treny - orpeg. treny jana... · klasa i lo jan kochanowski treny projekt jest współfinansowany ze...

Klasa I LO

Jan Kochanowski

Treny

Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Tren, lament, płacz (żałobny) – utwór liryczny o charakterze żałobnym,

wywodzący się ze starogreckiej poezji funeralnej, blisko spokrewniony z elegią,

odmiana pieśni lamentacyjnej. Utwory takie były poświęcane zmarłej osobie i

wyrażały żal oraz smutek z powodu jej odejścia, a także przedstawiały jej cnoty i

zasługi. Twórcami trenów byli m.in. Symonides z Keos i Pindar (w Grecji) oraz

Newiusz i Owidiusz (w Rzymie).

Do antycznej twórczości trenodycznej nawiązywali poeci renesansowi (m.in.

Francesco Petrarca).

Współcześni twórcy trenów

Krzysztof Kamil Baczyński, Konstanty Ildefons

Gałczyński, Władysław Broniewski, Anna Kamieńska.

Tren to wywodzący się ze starożytności gatunek poezji żałobnej,

który:

opiewa cnoty zmarłego

wyraża ból po jego stracie

zawiera pocieszenie

jest napisany podniosłym stylem


Jan Kochanowski ożenił się z Dorotą Podlodowską i na stałe osiadł w

Czarnolesie.

Małżeństwo i życie rodzinne poety układało się pomyślnie, można tak

sądzić na podstawie liryków poświęconych żonie oraz wzmianek w innych

utworach, które mówią wiele na temat atmosfery panującej w domu

Kochanowskich

Jan Kochanowski miał sześć córek, trzy z nich zmarły w dzieciństwie.

Mistrz z Czarnolasu nie ujrzał swego syna, który przyszedł na świat po jego

nagłej śmierci w Lublinie.

„Żaden ociec podobno barziej nie miłował”


Jan Matejko Kochanowski nad zwłokami Urszulki


Treny – cykl utworów Jana Kochanowskiego napisany

w XVI wieku i poświęcony jego zmarłej w młodym

wieku córce – Urszulce.

Treny były pisane przez kilka lub kilkanaście miesięcy.

Zostały wydane w 1580 w Krakowie (wznowione w

1583 i 1585).

Poeta napisał w sumie 19 trenów, numerowanych

liczbami rzymskimi. Poprzedził je dedykacją: "Urszuli

Kochanowskiej, wdzięcznej, ucieszonej, niepospolitej

dziecinie...", zakończył zaś utworem Epitafium Hannie

Kochanowskiej.

Są to utwory o charakterze lamentacyjnym, wyrażają

żal i rozpacz po śmierci córki. Są najbardziej osobistym

dziełem poety. Stanowią przede wszystkim pomnik

wystawiony zmarłemu dziecku, lecz są także wyrazem

bolesnego doświadczenia przez los, zrujnowania

ideałów człowieka renesansowego, kryzysu

światopoglądowego i prób jego przezwyciężenia.

Kochanowski ukazuje Urszulkę jako erudytę i ma do

siebie pretensje że nie potrafił jej ochronić. Zakończone

są konsolacją – Trenem XIX (Sen); wtedy też poeta

odnajduje spokój, równowagę duchową.


W 1579 roku zmarła ukochana córka Kochanowskiego,

Urszula, wkrótce potem zaś jej siostra Hanna.

Urszuli poeta poświęcił cykl Trenów, świadomie łamiąc

zasady klasycznej teorii poezji. Bohaterami trenów mogły być

tylko osoby dostojne: władcy, rycerze, wybitni twórcy.

Utwory Kochanowskiego mówią o małym, niespełna

trzyletnim dziecku.

Właściwym bohaterem Trenów jest jednak sam czarnoleski poeta,

zmagający się z bólem po stracie córki oraz dręczącymi go

wątpliwościami.

W porównaniu z antyczną tradycją tworzenia trenów, następuje tu

odwrócenie ról: bohaterką poezji nie jest Urszula, na pierwszy plan wysuwa

się bowiem ból ojca po starcie dziecka.

