TÜRKİYE’NİN DIŞ TİCARETİ VE

DEĞİŞEN MUKAYESELİ ÜSTÜNLÜKLER

Utku Utkulu

İZMİR - 2005

Doç. Dr. Utku Utkulu Dokuz Eylül Üniversitesi

İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İktisat Bölümü Öğretim Üyesi

TÜRKİYE’NİN DIŞ TİCARETİ VE

DEĞİŞEN MUKAYESELİ ÜSTÜNLÜKLER

Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları İzmir – 2005

ii

TÜRKİYE’NİN DIŞ TİCARETİ VE DEĞİŞEN MUKAYESELİ ÜSTÜNLÜKLER Birinci Baskı: İzmir, 2005-12-07

T.C. Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları No: 09.1600.0000.000 / DK.05.055.389

Bu eserin bilim ve dil bakımından sorumluluğu yazara aittir.

© Yayın Hakları saklıdır. Bu yayının bütünü ya da bir kısmı, yayımlayan kuruluşun ve

yazarın izni alınmaksızın elektronik, mekanik, fotokopi, kayıtlama veya benzeri bir araçla

her hangi bir biçimde basılamaz, çoğaltılamaz, teksir edilemez, özetlenemez ve

yayımlanamaz.

Dizgi: Dokuz Eylül Üniversitesi

İktisadi Ve İdari Bilimler Fakültesi

İktisat Bölümü

Baskı: Dokuz Eylül Üniversitesi Matbaası, Alsancak / İZMİR.

Baskı Adedi: 100

İsteme Adresi: Dokuz Eylül Üniversitesi

İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi

İktisat Bölümü

Dokuzçeşmeler, Buca / İZMİR

Tel: 0 232 4204180

Fax: 0 232 4201789

iii

ÖNSÖZ

Türkiye’nin dış ticaretine yakından bakan bir göz son yıllarda ihracat

mal bileşiminde önemli değişimlere tanık olabilecektir. Acaba söz konusu

değişim Türkiye’nin mukayeseli üstünlüklerinde bir değişime mi işaret

etmektedir? Avrupa Birliği ile müzakere görüşmelerine başlayan Türkiye

için bu sorunun yanıtının doğru tespit edilmesi önemlidir.

Bu kitap Türkiye’nin dış ticaretindeki ve mukayeseli üstünlüklerindeki

yapısal değişimi araştırmak amacıyla kaleme alınmıştır. Bu özelliği ile

konu ile ilgili olan araştırmacılara katkıda bulunacağı umudundayım. Kitap

teoriyi ve nedensellik bağlarını ortaya koymak için her ”uluslararası iktisat”

ders kitabında bulunabilecek ayrıntıdan (varsayımlar, örnekler, grafikler,

formüller vb.) kaçınmıştır. Bunun yerine kitapta konunun özünü verme

çabası hakimdir. Bu özelliği ile elinizdeki kitap bu alandaki araştırmacılar

için bir başvuru el kitapçığı olarak da görülebilir.

Kitabın uygulama bölümünde ise Türkiye’nin dış ticareti ve değişen

mukayeseli üstünlükleri analiz edilmiştir. Bu bölümün kitapta yer

alabilmesinde değerli meslektaşım Sayın Yrd.Doç.Dr. Dilek Seymen’e

teşekkür borcum var. Zamana karşı yarışta Sayın Dr. Nevzat Şimşek ve

Sayın Hakan Kahyaoğlu ile birlikte koştuk. Müteşekkirim.

Utku Utkulu

İzmir, 2005

iv

Kızım Elvan Buse’ye

ve

Halası Nilgün’e

v

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ……………………………………………………………………. iii

İÇİNDEKİLER ………………………………………………...…………….. v-vi

TABLOLAR LİSTESİ ………………………………..………………………. vii

1. GİRİŞ ……………………………………………………………………. 1-2

1.1 Amaç

1.2 Yöntem

1.3 İçerik ve Plan

2. DIŞ TİCARETTE MUKAYESELİ ÜSTÜNLÜKLER ………...……… 3-26 2.1 Kapsam ve Yöntem

2.2 Neden Dış Ticaret?

2.2.1 Fiyat Farklılıkları

2.2.2 Ülke İçi Üretimin Yetersizliği

2.2.3 Mal Farklılaştırması

2.3 “Klasik” Mukayeseli Üstünlükler

2.3.1 Teorinin Öncüsü: Ricardo

2.3.2 Heckscher-Ohlin ve Faktör Donatımı

2.4 “Açıklanmış” Mukayeseli Üstünlükler

2.4.1 Neden Açıklanmış Mukayeseli Üstünlükler?

2.4.2 Açıklanmış Mukayeseli Üstünlüğün Ölçülmesi,

Balassa İndeksi ve Alternatifleri 2.5 “Yeni” Dış Ticaret ve Mukayeseli Üstünlükler

