaman türkmen dilinde aýratynlanan ahwalatlar giňden ulanylýar.

9

Aýratynlanan ahwalatlar hem grammatik häsiýetleri, many aýratynlyklary,morfologiki gurluşy we konstruktiw häsiýetleri esasynda öwrenilýär.

a). Aýratynlanan ahwalatlaryň grammatik häsiýetleriAýratynlanan ahwalatlar iki sany bölekden – aýratynlanan we aýratynlandyrýan

bölekden ybaratdyr. Aýratynlanan ahwalatlaryň ikinji bölegi takyklaýjy ýa-dadüşündiriji häsiýete eýedir. Aýratynlanan ahwalatlar aýratynlanma mahsus bolan ýöriteäheň bilen aýdylýar.

Häzirki zaman türkmen dilinde wagt, maksat we sebäp, mukdar ahwalatlarybeýleki görnüşler bilen deňeşdirilende, aýratynlanan ýagdaýda köpräk gabat gelýär.

Aýratynlanan ahwalatlaryň düzüminde hem ýörite sözleriň ulanylmaklygyna gabatgelmek bolýar.

b). Aýratynlanan ahwalatlaryň many aýratynlyklaryHäzirki zaman türkmen dilinde aýratynlanan ahwalatlar beýleki aýratynlanan

aýyklaýjy agzalardan tapawutlylykda, esasan, takyklaýjy häsiýete eýe bolýarlar. Käbiraýratynlanan orun ahwalatlary düşündiriji häsiýete eýedir. Manylaryna görä aýratynlananahwalatlary şu aşakdaky böleklere bölmek bolar:

1) Aýratynlanan orun ahwalaty2) Aýratynlanan wagt ahwalaty3) Aýratynlanan maksat we sebäp ahwalaty4) Aýratynlanan mukdar (ölçeg we dereje) ahwalatyç). Aýratynlanan ahwalatlaryň morfologiki gurluşyHäzirki zaman türkmen dilinde aýratynlanan ahwalatlar hallardan we kömekçi

isimlerden, atlardan we atlaryň gatnaşmagyndan, çalyşmalardan we çalyşmalaryňgatnaşmagyndan, sanlardan we sanlaryň gatnaşmagyndan ýasalyp bilner. Meselem:Alymlar şu kölüň dagda – deňiz derejesinden 360 metr belentlikde nädip dörändiginidüşündirip bilenoklar [“Aşgabat agşamy” g., 1992, 4-nji maý].

d). Aýratynlanan ahwalatlaryň konstruktiw häsiýetleriAýratynlanan ahwalatlar bölekleriniň – komponentleriniň sanyna görä, ýygnak we

ýaýraň ýaly iki topara bölünýär. Ýygnak aýratynlanan ahwalatlar sözlerden we sintaktiktaýdan bölünmeýän söz düzümlerinden ybarat bolup biler. Meselem: Indi bolsa öýe –gözlerini ýola dikip oturan jigileriniň arasyna howlukmalydy [“Zähmetkeş aýal” ž.,1989, 5, 13 sah.].

Häzirki zaman türkmen dilinde ýaýraňlanan, aýratynlanan ahwalatlar hem duşýar.Kawagtlar şol bir sözlemde iki we ondan artyk aýratynlanan ahwalatlara gabat gelmek bolýar.Meselem: Noýabryň üçünji hepdeliginde – 16-sy bilen 26-sy aralygynda Aşgabatda –– Garaşsyz Türkmenistanyň paýtagtynda “Kümüş ýarymaý” halkara kinofestiwalynyňgeçişinden okyjylar, megerem, habarlydyr [“Edebiýat we sungat” g., 1992, 4-nji dekabr].

II. Aýratynlanan baş agzalar1. Aýratynlanan anyklaýjylar

Häzirki zaman türkmen dilinde sözlemiň baş agzalary – eýe bilen habar hemaýratynlanma häsiýetine eýedir. Aýratynlanan eýeler başgaça aýratynlanan anyklaýjylardiýip atlandyrylýar.

Aýratynlanan anyklaýjylar, köplenç, aýratynlanan doldurgyçlar bilen gatyşdyrylýar.

10

Aýratynlanan anyklaýjylar sözlemiň baş agzalarynyň biri – sözlemiň eýesidir.Aýratynlanan doldurgyç bolsa, belli bolşy ýaly, aýratynlanan anyklaýjy agzalaryň biridir.Aýratynlanan anyklaýjylaryň düzümi-bölekleri ýalňyz sözlerden we söz düzümlerindenýasalyp biler. Meselem: Munuň üçin gazetiň işgärler kollektiwine, biz – okyjylar,minnetdar [“Türkmenistan” g., 1992, 12-nji mart]. Şeýlelikde, aýratynlanan anyklaýjylarhereketiň subýektini aňladýar. Düzüminde aýratynlanan doldurgyjy bolan sözlemdehereketi sözlemiň eýesi ýerine ýetirýär. Aýratynlanan doldurgyçlar sözlemiň subýektini,ýagny hereketini ýerine ýetiriji bolup bilmeýär. Meselem: Sen şol nygmalary – daşlaryasmandan maňa zyňarsyň [B.Kerbabaýew, Saýlanan eserler, 1992, 305 s.]. Şu sözlemdäkihereketi doldurgyçlar däl-de, Sen diýen sözlemiň eýesi ýerine ýetirýär.

2. Aýratynlanan habarlarAýratynlanan habarlary deňdeş habarlar bilen gatyşdyrmaly däl. Düzüminde

aýratynlanan habary bolan sözlemiň eýesi şol bir hereketi ýerine ýetirýär. Aýratynlananhabarlar hem aýratynlanýan we aýratyrlandyrýan ýaly iki bölekden ybaratdyr. Şeýlesözlemlerde esasy habaryň yzyndaky habar başdakynyň manysyny has-da takyklaýar.Aýratynlanan habarlaryň arasynda, has takygy, ýagny ýaly ýörite sözleriň hemulanylmaklygy mümkin. Ýazuwda bolsa, köplenç, aýratynlanan habarlaryň arasynda keseçyzyk ulanylýar. Kähalatlarda aýratynlanan habarlaryň ikinji bölegi ýaýyň içine alynýar.Meselem: Şonda Aý Günden 12 derejeden gowrak çepe süýşýär (yza galýar)[“Türkmenistan” g., 1992, 28-nji mart].

Aýratynlanan habarlar diňe bir işlikden däl, başga söz toparlaryndan hem ýasalypbilner. Meselem: Şol galanyň merkezi şu şäher – gyzyl Moskwady [“Edebiýat wesungat” g., 1992, 7-nji fewral].

Düzüminde deňdeş habarlary bolan sözlemler deňhukuklydyr. Sözlemiň her birsoňky habary eýäniň täze hereketini aňladýar. Deňdeş habarlar özbaşdak leksiki manaeýedir. Meselem: Ol Aşyryň ýüzüne garşy-garşy çiňerilip seretdi, bäbeneginden birzatlar okajak bolup azara galdy [R.Esenow, Tepbedi okalanlar, 1989, 228 s.].

Şeýlelikde, aýratynlanan habarlar deňdeş habarlardan tapawutlanýarlar.

EDEBIÝAT

1. Балакаев М.В. Современный казахский язык. Синтаксис словосочетания ипредложения. Алма-Ата, 1959.

2. Баскаков Н.А. Предложение с развёрнутыми членами предложения вкаракалпакском языке//Исследования по сравнительной грамматике тюркскихязыков. Ч.3.Синтаксис. М., 1961.

3. Грамматика туркменского языка. Ч.2. Синтаксис словосочетания и простогопредложения. Ашхабад, 1977.

4. Грамматика хакасского языка. М., 1975.5. Гузычиев Т. Türkmen diliniň ýazuw ýadygärliklerinde ýönekeý sözlemleriň aýyklaýjy agzalary.

Aşgabat, 1993.

Türkmenistanyň Adaty karatemilli merkezi

Kabul edilen wagty2008-nji ýylyň

2-nji uýuny

11

6. Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного языка.. М.-Л.,1956.

7. Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка.. М.-Л.,1960.

8. Простое предложение в каракалпакском языке//Исследования по сравнительнойграмматике тюркских языков. Ч.З.Синтаксис. М., 1961.

9. Резюков Н.А. Сопоставительная грамматика русского и чувашского языков.Чебоксары, 1959.

10. Сравнительная грамматика русского и азербайджанского языков.. Баку, 1954.11. Ходжаев Х.О. Обособленные члены предложения в современном туркменском

языке. Ашгабат, 1996.

Х.Ходжаев

ВИДЫ ОБОСОБЛЕННЫХ ЧЛЕНОВ ПРЕДЛОЖЕНИЯВ СОВРЕМЕННОМ ТУРКМЕНСКОМ ЯЗЫКЕ

Обособленные члены предложения, являясь самостоятельной синтаксическойкатегорией, широко расспространены в современном туркменском языке. Обособление– это интонационное и смысловое выделение какого-либо члена предложения,обладающего синтаксической самостоятельностью. Интонационное выделениевыражается в повышении голоса перед обособленным членом и использованииритмомелодических средств. Смысловая функция обособления состоит в уточнении,пояснении и дополнении высказываемой мысли и характеристике лица и предмета.

В современном языке обособленные члены предложения делятся на две группы:I. Обособленные второстепенные члены предложения:

1. Обособленные определения2. Обособленные дополнения3. Обособленные обстоятельства

II. Обособленные главные члены предложения:1. Обособленные приложения2. Обособленные сказуемые

Обособленные члены предложения в современном туркменском языкехарактеризуются на основе грамматических признаков, смысловых функций,морфологических выражений и степени распространенности – конструктивныхпризнаков.

В составе обособленных членов предложения могут употреблятьсяспециальные слова и послелоги: hatda, şol sanda, has takygy, ylaýta-da, dogrysy, ýagny,aýratynam, hususan-da и т.д.

Обособленные члены предложения состоят из двух частей: обособленной иобособляющей. Обособленные члены предложения классифицируются также наоснове пояснения и уточнения. Обособленное пояснение состоит из двух частей:поясняемой и поясняющей. Обособленное уточнение также состоит из двух частей:уточняемой и уточняющей.

Некоторые специальные слова и послелоги носят уточняющий характер, анекоторые – поясняющий. В письме перед специальными словами и послелогамиупотребляются различные знаки препинания, чаще всего запятая.

В лексико-семантическом отношении обособленные конструкции делятся на

12

уточняющие и поясняющие члены предложения, имеющие между собойсущественные различия.

В морфологическом отношении обособленные члены предложения взависимости от разновидностей могут состоят из различных частей речи.

Под констуктивными признаками следует понимать нераспространенность ираспространенность обособленных членов предложения. Нераспространенность ираспространенность обособленных конструкций определяется на основе компонентов,входящих в состав обособления.

H.Hojayev

TYPES OF ISOLATED MEMBERS OF THE SENTENCE INMODERN TURKMEN LANGUAGE

The isolated members of the sentence, being an independent syntactic category, are wide-spread in modern Turkmen language. Isolation is an intonational and semantic allocation of anymember of the sentence having syntactic independence. The intonational allocation is expressed inincrease of voice before the isolated member using rhythm and tune. The semantic function ofisolation consists in specification, explanation, addition some of information to stated idea andcharacteristic of the person and subject.

In modern Turkmen language the isolated members of the sentence are divided into twogroups:

I. Isolated secondary members of the sentence:1. Isolated definitions;2. Isolated additions;3. Isolated circumstances;

II. Isolated main members of the sentence:1. Isolated applications;2. Isolated predicates.

The isolated members of the sentence in modern Turkmen language are characterized on thebasis of semantic functions, grammatical, morphological and constructive characteristics.

The isolated members of the sentence consist of two parts: isolated and isolating. The isolatedmembers of the sentence may be classified also on the basis of their explanatory and specificationfunctions, cach of them consisting of two parts also.

Isolated members of the sentence may consist of various parts of speech, be extended ornonextended.

13

B.Basarow

OKAÝAN ŞAHSYÝETIŇ MANY DÖREDIJI IŞINI KEMALAGETIRMEK MESELESI

Bilim-düşünjeleriň pursatlaýyn zerurlyklary aradan aýyrmak üçin däl-de, hasumumy gurluşdaky mesele-ýumuşlara niýetlenilip özleşdirilmegine çendenaşa ähmiýetberilmegi bilimiň görnüş (formal) tarapdan özleşdirilmek usulyny döretdi. Bilim--düşünjeleriň takyk ornaşdyrylma sargysy bolmaklyk häsiýetde özleşdirilişi bilimi köpderejede ýada ornaşdyrmak mazmunynda amal etmeklige getirdi. Okaýandan, esasan,ýumşuň çözgüt-netijesine garaşylýanlygy üçin, onuň paýhasynyň aralyk akyl hereketleribolan ýumşuň goýluşy, deňeşdirme, seljerme, daşky kömegiň döredijilikli ýa-daüýtgewsiz kabul edilişi, hususy ilerleýiş ýaly ýerine ýetirilişler, köplenç, gözegçiliksizgaldyrylyp başlandy. Bu aralyk bir ýagdaýda pikirlenme işi (okadylyş maksadalaýykbolanda), başga bir ýagdaýda bolsa, ýada ornaşdyrma (formal özleşdirilişde) boýunçadoldurylyp bilinýär. Okatmagyň pedagogikasyndaky we psihologiýasyndaky bubirtaraplaýynlyk diňe şu günki günde örboýuna galan hadysa däldir. Baryp geçen asyryň40-50-nji ýyllarynda pedagogik jemgyýetçiligine “dogmatizme we ýat tutujylara garşygöreş” şygary tanyşdy. Bu şygaryň tolkun möwji okadylyşda meseleleýin(problemalaýyn), programmirlenen, bölekleýin agtaryş usullarynyň esaslandyrylmagybilen, belli bir derejede kiparlady. Okaýan şahsyýet goýlan ýumşa öz ýadynda bar bolantaýýar jogaplary gaýtadan dikeltmek boýunça däl-de, pikir ýöretmek, bellini näbelli bilenbaglanyşdyryp özbaşdak netijä gelmek ornunda goýuldy. Mugallym taýýar bilim--düşünjeleri öz kellesinden okuwçynyňka gös-göni geçirijiden geçirip, okaýana çözgüditapmakda kömekçä öwrüldi.

Okadylyşyň bu usullarynyň kynlygy, garaşylýan netijäniň diňe sanlyja okuwçydan,talypdan alynýandygy, gyradeňlik düzgüniniň öňdebaryjy tejribede okadýanlaraýeterlik goldaw-höweslendirme döredip bilmeýänligi we beýlekiler bilim berişde işýüzünde ýene-de, esasan, ýada daýanylan bilim özleşdirilişe dolanylmagyna getirdi.XX asyryň 70-80-nji ýyllarynda psihologiýada we pedagogikada A.H.Leontýewiň,L.I.Boşowiçiň, I.S.Ýakimanskaýanyň, Ýe.W.Bondarewskaýanyň we beýlekileriňderňewleriniň esasynda “şahsyýet ugrukmaly okadylyş” “şahsyýet-gymmatlykugrukmaly öwrediliş”, “okaýan şahsyýetiň many dörediji işini guramak” häsiýetindäkiokatmak taglymaty giň gerime eýe bolup ugrady. Gürrüňi edilýän asyryň ahyryndaýene-de bu ugrukma usulyýeti psihologlaryň we pedagoglaryň ünsüni işjeň çekipbaşlady. Bu taglymatyň özeni, mazmuny, umuman, düşnükli, aňşyrmaga elýeter bolanhem bolsa, ondaky ulgam dörediji düşünjeleriň köpöwüşginliligi, kähalatda bolsa,aýrybaşgalygy belli aýdyňlaşdyrylmany talap edýär. Meselem, “şahsy many”,“şahsyýetiň many dörediji işi” aňlatmalaryny esaslandyran A.H.Leontýewiň özi



14

“many” (смысл) hadysasyny işe degiş li likde, işiň nämäniň bähbidinegönükdirilýänliginiň (мотив) işiň nämä gönükdirilendigine (maksada) bolangatnaşygy mazmunynda kesgitleýär. Başga bir ýerde Leontýew “şahsy many”düşünjesini hadysadyr bir obýektiw aňa tabyn bolmadyk hadysanyň adam üçinsubýektiw ähmiýeti görnüşinde düşündirýär [5]. Mysal üçin, okuw işiniň obýektiwähmiýeti bilim, başarnyk endiklerini kemala getirmek bolýan bolsa, onuň okuwçyüçin subýektiw manysy gowy baha almak, özüňi görkezmek, ata-enäniň käýinjindengutulmak we ş.m. häsiýetde bolup bilýär. A.B.Petrowskiý we beýlekileriňesaslandyran “okadylyşyň şahsyýet gönükdirilmeli usuly” usulyýet ugrukmasyokaýanda bilim-başarnyk endikleri bilen bir hatarda öz raýat borjuny aňlaýanşahsyýeti kemala getirmekligi maksat edinýär [5].

I.S.Ýakimanskaýanyň, O.Ýakuninanyň işlerinde şahsyýet ugrukmaly okadylyşokuwçynyň-subýektiň aýratynlyklaryny ýüze çykarýan, çaganyň subýekt tejribesiniňözboluşlylygyny we özgymmatlylygyny ykrar edýän, pedagogiki täsiri okuwçynyňsubýekt hökmündäki tejribesi esasynda guraýan okadylyşdyr [6,7]. Bu ýerde çaganyňsubýekt häsiýetnamasy, subýekt tejribesi onuň pedagogiki täsiri diňe kabul ediji obýektornuna garşy goýlup, onuň işjeň dörediji (bilim-düşünjäni belli bir özbaşdaklykdaözleşdirişi manyda) orny nygtalýar. Awtorlaryň pikiriçe, subýekt tejribä daýanmaklykokuwçylaryň ýekebara tejribesiniň mazmunyny açmaklygy, ony tabşyrylýan ýumuşlarbilen baglanyşdyrmaklygy maksat edinip, ýekebara tejribäni jemgyýet ähmiýetlimazmuna geçirmek (“medeniýetleşdirmek”) arkaly bu mazmunyň şahsy özleşdirilişinigazanmakdan ugur alýar [6,7]. Käbir psihologlar bu hadysany adamyň “many döredijiişi” mazmunynda goýmak bilen, ony düşnüksiz ýagdaýda okadylyşyň milli we sebit(regional) düzüjisini döretmek ýaly mesele bilen manydaşlykda seredýär (meselem,internetiň http://planetadissber.com/see/dis.ru. saýtyndaky awtory görkezilmedikmagisterçilik işinde). Bu babatda “Açyk jemgyýet” birleşmesiniň eksperti, Biliminstitutynyň direktory K.Harrisonyň pikiri, käbir adalga aýrybaşgalygy diýmeseň, dünýäpedagogik jemgyýetinde ählumumy kabul edilendir. Muňa laýyklykda, mekdep-bilimberiş edarasy şahsyýetiň üç sany esasy ulgamynyň hiliniň derejesiniň baýlaşmagyboýunça kesgitlenmelidir: 1) düşünjeler, ideýalar; 2) gymmatlyklar, gatnaşyklar;3) herekete başarnyklar, endikler, ukyplar [2]. Gürrüňi edilýän okadylyşyň sebit düzüjisişahsyýetiň gymmatlyklarynyň we gatnaşyklarynyň çäginde bolýar. “Şahsy many”,“şahsyýetiň many seçiji işi”, “bilim berşiň milli we regional jähti” düşünjeleriniňarasynda belli bir umumylyk bar hem bolsa, biziň pikirimizçe, olaryň düýpliözboluşlylygy-da ýörite seljermä degişlidir.

Eýsem matematikanyň okadylyşyndaky okuwçydyr talybyň şahsy manyseljermekliginiň we onuň bu işi edebiýat, taryh sapaklarynda amal edişiniň nähiliumumylygy we aýrybaşgalygy bar? Edebiýatda, taryhda milli medeniýet, halkyň hususytaryhy tejribesi ýaly, hadysalaryň aýgytlaýjy bolýanlygy üçin bu ýerde okaýanyň şahsymany seljermekligi “okatmagyň milli we sebit düzüjisi” aňlatmasy bilen köp derejedemanydaş bolýar. Şol bir wagtda bu sapaklaryň ählisindäki umumylyk – bilim-düşünjelerizatlaryň, hadysalaryň diňe umumy sypatlarynyň esasynda däl-de, olaryň düýplihäsiýetleri esasynda özleşdirmek, özleşdirilýän mazmunyň diňe daşky söz “bardasyny”ýada ornaşdyrmak görnüşinde däl-de, onuň içki düzüm gurluşyny aňlamak talabyna

15

tabynlygydyr. Özleşdiriliş okaýanyň bilim özleşdirmek tutumynyň “şu ýerde we häzirki”ýagdaýynda seredilmeli bolsa onda şahsy many, many seljermeklik hadysasyözleşdirijiniň paýhasynda akyl ýetirişiň (hakykaty ýüze çykarmagyň), duýgy-emosiýa(onuň ähmiýetini ýüze çykarmak, çözlüşiň oňynlygynda lezzeti, oňyn däl ýagdaýyndalapykeçligi syzmak) syzylyşynyň we pähim hereketleriniň (deňeşdirme, baglanyşdyrma,utgaşdyrma operasiýalary) bir bitewiligi mazmunynda seredilip bilner.

Şahsyýetiň bilim özleşdirişinde many döredijilik hadysasynyň okuw dersleriniňählisine degişlilikde umumy düşünilişi, biziň pikirimizçe, okuwçy-talybyň özleşdirýänmazmunyny, onuň söz-belgi aňladylyş tarapyny ýönekeý ýada ornaşdyryp, gaýtadandikeltmek bilen çäklenmän, onuň içki mazmunyny düzüm böleklere dargadyp, ony ýene-dedüşünilen bitewilige öwürmek ukyp-başarnygy bilen baglanyşyklydyr. Görnüşi ýaly,okadylyşda subýektiň şahsy manyny döretmek hadysasyna biziň düşünişimiz köpderejede Ýakimanskaýanyň we Ýakuninanyň garaýşyna golaýdyr. Emma biz okuwçynyňsubýekt derejesindäki tejribesine daýanmaklyk talabyny, bu tejribäniň örän ujypsyz,galyberse-de, örän köpmazmunly bolup biljekdigini nazarda tutup, oňa ýörite basymbermeýäris. Oňa derek biz okuwçynyň, özleşdirilýän bilim düşünjäniň içki hususymanysyny açmagynda, umumylaşdyrylan oňaýly usullaryň esaslandyrylmalydygynynygtaýarys. Düşnüklilik üçin mysala ýüzleneliň. Meselem, 75+75=? ýumşy okuwçytarapyndan birwagt ýada ornaşdyrylan jogap ülňüsini dikeldip, 150-ni hakyda getirmekhäsiýetinde çözülse, munuň şahsy many tarapy oňa äşgär bolman galýar. Ýöne eger-deol 75+75= aňlatmany ilki 50+50=, soňra onuň üstüne ýene-de 25+25 goşulýangörnüşde, ýa-da 75+75= sowaly 6 sany 25-ň jemi görnüşde göz öňüne, pikirine getirse,okuwçy onuň içki many tarapyna aralaşýar. Ýa-da bolmasa, 100x10=? bu öňdenöwrendekli “on gezek ýüzüň müň bolýar” tablisa ýatlamasynyň dikeldilişi görnüşdeaýdylsa, bu tutuma pikirlenme, pikir ýöretme gatnaşmaýar; eger-de 100-iň yzynaköpeldilýän 10-nyň noly tirkelip çözlüş almak düzgünine eýerilse, ol düýplikanunalaýyklyk esasynda amala aşyrylýar.

Eýsem bu tutumda okuwçynyň ýekebara gaýtalanmajak (ýeke özüniň)çemeleşmegine hiç hili orun ýokmy? Özleşdiriş diňe hemmeler üçin birmazmunlyählumumy häsiýetdäki usula daýanýarmy? Ýok, ýekebaralyk – özbaşdaklyk bu ýerde hemhereket edýär. Ýöne ol örän özboluşlydyr. Ýokardaky mysala ýüzlensek, ondaokuwçylaryň biriniň 75–i 50+25, beýlekisiniň üç 25 mazmunda, 100-i üç sany 30-lykwe bir 10-luk, ýa-da bir 25 we bir 75 we ş.m. görnüşindäki düzüm gurluşda düşünipbilmek köpdürlüligi oňyn özleşdirilişe, çözülişe özbaşdak çemeleşilmegini, ýekebaratejribesini häsiýetlendirýär.

Bu tutumda şahsy manyny esasy dörediji ýat däl-de, pikirlenme hadysasy bolupdurýanlygy üçin, bu iki psihiki gurluşyň hyzmatyny (funksiýasyny) aýyl-saýyl etmekzerurdyr. Aýdyň deňeşdirmä ýüzlensek, onda okuwçynyň ýady we pikirlenmesi, belli birşertlilikde, ýurduň tebigy baýlyklary we ylmy gory görnüşinde göz öňüne getirilipbilner.

Tebigy baýlyklaryň umumy çäkliligi ýaly, adamyň ýady hem bimöçber däldir.Tygşytly ulanylmasa, bisarpalyk ony wagtyndan has ir hortaňladyp, adamyň pikir ýöretmeişini möhüm serişdesiz goýýar. Edil ylmyň döredijilik gorunyň, umuman, bimöçberligiýaly (gelejek wagt kesiminde), adamyň pikirlenmesi-de näçe ulanylsa-da, kütelmän,

16

ulanyldygy saýy ýitelýän jöwher tygy ýalydyr. Ýat öňden paýhasda bar zady, aňry gitse,öňküsi ýalyrak, bolmasa dürli kemterlikde gaýtadan dikeldýän gurluşdyr. Ol öz-özündentäze mazmun döredip bilmeýär. Bu babatda, pikirlenme adamzadyň paýhas ulgamynyňhas giçki önümi bolup, ol belli bir umumylaşdyrmada aňladylanda, degişli paýhasmazmunyny ýokdan bar etmek görnüşde amal edýän ýokary akyl ýetiriş hadysasydyr.Näbellidäki ýeke-täk häsiýetdäki alamatlary böleklere dargadyp, ýene-de bitewiligebirikdirip, haýsydyr bir belli sypaty ýüze çykarjak bolmak, ýa-da ol alamatlaryň maddydurky başga, ýerine ýetirýän hyzmaty bir ýa-da, tersine, ýerine ýetirýän hyzmaty başga,maddy gurluşy meňzeş hadysalara baglanyşdyryp näbellini bellä öwürmek ýaly usullardaçözlüşe golaýlaşmak pikir işiniň dürli derejelerdäki hereketlenişidir. Eger-de ýene-deaýdyň görkezme nusgasyna ýüzlenmeli bolsa, ýat bu tomus aýlary uzak ýolyöýsüz-öwzarsyz çöl-beýewandan geçjek adamyň ýoluň bütin dowamynda zerur boljakzatlary arkasyna göterjek bolşy ýaly bir zatdyr. Şeýle ýagdaýdaky adamyň ähli zatlar-abeýlede dursun, diňe agyz suwuny-da zerur mukdarda göterip bilmejekdigi düşnüklidir.

Bu ýagdaýda öz pikirlenmesine daýanyp, ýolşaýyny tutjak adam bäş-alty litrplastmas gapda suw, az-owlak iýmit, 100-150 sany polietilen paket, pyçak ýalysanlyja enjam-serişde bilen çäklener. Taýýar suw ilkinji günlerde ulanylyp, gijesinepolietilen paketlerini ösümlikleriň depesine geýdirip, düýbünden bogup, gije onuňbugartjak owurt-ýarym suwuny paketlerden jemlemek, alnan iýmit gutaransoň pyçakbilen ösümlikleriň ýaramly köklerini köwläp oňşuk etmek ýaly usullar arkaly hereketeder.

Aýdylanlar ýadyň adamyň iş-durmuşyndaky ornuny sähelçe hem inkär etmeýär.Iş-durmuş gatnaşyklarynda, okadylyşda, hususy ylmy işde hem, esasan, ýada daýanylypçözülýän meseleler, iş-ýumuşlar ýeterlikdir. Gürrüň tebigatyň eçilen nygmatynyilkibaşdan ölçegli zat hökmündäki tygşytlylykda ulanmakdadyr. Bu tygşytlylyk fizikadersiniň elipbiý kanunlarynyň biri bolan “altyn düzgüne” eýermek – ýa-ha güýji tygşytlapwagtyň ýitirilişine göz ýummak ýa-da wagty tygşytlap güýjüň hörplüräk sarp edilişinekaýyl bolmak häsiýetde gazanylýar. Ýöne jemgyýetiň ösmegi bilen, adam näçe köpulandygyça şonça-da güýjeýän, kämilleşýän paýhas mehanizmini hem döredipdir.Ynsanyň pikiri, pikir ýöretme, pikir jemlenmesi hut şeýle görnüşdäki paýhas önümidir.Näbellilik bilen ýüzbe-ýüz bolnanda, ondan hiç bolmanda ýekeje belli sypaty ýüzeçykaryp, ony hazyna eltýän ýüplügiň ujy görnüşde mundan beýläk çuňlaşdyryp çözgüttapmak, ynsanyň pikirlenmesiniň hyzmatydyr. Islendik çözgüdiň ikinji usul nusgasynytapmaga synanyşmak, alnan hakykata hiç wagt soňky makullyk görnüşinde seretmezlik,bir pikire ikinjini tapdyrmak, tapylanlary goşalandyrmak pikiriň ösüşiniň esasyşertleridir [1].

Okuw işinde özleşdirilýän materialyň özüň üçin şahsy manysyny seçmek – bu“biri gaýkyny, biri küýküni halar” hörpdäki närse däldir. Onuň özeni mazmuny:materialy sap obýektiwlik-öz-özünelikden özleşdirýäne dahylsyzlykdaky guraksylykdaonuň paýhasyna geçirmekden boşatmak; onuň içki düýpli gurluşyna aralaşyp, ilki herbir düzüm bölegini, soňra bolsa olaryň gaýtadan birleşdirilen bitewiligine akylýetirmek; onuň amal edilişiniň maksadalaýyklygyndan höweslenme duýgusyny syzyp,özleşdirilişi ilerletmek we çuňlaşdyrmak ýaly hadysalaryň töwereginde jemlenýär.Ösýän şahsyýetiň okuw işiniň guralyşynda özleşdirilýän bilim-düşünjäniň içki, düýp

17

mazmun tarapyny okaýana ýagtyltmak, bilim-başarnygy taýýar görnüşde teklip etmän,ony agtarýana tapmaga ýardam etmek, bu işi guraýan mugallymdyr halypanyň başborjudyr.

EDEBIÝAT

1. Басаров Б. Об одном варианте создания проблемной ситуации в учебномпроцессе. / Высшая школа – прогрессу рыночных реформ и укреплениюнезависимости Туркменистана. Ашгабат, 1996.

2. Буланов С.В. Личностно -ориентированное обучение. Интернет: http://method.vlad.ru.

3. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. М., 1975, 1977.4. Петровский А.В. Введение в психологию. М., 1995.5. Хуторский А.Р. Современная дидактика. Учебник для вузов. – СПб: Питер, 2001.6. Якиманская И.С. Личностно-ориентированный урок./Директор школы, 1998, –

2.7. Якиманская И., Якунина О. Личностно-ориентированный урок: планирование и

технология проведения/Директор школы, 1998, 3

Б.БАСАРОВ

ПРОБЛЕМА ФОРМИРОВАНИЯ СМЫСЛОТВОРЧЕСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИУ СУБЬЕКТА ОБУЧЕНИЯ

Неудовлетворенность педагогической общественности результатами формальныхметодов обучения во второй половине ХХ столетия дала толчок возникновениюметодологии субьект-субьектного , личностно-ориентированного методовформирования знаний, умений и навыков у развивающейся личности. При этом сампроцесс функционирования смыслотворчества представлялся как постижениесубьектом смысла усваиваемых знаний, превращение их обьективного значения всубьективное озарение в значимостном пространстве сознания. Вместе с темразноплановость привлекаемых в описание этого процесса понятий – “смысл”,“личностный смысл” (А.Н.Леонтьев), “субьектный опыт” (И.С.Якиманская),“личностно-ориентированное обучение” (А.В.Петровский) и другие затруднялаоднозначное понимание описываемого феномена, главное, операционализацию егосодержания в учебном процессе.