Kochanowski podejmuje gorzka polemikę ze swoją życiową filozofią, stawia

bolesne pytania o naturę Boga i świata, o sens ludzkiego istnienia oraz o

życie pośmiertne.

Jan Kochanowski z Urszulką –

obraz Władysława Łuszczkiewicza


Urszula Kochanowska– córka poety Jana Kochanowskiego i Doroty

Podlodowskiej,. Według poety, już w wieku trzech lat przejawiała zdolności

poetycko-literackie, przez co rodzina i przyjaciele Kochanowskiego uznali ją za

jego godną następczynię. Urszulka zmarła jako dziecko najprawdopodobniej na

tyfus. Śmierć Urszulki była dla całej rodziny tragedią. Nikt nie potrafił się z tym

pogodzić.

Z twórczości poety wynika, że Urszulka była najukochańszym dzieckiem Jana

Kochanowskiego, jednak najnowsze odkrycia badaczy mówią, że mogła nigdy nie

istnieć. Istnieje hipoteza mówiąca o tym, że była ona tylko tworem wyobraźni

Kochanowskiego, niezbędnym do stworzenia cyklu Trenów. Według badaczy

twórczości Kochanowskiego,

z listów poety do jednego z jego przyjaciół z czasów studiów w Padwie wynika,

iż poeta zaplanował przeniesienie do literatury polskiej zupełnie nowego, jeszcze

nie użytego gatunku literackiego, składającego się z cyklu wierszy o tematyce

żałobnej.

Dowodem na nieistnienie Urszulki ma być fakt, iż Kochanowski pracował nad

Trenami 10 lat, wciąż poprawiając i zmieniając ich numerację i chronologię,

zanim cykl został opublikowany. Fakt ten jest zaprzeczeniem tworzenia utworu

pod wpływem emocji.

Ponadto znane są losy szczątków całej rodziny Jana Kochanowskiego, nie jest

znane natomiast miejsce pochówku Urszulki Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Jako oliwka mała pod wysokim sadem

Idzie z ziemie ku górze macierzyńskim śladem,

Jeszcze ani gałązek, ani listków rodząc,

Sama tylko dopiro szczupłym prątkiem wschodząc:

Tę jesli, ostre ciernie lub rodne pokrzywy

Uprzątając, sadownik podciął ukwapliwy,

Mdleje zaraz, a zbywszy siły przyrodzonej,

Upada przed nogami matki ulubionej -

Takci się mej namilszej Orszuli dostało.

Przed oczyma rodziców swoich rostąc, mało

Od ziemie się co wznióswszy, duchem zaraźliwym

Srogiej Śmierci otchniona, rodzicom troskliwym

U nóg martwa upadła. O zła Persefono,

Mogłażeś tak wielu łzam dać upłynąć płono?

Tren V


Nieszczęsne ochędóstwo, żałosne ubiory

Mojej namilszej cory!

Po co me smutne oczy za sobą ciągniecie,

Żalu mi przydajecie?

Już ona członeczków swych wami nie odzieje -

Nie masz, nie masz nadzieje!

Ujął ją sen żelazny, twardy, nieprzespany...

Już letniczek pisany

I uploteczki wniwecz, i paski złocone,

Matczyne dary płone.

Nie do takiej łożnice, moja dziewko droga,

Miała cię mać uboga

Doprowadzić! Nie takąć dać obiecowala

Wyprawę, jakąć dała

Giezłeczkoć tylko dała a lichą tkaneczkę;

Ojciec ziemie brełeczkę

W główki włożył. - Niestetyż, i posag, i ona

W jednej skrzynce zamkniona!

Tren VII


Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim,

Moja droga Orszulo, tym zniknieniem swoim!

Pełno nas, a jakoby nikogo nie było:

Jedną maluczką duszą tak wiele ubyło.

Tyś za wszytki mówiła, za wszytki śpiewała,

Wszytkiś w domu kąciki zawżdy pobiegała.