2.5.1 “Yeni” Dış Ticaret Teorisi Nedir?

2.5.2 “Yeni” Dış Ticaret Politikası: Eksik Rekabet ve

“Stratejik” Dış Ticaret Politikası

2.6 Endüstriler-arası Ticaret ve Endüstri-içi Ticaret Ekseninde

Mukayeseli Üstünlükler

vi

3. TÜRKİYE’NİN DIŞ TİCARETİNİN ANALİZİ ……...……………….27-29 3.1 Toplam Dış Ticaretin Yapısı ve Gelişimi

3.2 Avrupa Birliği ile Dış Ticaretin Yapısı ve Gelişimi

3.3 Mukayeseli Üstünlüklerde Değişim: Betimsel Bir Değerlendirme

4. TÜRKİYE’NİN MUKAYESELİ ÜSTÜNLÜKLERİNDE DEĞİŞİM ...30-49

4.1 İhracat fonksiyonu ve Mukayeseli üstünlükler: Ekonometrik Analiz

4.1.1 Model

4.1.2 Ekonometrik Yöntem

4.1.3 Uygulama, Bulgular ve Değerlendirme

4.2 Açıklanmış Mukayeseli Üstünlükler: Indeks Analizi 4.2.1 Model

4.2.2 Indeks Yöntemi

4.2.3 Uygulama, Bulgular ve Değerlendirme

5. SONUÇ ……………………………………...…………………....50-52 KAYNAKÇA …………………………………………..…………… 53-60

EK-A …………………………………………………...………………… 62-64

EK-B …………………………………………...………………………… 65-66

EK-C …………………………………………….…..…………………… 67-83

vii

TABLOLAR LİSTESİ TABLO 1: TOPLAM DIŞ TİCARETİN YAPISI VE GELİŞİMİ

TABLO 2: TÜRKİYE'NİN DIŞ TİCARETİNİN MAL GRUPLARINA GÖRE DAĞILIMI

TABLO 3: TÜRKİYE'NİN DIŞ TİCARETİNİN SEKTÖREL DAĞILIMI (İHRACAT)

TABLO 4: TÜRKİYE'NİN DIŞ TİCARETİNİN SEKTÖREL DAĞILIMI (İTHALAT)

TABLO 5: İHRACATIN ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMI

TABLO 6: İTHALATIN ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMI

TABLO 7: TÜRKİYE'NİN DIŞ TİCARETİ VE AB'NİN PAYI

TABLO 8: TÜRKİYE'NİN DIŞ TİCARETİ VE AB(25)'İN PAYI

TABLO 9: TÜRKİYE’NİN İHRACATINDA İLK 40 ÜLKE

TABLO 10: TÜRKİYE’NİN İTHALATINDA İLK 40 ÜLKE

TABLO 11: AVRUPA BİRLİĞİ'NİN TOPLAM TİCARET HACMİ İÇERİSİNDE

TÜRKİYE'NİN YERİ

TABLO 12: AVRUPA BİRLİĞİ'NİN DIŞ TİCARETİNDE BELLİ BAŞLI ÜLKELER VE

TÜRKİYE'NİN YERİ

TABLO 13: TÜRKİYE'NİN AB İLE TİCARETİNİN MAL GRUPLARINA GÖRE DAĞILIMI

TABLO 14: TÜRKİYE'NİN AB İLE TİCARETİNİN SEKTÖREL DAĞILIMI (İHRACAT)

