tsotsil 6o ilustrado xbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/... · 2016-04-15 ·...

6º

2008Bats'i k'op, Chiapas • Tsotsil de Chiapas

Stalel xkuxlejal k’usitik chich’an pasel ta bats’i k’opVivencias y sucesos cercanos en lengua tsotsil

Portada Tsotsil 6o.indd 1 13/11/2008 12:41:30 a.m.

Bats'i k'op, Chiapas • Tsotsil de Chiapas


6º

2008

Tsotsil 6o ilustrado x.indd 1 12/11/2008 01:53:35 a.m.

Stalel xkuxlejal k’usitik chich’an pasel ta bats’i k’op (Vivencias y sucesos cercanos en lengua tsotsil), fue elaborado por la Dirección General de Educación Indígena, perteneciente a la Subsecretaría de Educación Básica de la Secretaría de Educación Pública.

La agradece la participación de los responsables de educación indígena en las entidades, jefes de departamento, jefes de zona, supervisores escolares, integrantes de mesas técnicas y de comisiones dictaminadoras; de directores, docentes y autoridades administrativas; y, especialmente, de los padres y las madres de los niños y las niñas indígenas, a quienes va dirigido este libro.

Secretaria de Educación PúblicaJosefina Vázquez Mota

Subsecretario de Educación BásicaJosé Fernando González Sánchez

Directora General de Educación IndígenaRosalinda Morales Garza

EdiciónDirección de Apoyos Educativos

Coordinación editorialMarco Julio LinaresGuadalupe Ambriz Rivera

Cuidado de la ediciónLaura Espinosa Carsolio

DiagramaciónVicente Enrique Quezada

Texto de la presentación en españolAlejandro Torrecillas G.

Dirección de Educación Indígena del Estado de ChiapasJosé Lázaro Porras Paniagua

Departamento para el Fortalecimiento delas Lenguas IndígenasDiego Ruíz Sánchez

Jefatura de Zona de Supervisión 710Rafael Entzin Gómez

Coordinador del Proyecto en el Estado de ChiapasSebastián Pérez González

Apoyo del Proyecto en el Estado de ChiapasJuan Jiménez Gómez

RecopiladoresMiguel Méndez GuzmánJosé Vázquez López

Reconocimiento especial al trabajo de Gerardo Vaca, quien con sus ilustraciones para portada e interiores pintó color a las palabras de las niñas y los niños, quienes son los autores del presente libro.

: En trámitePrimera edición, 2008Impreso en MéxicoDistribución gratuita/ Prohibida su venta.

D.R. © Secretaría de Educación Pública, 2008Argentina núm. 28, Centro,06020, México, D.F.


Yalobil sk’oplal .......................................................... 5

Presentación .............................................................. 7

Lo’il maxil / Cuento

Cha’kot ch’o .............................................................. 9

Kerem xchanul jo’ ................................................... 10

Tse’m k’ataje’m ta sots’ ......................................... 11

Sakil Sup .................................................................. 12

Me’ vi’nal ................................................................. 14

Li ka’ xchi’uk jti’vanej ts’ibal bolom ..................... 15

Xch’ulel yajnil mol Xune ....................................... 18

Lo’il maxil / Fábula

Katu xchi’uk muk’ta bolom ................................... 21

Slo’iltael k’u- elan / Descripción

K’ux- elan li kolonya Roblar ................................... 23

Xlik’em jnakletik .................................................... 24

Jelavel k’op ta poko’lum ........................................ 25

Sk’u jsots’lebetik ..................................................... 26

Slo’ilal kuxel ............................................................ 27

Ranchería Turasnal ................................................ 28

Lo’il / Narración

Vo’ xchi’uk chapul pom ......................................... 29

Ora ta soktom ......................................................... 31

Cha’vo’ mol me’el ichamik .................................... 32

Yich’ pasel ................................................................ 33

Yjval balumil ........................................................... 34

Te’tikaltik ................................................................ 35

Slo’ilal jun kerem .................................................... 36

J-elek’ naranxax kerem ........................................... 37

Vinik xchi’uk pukuj ................................................ 38

Jtojo’mtasvanej ...................................................... 39

K’ux- elan li laj ta lo’lael ......................................... 40

Oxvo’ chi’ililetik ..................................................... 42

Kuxlejal / Biografía

Xkuxlejal J- antun ................................................... 44

Sk’oplal / Monografía

Slo’ilal osil Puyuk’um ............................................. 45

Xch’unel / Creencia

Cha’vo’ vayejil ........................................................ 46

Sa’obil ts’libetikÍndice


Lo’il maxil / Leyenda

Ixim .......................................................................... 47

Tsajal Vits ................................................................ 48

K’ataj ta vakax li vinike ......................................... 49

Kurus xk’im ............................................................. 50

Xmaruch chi’uk suy ............................................... 51

Xch’ailal nail ch’en ................................................. 54

Slo’itael k’usi chich’pasel / Crónica

Kuxlejal .................................................................... 57

Yalobil k’op / Glosario .............................................. 59


5

Yalobil sk’oplal

Li k’ak’ale oy xojobal xk’ixnaj ti osile, k’alal mi och ak’obale xyamet

xchi’uk siket no’ox alak’ sbaik ta jk’eltik, ja’ jech koolsba xchi’uk

jk’optike, jecha k’ucha’al jtotik, jme’tik xhi’uk muk’totik, jmuk’ta

me’tik xchi’uk skotol jchi’iltaktik xchi’uk vu’utik, jech x-elan k’alal mi

ta jtso’mtik jk’optik stsatsum batel.

Ja’ yu’un li chkak’boxuk li livroe ts’ibabil ta jk’optik, k’ucha’al xkaltik

k’ak’al, vo’, ik’ jchi’uk jme’tik. Lie chaktal xojobal sk’ixnal, sikil xkuxet

no’ox. Li Dirección General de Educación Indígena. La smeltsan li livroe,

ja’ ti laj apasiktal ats’ibike xchi’uk achi’iltak, avajchanumtasvanej,

vinik ants tey bu nakalote, jk’ankutik ak’o xa k’opon xchi’uk achi’iltak

xchi’uk avuts-avalal; vaun ta jk’anboxuk ts’ibaik k’usitixk snaik atot

ame’ik yu’un pasoik alo’ilik ti k’usi slo’iltaik tey bu nakalote, ja’

jech chojtikin batel achi’iltak k’usitik ana’oje. Xchi’uk ti ava’mtelike

ak’bunkutik tal yu’un jpastikxa yan livro pasbil ta ak’ope, jna’tik

jujutos k’opetik ta jujun lum ta skotol mejiko, jech x-elan ta alel

k’usitik x-ayan. K’usi xkaltik k’alal, muxa yoxuk te’etik, muxa tsojuk

ch’ich’eltik mi mu’yukxa oy sbonile, skotolxa ko’ol ta k’elele, ja jech ta

k’elel mi ch’ay batel ti jk’optike, ta sjunul mejiko, sjunul balumile.

Ja’ yu’un pasbil li livroe, ep sbonil, lok’ometik xchi’uk ep lo’il a’yej ta

ak’ope, xkuxetuk avo’ton ta sk’elel yaiel skotol ti ak’ope, yu’un mu

xch’ay batel sna’el sts’i’mtael, xchi’uk jbel k’op jechuk kuxuluk batel

osil xchi’uk xchanel ku’untik k’usi ta alel skotol k’opetik ta Mejikoe,

yu’un xtun ku’untik k’usitik sbonil ta jujutos xlok’ x-ayane.

Ja’ yu’un lajmeltsantik jujutos lo’il li oy ta livroe ta bats’i’ k’op, ta sk’op

jujun lum, vu’utik mejikanoutike.

Ta jk’anboxuk vokol k’oponik k’elik li uni livroe, pasbil skotol

ontonal, sk’op totil me’il vo’ne, ta slo’iltael jch’uljtotik, jna’tik batel

xchanumtasel kuts’ kalaltik ti chk’opojik ta yan k’opetik ta mejikoe,

jk’eltik mi stak’ xijlo’laj xchi’uk ch’ul k’ak’al, jchuljme’tik, jech jchantik

batel li’ ta livroe xchi’uk jchi’iltik sjunul mejiko.

Oy k’opetik muxa vai k’usi chale, sa’o ta slajebal livroe.


7

Presentación

Cómo se dice “día” en tu lengua Cómo se dice “noche” en tu idioma No has sentido que cuando lo dices en tu propia lengua el día es ms brillante y las noches ms calmadas y bonitas Esto pasa porque si lo expresas en tu propia lengua es como si tus paps y sus paps, y los abuelos de sus abuelos, y todos tus amigos lo dijeran junto contigo, y entonces es como si sus voces se juntaran con la tuya y las palabras se oyeran ms fuertes y ms claras…

Por eso hemos querido que tengas este libro, que est escrito con las palabras que se usan en tu lengua para llamar “sol” al sol, “agua” al agua, “aire” al aire y “luna” a la luna, para que esos astros brillen ms, el agua refresque ms y el aire sea ms claro.

En la Dirección General de Educación Indígena hemos elaborado este libro, en el que participaste tú, también tus compañeros, tus profesores, tus paps y las personas de tu comunidad; deseamos que lo leas y lo disfrutes con tus amigos y tu familia; al mismo tiempo, te invitamos a recopilar los saberes de tus mayores, a crear tus propias narraciones, a que nos cuentes lo que haces en tu comunidad y a compartir tus sueños. Con ese material nos gustaría poder entregarte otro libro pensado y escrito en tu propio idioma, porque creemos que cada lengua que se habla en cada región de México es como un color distinto, que no existe en ninguna otra lengua, para nombrar las cosas. Te imaginas que de pronto ya no existiera el verde O el rojo O el azul De qué colores serían el pasto, los rboles, la sangre, las sandías o el agua del mar

Te imaginas si de pronto no existieran los colores y todo se viera igual, sin color ¡Pues algo así es lo que pasaría si se olvida cualquiera de las lenguas que se hablan en México y en el mundo!

Por eso hemos hecho este libro, lleno del color de los dibujos y ms lleno del color de las palabras de tu lengua, para que los disfrutes y te llenes los ojos y los oídos con los matices que hay en tu idioma; para que no se pierdan, para que no se olviden los sonidos y los colores que sabe pintar cuando alguien lo habla… En una palabra, para que sigan vivos y podamos enseñarnos, unos a otros como hermanos, cómo se dicen las cosas en cada lengua de México; porque todos necesitamos saber cul es el azul ms fresco y cul es el azul ms verdoso, y cul el azul ms caribeño.

Por eso hemos recogido muchos relatos en este librito, escritos con las palabras de tu lengua, el idioma de tu región, que también, por ser todos mexicanos, son nuestro idioma y nuestra región.

Te invitamos a que leas y disfrutes este librito, que fue hecho con mucho cariño, y est escrito con las mismas viejas palabras con las que tus abuelos le platicaban al sol, para que las recuerdes, y para que nos las enseñes a nosotros tus hermanos, que hablamos otras lenguas mexicanas, a ver si así también aprendemos a platicar con la luna y con el sol… Para aprender cómo se dice “libro”…, y cómo se dice “amigo”, en todas las lenguas de México.


9

Lo’il maxilCuento

Cha’kot ch’o

Oy to’oxla cha’kot ch’o tala sa’ilan sve’elik ta te’tik, te la iyilik batel

jp’ej na, vaun yalbela sbaik oy ep ve’lil li ta nae batik ba jk’eltik k’usi

jtatik tey, ja’ tola xilik epal ixim latsbil lek, oy ep jve’eltik li’e, xiik lek

ive’ik chi’m oxi’m k’ak’al.

Ta yan k’ak’al yak’oj sba xve’ik k’alal ik’ot yajval ti ixime, li ch’oetike

ja’ yil batel ochik ta yut xch’enik, yan ti vinike la jyil ti yixime laje’m

ta ch’o, kajval laj ta ch’o li yixime, ta jsa’ jkot katu ak’o smil li ch’oe, li

vinike ba sman jk’ot katu te ba yak’ komel ta yut ixim, li katue bik’it

to mu to sna’ sa’ ch’o sti’ , vai ti ch’oetik lek xa xai ve’ito ep k’ak’al,

li katue te ich’i batel la xchan sa’el ch’o sti’e, vai li ch’oe la jyilik oyxa

skronto, te iyalbe sbaik k’usi ta jpastik li’i tame xi jla yu’un katu ja’

jatavukutik batel ta yan lum ba sa’ sve’elik tey.

Miguel Morales AlvarezPedro Pérez Enrique

Escuela Primaria Miguel HidalgoSan Gregorio, Huixtan, Chiapas


10

Kerem xchanul jo’

Tey ta paraje valalupe viktorya slumal pantelhó, li parajee sts’akinoj

sbaik xchi’uk yantik kalpuletik li lima, Dolores, petakil, santa lucia

xchi’uk manku’, li jnaklejetike ta xalik ti oy to’oxla jun kerem juntola

xchanul jo’ x-elan, li kereme oyla tup’ ik’ chai, ja’ no’ox yu’un oyla

sch’ulel xchanul jo’ x-elan, ja’ no’ox jech-uk li chamel toj stsatsum

batel. Li kereme chba nuxubajuk ta uk’um chba sa’ choy sti’ sa’be snatil

ti uk’ume ja’ te smuk sba ochel ba sts’aktal ti choye ta x-och batel ta

yut jo’ jal tajmek mu bu sjik’ jo’. Jun k’ak’al li viniketik la schap sbaik

batik bu yabil chon bomba yu’un sk’an smilik ti choye xi li kereme,

muxa vak’be bomba ti choye, mi chak’an chati’e malaik jlikeluk ba

jtsaktalel. Li kereme batel ta snabil ba sts’ak lok’el tal ti choyetike toj

ep istaik batel lek ive’ik ta choy, li kerem vinike, oyla ista jp’ej k’anal

ton ja’ la sk’inal, li kereme pas ta vinik, laj sa’ yajnil cha’vo’ snich’on,

toj lek uni keremetik. Jujun k’ak’al tala xbatik ta nuxomajel ta uk’um

ta smuk sba ochel ta chak jo’ jal no’ox ta x-ochbatel ta yut jo’ ja’ yu’un

sbiinoj xchanul jo’ kerem.