Nie dopuściłaś nigdy matce się frasować

Ani ojcu myśleniem zbytnim głowy psować,

To tego, to owego wdzięcznie obłapiając

I onym swym uciesznym śmiechem zabawiając.

Teraz wszytko umilkło, szczere pustki w domu,

Nie masz zabawki, nie masz rozśmiać się nikomu.

Z każdego kąta żałość człowieka ujmuje,

A serce swej pociechy darmo upatruje.

Tren VIII


Kupić by cię, Mądrości, za drogie pieniądze!

Która, jesli prawdziwie mienią, wszytki żądze,

Wszytki ludzkie frasunki umiesz wykorzenić,

A człowieka tylko nie w anioła odmienić,

Który nie wie, co boleść, frasunku nie czuje,

Złym przygodom nie podległ, strachom nie hołduje.

Ty wszytki rzeczy ludzkie masz za fraszkę sobie,

Jednaką myśl tak w szczęściu, jako i w żałobie

Zawżdy niesiesz. Ty śmierci namniej się nie boisz,

Bezpieczna, nieodmienna, niepożyta stoisz.

Ty bogactwa nie złotem, nie skarby wielkimi,

Ale dosytem mierzysz i przyrodzonymi

Potrzebami. Ty okiem swym nieuchronionym

Nędznika upatrujesz pod dachem złoconym,

A uboższym nie zajźrzysz szczęśliwego mienia,

Kto by jedno chciał słuchać twego upomnienia.

Nieszczęśliwy ja człowiek, którym lata swoje

Na tym strawił, żebych był ujźrzał progi twoje!

Terazem nagle z stopniów ostatnich zrzucony

I między insze, jeden z wiela, policzony.

Tren IX


Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi się podziała?

W którą stronę, w którąś się krainę udała?

Czyś ty nad wszytki nieba wysoko wniesiona

I tam w liczbę aniołków małych policzona?

Czyliś do raju wzięta? Czyliś na szczęśliwe

Wyspy zaprowadzona? Czy cię przez teskliwe

Charon jeziora wiezie i napawa zdrojem

Niepomnym, że ty nie wiesz nic o płaczu mojem?

Czy, człowieka zrzuciwszy i myśli dziewicze,

Wzięłaś na się postawę i piórka słowicze?

Czyli się w czyścu czyścisz, jesli z strony ciała

Jakakolwiek zmazeczka na tobie została?

Czyś po śmierci tam poszła, kędyś pierwej była,

Niżeś się na mą ciężką żałość urodziła?

Gdzieśkolwiek jest, jesliś jest, lituj mej żałości,

A nie możesz li w onej dawnej swej całości,

Pociesz mię, jako możesz, a staw' się przede mną

Lubo snem, lubo cieniem, lub marą nikczemną!

Tren X


Fraszka cnota ! - powiedział Brutus porażony...

Fraszka, kto się przypatrzy, fraszka z każdej strony!

Kogo kiedy pobożność jego ratowała?

Kogo dobroć przypadku złego uchowała?

Nieznajomy wróg jakiś miesza ludzkie rzeczy

Nie mając ani dobrych, ani złych na pieczy.

Kędy jego duch wienie, żaden nie ulęże;

Praw-li, krzyw-li, bez braku każdego dosięże.

A my rozumy swoje przedsię udać chcemy:

Hardzi miedzy prostaki, że nic nie umiemy,

Wspinamy się do nieba, boże tajemnice

Upatrując; ale wzrok śmiertelnej źrzenice

Tępy na to! Sny lekkie, sny płoche nas bawią,

Które się nam podobno nigdy nie wyjawią...

Żałości! co mi czynisz? Owa już oboje

Mam stracić: i pociechę, i baczenie swoje?

Tren XI


ORSZULI KOCHANOWSKIEJ,

WDZIĘCZNEJ, UCIESZNEJ, NIEPOSPOLITEJ DZIECINIE, KTÓRA,

CNÓT WSZYSTKICH I DZIELNOŚCI PANIEŃSKIEJ POCZĄTKI WIELKIE

POKAZAWSZY, NAGLE, NIEODPOWIEDNIE, W NIEDOSZŁYM WIEKU

SWOIM, Z WIELKIM A NIEZNOŚNYM RODZICÓW SWYCH ŻALEM

ZGASŁA

- JAN KOCHANOWSKI, NIEFORTUNNY OCIEC,

SWOJEJ NAMILSZEJ DZIEWCE Z ŁZAMI NAPISAŁ.