В предложенной нами методологии организации учебной деятельностисмыслотворчество субьекта понимается как процесс проникновения личности всущностное содержание (а не просто в формально презентированный в сознании егопаттерна) искомого , осмысливая при этом сперва основные структуры его

Magtymguly adyndakyTürkmen döwlet uniwersiteti

Kabul edilen wagty2007-nji ýylyň24-nji dekabry

18

компонентов с последующим обьединением их в системное целое. При этомдиалектика индивидуализации и обьективации процесса усвоения знанийдостигается, с одной стороны, возможностью собственной структуризации субьектомсодержания усваиваемого семантического целого, а с другой стороны, разумнойобьективацией пределов расщепляемых единиц в обьективных значениях.

B.Basarov

THE PROBLEM OF FORMING THE MEANING-CREATING ACTIVITIESOF THE SUBJECT OF TEACHING

Dissatisfaction of pedagogical public with the results of formal methods of teaching in thesecond half of the 20th century gave an impulse to emergence of subject-subject methodology,personal oriented methods of formation of knowledge, abilities, and skills of developing person.In this case the process of functioning of meaning-creating was supposed as comprehesion by thesubject the meaning of learnt knowledge, turning their objective meaning into subjective perceptionin the meaning area of consciousness. At the same time diversity of notions describing this process“meaning” “personal meaning” (A.N.Leontyev), “subjective experience” (I.S.Yakimanskaya)“persional-oriented teaching” (A.V.Petrovskiy) and others created difficulties in synonymousunderstanding of the described phenomenon, mainly, operationalization of its contents in theteaching process. In the methodology of organization of teaching activities which we propose themeaning-creating of the subject is understood as the process of perception of the person theessence contents (but not formally presented pattern in his consciousness) of the studied thing,perceiving at first its structural components and then joining them into the whole systematic unit.In this process dialectics of individualization and objectivation of the process of comprehensionof knowledge is attained, on the one hand, by the possibility of the own structuralization thecontents of the comprehended semantic unit by the subject, on the other hand, by sensibleobjectivation the limits of the splitted units in the objective meanings.

19

D.Babaýew

GOWAÇANYŇ TÄZE SORTLARYNY DÖRETMEKDE GÖRNÜŞARAÇAKYŞDYRMAGYŇ ÄHMIÝETI

Ýurdumyzyň pagtaçylygyny ösdürmek barada Hormatly Prezidentimiz GurbangulyBerdimuhamedowyň tagallasy bilen Milli Maksatnamamyzda 2030-njy ýylda pagtaöndürilişini 3 million tonna ýetirmeklik göz öňünde tutulýar. Şu Maksatnamanyüstünlikli ýerine ýetirmekde gowaçanyň täze sortlaryny döredip önümçiligeornaşdyrmak, olaryň tiz ýetişýänligini, hasyllylygyny, süýüminiň hilini we çykymynyýokarlandyrmak, arassalagyny hem-de sortuň ömrüniň uzaklygyny gazanmak alymlaryňesasy borjy bolup durýar.

Seleksiýa we tohumçylyk işini düýpli gowulandyrmak maksady bilenseleksionerler yzygiderli iş alyp barýarlar. Dünýäde Gossypium.L maşgalasynyň 35görnüşi bar. Biz şol görnüşleriň içinde G.Peruwianum, G.Raýmondii görnüşleriniseleksiýa işinde giňden ulandyk. Bu görnüşler köpýyllyk gowaça bolup, biziň tebygyýagdaýymyzda hasyl bermeýär. Şonuň üçin olary gysga möhletde ösdürip ýetişdirmelibolýar. Alnan gibridlerde hasylyň, gunçanyň, gülüň we gozanyň ýetişmegi üçin, olaryhem gysga möhletde ösdürip ýetişdirmeli bolýar. Biz şeýle ýagdaýda çakyşdyrmak işinigeçdik. Şeýdip, biziň uzalan günlerimiziň köplügine seredip hasyl berýän gowaçadüýplerini saýlap, olary amatly gerek bolan sortlar bilen çakyşdyrdyk. Soňra alnangerekli alamatlary gibridiň neslinde berkitmek üçin gibridara çakyşdyrmak işini geçirdik.Alnan çylşyrymly gibridlerde yzygiderli ýekebara seçgi we nesil barlag işini geçirdik.

Gibridlere tiz ýetişýänligi we ýokary hilliligi gazanmak üçin 3-4 ýyl gerekbolýar. Ýokary süýümliligi gazanmak üçin bolsa 6-7 ýyl gerek bolýar. Şeýlelikde, köpýylyň dowamynda yzygiderli iş alyp bardyk we tutulan maksady amala aşyrdyk.

Gowaçanyň täze sortlaryny we görnüşlerini döretmekde esasy usullaryň birigörnüşara we geografiýasy taýdan daşlaşan çakyşdyrmak usullarydyr. Gowaçanyňseleksiýasynda ulanylýan bu usul Gossipium L. maşgalasyndan her hilli görnüşleriulanmaga baý başlangyç material bolup durýar. Görnüşara we geografiýasy taýdan daşlaşançakyşdyrma usuly 30-njy ýyllarda B.G.Kulebýaýew (1940), I.K.Maksimenko (1958),S.S.Kanaş (1932), A.I.Awtonomow (1948), L.G.Arutýunowa (1960), F.M.Mauer (1954),K.A.Wysoski (1958), S.M.Mirahmedow (1978) we başgalar seleksiýa işinde ulanypboljakdygyny öz işlerinde görkezipdirler.

Görnüşara we geografiýasy taýdan daşlaşan çakyşdyrmak usuly birmeňzeşhromosomly görnüşler bolup, formalaryň gibridleriniň içinde her hili täze nusgalaremele gelýär. Bu ýagdaýda käbir alamatlaryň ýitip ýa-da güýçlenip gitmegi mümkin,şonuň üçin bu usul ulanylanda, seleksioner örän seresaply iş alyp barmalydyr.

Biz gowaçada görnüşara we geografiýasy taýdan daşlaşan çakyşdyrmak usulyny



20

1953-nji ýylda ulanyp başladyk. Ýönekeý görnüşara çakyşdyrmakda hasyl berýängibridleri almagyň örän kyn bolýandygyny nazarda tutup, biz çylşyrymly we basgançaklyçakyşdyrmagy ulanyp, yzygiderli ýekebara seçgi we nesil barlag işini geçirdik.

Inçesüýümli gowaçanyň mekany bolan Ahal, Mary, Balkan welaýatlarynyň weLebap welaýatynyň günorta taraplarynyň howa şertleri bu görnüşe degişli gowaçanyňsortlaryny ösdürip ýetişdirmäge doly mümkinçilik berýär. Emma muňa garamazdan,soňky ýyllarda inçesüýümli gowaça ünsden düşürildi.

Inçesüýümli gowaçanyň döwletimiz we daýhanlar üçin uly ykdysady ähmiýetiniňbardygyny, onuň süýüminiň ýüpek bilen bäsleşýändigini, ondan iň gymmatbahaly, adamyňendamy üçin has ýokumly önümi alyp bolýandygyny göz öňünde tutup, HormatlyPrezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedow inçesüýümli gowaçanyň meýdanynygiňeldip, has köp ekmäge ýörite görkezme berdi.

Döwletimiz üçin inçesüýümli gowaçanyň täze tiz ýetişýän, ýokary hasylly,tebigatyň amatsyz şertlerine, kesellere we zyýankeş mör-möjeklere durnukly sortlarynydöretmek biziň sort döredijilerimiziň öňünde wajyp mesele bolup durýar.

Köpýyllyk Peruan gowaçasy biziň tebigyşertlerimizde hasyla durmaýandygy sebäpli, onyinçesüýümli sortlar bilen çakyşdyryp alnan gibridler hemuzalan günlerimiziň köplügi sebäpli hasyla durmaýarlar.Şonuň üçin bu görnüşden alnan gibridler hem birnäçeýyllap gysga 10 sagatlyk ýagtylykda ösdürip ýetişdirildi.Alnan gibridler gaty ýaýraň şahaly, uzyn boýly bolanyüçin, olary 1-2-nji ýyllarda inçesüýümli 2525, 9123 Ýo,8981 Ýo sortlary bilen yzygiderli basgançaklyçakyşdyrma usulyny ulanyp, olaryň tiz ýetişmekliginigazandylar. Alnan sortlaryň süýüminiň çykymynyň, onuňuzynlygynyň we inçeliginiň gazanylmagy üçin, gibridlerwe liniýalar 8173 Ýo sorty bilen çakyşdyryldy.Köpýyllyk ýekebara seçginiň we nesil barlagynyňnetijesinde inçesüýümli gowaçanyň gysga boýly, gysby,künji görnüşli we gatyşyk şahaly sortlary döredildi. Olar:Aş-11, Aş-25, Aş-68, Aş-84, Aş-91, Köpetdag,Köpetdag-2.

Inçesüýümli Aş-11 sortuny döretmek üçin 10964sorty hem-de köpýyllyk Peruan gowaçasy (katalog 01277) bilen çakyşdyryldy. Alnangibridde 2525 sortly gossipium maşgalasyna degişli gibiskusyň tozanjygy bilençakyşdyrma geçirildi. Alnan gibridi 2-nji ýylynda 8173 Ýo, 9123 Ýo sortlary bilençakyşdyrdylar. Soňra gibridiň 1-2-nji ýyllarynda gibridara çakyşdyrma geçirildi.Şeýlelikde, gibridiň ikinji ýylynda gatyşyk hasyl şahaly we künji görnüşli düýpler emelegelip başlady. Ýene-de täze alamatly görnüşi biri-biri bilen çakyşdyryp, gatyşyk şahalydüýpleriň nesil saklaýjylygyny gazanyp, Aş-11 sortuny döretdik.

Gowaçany görnüşara we geografiýasy taýdan daşlaşan çakyşdyrmagyň netijesindeemele gelen Aş-25 hem Aş-91, Köpetdag, Köpetdag-2, Aş-32, Aş-68 sortlarydyr. Aş-25sorty barada aýdanymyzda, ol gowaçanyň inçesüýümli sortlarynyň içinde özüniň

Aş-11 sortunyň suraty

21

süýüminiň çykymy we hili boýunça öränýokarylygy bilen tapawutlanýar. Bu sortydöretmekde hem köpýyllyk Peruan gowaçasy,inçesüýümli 10964, 2525, 8173-Ýo, 9123-Ýosortlary gatnaşdyryldy.

Aş-25 sorty önümçilikde giňdenornaşdyrylyp, 80-nji ýyllarda pagtasy birinji tiplibolup, seleksiýa işinde giňden ulanyldy.

Hormatly Prezidentimiziň edýän talaplarynyamala aşyrmakda, biz Ahal ýerlerinde yzygiderliylmy-barlag işini alyp barmak bilen, onlarçainçesüýümli gowaçanyň täze sortlarynyň üstündeişleýäris. Olaryň içinde Köpetdag sortumyzDöwlet sort synagyny geçýär.

Inçesüýümli gowaçanyň Köpetdag sorty Obawe suw hojalyk ylmy-barlag institutynyňpagtaçylyk bölüminde D.Babaýew, W.S.Bulah weM.Babaýew tarapyndan görnüşara we geografiýasytaýdan daşlaşan çakyşdyrmak usulynda alnan

Inçesüýümli gowaçanyň Aş-11 sortunyň häsiýetnamasy

Inçesüýümli gowaçanyň Aş-25 sortunyň häsiýetnamasy

Sortlar Gцrkezijiler цlзegler Aş-25 8173 Эo Tapawudy

1 Ýetişýän wagty gьn 131 133 -2 2 Hasyllylygy s/ga 36,6 33,6 +2,9 3 Bir gozanyň agramy gr 3,4 3,7 -0,3 4 Süýüminiň çykymy % 34,4 30,3 +4,1 5 Süýüminiň uzynlygy mm 40,5 37,5 +3,0 6 Süýüminiň berkligi g/s 4,9 5,1 -0,2 7 Süýüminiň inçeligi Ed 8120 6370 +1750 8 Süýüminiň sozulyş uzynlygy km 39,8 32,4 +7,4 9 Fuzarios wilti bilen keselleýşi % 2,6 85,5 -82,9

Sortlar Gцrkezijiler цlзegler Aş-11 8173 Эo Tapawudy

1 Ýetişýän wagty gьn 130 134 -4 2 Hasyllylygy s/ga 39,9 30,4 +9,5 3 Bir gozanyň agramy gr 3,7 3,2 +0,5 4 Süýüminiň çykymy % 34,1 31,7 +2,4 5 Süýüminiň uzynlygy mm 42,0 37,0 +5,0 6 Süýüminiň berkligi g/s 5,0 4,85 +0,15 7 Süýüminiň inçeligi Ed 7060 6575 +485 8 Süýüminiň sozulyş uzynlygy km 35,3 33,3 +2,0 9 Fuzarios wilti bilen keselleýşi % 0,7 88,5 -87,8

Aş-25 sortunyň suraty

22

gibridlerde çylşyrymly, basgançakly we gibridara çakyşdyrmak usullary ulanyldy.Seleksiýanyň hemme pursatlarynda ýekebara seçgi we nesil barlagy geçirildi.“Köpetdag” sortuny döretmekde, inçesüýümli gowaçanyň Aş-25, S-6030 sortlary bilenMeksikan gowaçasy çakyşdyryldy. Soňra bu görnüşara gibridleri Aş-25 sorty bilençakyşdyrdyk. Soňra ikinji ýylyň gibridleriniň içinde çakyşdyrma işi geçirildi. Soňkyýyllarda seleksiýa meýdançasynda saýlama-seçgi geçirildi. Şeýlelikde, 1982-nji ýyldaasyl nusga ösümligi alyndy. 1997-2001-nji ýyllarda bolsa bäsleşik meýdançasyndasynagdan geçdi.

Köpetdag sorty 1999-2001-nji ýyllarda bäsleşik meýdançasynda synagdan geçdiwe şu aşakdaky görkezijiler bilen häsiýetlendirildi: täze sort gögerenden agarýançaortaça 119 güni talap edýär. Bu sort ülňülere laýyklykda, 14 gün tiz ýetişýär; hasyllygylyboýunça ülňülere laýyklykdan 6,8 sentner artyk hasyl berýär we umumy hasylgektardan 41,3-43,0 sentnere barabar boldy; süýümiň çykymy ortaça 36,4% ýa-daülňülere laýyklykdan 3,0% artyk bolup, süýüminiň hasyllylygy boýunça (14,8-15,7 s/ga)ülňülere laýyklykdan 3,6 s/ga artyk süýüm berýär; süýüminiň uzynlygy 40,1-41,6 mm,gozasynyň agramy 3,5 gr. Süýüminiň hili boýunça birinji tipe degişli bolup, metrikisanawy 8300; berkligi 4,8 g; sozulyş uzynlygy 39,8 km-e barabar.

Köpetdag-2 sortunyň bäsleşik meýdançasyndaky görkezijileri

Inçesüýümli gowaçanyň Aş-91 sortuny döretmekde 2 sany görnüşara gibridler(F1 19064x01277) x (F1 01277x2525) birinji neslinde biri-biri bilen çakyşdyryldy.Alnan gibrid 2-nji ýylynda uzynsüýümli 8173 Ýo we 9123 Ýo bilen çakyşdyryldy. Alnançylşyrymly gibridler hem 2-nji ýylynda 2 gezek gibridara çakyşdyryldy. Emele gelenpeýdaly alamatlaryny ýitirmän saklamak üçin, birnäçe ýylyň dowamynda ýekebara seçgiwe nesil barlag işleri geçirilip, inçesüýümli gowaçanyň Aş-91 sorty döredildi.

Alnan netijeler görnüşara we geografiýasy taýdan daşlaşan çakyşdyrma usulynygysgaldylan günüň täsirinde çylşyrymly we basgançakly çakyşdyrmagyň hem-deyzygiderli ýekebara seçginiň nesil barlagyny ulanyp, inçesüýümli gowaçanyň tizýetişýän, ýokary hilli we hasylly sortlaryny döredip bolýandygyny subut edýär.

Sortlar Kцpetdag 9938 Эo Gцrkezijiler цlзegler Ortaзa

1999-2001 ээ. Ortaзa

1999-2001 ээ.

Tapawudy

1 Ýetişýän wagty gьn 119 133 -14 2 Hasyllylygy s/ga 42,1 35,3 +6,8 3 Bir gozanyň agramy gr 3,5 3,1 +0,4 4 Süýüminiň çykymy % 36,4 33,3 +3,0 5 Süýüminiň uzynlygy mm 40,9 39,4 +16 6 Süýüminiň berkligi g/s 4,8 4,7 +0,1 7 Süýüminiň inçeligi Ed 8300 7870 +430 8 Süýüminiň sozulyş uzynlygy km 39,8 37,0 +2,8 9 Fuzarios wilti bilen keselleýşi % 1,6 3,5 -1,9 10 1000 çigidiň agramy gr 107 110 -3

23

Gow

açan

yň in

çesü

ýüm

li Aş-

91 s

ortu

nyň

gene

olog

iýas

yG

owaç

anyň

inçe

süýü

mli

Aş-

11 s

ortu

nyň

gene

olog

iýas

y

24

Ortasüýümli gowaçanyň täze tiz ýetişýän ýokary hasylly sortlarynydöretmekde-de görnüşara çakyşdyrmagyň ähmiýeti uludyr.

Şu aşakda getirilen sortlaryň hemmesem görnüşara, çylşyrymly, gibridaraçakyşdyrmak we yzygiderli ýekebara seçgi we nesil barlagy esasynda döredildi.

Biziň döredip önümçilige ornaşdyran Türkmenbaşy sortumyza gögerenden agarypbaşlaýança 103-105 gün gerek bolýar. Ol 133 sortundan 24 gün tiz ýetişýär. Hasyllylygyboýunça gektardan 9-10 sentner artyk hasyl berýär. Süýüminiň çykymy bolsa 37-38,5-ebarabar bolup, 133 sortundan 6-7% artyk süýüm berýär. Bu bolsa her tonna pagtadan60-70 kg süýüm alynýar diýmekdir. Ýene-de bir bähbitli tarapy – Türkmenbaşy sorty akganatly we sorujy zyýankeşlere iň durnukly sortdur. Türkmenbaşy sorty, gijä galynsa,gaýtadan ýa-da arpa-bugdaýyň yzyna (Ahal, Balkan, Mary we Lebap welaýatlarynda)ekmek üçin iň amatly sortdur. Mysal üçin, biz 2004-nji ýylda Ruhabat etrabynyň Gorjawdaýhan birleşiginde 4,5 ga meýdanda Türkmenbaşy sortuny bugdaýyň yzyna ekip, hergektardan 20 sentner hasyl aldyk.

Döwletimiziň demirgazyk etraplaryna has tiz ýetişýän sortlaryň gerekdigini gözöňünde tutup, biz Saparmyrat Türkmenbaşy etrabynda birnäçe ýylyň dowamyndaseleksiýa we ilkinji tohumçylyk işini geçirip ýerli ýagdaýa ukyply Nowruz sortunydöretdik. Bu sort 3 ýyllap Döwlet sort synagyny geçdi.Önümçilik ýagdaýynda gektardan 40-45 sentner hasylberdi.

Nowruz sorty uly gozaly (6,7 gr), süýümi ýokaryçykymly (37-38%) bolup, 5-6% artyk süýüm berýär.Bu sort tiz ýetişýän (103-105 gün) 4-nji tipe degişlisortdur. Onuň peýdaly alamatlary göz öňünde tutulyp,2008-nji ýylda S.Türkmenbaşy we Köneürgençetraplarynda ekildi.

Olardan başga-da birnäçe täze tiz ýetişýän,ýokary hasylly, tebigatyň amatsyz şertlerine durnuklysortlar döredilip, Döwlet sort synagyna tabşyryldy.

Baky Garaşsyz-2 sortunyň döredilişi baradadurup geçeliň.

Ortasüýümli gowaçanyň Baky Garaşsyz-2 sortyOba we suw hojalyk ylmy-barlag institutynyň pagtaçylykbölüminiň seleksionerleri D.Babaýew, W.S.Bulah,M.Babaýew dagylar tarapyndan görnüşara, çylşyrymly çakyşdyrmak usuly bilen alnangibridler öz içinde çakyşdyrylyp, yzygiderli saýlanyp, seçgi geçirilip döredildi.

Inçesüýümli gowaçanyň döredilen Aş-91 sortunyň Giza-45 sorty bilendeňeşdirilendäki görkezýän hil häsiýetnamasy

Gцrkezijiler цlзegler Aş-91 GIZA-45 1 Süýüminiň uzynlygy mm 40,8 39,1 2 Süýüminiň inçeligi Ed 8880 9140 3 Süýüminiň berkligi g/s 4,8 4,5 4 Süýüminiň sozulyş uzynlygy km 42,7 41,0

25

Bu sorty döretmäge Goss.turberii, Goss.raýmondii we inçesüýümli gowaçanyňAş-68 görnüşleri gatnaşdylar. Turberii bilen raýmondiden alnan gibrid birinji arkadaýene-de turberii x raýmondii gibridiniň dördünji arkasy bilen çakyşdyryldy. Emele gelençylşyrymly gibrid ikinji arkada öz içinde çakyşdyrmak esasynda geçirildi we köp ýyllapýekebara saýlanylan seçginiň esasynda döredildi.

Çakyşdyrmak işi 1980-1985-nji ýyllarda geçirildi. Asyl nusga ösümligi 1999-njyýylda alyndy. 2001-2002-nji ýyllarda kiçi synag meýdançasynda synagdan geçdi.2003-2005-nji ýyllarda bolsa bäsleşik meýdançasynda synagdan geçdi.

Bu sort şu aşakdaky görkezijiler bilen häsiýetlendirilýär: gögerenden agarýançaortaça 108 gün talap edýär we ülňülere laýyklykda 21 gün ir ýetişýär: ortaça hasyllylygy46,8 s/ga ýa-da ülňülere laýyklykdan 7,5 s/ga ýokary; süýümiň çykymy 36,4%, ýagnyülňülere laýyklykdan 3,8% ýokary; süýüminiň hasyllylygy ortaça 16,9 s/ga ýa-daülňülere laýyklykdan 4,3 s/ga ýokary; süýümiň uzynlygy 36,5 mm, ýagny ülňülerelaýyklykdan 2,9 mm uzyn; gozasynyň agramy 6,1 gr ýa-da ülňülerden 0,1 gr agyr;metriki nomeri 6520, ýagny ülňülere laýyklykdan 320 ýokary; berkligi 4,8 ülňülerden0,1 ýokary; sozulyş uzynlygy 31,4 km ýa-da ülňülere laýyklykda 2,5 km uzyn;1000 çigidiniň agramy 108 gr, wilt keseline çydamly.

Düýbüniň çydamlylygy, berkligi, pagtasynyň dökülmeýänligi üçin bu sortuňhasylyny maşynlar bilen ýygmak amatly.

Baky Garaşsyz-2 sorty baý toprakly ýerlerde ýokary agrotehnikanyň talabynalaýyklykda ösdürilip ýetişdirilende ýokary hasyl berýär.

Gowaçanyň peýdaly alamatyny, ýokary süýümlidigini nukdaýnazarda tutup, bizözümiziň seleksiýa işimizde tiz ýetişýän hasylly we süýümi ýokary çykymly sortlarydöredip, önümçilige ornaşdyrmagyň üstünde iş alyp barýarys.

Д.Бабаев

ЗНАЧЕНИЕ МЕЖВИДОВОЙ ГИБРИДИЗАЦИИ В СОЗДАНИИ НОВЫХСОРТОВ ХЛОПЧАТНИКА

Одним из методов создания новых сортов хлопчатника является межвидовая игеографически отдалённая гибридизация.

При межвидовой и особенно географически отдалённой гибридизациихлопчатника с разно – и равнохромосомными видами и формами гибриды обладаютбольшими формообразовательными возможностями. В связи с чем данный методгибридизации имеет особое значение в селекции тонковолокнистого исредневолокнистого хлопчатника.

Обычная межвидовая и географически отдаленная гибридизация хлопчатникабез применения дополнительных методов не дает должного эффекта. Поэтому с этойцелью были применены различные методы скрещивания. При работе с многолетними

Pagtaçylyk ylmy-barlag instituty Kabul edilen wagty2007-nji ýylyň11-nji awgusty

26

формами хлопчатника (в частности, Перуанской, необходимо выращивать их приукороченном 10-ти часовом световом режиме, поскольку в естественных условияхТуркменистана они не вступают в стадию плодообразования.

Учитывая то , что изучаемые гибриды были более раскидистымипозднеспелыми (до 150-170 дней), в качестве отцовской формы брались скороспелыеи компактные сорта 2525, 9123-И, 8981-И, 8173-И.

В результате последующего многократного индивидуального отбора былвыделен ряд линий и сортов с компактной формой куста и умеренным ростом,хорошим сочетанием хозяйственных признаков (АШ-11, АШ-25, АШ-32, АШ-68, АШ-81, АШ-84, АШ-91, АШ-100, Коретдаг), а из средневолокнистых сортов Туркменбаши,Сердар, Бакы-Гарашсыз, Берекетли и др, среди которых Аш-25, Туркменбаши и Сердарявляются наиболее полугарными в производстве нашей страны.

D.Babayev

THE IMPORTANCE OF INTERTYPE HYBRIDIZATION IN CREATION OFNEW SORTS OF COTTON

Intertype and geographically remote hybridization is one of methods of creation of newsorts of cotton. Hybrids formed by method of interspecific and geographically remote hybridizationhave large formation opportunities. Therefore this method of hybridization is of great importancefor fine-fibre and middle-fibre cotton selection.

The usual interspecific and geographically remote hybridization of cotton without applicationof additional methods does not give due effect. Therefore various methods of crossing have beenapplied.

So, long-term sorts of cotton like Peru sort need reduced 10-hour light mode for itsgrowing and do not start fruitting in natural conditions of Turkmenistan.

Taking into consideration the specific features of hybrids under investigation (late ripeningand sprawling) early ripening and compact 2525, 9123-И, 8981-И, 8173-И sorts were the basicones.

In the result of subquent repeated individual selection a number of sorts and grades withcompact form of bush and mild growth, good qualities, such as АШ-11, ААШ-25, АШ-32,АШ-68, АШ-81, АШ-84, АШ-91, АШ-100, Kopetdag) and middle-fibre Turkmenbashy,Serdar, Baky-Garashsyz, Bereketli and others have been achieved.

At present time AШ-25, Turkmenbashy and Serdar sorts are widely cultivated inTurkmenistan.

27

B.K.Nowruzowa

TOPRAK MIKROMISETLERINIŇ GOWAÇANYŇ, BUGDAÝYŇWE ÝORUNJANYŇ KÖK ZOLAKLARYNDA KEMALA GELEN

ASSOSIASIÝALARYNYŇ DEŇEŞDIRME ANALIZI

Ösümlikleriň kök zolaklarynda duş gelýän toprak mikromisetleriniň düzümikökden daşda ýerleşýän topragyňkydan tapawutlydyr.

Alymlaryň [2,3] pikirine görä, ösümlik rizosferasy ulgam hökmünde konsorsionbaglanyşyklara garaşlydyr. Bu ulgamyň funksionirlenmegi mikromisetpopulýasiýalarynyň, mikromisetler bilen ösümlik we daşky gurşawyň arasyndaky durlihili trofiki we topiki gatnaşyklaryna baglydyr.

Ösümlikleriň her bir görnüşi kök ulgamynyň daşynda özboluşly ekologik şertdöredýär. Olaryň bölüp çykarýan metabolitleri topragy dürli maddalar bilen baýlaşdyrýarhem-de onun fiziki, himiki görkezijilerini üýtgedýär. Şol şertlere laýyklykda,mikromisetleriň dürli assosiýasiýalary kemala gelýär.

Biz gowaçanyň, bugdaýyň we ýorunjanyň kök zolaklarynyň mikromiset düzüminideňeşdirip öwrenmek bilen, bu ösümlikleriň her bir görnüşiniň kök ulgamynyňmikromisetleriň görnüş düzümine we sanyna täsir edýändigine syn etdik.

Barlag netijesinde 20 uruga, 68 görnüşe degişli bolan kömelekler ýüze çykaryldy.

1-nji tablisaGowaçanyň, bugdaýyň we ýorunjanyň kök zolaklaryndaky

mikromisetleriň görnüş düzümi we duşuş ýygylygy



Duşuş ýygylygy % Kömelekleriň görnüşi gowaзa эorunja bugdaэ 1 Mucor stictus Hagem 62 22 3 2 Acremoniula sareinillae (Pat. et Har.) Arnaud ex Deighton 3 3 Acremonium charticola (Lindau) W.Gams 12 4 4 Acrodontium salmoneum de Hoog 32 5 Alternaria alternate (Fr.) Keissler 36 49 6 A.brassicola (Schw.) Wiltchire 41 2 7 A.citri Ellis et Piece 11 8 A.tennuissima (Kunze ex Pers) Wiltshire 12 2 9 Aspergillus aeneus Sappa 22 10 A.alliaceus Thom and Church. 7 21 11 A.amstelodami (Mangin) Thom et Church. 62 30 12 A.caespitosus Raper a.Thom. 7 13 A.carneus (v.Tiegh) Blochwitz 12 14 A.chevalieri (Mang.) Thom 6 15 Aspergillus flavipes (Bain a.Sart.) Thom a. Church 17 58 58

28

1 2 3 4 5 16 A.fischeri Wehmer 11 17 A.flavus Link 68 45 79 18 A.flavo-furcatis Batista et Maia 35 8 28 19 A.fumigatus Fres 4 20 A.melleus Yukawa 31 21 A.nidulans (Eidam) Wint 52 11 91 22 A.niger v.Tieghem 95 61 95 23 A.ochraceus Wilhelm 99 48 71 24 A.repens (Cda) Sacc. 11 25 A.rugulosus Thom and Raper 10 26 A.sydowii (Bainier et Sart.) Thom et Church 55 28 49 27 A.silvaticus Fennell et Raper 61 28 A.terreus Thom 48 45 71 29 A.ustus (Bain) Thom a.Church 75 83 71 30 A.varians (Wehmer) 11 31 A.versicolor (Vuill.) Tiraboschi 48 32 A.wentii Wehmer 9 13 33 Gliocladium deliqueacens Sopp. 78 11 34 Cladosporium cladosporioides (Fresen) de Vnies 12 35 Fusarium moniliforme Sheld 3 36 F.solani (Wart) App.et Wr. 88 41 57 37 Fusarium solani (Mart) App et Wr.var.coeruleum (Lib.) Bilai. 8 4 38 Metarrhizium glutinosum Pope 2 39 Metarrhizium anisopliae (Metschnikoff) Sorokin 2 40 Paecilomyces lilacinus (Thom) Samson 8 18 75 41 Phialophora fastigiata (Lagerb. Lundberg et Melin) Conant. 2 42 Penicilluim allahabadense Mehrotra et Kumar 25 48 60 43 P.chrysogenum Thom. 28 61 88 44 P.citrinum Thom 18 45 P.cordubense Ramires et Martinez 7 46 P.cyaneum (Bainier et Sartory) Biourge 28 47 P.gluaco-lanosum Chalabuda 6 48 P.griseo-fulvum Dierckx 15 49 P.diversum Raper et Fennell 8 50 P.estinogenum Komatsu et Abe ex Smith. 21 8 35 51 P.lanosum Westling 61 52 P.funicilosum Thom 81 88 64 53 P.purpurogenum Stoll 16 11 31 54 P.rubrum Stoll. 55 61 40 55 P.roseo-purpureum Dierckx. 16 56 P.steckii Zaleski 55 57 P.stoloniferum Thom 11 7 58 P.verrucosum Dierckx v.cyclopium (Westling) Samson,

Stolk, Hadlok 61 18 12

59 P.oxalicum Currie et Thom 2 60 Stachybotrys atra Corda.var. microspora 61 78 61 Trichoderma harzianum Rifai 31 62 Trichoderma viride Pers S.F. Gray 21 57 16

29

Kömelekleriň sany ýylyň pasyllaryna we ösümligiň ösüş döwürlerine laýyklykdaüýtgäp durýar.