Ta so’m lok’ batel ta sna ba sa’ choy sti’, yalbe komel, ti yajnile te chital

j-ok’xa ba sa’ choy jti’tik chi sut tal ta ora. Li Vinik xchanul jo’e muxa

bu isut tal malk’ak’al, li yajnile ba yalbe yuts’ yalan avokoluk ba jsa’tik

ti jmalale mujna bu ibat muxa bu sut talel, ta xkai’e oy k’usi ispas, li

uts alalile ba sa’ik ta uk’umtik, te k’atajmexa ta yajval uk’um tey la

jyalbe ti yajnile, mu xa vich’ mul te cha jk’eloxuk xchi’uk ti ololtike,

tey xba kak’ bot atak’in, te tsotsan me batel, chabanuk ti skotol kuts’

kalaltike, vaun te och batel ta snavil uk’um ja’ xa sna-o ti uk’ume.

Sebastián Pérez GonzálezSan Cristóbal de las Casas, Chiapas


11

Tse’m k’ataje’m ta sots’

Ti vo’nee oy to’oxla jun tse’m toj k’upilsba, ja’ no’ox mu tsebuk ja’ sots’

k’atajem ta tse’m, oyla jun kerem vinik sk’anla xik’ vai ba sk’oponbe

sme’ li tsebe, li me’ile la jyak’ ta nupunel li stsebe ba naklukuk ta sna

stukik, vaun li tsebe mu la sk’an sve’ ti k’usi sve’ smalale, ja’la nopan

xai ti k’usi sve’ ta sna sme’e, ja’ lek xbat ta sna sme’e tey la jyalbe komel

smalal, chibat ta sna jme’ te chisutal chaej, li vinike jech la stak’ batan

ja’ no’ox yu’un xba achiin junuk jmosotik lek oy xchi li tsebe jech ibatik

ta sna sme’ li mosoe yich’oj batel mantal ak’o me sk’el ti antse k’usi sve’

ta sna sme’ chabo ta k’ak’al ak’obal.

K’alal och ak’obale ba vayukuk, li mosoil kereme mu svay spamuk’ta

ti antse k’usi spase, la sta o’lol ak’obal lik batel ta snail spanobil ve’lil,

tey la slok’es jp’ej sat stik’ ochel yan sat, yu’un xil osil ta ak’obaltik, ja’

jech vil batel ta stenlejtik ba sts’uts’unbe xch’ich’el vakax, ka’ ,tentsun,

ja’ sve’el-o li antse, li mosoile ba sk’el k’usi spase, te komen xcha’p’ejel

sat li kerem mosoile te la snop k’usi ta jpas li’e ja’ lek ta jchik’ li satile

manchuk mi x-ilin ajvale, ba xchikbe xcha’ p’ejel sat ti antse xchi’uk

ba snak’sba yu’un sk’el k’usi spas ti antse k’alal isut tale, li antse k’alal

ijule k’u’ slok’el ti ixtolal satile, vaun ba sa’ ti sbats’i sate, ch’abalxa

ista te iyalbe sme’, me’ me’ k’usi ta jpas mu’yuk xa ti sate, li me’il tse’m

lie oy k’op tana ja’ lek cha jpixbot li asate mi tal li amalale, chkalbe ti

jchamelote te pixbat ti asate.

Jech-o ista sk’ak’alil ba yik’tal yajnil li vinike k’alal ta sna sme’, lie k’u

sk’opon ti yajnile, k’usi chapas ants k’ucha’al ti pixil asate, sk’an ba

smey li yajnile, mu sk’an ti antse, ja’ li vinike ba slok’esbe xpix sat li

yajnile, ja’to xil ch’abal ti sbek’sate, jech xtok te oy ti ch’ich’e, li vinike la

jyalbe ti yajnile, jo’ote mu bats’i antsukot sots’ot, ja’ no’ox katajemot

ta ants. Jech ibat li vinike, te ikom ti sots’ antse.

Sebastián Pérez GonzálezSan Cristobal de las Casas, Chiapas


12

Sakil Sup

Stoyojla sba ta jmek jkot sakil sup yu’unla lek alak’sba stsatsal, tojla

lek ch-ilat yu’un skotol ti krixchanoetike xchi’uk ti yajvaltake, yatoj

yo’onik ta yak’bel lekil ve’lil ti supike, ja’ ta xak’beik bek’tal kaxlan,

vakax, kaxlanvaj, kayeta xchi’uk ya’lel xchu’ me’ vakax, yo’la lek-o

tsots stakupal. Ja’ yech jun k’ak’al, ti yajvaltake laj la snopik chbat

nakiukik ta yan kalpu k’alal sta sk’ak’alil ti ta sjelta ti snaike, lik stam

xchi’uk spakan ti k’utik oy yu’unike, oy k’usi ch’ayen ta joltik chkali,

xutsbaik, te melel ch’ay komel ta sjolik ti sakil supike, ja ti toj sujom laj

staman ti k’utik yu’unike, te la vayen ikom ta yolon jtek’ muk’ta te’yo’

bu snato’ox ti yajvaltake, k’alal julav ti mu sakil supe, xme’et xala batel

ta sa’el van la laj smala sp’ejel k’ak’al xchi’uk juluk yochebal ak’ubal,

muyukla sutal ti yajvalta-une ti saki supe lik yat’es yo’on, chvinaj xala

ta jmek xch’ut, k’alal yul xch’ulel ta yok’omal osile, xmichich’etxala ti

xch’ut ta vi’nale, laj la ya’i ti mu xa xkuch yu’un ti svi’nanale, och’la

ta sa’el muk’tik ch’oetik, bik’tal ch’oetik xchi’uk bik’tal mutetik yo’

smak-o ti svi’nale.

Xu’ no’ox yu’un yilel ti sa’ol li sakil supe, li tana li’e mu’yuk laj sta ta

tsakel jkotuk ti k’usi xyaket ta tsake, k’ucha’al x-elan ta xkil jvokol

ya’ele xi xa ti mu supe. Tey la xme’et ta x-ok’ yo’ bu iktabil jp’ej k’a na


1313

ti mu sakil supe, yo bu taje tey la laj snupta be jkot mol ik’soman sup,

toj p’ij la ta jmek ti sup taje, yech’u ti sakil supe laj la sk’anbe smantal

ti mol ik’soman supe, xi la laj lo’ilajuk xchi’uke.

Sakil: sup: Jbankil ik’soman sup, abulajan p’iju’mtason jutuk k’uxi xu’

ta tsakel li ch’oe yo’ ti mu xi cham-o ta vi’nale, yu’un k’alal chi lok ta

sa’ole ta xlaj jatavuk batel ti bik’tal ch’oetike xchi’uk ti mutetike.

Ik’soman sup: Lek oy, a’yome lek che’e, li a vokol vo’ote lek no’ox k’un

ta chapanel ta jmek, li bik’tal ch’oetike xchi’uk li mutetike yu’un cha

staik ta ilel ta nom no’ox yech’u ti chlaj jatavikuke.

Sakil sup: Yech xa val ka’uktik bankil ik’soman sup, abulajan albun

katik k’usi stak jpas yo’ mu xa xkil-o jvokole che’e.

Ik’soman sup: A’yome lek tana che’e, yu’un me j-ech’el no’ox ta xkal

ava’i.

Sakil sup: Lek oy, abulajan albontal ka’i ti a mantale. Ik’soman sup:

Yo’ mu xa taik-o ta ilel ti biktal ch’oetike xchi’uk ti bik’tal mutetike,

balalinoaba yo’bu oy pukuk ta balamile yo’ xyal-o jutuk sakila li a

tsatsale.

Sakil sup: Kolaval laj a valbon jutuk la mantale bankil ik’soman sup.

Ik’soman sup: Muk’u chal, ja’ stu ti jchi’ilbatike, te me xa k’el aba che’e,

tey xa kom, te jk’opon jbatik ta ts’akal.

Sakil sup: Lek oy kolaval ta jmek, chi’no batel jtotik.

Ti k’usi mantalil laj albatuk ti sakil supe laj la spas ta anil,

yich’la ta muk’ lek li lo’ile ta melel-un muk xa la ta xil svokol

k’alal ta xlok ta sa’ole, le’une muyuk xa la xil vi’nal.

Cristina Jiménez PatishtanEscuela Primaria 24 de febrero

Selva Natividad, San Cristóbal de las Casas, Chiapas


14

Me’ vi’nal

Ti vo’ne no’ox oy la ijelav me’ vi’nal tey to’oxla nakal jun ants oy

oxvo’ yalamtak, ti cha’vo’e nupunemik ba spas sna stuk, ti bik’it

kereme te ikom xchi’uk sme’ k’alal ijelav ti me’ vi’nale, ja’ no’oxla oy

yixim ti bankilale ti me’ele xchi’uk ti sk’ox olole lajla ti yixime, te chba

sk’anbe yixim ti skereme, ja’ no’ox yu’un ti banki lal kereme, ta xala

x-ilin yu’un te xk’ot ti sme’e, li bankilal kereme ba sak jolov sti’, k’alal

isut tal ti snae la jyalbe yajnil lakamo li ve’lile yu’un lek chive’ ta kalto

jolov, li antse la slakan ta muk’ta p’in, ta’aj yu’un sta yorail ve’el, li

vinik sk’ant kutikxa, stsak spulatu li antse slech sve’el smalal ja’to yile

te xbat sme’, li vinike ta x-ilin ta stojol ti sme’e yu’un te chk’otilan

sk’an sve’el, li vinike muxa sk’an xakbe sve’el sme’e la jyalbe ti yajnile

nak’ot li ve’lile xtal jme’ bol me’ele ants jsa’ ve’el, ja’ xchiil me’ts’i’, ja’

no’ox tal sk’an sve’el li ta jnatik, k’alal ik’ot ti me’el antse la jk’anbe

jutuk yixim ti kereme k’elanbun jutuk avixim jo’ote oyto avixim xchil,

li kereme ch-ilin ta jmek ch’abal ti ixime lok’an batel li me’el antse te

x-ok’olet sutel ta sna.

Li vinike k’alal iyil ti sutxa batel ti ti sme’e la jyalbe ti yajnile, antse

ak’otal ave’ele batxa li jme’e li yajnile ba stsaktal spulatu yu’un sk’an

xa slech ti sve’ele, k’alal isjambe sti’ sp’in ja’ to xil te lok’tal sjol chon. Li

jolove k’alaj ta jkot chon, li ya’lel sve’ele k’ataj ta ch’ich’ svok’ lok’el ti

p’ine, ti vaje k’ataj ta xinich, li vinik antse xi’ik no’ox. Li vinike la jyut

batel ti sme’e pukujil ants me’el k’ucha’al jech chapasbun ja’ lek chaman

xch’a mi mo’oje cha jmilot jk’an o’ox xive’ ta jolov. sk’anto’ox xchoti

ta ts’omol ja’to xai k’opoj li ts’omolile muxa chotliun lok’an batel, li

vinike xi’ no’ox ba xok’an sba ta k’alna tey ik’opoj muxa xok’an aba ta

jtojol muxa sna’ik k’usi spasik jech xtox ti ixime p’itik lok’el chenek’e

vilik batel k’uchal us, li snaike xokol ik’om li vinik antse toj me’on ikom

skoj yu’un muk’ xak’be sve’el ti sme’ike, ja jech iyich’ pasel ti vo’nee.


Me’ vi’nal


15

Li ka’ xchi’uk jti’vanej ts’ibal bolom

Li lo’il li’i ja’ smelol k’alal ta to-ox chk’opojik ti chonbolometik ti ta

vo’ne’e ja la jech j-ech’el, jkot ka’ tey la nopol chukbil ti ka’e tey k’ot

jkot jtivanej ts’ibal bolom tey laj lo’ilaj xchi’uk ti jkot ka’e.

Li jti’vanej ts’ibal bolome: K’usi cha-pas ka’.

Li ka’e: Xyaket ta jkux.

Li jti’vanej ts’ibal bolome: K’usi a-pas, k’ucha’al ti tojilubemote.

Li ka’e: Yu’un ochemon ta kuch si’skotol k’ak’al, ta namal tetik to

Chba jkuchtal.

Li ti’vanej ts’ibal bolome: Buch’u cha snuts’ot ti ta kuch si’e.

Li ka’e; ja’ li kajvale, ja’ jun pukujil vinik, ta xi smajon ti mi mu

jk’an jkuch ti si’e.

Li ti’vanej ts’ibal bolome: Likotatek’el-uk, muk’ot-me vo’ote mu xa

xi-o.

Li ka’e: Muxu’ slikeltatek’el, ti jpasbe yeche, yik’al xi smilon.

Li jti’vanej ts’ibal bolome: Mi stak’ bajsa’ ti pukujil vinik taje.

Li ka’e: Batem ta sa’ si’ ta te’tik, yu’un ta xak’bon jkuch nuxtok.

Ti k’utik chopol ta spasan li vinike, ilin-o ta jmek yo’on li

jti’vanej ts’ibal bolome, yech’o ti bat sa’ te ta te’tike, k’alal

k’ot ti ta te’tike, tey la sta ta ilel jun ants, ti anse te la

x-avet ta ok’el, yu’un la yayijesbil yo’ yu’un smalal k’alal laj

yilbe syayijemal ti ants li jti’vanej ts’ibal bolome laj epajuk

ti sk’ak’al yo’one, ta jti’ tana ti mu viniktaje xi xa batel yo’on

tey lik sjak’be li antse.

Li jti’vanej ts’ibal bolome: K’usi chapas li’ toe, k’ucha’al xyaket

Cha ok’e.

Li antse: Ch’abal, ch’abal k’usi chopol ta jpas, ja’ no-ox li’ ta

jchi’in li jmalale.

Li ka’ xchi’uk jti’vanej ts’ibal bolomLi ka’ xchi’uk jti’vanej ts’ibal bolomLi ka’ xchi’uk jti’vanej ts’ibal bolomLi ka’ xchi’uk jti’vanej ts’ibal bolomLi ka’ xchi’uk jti’vanej ts’ibal bolom


16

Li jti’vanej ts’ibal bolome: Vo’ot van cha xanab xchu’uk li vinike.