NIE MASZ CIĘ, ORSZULO MOJA!

Dedykacja

Słowa dedykacji umieszczonej na wstępie wskazują na ogrom miłości i

nadziei, które pokładał poeta w niespełna trzyletnim dziecku, które w

marzeniach kreował na swego następcę i w którym, mocą ojcowskiego

uczucia – dopatrywał się niezwykłych talentów i uzdolnień.


EPITAFIUM

HANNIE KOCHANOWSKIEJ

I tyś, Hanno, za siostrą prędko pospieszyła

I przed czasem podziemne kraje nawiedziła,

Aby ociec nieszczęsny za raz odżałował

Wszytkiego, a na trwalsze rozkoszy się chował.

Czytelnika uderza dysproporcja

pomiędzy wagą i objętością

dzieła poświęconego jednej z

córek i niemal zdawkowe

potraktowanie zgonu drugiej.


Klasyczna budowa trenu

Treny antyczne budowane były według określonego schematu tematycznego.

Następowały po sobie:

Pochwała cnót zmarłego;

Ubolewanie nad wielkością straty;

Żal po śmierci;

Pocieszenie;

Pouczenie.

W schemat ten wpisuje się cały cykl utworów Kochanowskiego. Dziewiętnaście

trenów tworzy całość, w której można odnaleźć poszczególne, klasyczne elementy.

I tak dwa pierwsze treny są wypowiedzią bólu po śmierci dziecka. Kolejne to wyraz

rozpaczy, narastania cierpienia, których kulminacja znajduje w trenach IX i X.

Są wyrazem buntu przeciwko Mądrości, Bogu, kolejom losu. Poeta wątpi w nich w

sens życia, istnienie Boga, jego dobroć. Kolejne Treny to już powolne ukojenie

rozpaczy, pogodzenie z losem i historią.


W Trenach runęła misternie tworzona w Pieśniach i we Fraszkach

stoicka filozofia poety. Została z niej tylko podszyta ironią pochwała mądrości.

Autor zdaje się podchodzić do świata bezkompromisowo.

Przestaje wierzyć, iż światem, w którym umierają dzieci, w którym jest tyle łez i

cierpienia, może rządzić dobry Bóg, którego opiewał w Pieśniach.

W tym kontekście humanistyczne dążenie do zdobywania wiedzy i służenia

„poczciwej sławie” wydaje się być groteskową pogonią za marą, ułudą.

Mędrca może bowiem w każdej chwili spotkać to samo, co głupca, śmierć

zrównuje wszystkich w cierpieniu.

Treny uznawane są za szczytowe osiągnięcie liryki renesansowej, poeta

wykazał

w nich subtelność przeżywania, stworzył przepiękne dzieło liryczne,

nasycone elementami filozoficznymi


Apogeum światopoglądowego kryzysu

W Trenach, szczególnie XI czarnoleski mistrz odchodzi najdalej od głównych idei

renesansu.

Otwarcie podważa najważniejsze zasady etyczne epoki, świat zaś przedstawia

jako absolutny chaos, w którym nie rządzi już Bóg tylko jakiś „nieznajomy wróg”.

W działaniu tej tajemniczej siły trudno jest dopatrzeć się jakiegokolwiek sensu.

Ale czy człowiek potrafi zrozumieć „Boże tajemnice”?

Być może ludzkie przekonania, idee i poglądy to tylko złudzenia.

Poeta zdaje sobie sprawę, że bliski jest zwątpienia nie tylko w racjonalność ale i

w istnienie świata.