TABLO 15: TÜRKİYE'NİN AB İLE TİCARETİNİN SEKTÖREL DAĞILIMI ( İTHALAT

TABLO 16: TÜRKİYE'NİN DIŞ TİCARETİNİN AB ÜLKELERİNE DAĞILIMI

TABLO 17: DEĞİŞKENLERİN ADF BİRİM KÖK TEST SONUÇLARI

TABLO 18: JOHANSEN ML KOENTEGRASYON TESTI (MAXIMUM EIGENVALUE TEST /

VAR=1)

TABLO 19: FARKLI YÖNTEMLERLE UZUN-DÖNEM TAHMİN SONUÇLARI

TABLO 20: KISA DÖNEM HATA DÜZELTME MODELİ VE ÇOKLU GRANGER

NEDENSELLİK

TABLO 21: TÜRKIYE’NIN AVRUPA BIRLIĞI’NE KARŞI AÇIKLANMIŞ MUKAYESELI

ÜSTÜNLÜKLER İNDEKSLERI (GLOBAL DÜZEYDE, ÜRÜN GRUBU VE INDEKS

BAZINDA): GÜMRÜK BIRLIĞINDEN ÖNCE:1990-1995 VE GÜMRÜK BIRLIĞINDEN

SONRA: 1996-2002

viii

1. GİRİŞ

Günümüzün modern dış ticaret teorisi temellerini David Ricardo’ya

borçludur. Ricardo, 1817 yılında yayınladığı “Politik iktisat ve

Vergilendirmenin İlkeleri” başlıklı eserinde dış ticaretin nedenlerini ve dış

ticaretten elde edilen kazancı açıklamaktadır. Ricardo’nun mukayeseli

üstünlükler teorisi dış ticareti uluslararası mukayeseli maliyetlere

bağlamaktadır. Şüphesiz teorinin tüm varsayımları (dış denge, tam

rekabet, sabit verim, tam istihdam vb.) tartışmaya açıktır. Bu varsayımların

gerçekçiliğine ilişkin tüm şüphe ve eleştiriler dahi şu yalın gerçeği

değiştirememiştir: günümüzün modern dış ticaret teorisi Ricardo’nun

mukayeseli üstünlükler düşüncesi üzerine kurulmuştur (Ricardo, 1971).

1.1 Amaç

Az gelişmiş ülkelere (AGÜ) ait bir özellik katma değeri düşük mallarda

uzmanlaşmaları ve bu tür mallarda mukayeseli üstünlüklere sahip

olmalarıdır. Bu ülkeler teknoloji üretememekte ve teknoloji malları ihraç

etmemektedirler. Bunun doğal sonucu da dış ticaret hadlerinin genellikle

aleyhlerine seyretmesidir. Bir çok az gelişmiş ülkenin “fakirlik döngüsünü”

kıramamalarında bu noktanın altı çoğu araştırmacı tarafından

çizilmektedir.

Türkiye’nin ihracatında “standart” teknoloji mallarının payı doksanlı

yıllardan beri istikrarlı olarak yükselmektedir. Bu çalışmanın amacı

Türkiye’nin dış ticaretindeki ve mukayeseli üstünlüklerindeki yapısal

değişimi analiz etmektir.

1.2 Yöntem

Mukayeseli üstünlüklerin zaman içerisinde gösterdiği değişimi

saptamanın en temel yolu dış ticaret verilerinin zaman içinde betimsel

olarak incelenmesidir. Diğer yöntemlerden belki de en önemlileri,

Balassa’nın öncülük ettiği “açıklanmış” mukayeseli üstünlük indekslerinin

hesaplanması yöntemi ve ekonometrik yöntemdir. Bu kitapta her üç

yöntem de kullanılmıştır.

1.3 İçerik ve Plan

Araştırmanın esas aldığı teorik taban ve tartışma ikinci bölümde

sunulmaktadır. Burada mukayeseli üstünlükler tanıtılmakta ve teorik

tartışma zemini oluşturulmaktadır. Üçüncü bölümde ise Türkiye’nin dış

ticaretinin bir analizi yapılmaktadır. Türkiye’nin dış ticaretindeki

gelişmelerin tanıtıldığı bu bölümü uygulama ve sunulan bazı kanıtlar

izlemektedir. Uygulama bölümünde Türkiye’nin mukayeseli üstünlükleri

açıklanmaya çalışılmaktadır. Bu bölümün en önemli katkılarından birisi de

Türkiye’nin açıklanmış mukayeseli üstünlüklerinin indekslerle ölçülme

çabasıdır. Son bölüm her zaman olduğu gibi sonuç ve önerilerden

oluşmaktadır.