Li antse: Jech, yu’un ja’ jimalal.

Li jti’vanej ts’ibal bolome: K’ucha’al ti cha ok’une.

Li antse: Yu’un laj syayijesbon ko’ li jmalale.

Li jti’vanej ts’ibal bolome: A malal la syayijesbot li a vo’e.

Li antse: Yech, ja’me laj syayijeson.

Li jti’vanej ts’ibal bolome: Tana li’i ta xa jti’uk, ja’ ti ko’ol

cha xanab chu’uk li vinike.

Li antse: K’ucha’al ti cha k’an cha ti’on-uke, ch’abal k’usi chopol

jpasojbot chka’i, abulajan mu xa ti’on yayijem chavil ti ko’e.

Li jtivanej ts’ibal bolome: Ak’bonkil li a yayijemale.

Li antse: Xu’, k’elavil, yu’un toj ep chka’ibe sk’uxal.

Li jtivanej ts’ibal bolome: Oyxa xuvital li a yayijemale, la kol-o tana,

vo’one mu jna sti’el xivital bek’et, ja’ no’ox albon ka’i buy, oy ta tael.

Li antse: Lek, li’no ox oye, xyaket ta sa’si’, bat sa’o mi cha k’ane.

Jutuk no oxla xanab batel li jti’vanej ts’ibal bolome, ti ta te’tike,

tey la sta ta anil ti vinike, tey la lo’ilajital.

Li jti’vanej ts’ibal bolome: K’usi cha pas, chopol vinik.

Li vinike: K’ucha’al cha val ti chopol vinikone, vo’one ja’noox

xyaket ta jav jutuk jsi’, muyuk k’usi chopol ta jpas.

Li jti’vanej ts’ibal bolome: Ta melel chopol vinikot vo’ot laj

a vilbajin li ka’e, lubem ta jmek a vu’un xchi’uk vo’ot a yayijesoj

noxtok li antse.

Li vinike: Muyuk buch’u ta xkilbajin, vo’one naka no’ox ta jchanu’m

tastak ta a’mtel.

Li jti’vanej ts’ibal bolome: Muk’u xkutik tana, vo’ote toj chopol

a vo’on, yu’un chi vi’naj-o yecho ti cha jti’ tanae.


17

Li vinike: Muto xa ti’onun, malato jlikeluk, mi muxa vil ti xyaket

Ta jav jsi’e, koltao’n jutukuk, mi laje xa ti’onun.

Li jti’vanej ts’ibal bolome: K’usi cha jkolta, ti muyuk kek’el cha

vile.

Li vinike: Manchuk mi cha’bal a vek’el.

Li jti’vanej ts’ibal bolome: K’uxi stak’ cha jkolta che’e.

Li vinike: Li jav si’e toj tsots ta pasel, mi cha k’an cha koltaone,

k’elavil, k’alal ta jip yalel jujumoj kek’el li ta si’e, ja’o xu

cha kakan, ta anil li a k’obe.

Li jti’vanej ts’ibal bolome: Lek oy, cha jkolta jlikeluk.

Li vinike: La’ tik’o ta anil lia k’o’m-une ts’ibal bolom, yo’ mu

teuk-o kakal xkom li kek’ele.

Li jti’vanej ts’ibal bolome: Xu’uk, lek oy.

K’alal laj skakan ta anil sk’o’m li ts’ibal bolome ta sk’al li si’e,

li vinike, snopojxa ono’ox ta sjol ti ta slok’es ta anil ti yek’ele

tey xa x-avavet ta jmek ti ts’ibal bolome, ikoltaun, ikoltaun,

yechno’ox ta xkal ti cha jtiote xixa ti ts’ibal bolome, li vinike

mukxa xich’be ta muk’ slo’il ti ts’ibal bolome, ja’ xa no’ox laj

stam batel yek’el xchi’uk bat ta sna.

Domingo López Hernández.Arvenza I, Chamula, Chiapas


18

Xch’ulel yajnil mol Xune

Cham-la yajnil ti mol xun tey nakal ta Olon Elanvo’, slumal jsots’lebetik,

toj la lektajmek yo’on ti ants taje, k’alal kuxul to’oxe. Ta la sna’ tajmek

yajnil ti vinike, x-ok’eletla ta sna’el skotol k’ak’al. Ja’ la yech j-ech’el,

batla yak’be snichimal xchi’uk skantelail smukenal yajnil ti vinike,

k’alal ta sk’inal ch’ulelaletik, muk’la xil mal k’ak’al li vinike yu’unla

ja’ ti muk’to ch’ayem ta yo’on ti laj chamen ti yajnile, yech’o ti ik’xala

k’ot ti ta snae, yech noxtok ti mol Xune teyla xnopet ta syules ta sjol

ti k’utik toj lek laj spas xchi’uk ti yajnil k’alal kuxulto’oxe, ti k’alal

xyaket ta syules ta sjol ti slekil kuxlejal ti mol Xune, yaila ti te k’ot

xch’ulel ti yajnil, sikiket xala jelav jutuk ik’ xchi’ukla snak’ubal yech

la laj lo’ilajikuk k’ucha’al. K’uxaelan jch’ul chi’il, k’usi xyaket chapas.

Ti mol Xune, mu sna’ buch’u ti xyaket chlo’ilaj xchi’uke, ti yaloj ta

yo’one ja la xyaket ta xlo’ilaj xchu’uk ti yajnile ak’u mi yech-no’ox laj

tak’avuk batel ta ma’sat, xi la tak’avuk batele.

Ch’abal k’usi ta jpas ja’ no’ox li’ xyaket ta jkux likeluke, ja’ yech jlikel

laj lo’ilajikuk, ti mol Xune ta anil jul ta sjol, ti kajnile chamenxa chkai

k’ucha’al ti x-elan ta xi ilbajinate, k’alal yul ta sjol yeche, muxa sna k’usi

ta spas ta anil xt’eleletxa likel ti stakopale yu’un toj xi’el ik’ot laj snop

ta anil ta sjol, laj la yalbe ti buch’u xyaketi chlo’ilaj xchu’uke, chba jk’el

ta anil kuts’kalal laj yal yeche, anil lok’batel ti ta snae, ja ti toj xi’enxa

ti yo’one. Xyaket la ta x-anilaj batel ta be ti mol Xune, ch’ayemla ta

jmek ti yo’one, ti yo’bu xyaket ch-anilaj batel ta bee laj la nupatuk

yu’un li ch’ulel ti yajnile ko’ol la x-elan alak’sba k’ucha’al ti yajnile,

a le’e mauk ta melel ti yajnile ja’ no’ox smu ch’ulel ti li’ xjoyet komen

ta sba balamile, ti ants yilel taje x-ok’eletxa laj sk’opon ti smalale, xi

laj lo’ilajikuke, ti ch’ule-antse: bu chabat Xun, vo’ot jchi’ilot cha va’ie,

k’ucha’al ti cha jalave.

Xch’ulel yajnil mol Xune

t Xun, vo’ot jchi’ilot cha va’ie, t Xun, vo’ot jchi’ilot ch ’ie,


19

Ti malalile: Ch’abal bu chibal ants, bu cha bat vo’ote.

Ti xch’ulelantse: Li vo’one chibat ta sna li ajvalile.

Ti malalile: Ants, mu xa bat, mu xa viktaun komel jtuk, mi cha bate

chba jchi’not-uk.

Ti xch’ulel antse: Batik mi cha k’ane, ba chi’ot, ja’no’ox k’alal mi li

k’otatike ti yo’bu li sna li ajvalile, k’ano vokol yo’xa yotesike.

Ti malalile: Lek oy ta jpas yech, xchi’in batel ta xanvil yajnil

ti mol Xune k’alal laj batikuk ta sna ti ajvalile, ti yo’bu k’otike

ja’ la yilel jp’ej muk’ta na tey nojem ta k’utik alak’sbatak, yech

la laj yil ja’ ti ak’ubaltikxa laj k’otikuke. Ta melel ja’ la tey

laj k’otuk ta jp’ej muk’ta, k’ucha’al ya’yoj ono’ox li vinike,

laj sk’an vokol yo’ x-ochesat-oe, yech laj spas-un.

Ti mol Xune: Abulajan vo’ote kere, albo li ajvalile yu’un ko’onuk

lo’ilajkon ta yut sna.

Ti jchabiej nae: Ley oy, malon jlikeluk.

Ti jchabie nae: Ak’o ta pertonal ajvalil, yu’unla tsk’an cha

sk’oponot jun vinik.

Ti sjvalile: Alboya’i ak’u jelavktal.

Ti jchabiej nae: Lek oy che’e, ta xkalbe ak’u jelavuktal.

Ti jchabiej nae: Laj yaltal ti ajvalile, xu la xa jelbatel.

Ti mol Xune: Lek oy, kolaval ta jmek.

Li jchabiej nae laj yak’be yil li mol Xune ti buy xbat sbelel ti

yo’bu ti ajvalile, ch’ayto kno’ox, ak’u mi lajem ak’bil yil ti bee,

yu’un ti yutnae ep ta k’ol ta jmek, yo’bu taje tey la ch’ay batel

ta anil ti yajnil ta alele, oy la buch’u laj k’oponatuk-otal ta

nomto ya’el ti ta yutnae, kuni kerem k’usi cha k’an k’usi tal

a sa’ k’alalto li ta jnae, k’alal laj ya’i ti lo’il yech ti mol

n cha


20

Xune toj xi’eltola ik’ot, yu’un la vovijem jutuk yilel ti sjole,

ja’tola tey yul-o xch’ulel ta anil, yil-la ti ch’ayen ta yan

osil, lajla yalbe sba, k’uxi chi lok’ tana li’e kajval, yu’un

ch’ayemo tana li’e, stala ta ilel ech’el ta nom ti xojobal k’ak’ale,

k’unk’un la xanav batel yo’bu ti xojobal k’ak’ale, ja’ yech lok’-o

batel ti ta ch’en ti vinik taje.

Ech’em xaox jayi’m k’ak’al, k’alal laj yul ta sjol ti mol Xune

ti chonbil la ta balamil xchi’uk ti ch’en, ti ch’ulel ti yajnile,

yu’un la oy buch’u yutoj k’alal kuxulto’oxe, yech’o ti yech li’

xjoyet ta sba balamil ti xch’ulel ti yajnile. Ti k’ucha’al x-elan

laj yil svokol ta yut ch’en ti mol Xune, laj sta’o chamel lik-o

xchuvaj, ja’to tey laj koluk jutuk k’alal laj ak’atuk ta poxtael

yu’un xchi’iltake.

José Feliciano López LópezRosalinda López González

Manuel Gregorio López LópezEscuela Primaria Flores Magón

Elambo Bajo, Zinacantán, Chiapas


21

Lo’il maxilFábula

Katu xchi’uk muk’ta bolom

Ti ta vo’nee lek to’oxla xilasbaik li katu’ xchi’uk li muk’ta bolome,

Ti katu’e ja’la its’inal, ti muk’ta bolome ja’la bankilal, ja’ikla slekil

xchi’ilsbaik, ko’ol to’oxla ta xanavik ta sa’el sve’elik ta pat xokom

naetik mi ta te’tik ti chonbolometike, muyuk to’oxla sna’ xut sbaik,

smajsbaik, toj lekla ko’ol snopobil ti slo’ilike, k’alal la mi lok’ saik ti

sve’elike, mi oy buch’u k’usi laj sta junuke ko’ol ta slajesik. Li yantik

chonbolometike, lekla ta xilik jutuk ti k’u x-elan stalelik ta kuxlej ti

katu’e xchi’uk ti muk’ta bolome, xi’ik skotolik ti chonbolometike,

jk’eltik k’u sjalil xchuch yu’unik ti k’usi ta spasike. Ta melel k’alal laj

taatuk ta chamel ti katu’e, laj jipatuk komel yu’un ti muk’ta bolome,

ja’ la ti mu xa k’usi xtun-oe yech’ola ti laj xch’ay komel ta yo’on ti

xchi’il ta xanvile, tey la laj iktsa’atuk komel ta xokon be ti katu’e.

Toj tsotsla laj sta chamel ti katu’e, ep la ta jmek laj yil svokol, ech’la

vi’nal yu’un yech’o ti toj bakxa xvinaje; k’alal laj stamsba jutuk ti ta

chamele likla xanavuk ja’ ti sve’ele.

Ti yo’bu xkotet batel ta sa’el sve’ele tey la laj snup ta be ti muk’ta

bolome, tey la skotk’untal jkot muk’ta jup’en ch’o, li katu’e xkuxetxala

yo’on ta anil, k’alal laj sta ilel li muk’ta bolome ti chi’il ta alele, xi la

la jyalbee. Kolaval ti a vich’oj buntaljutuk kunen moton ve’ele bankil

muk’ta bolom, yu’un xa’o no’ox a na’oj yilel ti chi cham ta vi’nale,

nopojantal vankil muk’ta bolom ich’otal li jve’eltike la’ ve’kotik ta

komon, k’alal laj ya’i ti k’usi laj albatuk ti muk’ta bolome, laj namajuk

batel jutuk, laj tak’avuke. Mu jna’ buch’uot, vo’ote mu xa kojtikinot xi

Lo’il maxilLo’il maxil


Lo’il maxilLo’il maxil



22

mu xa vilbajinon xchi’uk mu xa pojbon li jve’ele, k’ejaba batel nakame

jmajot tana.

Ti katu’e k’alal laj yilbe k’u-elan stalel yo’on ti sbankil muk’ta bolome

ch’abalxa k’usi ep laj yalbe, muk’ta alel mi yech cha vilbajinone, ja’

no’ox k’elaba mu xa ta avokol k’ucha’al vo’one.

Mantal a’yej: Ti k’usi chi yalbotik junuk jchi’iltike, mu stak’ jch’unbetik

ta anil, ja’ tome ta xkich’tik ta muk’ k’alal mi laj svula’anotik, k’alal

oyotik ta chamele xchi’uk mi laj yak’botik jutuk jve’eltik, k’alal oyotik

ta vi’nale.