Gowaçanyň kök zolaklarynda ýaz aýlary, ösümligiň 5–6 hakyky ýaprak emelegetirýän döwründe, kömelekler san we görnüş taýdan has köp duş gelýär. Gowaçanyňýetişen döwründe kömelekler az duşýar. Aspergillus kömelekleri gowaçanyň 5–6hakyky ýaprak emele getirýän döwründe iň köp düş gelýän görnüşleridir. Olardan:Aspergillus flavus, A.niger, A.flavipes, A.terreus, A.ochraceus, A.ustus, A.nidulans weA.sidowii has giň ýaýranlarydyr.

Penicillium kömelekleri san taýdan ikinji orunda durup, gowaçanyň 5–6 hakykyýaprak emele getirýän döwründe olaryň birnäçe görnüşleri tapyldy. Gowaçanyň gülleýändöwründe olaryň sany azalyp (4 görnüş), ýetişýän döwründe bolsa diňe 3 görnüşi ýüzeçykaryldy. Giň ýaýran görnüşlerine: Penicillium chysogenum, P.funiculosum, P.rubrumP.verrucosum var. cyclopium dagylar degişlidir.

Beýleki uruglardan Fusarium, Gliońladum, Trichoderma kömelekleri ýüzeçykaryldy.

Paecilomyces, Ulocladium kömelekleri gowaçanyň kök zolaklarynda az duşýar.Ýorunjanyň kök zolaklaryndaky mikromisetler öwrenilende, olaryň ösümligiň

baldak emele getirýän döwründe has köp duşýandygy anyklanyldy. Agdyklyk edýänAspergillus we Penicillium kömeleklerinden başga-da, Alternariýa, Fusarium,Trichoderma, Metarrhizium, Acremonium, Mucor, Gliocladium, Paecilomyces,Stachybotrus, Verticillium kömelekleriniň duşýandygy anyklanyldy.

Ýorunjanyň kök zolaklarynda Metarrhizium glutinosum, M.anisophliae weStachybotrys atra, Gliocladium deliquescens ýaly görnüşler örän köp duş gelýär.

Bugdaýyň düýbündäki mikromisetleriň gurluş toplumy özüniň köpsanlylygy weköpdürlüligi bilen tapawutlanýar.

Öwrenilen ösümlikleriň üçüsi üçin hem umumy görnüşlere:Aspergillus flavus, A.flavo-farcatis, A.nidulans, A.niger, A.ochraceus, A.sidowii,

A.terreus, A.ustus, Fusarium solani, Penicillium allahabadense, P.chysogenum,P.estinogenum, P.funiculosum, P.rubrum, Trichoderma viride degişlidir.

Ösümlikleriň kök zolaklarynda Fusarium urugynyň kömelekleri giň ýaýrandyr.Has-da Fusarium solani köp duşýar. Fusarium moniliforme we F.solani var.coeruliumdiňe ýorunja bilen bugdaýyň kök zolaklarynda duş gelýärler.

Ulocladium urugyndan U.botrytis agdyklyk edýär.Biziň barlaglarymyzyň netijesinde Lebap welaýatynyň suwarymly çemenlik

topraklarynyň dominant mikromisetleri ilkinji gezek görkezilýär, bu bolsaagrosenozlarda mikromisetleriň görnüş düzümi, dominantlary we olara antropogenfaktorlaryň täsiri baradaky maglumatlaryň üstüni doldurýar.

Biz her bir ösümlik görnüşine mahsus ýöriteleşdirilen mikromiset görnüşleri ýok

1 2 3 4 5 63 Verticillium celluosae Daszawska 11 3 64 V.lateritium Birkeley var.beticola (Pidopliczko) Pidopliczko 11 65 V.terrestre (Link) Lindau 7 66 Ulocladium botrytis Preuss 8 63 67 U.consortiale (Thom) Simmons 31 68 U.atrum (Pr.) Sacc. 11

30

diýip, diňe dürli ösümliklerde olaryň dürli toparlanyşyklarynyň emele gelýandigibaradaky pikire [1] garşy bolmasak-da, öz barlaglarymyzda käbir ýöriteleşdirilengörnüşleri ýüze çykardyk, ýagny Verticillium lateritum, V.terrestre, Ulocladiumconsortiale diňe bugdaýyň kök zolaklarynda duş gelýär.

Ýüze çykarylan kömelek görnüşleriniň aglabasy saprofitler bolsa-da, Aspergilluschevalieri, A.flavus, A.fumigatus, A.repens, A.niger, A.wentii, Penicillium verrucosum var.cyclopium, P.funiculosum, P.purpurogenum ýaly görnüşleri, käbir edebiýatlarda ýazylyşynagörä, adamlarda we oba hojalyk mallarynda dürli keselleri ýüze çykaryp bilýär.

Geçiri len ylmy-barlaglaryň netijesinden gelip çykýan wajyp amalywezipe – peýdaly görnüşleriň ösüş şertlerini kadalaşdyrmakdan we oba hojalykekinlerinde kesel dörediji mikromisetleriň populýasiýalarynyň ýaşaýşynyçäklendirmekden ýa-da ýok etmek üçin agrosenozyň biologik komponentlerine täsiretmegiň usullaryny ýüze çykarmakdan ybaratdyr.

EDEBIÝAT

1. Берестецкий О.А. Роль культурных растений в формировании микробныхсообществ почв: Автореф.докт.дис. М.,1982.

2. Мазинг В.В. Консорции как элементы функциональной структуры биоценозов.Тр.МОИП.Отд.спец.бот. 1966.

3. Работнов Т.А. Некоторые вопросы изучения консорции. Общая биология. 1973.

Б.К.Новрузова

СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ МИКРОМИЦЕТОВ ЗОНЫ КОРНЕЙХЛОПЧАТНИКА, ПШЕНИЦЫ И ЛЮЦЕРНЫ

В распространении почвенных микромицетов важную экологическую роль вагроценозах выполняют растения, в прикорневой зоне которых создаются особыеусловия, влияющие на формирование ассоциации микромицетов.

В результате сравнительного анализа микромицетов под посевами пшеницы,хлопчатника и люцерны, в условиях Сердарабатского этрапа Лебапского велаята, намиустановлено, что корневая система каждого вида растения оказывает существенноевлияние на видовой состав грибов.

Анализ полученных данных даёт возможность сделать следующие выводы:численность грибов всегда выше в ризосферно-прикорневой почве по сравнению спочвами междурядий.

Установлена динамика численности грибов в зависимости от фазы развитиярастений и сезона года. В варианте с хлопчатником, наибольшее содержание грибовнаблюдалось весной в фазе 5-6 настоящих листьев. Наименьшее количество и видовойсостав грибов наблюдались в фазе созревания.

Seýitnazar Seýdi adyndakyTürkmen döwlet

mugallymçylyk instituty


2-nji uýuny

31

Существует мнение, что строго специфических видов для каждого видарастения не существует, а в ризосфере разных растений происходит лишьперегруппировка видов микромицетов [Берестецкий, 1982].

Практической задачей, вытекающей из теоретических исследований, являетсяизыскание способов воздействия на биологические компоненты агроценоза такимобразом, чтобы оптимизировать условия развития одних видов и ограничивать илипрекратить существование других, например , популяций микромицетов –возбудителей болезней сельскохозяйственных культур.

B.K.Novruzova

THE COMPARATIVE ANALYSIS OF MICROMICETES OFOF COTTON, WHEAT AND LUCERNE ROOTS ZONE

Plants which have special conditions influencing on formation of micromicetes associationat their root zones play an important ecological role in agrocenosis.

As a result of the comparative analysis of micromicetes under crops of wheat, cotton andlucerne in Serdarabat of Lebap regions it has been revealed that the root system of each kindof the plant renders essential influence on specific structure of mushrooms.

The analysis of the received data enables to make the following conclusions: the numberof mushrooms is always higher in rizospherne-root soil than in soil space between rows.

Mushrooms number dynamics has been established depending on the phase of thedevelopment of plants and season of the year. The greatest content of mushrooms was observedwithin cotton in spring in the phase of 5-6. The smallest quantity and specific structure ofmushrooms was observed in its maturing phase.

There is an opinion, that there are not any strictly specific types of micromecetes for eachkind of the plant and that there is simple regrouping of micromicetes types [Берестецкий, 1982].

Practical task following from theoretical researches is the research of ways of influenceon agrocenosis biological components so that to optimize conditions of the development of sometypes and to limit or to stop existence of others.

32



Ö.Nazarmämmedow

ZEÝKEŞ SUWLARYNY BIOGEN MADDALARDAN WE AGYRMETALLARDAN ARASSALAMAKDA ÝOKARY SUW

ÖSÜMLIKLERINIŇ ÄHMIÝETI

Ýurdumyzda oba hojalyk ekinlerini kesellerden, zyýanly mör-möjeklerden, haşalotlardan gorap saklamak we olardan ýokary hasyl almak üçin, zäherli himiki maddalarhem-de mineral dökünler giňden ulanylýar. Bu ulanylýan himiki serişdeleriň bir bölegitoprakdan suwaryş suwlary bilen ýuwlup, ýerasty suwuna goşulýar we zeýkeşleriňsuwunyň biogen maddalar bilen hapalanmagyna getirýär. Mundan başga-da, zeýkeşsuwlarynda oba hojalyk mallary, aýratyn hem, balyk hojalygy üçin zyýanly agyrmetallaryň bardygyny barlaglaryň netijeleri görkezýär.

Suw özüniň himiki düzümi we fiziki häsiýeti boýunça örän çylşyrymly suwuklyk.Hatda arassa agyz suwunyň düzüminde-de her hili garyndylar we ergin gazlar suwuňgöwrüminiň uly bölegini tutýar. Muny tassyklamak üçin garyndysyz we ergin gazsyzgöwrümi 1 sm3 bolan suwda, suwuň mollarynyň saklaýan göwrümini hasaplamakýeterlik. Hakykatdan hem, I sm3 garyndysyz we ergin gazsyz suwda bar mollaryň sanyaşakdaky baglanyşyk boýunça kesgitlenýär [4].

NаVNamN ⋅⋅

=⋅

= )(µ

ρµ (1)

bu ýerde:

µm

– suwuň mollarynyň sany; Vm ⋅= ρ – suwuň massasy;33 /1/1000 smgrmkg ==ρ – suwuň dykyzlygy;

31smV = – suwuň göwrümi;gr18=µ – suwuň mollarynyň massasy;

Na = 6,02 . 1023 – Awogadronyň sany.Ýokardaky 1-nji baglanyşykdan 1 sm3-daky mollarynyň sanyny tapýarys:

232323 1033,01002,6055,01002,618

11⋅=⋅⋅=⋅⋅

⋅=N .

Suwuň mollarynyň saklaýan göwrümi – mollarynyň sanyny her moluň göwrümineköpeldilmegine deň. Eger-de suwuň mollarynyň radiusyny r = 1,38 . 10-8 sm-e deň diýipalsak, onda 1 sm3 suwda mollaryň göwrümi aşakdaky baglanyşykdan tapylýar.

33

322383

36,01033,03

)1038,1(14,343

42

smNrV OH =⋅⋅⋅⋅⋅

=⋅=−π

Bu ýerde 3

4 3rπ – şar görnüşindäki mollaryň göwrümi.

Hasaplamalaryň görkezişi ýaly, suwuň öz mollary 1 sm3 suwuň 36%-ni tutýar. Bubolsa mollaryň arasyndaky boşluklary her hili garyndylaryň we suwda erän gazlaryňtutýandygyna şaýatlyk edýär.

Şeýlelikde, zeýkeş suwlary öz düzüminde köp mukdarda oba hojalyk ekinleri webalyk hojalygy üçin zyýanly biogen maddalaryny we agyr metallary saklaýar. Dünýädehimiki zäherli maddalardan we agyr metallardan suwy arassalamak üçin, esasan, iki usululanylýar. Birinji – fiziki-himiki usul. Bu usul göwrümi az bolan, içmek üçin niýetlenensuwy zäherli maddalardan arassalamak üçin ulanylýar. Özem gymmatbahaly himikireagentleri talap edýär. Ikinji usul – ýokary suw ösümlikleri derýalaryň, kanallaryň wezeýkeşleriň suwuny zäherli maddalardan arassalamak üçin ulanylýar. Bu usul ykdysadynukdaýnazardan arzan we özüniň daşky gurşawa täsiri boýunça zyýansyz.

Daşary ýurtlarda biogen maddalary we agyr metallar bilen hapalanan derýalaryňsuwuny arassalamak üçin, olaryň hanasynda ýa-da kenarynda ýörite botaniki meýdançalarwe bioplatolar gurulýar. Bioplato – bu gidrotehniki desgalaryň düzüminde ýokary suwösümlikleriň topary bolup, suwy zäherli maddalardan, agyr metallardan arassalamakdabiosüzgüç bolup hyzmat edýär [5]. Bioplatolar özleriniň görnüşi boýunça birnäçe bölegebölünýär. Olaryň içinden suwlary zyýanly maddalardan arassalamak üçiň in köpulanylýany akabalaryň hanasynda ýa-da kenarynda ýerleşýän botaniki meýdançalar. Bumeýdançalarda, esasan, ýokary suw ösümliklerinden ýönekeý gamşa (phrogmitescommunis Trin) we inçe ýaprakly ýekene (Tupha angustilfolia) uly orun berilýär.

Biz ýokary suw ösümlikleri bolan ýönekeý gamşyň, inçe ýaprakly ýekeniň zeýkeşsuwlaryny biogen maddalaryndan we agyr metallardan arassalamak ukybynyTürkmenistanyň her hili tebigy howa şertlerinde – açyk zeýkeşleriň hanasynda ýa-dakenarynda ýerleşen botaniki-tejribe meýdançalarynda barlap gördük.

Birinji botaniki-tejribe meýdançasy – Ahal welaýatynyň Ruhabat etrabynyň örimeýdanlarynda GD hojalygara açyk zeýkeşiň hanasynda ýerleşen meýdança. Zeýkeşiňsuwunyň möçberi sekuntda 2,5-3,0 kub. m. we akymynyň tizligi sekuntda 0,3-0,4 metraralykda üýtgeýär. Zeýkeşiň hanasynyň ýönekeý gamyş we inçe ýaprakly ýeken ösüpoturan kese-kesiginiň ini 6-8 metr aralykda. Botaniki-tejribe meýdançasynyň bir kwadratmetrine orta hasap bilen 180 sany ýönekeý gamyş we 57 sany inçe ýaprakly ýekendüşýär. Ýönekeý gamşyň we inçe ýaprakly ýekeniň boýy 151-162 sm bolup, olaryň birgektardaky fitomassasynyň öl we gury agramlary degişlilikde 181,8 we 61,20 tonnahem-de 53,61 we 16 tonna barabar (1-nji tablisa).

Ikinji botaniki-tejribe meýdançasy – Mary welaýatynyň Sakarçäge etrabynyňsuwarymly ýerlerinde KS-2 içki hojalyk açyk zeýkeşiň hanasynda ýerleşýär. Zeýkeşiňsuwunyň möçberi sekuntda 0,4-0,5 kub.metr we onuň akymynyň tizligi sekuntda 0,24metre deň. Zeýkeşiň hanasynyň suw üstüniň ini 8 metr we suwuň çuňlugy 0,6-0,8 m.Zeýkeşiň hanasy ýönekeý gamyş we inçe ýaprakly ýeken bilen örtülen. Bir kwadratmetre orta hasap bilen 246 sany ýönekeý gamyş we 56 düýp inçe ýaprakly ýeken düşýär.

34

1-nj

i tab

lisa

Bot

anik

i-tej

ribe

meý

danç

alar

ynda

ky ý

okar

y su

w ö

süm

likle

riniň

fitom

assa

synyň

görk

eziji

leri

(05

.200

7 ý.

)

35

Bu tejribe meýdançasyndaky ýönekeý gamşyň we inçe ýaprakly ýekeniň boýy beýlekitejribe meýdançalaryndakydan 50-60 sm uzyn. Şonuň üçin ýönekeý gamşyňfitomassasynyň bir gektara düşýän gury biomassasynyň agramy 65,7 tonna, inçe ýapraklyýekeniňki bolsa 14,40 tonna.

Üçünji botaniki-tejribe meýdançasy – Daşoguz welaýatynyň Nyýazowetrabynyň döwletara Dowdan zeýkeşiniň kenarynda ýerleşen. Zeýkeşiň suwunyňmöçberi suwaryş möwsümine baglylykda sekuntda 3-4 kub.metr aralygynda üýtgeýär.Suwuň akymynyň tizligi sekuntda 0,4-0,53 metre deň. Zeýkeşiň kese-kesiginiň meýdany14,2-14,8 kwadrat metr. Zeýkeşiň ýönekeý gamyş we inçe ýaprakly ýeken ösýänbotaniki meýdançasynyň ini orta hasap bilen 10 metre deň. Zeýkeşde suwuň çuňlugy2-3 m aralykda üýtgeýär. Dowdan zeýkeşinde ýerleşen botaniki-tejribe meýdançasynyňher kwadrat metrine orta hasap bilen 240 sany ýönekeý gamyş we 69 sany inçe ýapraklyýeken düşýär. Bu ýerdäki ýönekeý gamşyň gury agramy her gektarda 89,28, inçeýaprakly ýekeniňki bolsa 12,80 tonna barabar.

Ýönekeý gamşyň we inçe ýaprakly ýekeniň zeýkeş suwlaryny biogenmaddalardan, agyr metallardan arassalamak ukybyny öwrenmek üçin, 2007-nji ýylyň maýaýynda botaniki-tejribe meýdançalarynyň başyndan we aýagyndan zeýkeşiň suwundan,ýönekeý gamşyň we inçe ýaprakly ýekeniň gök massasyndan, olaryň kökünden wezeýkeşiň düýbündäki gyrmançadan nusgalyk alyndy.

“Türkmengeologiýa” döwlet konserniniň merkezi önümçilik barlaghanasyndaspektral we kalorimetriki usullar bilen alnan nusgalykdaky biogen maddalaryň, agyrmetallaryň, mineral duzlaryň mukdarlary kesgitlendi. Barlaghanada geçirilen barlaglaryňnetijesine görä, zeýkeşleriň suwunda biogen maddalardan nitrat-ion (NO3) we nitrit-ion(NO2) botaniki-tejribe meýdançalaryň aýagyndan alnan nusgalyklarda başyndan alnannusgalyklardaka seredende az-owlak ýokary. Emma olaryň mukdary durmuşda we balykhojalygynda rugsat edilýan aňryçäk toplumyndan (REAT) az (2-nji tablisa).

Galan biogen maddalardan ammoniýa (Nut), umumy fosfor (PO4) tejribemeýdançalarynyň aýagynda ep-esli azalýar. Mysal üçin, umumy fosfor (PO4) GD-zeýkeşdäki tejribe meýdançasynyň başynda 0,16 mg/dm3, aýagynda 0,12 mg/dm3. KS-2zeýkeşdäki meýdançanyň başynda 0,12 mg/dm3, aýagynda 0,020 mg/dm3. Dowdanzeýkeşindäki tejribe meýdançasynyň başyndan alnan suwuň nusgasynda umumy fosfor(PÜ4) 0,08 mg/dm3, aýagyndan alnan suwuň nusgasynda bolsa 0,02 mg/dm3-a deň(2-nji tablisa). Bu fosforoorganiki biogen madda balyk hojalygy üçin rugsat edilýänaňryçäk toplumdan (REAT=O,2) ep-esli az. Fosforyň tejribe meýdançalarynyňaýagyndan alnan nusgalarda azalmagy, ýönekeý gamşyň we inçe ýaprakly ýekeniň köpmukdarda biogen maddalary özlerine siňdirýändigine şaýatlyk edýär.

Himiki derňewler zeýkeş suwlarynda 21 sany agyr metallaryň bardygynygörkezdi. Bulardan bariden (Ba), demirden (Fen+), stronsiden (Sr2+) we sinkden (Zn)başgalary örän az mukdarda, birnäçesi bolsa barlaghanada ulanylan enjamlaryňduýgurlygyndan hem az (2-nji tablisa).

Ähli zeýkeşlerdäki tejribe meýdançalarynyň aýagujundan alnan suw nusgalaryndabariniň (Ba), demriň (Fen+), stronsiniň (Sr+) we sinkiň (Zn) toplumynyň azalýandygykesgitlendi. Zeýkeş suwlaryndaky demriň mukdary durmuşda ulanylan suwlardaky rugsatedilýän aňryçäk mukdaryndan (REAT) 2-den 5 essä çenli, balyk hojalygynda ulanylýan

36

REAT-dan bolsa 10 esseden hem ýokary. Tejribe meýdançalarynyň başyndan alnan zeýkeşsuwlarynyň nusgalarynda stronsiniň (Sr2+) mukdary 2,25-8,09 mg/dm3 aralykda üýtgeýär.

Durmuşda we arassaçylykda ulanmak üçin niýetlenen suwlar üçin stronsiniň(Sr2"1") rugsat edilýän aňryçäk toplumy (REAT): 7 mg/dm3-a we balyk hojalygy üçinREAT: 0,02-0,04 mg/dm3-a deň.

Ýönekeý gamyş we inçe ýaprakly ýeken zeýkeş suwlaryny dine biogenmaddalardan, agyr metallardan arassalamak bilen çäklenmän, her hili mineral duzlarynyhem özlerine siňdirýärler. P.O.Krotkewiçiň [1] geçiren barlaglaryna görä, ýönekeýgamşyň biomassasynyň gury agramy 10 tonna/ga we köküniň gury agramy 50 tonna/ga

2-nji tablisa

Botaniki-tejribe meýdançalarynyň başynda we aýagynda zeýkeş suwundaky biogenmaddalaryň, agyr metallaryň we duzlaryň mukdary (mg/dm3)

(15.05.2007 ý.)

Bellik: 1.Ýer üsti suwlary hapalanmakdan goramagyň sanitar normalary we düzgünleri San. N we D4630-88.

2. GOST 2761-84. Hojalyk agyz-suw suw üpjünçiligiň Merkezleşdirilen çeşmeleri. Arassaçylyk talaplarywe düzgünleri.

3. Weterinariýa birleşiginiň Merkezi weterinar laboratoriýasynyň direktorynyň haty (T/b 123)21.02.2007 ý.

4. G.G.Polkarpoow, W.N.Ýegorow Deňiz dinamiki radiohemekologiýa. M., Energoatomizdat 1986 ý.

Rugsat edilэдn aňryçäk toplum

GD zeýkeşindдki meýdançanyň

KS-2 zeýkeşindдki meýdançanyň

Dowdan zeýkeşindдki meýdançanyň Görkezijileriň atlary Hojalyk

agyz suwlary

Balyk hojalygynyň

suwlary başynda aэagynda başynda aэagynda başynda aэagynda

Biogen maddalar Nitrat-ion (NO3) 45 0 18,5 18,7 2,2 2,2 5,72 7,04 Nitrit-ion (NO2) 3,3 0,08 0,099 0,14 0,006 0,007 0,083 0,076 Ammoniэ (NHi4

+) 2 0,5ч1,0 0,072 0,054 0,1 0,05 0,091 0,062 Umumy fosfor (P04) 0,1ч0,4 40 0,16 0,12 0,12 0,02 0,08 < 0,02

Agyr metallar Bariэ (Ba) 0,1 – <0,1 <0,1 0,13 0,12 <0,1 <0,1 Demir (Fen+) 0,3 0,1ч0,3 1,56 0,68 0,27 3,5 1,59 0,16 Marganes (Mn) 0,1 – 0,0067

0,0071 0,0068

0,016

0,032

0,016

Stronsiэ (Sr2+) 7 0,02* 0,04 6,7 4,5 8,09 7,03 3,83 2,25 Sink (Zn) 0,1 0,001 0,048 0,034 0,0059 0,0059 0,0098 0,0059

Duzlar Umumy duzlulygy - 1000 – 2473 2789 2696 2469 3194 3215 Gury galyndy 1000 10 2381 2636 2580 2344 3066 3081 Gidrokarbonat (HC03)

262,3 329,4 231,8 250,1 256,2 268,4

Hlor-ion (Cl) 350 300 331,6 360,4 438,1 376,6 883,5 887,1 Sulfat-ion (SO4

2) 500 100 * 1149,1 1292,4 1239,7 1111,3 1055,3 1046,2 Kalşiý-ion (Ca2+) – 180 160,1 172,3 226,9 195 222,9 236,8 Magniэ-ion (Mg2+) –' 40 148,4 1-62 162,7 123,8 160,2 144,5 Natriэ (Na+) we K+) 200 – 409,1 472,8 397,2 412,5 615,7 632

37

bolanda ýönekeý gamyş suwdan we toprakdan bir ýylda her gektardan 858 kg kalini,94,1 magnini, 450,7 natrini we 2772 kg kükürdi özüne siňdirýär.

Duzlulygy bir litrde 10 gram bolan nagym suwunyň duzlulygyny köl gamşy 14günüň dowamynda 1,45 g/dm3-a çenli, inçe ýaprakiy ýeken bolsa 5,62 g/dm3-a çenliazaldýar diýip, N.W.Morozow we başgalar [2] belleýärler.

Ýokarda mysal getirilen ylmy işlerden çen tutup, biz tejribe meýdançalarymyzda,gamşyň we inçe ýaprakiy ýekeniň zeýkeş suwlarynyň umumy duzlulygyna edýän täsiriniöwrendik. Şonuň üçin uzynlygy 6-6,5 km bolan botaniki-tejribe meýdançalarynyňbaşyndaky we aýagyndaky zeýkeş suwlaryndan nusgalyklar alyndy we olaryň düzümibarlanyldy. Alnan maglumatlara görä, KS-2 we Dowdan zeýkeşlerindäki tejribemeýdançalarynyň başynda suwuň umumy duzlulygy degişlilikde 2,7 we 3,94 g/dm3

boldy, soňra degişlilikde 8,33 we 3,47 sagat geçenden soň tejribe meýdançalarynyňaýagyndan alnan suwuň nusgalarynda bu ululyklar ep-esli azaldy we degişlilikde 2,47;3,21 g/dm3-a deň boldy (2-nji tablisa).

Zeýkeşleriň we uly şor suw akabalarynyň suwuny biogen maddalardan we agyrmetallardan arassalamakda, ýönekeý gamyş we inçe ýaprakiy ýeken örän wajyp oruntutýar. Bir tonna biomassanyň emele gelmegi üçin, suw ösümlikleriniň 250-400 kgmineral birleşikleri özüne siňdirýändigini I.I.Smolýaninowyň, E.W.Rýabuhanyň [6]barlaglary görkezdi. Biziň geçiren barlaglarymyzda GD zeýkeşinde ýerleşen tejribemeýdançasynda ýönekeý gamşyň gök biomassasynyň bir kilogramynda azot nitratlary(NO3) – 10,5-den 6,93 milligrama çenli, nitritler (NO2) – 0,27-1,01 milligram weumumy fosfor – 8,61-4,96 milligram aralykda üýtgeýär (3-nji tablisa). Inçe ýaprakyýekeniň gök biomassasynda biogen maddalaryň mukdary ýönekeý gamşyň gökbiomassasyndakydan nitratlaryň (NO3) we umumy fosforyň (P) mukdary 2-3 esse weuçýan fenolyňky bolsa 4-5 esse az. Azot nitratlarynyň (NO3) we nitritleriň (NO2) köpmukdary (83-95 mg/kg) zeýkeşiň düýbüniň gyrmançasynda toplanan.

Biziň geçiren derňewlerimize we hasaplamalarymyza görä, meýdançalaryň arasyndabiogen maddalaryň in köp mukdary KS-2 zeýkeşiň hanasynda ýerleşen botaniki meýdançadatoplanan. Mysal üçin, ýönekeý gamşyň gök biomassasynda nitratlar (NO3) 39-46 mg/kg-a,kökünde 26,20-32,20 mg/kg-a we umumy fosfor (PO4) ýönekeý gamşyň gökbiomassasynda 4364-7206 mg/kg-a çenli saklanýar. Inçe ýaprakiy ýekeniň gökbiomassasynda*nitratlaryň mukdary 51,30-53,70 we umumy fosfor (PO4) 585-445 mg/kg,ýagny gamşyň gök massasyndakydan 10 essä golaý az. Bu bolsa, ýokary suw ösümlikleribolan ýönekeý gamşyň we inçe ýaprakiy ýekeniň özlerine biogen maddalary zeýkeşiňsuwundan we onuň gyrmançasyndan saýlap almak ukybynyň örän ýokarydygyny görkezýär.

Ýokary suw ösümlikleri biogen maddalardan başga-da suwdaky agyr metallary:demri (Fen+), marganesi (Mn), stronsini (Sr2+ we sinki (Zn) özüne toplaýjy bolup hyzmatedýär. Botaniki-tejribe meýdançalarynda ösýän ýönekeý gamşyň gök biomassasynyň birkilogramynda 55-den 225 milligrama çenli, inçe ýaprakiy ýekeniň gök biomassasynda63-den 178 milligrama çenli demir iony saklanýar (4-nji tablisa). Demir Fen+, esasan,ýönekeý gamşyň kökünde köp mukdarda saklanýar. Bu mikroelement gamşyň kökündenalnan nusgalyklaryň bir kilogramynda 1710-2592 milligrama çenli toplanan.

Ýönekeý gamşyň we inçe ýaprakiy ýekeniň gök biomassasynyň bir kilogramydegişlilikde marganesiň 9,06-644 we 8,8-356 milligramyny özünde saklaýar.

38

3-nj

i tab

lisa

Bot

anik

i-tej

ribe

meý

danç

alar

ynyň

baş

ynda

we

aýag

ynda

ýön

ekeý

gamşyň,

inçe

ýap

rakl

y ýe

keniň

gök

mas

sasy

nda,

kökü

nde

we

zeýk

eşiň

düý

büniň

gyrm

ança

synd

a bi

ogen

mad

dala

ryň

muk

dary

, (m

g/kg

)

39

Ýokary suw ösümlikleriniň gök biomassasy we köki köp mukdarda stronsiý Sr2+

mikroelementini toplaýar. Ýönekeý gamşyň gök biomassasynyň bir kilogramynda buelementiň 60-725 milligrama çenli toplumy bar.

Ylmy işde [1] Gündogar Sibiriň, Garagumuň, Gyzylgumuň topraklaryndastronsiniň (Sr2+) has ýokary mukdarynyň bardygy bellenýär.

Agyr metallaryň in köp mukdary zeýkeşleriň düýbündäki gyrmançalara siňen.Zeýkeşleriň gyrmançasynyň gury agramynyň her kilogramynda demriň (Fen+)40500–66500; bariniň (Ba) 2306-5457; marganesiň (Mn) 97-192 we stronsiniň (Sr2+)910-1639 milligramy toplanan (5-nji tablisa).

Ýokary suw ösümlikleri bolan ýönekeý gamşa, inçe ýaprakly ýekene zeýkeşleriň

4-nji tablisa

Botaniki-tejribe meýdançalarynyň başynda we aýagynda ýönekeý gamşyň, inçeýaprakly ýekenin gök massasynda we kökünde agyr metallaryň mukdary,

(mg/kg)

Эцnekeэ gamşyň Inзe эaprakly эekeniň gцk massasynda kцkьnde gцk massasynda kцkьnde

Agyr metallaryň

atlary başynda aэagynda başynda aэagynda başynda aэagynda başynda aэagynda 1 2 3 4 5 6 7 8 9

GD zeýkeşinde Bariэ (Ba) 12,1 18,2 18,8 17,6 15,1 14,9 19,5 32,6 Demir (Fen+)

60,5 84,7 2500 1755 63 69,3 650 114 Marganes (Mn)

363 242 25 351 8,8 198 39 163

Stronsiэ (Sr2+)

84,7 60,5 50 46,8 126 198 130 326

Sink (Zn) 24,2 48,4 25 46,8 8,8 49,5 19,5 0,1 Jemi: 544,5 453,8 2618,8 2217,2 221,7 529,7 858 635,7

KS-2 zeýkeşinde Bariэ (Ba) 32,2 27,7 24,5 40,2 I7,3 36,3 5,7 16,9 Demir (Fen+)

225 281 2450 2180 178 8460 227 237 Marganes (Mn)

644 9,06 3675 803 356 727 28,4 169

Stronsiэ (Sr2+)

129 725 172 402 39,7 90,9 356 254

Sink (Zn) 96,2 91 73,5 80,3 8,9 54,5 2,8 8,5 Jemi: 1126,4 1133,76 6395 3505,5 599,9 9368,7 619,9 685,4

Dowdan zeýkeşinde Bariэ (Ba) 1-den az 1-den az 8,0 10,8 9,0 7,0 37,2 98,2

Demir (Fen+) 55 86,5 1710,0 2592 125 97,3 2480 1554 Marganes (Mn)

110 86,5 171,0 216 89,5 97,3 124 777

Stronsiэ (Sr2+)

110 86,5 45,6 108 179 278 I24 777

Sink (Zn) 33 34,6 13,7 21,6 9 0,5-den az 24,8 116,6 Jemi: 308 294,1 I948,3 2948,4 411,5 479,6 2790 3322,8

40

gyrmançasyndan we suwundan biogen maddalary we agyr metallary saýlap almakhäsiýetiniň mahsusdygyny bellemek gerek.