2

2. DIŞ TİCARETTE MUKAYESELİ ÜSTÜNLÜKLER

Mukayeseli üstünlükler temel olarak “uzmanlaşma” düşüncesine

dayanmaktadır. Tıpkı bir bireyin uzmanlaşmasında olduğu gibi ülkeler de

belli mal ve hizmetlerin üretiminde uzmanlaşırlar. Bu belli mal ve

hizmetlerin üretimi ülkelerin mukayeseli üstünlüğe sahip olduğu üretim

dallarında gerçekleşir. Sadece klasik dış ticaret teorisi değil günümüzün

modern dış ticaret düşüncesi de ülkelerin üretimdeki uzmanlaşmalarında

doğal olarak mukayeseli üstünlükleri bulunan mal ve hizmetleri öncelikle

tercih ettiklerini ortaya koymaktadır.

Mukayeseli üstünlük dinamik bir süreçtir. Bu süreç bir ekonomiyi

katma değeri düşük mallar ihraç eden bir ülke durumundan yüksek katma

değere sahip, teknoloji ve vasıflı emek gerektiren malları ihraç eder bir

ülkeye dönüştürme sürecidir. Bu süreç kuşku yok ki ülkenin mukayeseli

üstünlüklerini değiştirecek yapısal bir dönüşümü gerektirir. Bu dönüşüm bir

anlamda, artan büyüme ile birlikte ekonomide tarımın azalan payı ve

imalat sanayi ile hizmetler sektörlerinin ekonomide ağırlıklarının artması

sonucu gerçekleşen yapısal dönüşümün dış ticaret sektörünü de

etkilemesini ifade eder (Chenery ve Syrquin, 1975).

Bu süreçte yalnızca ülkenin toplam ihracatında sanayi ürünlerinin

payı artmamakta, sanayi ürünleri ihracatının kendi yapısı da

değişmektedir. Türkiye’de seksenli yıllarla birlikte ve güney doğu asya

ülkelerinde yetmişli yıllarda başlayan dönüşüm sürecinin ülkelerin

mukayeseli üstünlüklerini de değiştirmesi beklenir (Das, 1998: ss.121-

123). Das (1998) bazı Asya ülkelerinin hızlı büyüme ve teknolojiyi

3

hazmetme (teknolojiyi içselleştirme) kaynaklı bu dönüşümü

gerçekleştirdiklerinin altını çizmektedir. O’na göre bu ülkeler mukayeseli

üstünlüklerinde düşük-maliyetli emek-yoğun ürünlerden bilgi-yoğun ve

teknoloji-yoğun ürünlere doğru bir kaymayı başarılı ve hızlı bir biçimde

sağlamışlardır. Bu dönüşümün dış ticaret hadleri üzerine etkisinin lehte

olması beklenir.

Heckscher-Ohlin modelinde de ülkenin değişen iktisadi yapısı ve

dolayısıyla değişen faktör donanımının dış ticaretin yapısında şu sonuçları

yaratacağı beklenir: İhracatın mal bileşimi önce doğal kaynak-yoğun

ihracattan vasıfsız (veya düşük vasıflı) emek-yoğun ihracata, daha ileri

aşamada ise sermaye-yoğun (fiziki sermaye ve insan sermayesi birlikte)

ve en ileri aşamada ise teknoloji ve bilgi-yoğun ihracata doğru gelişecektir.

Acaba Türkiye açısından bu dönüşüm gerçekleştirilebilmiş midir?

Çalışmanın hipotezi budur?

2.1 Kapsam ve Yöntem

Dış ticaret uluslararası iktisadi ilişkilerin sadece mal ihracı (dış satım)

ve mal ithali (dış alım) ile ilgilidir. Buna uluslararası hizmet hareketlerini ve

sermaye hareketleri de eklenirse “uluslararası iktisat” içeriği doldurulmuş

olur. Bu çalışmanın kapsamı dış ticaret ile sınırlıdır.

Önsözde vurgulandığı üzere bu kitap teoriyi ve nedensellik bağlarını

ortaya koymak için her ”uluslararası iktisat” ders kitabında bulunabilecek

ayrıntıdan (varsayımlar, örnekler, grafikler, formüller vb.) kaçınmıştır.