Rosa María de la Cruz VázquezEscuela Primaria Presidente Juárez

Paste, Zinacantán, Chiapas


23

Slo’iltael k’u- elanDescripción

K’ux- elan li kolonya Roblar

Li Kolonya Roblar ja’ slumal pantelhó oy yich’oj vaxaklajune’m reya

ta jteklum oy jo’lajunvinik xchi’uk jbok’, ti yajval ti kolonyae, jech

ta xal ti chapil yu’unike. Li yajval ti kolonya oy stalel sukuxlejik lek

xvinaj, sk’opik, sk’u’ spok’ik, j-a’mtel jpatan yu’unik yan-o sba ta jujun

jteklum, xchapanel sbaik, alk’opetik xchi’uk sk’op kajvaltik. Li kolonya

Roblar oy sk’ixnal jutuk ta unenal osiltik xchi’uk jo’tikal osiltik ta sikil

osiltik oy jutuk jo’ ta xak’e. Li kolonya oy k’usi xlok’ x-ayan ta osiltik jech k’ucha’al ixim, chenek’ ,

tsol, ch’um, itaj, ich, jech xtox oy xlok’ sat te’etik jech k’ucha’al paxak’,

kajvel, naranxax, manku’, ermunix, lobol, mantarina, lotsots, lima

níspero, ja’as xchi’uk yantik. Li sat te’etik ta xchonik jutuk yane yu’un

no’ox ta slo’ik, ti k’usitik ta xchonike ja’ te sta stak’inik yu’un sventa

smanik-o k’usi xtun yu’unik ti mu’yuk oy tey ta kolonyae.

Manuela Vázquez GómezElvira García Gómez

Melesio Velasco GómezRoblar Pantelhó, Chiapas


24

Xlik’em jnakletik

Ta ejiro Puyuk’um slumal tsimajobel la jyich’ meltsnael ta sjabilal ta

1985. Li ejiroe ti vo’nee ja’to’ox jun rancho mol Limbano Abarca Flores,

epal balamil smakoj ep smoso ley x-a’ mtejik ta vaki’m ora sakubel

ja’to mi la sta vaki’m ora yik’ubele. Li mosoetik la xchap sbaik yu’un

k’ucha’al chku’unintik li balamile tey la snopik ja’ lek ta jpojbetik li

jkaxlane ta jnutstik batel chkich’tik komel li yosile, staxa yorail ta xjel

ti k’ak’ale, epxa ja’bil li j-a’mtej, vaun ta sjabilal ta 1985 li mosoetik

la spojik li osile nutsbil ibat li yajvale. La xchap sbaik yu’un ba

sk’oponajvalil yu’un chich’ pasbel sjunal.

Li osile la stoj ajvalil, li mosoetike la sa’be sbi ti yosilike ja’ li oy xjelav

uk’um teye xchi’uk oy puy tey ja’te kom sbi puy uk’un.

Li yajval ejido puyuk’um toj lek la schap sbaik mi oy k’ope lek tsobol

xchapik, mi oy buch’u molxae mu’yuk xa bu chak’ moton a’mtel moton

tak’in ja’ xa no’ox tsobajel chk’ot lek tsobolik manchuk mi oy yan sk’op

riox mi yan spartido mu venta biluk-o.

Manuel Encino CruzMiguel Hernández Pérez

Puyuk’um, Simojovel, Chiapas


25

Jelavel k’op ta poko’lum

Vo’ne no’oxe li Ildelfonsoe tey sa’ilan slumal yu’un bu xnaki, vaun te

ik’ot ta jun lum la spas sna (ch’ulna) sbiil ja’ no’ox yu’un muk’ xlaj

spas ti snae, yu’un mu la sk’upin ti bu islikes spasel snae, ja’ ti toj ep

usetik teye, slikebal spasel nae te komen ja’ sna ti Ildelfonsoe sk’an ox

ixnaki tey, li jmololtike la jyak’be sbi poko’lum, tana li’e oy jnaklejetik

tey ojtikinbil poko’lum slumal Tenejapa, xchi’uk noxtox la sjelbe sbi

ja sibanilj ja’ yu’un sat jo’ tey, epal te’etik sbi siban ta sk’op tseltal

tana li’e ojtikinbil sibanilj Poko’lum ch’ay bilxa ta o’tonal ja’ xa no’ox

kome svinajem slikem ti nae ja’ yu’un sbiinoj poko’lum.

Jelav k’ak’al oy jtsop krixchanoetik la xchap sbaik ba naklajukuk tey ta

poko’lum ja’ te isjelbe sbi ta Sibanilja’ , ja’ yu’un oy sat jo’ tey joybil ta

te’etik, ja’ yu’un te ikom sbi Sibanilja’.

Tana li’e Sibanilj ta sjabilal ta 1854, buch’u ti Ildelfonso j jtotik

yajval Tenejapa, manchuk ti la sjel ti snae ora li’e ta jteklumal yu’un

Tenejapae, te oy ta Sibanilj, mu jechuk ik’ot ta pasel ja’ yu’un ja’ no’ox

komen svinajem ti spoko’ na ti kajval ta Tenejapae.



26

Sk’u jsots’lebetik

Li sk’u spok’ik li jsots’lebal krixchanoetike ta Chiapas, toj lek alak’sba

ta jmek, ja’ la ya’k’obil ta ilel slekil skuxlejalik, junla yo’onik ta stunesik

ti sk’unike yu’unla ja’ tey ta xak’ik-o ta ilel stalelik ta jujuntal xchi’uk

sjunal slumalik.

Li schaplek sbats’ik’uik li viniketik xchi’uk li keremetike epta tos, oy

jlik skuil mokiteik, jlik skuil mokmok vexik jlik tsajal xinxaik pasabil

ta tsots xchi’uk kilajtik syaxal xchi’uk sakilal, jlik pok’u’ik pasbil ta

tsajalno xchi’uk sakilno oy yak’iltak xchi’uk sputsulal ta xokontak; li

k’u’iletik li’e ja’ ta spas ta sk’obik li j-a’mtel antsetike; yo’ chapal-o lek li

sk’u’ik li viniketike xchi’uk li keremotike tato stunesik jlik yaxal mi ik’al

pok’ ti ta xchikintake oy sputsulaltak jlik xanil semet pixolik xchi’uk

xelail, jlik yunen chojan nuti’ik mi jlik snukul moralik xchi’uk jlik bats’i

xonobil mi jlik bats’i varach.

Li sk’utak li antsetik xchi’uk li tsebetik ta slumal sots’lebetike ja’ jlik

jalbil luchbalal k’u’ul, jlik pok’ mochebal mi jlik tsatsal pirik mochebal

li sti’iltake ko’ol sba sjamlejtak xchi’uk sbonoltak, jlik ik’al pok’ tsekil

mi jlik ik’al tsots tsekil, jlik tsajal xinxail, tey kilatik xyaxal xchi’uk

sakil naal ta o’olol, lek sts’ala let xvinaj, oy jay choj nats’iletik yu’unik

xchi’uk jlik xchuk sjolik.

A la vi tane jelemxa ta jmek ti sku’ spok’tak ti jnaklejetik ta slumal

jsots’lebetike, li snoaltake xchi’uk li sbonoltake maukxa yech k’ucha’al ti

ta vo’nee, tana li’e taxa stunesikbe sk’u, svex, xonob, spixol jkaxlanetik,

toj xa ep k’atajemik ta jmek, ta xa stunesik nich pox, xchi’uk ach’ noetik

ja’ sbitak “seda”, “artisela” xchi’uk xelaetik ak’u ono’ox jelemuk ti k’utik

noal ta stunesik ti ta spasobil ti sk’u’ikel, lek to o’no’ox alak’sba ta ilel

ti sk’u’ ti viniketike xchi’uk ti antsetike.

José Vázquez LópezElambo, Zinacantán, Chiapas


27

Slo’ilal kuxel

Jo’on ja’ jbi xlel mulalix Alis, ta jchan xcha’kojal un ta chanvun Jmikel

ilarko, te oy ta ejiro san krekoryo nantik slumal vistan.

Ja’ jun osiltik toj vitstik no’ox beyo’tik epal te’tik, te xkom ta lok’om

k’ak’al oyto epal chonbolometik ta te’tik, ta nantik, jech k’ucha’al joj

mut, k’orochoch, me’el, vet, uch, i’m, t’ul, ok’il, jex xchi’uk vakax, ka’,

tentsun, kanero, chitom, ts’i’ katu.

Ti bu nakalune ta xlok’ ixim, chenek’ , mail, ts’ol, ch’umte’, yaxal chichol,

arvejo, avux, ti k’usitik ta xlok’e, yantik ta xchonik ti yane ta sve’ik no’ox,

ta juju chop uts’ alalil. Ti sk’u’ spok’ ti jchi’iltake, la slapbikxa sk’u’ spok’

jkaxlantik, ja’ xa no’ox li antsatike tato alapik sbats’i stsek, k’u’ik jalbil

yu’unik, oyxa tsebetik ta slapikxa stsek xinula xchi’uk xonob.

Ti vo’nee ta to’ox xanavik yakanik mi ta ka’ k’alal ta xbatik ta jteklum,

jobel ta jimoxol, ta j-oxchuk ta yakanik ta xbatik mu’yuk to’ox karo,

tana li’e oyxa karo, muxa sk’an xanavik ta yokik manchuk mi nopol

no’ox ti bu chbatike. Xch’unel sk’op kajvaltik oy xa sjelojik yan xa

xchanik, ja’ no’ox yu’un ja’ oyto ep ti xchanik katolikae oy sch’ulna

yu’unik ta to spasik k’in, stijik vo’m. sch’unej mantal ta vik’it ta muk’

xchi’uk sbats’i k’opik tsotsil.

Ti naklejetike oy ya’mtel jpatan yu’un ch’unbil smantal yu’un

slekil xkuxlej ti krixchanoetike.

Manuela Morales AlvarezEscuela Primaria Miguel Hidalgo

San Gregorio las Casas, Huixtan, Chiapas


28

Ranchería Turasnal

Oyto’ox la jun rancho epal balamil smakoj mol jkaxlane Jpetul Vega

sbi oy jtsop Krixchano la jla stso’m sbaik yu’un sk’anla smanik chibuk

caballería ti balamile, vaun ti yajval ranchoe la schon pimil te’tikaltik,

Sts’akinoj kolonya san Gregorio, santa rita xchi’uk komon osil san

Gregorio las casas slumal vistan, li krixchanoetik ochik batel ta yut

te’etik tela k’u staik te’ turasnu vaun yich’ik entrekal ti balmile te isabik

sbi la snopik jech kom sbi turasnal tsakal ta San Andrés Puerto Rico, ta

sjabilal 1976 li san Andrexe la spas sba ta Propiedad, li yajval turasnale

ba xchiin san Gregorio las casas ta 1980 yajval san Gregorio ta skan

ta spojik yosil turasnale, te ispasik k’op jalij lajche’m jabil 1991 k’alal

la xchap sbaik li EZLN ja’to te laj sk’oplal ti yajval turasnal xchi’uk

San Gregorio las Casas. Li ranchería turasnal mu’yuk xa te’etik skoj

spas chomtike ja’ te laj skotol ti te’etike, oy svokolik ti yajval turasnue,

mu’yukxa bu sta si’ yu’un smeltsanel na, ja jech svokolik oy yantik ba

sa’ik yan slumik ta Ocosingo, ta Altamirano, jech ipuk batel ti yajval

turasnue.

Aurora de Jesús Pérez GómezDuraznal, Huixtan, Chiapas


29

Lo’ilNarración

Vo’ xchi’uk chapul pom

Tey la xvililetno’ox jkot xchanul pom ta yavil nichimaltik, ti bu oy

nichimtike yan x-elan vo tey li jkot chanul pome, yakala x-a’mtej

sts’uts’el nichimetik , Li voe la sjak’be k’usi chapas uni xchanul pom,

xchila ti voe, jech la stak’ li chanul pome, chi a´mtej ta jts’uts’un ya’lel

nichim, vaun li voe jeh istak’ k’ucha’al toj ep chaa’mteje xchi’uk k’usi

ta va’mtele, ta jts’uts’un ya’lel ti nichimetike, ti voe xi la laj sla’be k’usi

stu-o ti ya’le nichime, yu’un ta jtso’mbatel ti ya’lel nichime ja’ yu’un ta

jpas ta pom xchi’uk chab.

Ti chapul pome, yu’un toj lek chka’i li a’mtele, xchi’uk toj k’upil

Sba k’alal ta baba nichim chi a’mteje.

Ti voe. ¡ah! ch’ayen ta jmek a jol chkil muyuk cha tunes jset’uk ti

K’usi chata ta a va’mtele.

Ti chapul pome, ta atunes jutuk, ja’ no’ox ti vo’one toj lek ko’on ta

xkak’ ta stunesik ti buch’utik chtunyu’une.

Ti voe. Chapul pom, ich’o aba ta muk’ jset’uk ja’ no’ox cha sk’elbot

NarraciónNarraciónNarraciónNarración


30

A sat li vinike, le’e ja’ no’ox me bal cha’i ta atunes li a va’mtele

xchi’uk muyukme k’usi cha yakbot jutukuk ta tsakal.

Ti chapul pome, muyuk chi sk’elban sat chkil vo’one, li vinike laj

yak’bun jna xchi’uk ta xi sk’uxubinun ta k’elel.

ti voe, ti vo’ote lek cha va’i ti cha k’elan ta va’mtele, yu’un

mu xa k’an xa kux a vo’on ta ch’iel k’ucha’al vo’one.

Ti chapul pome. K’alal mi laj jpuk jutukuk li k’utik jtaoj ta

a’mtele, ja’to lek ta jkux ko’on ta ch’iel, muk’ta alel mi oy k’usi

laj yak’bekon-o ta ts’akal mi muyuk.

K’alal laj tak’avuk ti chapul pome, li voe ochla ta at-o’on

xchi’uk k’un xa la xvililet batel.