Ýene-de bir bellemeli zat, ol hem köp halatlarda zeýkeşleriň başyndakybotaniki-tejribe meýdançalaryndan alnan maglumatlarda biogen maddalaryň we agyrmetallaryň mukdary 6-7 km aralykdaky aýagynda ýerleşen botaniki-tejribemeýdançalaryndakydan ep-esli ýokary. Mysal üçin, KS-2 we Dowdan zeýkeşlerindeýerleşen tejribe meýdançalarynyň başynda demir mikroelementi degişlilikde 42600 we66500 mg/kg-a, aýagynda bolsa 40500 we 54300 mg/kg-a deň (5-nji tablisa). Bu bolsazeýkeşleriň gyrmançasyndaky agyr metallaryň tejribe meýdançasynyň uzaboýuna azalypgidýändigini görkezýär.

Şeýlelikde, geçirilen barlaglaryň netijesi zeýkeşlerdäki tebigy botanikimeýdançalarynda we ýörite inžener usuly bilen zeýkeşleriň hanasynda ýa-da kenaryndaguruljak ýönekeý gamyş we inçe ýaprakly ýeken ösüp oturan bioplatoda zeýkeşsuwlaryny ekerançylykda we durmuşda ulanmak üçin biogen maddalardan we agyrmetallardan doly arassalap boljakdygyny görkezýär.

EDEBIÝAT

1. Химизация сельского хозяйства. Словарь – справочник изд-во “Наука” М., 1968 г.2. Кроткевич П.Г. К вопросу водоохранно-очистных свойств тростника

обыкновенного. Водные ресурсы 5 1976 г.3. Морозов Н.В., Николаев В.Н. и др. Способ очистки сточных вод в биологических

прудах. Описание изобретения к авторскому свидетельству. Опубликовано 07.04.82.Бюллетень 13 С 02 Р 3/32

4. Назармамедов О. Применение магнитивированной воды в мелиорации. Ашгабат.Ылым. 1993 г.

5. Оксиюк О.П., Стольберг Ф.В., Олейник Г.И. и др. Биоплато и его применениена каналах – Гидротехника и мелиорация. 1980, 8.

6. Смоляников И.И., Рябуха Е.В. Круговорот веществ в природе. Киев. 1971.

5-nji tablisa

Botaniki-tejribe meýdançalarynyň başyndan we aýagyndan, zeýkeşleriň düýbündenalnan gyrmançada agyr metallaryň mukdary (mg/kg)

Bellik: Agyr metallaryň mukdary nusgalaryň gury agramyndan hasaplanan

“Türkmensuwylymtaslama” instituty Kabul edilen wagty2007-nji ýylyň

10-njy oktýabry

GD zeýkeşiniň KS-2 zeýkeşiniň Dowdan zeýkeşiniň Agyr metallaryň atlary başynda aэagynda başynda aэagynda başynda aэagynda

Bariэ (Ba) 2903 3617 3399 5457 2878 2306 Demir (Fen+) 65100 69000 42600 40500 66500 54300 Marganes (Mn) 97 119 72 79 192 166 Stronsiэ (Sr2+) 1639 1992 1609 1268 1045 910 Sink (Zn) 137 171 88 123 200 97

41

О.Назармамедов

РОЛЬ ВЫСШЕЙ ВОДНОЙ РАСТИТЕЛЬНОСТИ В ОЧИСТКЕДРЕНАЖНЫХ ВОД ОТ БИОГЕННЫХ ВЕЩЕСТВ И ТЯЖЕЛЫХ

МЕТАЛЛОВ

В дренажных водах Туркменистана наблюдается высокое содержаниебиогенных веществ и тяжелых металлов, вредных для орошения сельскохозяйственныхкультур и рыбного хозяйства. В статье приводятся данные очистительной способностивысшей водной растительности (ВВР) тростника обыкновенного (Phragmitis australis)и рогоза узколистного (Typha angustifalla), распространенных в руслах и берегахоткрытых коллекторов.

Изучение очистительной способности тростника обыкновенного, рогозаузколистного проводилось на трех ботанических опытных участках, расположенных вразличных природно-климатических условиях Туркменистана.

Результаты выполненных исследований показали, что в дренажной воде вначале ботанических опытных участков общий фосфор составил 0,12, а в концевойчасти 0,02 мг/дм3. В концевой части ботанических опытных участков снижениесодержания тяжелых металлов в дренажной воде составило: железо от 1,56 до 0,68 мг/дм3, стронция от 6,70 до 45 мг/дм3.

Отмечено накопление в зеленой массе и корневище тростника обыкновенногообщего фосфора, соответственно в количестве 1210-2420 мг/дм3 и тяжелых металлов:железа – 2000, марганца – 200, стронция – 85 мг/кг. Наибольшее содержание железа– 69000, бария – 5457 и стронция – 1992 мг/кг установлено в донном иле открытыхколлекторов ботанических опытных участков.

O.Nazarmamedov

THE ROLE OF AQUATIC WEED IN CLEANING DRAINAGE WATERSFROM BIOGENIC SUBSTANCES AND HEAVY METALS

Drainage waters in Turkmenistan have high content of biogenic substances and heavymetals, which are harmful for agricultural crops and fishery. The article provides data on cleaningpower of higher aquatic weed as Phragmitis australis and Typha angustifalla, which arewidely-spread on river beds and banks of open water collectors.

The research on cleaning power of Phragmitis australis and Typha angustifalla wascarried on three botanical experimental plots located in different natural and climatic conditionsof Turkmenistan.

The results of the research demonstrated that the presence of phosphorus (P) in drainagewaters was 0.12 mg/cubic dm in the entrance zone of the botanical experimental plots and 0.002mg/cubic dm in the exit zone. The presence of heavy metals in exit zone decreased in the followingway: Fe from 1.56 to 0.68 mg/cubic dm; Sr from 6.70 to 45 mg/cubic dm.

It was registered that herbage and rootstock accumulate phosphorus in the amount of1210-2420 mg/cubic dm, Fe – 2000 mg/cubic dm, Mn – 200 mg/cubic dm, Sr – 85 mg/cubicdm. The highest presence of Fe – 69000 mg/cubic dm, Ba – 5457 mg/cubic dm and Sr – 1992mg/cubic dm was registered in bottom silt of open collectors on botanical experimental plots.

42



B.W.Annamuhammedow, N.T.Durdyэew, R.E.Esedullaэew

ULALDYLAN GUÝY MODELI ESASYNDA GATLAK SUWUNYŇ TEBIGYGAZY GYSYP ÇYKARMAGYNYŇ SAN ÇÖZGÜDI

Gaz ojagyna gatlak suwlarynyň aralaşmagynyň zyýanly taraplary – çykaryjyguýularyň wagtyndan öň suwa aldyrylmagynyň netijesinde gazberijilik koeffisentiniňgutarnykly peseljekdigi belli zatdyr. Şonuň üçin suwuň gaz ojagyna aralaşmagynyçaklamak meselesi hergiz derwaýys meseledir. Bu işde [2] gollanmada getirilenyzygiderli golaýlaşma başlangyjy esasynda gatlak suwlarynyň hereketiniň sanhasaplamalarynyň guralyşy we netijeleri beýan ediler.

Esasy ýolberilmeleri agzap geçeliň. Suwuň süýgeşikliginiň (şepbeşikliginiň)gazyň süýgeşikliginden, takmynan, ýüz esse uludygyny nazarda tutup, suwuň süýgeşikligibilen bagly basyş ýitgilerini hasaba alyp, gazyň süýgeşikligini nola deňleýäris:

µ g= 0.

Bu ýagdaýda gaz degresinde (sredasynda) süzülme tizligi tükeniksiz uly bolup,degredäki döreýän gozganyş şolbada bütin gaz ýatagyna ýaýraýar. Mysal üçin, degräniň

ähli nokatlaryndaky gatlak basyşlary islendik gozganyşda birbada düzlenip, P~ ortabahasyny alar. Şunlukda, gaz-suw sepgidiniň (GSS-niň, 1-nji surat) P′ basyşy hem şoňadeň bolar:

P′ = P~ . (1)

Eger-de gaz çykarylyş döwründe, ojaga girýän gatlak suwunyň göwrümi bilençäklenmän, eýsem gaz göteriji degräniň suw alan meýdanyny hem tapmaly bolsa, ondagaz ojagyny “ulaldylan” guýy bilen çalyşýarlar. Beýle guýynyň Su meýdany ojagyň ähliçykaryjy guýularynyň ýerleşen Sý meýdanyna deň hasaplanýar, ýagny

эSuS = .

Eger ulaldylan guýy gönüburçluk sypatynda bolsa, onda

BauS ⋅= ,

a,B – gönüburçlugyň boýy hem ini. Eger-de tegelek sypatynda bolsa, onda

20RuS π= ,

R0 – ulaldylan guýynyň radiusy. Bu formulalar boýunça ulaldylan guýynyň ölçegleritapylýar.

43

Ulaldylan guýy modelinde ojakdan çykarylýan gaz mukdaryny galereýa ýa-damerkezde oturdylan ýekebara guýy üpjün edýär. Hasaplamalar geçirilende, hökmanysuratda gaz ojagyndan her ýylky gaz alynmalary we gaz ojagy üçin maddamizanynyň (balansynyň) deňlemesi ulanylýar.

Indi meseläniň mukdar gatnaşyklaryna seredeliň. Gazly gatlagyň suwdyňzawlydüzgünindäki umumylaşdyrylan shemasy 1-nji suratda getirilýär.

Ulaldylan guýy

wr

x

x p

0 x0

xs

p=Pk

Pp ′=

Pp ~=

В

Lk

1-nji surat.Gaz-suw sepgidiniň (GSS) başlangyç ýagdaýdan (GSS0)

gaz ýatagyna aralaşmagynyň shemasy

Suratdaky belgileri aýdyňlaşdyralyň: Pk – iýmit konturyndaky (IK) basyş,Pk – Const; P′ – hereketli suw konturyndaky (GSS-däki) basyş; p – suwly degredäkiIK-dan x uzaklykda ýerleşýän nokatdaky basyş; x oky IK-dan sag tarapa gönükdirilip,0 koordinata başlangyjy iýmit konturynda ýerleşýär; x0 – IK-dan GSS0 -a depjem(punktir) çyzyga) çenli aralyk; xk – IK-dan süýşýän GSS-e çenli aralyk; Lk – IK-danulaldylan guýynyň daşky çägine çenli aralyk; B – gaz ojagynyň ini.

Suwgöteriji degräni seljereliň. GSS P′ basyşly izobara bolany sebäpli, oňa (1)deňleme esasynda P′ = P~ basyşly galereýa hökmünde garap bolar. Galereýanyň IK-danuzaklygy bolsa xs-e deňdir. Umumy ýagdaýda, x oky boýunça suwgöteriji konturyňw' hereket tizligi şeýle görnüşde ýazylýar:

( )sxPкР

smkw

ϕµ

~−⋅

=′ , (2)

bu ýerde:k – suw üçin gatlak syzdyryjylygy;m – gatlak öýjükliligi;μs – suw süýgeşikligi;φ ( x s) – funksiýanyň aýan görnüşini kesgitleýän suw akymynyň geometriýasy..

Durgunlaşan gönüçyzykly-parallel süzülme akymynda suwgöteriji degrede basyşpaýlanyşygy şu deňleme bilen tapylýar:

44

xsx

PkPkPx

sxPkP

kPP ⋅−

−=⋅′−

−=~

(3)

Suw bölejikleriniň hereket tizligini bolsa

sxPkP

smk

dxdP

smkww

~−=−=′=

µµ. (4)

(4) deňligi (2) deňlik bilen deňeşdirip, seredilýän halat üçin taparys:

φ (xs) = xs. (5)

Suw

Gaz R0

rs P~Rk P′

Pk

IK GSS0

GSS

2-nji surat.Radius boýunça süzülme şertlerinde

gazyň suw tarapyndan gysylyp çykarylmagynyň shemasy

Rk radiusly töwerekleýin iýmit konturyndan x0 = R0 başlangyç radiusly, xs = rsgeçegçi radiusly merkezdäki ulaldylan guýa tarap durgunlaşan radiuslaýyn-tekizsüzülmede (2-nji surat) suw göteriji degredäki basyşy şeýle ýazarys:

rkR

srkRPkP

kPrkR

srkRPkP

kPP lnln

~ln

ln

−−=

′−−= . (6)

GSS bölejikleriniň tizligi

srkRsrPkP

smk

srrdrd

smkw

/ln

~−−==Ρ−=′

µµ. (7)

45

(2) we (7) gatnaşyklardan

φ (xs) = -rs ln s

k

rR

(8)

deňlik gelip çykýar. Biz (4) (7) deňliklere esaslanyp, GSS-iň

xs = xs(t)süýşme kanunyny tapmakçy. Mundan soň ojagyň beýleki görkezijileri aňsat tapylýar.

Eger-de

dtsdxw =′

gatnaşygy we (2) formulany nazara alsak, xs üçin şeýle deňlemä gelýäris:

( )sxPкР

smk

dtsxd

ϕµ

~−= . (9)

Üýtgeýjileri şeýle aýrylaşdyrýarys:

( ) ( ) .~ dtPPm

kdxx ks

ss −=µ

ϕ

Deňligiň sag tarapyny wagt boýunça t=0-dan geçegçi t pursada (xs-edegişlilikdäki), çep tarapyny bolsa koordinata boýunça x=x0-dan x = xs-e çenliintegrirleýäris:

( ) ( )∫ −=∫t

dtPkPsm

кsxd

sx

x sx0

~

0 µϕ (10)

Integrallar üçin belgileri girizeliň:

( ) ( )sxsxdsx

x sx Φ=∫0ϕ , (11a)

( ) ( )tdtPPm

kk

t

s

Ψ=−∫~

0µ . (11b)

Ф(xs) integraly belli akymlar üçin hasaplalyň.a) Gönüçyzykly-parallel akym. (5) deňlemäni hasaba alyp taparys:

Ф(xs) = 2

20

2

0

xxdxx sx

xss

s −=∫ . (12)

b) Radiuslaýyn-tekiz akym. (8) deňlik esasynda hasaplaýarys

( ) ( ) ( )[ ] 20ln

0

)) kRsdrsrkR

srsr

RsФ(rs(xФ ⋅−=−−==

∫ ραρα , (13)

46

kRRkRsr /00,/ == ρρ , (14)

( )

−= 2ln1

4

2yyyα . (15)

Ψ(t) integralyň hasabyny biraz soňraga goýup, häzir şol funksiýanyň bahalarynydiskret ti = i⋅∆t, i = 0,1 ... N wagt pursatlary üçin belli diýip kabul edeliň. Bu ýerde:∆t – azajyk wagt aralygy, N – gözegçilik nokatlarynyň sany.

Indi xs(ti) hereket kanunyny (10) deňlemeden gelip cykýan( )[ ] ( )iis ttx Ψ=Φ (16)

gatnaşyk esasynda, diskret wagt pursatlarynyň köplügi üçin tapsa bolýar.Dogrudan-da, gönüçyzykly-parallel akym üçin (12) we (16) aňlatmalardan

GSS-niň anyk çözgüdi gelip çykýar:

( ) ( )itxitsx Ψ+= 220 . (17)

Radiuslaýyn-tekiz akym üçin ρ ululyga görä çyzykly däl deňlemä gelýäris(13) we (15) formulalara seret):

( ) ( ) ( ) 2/0 kRiti Ψ−= ραρα (18)

özi hem deňligiň sag tarapy bize bellidir. (18) çyzykly däl deňlemäni iterasiýa usulybilen çözmek mümkinçiliginden peýdalanalyň:

( )2/2kRsr== ρχ

belgini girizip, ýönekeý iterasiýa usulyna laýyklykda, (18)-den alarys:

)(1 σχσχ g=+ , (19)

bu ýerde ( ) ( ) ( )σχ

χχσχσχln

0ln102/4 −−Ψ+

= kRitg (20)

σ – iterasiýa belgisi, σ = 0,1,2,…

( ) ./ 200

0kRR== χχ

χ ululygyň çaklanýan üýtgeýiş çäginde (20) deňleme boýunça iterasiýalaryň1/| ≤χddg

ýygnanma şertiniň berjaý edilýändigini görkezmek mümkindir.(18) deňlemäniň köküniň berlen takyklygy ýa-da berlen iterasiýa sany bilen

çäklenip, )( itχ ululygyny kesgitleýäris we soňra ol boýunça:

( ) ( )itit kRsr χ⋅= (21)

47

radiusy hasaplaýarys. Netijede, süzülme akymynyň seredilýän iki görnüşi halatlarynda(17) we (21) formulalary goýlan meseläni – GSS-iň ýerleşiginiň wagta görä süýşmekanunyny tapmak meselesini çözýärler.

Häzir bolsa Ψ(t) funksiýany hasaplamaga ýüzleneliň. (11b) integraldan görnüşiýaly, bu funksiýany aýdyňlaşdyrmak üçin, ilkinji nobatda gazgöteriji degräniň P~ ortabasyşyny bilmek zerurdyr. Şol orta basyşy gaz ojagynyň madda mizanynyňdeňlemesinden hasaplap bolýar:

( ) [ ])~()(~

)()~()(~

)()( PZ

tРtbgttjemQатPPZtPt

kPZkР

bb ⋅Ω−Ω+⋅⋅+Ω=Ω αθαα (22)

Bu ýerde: bα , gtα – öýjükli göwrümiň degişlilikde başlangyç we gutargyç gazyňdoýgunlyk koeffisentleri;

Ωb – gazgöteriji ýatagyň başdaky öýjükli göwrümi;

−

−−=Ω

;20

,)0(

gatlaktegelekRhm

gatlakgцnьburзlyxкLВhm

b π

h – gatlagyň gazdoýgunlylygynyň galyňlygy;Ω(t) – gazgöteriji degräniň geçegçi öýjükli göwrümi. Onuň aňlatmasyny almak

üçin Ωb göwrümiň formulasyndaky x0 ýa-da R0 ululyklary degişlilikde xs (t) ýa-da rs (t)bilen çalyşmak ýeterlikdir:

( )( )

−

=Ω;

,))((2 trhm

txLhBmt

s

sк

π (23)

θ = TTgat / Tst – temperatura boýunça düzediş;Qjem(t) – t wagta çenli çykarylan gazyň mukdarynyň pat atmosfera basyşyna we Tst

ülňä laýyk temperatura getirilen jemi;Z(Pk) we Z( P~ ) – Tgat gatlak temperaturasynda we degişlilikde başlangyç Pk we

orta P~ (t) basyşlardaky gazyň aşa gysylyjylyk koeffisentleri.Eger gaz ýatagyndan wagt birliginde alynýan gaz mukdarynyň çykymyny qg(t) bilen

bellesek, onda işletmäniň başyndan bäri geçen t wagt aralygynda jemlenen gaz çykarymy

∫=t

0(t)dtgq(t)jemQ (24)

bolar. Amalyýetde, Qjem wagt pursatlarynyň diskret toparynda belli bolýar:

==

=⋅==

ijemQ)i(tjemQ(t)jemQ

N0,1,...,iΔt,iitt (25)

Gysgalyk üçin, getirilen basyşyň belligini girizeliň:

)()()(*

PZtPtP = . (26)

48

(22) deňlemäni getirilen orta basyşa görä çözýäris:

[ ])(gt)(

)(jemat*

)(*~

tbtb

tQРkРbbtPΩ−Ω+Ω

⋅⋅−Ω=

αα

θα . (27)

Bu formulany seljerip, oňa GSS-niň xs(t) koordinatynyň ( ( )tΩ -niň) üsti bilengirýändigine göz ýetirse bolýar. Beýleki tarapdan, biz basyşy belli hasaplap, xs(t)koordinatany (17) we (21) formulalar arkaly tapmaga synanyşýarys. Emma aýdylyşyýaly, ( )tP∗~ funksiýanyň özi hem şu näbelli koordinata bagly bolup dur. Beýle ýagdaýdaxs(t) koordinatyny anyklamak üçin iň ýönekeýi – iterasiýa usulyny ulanaýmakdyr.Iterasiýalaryň her hasap ädiminiň başynda (27) formula girýän we geçegçigazdoýgunlylygynyň ( )tΩ göwrümi kesgitleýän xs(t) koordinatyny öňki iterasiýaädiminden belli hasaplaýarys (mysal üçin, öňki wagt pursatyndaky bahasyny kabuledýäris). Bu şertlerde, indiki iterasiýa ädiminde (27) formuladan ýeke-täk näbellini –

( )tP∗~ -ni tapaýmak galýar..

Z(p) funksiýa berlen ýagdaýynda, getirilen ( )tP∗~ basyş arkaly, aýratyn iterasiýa

prosedurasyny ulanyp (26) formula laýyklykda, gatlak basyşynyň ortaça bahasyny ( )(~ tP )hasaplaýarys.

Algoritmiň işleýşini gysgajyk beýan edeliň. Goý, ti-1 pursat üçin hasap geçirilipdirdiýeliň. ti (i=1,2,3,...,N) pursat üçin:

1. Iterasiýalary nolunjy (σ =0) ädiminde kabul edýäris

Ω=Ω

=

.)(

,)(

1)0(

0`1)0(

b

s

t

xtx

=Ω=Ω

=

−

−

.,...,3,2,)()(

,)()(

1)0(

1)0(

Nitt

txtx

ii

isis

2. Iterasiýanyň nobatdaky ädiminde (mysal üçin, birinji (σ =1) ädiminde) (27)

formula boýunça )()( ~)(~ σσii PtP = hasaplaýarys.

3. (11b) gatnaşykdaky integralasty

( ))(2

)()( ~)( σσσ

µψψ ik

ksii PP

Rmkt −== (28)

funksiýany hasaplaýarys.4. (11b) integralyň özüni, ýagny )()(

itσΨ hasaplamak üçin seredilýän wagta çenli

t0=0, t1, t2, ..., ti pursatlar toparyny integrirleme düwünleri hökmünde kabul edip,trapesiýalar (ýa-da Simpson) formulasyny ulanmak ýeterlikdir. Şeýlelikde,

)()( )( σσiit Ψ=Ψ kesgitlenýär..

5. Mundan soň (17) ýa-da (21) formulalar bilen )()(is tx σ (ýa-da )()(

is tr σ )hasaplanýar.

49

6. | )()(is tx σ - )()1(

is tx −σ | tapawudy anyklap, hasaplamalaryň berlen takyklygy bilendeňeşdirýäris.

– tapawut takyklykdan uly bolsa, bu ädimde alnan netijeleri iterasiýalaryň indikiσ +1-nji ädiminiň başlangyç bahalary hasaplap, algoritmiň 2-nji punktuna gaýdypgelýäris.

– eger takyklyga ýetilen bolsa, netijeleri ýatda saklap, ti+1 wagt pursadynda hasapgeçirmek üçin, algoritmiň 1-nji punktuna ýüzlenýäris.

Indi bolsa radiuslaýyn dargaýan akymyň, ýokarda seljerilen radiuslaýyn ýygnanýanakymyna görä käbir aýratynlyklaryna garalyň.

Dargaýan akymdaRk ≤ R0 ≤ rs(t) < RG, (29)

deňsizlik berjaý edilýär.Bu ýerde RG – gazgöteriji meýdanyň daşky syzdyrmaýan konturynyň radiusy.

(31) deňsizligi nazara alyp, (6), (8) formulalary özgerdip ýazýarys:

k

k

s

kk R

r

RrPPPP ln

ln

~−−=

(6')

k

ss

к

ssRrr

РРm

kdrdp

mkw

srrln

~

⋅

−⋅

=−=′ = µµ (7')

k

ssss R

rrrx ln)()( == ϕϕ (8')

Radiuslary

GRr /=ρbelli bir ölçege getireliň. Onda, mysal üçin, (8') formula şeýle görnüşi alar:

к

ssGs R

ρρ

ρρϕ ln)( = (8'')

bu ýerde ./,/ GkkGss RRRr == ρρIndi (11a) funksiýanyň täze görnüşini ýazýarys:

[ ],)()()()( 02 ραρα −−==Φ=Φ sGss Rrx (30)

munda: ,ln14

)(22

−=

к

sss ρ

ρρρα

−=

20

20

0 ln14

)(кρ

ρρρα .

Gaz ýatagynyň geometriki hasiýetnamalaryna garalyň (3-nji surat).Umuman, β merkezi burçly bölek (sektor) degresine seredip geçeliň.

Radiuslaýyn-tekiz akymyň aýratynlygy – tegelek (ýa-da halkalaýyn) degre üçin süzülmeişiniň çözgüdi tapylan bolsa, şol çözgüt agzalan oblastlaryň akym çyzyklarynyň boýybilen bölünip aýrylan islendik bölegi üçin hem dogrudyr. Aýdylana esaslanyp,

50

bölekleýin oblastda suw hereketini seljermek üçin ojagyň gazdoýgunlylygynyňbaşlangyç

γπα ⋅−⋅⋅=Ω )( 20

2 RRmh Gbb

we geçegçi

00

22

360/

,)()(

βγ

γπα

=

⋅−⋅⋅=Ω вGb rRmht

göwrümlerini hasaplap, radiuslaýyn-tekiz ýygnanýan akym barada beýan edilenalgoritmlerden peýdalanmak bolar.

Ojaga aralaşan suw göwrüminiΩs(t) = (αb – αgt) (Ωb – Ω(t))

formula kesgitleýär.4-nji we 6-njy suratlarda gönüçyzykly-parallel we radiuslaýyn-tekiz dargaýan

süzülme işleri üçin ýazylan maksatnamalaryň iş netijeleri getirilýär. Suratlarda wagtagörä, GSS-iň (4-nji surat), aralaşan suw göwrüminiň (5-nji surat) we ojakdaky basyşyňüýtgeýşi gatnaşdyrylan birliklerde şekillendirilýär.

Maksatnama arkaly seljerilýän gönüburçly we bölekleýin ( 025=β ) gatlaklaryňbaşlangyç gaz gorlary, gatlak basyşlary we her ýylky çykarylýan gaz mukdarlary deňdir.Ülňülerden görnüşi ýaly, beýle şertlerde gönüburçly gatlakda iş haýal geçýär: GSS-iňtizligi, suw aralaşmasy we basyşyň peselmesi bölekleýin gatlakdakydan pesdir. Munuňsebäbi – birinji halatda akyma perpendikulýar süzülme meýdanynyň ikinji halatdakydanhas kiçiligindedir.

Ahyrynda bellemeli zadymyz – I.A.Çarnyýnyň [1] çözgüdine görä, kese kesimi

3-nji surat.Suwuň bölek şekilli oblastda hereketleniş shemasy

GSS

GSS0

IK

0 β

P~

Rk, Pk R0, P0’ rs, P’ RG

51

4-nji surat.GSS-iň wagta görä üýtgeýşi. XS – gönüçyzykly-parallel süzülme;

RS – radiuslaýyn-tekiz süzülme

5-nji surat. Gaz ojagyna aralaşýan suw göwrüminiň wagta görä üýtgeýşi.Qs1 – gönüçyzykly-parallel süzülme; Qs2 – radiuslaýyn-tekiz süzülme

52

konfokusly ellipsler bolan daşky ak we bk ≤ ak ýarym okly, Pk =Const basyşly, içkiag we bg ≤ ag ýarym okly, Pg =Const basyşly iki silindriň arasyndaky süzülme akymytöwerekleýin iýmit konturynyň radiusy

2kk

kbaR +

=

we öz radiusy

2gg

gbа

R+

= .

deň bolan töwerekleýin guýa tarap akyma deňgüýçlüdir (ekwiwalentdir). Şu netijeesasynda, radiuslaýyn-tekiz akym üçin beýan edilen algoritmi ellips sypat webölekleýin ellips sypat meýdanly gaz ojaklaryna hem gatlak suw aralaşmasynyseljermäge mümkinçilik döredýär.

EDEBIÝAT

1. И.А.Чарный. Подземная гидрогазодинамика. М., 1963.2. В.Н.Щелкачев, Б.Б.Лапук. Подземная гидравлика, Москва-Ижевск, 2001.

6-njy surat. Gazgöteriji gatlagyň orta basyşynyň wagta görä üýtgeýşi.Por1 – gönüçyzykly-parallel süzülme; Por2 – radiuslaýyn-tekiz süzülme

Kabul edilen wagty2008-nji ýylyň16-njy apreli

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndakyYlym we tehnika baradaky ýokary geňeş,

Nebit-gaz instituty

53

Б.В.Аннамухаммедов, Н.Т.Дурдыев, Р.Э.Эседуллаев

ЧИСЛЕННОЕ РЕШЕНИЕ ЗАДАЧИ О ВЫТЕСНЕНИИ ПЛАСТОВОЙВОДОЙ ПРИРОДНОГО ГАЗА ПО МОДЕЛИ “УКРУПНЕННАЯ

СКВАЖИНА”

Методами последовательной смены стационарных состояний ипоследовательных приближений решается задача о внедрении пластовой воды впроцессе разработки газовой залежи (укрупненной скважины), окруженной открытымводоносным бассейном. Составлены алгоритмы и программы численного расчета дляпрямолинейно-параллельной, плоскорадиальной сходящейся и расходящейсяфильтрации флюидов в пласте. По обеим схемам фильтрации устанавливается связьмежду координатой газо-водяного контакта (ГВК) и средним пластовым давлением погазовой части месторождения, причем явная для плоскопараллельного и неявная длярадиального течения. В последнем случае радиус ГВК определяется затем методомитераций. Среднее пластовое давление вычисляется из уравнения материальногобаланса газовой залежи, для чего в качестве исходных данных берутся накопленныепо годам отборы газа. После того, как установлен закон перемещения ГВК во времени,объем внедрившейся в залежь пластовой воды и другие показатели разработкивычисляются по известным соотношениям. Результаты работы применимы дляпрогнозирования обводнения добывающих скважин при проектировании разработкигазовых месторождений.

B.V.Annamuhammedov, N.T.Durdyyev, R.E.Esedullayev

NUMERICAL SOLUTION OF THE TASK OF NATURAL GAS’DISPLACEMENT BY STRATAL WATER ACCORDING TO

“CONSOLIDATED WELL” MODEL

The task on the entering of stratal water in the process of development of gas deposit(“consolidated well”) surrounded with open space water content basin by methods ofconsecutive change of stationary states and consecutive approximation is solved. The algorithmsand programmes of numerical calculation for linear-parallel, plane-radial gathering and dispersingfiltration of the fluids in the strata have been compiled. The results of the work could be usedin the forecasting filling the extracting wells with water while projecting gas depositsinvestigations.

54



D.Amandurdyýew, A.Buşmakin, H.Akmämmedow, W.Sarkisowa

DÜNÝÄDÄKI HEM-DE TÜRKMEN DAŞ METEORITLERINIŇMORFOLOGIKI WE ÝANAN GABYGYNYŇ GURLUŞYNY,

HIMIKI – MINERALOGIKI BERLENLERINI DEŇEŞDIRMEK

Dünýä (şol sanda türkmen) meteoritleriniň ýanuw gabygynyň hem-demorfologiýasynyň doly hem-de çuňňur öwrenilmeginde maglumatlaryň az bolmagynyňözboluşly sebäpleri bar. Umuman aýdanyňda, ýüze çykarylan meteoritleriň aglabaköplüginiň meteoritleriň tapyndy toparyna degişlidigini aýtmak gerek. Olary ýeredüşeninden esli wagt geçensoň tapýarlar. Dünýä tejribesinde müňlerçe ýyldan soň, hatdamillion ýyldan soň tapylan (meselem, Antarktidadan tapylan meteoritler)meteoritlere-de duş gelmek bolýar.