Bunun yerine konunun özünü verme çabası hakimdir. Bu nedenle konu

başlıkları ve içerikleri belirlenirken seçici olunmuştur.

4

Bu bölüm mukayeseli üstünlüklere üç farklı açıdan yaklaşmaktadır.1

Özellikle altı çizilmesi gereken nokta ele alınan üç farklı yaklaşımın

birbirlerinin ikamesi değil bilakis tamamlayıcıları olmalarıdır. Birincisi

Ricardo geleneğinden gelen dış ticarette klasik mukayeseli üstünlükler

düşüncesidir. Ancak mukayeseli üstünlüklerin ölçülmesi hep önemli bir

sorun oluşturmuştur. Buna çözüm Balassa’nın “açıklanmış” mukayeseli

üstünlükleri ve Balassa indeksi ile gelmiştir (Balassa, 1965). Bu da ele

aldığımız ikinci yaklaşım olup klasik mukayeseli üstünlüklerin ölçülebilmesi

yönünde önemli bir adımdır. Balassa’nın ilk kez 1965 yılında yayınladığı

açıklanmış mukayeseli üstünlük indeksi daha sonraki dönemde

geliştirilmiştir (Özellikle bkz. Balassa, 1977, 1989; Vollrath, 1991;

Greenaway ve Milner, 1993 ve Yeats, 1985). Üçüncü farklı yaklaşım ise

“yeni dış ticaret teorisi” olarak bilinen yaklaşım ve mukayeseli üstünlük

yorumu olup, son on beş-yirmi yıldan bu yana literatürde önemli bir

boşluğu doldurmuştur. Eksik rekabet koşulları, endüstri-içi ticaret, benzer

ülkeler arasında ticaret, çok uluslu firmalar ve firma içi ticaretin son yıllara

giderek artan ölçüde damgasını vurması dış ticaretin ve dış ticaret

teorisinin yeniden ele alınmasına neden olmuştur. Bu alanda geniş bir

literatür olmasına karşın özellikle Krugman eksik rekabet modellerini dış

ticarete yeniden uyarlamıştır.2

1 Bu çalışmanın odaklandığı nokta mukayeseli üstünlükler ve değişim olduğu için

dış ticarette korumacılık tartışmaları kapsam dışında tutulmuştur. Özellikle bkz.

Seymen (2002) ve Kalaycıoğlu (1991). 2 Bu alanda geniş bir literatür vardır. Seçici olmak adına özellikle bkz. Krugman

(1994). Türkiye uygulaması için özellikle bkz. Şimşek (2005a).

5

Günümüzün modern dış ticaret teorisi yukarıda vurgu yapılan üç

yaklaşımı da içermekte olup, tüm bu unsurların bir sentezidir. Bir firmanın /

bir ülkenin ihraç pazarındaki mukayeseli üstünlüğü acaba sadece fiyat /

maliyet avantajından mı kaynaklanmaktadır? Ricardo’nun bu soruya

yanıtı “evet” olsa dahi günümüz dış ticaretinde mukayeseli üstünlükler

artık “rekabet gücü” (rekabetçilik: competitiveness) kavramı ile aynı

anlamda kullanılır hale gelmiştir. Günümüzün eksik rekabet piyasalarında

fiyat rekabeti giderek artan biçimde yerini yüksek teknolojiye ve ürün

yeniliklerine (ARGE’ye) dayalı kalite ve hizmet rekabetine bırakmaktadır.

Fiyat rekabeti elbette hala önemlidir ve önemli kalacaktır. Bununla birlikte

fiyat dışı rekabet son on-yirmi yıla damgasını vurmuştur.

2.2 Neden Dış Ticaret?

Ülkeler neden dış ticaret yaparlar? Verilecek yanıtları üçe indirgemek

mümkündür. Gerek günümüzde gerekse geçmişte ülkeler arası fiyat

farklılıkları dış ticaretin temel nedeni olmuştur. Fiyat farklılıklarının yanı

sıra ülke içi üretimin yeterli olmaması ve mal farklılaştırması dış ticaretin

diğer ana nedenleridir.