María Cristina Martínez de la CruzChamula, Chiapas


31

Ora ta soktom

Slo’ilal ta soktom vo’ne no’ox li soktome ja’ to’ox

pinka yajuale ja sbi Alberto Cerda oy ep stak’in jk’ulej

ti mol. Jacinto López ja jun moso x-a’mtej ta pinka oy

jun skerem José sbi.

K’ot sk’ak’alil icham li Jacintoe kom ta k’exolal José.

Alberto yajval pinkae oy jun stse’m me’ile ja’ sbi Caridad

li ts’ebe sk’an smalalin li Josee mol J-Albertoe toj xkuxet

yo’ton iyai yan ti me’el “Caridad” mu sk’an xmalij ti ts’e’m

xchi’uk jun moso José la jsa’ jun kerem ja sbi “Fernando”

ik’o jtsebe ajnilino ik’o batel ta ana, li Fernandoe laj yik’ batel ti tsebe,

ja’ no’ox li mu sk’an ja sk’an ti Josee.

Li Fernando te iilin la smil ti tsebe ba yalbe sme’ ti tsebe ismil sba yu’un

ja’ sk’an ti Josee li mu me’ele ba k’ano parte alo ti ja’ José la smil ti

jtsebe. Jech li Fernando ba yalbe a’mtel jpatan och ta chukel li Josee ta

xich’ jok’anel ta te’ ta o’lol ak’obal k’alal mi tij skampanail li orae.

Ep krixchanoetik ba sk’elik chich’ milel ti Josee, jech-uk ti Fernandoe

te oy, ta sta o’lol ak’obal ta jtijel ti kampana yu’un orae ja’te chich’

milel li Josee jelav ti orae toj xielik ti krixchanoetike ti ch’abal ilij li

kampanae, jech ti Fernando te iyal smul ja la smil ti tsebe smantal sme’

me’el Caridad. Ja’ jech ikol ti Josee yan ti Fernando te la smilel xchi’uk

ti me’ile bat ta chukel. Li kampana yu’un la jkolta ta milel li Josee.



32

Cha’vo’ mol me’el ichamik

Te ta jun paraje oyla cha’vo’ mol me’el toj lek xk’uxuviban xchi’uk

yuts’ yalal xchi’uk slak’lajom, toj ep yixim, xchenek’, yitaj, Jujun jabil

ep svinik stoj yu’un sts’un ti yixime, xchenek’e, yitaje, ja’ yu’un oy

k’usitik yu’une.

K’alal oy buch’u sman ixim, chenek’, mi itaye, li mol me’ele tato sk’elan

jutuk toj lek yo’ton li krixchanoe k’anbil yu’un skotol slumal. Li mole

lok’batel ta vu’lal ta sna slak’lan te xjelav ta bevo’, li mole, muk’ xu

yu’un ijelav p’aj ochel ta bevo’ mu xa xu’yu’un xlok’, te x-avet sk’an

koltel, tey xtal jun kerem te iyai ti x-avane, li kereme te la iyal buch’u

bi te x’avete xchi, ba sk’el ja’ to xile ja’ ti mol vinike avokoluk lok’esun

mi mo’oje ba albotal a tot ak’o tal slok’esun.

Li kereme, bat ta anil ba yalbe tal stot, tot ba k’elo jun mol p’aj ta bejo’

mu xa xlok’. Li stot ti kereme ba yalbetal yantik ba skomon k’elik ja’

no’ox yu’un k’alal ik’otike, chamen xa ti mol vinike te la slok’esik ta

bejo’e la sk’elik la smukik yan ti me’ele la jyich’ mul ep, tela x-ok’olet

yu’un ti cham ti smol malale, te itsaki ta chamel ja’ jech icham batel

ti me’ele.

Li mol me’ele ja’ox j-al mantal jtak’ivanej oy ep k’usi xna’oj ja’ ti ep

k’ak’al ikuxi ta sba balamile, keremviniketik tsebetik ololetik mu’yukxa

buch’u x-albatik li k’usitik oy ta balamile.

Aurora de Jesús Pérez GómezEscuela Primaria Rosario CastellanosSan Cristóbal de las Casas, Chiapas


33

Yich’ pasel

Jchop jnaklej la slum xojep chilon li jnaklej vinik antse oyla jo’vo’

snich’na’mtak jun ta vaxakim jabil yan ta va k’im yane bik’itikto, jun

sk’ak’alil rominko buluch’im xchavinik yual octubre ta sjabil ta 2004, li

mol vinik ba la sa’ olov sti’ ta te’tik, xchi’uk xcha’va’al snich’na’mtak

lajla staik ti olove, ja’ no’ox yu’un och ta ch’en bik’it sti’ li ch’ene, vaun

te istak ochel ti cha’va’al snich’one li uni keremetik ochik batel ta yut

ch’ene la sta lok’el ti olove ja’ ti muk’ kereme yan li bik’it kerem tey

ikom ta yut ch’en li vinik la stak sutel ti muk’ skereme ba sa’otal ta

vits’ine, li kereme och sutel ta yut ch’en mu’yu’unxa bu ilok’iktalel, li

vinik laj yavta li skeremetik mu’yukxa bu ilok’tal jech te ioch ak’obal, li

vinike sut batel ta sna ba yalbe yajnil ba yalbe j-a’mtel jpatan ta kalpul

ba sk’el ti cha’vo keremetik mu’yuk bu ilok’ yu’unik te isakum osil.

Ta sk’ak’al lunes yalbik j-a’mtel jpatan ta muk tik lum, la sjok’ik ti lume

ch’abal istaik ti cha’vo’ keremetike k-iloletik mol me’el, jpoxtavanejetik

ba sk’oponik riox xchi’uk skantelaik, spomik, snichimik ta ti’ ch’en la

jyik’ik lok’el ti keremetik muk’ kereme te itak’av lek oy yu’unkutik li

kits’ine lek oy li vayal muxa xi lo’kutik lek oy jve’elkutik tey ta sna

jtote ja’ no’ox p’uyu’m ich, chenek’, xchi’uk vaj jve’kutik, jech no’oxtox

li jtote epxa yil muxa xtoj yu’un jo’onkutik ta jtojkutik li’e mol me’ele,

j-ilol xchi’uk yantike le jyayik smelol yan ti yabat ajvalil muk xch’unik

la sjok’ik ti lume, ja’ yu’un tal vo’ mak sti’ ti ch’ene tey laskomtsanik-o

ja’ jech tey ikom-o ti cha’vo’ keremetik ja jech ik’ot ta pasele.

Roberto Hernández CeverinoEscuela Primaria Gregorio Torres Quintero

Tselepat, Huixtan, Chiapas


34

Yjval balumil

Ti vo’ne no’oxe li balumile ja to’ox yajval li chonbolometik oyla

jun velta stsoboj sbaik muk’ta bolom, vakax, ka’, xulem, xik, yantik

chonbolom ja’ sve’elik li krixchanoetik ja xba smiltal krixchanoetik

yu’un ta sti’ik. Jech-uk li viniketike tao xa’yik ti mu stak’ xlok’ik ta

xanbal ja’ ti xlaj ta ti’el yu’un ti muk’tabolome, tela la xchap sbaik yu’un

la smilik li muk’tabolom ba smalaik ta be, te ilok’tal li muk’tabolom la

jyak’bik yolobil te ya yijem xa batel li muk’ta bolome bat xch’en te

oy li xchi’iltake ta patil te icham li muk’ta bolome yantik xchiiltake

la jyalik ba jmiltik li viniketike mi mo’oje ja xi smilukutik, ja’ lek ba

jmiltik xchiik. Li ka’e jo’one ta jlombe tek’el skotol ja’to mi chamik

skotolike bat li ka’e, k’alal ik’ot bu oyik li viniketike sk’an slom ta tek’el

ja’ ja’ no’ox li viniketike lek chapalik oy slasoik laj xchukik li ka’e iskaj

la vinik jato ti lube te isnijan sba.

Lok’ talel vakax sna’ lek xluchavan li vakaxe, k’alal ik’ot bu oyik li

viniketike lako sluchilan p’ejbat jch’ix xulum jech icham li vacaxe. Lok’

mutetik ja’ no’ox jech cham skotol li mutetike. Li jtotike la jyalbe li

viniketike ora li’e jo’oxuk la ja pasik kanal ju’ avuunik li leteo, jo’oxuk

yajval balumil xa komik li vakaxe ja’ avu’un ta xkom tik’o ta potrero

yan li ka’e xu’ xa kajlavin xchi’uk ta skuch avikats.

Ja yu’un tana lie li ka’e ta stunes li viniketike jech no’ox tox li vakaxe.



35

Te’tikaltik

Oyla t’ujumal te’tikaltik te oy epal chombolometik jech k’ucha’al chuch,

t’ul, uch, ok’il, i’m vet, poy, mutetik k’ucha’al jex, xik, pumus, xkulakte’,

xulem, ts’unun joj, u’m, mank’uk’ skotol k’ak’al xkaitik ta xk’ejinik ta

jujun so’m jujun xmalk’ak’al toj lek ta a’yel tey ta te’tikaltike.

Jun k’ak’al tela ijelav jun chuva jol vinik yich’oj smoy lajobal xa ti

smoye, vaun te isjip komel xchak smoy te k’uk’untik istsak sk’ak’al li

jobele, ja’ yu’un li takinikxa ja’ to xilik ti krixchanoetik lok’ xch’ailal

ti te’tikaltike, ja’ no’ox yu’un muk’ xchap sbaik ba sk’elik kuyu’un ti

oy ch’ail xlok’ ta te’tik tey ijalij k’ak’al iyilike yak’oj sba ta xk’ak’ ti

te’etike k’alal ixchap sbaik sba stup’ike, toj epxa k’ak’ batel ti te’etik.

Yan ti chonbolometik ep ijalavit batel ti yane te ichamik ta k’ok’, ti

buch’utik jatavike oy te la jyich’ milel ta bebetik yu’un krixchanoetik.

Ti te’tikaltike oy to’ox lek k’upil sba xk’ejinik ti mutetik ta x-ok’ik ti

chonbolome tana li’e toj abolsba mu’yukxa buch’u tey nakalik ta

te’etike k’ucha’al ti vo’nee, oy to’ox ep chonbolometik mutetik

li’i mu’yukxa ja’ smul ti krixchanoe ta smililan no’ox ti mutetike,

chonbolome xchi’uk ti te’tik ja’ yu’un ti muxa xak lek jo’e, ulxa batel ti

sat jo’e, ulxa ti uk’ume, skoj ti mu’yuk xa ti te’etike.

Fernando S. Pérez GómezEscuela Primaria Filiberto Flores

Duraznal, Huixtan, Chiapas


36

Slo’ilal jun kerem

Juan Pérez Jolote te ivok’ ta jun paraje Cuchulumtik slumal Jchamo’,

oy sna jobelal sba snae, oy spus bu ta x-atin. Ja’ no’ox yu’un mu sna’

jayim jabil ivok’e albat komel yu’un stot sme’ vok’ la nop sk’inal San

Juan ja’ yu’un sbiinoj Juan. Ch’into li Juane ik’bil chbat ta a’mtel yu’un

stot mi mu ixch’un mantale ta xich’ majel, chich’ steel asaluna. Oy

bak’intik ta xpojat yu’un sme’ tala xich’ majel-uk, ta’o xai li majele.

jun rominko k’alal xjelavik krixchanoetik ta sutiktal ta San Antrex,

ta la smala ta be te ista jun me’ tsots’leb ik’at batel ta sparaje ja sbi

nachij.

Tey ta parajee oyla jnaklej ants vinik ch’abal yol snich’onik ask’anel batel

ti kereme yu’un la sk’el mut yu’un la mu slo’ lobol, ti yamtele jsimtas

mutetik, k’ot jchop jnaklej yan ask’anuntalel oy cha’vo’ snich’namtak,

li vinike x-amtej ta k’ixin osil ep’ ixim slo’ xtal ta ka’ li ixime, li cha’vo’

kerem vinik la xchonun ta chi’m janeka ixim, ja jech ikom ta k’ixin osil

ti yajval ixime ja’ jun jkaxlan nakal ta lum ja’ sbi Acala nopol tuxta

mu’ yuk yepal k’ak’al la jyai yajval kavilto ayik’un lok’el, ja’ la snopik

mi ch’abal jtot jme’e yu’un la chistakun batel ta internado.

K’alal ik’ot ta stojol peserentee la sjak’ mi oy atot ame’ oy xchi ti kereme

bu nakal ta atot ame’e ta jchamo xchi vai la stakel ta ik’el ti stot sme’e,

k’ot vun ta jchamo’, oy ch’ayem jun kerem li ta lumale vae’ te oy ta

akala ba ik’otal ta akereme, li mole bat ta akala ba yik’tal k’alal k’ote

ti kereme muk’ sk’an ital xchi’uk sk’an ak’o batuk sme’ yu’un ta xi mi

yich’ milele yu’un stot, ta xchibal belta k’ot ti mole xchi’uk sjunme’ ti

kerem, ejech no’xtox mu yuk bu tal, ta oxibal. belta ja’to ital ti kereme

Juan Pérez Jolote sbie ja’ jech svokol ich’i li Juane.



37

J-elek’ naranxax kerem

Oyla jtek’ ste’el naranxax toj pim sat ti naranxaxe ta ti’ be oy, tela

k’ot jun kerem ba stul slo’ ti naranxaxe te luchul ta ste’el te talik jun

keremvinik xchi’uk jun tse’m smeyoj sbaik talel, te k’ux snakan sbaik

ta yaxinal naranxax te chlo’lajik smon sbaik li kereme ti te muem ta

te’e te isnak’sba chai ti lo’ile xchi’uk sk’el ti k’usi spasik li kerem, tsebe,

vaun smey sbaik sbuts’ sbaik li kereme te iyalbe ti tsebe mi chak’ane

vaykutik j-ok’uk la’ jchiin jbatik mu’yuk buch’u xiyilkutik li’e yu jtuktik

oyukutik.

Li tsebe te istak’ mu’yuk buch’u x-ilban li’i, ja’ no’ox yu’un chiyilukutik

buch’u oy ta kajale ta s-ilban li kereme jech istak jech chaval jo’one

mujk’an xi komon ta rextikal ti k’usi cha pasike.