Tapylyş möhletine baglylykda, şol meteoritleriň, esasan, daşky ýuka gatlagy(0,1-1 mm) dürli derejedäki ýel çalmalara hem-de turşaýşa sezewar bolup, olar özdüzümlerini, görnüşlerini üýtgedýärler, hatda olaryň ýanan gabyklary-da ýitipgidýärler. Düşüş toparyna degişli bolan meteoritleriň Ýere ýalynlap düşüşinegözegçilik etmek bolýar, şonuň üçin olar bada-bat ýygnalýarlar (meselem,Köneürgenç – Saparmyrat Türkmenbaşy meteoriti meteoritleriň düşüş toparyna wegalan türkmen meteoritleriniň hemmesi meteoritleriň tapyndy toparyna degişlidir).Hatda meteoritleriň düşüş toparyndan hem ýere gaçan bölekleriniň käbiriniň ýanangabygynyň bolmazlygy meteorit pytrap gaçan wagtynda ýanan gabykly bölekleriniňtapylmaýan halatlarynyň bolýandygy bilen düşündirilýär. Şonuň üçin hemmeteoritleriň pytran bölekleriniň käbirinde ýanan gabygynyň ýoklugy kanunalaýykhasaplanýar.

Uzak wagtlaryň dowamynda meteorit barlaglary olaryň himiki-mineralogikihem-de içki gurluşynyň barlaglaryna syrykdyryldy [1]. Meteoritleriň morfologikiaýratynlyklaryna ýüzleý garalýardy. Bardy-geldi olar barada azda-kände maglumatberläýse-de, ol maglumatlara ýüzleý seredilýärdi. Şu aýdylanlar meteoritleriňmorfologiýasynyň düýpli öwrenilmezligine hem-de olardan degerli netijeleriňçykarylmazlygyna getirdi. Şunlukda, meteoritleriň ýanuw gabyklarynyň degişlisebäplere görä az öwrenilmegi ýaly meňzeşlik meteoritleriň morfologiýasy babatdahem döredi.

Şeýle-de bolsa, meteoritleriň morfologiki barlaglarynyň meteorit barlaglaryňdüzüm bölegi bolup galandygyny nygtamak gerek, sebäbi ol meteoritleriň Ýeratmosferasynda hereket ediş häsiýetnamalaryny berýär. Häsiýetnamalar şol şertleriöwrenmekde hem-de meteoritiň ýer atmosferasynda dargaýyş mehanizmini öwrenmekdeesasy usulyýet bolmagynda galýar.

Wagtyň geçmegi bilen, meteorit morfologiýasy oňyn tarapa ugrukdyryldy we

55

meteoritikanyň (meteoritler baradaky ylym) täze bölümine öwrüldi. Meteoritikanyňmeteoritleriň morfologiýasy bölüminiň esasy maksady meteoritleriň üstüniňölçeglerini, görnüşlerini, relýefini, ýanuw gabygynyň gurluşyny, galyberse-de,meteoritleriň içki makrostrukturasyny öwrenmekden ybaratdyr.

Meteoritleriň morfologiki barlaglarynyň şu wagtky esasy meselelerimeteoritleriň atmosferada dargamagynyň we tozap gitmeginiň mehanizminiöwrenmeklik, mukdar taýdan onuň ýitiren massasyny hem-de onuň Ýer atmosferasynagirendäki başky massasyny kesgitlemek bolup durýar.

Daş meteoritleriniň umumy gurluşynyň, ýagny gurluşynyň häsiýetleri – olaryňkiçi bölekleriniň jeminden ybaratlygyndadyr. Bular bölekler bolup, özüniň düzümiwe gurluşy (strukturasy) boýunça çogup çykýan dag jynslaryna meňzeş böleklerhem-de şu jynslary emele getirýän aýratyn kristallar, minerallaryň döwükleri, şolsanda silikat ergininiň ýaňy kristallaşyp başlanda oňa siňen ownujak tozanjyklarhem-de garyndy hökmünde gatnaşýan demriň tozany, troilit dänejikleri bolup hyzmatedip bilerler.

Meteoritleriň ählisiniň diýen ýaly özüne mahsus bolan mikro hem-demakrogurluşy bolýar. Şol gurluşlary boýunça hem olary Ýer jynslaryndantapawutlandyrmak bolýar. Meteoritlerdäki gurluşlar olaryň (meteoritleriň) emele gelşiwe ondan sonky ykbaly barada maglumat berýär. Şonuň üçin hem meteoritleriň mineraldüzümi bilen deň hatarda meteoritleriň gurluşy olaryň wajyp häsiýetnamasy bolmagyndagalýar.

Başga bir tarapdan, meteoritleriň mineral düzümi bilen olaryň gurluşynyňgös-göni arabaglanyşygy bar. Meteoritleriň gurluşy olardaky minerallar bilenkesgitlenýär. Şonuň üçin hem her mineralyň hondralarda özüne mahsus bolan gurluşy(strukturasy) bolýar. Ol gurluşlaryň sanawy aşakdakylardan ybarat: dolykristallik,sümmül, çylşyrymly sümmül, şöhle şekilli, mikroporfirlenen, ekssentrik şöhle görnüşli,radial, radial-ekssentrik şöhle, kristallik gurluşlar we başgalar.

Meteoritleriň morfologiýasynyň hem-de ýanan gabygynyň barlaglarynabagyşlanan işler az, tersine, meteoritleriň himiki düzümine degişli işleriň sanydiýseň köp. Islendik meteoritiň barlagy onuň himiki düzüminiň barlagyndan üzňegeçmeýär. Şonuň üçin hem häzirki wagtda meteoritleriň himiki düzümi babatdadüýpli derejede uly maglumat toplandy. Şol maglumatlaryň esasynda Ýer togalagynyňhem-de meteoritleriň himiki düzüminiň birligi subut edildi (Elbetde, bu Ýeriňhimiki düzümini meteoritleriň himiki düzümi bilen deňeşdirmek esasynda mümkinboldy). Meteoritlerden Ýerde ýok bolan elementler tapylmady. Şol bir wagtyňözünde meteoritlerden Ýerde bar bolan elementlerden ksenondan hem-dekriptondan galan elementleriň ählisi tapyldy.

Meteoritleriň himiki düzümleri mukdar taýdan deňeşdirilende, meteoritlerde hasýaýbaňlanan elementleriň jeminiň 8 elementden ybaratdygy anyklandy. Olaraşakdakylardan ybarat: demir, nikel, kükürt, magniý, kremniý, alýuminiý, kalsiý, natriý.Öz gezeginde, daş meteoritleri bolsa, esasan, kisloroddan, kremniden, demirden,nikelden hem-de magniden durýar.

Ýeriň himiki düzüminiň meteoritleriň himiki düzümi bilen deňeşdirilişi esasyndaaçylan kanunalaýyklyklaryň biri – Odde-Harkinsiň kanunydyr. Bu kanuna görä, Ýerde

56

himiki elementleriň ýaýbaňlanyşy meteoritlerde himiki elementleriň ýaýbaňlanyşy ýaly,başgaça aýdanymyzda, jübüt salgyly element täk salgyly elementden has köpýaýbaňlanandyr.

Öz gezeginde, meteoritlerde gazlaryň mukdarynyň kesgitlenmegi meteoritleriňmaddy düzümleri barada takyk hem-de doly düşünjeleri almak üçin zerur bolup durýar,galyberse-de, bu maglumatlar meteoritleriň emele geliş şertlerini öwrenmekde öränwajypdyr.

Belli bolşy ýaly, meteoritler edil ýer, dag jynslary ýaly minerallaryňagregatlaryndan (dag jynslaryny düzýän minerallaryň jemi) durýarlar, ýöne daşmeteoritlerinde aýna garyndylarynyň kesgitli mukdary bar. Meteoritlerde bar bolanesasy minerallar Ýerde-de bar. Şeýle-de bolsa meteoritlerde Ýerde duşmaýanminerallaryň, azam bolsa, käbiriniň bolmagy olary ýer, dag jynslaryndantapawutlandyrýar.

Meteoritlerdäki minerallar esasy, metamorfiki, ikinji derejeli hem-de tötänleýinminerallara bölünýärler. Esasy minerallar bolup – nikelli demir (kamasit tenit), silikatlar(oliwin, rombiki piroksen, monoklin piroksen, alýumosilikatlar, plagioklaz, aýna) hyzmatedýärler. Metamorfiki minerallara maskellinit (grafit we hromit minerallary) degişlidir.Ikinji derejeli minerallar bolup – troilit, şreýberzit, apatit, merrilit, hromit, magnetit,lawrensit hyzmat edýärlar. Tötänleýin minerallara: almaz, muassanit, kogenit, osbernit,oldgamit, dobrelit, kwars, tridimit, weýnbergerit we karbonatlar degişlidir.

Meteoritleriň esasy minerallaryny iki topara bölmek bolar: tebigy demir hem-desilikatlar. Şeýle topara bölmegiň meteoritleriň haýsy synpa degişliligini kesgitlemekdeuly ähmiýeti bardyr.

Meteoritlerde demir-nikeliň demirdäki gaty ergini bolup, minerallaryň ikigörnüşinden durýar: kamasit we tenit. Daş meteoritlerinde demir belli bir mukdardaýaýran ksenomorf (gyraňlary bolmadyk mineral) dänelerinden ybarat. Şu hili däneleriňşekilleri goňşy düzüm bölekleriniň araboşlugynyň şekilleri bilen kesgitlenýär. Ýerigelende, hondralaryň käbiriniň diňe demirden durýandygyny aýtmak gerek.

Kamasit meteoritlerde bir-birine ýanaşyp duran ýa-da özara kesişýän ulurajykýa-da kiçiräjik, adatça, dogry pürs şekilli ösüntgileri emele getirýär. Tenit bolsa kamasitpürsjagazlarynyň arasynda gysylan görnüşde duş gelýär.

Meteoritlerde silikatlaryň esasy görnüşleri bolup – oliwin, piroksenler hem-deplagioklazlar hyzmat edýärler. Meteoritlerde oliwin iň ýaýbaňlanan silikat bolup hyzmatedýär. Daş meteoritleriniň ahondrit toparyna girýän şassinitleriň düzümi durşuna diýenýaly oliwinlerden ybaratdyr. Oliwinler daş meteoriti bolan Köneürgenç – SaparmyratTürkmenbaşy meteoritinde 70%-e deň [2].

Meteoritlerdäki piroksenler rombiki hem-de monoklin piroksenlere bölünýärler.Meteoritlerde rombiki piroksenler monoklin piroksenlere garanyňda has ýaýbaňlanandyrwe oliwinlerden soň ikinji orny eýeleýärler. Ýöne meteoritleriň örän ujypsyz sanynda(hladnit, amfeterit, rodit, bistit) rombiki pirokseniň ýaýbaňlanyşynyň oliwinlerden öňegeçýän pursatlary bolup, ol meteoritiň esasy düzüm böleginde bolmagynda galýar.Rombiki piroksenler meteoritlerde gurluşlary şöhle şekilli bolan hondralary emelegetirýärler, esasan hem, mikroguýma, mikroporpirlenen we dolykristallik hondralaryňdüzüm böleklerine girýärler.

57

Meteoritiň ady

Meteoritiň morfologiэasy

Meteoritiň эanuw gabygynyň gurluşy

Meteoritiň эanuw

gabygynyň himiki dьzьmi

Meteoritiň эanuw

gabygynyň mineral dьzьmi

Kцneьrgenз – Saparmyrat

Türkmenbaşy

Цlзegi: 78 x 72 x 48 sm Şekili: izometrige golaý

Relyefi: regmagliptli (i r i)

Hondrit (tьmmejikli, öýjükli, şlak garyşyk)

Mg, Fe, Ni, Na, K, Ca,

Al, Si, S

Mg2SiO4, FeNi, CaMg [Si2O6], Ca [Al2Si2O8]

Akmolla Цlзegi: 7,5 x 2,5 x 2 sm

Şekili: süyrümtik Relэefi: tekiz

Hondrit (tдzeden kristallaşan)

Ca, Mg, Si, O, Fe

CaMg [Si2O6], FeS, FeNi

Bokurdak Цlзegi: 17 x 13,10 sm Şekili: izometrige golaý

Relэefi: regmagliptli

Hondrit, (radial, konsentrik,

sьmmьl porfirlenen)

Mg, Fe, Ni, Si, O, S

(MgFe)2SiO4, FeNi, Fe Si

Gabakly

Цlзegi: 5 x 3 sm Şekili: nädogry köpgyraňly


Hondrit (brekзiэ, kristallaşan)

Mg, Fe, Ni, Si, Ca, O, S

(Mg1 Fe1)2 SiO4, Mg2(Si2O6), Ca

Mg(Si2O6), Fe, Ni

Deňli Цlзegi: 4 x 4,5 x 6,5 sm Şekili: izometrige golaэ

Relyefi: tekiz

Hondrit

Mg, Fe, Ni, Si, O

(Mg Fe)2SiO4, MgSiO4,

FeNi

Slobodka Цlзegi: 10 x 10 sm Şekili: poliedrik


Hondrit Fe, S, O Fe S, (troilitt)

Saratow Цlзegi: 30 x 16 sm

Şekili:gönüburçly üçburçluk Relэefi: regmagliptli

Hondrit, (ýarma menzeş)

Fe, S Silikatlar, troilit

Boзeзki Цlзegi: 8 x 8 x 5 sm

Şekili: dykyz poliedrik Relэefi: regmagliptli

Hondrit Fe (metallik dдne)

Getirilmeэдr

Sawзenskoэe Цlзegi: getirilmeэдr

Şekili: togalak Relэefi: getirilmeэдr

Hondrit, (ýarma meňzeş, kдhalatlarda brekзiэ

gurluşly)

Getirilmeэдr Troilit

Nikolaэewka

Цlзegi: 20 x 12 sm Şekili: poliedrik

Relэefi: uly зukanakly regmagliptli

Hondrit, (эarma, radial эaэraэan зьwdьrimli)

Getirilmeэдr Sulfidiň tegmilleri

Aleksandrowskiэ Hutor

Цlзegi: 25 x 17 x 18 sm Şekili: ugrukdyrylan Relэefi: regmagliptli

Hondrit, (эarma) Getirilmeэдr Getirilmeэдr

Kainsaz

Цlзegi: 4 x 2 sm 25 x 30 x 50 sm

Şekili: pahna pisint Relэefi: uly зukanakly

regmagliptli

Hondrit Fe Silikatlar

Indarh Цlзegi: 1,5 x 0,7 x 0,6 sm

Şekili: uzynak Relэefi: getirilmeэдr

Hondrit Fe, bцlekleэin uglerodly

Piroksen, oldgamit

Sewrэukowo

Цlзegi: 6 x 7 sm, 4 x 3 sm

Şekili: getirilmeýär, Relэefi: getirilmeэдr

Hondrit Эanuw gabygy gцrьnmeэдr

Эanuw gabygy gцrьnmeэдr

Liksna

Цlзegi: 4 x 6 sm 3 x 5 sm

Şekili: getirilmeýär Relэefi: getirilmeэдr

Hondrit Fe, däne görnüşinde

Oliwin, rombiki piroksen,

troilit

Эerofeэewka Цlзegi: 15 x 12 x 8 sm Şekili: getirilmeýär

Relэefi: getirilmeэдr

Hondrit Getirilmeэдr Troilit, demriň turşusy

Krymka Цlзegi: 11,5 x 6,5 x 5,5 sm Şekili: nädogry poliedrik


Hondrit (ak hondralar,

kiзi dдneli)

Getirilmeэдr Getirilmeэдr

Petropawlowka

Цlзegi: 15 sm, 7 x 3 x 1,5 sm Şekili: tekiz


Hondrit, (erдn tьmmejikli)

Fe Getirilmeэдr

58

1 2 3 4 5

Kaşin Цlзegi: 50 sm

Şekili: izometrik poliedrik Relэefi: regmagliptli

Hondrit Fe Getirilmeэдr

Tarbagataэ Цlзegi: 4,5 x 3 x 2 sm Şekili: parallelepiped Relэefi: regmagliptli

Hondrit, эarma,

(ownuk gurluşly)

Fe Getirilmeэдr

Belokriniзэe Цlзegi: getirilmeyдr

Şekili: plastina Relэefi: regmagliptli

Hondrit Fe Lawrensit

Wengerowo Цlзegi: 20 x 16 x 7 sm Şekili: burçly poliedrik Relэefi: regmagliptli

Hondrit, brekзiy, зьwdьrim,

(ownuk siňňil)

Fe Getirilmeэдr

Pawlodar Цlзegi: 2,5 x 1 sm

Şekili: döwlen çagyl şekilli Relэefi: getirilmeэдr

Hondrit, (эarma)

Fe Sulfidler

Ohansk Цlзegi: getirilmeэдr

Şekili: burçly poliedrik Relэefi: regmagliptli

Hondrit, (эarma)

Getirilmeyдr Sulfidler

Doroninsk Цlзegi: 9 x 10 sm Şekili: poliedrik

Relyefi: getirilmeэдr

Tдzeden kristallaşan hondrit gurluşly

Fe Silikatlar, troilit

Bogoslowka Цlзegi: 16 x 12 x 8 sm Şekili: bäşburçluk


Hondrit, (siňňil şekilli)

Getirilmeyдr Demriň turşusy

Sungaз Цlзegi: 7 x 6 sm

Şekili: burçly izometrik Relэefi: ?

Tдzeden kristallaşan hondrit gurluşly

Getirilmeyдr Getirilmeэдr

Reзki Цlзegi: 3 x 4 sm Şekili: getirilmeýär


Hondrit, (эarma)

Fe Piroksen, oliwin, troilit, plagioklaz

Belaэa Serkow Цlзegi: getirilmeэдr

Şekili: silindrik Relэefi: regmagliptli

Hondrit, (dдneli)

Getirilmeэдr Demriň turşusy

Hmelэowka Цlзegi: 23 x 16 x 10 sm Şekili: getirilmeýär


Hondrit, (adaty ownuk skulptura gurluşly)

Getirilmeэдr Demriň okisi, piroksen, lawrensit

Orlowka Цlзegi: 35 x 40 x 20 sm

Şekili: piramida Relэefi: regmagliptli

Hondrit, (dдne)

Getirilmeэдr

Getirilmeэдr

Bolşaýa Korta Цlзegi: 13 x 10,11 x 9,10 sm

Şekili: nädogry burç Relэefi: regmagliptli

Hondrit Fe (metallik dдne)

Getirilmeyдr

Rakowka Цlзegi: 8 x 4 sm

Şekili: gödek üçburçluk Relэefi: regmagliptli

Hondrit, (эarma)

Fe Troilit, sulfidler

Kaptal-Aryk Цlзegi: getirilmeэдr Şekili: izometrik


Hondrit Kцp bolmadyk metal

garyndylar

Getirilmeэдr

Borodino Цlзegi: 5 x 6 x 3 sm Şekili: getirilmeýär

Relэefi: getirilmeyдr

Hondrit, (эarma)

Fe Pirrotin

Iзkala Цlзegi: 20 x 12 x 8,1 sm

Şekili: poligonal parallelepiped Relэefi: regmagliptli

Hondrit Fe Troilit

Stawropol Цlзegi: 9 x 3,5 sm Şekili: getirilmeýär


Hondrit, (ownuk tьmmejikli)


Žowtnewyý Hutor

Цlзegi: 40 x 35 x 25 sm Şekili: nдdogry, poliedrik


Hondrit Fe Sulfidler

Krasnyэ Ugol Цlзegi: getirilmeэдr Şekili: burçly poliedrik Relэefi: getirilmeэдr

Hondrit, (зьwdьrimli)


59

1 2 3 4 5

Kulp Цlзegi: 17 x 10 sm Şekili: togalak


Hondrit Metallik garyndylar

Getirilmeэдr

Kukşin Цlзegi: 8 x 5,3 sm Şekili: getirilmeэдr


Hondrit Fe Sulfidler

Leonowka Цlзegi: 5 x 2 sm

Şekili: getirilmeýär Reэefi: getirilmeэдr

Hondrit (ownuk skulpturaly)

Fe Sulfidler

Lawrentэewka Цlзegi: getirilmeэдr

Şekili: deň bцlnen зagyl Relэefi: getirilmeэдr

Hondrit (deňölçegli skulpturaly)

Fe Sulfidler

Demina Цlзegi: 10 x 8 x 6 sm Şekili: getirilmeýär


Hondrit Getirilmeэдr Sulfidler

Kuleşowka Цlзegi: 15 sm

Şekili: burçly poliedrik Relэefi: getirilmeэдr

Hondrit, (зьwdьrimli)

Fe Getirilmeэдr

Werhne-З irskaэa Цlзegi: 1 x 3 sm

Şekili: getirilmeyär Relэefi: getirilmeэдr

Hondrit, (эarma)

Fe Sulfidler

Teleutskoe Ozero Цlзegi: 3 x 2 x 7 sm Şekili: getirilmeýär


Hondrit, (tьmmejikli)

Fe Demriň turşusy

Dolgaэa Wolэa Цlзegi: 4 x 7 x 3 sm Şekili: getirilmeýär

Reэefi: ownuk skulpturaly

Hondrit (adaty, tдzeden

kristallaşan)

Fe Getirilmeэдr

Mamra Цlзegi: 3 x 4,2 sm Şekili: getirilmeýär


Hondrit (ownuk gurluşly)

Fe Sulfidler

Kuznesowo Цlзegi: getirilmeэдr Şekili: getirilmeýär



Fe Getirilmeэдr

Andrýuşki Цlзegi: 2 x 2,5 sm Şekili: getirilmeýär


Hondrit (эarma gцrnьşli)

Fe Getirilmeэдr

Kagarlyk Цlзegi: getirilmeэдr Şekili: getirilmeýär Reэefi: getirilmeэдr

Hondrit, (deňdäl skulptura)

Fe Sulfidler

Timohina Цlзegi: 23 x 25 x30 sm Şekili: uzynak poliedr Relэefi: regmagliptli

Hondrit

Fe Demriň turşusy

Zaborisa

Цlзegi: 6 x 7 x 5 sm Şekili: kerpijiň burçlak

dцwьgi Relэefi: getirilmeэдr

Hondrit (skulpturaly)

Fe Troilit

Žigaýlowka Цlзegi: 13 x 8 x5,6 sm Şekili: uzynak poliedr Relэefi: regmagliptli


Fe Sulfidler

Karakol Цlзegi: 15 x 12 sm

Şekili: konus Relэefi: regmagliptli

Hondrit

Fe Troilit

Grosslibental Цlзegi: 16 x 18 sm

Şekili: bäşgyraňly prizma Relэefi: regmagliptli

Hondrit (эarma)

Getirilmeэдr Troilit

Perwomaэskiэ Poselok

Цlзegi: 20 sm x 15 sm Şekili: ?


Hondrit (эarma)

Fe Troilit, Limonit

Demriň turşusy

Karagaэ Цlзegi: 5 x 4 x 5 sm Şekili: dцwük şekilli Reэefi: getirilmeэдr

Hondrit (зьwdьrimli)

Metallik garyndylar

Getirilmeэдr

Berdэansk Цlзegi: 14 x 9,5 x 8 sm

Şekili: poliedrik Relэefi: getirilmeэдr

Hondrit

Metallik dдneler

Getirilmeэдr

60

1 2 3 4 5

Mordwinowka Цlзegi: 20 x 30 sm Şekili: poliedrik


Hondrit (gцdek skulpturaly,

ugrukdyrylan)


Bahmut Цlзegi: uzynak


Эarma Fe Sulfidler

Ezel Цlзegi: 5 x 3 sm Şekili: poliedrik

Relýefi: aýdyň däl regmagliptli


Getirilmeэдr Sulfidler Pirit

Pirrotin

Kunaşak

Цlзegi: 30 x 28 x 32 sm Şekili: nädogry üçgyraňly

piramida Relэefi: getirilmeэдr

Hondrit (цэjьkli)

Metallik garyndylar

Fe

Troilit

Tomakowka Цlзegi: 3 x 3 sm


Hondrit

Fe Troilit

Groznaэa

Цlзegi: 5 x 10 x 7 sm Şekili: hortaň, büdür-sьdьrli,

deri şekilli Relэefi: getirilmeэдr

Hondrit


Migei Цlзegi: getirilmeэдr Şekili: kesik piramida Relэefi: regmagliptli

Hondrit (dцwьk-dцwьk)

Uglerodly madda

Getirilmeэдr

Staroэe Boriskino

Цlзegi: 7 x 5 sm Şekili: poligonal solak Relэefi: regmagliptli

Ownuk skulpturaly Getirilmeэдr Sulfidler Oliwinler

Staroe Pesэanoэe Цlзegi: 8 x 6 sm

Şekili: nädogry poliedrik Relэefi: regmagliptli

Brekзiэ görnüşli

Fe Demriň turşusy Gьlli mineral

Enstatit

Nowyэ Ureэ

Цlзegi: 4 x 8 x3 sm Şekili: trapesiýa görnüşli plitka

Reэefi: getirilmeэдr

Dдneli Getirilmeэдr Oliwin, sulfidler, piroksen, metal эalpyldyly

mineral

Podwarninkэaэ Цlзegi: 3 x 3,5 m

Şekili: aýna şekilli gabykly Relэefi: getirilmeэдr

Häsiýetli gurluşy ýok, gцrдэmдge brekзiэ

gurluşly


З erwonyэ Kut

Цlзegi: getirilmeyдr Şekili: esasy trapesiýa bolan

pahna Relэefi: getirilmeэдr

Orta dдneli birsyhly gurluş, diabazly gurluşy

hem gabat gelэдr

Getirilmeэдr Ak plagioklaz, ýaşylymtyl

gьlli mineral

Эurtuk Цlзegi: 5 x 4 x3 sm

Şekili: döwük Relэefi: getirilmeэдr

Brekçiý gurluşly, esasy massasy dцwьk-dцwьk

Getirilmeэдr Forsterit, piroksen,

aзyk mineral

Brient Цlзegi: 8 x 6 x 4 sm Şekili: nädogry döwük Relэefi: regmagliptli

Ownuk gurluşly Getirilmeyдr Getirilmeэдr

Pawlowka Цlзegi: getirilmeэдr Şekili: owuntyklar


Ownuk-uşak döwükli, kдэerleri diabaz gurluşly

Fe (biraz turşan)

Piroksen, plagioklaz, ewkrit

Žmeni Цlзegi: 3 x 2 x 2 sm Şekili: poliedrik


Dцwьk-dцwьk Getirilmeэдr Getirilmeэдr

Wawilowka Цlзegi: 20 x 20 sm Şekili: poliedrik


Deňdäldäneli, brekзiэ gurluşly


61

Berlen tablisada dünýä hem-de türkmen meteoritleriniň morfologiki hem-deýanuw gabygynyň gurluşy, himiki hem-de mineralogiki berlenleri getirilýär. Biziň şuişimizdäki dünýä meteoritlerine degişli bolan meteoritleriň morfologiýasy, gurluşy,himiki we mineralogiki berlenleri [3] alyndy. Berlenleriň ýok halatynda olar hondralaryňulaldylan şekillerinden täzeden işlenip, taba getirilip, soňra tablisa girizildi.Deňeşdirmek üçin Köneürgenç – Saparmyrat Türkmenbaşy, Bokurdak, Gabakly,Akmolla, Deňli türkmen meteoritleri üçin degişli berlenlerden [2] alyndy.

Belläp geçişimiz ýaly, ýaýbaňlanyşy boýunça meteoritlerde monoklin piroksenlerrombiki piroksenlerden yza galýarlar. Monoklin piroksenler diňe augrit meteoritlerindeähli minerallardan öňe geçýärler (monoklin piroksen 93%, oliwin 6%). Esasan,monoklin piroksenleriň demirli böleginiň köp bolan görnüşleriniň ähmiýeti uludyr. Olarmeýdanşpatly meteoritleriň (kristallik däneli ewkrit, şergettit, urelitler, ownukdöwüklibrekçiý görnüşli urelitler) esasy düzüm böleklerini düzýärler.

Plagioklaz daş meteoritleri kristalliki gurluşlary bolan hondritlerde duşgelýärler hem-de olar aksessor mineraly (jynslaryň az mukdardaky düzüminieýeleýän, ýöne köp halatlarda möhüm ähmiýeti bolan minerallar) hökmündebellidir.

NETIJE

1. Köneürgenç – Saparmyrat Türkmenbaşy meteoriti meteoritleriňmorfologiýasynyň relýef bölegi boýunça Nikolaýewka hem-de Kainsaz atly meteoritleremeňzeş, sebäbi olaryň üçüsiniň üstünde iri regmagliptleri bar. Diýmek, bu meteoritleriňatmosfera düşüş tizlikleri derňelýän beýleki meteoritleriňkiden uly, şol sebäpli Ýeratmosferasynda olara ýel tüweleýleriniň täsiri has güýçli bolupdyr.

2. Köneürgenç – Saparmyrat Türkmenbaşy meteoriti özüniň ýanan gabygynyňgurluşy boýunça Sawçenskoýe, Wengerowo, Staroýe Pesýanoýe, Ýurtuk hem-deWawilowka meteoritlerine meňzeş, sebäbi bu meteoritleriň hemmesiniň hem brekçiýgurluşy bar. Ol gurluşlar Ýer şertlerinde demriň ýa-de troilitiň turşamagy netijesindehas hem güýjäpdir. Şu hili brekçiý gurluş derňelýän beýleki meteoritleriň hiç birindeýok.

3. Derňelýän ähli dünýä meteoritleriniň, şol sanda türkmen meteoritleriniň ýanangabygynyň himiki düzümini emele getirýän elementleriň iň ýaýbaňlanany demir bolupdurýar. Olaryň mineral düzümlerinde bolsa silikatlar bilen sulfidler agdyklyk edýär hem-de olaryň özboluşly meňzeşligini emele getirýär. Bu aýdylanlar Köneürgenç –Saparmyrat Türkmenbaşy meteoritine bölekleýin degişli bolup, onda has ýaýbaňlananmineral bolup silikatlar (oliwin, piroksen) hyzmat edýärler. Köneürgenç – SaparmyratTürkmenbaşy meteoritinde silikatlaryň, şol sanda beýleki minerallaryň köplügi, bumeteoriti derňelýän dünýä meteoritlerinden, şol sanda beýleki türkmen meteoritlerindenhas tapawutlandyrýar.

Kabul edilen wagty2007-nji ýylyň25-nji oktýabry


62

EDEBIÝAT

1. Е.А.Кринов. Основы метеоритики. М. 1955.2. Türkmenistanyň Prezidenti Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň “Türkmenistanda

durmuş-ykdysady özgertmeleriň 2010-njy ýyla çenli döwür üçin Baş ugry” Millimaksatnamasyna giren, “Beýik Saparmyrat Türkmanbaşy meteoritiniň himiki düzümini,gurluşyny, we beýleki häsiýetnamalaryny öwrenmek” diýen ylmy mowzuk boýunçajemleýji HASABAT (2000-2003). – Aşgabat: FMBM, 2003

3. Заварицкий А.Н., Кваша Л.Г. Метеориты СССР, Изд-во АН СССР. Москва, 1952.

Д.Амандурдыев, А.Бушмакин, Х.Акмамедов, В.Саркисова

СРАВНЕНИЕ МОРФОЛОГИЧЕСКИХ И СТРУКТУРНЫХ, ХИМИЧЕСКИХ,МИНЕРАЛОГИЧЕСКИХ ДАННЫХ КОРЫ ПЛАВЛЕНИЯ МИРОВЫХ И

ТУРКМЕНСКИХ КАМЕННЫХ МЕТЕОРИТОВ

В статье речь идет о сравнении морфологических и структурных, химических,минералогических данных коры плавления мировых и туркменских метеоритов.Авторы в начале приводят обоснование тех метеоритных характеристик, которыеприводятся в конце статьи. Наряду с этим по отдельности для морфологических иструктурных, химических, минералогических данных метеоритов речь идет о том,какова значимость этих данных и конкретно для каждого параметра описывается ихместо в науке о метеоритах.

Например, несмотря на то, что морфологическим исследованиям в своевремя придавалось малое значение, авторы приводят доводы в пользу того, чтоэто является неверным, поскольку морфология является полноценным разделомметеоритики и может дать ценные сведения об условиях движения метеоритовв атмосфере Земли , вследствие чего можно определить начальную массуметеоритов.