Dopiero w Trenie XIX

W finale tego utworu matka formułuje pouczenie: „Tego się, synu, trzymaj, a

ludzkie przygody/ Ludzkie noś! Jeden jest Pan smutku i nagrody”. Słowa te

oznaczają wezwanie do zgody na trudne koleje losu człowieka, do akceptacji

tego wszystkiego, z czego składa się życie, także doświadczania śmierci bliskiej

osoby

Apel ten wzmacnia wyznanie wiary w Boga


Bolesław Leśmian

Urszula Kochanowska

Gdy po śmierci w niebiosów przybyłam pustkowie,

Bóg długo patrzał na mnie i głaskał po głowie.

"Zbliż się do mnie, Urszulo! Poglądasz, jak żywa...

Zrobię dla cię, co zechcesz, byś była szczęśliwa."

"Zrób tak, Boże - szepnęłam - by w nieb Twoich krasie

Wszystko było tak samo, jak tam - w Czarnolasie!" -

I umilkłam zlękniona i oczy unoszę,

By zbadać, czy się gniewa, że Go o to proszę?

Uśmiechnął się i skinął - i wnet z Bożej łaski

Powstał dom kubek w kubek, jak nasz - Czarnolaski.

I sprzęty i donice rozkwitłego ziela

Tak podobne, aż oczom straszno od wesela !

I rzekł: "Oto są - sprzęty, a oto - donice.

Tylko patrzeć, jak przyjdą stęsknieni rodzice!

I ja, gdy gwiazdy do snu poukładam w niebie,

Nieraz do drzwi zapukam, by odwiedzić ciebie!"

I odszedł, a ja zaraz krzątam się, jak mogę -

Więc nakrywam do stołu, omiatam podłogę -

I w suknię najróżowszą ciało przyoblekam

I sen wieczny odpędzam - i czuwam - i czekam...

Już świt pierwszą roznietą złoci się po ścianie,

Gdy właśnie słychać kroki i do drzwi pukanie...

Więc zrywam się i biegnę! Wiatr po niebie dzwoni!

Serce w piersi zamiera... Nie!... To - Bóg, nie oni!...


Określ temat utworu Bolesława Leśmiana

Zidentyfikuj podmiot liryczny

Nazwij uczucia podmiotu i przedstaw, w jaki sposób zostały one wyrażone

Scharakteryzuj Urszulkę

Przedstaw portret Urszulki wyłaniający się z Trenów

Porównaj oba portrety


Wiersz pochodzi ze zbioru „Napój cienisty” i jest wyrazem wrażenia, jakie

wywarły na Leśmianie Treny Jana Kochanowskiego oraz ustosunkowanie się

poety do spraw życia i śmierci człowieka. Zbudowany jest z dwunastu dystychów

czyli strof dwuwersowych.

Podmiotem lirycznym jest Urszula Kochanowska, która po śmierci znalazła się w

niebie i spotkała tam Boga.

Wypowiedzi podmiotu lirycznego są konkretne, ukazują fakty bez ich oceny.

W wierszu został poruszony motyw wędrowny – obraz nieba. Ten obraz

przedstawiony przez Urszulkę różni się od obrazu biblijnego: Kościół i Biblia

przedstawiają niebo jako miejsce wiecznej szczęśliwości, to raj, którego „ani oko

nie widziało, ani ucho nie słyszało, ani serce człowieka nie zdołało pojąć(…). W

wierszu Leśmiana niebo określone jest jako „pustkowie”, które na prośbę

dziewczynki Bóg wypełnił roślinami i sprzętami, jakie miała

w domu rodzinnym. Urszulę cieszą sprzęty, ponieważ są podobne do tych, które

znała za życia. Nie jest tu szczęśliwa bo w niebie brakuje jej rodziców. Bohaterka

prowadzi dialog z Bogiem. Krząta się i przygotowuje dom na przyjście rodziców –

jest rozczarowana bo do drzwi puka Bóg.

Bóg w utworze zachowuje się jak dobry Ojciec, upodobniony do czarodzieja, który

cudownie spełnia prośbę dziecka.


Dziękuję za uwagę

Małgorzata Sikorska


treny - orpeg. treny jana... · klasa i lo jan kochanowski treny projekt jest współfinansowany ze...

Documents