2.2.1 Fiyat Farklılıkları

Şüphesiz ülkeler arası maliyet farklılıkları dış ticaretin temel

nedenidir. Ülkeler arasında maliyet farklılıklarının olmadığı bir dünyada dış

ticaret için en temel motif de olmayacaktı. Ancak ülkeler her malın

üretiminde aynı ölçüde fiyat avantajına sahip değildir. Bir malda fiyat

avantajına sahip olmayan bir ülke bu malı kıt kaynaklarını istihdam ederek

kendisi üretmek yerine ithal etmeyi tercih edecektir. Bu durum kıt

6

kaynakların etkin kullanımının gereğidir. Bu yalın gerçeği dikkate

almamanın bedeli fırsat maliyetlerinin yükselmesidir.

Ülkeler arası fiyat farklılıklarının arkasında söz konusu mallardaki

mukayeseli üstünlükler belirleyici olmaktadır. Ricardo ile başlayan

mukayeseli üstünlük düşüncesini temel alarak değerlendirmek gerekirse,

bir ülkenin herhangi bir malda ya mukayeseli üstünlüğü vardır ya da

yoktur. Mukayeseli üstünlüğe sahipse bu malda uzmanlaşır,3 üretir ve

ihraç eder. Mukayeseli üstünlüğü yok ise bu malda uzmanlaşmaz, üretmez

ve ithal eder. Bir ülkenin kıt kaynaklarının mukayeseli üstünlüğe sahip

olmadığı alanlarda kullanılması üretimde etkinliği, kaynakların etkin

dağılımını engelleyecektir. Üstelik kaynakların alternatif kullanımlarını

dikkate almak iktisadi düşünmenin, rasyonel davranışın gereğidir.

Ricardo ile başlayan mukayeseli üstünlükler düşüncesinin günümüz

modern dış ticaret teorisine etkisi hala önemlidir. Bu bağlamda modern

dış ticaret teorisi Ricardo’nun bir uzantısıdır (Acar, 2000: s.32).

2.2.2 Ülke İçi Üretimin Yetersizliği

Günümüzde fiyat farklılıkları tek başına “Ülkeler neden dış ticaret

yaparlar?” sorusunu yanıtlayamaz. Ülke içi üretimin yetersiz olduğu

durumlarda ithalat kaçınılmazdır. Bu yetersizlik kaynakların yer yüzünde

dengesiz dağılımından, kalifiye işgücü yetersizliğinden veya üretimde

kullanılan teknolojinin eski ve verimsiz olmasından kaynaklanıyor olabilir.

3 Günümüzde dış ticaretin çok mallı çok ülkeli olması ve maliyetlerin yapısı

nedeniyle bu uzmanlaşmanın “kısmi uzmanlaşma” olduğunu kabul etmek yanlış

olmayacaktır.

7

2.2.3 Mal Farklılaştırması

Günümüzün dış ticaretinde “mal farklılaştırması” başlığı altında

gruplayabileceğimiz nedenlerden kaynaklanan dış ticaret belli sektörlerde

en az “fiyat farklılıkları” kadar önemlidir. Eksik rekabet koşulları, endüstri-

içi ticaret, benzer ülkeler arasında ticaret, çok uluslu firmalar ve firma içi

ticaretin son yıllara giderek artan ölçüde damgasını vurması dış ticaretin

ve dış ticaret teorisinin yeniden ele alınmasına neden olmuştur. Bu alanda

geniş bir literatür olmasına karşın özellikle Krugman eksik rekabet

modellerini dikkate alan katkısı önemlidir (Krugman, 1994).

Özde mukayeseli üstünlükler düşüncesine dayanan geleneksel /

klasik dış ticaret teorisi dış ticareti uluslararası mukayeseli maliyetlere

bağlamaktadır. Şüphesiz teorinin tüm varsayımları (dış denge, tam

rekabet, sabit verim, tam istihdam vb.) tartışmaya açıktır. Burada önemli

olan nokta, geleneksel dış ticaret teorisinin faktör donanımları birbirine

benzemeyen ülkelerin4 aralarındaki ticareti açıklamasıdır. Oysa benzer

ülkelerin endüstri-içi ticaretini açıklamada fiyat farklılıkları temelindeki

mukayeseli üstünlük anlayışı yeterli açıklayıcı güce sahip değildir. Eksik

rekabet koşulları, teknoloji, ürün yenilikleri ve ARGE, tüketici tercihleri ve

talebin yapısı, marka, satış öncesi ve sonrası hizmet, pazarlama

stratejileri, endüstri-içi ticaret, benzer ülkeler arasında ticaret, çok uluslu

firmalar ve firma içi ticareti gibi unsurlar giderek önem kazanmaktadır.