Такие же обоснования приводятся к малоизученным характеристикам корыплавления метеоритов, таких как структура, химический и минералогический состав.Например, кора плавления отражает состояние метеорита в области задержки, хотяметеорит входит во взаимодействие с Земной атмосферой и до этого. Толщинаобразования коры плавления зависит от химического и минералогического состава техповерхностей метеорита, которые входят во взаимодействие с атмосферой, а также отскорости метеоритов. Структура коры плавления тоже зависит от химического иминералогического состава, т.е. они взаимосвязаны, поскольку в метеорите каждыйхимический элемент или минерал порождает те структуры, которые свойственнытолько им.

После таких обоснований и описаний в работе приводится масса данных,относящихся к мировым и туркменским метеоритам и делаются соответствующиевыводы о результатах их сравнения.

63

D.Amandurdyyev, A.Bushmakin, Kh.Akmamedov, V.Sarkisova

ON THE COMPARING MORFOLOGICAL AND STRUCTURAL,CHEMICAL, MINERALOGICAL DATES OF THE CRUST FUSE WORLD

AND TURKMEN A STONE METEORITES

The comparison of the morphological and structural, chemical, mineralogical data of thecrust fuse of the world and turkmen meteorites are described in the article. The authors give abasis those meteoritic characteristics, which shown at the end of article. Along with it, separatelyfor morphological and structural, chemical, mineralogical meteorites data we speak aboutconsequence these data and concrete described for each parameters their place in the meteorites’science.

For example, in spite that morphological research did not attach enough importance, theauthors argue that it is been not true, as morphology is a full part of meteoritic and can give avaluable information on meteorites moving condition in the earth atmosphere, in a result of thatit is possible to define initial mass of meteorites.

The same arguments are advanced to the insufficiently known characteristic of meteoritescrust melting such as structure chemical and mineralogical composition. For example the crustmelting has an effect of meteorite condition in delay aria, though meteorite enters into interactionwith earth atmosphere until that. Thickness of formation of the crust melting depends fromchemical and mineralogical composition those meteorite’ surface which into interaction withatmosphere and also from meteorite’ speed. The structure of the crust fusing also be up to fromchemical and mineralogical composition, i.e. they are interrelated, since each chemical element ormineral in meteorite generates that structures which is singular only them.

After such explanation in the work a lot of data delivers to the world and turkmenmeteorites is reduced and correspond conclusion about results of their comparison is made.

64

Ç.Balgulyýew

MARY WELAÝATYNDA SEMENT SENAGATYNYŇMINERAL – ÇIG MAL BINÝADY

Mineral – çig mallaryň gorlarynyň bolmagy, olary netijeli peýdalanmak döwletiňsosial we ykdysady durmuşynyň hemme ugurlarynda senagatyň ösmegini üpjün edýär.Mineral gorlarynyň mukdary, hili, şertleri we giňişlikde ýerleşişleri ýurtlaryňjemgyýetçilik – önümçiliginiň netijeliligine düýpli täsir edýär. Ykdysadyýetiň köp –taraplaýyn ösmegi çig mallara we olaryň gaýtadan işlenen önümlerine bolan islegiňyzygiderli artmagy bilen aýrylmaz baglanyşykly. Mineral gorlaryny özleşdirmek wenetijeli ulanmak meselesiniň çözgüdi senagatyň ösmegi, halkyň iş üpjünçiligi, çig malgaraşsyzlygy ýaly örän wajyp meselelere täsirini ýetirýär.

Türkmenistanyň ykdysady kuwwatlylygynyň artmagy üçin, adaty daşarky bazarlaraçykarylýan önümler bolan nebitden we gazdan başga-da, senagatyň köp pudaklarynyňbinýady bolup hyzmat edýän beýleki gazylyp alynýan baýlyklaryň ähmiýeti hem öränuludyr.

Ýurdumyzyň Mary welaýatynyň çäginde gurluşyk materiallary senagatynyň çigmal binýady bolup hyzmat edip biljek dag jynslarynyň ýaýraňlygy endigan däl.Welaýatyň mineral – çig mal binýady gurluşyk materiallarynyň ýataklarynyň diňe10-syndan ybarat:

– kerpiçlik (toýunsow) çig mal – 6,– çäge-çagyl garnawy – 3,– gurluşyk çägesi – 1.Şeýlelik bilen, oba hojalygynyň, nebit-gaz, himiýa, azyk senagatlarynyň we

energetikanyň ösmegi üçin gelejegi örän uly bolan Mary welaýatynda gurluşykmateriallary senagaty ýok diýen ýaly. Bu ýagdaý bolsa welaýatyň umumy halkhojalygynyň ösmeginiň depginini peseldýär.

Diňe welaýatyň günortasynda (Daglyk Bathyz, Ýeroýulanduz guraýan kölüňtöweregi, Guşgy we Kaşan derýalarynyň aralygy) paleogeniň gurluşyk materiallarysenagatynyň çig mal binýady bolup hyzmat edip biljek, ene dag jynslarynyň ýüzeçykmalarynyň giňden ýaýranlygy bilen baglylykda, sement önümçiligini ýola goýmaküçin kuwwatlyklary döretmeklige mümkinçilikler bar.

Paleogeniň dag jynslary döwlet serhediniň uzaboýunda hem-de ençeme burawguýularynda ýüze çykýar. Paleogeniň stratigrafiýasyny, litologiýasyny, emele gelişşertlerini, gazma baýlyklaryny öwrenmekde W.W.Aleksandrowanyň, O.S.Wýalowyň,M.M.Germanýugyň, O.N.Dawydowyň, W.N.Ognewiň, B.J.Solunyň, T.F.Trawinanyň webaşgalarýň işleri uly ähmiýete eýe boldular.



65

O.N.Dawydowyň pikiriçe, paleogeniň kesimi aşakdaky litologiki-stratigrafikibölümlerden durýar:

Ýokarky paleoseniň (Buhara gatlaklary P21 bh) çökündileri etrabyň çäginde diňe

Palangi Hawali we Sary Mangan gerişleriniň demirgazyk ýapgytlarynda ýüze çykýar.Olaryň kesimleri iki paçka bölünýär. Aşaky paçka (262 m), esasan, dolomitlerden weorganiki gelip çykyşly hek daşlaryndan düzülendir. Onuň ýokarky bölüminde dykyz akzylçanyň gatlagy ýatýar (17 m). Ýokarky paçka (24 m) çäge daşlaryň we alewrolitleriňgatlaryny (6-8 m) saklaýan toýunlardan ybarat. Buhara gatlaklarynyň umumy galyňlygy286 m.

Guşgy, Islim derýalarynyň aralygyndaky (29 buraw guýusy – b.g.) aşakypaçka (114 m) karbonat, toýun hem-de organiki gelip çykyşly dag jynslaryndan düzülen.Garaçöp çeşmesiniň töwereginde buhara gatlaklarynyň aşaky bölüminde gyzyl reňkliçäge daşlaryň, hek daşlaryň gatlaklaryny we angidritleriň ýuka gatlajyklaryny saklaýanmergeller giňden ýaýran. Paçkanyň galyňlygy 286 metre çenli ulalýar (10 b.g. –Berdigylyç). Buhara gatlaklarynyň ýokarky paçkasy (29 b.g.), esasan, toýunlardandüzülen. Serhedabad şäheriniň etrabynda kesimiň ýokarky bölüminiň toýunlary kwarsçäge daşlary, ondan gündogar tarapa bolsa alewrolitler bilen çalyşýarlar. Ýokarkypaçkanyň galyňlygy gündogarlygyna 44 metrden (29 b.g.) 10-12 metre (10 b.g. –Berdigylyç) çenli kiçelýär.

Buhara gatlaklarynyň galyňlygy 158 metrden (Günbatarda, 29 b.g) 308 metre(gündogarda, 10 b.g. – Berdigylyç) çenli üýtgeýär.

Aşaky eoseniň (Suzak gatlaklary P12 sz) dag jynslary döwlet serhediniň boýy bilen

uzalyp gidýän giň zolakda ýüze çykýarlar. Olar serhetýaka dag gerişleriniň demirgazyketeklerini düzýärler. Suzak gatlaklary köpsanly kartalaşdyrma buraw guýularynda hemaçyldy. Etrabyň gündogar çetinde olar Palangi Hawali we Sary Mangan gerişleriniňetekleriniň uzaboýunda giň žolakda ýüze çykýarlar. Bu ýerde gatlaklaryň kesimi üç paçkabölünýär: aşaky paçka (48 metre çenli), goýy çal reňkli alewrolitleriň gatlaklaryny(6-8 m) saklaýan, gögümtil çal renkli toýunlardan düzülen. Ortaky paçka Morgunowskiýgorizonty (88 m) – çal reňkli ownuk zireli kwars çäge daşlardan durýar; gögümtil çalreňkli alewrolitleriň gatlaklary (4-16 m) hem duşýarlar. Ýokarky paçka (120 m), esasan,gögümtil çal reňkli toýunlardan ybarat. Suzak gatlaklarynyň umumy galyňlygy 356 metreýetýär. Etrabyň beýleki ýerlerinde hem suzak gatlaklarynyň kesimleri üç paçkadandurýar. Aşaky paçka (29 b.g.) goňur reňkli toýunlaryň gatlaklaryny saklaýan wekesimiň ýokarsyna – alewrolitlere geçýän, gögümtil çal toýunlardan düzülen (galyňlygy49 m). Gündogarda, Çaýpatry etrabynda (3 b.g.) paçkanyň galyňlygy 70 metre çenligalňaýar. Ortaky paçka Morgunowskiý gorizontyndan (30 m), ýagny goňur reňklialewrolitleriň ýuka gatlaklaryny saklaýan açyk çal reňkli kwars çäge daşlaryndan ybarat.Garaçöp çeşmesiniň etrabynda ortaky paçkanyň galyňlygy 53 m-e çenli galňaýar. Hasgündogarky kesimlerde (3 b.g. – Çaýpatry) ortaky paçka (43 m) alewrolitlerdendüzülen. Ýokarky paçka günbatarda (29 b.g.) goňur (30 m) we gögümtil çal (78 m)reňkli toýunlardan düzülen. Gündogarda (3 b.g. – Çaýpatry) kesim birmeňzeş gögümtilçal reňkli toýunlardan durýar (229 m). Suzak gatlaklarynyň galyňlyklary, günbatardangündogara 188 metrden (23 b.g.) 342 metre çenli (3 b.g. – Çaýpatry) üýtgeýär.

Ortaky eosen (Alaý gatlaklary P22a) etrabyň gündogarynda Kaşan derýasynyň sag

66

kenarynda Nurbek jülgesinden demirgazygrakda giň bolmadyk zolakda ýüze çykýar. Alaýgatlaklary aşakdaky switalara bölünýärler: şorsafetasty switasyndan (64 m), ownuk zireliçäge daşlaryň ýuka gatlaklaryny (1,5-3 m) saklaýan, gögümtil çal reňkli alewrolitlerdendüzülen. Şorsafet switasy (36 metre çenli) gyýtak gatlakly çäge daşlaryndan we detrithek daşlaryndan durýar. Çäge daşlarynda çagyl daşlarynyň ýuka (25-30 sm) gatlajyklaryduşýar. Şorsafetüsti switasy (80 m) çäge daşlarynyň ýuka gatlaklaryny (0,5-1,5 m)saklaýan gögümtil çal reňkli alewrolitlerden ybarat. Alaý gatlaklarynyň umumy galyňlygy180 m. Etrabyň beýleki ýerlerinde ini 5-6 km bolan alaý gatlaklary Morgunowskiýşäherçesiniň günortoragynda – Guşgy, Kaşan derýalarynyň aralygynda uzalyp gidýänzolakda ýüze çykýar. Olaryň üzňe ýüze çykmalary serhetýaka Bandi Çanguran, Kallaimalgerişlerinde we Garaçöp çeşmesiniň etrabynda belli. Bu ýerleriň alaý gatlaklarynyňkesimleri galyňlyklarynyň, gurluşlarynyň we litologik düzümleriniň durnuksyzlyklarybilen häsiýetlendirilýär. Şorsafetasty swita Guşgy-Islim derýalarynyň aralygynda(29 b.g.) gögümtil çal reňkli toýunly alewrolitlerden düzülen (111 m). Garaçöpçeşmesiniň etrabynda (3 b.g.) kesimde (119 m) alewrolitleriň mukdary köpelýär, çägedaşlarynyň gatlaklary hem görnüp başlaýar. Çaýpatry guýusynyň etrabynda (3 b.g.)kesimiň esasy bölegi çäge daşlaryndan, ýokarsy alewrolitlerden durýarlar. Switanyňgalyňlygy 84 m-e çenli kemelýär. Şorsafet switasy toýunlaryň, alewrolitleriň,mergelleriň ýuka gatlaklaryny saklaýan gyýtak gatlakly çäge daşlaryndan we detrit hekdaşlaryndan düzülen. Çäge daşlarynda çagyl daşlaryň ýuka gatlaklary duşýar. Switanyňkesimleriniň gurluşlary we galyňlyklary, etrap boýunça, örän durnuksyz häsiýete eýe.Guşgy, Kaşan derýalarynyň aralygynda (29 b.g.) switanyň galyňlygy 90 m. Onuň aşakybölegi çagyl garyndyly çäge daşlaryndan ybarat. Kesiminiň ýokarsy çäge daşlarynyň,toýunlaryň we detrit hek daşlarynyň gatlaklarynyň çalyşmagyndan düzülen. Garaçöpçeşmeşiniň etrabynda şorsafet switasynyň galyňlygy 44 m. Kesimiň aşaky bölegizylçanyň gatlagyny (2 m) saklaýan hek daşyndan, ýokarkysy-orta zireli çäge daşlaryndandüzülen. Gündogarda, Stykowaýa şeliň etrabynda switanyň galyňlygy 10 metre çenlikiçelýär. Bu ýerde swita detrit hek daşlarynyň we toýunlaryň ýuka gatlaklaryny saklaýandürli zireli çäge daşlaryndan düzülen. Şorsafetüsti switasy mergelleriň, çäge daşlarynyňwe toýunlaryň ýuka gatlaklaryny (0,5-7 m) saklaýan, alewrolitlerden durýar; çägedaşlarynda andezitleriň, tyflaryň ululyklary 0,5-3 sm bolan ýylmanan bölekleri duşýar.Guşgy, Islim derýalarynyň aralygynda (29 b.g.) şorsafetüsti switasy alewrolitlere weçäge daşlaryna geçýän toýunlardan düzülen. Kesim boýunça dag jynslarynyň agdyklykedýän reňki goňur reňk. Switanyň galyňlygy 115 m. Garaçöp çeşmesiniň etrabyndaswitanyň galyňlygy 102 metre çenli kiçelýär. Ondan gündogarda, Uly Berdigylyç jülgesiniňetrabynda, switanyň düzüminde gyzyl reňkli dag jynslary ýok. Kesim bütünleýin çägedaşlaryndan we alewrolitlerden durýar. Switanyň galyňlygy 70 metre çenli kiçelýär.

Alaý gatlaklarynyň galyňlyklary durnuksyz: günbatarda (29 b.g.) 316 metre deň,gündogarrakda (Garaçöp çeşmesiniň etrabynda) 265 metre çenli kiçelýär.

Ýokarky eosen (türküstan gatlaklary P23 tr), demirgazykdan insiz zolak bilen alaý

dag jynslarynyň ýüze çykmasyny çäklendirýär. O.N.Dawydow türküstan gatlaklarynyňkesimini üç swita bölýär: guşgy switasy (27 m) çal reňkli tufçägedaşlaryndan wetufalewrolitlerden düzülen; tuflaryň iki-ýeke ýuka gatlaklary hem duşýar. Bathyz switasy(18 metre çenli) birmeňzeş ýaşylymtyl çal reňkli toýunlardan durýar. Namaksar

67

switasy (192 m) çäge daşlarynyň ýuka gatlaklaryny (3-5 metre çenli) saklaýanýaşylymtyl çal reňkli toýunlardan we alewrolitlerden düzülen. Türküstan gatlaklarynyňumumy galyňlygy 237 m.

Serhedabat şäheriniň sebitlerinde türküstan gatlaklary Bandi Babadagy gerşiniňdemirgazyk ýapgydyny düzýär. Olaryň üzlem-saplam ýüze çykmalary Garaçöpçesmesinden günortarakda, Guşgy we Islim derýalarynyň aralygynda duşýar. Bu etrapdahem O.N.Dawydow türküstan gatlaklaryny Guşgy (aşaky), Bathyz (ortaky) we Namaksar(ýokarky) switalaryna bölýär. Guşgy switasy tufçägedaşlardan, tufalewrolitlerden,seýregräk andezitlerden, tuflawalardan, tufbrekçiýalardan, lawokonglomeratlardan ybaratbolan magmatik we piroklastik dag jynslaryndan düzülen. Guşgy switasy köp ýerlerdeBathyz switasynyň üstünde sazlaşykly ýatýar. Guşgy switasynyň çökündilerindetuflawalar, tuf we lawokonglomeratlar, tufbrekçiýalar Serhedabad şäheriniň,Morgunowskiý şaherçesiniň, Garaçöp çeşmesiniň hem-de Guşgy-Kaşan derýaaraetraplarynda ýaýran. Switasynyň galyňlygy 70-128 m. Bathyz switasy mergelleriň, hekdaşlarynyň ýuka gatlajyklaryny saklaýan, çäge daşlarynyň, tufçägedaşlaryň, alewrolitleriňwe toýunlaryň bir-birlerini çalyşýan gatlaklaryndan düzülen; galyňlygy 25-132 m.Namaksar switasy gögümtil çal reňkli toýunlaryň ýuka gatlajyklaryny saklaýan, dürlizireli ýaşylymtyl çal çäge daşlaryndan we tufalewrolitlerden düzülen. Switanyňmaksimal doly bolmadyk galyňlygy 77 metre ýetýär.

O.N.Dawydowyň maglumatlaryna laýyklykda, türküstan gatlaklarynyň üstündäkioýukda az-kem burç näsazlygy bilen gyzyl reňkli kontinetal emele gelmeleriň galyňgatlagy ýatýar (1200-1500 m). Günorta–Gündogar Türkmenistanyň Köpetdaga ýanaşyketraplarynda onuň düzümini islim, esenbaý, gökje we tagta switalaryna bölýärler.Köpetdagdan daşrak etraplarda (Garrybil belentligi, Guşgy, Kaşan derýalarynyň aralagy)islim we esenbaý switalary bitewi – bir Kaşan galyň gatlagyny emele getirýärler. Giňdenýaýran kaşan çökündileri, esasan, gyzyl reňkli alewrolitlerden, käbir ýerlerde gyýtakgatlakly çäge daşlaryndan düzülen; kesimler hemme ýerlerde bazalt konglomeratlardan(3,5-5 m) başlanýarlar.

O.N.Dawydow Kaşan galyň gatlagy ýokarky oligosene, miosene, aşaky we ortakygatlaklary pliosene degişli hasap edýär. Onuň pikiriçe, kaşan çökündileriniň maksimalgalyňlygy 750-800 metrden az bolmaly däl.

Sementleriň, iň giňden ulanylýan görnüşi portlandsement bolýar. Ony öndürmeküçin başlangyç çig mal bolup, esasan, karbonat dag jynslary (hek daşlary, mergeller, hek)we toýunlar hyzmat edýärler. Çig mal garyndysyna (şihta) karbonatlar bilen kalsiniňokisi, toýunlar bilen kremnezýom, glinozýom we demriň okisilleri goşulýar. Soňkularýeterlik bolmasa, şihtanyň düzümine kadalaşdyryjy demirli, kremnezýomly (kwarsçägesi, marşallit we baş.), glinozýomly goşundylary goşýarlar. Köplenç, diňe piritliogarkilar bilen oňulýar. Portlandsement öndürmek üçin taýýarlanan şihtanyň himikidüzümi doýgunlyk koeffisentiniň, silikat we glinozýom modullarynyň kesgitli bahalarynykanagatlandyrmalydyr. Goşundylaryň ownuk dispersli, endigan, kesgitli gatnaşykdakygaryndysyndan, özleşýänçä gyzdyrylyp alnan önümine portlandsement klinkeri diýilýär.Ol aşakdaky klinker minerallardan durýar: 40-65%-li üç kalsili silikatdan 3CaO.SiO2(alit), 15-40%-li iki kalsili silikatdan 2CaO.SiO2 (belit), 2-15%-li üç kalsilialýuminatdan 3CaO.Al2O3, 10-20%-li dört kalsili alýumoferritden 4CaO.Al2O3, Fe2O3.

68

Klinker minerallarynyň her biri diňe şoňa mahsus bolan häsiýetleri bilentapawutlanýarlar. Portlandsement klinkeriniň mineral düzümine degişli maglumatlaraesaslanyp, öňünden portlandsementiň esasy häsiýetleri we dürli şertlerde gatamakaýratynlyklary barada düşünje alsa bolýar.

Tebigatda, bişirilenden soň talabalaýyk portlandsement klinkerini almak üçin,himiki düzümi ýaramly dag jynslary örän seýrek duşýar. Şonuň üçin çig mal garyndysynyiki, üç ýa-da birnäçe komponentlerden düzýärler. Garyndyda komponentleriň gatnaşygynybişirilensoň alnan portlandsement klinkerini aşakdaky himiki düzüme gabat geler ýalyedip saýlaýarlar: 63-68%-li, CaO; 4-8%-li, Al2O3; 19-24%-li, SiO2; 2-6%-li Fe2 O3.Adaty çig mal garyndysynyň 75-78%-i hek daşyndan we 25-22%-i toýundan durýar. Dagjynslarynyň esasy massasynyň portlandsement we onuň görnüşlerini taýýarlamagaýaramlylygyna gutarnykly baha bermek üçin onuň tejribe-önümçiligini ýerine ýetirýärler,ýagny öwrenilýän çig maldan sementiň eksperimental toplumyny çykarýarlar.

Sement çig malynyň himiki düzüminiň kadalaşdyrylmagy üçin ýaramly(kalsiniň-CaO, kremnezýomyň-SiO2, glinozýomyň-Al2O3; demriň – Fe2 O3 okisleriniň)hem-de ýaramsyz (magniniň okisi-MgO, kükürt kislotasynyň angidridi-SO3, aşgarmetallarynyň okisleri-K2O+Mg2O, titanyň ikiliokisi-TiO2 we fosfor angidridi-P2O5)komponentleriň ugurlary boýunça tejribe-önümçilik işini ýerine ýetirilýär. Çig mallaryňgaryndysynda komponentleriň gatnaşygy talabalaýyk himiki düzümli portlandsementklinkeriniň alynmagyny üpjün etmeli. Çig mal garyndysyny aýlanýan peçlerde pugtaözleşýänçä gyzdyrylyp alnan klinker üwelende, sementiň gatamak möhletini düzgünesalmak üçin, zylça (3-7%) we onuň käbir alamatlaryny gowulandyrmak maksady bilen,aktiw mineral goşundysyny garýarlar.

Getirilen beýan hem-de geçirilen ylmy-derňew, gözleg, barlag, analitiki işleriňnetijeleriniň maglumatlaryny seljermek, garalýan etraplaryň paleogen çökündilerindeportlandsementi öndürmek üçin, dürli mukdarda şihtanyň düzümine girýän dagjynslarynyň toplumlarynyň ýeterlik resurslarynyň bardygyny görkezýär. Olardan guruljakzawodyň gönüden-göni çig mal binýady bolup hyzmat edip biljekleri aşakdakylardanybaratdyr:

1. Palangi Hawali jülgesinde ýüze çykýan paleogeniň buhara gatlaklarynyňhek daşlary. Olar dykyz, gatlakly, çal reňkli, sarymtyl ak, gyzylymtyl öwüşginli mergelgatlaklary bilen çalyşýarlar. Durnukly gatlaklaryň galyňlygy 15-20 metre ýetýär. Ýüzeçykmalarda umumy galyňlygy 80-85 m. Gyzylymtyl hek daşlarynyň himiki düzümi (%):SiO2-0,63; Al2O3-0,68; Fe2O3-0,61; CaO-32,22; MgO-0,18; SO3-0,69; gyzdyrylandaýitýän ýitgi (G.Ý.Ý)-47,07 [ýeke nusgalyk, W.G.Salkow, W.W.Şumakow].

2. Palangi Hawali gerşiniň buhara gatlaklarynyň zylçalary. Amorf wekristallik zylçanyň 15-17 metrlik galyňlykdaky gatlagy uzaboýuna 3,5-4 km yzarlanýar.Gatlak öz düzüminde organiki gelip çykyşly hek daşlarynyň ýukajyk (0,5 metre çenli)gatlajyklaryny saklaýar.

Buhara gatlaklarynyň zylça ýatakçasyny we onuň aşagynda ýatan hek daşlarynybilelikde gazyp çykarmak ýatagy özleşdirmegiň ykdysady amatlylygyny aç-açanýokarlandyryp biler.

3. Morgunowskiý ýataklarynyň hek daşlary we mergeleri (şorsafet switasy,alaý gatlaklary, eosen). Hek daşlary (gorlary: gurluşyk daşlary üçin C2 derejesi

69

boýunça 1,5 mln.m. kub; A2-674 müň m.kub; B-65 müň.t; hek önümçiligi üçinB kategoriýa boýunça 380 müň t.). Mergeler, (gorlary: C1 kategoriýa boýunça3 988 müň.t). Hek daşlary 1936–1957-nji ýyllarda geologiki taýdan öwrenildi webarlanyldy. Himiki düzümleriniň we fiziko-mehaniki alamatlarynyň öwrenilmeginetijesinde olar gurluşyk daşlary hökmünde we hek önümçiliginde ulanmaklygahödürlendi [W.A.Wirowes, 1936; W.M.Winsewiç, 1957 ý]. Mergeller 1954-nji ýyldasement önümçiliginde ulanmak maksady bilen öwrenildi. Himiki düzümleri boýunça olargowşak dolomitleşen mergelleriň hataryna degişli edildi [G.W.Kurbatow, N.M.Galuşina].

Ýataklaryň gorlarynyň mukdarlarynyň azlygy, meýdanlarynyň çäkliligi, olarygiňeltmegiň mümkinçilikleriniň pesligi, önümçilige ýaramly hek daşlaryň, mergelleriňgatlaklarynyň ýukalygy, düzümleriniň, galyňlyklarynyň kesim we meýdan boýunçadurnuksyzlygy ýataklaryň uly senagat möçberinde ulanmaklygyny amatsyz edýändiginibelläp geçmegi hökmany hasap edýäris.

4. Serhedabat şäheriniň, Morgunowskiý şäherçesiniň etraplarynda giňdenýaýran ýokarky eoseniň guşgy switasynyň wulkanik gelip çykyşly dag jynslarynyňtoplumynyň (Kamen Monah, Şorsafet, Pograniçnoýe) ýüze çykmalary. Olaryňportlandsemente aktiw mineral goşundylary hökmünde ulanylyp boljakdygytejribe-barlag we tejribe-tilsimat barlaglaryň üsti bilen kesgitlenildi [M.I.Raýewskiý,Ýu.G.Žurawlýow, 1970–1972 ý.ý]. Öndüriljek sementiň düzümine aktiw mineralgoşundylarynyň garylmagy onuň hiliniň gowulanmagyna täsir eder.

5. Palangi Hawali we Sary Mangan gerişleriniň aşaky eoseniniň suzakgatlaklarynyň ortaky paçkasynyň kwars çäge daşlary (Morgunowskiý gorizonty,galyňlygy 88 m).

6. Guşgy we Kaşan derýalarynyň aralygynyň hemme ýerlerinde giňdenýaýran aşaky eoseniň suzak gatlaklarynyň toýun, dag jynsy resurslary çäksiz.

Suzak gatlaklarynyň birinji we ikinji paçkalarynyň toýunlarynyň hem-de kwarsçäge daşlarynyň bilelikde gazylyp çykarylmagy, ýatagy özleşdirmegiň ykdysadyamatlylygyny ýokarlandyryp biler.

Ýokarda getirilen maglumatlara esaslanyp:1. Mineral çig mal resurslaryň barlygyndan,2. Demir, gara ýollaryň ýakynlyklaryndan,3. Elektrik energiýasy, suw, tebigy gaz, işçi güýji bilen üpjünliginden,4. Ýakynda uly göwrümli Owganystan bazarynyň barlygyndan,5. Watanymyzda, şol sanda Mary welaýatynda, uly möçberlerde alnyp barylýan

raýat we senagat gurluşyklary bilen baglylykda, gurluşyk materiallaryna, esasan, sementebolan islegiň artýanlygyndan ugur alyp, sement zawodyny Tagtabazar şäherçesiniňýa-da Serhedabat şäheriniň töwereginde gurmaklygy teklip edýäris.

Zawodyň we onuň bilen baglanyşykly kärhanalaryň gurulmagy welaýatyň halkhojalygynyň hemme pudaklarynyň ösmegine oňaýly täsirini ýetirer hem-de Tagtabazarýa-da Serhedabat etraplaryny, Ruhabat etraby ýaly, watanymyzyň iň ösen agrar-senagatmerkezleriniň birine öwrer.

Türkmen politehnikiinstituty

Kabul edilen wagty2008-nji ýylyň17-nji apreli

70

EDEBIÝAT

1. Ю.Б.Айзенберг. Минерально-сырьевая база местных строительных материаловТуркменской ССР., том первый. Издательство АН ТССР Ашхабад 1961.

2. Александров В.В. К геологической истории предгория Паропамиза (Карабиля) иЮго-Восточных Каракумов. Изв. ТГО, т. 66, вып. 3, 1946.

3. Вялов О.С. О палеогене Бадхыза (Туркмения). Докл. АН СССР, новая серия, т. 52, 7,19461.

4. Вялов О.С. Типы разрезов палеогена Туркмении. Докл. АН СССР, новая серия, т.LVI, 4, 1947.

5. Германюк М.М., Давыдов А.Н. и др. Геологическое строение и перспективыгазонефтеносности южной группы структур Юго-Восточной Туркмении.Тр.ВНИГНИ, вып. 35, 1961.

6. Огнев В.Н. Геологический очерк Бадхыз. ТР. ВГРО, вып. 226, 1932.7. Солун В.И., Травина Т.Ф. и др. Палеогеновые отложения Бадхыза. “Проблема

Нефтегазоносности Средней Азии”, вып. 9, Тр. ВСЕГЕИ, новая серия, т. 52, М.,Гостоптехиздат, 1961.

Ч.Балгулев

МИНЕРАЛЬНО-СЫРЬЕВАЯ БАЗА ЦЕМЕНТНОЙ ПРОМЫШЛЕННОСТИ ВПРЕДЕЛАХ МАРЫЙСКОГО ВЕЛАЯТА

Минерально -сырьевая база Марыйского велаята состоит всего из 10месторождений строительного минерального сырья: кирпичное (глинистое) сырьё – 6;песчано-гравийная смесь – 3; песок строительный – 1. В пределах крупного велаята,перспективного для дальнейшего развития сельского хозяйства, газовой, нефтяной,химической, легкой и пищевой промышленности, а также энергетики, водногохозяйства, промышленного и гражданского строительства практически отсутствуетпроизводство строительных материалов. Это обстоятельство негативно влияет натемпы развития всего народного хозяйство велаята. Только в южной части территориивелаята (Горный Бадхыз, район сухого озера Еройландуз, междуречье р. Кушка иКашан) в связи с обнаженностью коренных пород палеогенового и меловоговозрастов, имеется реальная возможность для строительства цементного завода.Исходя из обеспеченности ресурсами минерального сырья, наличия железной ишоссейной дорог, электрической энергии, газопровода, свободной рабочей силы, атакже емкого внешнего рынка (Афганистан), огромного объема гражданского ипромышленного строительства в пределах велаята, возрастанием потребностей встроительных материалах, главным образом, в цементе, считаем целесообразнымзавод строить в районе г. Серхетабада или пос. Тагтабазар.

Сырьевой базой для данного завода могут служить: 1. Известняки бухарскихслоев палеогена, обнажающиеся в ущелье Паланги Хавали. 2. Известняки и мергелиМоргуновских месторождений (шорсафетская свита, алайские слои, эоцен). 3. Гипсыбухарских слоев хр. Паланги Хавали. 4. Глинистые породы сузакских слоев нижнегоэоцена, широко развитых на всей территории междуречья р. Кушка и Кашан.5. Кварцевые песчаники средней пачки сузакских слоев нижнего эоцена(Моргуновский горизонт, мощ. 88 м) хр. Паланги Хавали и Сари – Манган.