Li buch’utik tey ta smon sbaike toj xielik xchi’uk ik’exavik no’ox Mu

snaojuk mi oy buch’u te luchul ta te’, keremvinik tsebal antse batik

ta anil. Ti k’usi iyal ti tsebe ma’uk skoj ti kerem te luchule ta ste’el

naranxaxe, ti kajal xchi ti tsebe, ja’ xchal ta tojol Kajbaltik mu ta

keremuk.

Pedro Sánchez GuzmánPacteton, Tenejapa, Chiapas


38

Vinik xchi’uk pukuj

Oy jun vinik me’on, ba sa’ am’tel ta jun lum te ik’ot ta sna jun mol

vinik jchamel no’ox. Li jsa’amtel vinike la jyak’bel ya’mtel te ch-abat

sve’el, ja’ no’ox muk x-abat svaye’m, li jsa’amtel vinik, te ba vayuk ta

yolon te’.

Ta o’lol ak’obalxa te iyai oy buch’u xanav tal k’alal isk’ele ja’ pukuj och

batel ta svaye’m ti mol vinik jchamele, smeltsanbe poxil yak’be ta ye.

K’alal ilbane toj no’ox iilin, k’usi chasa’ le’e xi li jsa’ a’mtel vinik toj

xiel ch’abal ja’ no’ox li chivay, lek oy li k’usi la jobile mu me xavalbe li

mol vinik xchi, te la snop ja’ lek batik ta jna chakak’bot a moton xlaj

avokol ta me’onal, li sa’ a’mtel vinik te ibatik ta sna li pukuje. Li vinik

te k’elanbat jkot me’ vakax sutan batel ta ana li chapas ta jk’ulej, li

vinik nichimxa yo’ton talel ta sna jech ipas ta jk’ulej muxa bu lok’ ta

sa’ a’mtal.



39

Jtojo’mtasvanej

Oyla un vinik la jla snak’ oxkol tuluk’ yu’unla chilbajin li xchi’iltake. Li

yajval tuluk’e sailan sailan mu’yuk bu ista, tal li vinik buch’u ti la snak’

ti tuluk’e, te la sjak’be k’usi cha sa’, li yajval tuluk’e jech istak¡ ch’ayem

oxkot jtuluk la jxa jsa’ ch’abal jta, ¡aa! Mi chak’ane ta jtojo’mtasbot

jo’one jtojo’mtasvanejun malo Jlikeluk ta jtojo’mtas bu oye la jnijan

sba smuts’ sat aa! La jxa Jna’ bu oy malo jlikeluk ba jtsaktal ta likel

spetoj tal oxkot tuluk’e, li yajval tuluk’e te isjak’ jayi’m kil, ch’abal ja’

no’ox chavak’bun jkotuk li tuluk’e te ista komel jkot tot tuluk. Ta yan

k’ak’al te ital cha’vo’ viniketike ba yuch’ smats’ik te ich’ay yo’ton, li

j-ilvanej vinike la snit batel jkot li ka’e ba xchak komel ta te’tik, yan

ti yajval ka’e sa’ilan ti ka’e te ital li vinik k’usi chasa’ mol mi oy k’usi

ch’ayem avu’un xchi, ch’ayem jka’ xchi’uk yikats’ ¡aa! Mi chak’ane ta

jtojo’mtasbot jna’ stojo’mtasel.

Ja no’ox jech ispas noxtok, jna’xa bu oy li aka’e, malo jlikelun ba kich’tal

ta jlikel no’ox snitoj tal ti ka’e. Li yajval ka’e te la sjak’ jayi’m kil, ch’abal

ja’no’ox akbun jchepuk yikats aka’e. Ya’i jun ajvalil ti oy buch’u sna’

stojo’mtas k’usitik ch’ayeme la stal ta ik’el li jtojo’mtasvaneje, k’alal

ik’ot ta kabiltoe li ajvalile tojo’mtaso bu oy xoj jk’om yu’un ich’ay. Oy

jun tse’m ja’ yich’oj ti xojk’obale, li vinik’ la jk’anbe ba sa’ jkot ub la

jyak’be sbik’, vaun lik yalbe ti alvalile, ti xoj ak’obe ja’ la jbik’ li ube,

mi chak’ane milo te oy ta yut xch’ut, la jmilik li ube jech te oy li xoj

k’obale. Te abat smoton epal k’anal tak’in, te no’ox tok tal yan ajvalil

yu’unla ch’ay stak’in, li vinike muk xa xtojo’m yu’un te la smilel, ja’

jech icham li jtojo’mtasvaneje.

María de los Ángeles Sáinz VelázquezEscuela Cobach

Chapultenango, Chiapas


40

K’ux- elan li laj ta lo’lael

Oyto oxla ta jun belta jkot ok’il tey chanav batel ta pimil te’tik yu’un

la st’un mi oy k’usi sta sventa sve’, yu’un la smichmun ti xch’ut ta

vi’nale, ja’ola ven tsots ti k’ak’ale ti yantik chon bolometike tey la xkux

yo’ntonik ta yaxina te’etik, ti ok’ile jech la snopilan. Mi oyjta junuk

ve’lil tanae ta jtsak ta anil ta jti’, yu’un muxa xkuch xka’ay ti vinale

xi la, ja’tola yil te xbalalet jkot mentes yu’un la mu xil ti sbe’e, ja’ ti

nopen cha’ayiik ta yolon banamil chanovike ja’yo mu xilik sbe k’alal ta

k’ak’altike, ti ok’ile la la stsak ta anil ti mentese lajla sne’t ta sk’ob.

Jech laún ti mentese k’alal ya’ay yich’xa ox tsakele la snop ta anil

k’ux’elan xu’ spojsba sventa mu xlaj ta tiel, li mentese jech la jyalbe ti

ok’ile.

Mol ok’il jna’ojxa ti cha ti’une yu’un xka’ay ti cha vi’najxae, ja’

no’ox meun mume xa kom ta ma’sat, yu’un me chavil ti vu’unkutike

ma’satunkutikme ja’ yo’ mi oy boch’o la sti’unkutike ta me xkom

ta ma’sat ek. Ti ok’ile jech la itak’o te jechuk mi li kom ta ma’sate

ja’no’ox venta mi li ve’toe yu’un muxa xkuch chka’ay ti vi’nale xilaun,

li mentese itak’o, lek oy unchae, ja’ no’ox venta ti la jkalbote yu’un

me slajebme belta la ve’, yu’un mi mak’ asate mu xame xavil ta sa’el

ave’el jech te ta k’unk’un chacham batel ta vi’nal, ts’akalto un xa

ok’oletxa ta at-o’on, ti mol ok’ile la jla xch’un ti k’usi albate ja’ mi

ta melel ikom ta ma’sate, jech mu’yuk bu sti’o ti mentese. Ti mentese

k’alal laj ya’al ti mu’yukxa chi’ch ti’ele, xkuxetxa yo-ont’on la jyalbe

ti mol ok’ile, ja’ lek komkutik ta kamiko jbatik, jech mu’yuk boch’o

chu ts’intasba ku’untik, lek oy ún cha’e xila ti mol ok’ile, ja’ no’ox oy

k’usi ta jk’anbot, avokoluk ik’un batel tey bu chavil jomol banamile.


41

Ti mol ok’ile la xch’un ti k’usi albate la jyik’ batel ti bu jomol banamile,

k’alal texa-ox oy ta sbe li mentese jech la jyalbe ti mol ok’ile. Mol ok’il

muxame xa ch’un lo’lael yu’un ti vu’unkutike mo k’ome ma’ satunkutik,

ja’ no’ox ti nopan xka’aykutik ta ik’ osile ja’ yo’ mu xkilkutik jbekutik

ti ta k’ak’altike, yan ti vo’oxuke ja’ nopen xava’ayik ti oyoxuk ta sak

osile. Jech te la xjajun el ta tse’imol ti mentesel ta yolon banamile, te xa

kom kamiko ok’il xito. Ti mol ok’ile liktola sjok’ilan ti banamile sk’alto

la yil mi stato ti mentese, k’alal ech yo’on ta sjok’ele jech la la jyal.

Te jechuk te ak’o batuk mu ono’ox jk’upinbe sbe’ktal to j-iknitan ta

k’elel xila’un.

Jaltola te patal sk’elto la yil mi oy xlo’ktal ti mentese k’alal ech yo’on

ta smalaele jechla la jyal. Ja’lek chibat ba jsa’ yan jve’el oyto bu ta sa’el

ve’lile xi la, te xkot kun batel snopilan vu’un li laj ta lo’lael yu’un jkot

uni mentese mu jch’un xtok ja’lek muxa jch’un lo’lael ta yan belta.

Ti mol ok’ile xnijnunla batel xkilkunla batel smu sne ta banamile, yu’un

mu’yukxala yipal stoytola jutuk ti sne’e. Ja’ jech te ich’ay batel ta pimil

te’etik ti mol ok’ile ba sa’ mi oyto bu chalbutik yan lo’il ta ts’akal.

Francisco Pérez PérezChenalhó, Chiapas


42

Oxvo’ chi’ililetik

Jun k’ak’al jkot vuro lok’batel ba sa’ sve’el ta yexaltik, te ch-ok batel

ta anil, tey ta stenlej ista jkot ka’ sve’, li vureo la sk’opon li ka’e, k’usi

chapas, lek ti la jta’ote yu’un jk’an jchi’il jchi’in jbatik, la stak li ka’e

lek oy tajinkutik , jk’eltik k’usi tajimol chak’an chi jtajine, ja’ lek

tajinkutik ta ikatsom jk’eltik buch’u xk’ot ta ora k’alal ta ti’ uk’um,

mi mo’oj anilajkutik, jech no’ox ch’abal ikatsil sk’eltik buch’u jbayel

xkot. Li vureo te la jyal mi chak’an chij-anilaje anilajkutik xchi’uk

ikatsil, jech no’ox mu jk’an jna’ ti jo’ot tojxa anilaj yan mi xchi’uk

ikatsile ta xi jko’olaj ta jch’aytik ja’ to xkiltik k’usi stak’ jpastike, te

inopej tal jkot vakax , la jkai skotol k’usi chavaltike lek ti tsalbail ja’

no’ox yu’un mu xko’olaj jo’ot ka’ toj xa anilaj mu xlik avu’un ikatsil, li

vuroe mu x-anilaj, ja’ no’ox yu’un toj jkucho’m ikatsil, ja’ lek ch’ayuk

ta avo’tonik, ja’ lek ba kuchtik jo’ ta ukum.

Li ka’e ta sujban ta tsalombail, te iyal ti vakaxe ja’ lek jsa’tik kajvaltik ja’

xalvutik k’usi jpastik jujunukutike. Xanavik batel ta bebetik te k’u sta

jun vinik te la jyal toj lek me li chonbolometike yoxkotal ta xanavik mi

ch’abal yajval, ja’ jech te ik’opojik ti chanbolome, k’usi chapas vinik lek

ti la jtajbatike jo’onkutike ta jsa’ kajvalkutik buch’u sk’an sk’elunkutik

xchi’uk ja’ chal k’usi jpaskutik jujuntale. Li vinik lajyal lek oy ti laj a


43

nopik jeche jo’on ta xkal mantal k’usi chapasik jujun a’mtelale. Ja’ jech

ti oxkot chi’ilsbaike tey ibatik ta sna’ ti vinike, te ta na la jch’akbelik

ya’mtel li vakaxe bat ta vok’ osil, vuroe bat ta ikatso’m, li ka’e bat

ta kajlebinel yu’un mantal, xkuxetxa yo’ton li vinike k’ot sk’ak’alil li

vureo la sjak’be xchi’iltak k’ux-elan li ya’mtelike tey istak’ik ti toj tsots

li ya’mtelike ta sk’an ta xjatavik batel oxkot chi’ilalbaile, li vinik ba sa’

ti xchon bolome muk’xa sta li oxkot chi’ilbaile te oyik ta yut te’tik ja’

jech ikom no’oxtok stuk ti vinike yan ti chonbometike sutik batel ta

te’tik jech ox k’ucha’al vo’nee .

Pedro Martínez VargasEscuela Primaria Gregorio Torres Quintero

Tselepat, Huixtan, Chiapas

Pedro Martínez Vargas


44

Xkuxlejal J- antun

Kerem vinik ja’ sbi J-antun komes Yes, ta svachinta jujun ak’obal te ta

xch’en java ek’el tala spas k’in tey ta yut ch’ene, lek meltsanbil ak’bil

nichim, xaktoj, yoknene, xchi’uk kantela, toj t’ujum spasik ti k’ine. Li

svaiche mu’yuk buch’u iyalbe stuk no’ox sna’ ti k’usi svaichintae. Li

keremvinik toj lek yo’ton, xchi’uk xchi’iltak, lek sna’ tajimol ta pelota,

toj ch’unej mantal ta stojol j-a’mtel jpatan, ta stojol yuts’-alal mu’yuk

slo’iltael mu’yuk sk’oplal ti bu nakale, k’anbil ta skotol yu’un xchi’iltak.

Jun k’ak’al la sk’upin jun tse’m yalbe stot-sme’ ak’o ba sjak’ ti tse’be,

ja’ no’ox yu’un ti stote muk’ xch’unbe ti skereme, ta jak’tik ja’ no’ox

mi chatojune xchi’uk noxtox chatojun ti laj ch’itesot talele, uts’ jba la

ch’ital la jk’elot, k’alal la stsakot chamele, ja’ yu’un cha tojun skotol,

mi mo’oje mu’yuk bu ta jak’tik ti avajnile. Te iyich’ mul ti J-antune

yu’un ti k’usi yal ti stote, yan ti sme’e, ba sk’an vokol ta stojol j-a’mtel

jpatan yu’un ti mu sk’an xkoltavan smalale ti k’usi sk’an ti kereme, li

j-a’mtel jpatane.