4 Kalkınma literatüründeki tabirle “kuzey-güney ticareti”. Kuzey ülkeleri gelişmiş

ülkeleri, güney ise az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkeleri ifade etmektedir.

8

Öyle ki bir ülke firmalarının ihraç pazarlarındaki rekabet gücü ve

sürdürülebilirliği fiyatın yanı sıra çok yakından “kalite”, “ürün yeniliği” ve

“pazarlama stratejileri” ile ilgilidir. Tüm bu sayılanlar özellikle doksanlı ve

iki binli yıllarda uluslararası ticareti büyük ölçüde etkiledi, yeniden

şekillendirdi. Yeni dış ticaret teorisinin bu gereksinim nedeniyle geliştirildiği

açıktır.

2.3 “Klasik” Mukayeseli Üstünlükler

Ricardo, 1817 yılında yayınladığı “Politik iktisat ve Vergilendirmenin

İlkeleri” başlıklı eserinde dış ticaretin nedenlerini ve dış ticaretten elde

edilen kazancı açıklamaktadır. Ricardo’nun mukayeseli üstünlükler teorisi

dış ticareti uluslararası mukayeseli maliyetlere bağlamaktadır. Teorinin dış

denge, tam rekabet, sabit verim, tam istihdam vb. varsayımları tartışmaya

açıktır. Günümüzün modern dış ticaret teorisi Ricardo’nun mukayeseli

üstünlükler düşüncesinin bir devamıdır (Ricardo, 1971).

Mukayeseli üstünlüklerin farklı yorumlarında tartışmanın odaklandığı

nokta mukayeseli üstünlüğün kaynağının ne olduğudur. Yani ülkenin bir

malda sahip olduğu mukayeseli avantaj nereden kaynaklanmıştır? Bu

soruya Ricardo’nun ve Heckscher ile Ohlin’in verdiği yanıtlardaki farklılıklar

okullar arasındaki yaklaşım farkını yansıtmaktadır.

2.3.1 Teorinin Öncüsü: Ricardo

Ricardo’ya göre mukayeseli üstünlüğün kaynağı emeğin verimliliği

olup, bu durum ülkelerarasında üretimde kullanılan teknoloji farkından

kaynaklanmaktadır. Emek değer teorisine göre bir malın bir biriminin

9

üretilmesinde ne kadar az emek birimi kullanılmışsa birim maliyet ve fiyat

o denli düşük olacaktır. Sermaye ise ayrı bir üretim faktörü olarak kabul

edilmemekte, biriktirilmiş emek olarak görülmektedir.

Ricardo ve onu izleyen klasik iktisatçılar teorilerini iki ülkeli iki mallı

model ile açıklamışlardır. Smith’in mutlak üstünlükler teorisinin bir sonucu

olarak bir ülke her iki malda da mutlak üstünlüğe sahipse dış ticaretin her

iki ülkeye de kazanç sağlaması mümkün olmayacak ve dış ticaret

yapılmayacaktır. Ancak Ricardo böyle bir durumda dış ticaretin mümkün

olduğunu göstermektedir. O’na göre bir ülke her iki malda mutlak

üstünlüğe sahip olsa da eğer iki ülkenin “iç reel maliyetleri” birbirinden

farklı ise dış ticaret hala iki ülkeye kazanç sağlayabilir ve dış ticaret

yapılabilir.5

Ricardo’nun dış ticaret teorisine önemli bir katkısı da iki ülke arasında

oluşabilecek denge dış ticaret fiyatının alt ve üst sınırlarını belirlemiş

olmasıdır. Doğal olarak bu sınırları belirleyen iki ülkenin iç reel

maliyetleridir. Alt ve üst fiyatlar arasında iki ülkenin hangi fiyatta ve nasıl

anlaşacakları yani denge dış ticaret fiyatı Ricardo’yu izleyen Marshall’ın

“karşılıklı teklif eğrileri” analizi ile açıklanmıştır.