71

6. Комплекс вулканогенных пород (в качестве активных минеральных добавок)Кушкинской свиты верхнего эоцена, широко развитых в районе г. Серхедабад, пос.Моргуновский (проявления Камень Монах, Шорсафетское, Пограничное).

Строительство цементного завода (с комплексом добывающего, транспортногои др. предприятий) окажет благотворное влияние на развитие всех отраслейнародного хозяйства Марыйского велаята. Завод не только обеспечит внутренниепотребности велаята, но и создаст перспективы для экспорта цемента.

Ch.Balgulyyev

MINERAL AND RAW MATERIALS BASE OF CEMENT INDUSTRYWITHIN MARY REGION OF TURKMENISTAN

Mineral and raw materials base of cement industry within Mary Region consists only of10 deposits of mineral raw materials: brick (clay) raw material – 6, sand-gravel mixture – 3,mortar sand – 1. Mary Region is a perspective for the further development of agriculture, gas,petroleum, chemical, light and food industries, as well as power and water industries, industrialand civil construction. Thus, within the limits of this large region practically there is no mineral andraw materials base and production of building materials. Such situation negatively influences onthe rates of development of the national economy of the region in general. Only in the southernpart of the territory of the region (mountainous Badkhyz, area of Eroylanduz dry lake, countrybetween two rivers – Kushka and Kashan) due to the exposition of bedrocks of Palaeogene andCretaceous periods there is a real opportunity for construction of cement factory.

Proceeding from reserves of resources of mineral raw material, availability of railway andhighway roads, electrical energy, gas pipeline, seasonal labour, as well as capacious externalmarket (Afghanistan), huge volume of civil and industrial construction within the limits of the regionand related increase of needs in building materials, mainly, in cement, we consider it expedientto set up the factory in the area of Serkhetabad Town or Tagtabazar Village.

As raw materials base for the above factory we can take 1. limestones of BukharaPalaeogene layers, exposed in Palangi Khavali Gorge, 2. limestones and marls of MorgunovskyDeposits (Shorsafet bed series, Alai Layers, Eocene), 3. plaster-stones of Bukhara layers ofPalangi Khavali mountain ridge, 4. clay material of Suzak layers of Lower Eocene, widelydeveloped on the whole territory of the country between two rivers – Kushka and Kashan,5. quartzy sandstones of average pack of Suzak layers of Lower Eocene (Morgunovsky horizon,capacity of 88 m.), mountain ridges of Palangi Khavali and Sari-Mangan, 6. a complex ofvolcanogenic materials (as the active mineral additives) of Kushka bed series of Upper Eocene,widely developed in the area of Serkhetabad Town, Morgunovsky Village (display KamenMonakha, Shorsafetskoye, Pogranichnoye).

The construction of cement factory (with a complex of extractive /production, transportand other utilities) will result in beneficial development of all branches of the national economyof Mary Region. The factory will not only meet all internal requirements of the region, but as wellwill create prospects for the export of the cement.

72

O.Nurgeldiэew, M.Зьriэew

DISKIŇ LOGIKI GURLUŞY HEM-DE KOMPÝUTERDÄKIMAGLUMATLARY GIZLEMEK

Maglumatlaryň goragy hemişe islendik ugurda möhüm meseleleriň biri bolupdurýar. Başga birine elýeterli bolmakdan ýa-da gerekli hem gizlin maglumaty nätanyşşahsdan goramak pikiri örän gadymy döwürden bäri dowam edip gelýär. Adamyň,jemgyýetiň ösüşi bilen, hususy eýeçiligiň, döwlet gurluşynyň, häkimiýet üçin göreşiň,adamyň iş geriminiň ölçegleriniň giňelmegi bilen maglumatyň gymmatlylygy artýar.Özem eýesine maddy, ylmy, syýasy, harby we ş.m. utuşy getirip biljek maglumat hasgymmatly bolup biler. Şol sebäpli adam gadymy döwürlerden bäri, maglumaty goramagyňüstünde işläp gelipdir. Her döwürde maglumatlary goramaklyk belli bir usul arkaly amalaaşyrylypdyr. Olaryň birnäçesi biziň döwrümize gelip ýetipdir.

Maglumaty, ýönekeý göterijileriň bolan döwründe, gurama usullar arkaly goramakamala aşyrylýardy. Syryň rugsatsyz aýdyňlaşdyrylandygy üçin, elýeterligiňçäklendirilmelidiginiň esasynda belli bir jezanyň berilmegini göz öňünde tutýardylar.Wagtyň geçmegi bilen, maglumatyň goralyşy kem-kemden kämilleşýär.

Gerodotyň aýtmagyna görä, eýýäm biziň eýýamymyzdan öňki V asyrdamaglumatyň kodirleme arkaly gizlenişi ulanylýardy. Kodlar gadymy eýýamlardakriptogramma görnüşinde emele gelipdir (grek dili boýunça – syr ýazgy). Spartanlylarýörite mehaniki enjama eýediler. Şol enjam arkaly wajyp maglumatlary syryňbitewiligini üpjün edip ýöriteleýin ýazyp bolýardy. Hususy gizlin sözlük Ýuliý Sezardahem bardy. Orta asyrlarda (Galkynyş eýýamlarynda) gizlin şifrleriň üstünde beýik şahslarhem işläpdir, olaryň içinde belli filosof Frensis Bekon, güýçli matematikler – FransuaWiýet, Jerolamo Kardano, Jon Wallis dagylar hem bar.

EHM-leriň, ondan soň bolsa kompýuterleriň döremegi adamyň durmuşynadüýpgöter täsirini ýetirdi. Maglumatyň saklanylmagy, göterilmegi, iberilmegi,kodirlenmegi, okalmagy üýtgedi. Maglumatyň alyş-çalşygy tizlendi, maglumatygoramagyň mümkinçilikleri hem artdy. Emma şunuň bilen bilelikde amatsyz ýagdaýlaryňýüze çykýandygyny ýatdan çykarmalyň. Tehnika näçe ösdügiçe, şonça hem onuňhowplulygy artýar. Ol howplulyk nämelerde görkezilip bilner. Kompýuter – bu birtehnika, ol öz-özüne jogap berip bilmeýär. Onuň saklaýan maglumaty – örän wajyp bolupbiler. Ýöne maglumat düşmesiz däl ellere düşen mahaly amatsyz ýagdaýlary döredip biler.

Geň ýeri, ýokary hilli, gowy işleýän ulgam maglumatyň has üstünlikliogurlanmagyna ýardam edip bilýär. Bu bidüzgünçiliklere dürli ýagdaýlar sebäp bolupbilýär, Köplenç, goraýyş usulyň ýetmezçiligi ýaramaz ýagdaýlara alyp barýar. Kodirlemewe şifrleme, şahsy gizlin belgi ýa-da söz goýmak (пароль) ulgamy, maglumat bilenişlemek boýunça çäklendirmeler – bularyň hemmesi häzirki wagtda giňden ulanylýar we



73

olaryň netijeliligi belli bir derejede olaryň döredijileriniň ussatlyklaryna bagly bolupdurýar.

Geliň, indi maglumaty goramagyň başga usulyna göz ýetireliň. Ýok zady (şolsanda maglumaty) ogurlap bolmaýar. Görünmeýän maglumat belli bir derejede ýok ýalybolýar. Bilşiňiz ýaly, biz maglumaty gizlemeklik barada gürrüň ederis.

Ilkibaşda maglumatyň saklanylýan, ýazylýan, okalýan düzgüni barada aýdypgeçmeli.

Kompýuter maglumaty – kompýuteriň huşunyň böleginde saklanylýar, ol faýlýa-da bukja görnüşinde bolup biler. Kompýuter huşy barada aýdanymyzda bolsa, şunybellemek gerek – faýllar kompýuteriň gaty diskinde ýa-da daşky maglumatýygnaýjylarynda (kompakt disklerde, flash huşda, çeýe magnit disklerde we beýl.)ýerleşdirilip bilner.

Islendik maglumat ýygnaýjylarynda faýllaryň ýerleşmeginiň belli bir düzgüni bar.Şol düzgüni biz iň ýönekeý mysalda, çeýe magnit diskiň, ýagny 3,5 dýuýmly disketanyňiçinde faýllaryň ýerleşmeginde göz ýetireliň. Ilki bilen, belläp geçmeli zat, hemme çeýemagnit disketalarynda faýllary ýerleşdirmekligiň FAT tablisasy ulanylýar.

Disketanyň üsti ýörite magnit gatlagy bilen örtülýär, ol maglumatlaryňsaklanylmagyny amala aşyrýar. Maglumat diskiň iki tarapyndan ýoljagazlar boýunçaýazylýar, şol ýoljagazlar tegelek görnüşde bolýar. Her ýoljagaz bölümlerden durýar. Herbölüme (sektora) bolsa baýtlaryň belli bir mukdary berlen. Ol 512 baýta deň. Bilşimizýaly, bir baýt bu maglumatyň birligidir, ol bir nyşany (harpy, sany, beýleki dolandyryşbelgileri) kesgitleýär.

Ýoljagazlaryň, bölümleriň sanyny we bölümiň baýtdaky ölçegini bilip, çeýe diskiňgöwrümini hasaplamak mümkin. Diskiň bölümleriniň sany umumy görnüşde

Bölüm_sany=T.N.Mformula bilen hasaplanylyp bilner. Bu ýerde T-diskiň taraplarynyň sany; N-ýodajyklaryňsany, M-her bir ýodajykdaky bölümleriň sany. Ýeri gelende, aýdyp geçsek, magnitdiskleriň ýodajyklary MS-DOS, WINDOWS operasion ulgamlarynda işlänlerinde,radiuslarynyň dürlüligine garamazdan, birmeňzeş bölümleri özlerinde saklaýarlar.Netijede, diskde saklanylyp bilinjek maglumatlaryň mukdary

V=Bölüm_sany.512bu ýerde V – diskiň göwrümi. Biziň seredýän 3,5 dýuýmlyk diskedimiz üçin T=2,N=80, M=18.

V=2.80.18.512=1 474 560 baýt = 1,44 Mbaýt (1 Mbaýt=1024 Kbaýt,1 Kbaýt=1024 baýt).

Diýmek, bir disketada 2880 bölüm ýerleşýär. Bir sorag ýüze çykýar. Şolbölümleriň hemmesinde faýllar ýerleşýärmikä? Muňa jogap bermek üçin şularybellemek gerek:

Diskdäki huşuň faýllar üçin paýlanmagynyň düzgünleri bar. Olaryň biri FAT (FileAllocation Table) – faýllaryň tertipleniş tablisasy. Şol tablisa boýunça disketanyň:

0-njy bölümi – ýükleniş bölüm (boot sector),1-18-nji bölümler – dolandyryjy bölümler (FAT),19-32-nji bölümler – bu diskdäki faýllaryň we bukjalaryň atlarynyň ýerleşýän

bölümleri (diskiň mazmuny),

74

33-2879-njy bölümler – maglumatyň (faýllaryň düzüminiň) ýerleşmegi üçinniýetlenen bölümler.

Jemi 2880 bölüm bar.Diýmek, faýlyň ady bilen onuň saklaýan maglumaty aýry bölümlerde ýerleşýär.

Geliň, indi bir zada göz ýetireliň – eger disketadaky faýlyň adyny degişli bölümdenaýryp, ony wagtlaýyn disketanyň başga bölümlerine ((секторларына) meselem, soňkyboş bölümlere) ýerleşdirsek, şol faýl disketanyň faýllarynyň hatarynda görnermikä?Ýok, görünmez. Disketanyň huşunyň boş ýeriniň ölçegi hem şol faýlyň maglumatynyhasaba alman görkezer. Faýl ýok edilen ýaly bolar. Emma disketanyň düzüminde onuňmaglumaty saklanyp durandyr. Eger faýlyň ady ýene öňki ýerine getirilip ýerleşdirilse,onda şol faýl disketanyň düzüminde gaýtadan görner.

Ýokardaky aýdylanlary göz öňünde tutup, esasy maglumatyň (mümkin bolan,ogryny gyzyklandyryp biljek maglumatyň) 33-2879-njy bölümlerde ýerleşdirilýändiginegöz ýetirmek kyn däl. Şol maglumata degmän, disketanyň ilkinji 33 bölümini (0-32-njibölümleri) göçürip, soňra ýok edip, disketada, adatça, boş bolýan soňky 33-nji bölüme(2847-2789-nji bölümlere) ýazyp goýulsa, disketanyň içindäki faýllar we bukjalargörünmez. Disketanyň boş meýdany hem onuň doly ölçegine deň bolar – disketa edilformatirlenip, doly boş ýaly bolar.

Emma onuň içindäki maglumatlar, hakykatdan hem bar bolsa we disketanyň soňunaýazylan baýtlar gaýtadan öz 0-32-nji bölümlerine ýazylsa, disketanyň faýl düzümi öňkiýagdaýa geler hem-de maglumatlaryň bitewidigine, ýok edilmändigine göz ýetirmek bolar.

Ýokardaky görkezilen amallary ýerine ýetirmek üçin, programmirleme dilindeprogrammany ýazmak mümkin. Amallar maşyn diliniň pes derejesinde ýerineýetirilýändigi üçin, programmany Assembler dilinde ýazmaklyk amatly bolýar.

Programma disketadaky tutuş maglumaty (faýllary we bukjalary) gizleýär.Maglumat gizlenenden soň, programma ýene bir gezek goýberilen ýagdaýynda şolgizlenen maglumatlar gaýtadan görkezilýär. Maglumatyň gizlenendigini ýa-dagörkezilýändigini kesgitlemek üçin, faýllaryň we bukjalaryň atlaryny saklaýan 19-njybölümiň ilkinji baýty barlanylýar, eger ol nola deň bolsa, diýmek, ilkinji 33 bölümgöçürilip boşadylypdyr. Olary disketanyň soňundan öňki ýerine göçürmek gerek bolýar,eger nola deň bolmasa, onda gizleme amalyny ýerine ýetirmeli bolýar.

Programmanyň ulanylyşy örän ýönekeý. Maglumat gizlenilmeli disketa degişlidiskowoda goýulýar we programma goýberilýär. Netijede, disketanyň içi boş ýagdaýdagörkezilýär we özge adam özi üçin disketanyň içinden hiç hili peýdaly maglumatytapmaýar. Maglumaty ýene görmek üçin, şol disketa diskowoda duran mahaly, ýene şolprogramma goýberilýär.

Aşakda şol programmanyň doly ýazgysy getirilýär.

;*********************************************************************; DISKHIDE.ASM ;; A-diskdäki ilkinji 0-32 bölümleri in soňky 2847-2879 bölümlere ;; ýazýar we başdaky 1-32 bölümleri o-a getirýär hem-de diskiň ;; label-ni bozýar(Label 0-bölümiň 2bh baýtyndan başlap 11 ;; baýt tutýar). ;; Eger-de 19-njy bölümiň ilkinji baýty 00 bolsa, onda 2847-2879 ;; bölümleri 0-32 bölümlere ýazýar. 14.05.2008(3) ;;*********************************************************************

75

CODESG SEGMENTASSUME CS:CODESGORG 100HSTART: JMP MAIN;---------------------------------------;insert db 33 dup(512 dup(‘?’))habar db ‘---------------------’,10,13

db ‘TPI, KTU kafedrasy’,10,13db ‘Orazberdi Nurgeldiэew’,10,13db ‘Maksat Зьriэew’,10,13db ‘20.12.2003',10,13db ‘Version 1.0’,10,13db ‘--------------------------’db ‘$’

;---------------------------------------;.386 ;MAIN PROC NEAR

mov ah,09lea dx,habarint 21h

mov al,00 ; Diskowodyň nomeri(00-A, 01-B, 02-C)lea bx,insert ; Okalan bцlьmleri saklamak ьзin bufermov cx,01 ; Okalmaly bölümleriň sanymov dx,19 ; Başlangyç bölümiň sanyint 25h ; Logiki bölümi okamak

cmp insert[0],00je ikinji

mov al,00lea bx,insertmov cx,33mov dx,00int 25h

mov al,00lea bx,insertmov cx,33mov dx,2847int 26h ; Logiki bölümi эazmak

mov cx,33*512mov si,00

76

m1:mov insert[si],00inc siloop m1



mov insert[2bh+0],4ehmov insert[2bh+1],4fhmov insert[2bh+2],20hmov insert[2bh+3],4ehmov insert[2bh+4],41hmov insert[2bh+5],4dhmov insert[2bh+6],45hmov insert[2bh+7],20hmov insert[2bh+8],20hmov insert[2bh+9],20hmov insert[2bh+10],20h

mov al,00lea bx,insertmov cx,01mov dx,00int 26hjmp tamamlandy

ikinji:mov al,00lea bx,insertmov cx,33mov dx,2847int 25h

mov al,00lea bx,insertmov cx,33

77

mov dx,00int 26h ; Logiki bцlьmi эazmak

tamamlandy:MOV AH,4CHINT 21H

MAIN ENDP;---------------------;;---------------------;CODESG ENDS

END START

Bu programma 3,5 dýuýmlyk magnit diskleri üçin taýýarlanyldy. Buprogrammadaky ululyklaryň bahalaryny üýtgetmek bilen, ony islendik diskler üçin hemulanmak bolar.

О.Нургельдиев, М.Чуриев

ЛОГИЧЕСКОЕ СТРОЕНИЕ ДИСКА И СКРЫТИЕ ИНФОРМАЦИИ

Защита информации всегда была приоритетной задачей для любой изобластей человеческой деятельности. В разное время существовали различныеспособы и методы для ее осуществления. Некоторые из них дошли и до нашихвремен.

Данная статья предлагает Вам для рассмотрения нестандартный способ защитыинформации. Этот способ можно было бы и не определять в качестве зашитыинформации, однако результаты, которые он может дать, позволяют с полнойсерьезностью отнести его к данной категории.

Скрытие компьютерной информации основана на этом способе. В настоящеевремя к компьютерной информации можно отнести файлы, папки, программы ит.д. И ведь действительно , сложно “украсть” то , что не видно , и тем болееприменить.

В статье описывается программа, с помощью которой можно скрыть папки ифайлы на 3,5 дюймовой дискете. Для начала описывается строение дискеты в частисодержания информации. Более подробно описывется порядок размещенияинформации (файлов и папок) на этом носителе информации, в частности FAT –таблица размещения файлов. Дело в том, что имена файлов и их содержимоераспологаются в разных секторах. Удаление оглавления диска (но не содержимогофайлов), приводит к тому, что операционная система (будь это DOS или Windows)показывает что носитель пуст, на самом деле удалено лишь оглавление, основнаяинформация файлов не удалена с диска.

Данная программа может быть полезна для тех, кто не хочет применятьгромоздкие (а порой и неэффективные) стандартные системы защиты, потому что она

Türkmen politehnikiinstituty

Kabul edilen wagty2008-nji ýylyň6-njy uýuny

78

очень проста в применении и достаточно эффективна. Сама же статья можетзаинтересовать опытных пользователей, так-как слегка модернизировав кодпрограммы (который тоже приведен в статье) в части порядка секторов, можносоздать программы скрытия файлов и папок не только на 3,5 дюймовой дискете, нои на других носителях информации.

Считаем, что опубликование данной статьи, даст хороший толчок в освещениикомпьютерных технологий в средствах массовой информации, особенно в частипрограммирования, ибо эта самая сложная, но и самая увлекательная частькомпьютерных технологий.

O.Nurgeldiyev, M.Churiyev

THE LOGICAL CONSTRUCTION OF DISK AND THE CONCEALING OFINFORMATION

The concealing of information has always been a priority task for any sphere of humanbeing’s activity. Different ways and methods of its implementation existed in different times. Someof them have reached our days.

The present article offers to Your attention a non-standard way of concealing information.We may not define it as protection of information, but the results, which it may give, allow usto refer it to that category.

The concealing of computer information is based on this method. At present timewe can refer files, folders, programs and so on to computer information. And this is truebecause it is difficult “to steal” something, which we cannot see, and moreover, which wecannot use.

The article tells us about a program, with the help of which we may conceal files andfolders on 3,5 floppy disk. First, the author describes us the construction of a disk, namely, inthe content of the information. The way of distributing the information is described in more details,particularly FAT – the table of distributing the files. The thing is that the name of the files and theircontent are in different sectors. Deleting the name of the content on a disk (but not the filesthemselves) leads to the fact that the operational system (let it be DOS or Windows) shows thatthe carrier is empty, but in fact only the name is deleted, and not the main information, which ison the disk.

The given program may be useful for those, who would not like to apply big (andsometimes not effective) standard systems of protection, because it is very simple in usage andit is effective. The article itself may be of interest for the experienced users, because it is enoughto slightly modernize the code of the program (which is also given in the article), the sector’sorder, and it is possible to create programs of concealing files and folders not only on 3,5 floppydisk, but on the other carriers of information as well.

We consider that the publishing of the article will give a good impetus in covering computertechnologies, for it is the most difficult, but, at the same time, the most captivating part ofcomputer technologies.

79

E.Annaberdiýew, G.Babaýew

BURÇLARYŇ BISSEKTRISASYNYŇ PROÝEKSIÝALARYNYŇÖZGERTMELERDE ÜÝTGEÝIŞLERI

Her günüň dowamynda Günden gelýän şöhleleriň ugurlarynyň yzygiderli üýtgäpdurýandygy sebäpli, ol şöhleleri döwülme kanunyna laýyklykda yzyna gaýtarýangeliostatlaryň hem ýagdaýlarynyň üýtgeýändigi düşnüklidir.

Geliostatlaryň hereketlerine, esasan hem, azimut tizlikleriniň üýtgeýişlerine,olary dolandyrmaklyga bagyşlanyp ýazylan işler az däl [2]. Oňa garamazdan, Günşöhlelerini bir ugra gönükdirmäge ýardam berýän geliostatlar toplumynyň sazlaşyklyişlemeklerini sadalaşdyrmak meselesiniň möhümdigi hemmelere aýdyňdyr. Olmeseleleriň biri hem geliostatlaryň tekizliklerine perpendikulýar bolup geçýännormallaryň Günden geliostatlara düşýän we döwlüp fokusa gaýdyp barýan şöhleleriňemele getirýän burçlarynyň bissektrisasy bilen gabat gelmekleridir. Şeýle şertleri ýerineýetirýän geliostatlara dogry ýerleşen geliostatlar diýilýär. Bu meseläni gönüburçlyproýektirleme usuly bilen ýerine ýetirmeklik köp halatlarda amatly bolýar. Şolsebäpli-de, bu makalada burçuň proýeksiýalarynyň üýtgeýişlerine seredilýär. Berlenburçuň bissektrisasynyň proýeksiýalarynyň burçuň proýeksiýalarynyň bissektrisasybolýandygynyň diňe iki ýagdaýda mümkindigine düşünmek kyn däldir.

Goý, bize deňýanly SPC üçburçlugy berlen bolsun. CPBSPBPCSP ∠=∠= ,

bolanda, (PB) göni çyzyk SPC burçuň bissektrisasydyr. CPBSPB ∆=∆ bolar (1-njisurat). Eger:

γβ === 111 ,,,,, TSCTPCaTPSbilen bellenilse, onda:

γβ cos,cos;cos 111111 SCCSPCCPaPSSP =⋅=⋅=

bolýandygy bellidir. Bu deňliklerden PSC üçburçlugyň taraplarynyň 1T tekizligineparallel bolan эagdaэlarynda (parallel we bir tarapa ugrukdyrylan burçlar bolanlary üçin)ýa-da iň bolmanda β=a bolanda, 1111 SPCP = bolэandygy эokarky deňliklerden

görünýär. 11BP kesimi 111 BPS we 111 BCP ьзburзluklaryň umumy tarapydyr. Şol birkesimi ikä bölýän nokadyň kesimiň proэeksiэalaryny hem ikä bölýändigiproýeksiýalaryň häsiýetlerinden bellidir, эagny .1111 CBBS = Şeýlelikde, üç taraplary

deň bolan üçburçluklar deňdirler, ýagny 111111 BCPBPS ∆=∆ bolarlar. [P1B1] göni çyzygyS1P1C1 üçburçlugyň bissektrisasy bolar.



80

Bu makalada bir tarapy umumy, эagny iki depesi gabat gelэдn, ьзьnji depeleribolsa umumy tarap bilen gabat gelmeэдn iki sany tekizlikde ýerleşen üçburçluklardaolaryň umumy depeleriniň birinden (C nokatdan) geçirilen bissektrisalarynyň tapylyşynaseredeliň.

2-nji suratda proэeksion зyzgyda umumy tarapy PC bolan iki sany

SPCPCS we üçburçluk berlendir. Olaryň umumy bolan C nokadyndan ol burçuňbissektrisalaryny geçirmek gerek bolsun. Onuň üçin üçburçluklaryň hakyky ululyklarynykesgitlemek gerek bolýar. Şeýle meseläni işlemeklik üçin çyzuw geometriýasynyňusullaryndan peэdalanэarys [1].

Proýeksiýalaryň tekizliklerinde çalşyrma usulyny ulanyp, ilki bilen, PCSüçburçlugynyň hakyky ululygyny kesgitleýäris. Birinji çalşyrmada 21TT ulgamdan

(sistemadan) )(we( 32332 PCTTTTT ⊥ ulgama, ikinji çalşyrmada 32TT ulgamdan

))(we(/ 43443 PCTTTTT ⊥⊥ ulgama, iň soňunda bolsa, )we(/ 54554 PCSTTTTT ∆⊥

ulgama geçilýär. Iň soňky 54 /TT ulgamda aýlama usulyny ornaşdyryp, öňki usul bilen

SPC üçburçlugyň hem hakyky ululygyny kesgitleýäris. Üçburçluklaryň hakyky

ululyklarynda umumy bolan C nokatdan degişlilikde )(we)( BCCB bissektrisalaryny

geзirэдris. Soňra iň soňky alnan BB we nokatlarymyzdan öňki yzygiderli ýerineýetirilen gurluşyň tersine bolan yzygiderli gurluşlary ýerine ýetirip, nokatlaryň

proýeksiýalaryny degişlilikde ( ) ( )SPPS we gцni зyzyklarynda taparys. C umumy

nokatdan we B hem-de B nokatlardan SPCPCS we burçlaryň )(we)( BCCBbissektrisalaryny geзirэдris. Şeýle meseläni başga usullaryň kцmegi bilen hem işlemekmümkindir.

1-nji surat. SPC üçburçlugyň gönüburçly proýeksiýasy

P

SB

CP1

B1

S1

C1

T1

α

βγ

81

Proэeksion çyzgylary ulanmaklyk örän amatlydyr. Çünki şeýle çyzgylardaislendik nokadyň koordinatalary gцs-gцni kesgitlenýär. Galyberse-de, nokatlaryň, göniçyzyklaryň, burçlaryň özara ýerleşişleri aýdyň görünýär. Başgaça aýdylanda, proýeksionçyzgylar metriki (цlзemek) meselelerinde özleriniň amatlylygy bilen tapawutlanýarlar.Bu meseläni işlemegiň dowamynda iki üçburçlugyň arasyndaky emele gelэдn iki granlyburçuň çyzyk burçy hem kesgitlenýär.

Berlen iki sany tekizligiň emele getirýän iki granly burçunyň çyzyk burçunykesgitlemek üçin, olaryň kesişme çyzygyna perpendikulýar tekizligi geçirmelidigi, soňrabolsa ol tekizligiň berlen tekizlikler bilen kesişme çyzyklaryny kesgitlemelidigi we şolemele gelen çyzyklaryň arasyndaky burçuň çyzyk burç bolýandygy geometriýadanbellidir. Çyzgyda çyzyk burçuny kesgitlemek üçin, tekizlikleriň umumy tarapy bolan(PC) gцni зyzygyny onuň täze proýeksiýasy nokat bolar эaly özgertmelidir. Şeýleözgertmeklik 43 /TT ulgamynda emele gelendir. 4T tekizlikde (PC) göni çyzygyň

proýeksiýasy şol bir 44 CP = nokat bolar. Зyzyk burзy gelejekde meselдni зцzmдgeэardam berэдn burзdur.

Netije

Şeýle gurluş Gün energiýasyndan peýdalanmak üçin ulanylýan her bir geliostatyňhereketini sazlaşdyrmakda birnäçe gezek ulanylýar. Çyzgydan görnüşi ýaly, köplenç,biri-birine parallel we perpendikulýar bolan зyzyklar geзirilendir. Bu bolsa çyzgyny we

P3

C3

T 3

T 4

T3

T2

P2

T2

B1

S1

C2

S2

S3

B3

B2 S4

B4

C5

P 4=C4 T 4T 5

P5B5

S5

C1

P1

B1

B2S2

S3

B3

S5

B4

S4

S1

B5

T1

2-nji surat. Burçlaryň proýeksiýalarynda bissektrisanyň proýeksiýasynyň geçirilişi

82

islendik hasaplamalary ýerine ýetirmegiň algoritmlerini düzmek üçin örän amatlydyr.Şol düzülen algoritmleriň esasynda эazylan programmalary kesgitlemeklik hдzirki zamankompэuterleri ьзin kynзylyksyz meseledir.

EDEBIЭAT

1. Annaberdiэew E. Inћenerçilik çyzgy. Aşgabat. Türkmen döwlet neşirýat gullugy. 2002.2. Аннабердиев Э., Баум И.В. Геометрические модели для алгоритмов САПР

оптических систем СЭС. Ашхабад. “Ылым”, 1988.

Э.Аннабердиев, Г.Бабаев

ИЗМЕНЕНИЕ ПРОЕКЦИИ БИССЕКТРИСЫ УГЛА ПРИПРЕОБРАЗОВАНИИ

В статье рассматривается проведение биссектрисы угла по заданной проекцииугла. Подчеркиваются конкретные случаи, когда проекции биссектрисы углапроектируются в биссектрису проекции угла. Сравнивая углы наклонов сторонтреугольника к плоскости проекции подробно обосновывается то , что кромеуказанных в статье случаев такое положение нарушается. Дается способ проведениябиссектрисы угла по заданной проекции угла. Для этого используются способыпроеобразования проекционного чертежа начертательной геометрии.

Применяются способы замены плоскостей проекции и вращения вокруг осей.С помощью способа перемены плоскостей проекции находится натуральная величина

SPC∆ (сначала из системы 21 /TT совершается переход в систему )(/ 23323TTTT ⊥ и

,))(3 PCT затем из системы 32TT в систему )(/ 3443 TTTT ⊥ и ))(4 PCT ⊥ . В этой

системе координат PCS∆ становится проецирующей плоскостью. Затем системаа

43 /TT заменяется системой )(/ 4554 TTTT ⊥ и 5TPCS∆ . На плоскость проекции 5T

плоскость PCS∆ проектируется в натуральную величину. В натуральной величине

PCS∆ проводится биссектриса угла PCS . Находится точка пересечения биссектрисы

со стороной PS и находится проекция биссектрисы на плоскостях проекции 1T и 2T .

Используя вращение вокруг оси перпендикулярной к плоскости проекции 4T

находится натуральная величина 1PCS∆ на плоскости 5T . Тем же способом находитсяся

биссектриса и 1PCS∆ .Указывается важность решения рассмотренной задачи на практике, в частности

Türkmen döwlet ulag wearagatnaşyk instituty


5-nji marty

83

подобные задачи многократно встречаются при использовании, солнечной энергии спомощью гелиостатов собирающих, солнечные лучи в приемник.

E.Annaberdiyev, G.Babayev

CONSTRUCTION OF THE PROJECTION OF BISECTORANGLE AT REFORMING

In clause it is considered carrying out a bisector on the set projection of a corner. It isemphasized special cases when projections of a bisector is projected in a bisector of a projectionof a corner. Comparing corners of inclinations of the sides of a triangle to a plane of a projectionit is proved in details that except for the specified cases in clause such positions are broken. Inthis connection it is shown the way carrying out of a bisector on the set projection of a corner.For this purpose it is used ways transformation of the projective drawing of descriptive geometry.

It is applied ways of replacement of planes of a projection and rotation around of axes.By means of a way of change of planes of a projection there is a full size of SPC∆ For this

purpose all over again from system 21 / TT it is passed in system )(/ 23323TTTT ⊥ and

))(3 PCT , then from system 32 /TT in system )(/ 3443 TTTT ⊥ and ))(4 PCT ⊥ . In this system

of coordinates PCS∆ becomes projecting a plane. And in the end the system 43 /TT is replaced

with system )(/ 4554 TTTT ⊥ and 5TPCS∆ . On a plane of a projection 5T the plane PCS∆

is projected in full-scale. In full size of PCS∆ it is spent. The bisector of a corner of PCS .