La stak ta ik’el li mol vinike, k’uyu’un ti mu skolta ti kereme, ja’ stu ti

mole skolta ti yalam snich’one, ta skolta ta tak’in, ta sjak’el yajnil ti

skereme. Li J-antune t’am ta yo’ton ti svaich vo’nee, vaun la jyalbe sme

oy ta jvachin tala jpas k’in ta yut sch’enal javaek’el, jo’on la kich’o ta

benta ti k’ine. K’ot sk’ak’al ti J-antune la jyo’ton ta a’mtel, k’ot ta sna’

ba smey sme’ te iyok’ta sba te x-ok’olet ta stojol smee jech ibat ta ch’en

k’alal ikote te k’u slok’es sk’u’ spok’ xt’ant’un ochel batel ta yut ch’en

ti kerem, li J-antune te isjip sba batel, li me’ile ta sk’an vokol yu’un ba

yich’ sa’el mu xa bu istaik jech ich’ay batel, li jnaklejel viniketike mu

xch’ay ta yo’tonik ti k’ucha’al ibat ti J-antune.


KuxlejalBiografía

yo’tonik ti k’uchay ta yo’tonik ti k’uchay ta yo’tonik ti k’uch


45

Sk’oplalMonografía

Slo’ilal osil Puyuk’um

Tey la ejiro Puyuk’um slumal tsimajobel sts’akinoj sbaik xchi’uk Slumal

ch’enalvo’ Roblar Pantelvo xchi’uk constitución Slumal Tsimajobel.

Xk’ixnal li Puyuk’ume k’ixin sba, ep u ta xak’vo’ la jun jabil.

Ts’unu’mbaletike la xak’ ixim chenek’ , ich, ch’um, ts’ol, xchi’uk Lobolal

sat te’ jech k’ucha’al naranxax, lobol, kajfe, paxak’, ermunix Nanchi,

manko, on, potov, mantarina, lotsots xchi’uk yantik, o’lol Xchonik

o’lol ta slo’ik no’ox.

Li puyuk’ume oy ep te’etik chonbolometik. Ti te’etike oy seiba, setro,

tulan, toj, tsotste’ xchi’uk unenaltik yan ti chonbolome oy olov te’tikal

chij, itanav, vet me’el.

Ok chon xchi’uk oy yantik sna’ xvilik k’ucha’al xik, liklik, pumas, ub,

bakmut, jex, korochoch, xpuluvok, puvuch’, chipchip, xoch, mank’uk,

ts’umut, panmut xchi’uk yantik.

Li ejiro pujuk’um oy 227 yajval buch’u te nakajtike, stuk xchap sbaik

sk’opik tseltal, lek sna xchapa sbaik, ti bankilal yu’unike Ajente rural

munisipal ta schibal komisario, ta yoxtosale ja’ Komite de Educación,

te chapal yu’unike ja’ mi oyxa mole muxa bu chak’ moton a’mtel tak’in

ja’ no’ox chk’ot ta tsobajel.

Carlos William Encino GómezEscuela Primaria Ignacio José Allende

Puyuk’um, Simojovel, Chiapas

KuxlejalBiografía

Li ejiro pujuk’um oy 227 yajval buch’u te nakajtike, stuk xchap sba


46

Cha’vo’ vayejil

Ta vo’ne ta jmek li viniketike oyto’ox svayejik oyla tentsun, tuluk’ y

yantik k’usitik, cha’vo’ viniketik te la sta sbaik ta be, xchap ya’yejik

batik ta jun lum ba sa’ik sve’elik, k’alal ik’otik ta lume ta ochik ta

uch’ pox. Jun vinik li svayejele ja’la mu tentsun li yane ja’la tuluk’. Li

tentsune toj pukuj spasba tala skuch batel ta ch’entik li krixchanoe,

ja’ jech spaso-o vaun li xcha’va’al viniketike ti ochik ta uch’ poxe tela

iyakuvikxa tuluk’e batikxa xchila ja’la jech ilok’ik talel ta lume, talik

ta snaik, k’alal nopolxa xk’otike tey la sp’evsbaik ta be, li vinik svayejel

tentsune toj pukuj ta xilbajin xchi’iltak, vaun bat ti sna skuy sba, te

isut tal ta smak ta be li vinik oy svayejel tuluk’e.

Li vinik tentsune ba sk’atan sba ta o’lol be yan ti vinik tulek’ mu sna’

xi’ k’usi chak’an tentsun tal kik’ot batel muan ta jpat chi jbat ta anil

yu’un chak’ot ta ora ta na, tuluk’ vinike kaji ta sba li tentsune, k’alal

och batel ta te’teke li vinik tuluk’e te isjak’ bu chavik’un batel jnae

komxa, li tentsune mu xch’un anil xa bat, yan ti vinik tuluk’e slok’es

yak’il snuti’ xchukbe snuk’ li tentsune, sutkutik mi ta jmilot ta jmich’

anuk mu xch’un li tentsune svayejile.


Xch’unelCreencia


47

Lo’il maxilLeyenda

Ixim

Te la jun muk’ta rancho oy epal, ixim, chenek’, ta slok’ yu’un ta ich’ik

batel ta muk’ta na ti ixime, ti oy ep xp’aj komel yu’unik ti sat ixime,

vaun mu’ yuk xa bu ta stsobik batel jech te busul xkom, mi mo’oje bu

k’o’xa li sat ixime, tey ta sjipik komel ta xch’ixil ixim, mi sat ixime, ta

skuchik batel ta kostal xbat yu’un ta ka’. Ti bu p’ejem ti sat ixim te

busul xkome, ja’ ta x-ok’ xme’naj ta jujun k’ak’al ak’ubal, ja’ yu’un ti

oy buch’u iyil xtal vinik antse ta xalbe yu’un xich’ k’uxibinel ti ixime.

Jun vinik lok’batel ta sa’ol ta ak’ubaltik xanav batel ta te’tik sa’ilan t’ul,

uch, mi oy k’usi stae, xanav, xanav ch’abal k’usi oye, vaun te ioch batel

ta yut k’ajbentik ja’to xaie oyla buch’u x-aj-un, ta yut kajbentik te la

nopol spat xokon ti vinik, tela isjoyp’in sba slembe joka sa’ilan buch’u ti

s-aj-une, mu’yuk k’usi oy, sa’ilan, sa’ilan mu’yuk k’usi sta ta k’elel batel,

jech te isut batel ta sna. K’u yalbe yajnil, li antse a ja’ jsimtasvanej bi

xchi, ja’ jech te ivayik, li vinike isvachin, batan ba k’elo ti k’usi avai tey

ta yut k’ajbentik mi la jatae oy a moton xchila ti svaiche.

Vaun li vinike, lik batel muk’ xa xalbe yajnil bat, ba sk’el buch’u ti te

x-aj-une, k’alal ik’ot ta yut k’ajbentik toj te k’usta te x-ajlajet ja’ ti sat

ixime, yu’un tenbil kómele, ti buch’u ak’ajobajuke, li vinike la stsom

batel ti sat ixime, te iyich’ batel ta sna, k’alal isak’um ti osile la sloilbe

yajnil va’ nixtox ba slo’iltabe xchi’iltak ta sjunlajal paraje.

Ja’ jech ta ora li’e li bats’i krixchanoetike mu xu’ stenik komel li Sat

ixime, lek tsombil yu’unik ja’ ti te kuxulutik yu’une jech noxtox ja’

jbek’tal jtakopaltik, mi k’elbil yu’untike ti kajvaltik oy jmotontik yu’un

ti ch’ul ixime.

Sebastián Pérez GómezEscuela Filiberto Santiago Flores

San Cristóbal de las Casas, Chiapas

ncho oy epal, ixim, chenek’, ta slok’ yu’un ta ich’ik


48

Tsajal Vits

Tey tsajal vitse oyla ch’en te, te oy nopol te kolonya Emiliano Zapata stumal soktom, ta xalik

li krixchanoetike li ch’en oyla yajval tala xa’yik ch-avan ch-ok’ tey ta sti’ ch’ene, ta la xilik jun

ants.

Jun vinik bala yik’tal jo’ ta uk’um nopol ta vits ta la sk’anxa x-och ak’obal, k’alal sutbatel ta snae

tela nutsbil batel yu’un vuro li vinike sjip batel ta anil ti ya’ale, anil ibat ta sna te isak ch’ay batel

li vuroe.

Li vinike la jyalbe xchiiltak ba sa’ik li vuroe ch’abal istaik, yan vinik och batel ta yut ch’en bala

xk’el buch’u ti ta x-ok’e oyla ep sots’ och batel ta yut tela k’usta ti yajval ch’ene.

Te ikom, chi’m oxi’m k’ak’al li yuts’ yalale la sailanik muk staik ja’to tsakil jayim sk’ak’alil te oye

te te sul lok’el bat ta sna, te islo’ilta ta yut ch’ene oy ep k’ulejal viniketik ti buch’utik xchonoj

sbaik ta ch’en skanoj tak’in k’alal li oy ta balamile yan ta ora lie te oyik xchi’uk yajval ch’ene.

Li vinike mu’ yukxa ep k’ak’al ikuxi te ichambatel, ja’ no’ox yu’un La jkomtsan slo’il.

Sebastián Pérez GonzálezSan Cristobál de las Casas, Chiapas


49

K’ataj ta vakax li vinike

Oyla jun vinik ta jujun ak’obal ta sk’atajesba ta vakax, yu’un ta si’mtasvan ta slap sk’u’ ik’al

tsotsil, spixol oy xela’al yantik no’ox sbonil, svex manta xincha xchi’uk sempat.

Jujun yijil jmetik ta sk’alaj ta vakax li vinik chbat la jujun nantik, k’alal vayajtik ja’to chaie te la

xlomlun ta yamak’, li vinike lik ta anil sk’el k’usi ti te xlomlune ja’to xile jkot ik’al vakax natik

no’ox xulu’m, li vinike cha’och batel ta yut sna ba smeltsan xpoxil yu’un smil ti vakaxe, la sa’

axux, moy, ats’am la skapilan, vaun la sjax sba ta svinkilel xchi’uk ste’ bat ta stojol li bu oy li

vakaxe, ja’ no’ox ti yik’ ti axuxe, moye, li vakaxe, xch’ay yo’ton xp’aj ta lum, mol vinik ta smaj

ta te’ li vakaxe, tey ta xcha’k’ataj ta bats’i vinik.

Ja’ no’ox pasem ta vakax. Ik’al vakax x-elane, ja’ ti ik’al k’u’ yich’oje, skachue ja’ ti pixolale, ti

xinchoe sne’enoj.

Héctor López SántizEscuela Primaria Niños Héroes

Quextik, Chenalhó, Chiapas


50

Kurus xk’im

Te nopol ta kalpul Expuilho Jlumal Vistan oy jun ch’en oyla yajval ja’

sbiinoj vits kurus xk’im, k’alal mu’yukto be karoe skotol krixchanoetik

ta to xanavik ta yokik xlok’iktal ta Ocosingo ta Altamirano, ta epal

kalpul ta slumal Vistan te xjelavik ta stselajal xk’im. Junla belta

J-oxchukajel ta la xbatik ta Jobel te nopol ijelav ta ti’ ch’en kurux

xk’im, li vinike nopej batel ta ti’ ch’en te tsakbil ikom. Li vinike oyla

cho’vo’ skerem oyla sp’ijillik ti keremetike, vaun ti mole texa tsakbil

yu’un yajval ch’ene, jech ialbat mi chak’an chalok’batel ak’bun akerem,

ba ik’otalel ta ora yan mi mu javik’tal ta kereme jo’ot me cha cham.

Vai jech ilok’ batel ti mole ba yik’tal skeremetike, sna’o ti skereme oy

lek sp’ijilik ti sp’ijile ja’ xchanul pom xchi’uk ch’ail, k’alal ik’ot ta sna

li mole k’u slo’iltabe yajnil xchi’uk skeremetike. batik keremetik ba

milik ti mu yajval ch’ene, jna’ ti toj p’ijoxuke chamil ti yajval ch’ene.

Li keremetike te ixchap sbaik ta sk’elik ti yajval ch’ene, k’alal nopolxa

ta ti’ ch’ene, li keremetike la jyal ti stotile, cha komik li’i milo ti yajval

ch’ene, lek oy li no’ox malun li’i , li mol vinike mo’oj chibat ba kak’ot

komel ta stojol ti yajval ch’ene.

Vai te iochik batel yoxva’alik ja’ k’u k’opojuk ti yajual ch’ene, li talxa

xchi’uk xcha’ va’al ti keremetike mi chak’an chavaie, xu’ komuk, xi li

yajval ch’ene, xkuxetxa yo’ton lek oy toj ch’unej mantalot li’ xa talik

ta jtojol nopejan talel xchi ti yajval ch’ene, li keremetik nopejik batel,

k’alal ta stsakatxae jun kereme, k’ataj ta xchanul ta pom ora ti yan

kereme k’ataj ta ch’ail, li yajval ch’ene jik’av ta ch’ail, li xchanul pome

xti’van no’ox,’ ja jech icham yu’unik ti yajval kurus xk’ibe yajual ch’en,

tana li’e xu’ xa xi jxanav mu’yuk xa k’usi xiel li vits xk’ibe, stak’xa xjelav

nopol tí’ ch’en xchi’uk noxtox oyxa nantik nopol tey ta ti’ ch’en, ti

vo’nee mu’yuk to bach’u nopol xjelavik, tana li’e xu’ xa xijelavkutik.

Alejandro Bautista MoshanEscuela Primaria Juan Sabines Gutiérrez

Expuilho, Huixtan, Chiapas


51

Xmaruch chi’uk suy

Ja’ la jun tse’m Xmaruch sbi, lekla p’ij, lek la sna’ x-amtej xchi’uk la toj

lek yo’on k’ucha’al stot-sme’tak, k’alal laj sta sjabilale oyla k’usi chopol

laj sta ta nupel. So’m la sna’ xvay ti Xmaruche, a ti stot-sme’take

naxla ak’ubal sna xvayik. Ja’ la jech jun ak’ubal, likla ta xvaye’m ti

Xmaruche, chi’uk lok’la batel ta sna, yu’un bat ta ch’aybail mu sna’

xi’ ta ak’obaltik , vaun tela k’u sta jun tse’m ja’ ti suyul sbie, te ilo’lajik

batik ta tajimol ta uk’umtik xchila ti suyule, li Xmaruche te ibat ta

tajimol xchi’uk ti suyule, ti mol me’ele ochiktla ta vayel, mu’yuk la

yich’ ta muk’ ti k’usi ta spas ti stsebike, oyla jun kerem ja’la iyil ti svixe

ta slok’ batel ta ak’obal, vaun te la lajyalbe stot sme’ k’elikme li jvixe ta

me xlok’ ta jujun ak’obal ja’to sutal k’alal sakum osile.

Totil: K’ucha’al ti chopol ch-avilik la vixike, maukme chopol tse’m kiloj

vo’one so’m ta xvay bu chbat avaloje, muxa jut k’op toj lek li avixe.


52

Keremetik: Ja’ lekil tse’m, ti jujun ak’obal ta chlok’batele, melel ta

ak’ubaltike ta xlok’batel kiloj tey chbat ta nuxinajuk yo’bu ti uk’ume

jech k’ucha’al suyule.

Totil: Muxa jch’unboxuk, yu’un chuvaj ajolik jna’.

Keremetik: Jechme ta xkalkotik ta melel tok, pa’io yo’xa ch’un-o ti k’usi

ta xkalbotike.

Laj xch’unbe jutuk smantal ti keremtak ti vinike, laj lik spa’i tse’m ti

vinike, laj yalbe skotol yala’mtak, so’me chi vayotik mi och-ak’ubal

tanae, so’m laj vayikuk skotolik-un, tsakatik la ta vayel yilel-un, lok

ta sna ti Xmaruch k’alal ak’ubaltikxaune, te la nap’al lok’el ti stote,

xtukla bat yo’bu ti uk’ume, tey la och nuxinajuk, ta nom la sk’eloj

echel stse’m ti vinike, tey la jun yo’on iyil, tey la chlo’ilaj stuk, ti vinike

lajla snop ta sjol.

Yu’un tsaki ta chuvaj jna’ li jtsebe, chlo’ilaj xchi’uk uk’u’m

lo’ilajla ta yok’omal osil xchi’uk stse’m ti vinike:

Totil: Tse’m, k’ucha’al chabat ta nuxinajan ta uk’um ta ak’ubaltike.

Tse’m: Yu’un me chtal yik’on jun ik’al kerem, ja chi-yalbe batan ba

tajinan xchi’uk li tse’m tey nakal ta yut uk’ume.

Totil: Yu’un chavovi jnaj tse’m, mu xu’ buch’u xkuxi ta yut uk’ume.


53

Tse’m: Jech xkal ta melele tot, tey sna ta yut uk’ume.

Totil: Toj chopol ajol chka’i tse’m.

Tse’m: Tot, ali ta yut uk’ume oy jun muk’ta lum, ja tey nakal li

Tse’m chilajinkutike.

Totil: Albonkatik k’ux-elan ti tse’be.

Tse’m: Ja’ toj lekleksba ti tsebe, natik sjol, k’upilsba sat, cha’bal

yoktak, ja’no’ox oy sne k’ucha’al choy yo’ stak’ xnuxinaj-oe, toj lek

yo’on, chiyik’on ta vula’al ta sna, chi sk’elan bon ajan, vale’, loboletik,

kaxlanvaj, chi’il pasbil kaxlanvaj, ta xi yakbon skotol ti k’usi jk’anbee.

Totil: Xch’ay ko’on avu’un chka’i tse’m, yik’al jech jna ti k’usi cha vale,

jech xano’ox li albat, ti tey nakal suyetik ti ta yut uk’ume.

Totil: Abulajanxa tse’m muxa nopojxa ti yo’bu uk’ume, yik’al me xa-

smil ti suye, ja’la lek spasba yo’xinop yu’une, ta la xiyakbotik k’utik

jk’anbetike.

Yech’oun, muk’xala xlok’ ta ak’ubaltik ti Xmaruche, teytola ta

xk’ot ik’vanuk ti ik’al kereme, ti tsebe muk’xala xlok’batel yu’un ja’

pa’ibilxae, tey no’oxla jech’ ja’ yi’m k’ak’al, ipajla ti Xmaruche, te xala

xvulvonaj stuk, tsots la ta ti chamele yatla yo’on ti stot smee’ yak’ikla

ta poxtael, jutukxano’oxla leku’m ja’ la ti tsots sta ti chamele.



54

Xch’ailal nail ch’en

Ti mol Chep xchiuk li skereme ja’ tey slumalik ta Sotslem ta la xk’otik

ta muk’ta k’inetik ta jujun ja’bil ta slumalik, tey ta xanavikbatel ta

muk’ ta be yu’un Nachij xchiuk Elamvo, yu’un-la ta xbatik sk’elik

sk’inal svok’el ch’ul bik’it kajvaltik. Lek la ach’ sk’uik slapojik batel ti

mol Chep xchi’uk ti skereme. Ta la tsk’el batel xokonbe ti kereme tey

chch’ay yo’on komel ta bee, k’alal laj yil ti oy chlok’ ch’ayil ta jch’oj

yoch’o’m ti ta xokon mukta bee. Te la xnopet batel ta sjol ti k’usi laj yil

ta xokon bee, och ta sjak’bel stot k’usi tey xnopet ta sjole.

• K’ucha’al ti oy chlok’ ch’ayil li ta xokon li nail-ch’ene tot.

• K’elavil kunen kerem, ta jlo’iltabot jutuk sloil ti totil me’illetik,

ti vo’neje, ta xalik ti la oy nakalik ta yut balamil ti yajval

balamiletike, ja jech li yalbeik ja’ la tey snaik, toj la lek ta jmek

slekil ti nae ja’ la yilel k’ucha’al sna jk’ulejetik.

• Ti k’usi ta slo’itaik ti totil-me’iletike mi jech-o no’ox ya’el.

• Mu jnatik mi jech kerem, ti slo’oil li totil-me’iletike xi ta xal, mi

li ochutik-la ti ta ch’ene, xu’la stak’ jk’anbetik jk’ulejaltik, tak’in,

epal p’olmal, ta la xak’ ti k’usi xal ko’ontik jk’anbetik ti yajval

balamiletike.

Lek la ya’i ti lo’il li sk’em ti mol Chepe, yech’ulati muk’ xikta

ti lo’il xchi’uk ti stote, eptola k’usi laj sjak’anbe.


55

• Toj k’ulejik ta jmek ti yajval balamiletik ch’e to.

• Jk’ulejikla’a, oy la ep xchenek’ik’ yixmik, sat ste’tak, sve’elik

stuluk’ik, yalak’ik, spech’ik, ska’tak, svakaxtak, xchi’ukla skotol

ti chombolometike, chi’uk la oy ep yoroik xchi’uk sakil tak’in.

• Ba ochkutik ta ch’en ke tot, ba jk’anbetik jk’ulejaltik ti Yajval

balamile.

Mu stak jnoptik jech kerem, jech me slo’iltaik ti totil-me’iletike, a ti

buch’utikla la sk’an sk’ulejalike, muyukla jal la sk’upinik ti sk’ulejalike,

laj la chamikuk ta skeremalik.

K’ucha’al ti laj chamikuk ti krixchanoetik sk’anoj sk’ulejalike, tot.

• Ti totil me’iletike, jech ta slo’iltaik, ti yajval balamile tala xak’ ti

k’usi sk’an ko ontik jk’anbetike, ja’ no’ox ti mu jaluk la sna’xak’ik

ti k’usi ta jk’anbetike, ja’ no’ox la ta xak’ik ta jun k’ak’al, ta jun

xemana xchi’jk ta jun u, ti jun k’ak’al yu’unik xkaltik ti yajval

balumilaletike, ja’ la jun jabil, li jun xemanae ja’ la vaki’m jabil

y li jun ue ja’la lajune’m xcha’vinik javil, chi’uk tsk’anikla ta

jtojbetik ta ya’mtelik ta spinkaik xchi’uk la ta snaik ti ta yut

balamile, yech’u ti buch’utik lajem sk’an sk’ulejalike toj kerem to

laj chamikut.


56

Ti mol Chepe, la juluk ta sjol ti k’usi jak’bat bal yu’un ti skereme,

k’alal jul ta sjole, la stakbe ta anil.

Kerem, laj a jak’bun chka’i ti k’ucha’al ti ta xokon nail ch’en xlok’

ch’aile, yech xaval tot, albun ka’itik k’ux-elan slo’ilal.

Ti slo’il ti totil me’iletike xi chalik, yu’un la oy muk’ta yav-k’ok’

yu’unik ti ta yut balamil ti yajval balamiletike, xchi’uk la oy jk’ol

na skuxo’m yo’onik yo bu chk’atinajik ta jujun so’m chi’uk ta

jujun xmal k’a, ja’ la ti toj sik ti osil balamil ti slajem yual ta jujun

ja’bile. Ja’la yech smelol xkaltik ti chlok’ ch’ayil ta xokon-be ti

yo’bu nail ch’ene.

Ti mol Chep xchi’uk ti skereme, muk’la xil k’uxi ik’otik ti ta

slumalike, ja’la ti tey ch’ayem yo’onik ti ta lo’ilajele, k’alal ya’iike

tey xa la xnikiket vo’betik ti yo’bu tspasbeik sk’inal ti svok’el ch’ul

bik’it kajvaltike.



57

Kuxlejal

Mal k’ak’al ta rominko yual mayo ta sjabilal 1986 ta slumal Tsimojobel,

chapbil sk’oplal tey ta jmala jbakutik ta bests’ebujel k’ak’al, li jchi’iltake

mu’yuk bu ik’otik, lajmala ista chi’m ora smalel k’ak’al, tey la jnop chi

bat jtuk mu’yuk van k’usi jnup ta be, vaun tey li xanav batel.

Ta unin be tey xbat ta slumal Vitiupan nopolxa xchi’uk Tsimojobel.

Ja’ te chijelavkutik ta Vitiupane k’alal chijbal ta paraje chikinxulum

slumal SanPablo va’lie ta xi jelavkutik epal parajeetik ta Konsepsión,

Sakatonal, Jolteal, Kakateal, Amparo, Orisonte, Saklum. K’alal

chijelavkutik ta uk’ume oy jamaka, k’alal texa chik’ot ta ti’ uk’ume

tey la jta me’ jchanu’mtasvanej X-elena ta xbat ta yan paraje ja’ sbi

kampana te la jyalbun mu xbal atuk mal xa k’ak’al ja’ lek koman li’i

som ok’om chabat, li’e taxa x-och ak’ubal maukme oy k’usi xata ta be,

mo’oj jnopojxa ti chibat yu’un ti ok’ome som chioch ta a’mtel xkut,

k’alal lijelavkutik ta uk’ume te ijch’ak jbakutik li bat ta yanbe jech-ek

x-elena bat ta yanbe.

Slo’itael k’usi chich’paselCrónica


58

K’alal li xanoj batele, te jnopilan ti k’uxi chi bate, ja’o te ilok’tal jun

mol vinik sak no’ox yisim xchi’uk sjol te la sjak’bun ta bats’i k’op, bu

chabat xi yut, chibat ta chikinxulum la jkalbe.

Mi chavojtakin li bee, bat ta joltealal ja’ tuk’ be tey, k’elavil tse’m li’e

ja’ jun chbat ta ch’en, ja’ lek tamo batel li bee batam me ta anil ti

krixchanoetike te smalojot xtal snupoxuk ta be, na’kutikxa li J-ilarioe

xchi’uk X-elena mu xk’otik ta jujun romiko, xi yut te isakch’ay batel li

mole, te li xanav batel lik’ot ta ora, taxa xchapan sbaik ba saikuntal ta

be, li ok’ ta snichimal ko’on ta stojol li krixchanoetik xchi’uk ti mol ti la

jta ta bee mu xch’ay ta konton-o ta jkuxlejal.

Lucía Díaz DíazYa’al k’uk’, Huixtan, Chiapas

te, j

k’bun t

te, ja’o te ilok’tal jun

k’bun ta bats’i k’op, bu


59

Almantalvun Carta

Ch’ipel Arrullo

Ixtolal lo’il Chiste

J-a’mtel osil vinik Campesino

Jech chalik Mito

K’ejimol Canción

Kalon Lata

Kuxlejal Biografía

Lak’lajeletik Vecinos

Lo’il maxil Copla

Lo’il maxil Cuento

Lo’il maxil Fbula

Lo’il maxil Leyenda, creencia y mito

Lo’il Narración

Lo’ilal Anécdota

Mantal Instructivo

Mantalil lo’il Refrn

Yalobil k’opGlosario


Mimi’ Borreguito

Nichimal k’op Poesía

Pa’io, chpamuk’tavan Espiar

Sa’obil Índice

Sk’oplal Monografía

Slo’iltael, k’ux-elan Descripción

Slo’itael k’usi chich’pasel Crónica

Snopel ku’si ja’ Adivinanza

Spasel Receta

Suyul Sirena

Syaya’ Abuelita

Tsavtsav votsan Se esponja (plumas)

Unu baletik • ch-uninaj yanal te Primavera

Vo’ne lo’il Narración histórica

Xch’unel Creencia

Xchanel Ensayo

Xikit • xliklajan Acabado

60


61

Xmaklajan k’op Trabalenguas

Xpa’ije, chpaichivan Celo

X-uman, xk’un Pjaro correcaminos

Xyaket Sigue

Yak’obil ta k’elel Representación teatral

Yech, jech Así

Yolob, t’ilumte’ Arco

Yotolal Pgina



Bats'i k'op, Chiapas / Tsotsil de Chiapas6°

se imprimió por encargo de laComisión Nacional de Libros de Texto Gratuitos,

en los talleres de xxxxxxxxCol. xxxxxxxx

Delegación xxxxxxxxxxC.P. xxxxx, México, D.F.,

en el mes de xxxxxx de 2008.

El tiro fue de xxxx ejemplaresms sobrantes para reposición.


6º

2008Bats'i k'op, Chiapas • Tsotsil de Chiapas


Portada Tsotsil 6o.indd 1 13/11/2008 12:41:30 a.m.

tsotsil 6o ilustrado xbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/... · 2016-04-15 ·...

Documents