There is a point of crossing of a bisector from the side of PS and having lead constructionopposite to executed there is projections of a bisector on planes of a projecon 1T and 2T .

Using rotation around of an axis of a perpendicular projection to a plane 4T there is a

full size 1PCS∆ on a plane 5T . Having lead the same construction there is a bisector and.

1PCS∆ .Underlined the importance of the decision of the considered problem since similar problem,

partly in practice repeatedly met at use of the Solar energy by means of heliostation collectingSolar beams in the receiver.

84



G.Orazow

LAZER ŞÖHLELERINIŇ 620.40,6 ONbBaSr KRISTALLARYNDASIŇDIRILMESI

Lazerler kogerent ýagtylyk çeşmeleri hökmünde häzirki zaman ylmynyň dürlipudaklarynda derňew serişdeleri hökmünde üstünlikli peýdalanylýar [3]. Fotorefraktiwkristallar diýlip atlandyrylýan [4] käbir gaty jisimler bilen lazer şöhlelenmesiniň özaratäsirini derňemeklik ol gurşawlaryň dürli fiziki häsiýetlerini has çuň öwrenmeklige wealnan ylmy netijeleri optiki aragatnaşyk ulgamlarynda hem-de iň ösen kompýuter –maglumat enjamlarynda ornaşdyrmaga mümkinçilik berýär [5].

Hödürlenýän işde Argon – ion lazeriniň 0, 488mkmλ = tolkun uzynlykly üznüksizşöhlelenmesiniň ylmy edebiýatda SBN diýlip atlandyrylýan 0,6 0.4 2 6Sr Ba Nb O kristalybilen özara täsiri tejribede derňeldi. Lazeriň kogerent ýagtylygynyň kristal tarapyndansiňdirilmesi “gapdal tolkunlarynyň” [2] intensiwligine giň burç spektrinde gözegçiliketmek arkaly öwrenildi. Tejribe desgasynyň shemasy 1-nji çyzgyda getirilýär.

1-nji çyzgy. Tejribe desgasynyň shemasy

1 – argon – ion lazeri.

2 – 2λ

plastinasy..

3 – ikileýin şöhle döwüji pahna.4 – kwars pahnasy.5 – SBN kristaly.6 – fotokabuledijiler.7 – gapdal tolkunlary.

Ýarymtolkun uzynlykly 2 λ

plastinadan we ikileýin şöhle döwüji pahnadan

85

(island şpatyndan ýasalan) ybarat optiki ulgam argon lazerini deslapky üznüksizdessesini iki sany özara perpendikulýar polýarlanmaly şöhlä öwürmäge, soňra bolsaolaryň kuwwatlarynyň gatnaşygyny endigan üýtgetmäge mümkinçilik berýär. Ol kristalagorizontal polýarlanmaly tekizlikde ýerleşýän kristalyň optiki okuna paralleldir.Polýarlanma wertikal (dik) E1 düzüjisi ýazylan golografiki gözenekleri “süpürmek” üçinulanyldy. Kwars pahnasy şöhlelenmäniň bir bölegini ( )4%∽ bir tarapa sowmaga, soňrabolsa onuň intensiwligini tapmaga şert döredýär. Lazer şöhleleriniň intensiwliginiölçeýän foto kabuledijiler hökmünde kremniý esasynda ýygnalan FD – 24 k fotodiotlarpeýdalanyldy. 2-nji çyzgyda öwrany (стационар) şertlerde kristaldan göni geçýäntolkunyň intensiwliginiň oňa düşýän tolkunyň intensiwligine baglylygy getirilendir.

2-nji çyzgy. Kristalyň ýagtylyk geçirijiliginiň düşýän tolkunyň intensiwligine baglylygy

( )0gI t = ululyk başlangyç wagt pursadynda, gapdal tolkunlary heniz ýüze çykypýetişmänkä, kristaldan geçýän tolkunyň intensiwligini görkezýär, ( )gI t = ∞ ululyk bolsa,gapdal tolkunlaryň ösüşiniň öwrany (стационар) derejä çykan ýagdaýyndakyintensiwlikdir.

Kristalyň şöhle geçirijiliginiň uly intensiwliklerde 25 wtIsm

≥

kiçi

intensiwliklerdäkä garanyňda, iki esse kiçidigine syn edildi. Biziň pikirimizçe, şeýlepese düşmek iki sany dürli hadysa zerarly bolup biler. Birinjiden, “gapdal tolkunlarynyň”burç spektriniň iki ölçeglidigini hasaba alsak, onda bu tolkunlaryň uly burçlara süýşmesijisim burçunyň ulalmagyna getirer. Netijede, maksimumdaky güýçlenme belli birderejede aşak düşse-de, olaryň doly netijeliligi ýokarlanar.

Başga bir tarapdan, alnan baglylyk SBN: Co kristallarynda ownuk we çuňdonarlaryň ýagtylyga siňdirilmesine goşýan goşantlarynyň tapawudy bilen düşündirilipbilner.

86

Belli bolşy ýaly, daşky ýagtylyk tolkunlarynyň täsirinde, SBN kristallaryndageçiriji zolaga golaý ýerleşen ownuk donarlar birnäçe hadysalara sebäp bolýarlar (3-njiçyzgy [1]). Mysal üçin, iki tolkunly özara täsirde güýçlenme koeffisentiniň olaryňarasyndaky burça baglylyk egrisiniň uly intensiwliklerde deformirlenmegi; üznüksizşöhlelenmede golografiki gözenekleriň ösüşinde iki döwürli bölekleriň bolmagy;intensiwlige güýçli derejede bagly bolan gözenekleriň garaňkylyk şertlerinde bozulmagy;

(geзirijilik zolagy)

(ownuk donorlar)

(çuň donorlar)

(akseptorlar)

(walent zolagy)

Eg

kT Ec

M

D

A

Ev

ωh

3-nji çyzgy. Ownuk donorly kristalyň zolak gurluşy

Agzalan hadysalar, golografiki gözenekleriň diňe bir çuň donorlarda däl-de,eýsem ownuk donorlarda hem ýazylýanlygy, özem bu gözenekleriň faza tapawudynyüýtgedip bilýänligi bilen baglydyr.

Tejribede derňelen nusganyň çyzykly ýuwutmasy:

( ) ( ) ( )0 0D D D D D A O D OS N N S M S N N S S N+− + = − + −

ululyga proporsionaldyr. Ýuwdulmanyň ýagtylygyň siňdirilmesi bilen şertlenen bölegiownuk donorlaryň NO konsentrasiýasynyň ownuk we çuň donorlaryňphotoionlaşmalarynyň kese-kesikleriniň ( )O DS S− tapawudyna köpeltmek hasyly arkalykesgitlenilýär. Eger-de O DS S> bolsa, onda uly intensiwlikde kristal “garaňkyraýar” we

O DS S< bolanda, ol, tersine, ýagtylanýar..SBN kristaly bilen geçirilen tejribelerde alnan baglylyklar biziň nusgamyzda

“garaňkyrama” hadysasynyň ýüze çykýandygyny görkezýär. Sebäbi kristalyň durulygynyňpese düşmesi, ýeterlik derejede, pes intensiwliliklerde bolup geçýär. Şeýle ýagdaýda“gapdal tolkunlarynyň” burç spektriniň maksimumynyň süýşmesi ýeterlik derejede kiçidir.Şeýlelikde, bu ýagdaýda biz Co – garyndyly SBN kristallarynda ownuk donorlaryň Sosiňdirme kese-kesigi çuň donorlaryňkydan uly diýen netijäni çykaryp bileris.


Kabul edilen wagty2008-nji ýylyň25-nji apreli

87

EDEBIÝAT

1. A.V.Mamayev, K.Orazov, V.V.Shkunov, M.V.Zolotarev. Shallow traps in doped SBNcrystals, Optical Materials, 1995, 4, p. 188-191.

2. G.Orazow. Fotoduýujy kristallarda golografiki gözenegiň ösüşiniň dinamikasy barada,Türkmenistanda Ylym we tehnika, 7, 2004 ý.

3. G.Orazow. Lazerler we olaryň ulanylyşy, Mugallymlar gazeti, 1.03.2006, 26.4. P.Taýebati, D.Mahgereften. Theory of the photorefractive effect for 12 20Bi SiO and

3BaTiO with shallow traps. J. Opt. Soc. Am. B. 1991, V.8.5. B.Ya.Zeldovich, A.Mamayev, V.Shkunov. Speckle – wave interactions in application to

holography and nonlinear optics, CRC Press, USA, 1995.

Г.Оразов

ПОГЛОЩЕНИЕ ЛАЗЕРНЫХ ПУЧКОВ В КРИСТАЛЛАХ Sr0,6Ba0,4Nb2O6

В работе экспериментально исследована зависимость интенсивностипрошедшей сквозь Со – легированный кристалл ниобата-бария-стронция (СБН) пучканакачки непрерывного Аг – ионного лазера от интенсивности накачки в стационарном

режиме. Прозрачность кристалла при больших интенсивностях ( )25 cmBmI ≥ в дваа

раза ниже, чем при низких интенсивностях.Эффект “затемнения”, обнаруженный в нашем образце, связан, по-видимому, с

ростом телесного угла двумерной шумовой волны, а также с сильным поглощениемлазерного пучка мелкими ловушками, присутствующими в подобныхфоторефрактивных кристаллах.

Все это позволяет предполагать, что в легированных кобальтом кристаллах СБНсечение поглощения мелких ловушек выше, таковых для глубоких доноров.

G.Orazov

ABSORPTION OF LASER ACCUMULATIONS IN Sr0,6Ba0,4Nb2O6 CRYSTALS

The article concerns the experimental dependence of the intensity of the pump beam ofCW Ar-ion laser transmitted through the Co-doped SBN crystal in the steady state versus the

pump intensity. The transmissivity of crystal is two times less at high intensities

≥ 25

smWI ,

than at low intensities. The darkling effect which was observed in our samples is connected togrowth of solid angles of two-dimensional fanning waves and strongly absorption of laser lightsby the shallow traps.

Thus, we may conclude that in Co-doped SBN crystals the shallow traps absorptioncrossection is higher than the one for deep donors.

88



A.Çaryýew, G.Şemsetdinow, Z.Geldiýewa

P-MEDIANA

Köpölçegli giňişligiň geometriýasy köp amally, şonuň ýaly-da dürli nazarymeselelere geometriki mazmun bermeklige mümkinçilik döredýär.

Simpleks kombinator topologiýanyň wajyp düşünjeleriniň biri bolup hyzmatedýär [1]. Simpleksiň häsiýetleri ykdysadyýetiň matematiki usullarynda ulanylýar. Buişde n-ölçegli giňişlikde simpleksiň häsiýetleri öwrenilýär.

n-цlзegli giňişlikde bir gipertekizlikde ýatmaýan Aα (α= )1(,1 +n ) nokatlaryňgüberçek gabygyna n-ölçegli simpleks diýilýär.

Simpleksiň kesgitlemesinden görnüşi ýaly, n-ölçegli simpleksiň gyraňlarynyň herbiri k(k<n) ölçegli simpleksdir. n-ölçegli Fn=A1 A2...An+1 simpleksiň depelerini

Aα( nxx ∝∝ ,...,1 ) örkleri bilen alalyň. B(1

,...,1

1211

112

11

++++

++++ ++

nxxx

nxxx n

nnn

n LL) nokada Fn

simpleksiň geometriki agyrlyk merkezi diýilýär.Kesgitleme: Fn simpleksiň p sany depesiniň we onuň galan n-p+1 sany depesiniň

kesgitleýän gyraňynyň, ýagny (n-p) – ölçegli Fn-p simpleksiň geometriki agyrlykmerkeziniň üstünden geçýän p-ölçegli tekizlige Fn simpleksiň p-ölçegli medianatekizligi ýa-da p-medianasy diýilýär.

Kesgitlemeden görnüşi ýaly, Fn simpleksiň n+1 sany 1-medianasy (bir ölçeglimediana tekizligi) bar. ∈∝1

A Fn depesiniň we 1nF...AA1n2 −∝∝ =

+ simpleksiň (gyraňyň)

1B∝ geometriki agyrlyk merkeziniň üstünden geçýän bir ölçegli ( 11

BA ∝∝ ) mediana

tekizlik FnI ][)(1111 ∝∝∝∝ ΒΑ=ΒΑ kesimi kesgitleýär; bu ýerde α1,α2,...,αn+1= )1(,1 +n -

-hemmesi dürli. ][11 ∝∝ ΒΑ kesime Fn simpleksiň medianasy diýilýär..

1-nji lemma. Fn simpleksiň medianalary bir nokatda kesişýärler we olaryň herbiri kesişme nokatda depeden başlap n:1 ýaly gatnaşykda bölünýär.

Subudy. Fn=A1 ...An+1 simpleks berlen. Ol simpleksiň depeleri R=(An+1,A1,...,An)affin reperde An+1(0,0,0,...,0,0), A1(1,0,0,...,0,0), A2(0,1,0,...,0,0), ..., An(0,0,0,...,0,1) ýalyörklere eýe. Fn simpleksiň (n-1)-ölçegli A1 A2 ...Ak-1Ak+1... An+1 gyraňynyň geometriki Bk

agyrlyk merkezi Bk( nnnnn njyk

1,...,1,0,1,...,1,1−

) ýaly örklere eýe. Hususy halda,

B1(0, nn1,...,1

), Bn+1( nnn1,...,1,1

) bolar. (A1B1) we (An+1Bn+1) göni çyzyklaryň

deňlemelerini ýazalyň.

89

(A1B1):

=

=

−=

.1

,1,1

2

1

tn

x

tn

x

tx

n

LLLL (1)

(An+1Bn+1):

=

=

=

.1

,1

,1

2

1

tn

x

tn

x

tn

x

n

LLLL (2)

Deňlemeleriň (1), (2) ulgamlaryndan Fn simpleksiň ][ 11ΒΑ we ]Β[Α 1n1n ++

medianalarynyň X( 1n1,...,

1n1,

1n1

+++) nokatda kesişýändiklerini alarys. Fn simpleksiň

]BA[ ββ medianasyny saklaýan )BA( ββ göni çyzygyň deňlemelerini ýazalyň; 2 ≤ β≤ n.

)BA( ββ :

=

=

−=

=

=

=

+

−

.1

,1,1

,1

,1

,1

1

1

2

1

tn

x

tn

x

tx

tn

x

tn

x

tn

x

n

LLLL

LLLL

β

β

β

(3)

(3) ulgamdan X ]BA[ ββ∈ gatnaşygy alarys. Diýmek, Fn simpleksiň medianalaryX nokatda kesişýärler.

,

11,...,

11,

11,

11,...,

11

+++−

++=

−

nnnnnXA

njii

i

,

)1(1,...,

)1(1,

11,...,

)1(1

+++−

+=

−

nnnnnnnXB

njii

i

90

,)1(

1,...,)1(

1,1

1,...,1

111

++

=

++= ++ nnnn

XBnn

XA nn bu ýerde ni ,1= .

Diýmek, XAα : ∝XB =n:1 (α= )1(,1 +n . Lemma 1 subut edildi.p=n-1 bolanda, p-mediana Fn simpleksiň gipermedianasy diýilýär.2-nji lemma. Fn simpleksiň gipermedianalary onuň medianalarynyň kesişme

nokadynda kesişýärler.

Subudy. R=(An+1,A1,. ..,An) reperde П i(n+1)=[ ,...,,,...,, 1111211 +− ii AAAAAAA

)1(11 , +nin BAAA ] – gipermediananyň deňlemesini ýazalyň, bu ýerde

Bi(n+1) (0,…,0,

0,...,0,21

njii−

) nokat [AiAn+1] gapyrganyň agyrlyk merkezi; n,1i = .

0

0021001

100001000011

1 1121

=

−

−−− +−

LL

LL

LL

LL niii xxxxxx

ýa-da.012 111 =−++++++ +− niii xxxx LL (4)

Indi

Пij= −++++−+++−+++ ],,...,,,...,,,...,,[ 1111111111111 ijnnnjnjnininnn BAAAAAAAAAAAAAA

– gipermediananyň deňlemesini ýazalyň, bu ýerde Bij(0,…,0,

0,...,0,21,0,...,0,

21

njijnjii −−

)

nokat [AiAj] gapyrganyň geometriki agyrlyk merkezi; i,j= n,1 , i ≠ j.

0

002100

2100

1000000000000001

11111

=

+−+−

LLL

LLL

LLL

LLL njjjiii xxxxxxxx

ýa-daxi – xj = 0. (5)

(4), (5) deňlemelerden degişlilikde X∈ Пi(n+1), X∈ Пij gatnaşyklary alarys. Diýmek, Fnsimpleksiň gipermedianalary onuň medianalarynyň kesişme nokatlarynda kesişýärler.

91

Teorema. Fn simpleksiň p-medianalary ýeke-täk umumy nokada eýedir.Subudy. p=1 we p=n-1 ýagdaýlar üçin teoremanyň subudyny degişlilikde birinji

we ikinji lemmalardan alarys. 1<p<n-1 ýagdaýa seredeliň.

П=( *1 ,,...,,

11BAAA

piin −+ ) ýagdaýda, ýagny p-mediana örkler başlangyjyndan

geçende, П tekizlik çyzykly deňlemeleriň

=−

=−

=−+

+

0

.....................,0

,02

1

np

pp

pp

ii

ii

ii

xx

xx

xx

(6)

ulgamy bilen kesgitlenýär; bu ýerde B* nokat Fn simpleksiň n1pp iii A...AA

+ gyraňynyň

geometriki agyrlyk merkezi; niii np ,1,...,,...,1 = – hemmesi dürli. B* nokadyň örkleri

11,011

+−====== −

pnxxxx npp iiii LL ýalydyr..

Galan Σ=( **,,...,1

BAApii ) ýagdaýda p-mediana bolan p-ölçegli Σ tekizlik çyzykly

deňlemeleriň

=−+−+++

=−+−+++

=−+−++++

+

01)1(

.......................................................,01)1(

,01)1(

1

21

11

np

pp

pp

iii

iii

iii

xpnxx

xpnxx

xpnxx

L

L

L

(7)

ulgamy bilen kesgitlenýär; bu ýerde B** nokat Fn simpleksiň n2p1p iii1n ...AAAA+++

gyraňynyň geometriki agyrlyk merkezi; niii np ,1,...,,...,1 = – hemmesi dürli. B** nokadyň

örkleri 1

1,0 11

+−====== +

pnxxxx npp iiii LL ýalydyr..

(6) we (7) ulgamlardan degişlilikde, X ( 11,...,

11,

11

+++ nnn ) nokadyň П we

Σ p-tekizliklere degişlidigini alarys.Bellik. n=2 ýagdaýynda birinji lemma üçburçlugyň medianalarynyň häsiýetlerini,

n=3 ýagdaýynda bolsa ikinji lemma we teorema tetraedriň medianalarynyň we medianatekizlikleriniň häsiýetlerini esaslandyrýar.

Seýtnazar Seýdi adyndaky Türkmendöwlet mugallymçylyk instituty

Mary şäheriniň 15-nji orta mekdebi

Kabul edilen wagty2008-nji ýylyň16-njy uýuny

92

EDEBIÝAT

1. Понтрягин Л.С. Основы комбинаторной топологии. Гостехиздат, М.-Л., 1947.

А.Чарыев, Г.Шемсетдинов, З.Гельдыева

Р-МЕДИАНА

Геометрия многомерного пространства применяется при решении многихпрактических и математических задач.

В работе исследуются свойства р-медиан n-мерного симплекса Fn. Р-медианойn-мерного симплекса называется р-мерная плоскость, проходящая через р вершин игеометрический центр тяжести грани, проходящей через остальные n-p+1 вершинысимплекса Fn.

Медианой n-мерного симплекса Fn называется отрезок, соединяющий вершину∈∝1

A Fn с геометрическим центром грани nAA ∝∝ ...

2 симплекса Fn; α1,α2,.. .,

αn+1= )1(,1 +n – все различные.Лемма 1. Все n+1 медианы симплекса Fn пересекаются в точке X. Каждая

медиана делится точкой X в отношении n:1, считая от соответствующей вершинысимплекса Fn.

Лемма 2. Гипермедианы симплекса Fn пересекаются в точке пересечения егомедиан.

Теорема. Все р-медианы симплекса Fn имеют единственную общую точку.

A.Charyyev, G.Shemsetdinov, Z.Geldiyeva

P-MEDIAN

The geometry of multivariate of space is applied at the decision of many practical andmathematical tasks. In this (investigation) work the properties of p-medians of n-measuringsimplex Fn are investigated. p-median of n-measuring of a simplex is called p-measuring planeruning through of p-tops and a geometrical centre of gravity of a side, runing through othern-p+1 tops of a simplex Fn.

The piece connecting top ∈∝1A Fn with geometrical centre of n

AA ∝∝ ...2 side of a simplex

Fn is called the median of n-measuring of a simplex Fn. α1,α2,...,αn+1= )1(,1 +n – all are different.Lemma 1. All n+1 medians of Fn simplex are crossed in a point X. Every median is

divided by X point in n:1 ratio considering from the appropriate top of a simplex Fn.Lemma 2. Hypermedians of a simplex Fn cross in a point of crossing of its medians.Theorem. All p-medians of a simplex Fn have a unique general point.

93

СОЛНЕЧНЫЕ БАТАРЕИ ПО ПЕЧАТНОЙ ТЕХНОЛОГИИ

Данная информация о возможности использования наноструктурной “краски”,которая запечатывается на гибкую подложку для формированияполупроводниковых элементов, говорит о разработке нового поколения научно-технической технологии осуществленной калифорнийской фирмой Nanosolar.

Использование гибких подложек для полупроводниковых элементов былоосуществлено и ранее в технологии использования аморфного кремния, правда, сболее низким КПД по сравнению с фотоэлектрическими элементами изполикристаллического кремния, но, тем не менее, практичных в практическомиспользовании для технических целей.

Отсутствие научно-технических данных по новой технологии, разработаннойNanosolar, не позволяет должным образом оценить её прогрессивность иэкономичность, но подчёркивает поступательный характер научных достижений,устремлённых в будущее.

ЯПОНСКОЕ ТЕХНИЧЕСКОЕ “ЧУДО” ПРИОТКРЫВАЕТ ЗАНАВЕСУ

В основе “японского чуда” разработанного научными сотрудниками WasedaUniversity, лежит прототип полимерной плёнки (батареи) с большой плотностьюнитроксидных радикальных групп, которые позволяют осуществлять окислительно-восстановительные реакции, что исключает проблемы с самозарядкой. Даннаяинновационная разработка найдёт широкое применение в микроэлектронике.

ЭКСИТОНЫ СОЛНЕЧНОЙ БАТАРЕИ

В данной научно-технической информации Делфтского технологическогоуниверситета представлен технический вариант улучшения эксплуатационныххарактеристик полимерной солнечной батареи.

Основа предлагаемого технического новшества – разработанный краситель,увеличивающий путь экситона в полупроводник, где формируется электрическийток.

Для варианта полимерной солнечной батареи (состоящей из красителя иполупроводника) увеличение пути экситона влияет на коэффициент преобразованияпадающего света в электричество, что позволит увеличить её эффективность. Внастоящее время коэффициент преобразования света в электричество дляполимерных солнечных батарей достигает до 4%.

INTERNET ULGAMLARYNDANALNAN GYZYKLY MAGLUMATLAR

94

ÇAP ETMEK TEHNOLOGIÝASY ÜÇIN GÜN BATAREÝALARY

Ýarym geçiriji elementleri döretmek üçin maýyşgak esbaba basylýannanogurluşly “reňki” ulanmagyň mümkinçilikleri baradaky şu habar Kaliforniýanyň“Nanosolar ”firmasy tarapyndan amala aşyrylan ylmy-tehniki tehnologiýanyň täzegörnüşiniň işlenip taýýarlanandygyny görkezýär.

Ýarym geçiriji elementler üçin maýyşgak esbaplar ozal hem ulanylypdy, şondabular amorfly kremniden peýdalanmagyň tehnologiýasynda göz öňünde tutulypdy.Polikristal kremniden taýýarlanan fotoelektrik elementler bilen deňeşdireniňde, amorflykremniniň, peýdaly täsiriniň koeffisenti pes bolsa-da, ol tehniki maksatlar üçin ulanmagahas oňaýly diýlip hasaplandy.

“Nanosolar” tarapyndan işlenip taýýarlanan täze tehnologiýa degişli ylmy-tehnikimaglumatlaryň aýan edilmändigi üçin, onuň progressiwligine we ykdysady taýdanbähbitlidigine degişli derejede baha berip bolmaýar. Her niçik bolsa-da, bu täzelikgeljege gönükdirilen ylmy üstünlikleriň yzygiderli häsiýete eýedigini äşgär edýär.

ÝAPONIÝANYŇ TEHNIKI “GUDRATY” PERDÄNI AÇÝAR

Waseda uniwersitetiniň ylmy işgärleri tarapyndan işlenip düzülen “ýapon gudraty”dykyz ýagdaýdaky nitroksidli radikal toparlardan ybarat bolan polimer plýonkanyň(batareýanyň) prototipine esaslanýar. Radikal toparlar bolsa okisleýji-dikeldijireaksiýalary amala aşyrmaga mümkinçilik berýär. Munuň özi öz-özünden güýç (zarýad)almak bilen bagly kynçylyklary aradan aýyrýar. Şu innowasion täzelikmikroelektronikada giňden ulanylýar.

GÜN BATAREÝASYNYŇ EKSITONLARY

Delft tehnologik uniwersitetiniň şu ylmy-tehniki maglumatynda polimerli günbatareýasyny ulanmagyň häsiýetnamasyny kämilleşdirmegiň tehniki çözgüdi görkezilýär.

Hödürlenýän tehniki täzeligiň özeni eksitonyň elektrik togunyň döreýän ýeribolan ýarym geçirijä tarap ýoluny uzaltmak üçin işlenip taýýarlanan boýagdan ybaratdyr.

Boýagdan we ýarym geçirijiden ybarat bolup durýan polimerli gün batareýasyndaeksitonyň geçýän aralygynyň uzaldylmagy toga düşýän ýagtylygyň özgermeginiňkoeffisentine öz täsirini ýetirýär. Häzirki wagtda polimerli gün batareýalarynda togadüşýän ýagtylygyň özgermeginiň koeffisenti 4%-e ýetýär.

“Gün” ylmy-önümçilik birleşiginiňTaslama-konstruktorçylyk

bölüminiň müdiriH.Karyýew

95

MAZMUNY

Çommadow O. Çuňňur taryhy kökli özgertmeler ..................................................... 3

Hojaýew H. Häzirki zaman türkmen dilinde sözlemiň aýratynlananagzalarynyň görnüşleri ................................................................................................ 6

Basarow B. Okaýan şahsyýetiň many dörediji işini kemala getirmek meselesi ..... 13

Babaýew D. Gowaçanyň täze sortlaryny döretmekde görnüşara çakyşdyrmagyňähmiýeti .................................................................................................................... 19

Nowruzowa B.K. Toprak mikromisetleriniň gowaçanyň, bugdaýyň we ýorunjanyňkök zolaklarynda kemala gelen assosiasiýalarynyň deňeşdirme analizi .................... 27

Nazarmämmedow Ö. Zeýkeş suwlaryny biogen maddalardan we agyr metallardanarassalamakda ýokary suw ösümlikleriniň ähmiýeti ................................................. 32

Annamuhammedow B.W., Durdyýew N.T., Esedullaýew R.E. Ulaldylan guýymodeli esasynda gatlak suwunyň tebigy gazy gysyp çykarmagynyň san çözgüdi ..... 42

Amandurdyýew D., Buşmakin A., Akmämmedow H., Sarkisowa W. Dünýädäkihem-de türkmen daş meteoritleriniň morfologiki we ýanan gabygynyňgurluşyny, himiki – mineralogiki berlenlerini deňeşdirmek..................................... 54

Balgulyýew Ç. Mary welaýatynda sement senagatynyň mineral – çigmal binýady .............................................................................................................. 64

Nurgeldiýew O., Çüriýew M. Diskiň logiki gurluşy hem-de kompýuterdäkimaglumatlary gizlemek ............................................................................................. 72

Annaberdiýew E., Babaýew G. Burçlaryň bissektrisasynyň proýeksiýalarynyňözgertmelerde üýtgeýişleri ..................................................................................... 79

Orazow G. Lazer şöhleleriniň 620.40,6 ONbBaSr kristallarynda siňdirilmesi .......... 84

Çaryýew A., Şemsetdinow G., Geldiýewa Z. P-mediana ..................................... 88

Internet ulgamlaryndan alnan gyzykly maglumatlar .................................................. 93

96

СОДЕРЖАНИЕ

Чоммадов О. Реформы в языке, уходящие в глубь истории ................................................. 3Хожаев Х. Виды обособленных членов предложения в современномтуркменском языке ....................................................................................................................... 11Басаров Б. Проблема формирования смыслотворческой деятельности у субьектаобучения ......................................................................................................................................... 17Бабаев Д. Значение межвидовой гибридизации в создании новых сортовхлопчатника ................................................................................................................................... 25Новрузова Б.К. Сравнительный анализ микромицетов зоны корней хлопчатника,пшеницы и люцерны ..................................................................................................................... 30Назармамедов О. Роль высшей водной растительности в очистке дренажных вод отбиогенных веществ и тяжелых металлов ................................................................................. 41Аннамухаммедов Б.В., Дурдыев Н.Т., Эседуллаев Р.Э. Численное решениезадачи о вытеснении пластовой водой природного газа по модели “укрупненнаяскважина” ...................................................................................................................................... 53Амандурдыев Д., Бушмакин А., Акмамедов Х., Саркисова В. Сравнениеморфологических и структурных, химических, минералогических данных корыплавления мировых и туркменских каменных метеоритов ..................................................... 62Балгулев Ч. Минерально – сырьевая база цементной промышленности в пределахМарыйского велаята ..................................................................................................................... 70Нургельдиев О., Чуриев М. Логическое строение диска и скрытие информации ......... 77Аннабердиев Э., Бабаев Г. Изменение проекции биссектрисы угла припреобразовании .............................................................................................................................. 82Оразов Г. Поглощение лазерных пучков в кристаллах Sr0,6Ba0,4Nb2O6 ............................... 87Чарыев А. , Шемсетдинов Г. , Гелдыева З. P-медиана .................................................... 92Интересные материалы полученные через Интернет ............................................................. 93

CONTENTS

Chommadov O. Reports that come out from the history ............................................................ 3Hojayev H. Types of isolated members of the sentence In modern Turkmen language ......... 12Basarov B. The Problem of forming the meaning-creating activities of thesubject of teaching ......................................................................................................................... 18Babayev D. The importance of intertype hybridization in creation of new sorts of cotton ..... 26Novruzova B.K. The comparative analysis of micromisetes of a zone of roots of cotton,wheat and lucerne .......................................................................................................................... 31Nazarmamedov O. The role of aquatic weed in cleaning drainage waters from biogenicsubstances and heavy metals ......................................................................................................... 41Annamuhammedov B.V., Durdyyev N.T., Esedullayev R.E. Numerical solutionof the task of natural gas’ displacement by stratal water according to “consolidated well”model ............................................................................................................................................... 53Amandurdyyev D., Bushmakin A., Akmamedov Kh., Sarkisova V. On the comparingmorfological and struktural, chemical, mineralogical dates of the crust fuse world andturkmen a stone meteorites ............................................................................................................ 63Balgulyyev Ch. Mineral and raw materials base of cement industry within Mary Region ofTurkmenistan ................................................................................................................................... 71Nurgeldiyev O., Churiyev M. The Logical Construction of Disk and the Concealing ofInformation ...................................................................................................................................... 78Annaberdiyev E., Babayev G. Construcion of the projection of bisector angleat reforming .................................................................................................................................... 83Orazov G. Absorption of laser accumulations in Sr0,6Ba0,4Nb2O6 crystals ................................ 87Charyyev A., Shemsetdinov G., Geldiyeva Z. P-median ....................................................... 92Interesting materials reuived through Internet .............................................................................. 93

tÜrkmenistanda ylym we tehnika - science.gov.tmscience.gov.tm/files/science_04_2008.pdf · 1...

Documents