Mukayeseli üstünlükler teorisi iktisat biliminin en önemli teorik

katkılarından birisi olmasına karşın bir çok kesim tarafından ciddi biçimde

yanlış anlaşılmaktadır. Bunlar işadamları, siyasetçiler, bürokratlar,

gazeteciler ve hatta iktisatçılar olabilmektedir. Bu kesimlerin etkiledikleri

kitlelerin büyüklüğü dikkate alındığında yanlış anlama sorununun boyutları

5 Uluslararası iktisat ders kitapları bu hususları ayrıntılı olarak ele almaktadır.

Örneğin bkz. Acar (2000), Ünsal (2005), Seyidoğlu (1999), Karluk (1998),

Södersten ve Reed (1994), Greenaway ve Milner (1993), İyibozkurt (1985).

10

ve sonuçları daha gerçekçi değerlendirilebilir. Bu yanlış anlama ve

değerlendirmelerin belki de en önemlisi, “bir ülke diğer ülkelere kıyasla

bazı malları daha ucuz (daha etkin) biçimde üretemiyorsa, o ülke serbest

ticaretten kazanç elde edemez” görüşüdür. Bu değerlendirme kuşkusuz

yanlıştır. Çünkü tanım gereği mukayeseli üstünlükler teorisine göre her

ülke mukayeseli üstünlüklere dayalı uzmanlaşmadan belli bir kazanç

sağlar. Yukarıdaki yanılgı mukayeseli üstünlüğün, mutlak üstünlük

biçiminde algılanması yanlışıdır. Bu yanlış değerlendirme aslında “serbest

ticaretin bir ülkeye ancak o ülke mutlak üstünlüklere sahipse kazanç

sağlayacağı” gibi bir mantığa sahip olup, günümüzde sadece Smith’in

onayını(!) alabilir.

Gerçek yaşamda oldukça yaygın olan bu tür bir yanlış

değerlendirmenin olası bir nedeni, mutlak üstünlüğün “rekabetçi

üstünlüğün” yeter ve gerek koşulu olarak algılanmasıdır. Oysa rekabet

avantajına yani rekabetçi üstünlüğe sahip olabilmek için mutlak üstünlüğün

varlığı (yani verimlilik avantajına sahip olunması) gerek koşul değildir. Bir

ülke mutlak bir verimlilik dezavantajına sahip olmasına rağmen, verimliliğin

ve buna bağlı olarak ücret haddinin daha yüksek olduğu ülke ile arasındaki

ücret haddi farkı verimlilik farkından büyük olduğu sürece söz konusu malı

daha ucuza üretebilir. Yani bir ülke mutlak üstünlüğe sahip olmadığı halde

rekabetçi üstünlüğe sahip olabilir. Mutlak üstünlük, rekabetçi üstünlüğün

(rekabet avantajının) gerek koşulu değildir (Ünsal, 2005: ss.74-77).

11

2.3.2 Heckscher-Ohlin ve Faktör Donanımı

Mukayeseli üstünlüklerin Ricardo yorumu iktisat biliminde çok şeyi

etkilemiştir. Ancak günümüz koşullarında mukayeseli üstünlüğün daha

geniş kabul gören yorumu Heckscher ve Ohlin tarafından yapılmıştır.

Heckscher-Ohlin modeli ülkelerarasındaki mukayeseli üstünlüğün

kaynağını emeğin verimliliğindeki farklılıklar olarak değil, “üretim

faktörlerinin nispi bolluğu” (yada kıtlığı) olarak açıklamaktadır. Nispi olarak

bol olan faktör daha ucuzdur. Bu nedenle model maliyet avantajını

yakalamak için üretimde nispi bolluğa sahip olunan faktörü yoğun olarak

kullanan mal ve hizmetlerin üretilmesini önerir.

Buna göre bir ülkenin nispi faktör bolluğu (veya kıtlığı) emek ya da

sermayede olabilir. Eğer emek ise emek yoğun mallarda uzmanlaşma,

sermayede ise sermaye yoğun mallarda uzmanlaşma gerçekleşecektir.

Nispi faktör bolluğu emek üzerinde olan bir ülke emek yoğun mallarda

uzmanlaşıp, kıt kaynaklarını emek yoğun mallar üretmek için kullanacaktır.

Bu ülke emek yoğun mallar ihraç edip karşılığında sermaye yoğun mallar

ithal edecektir. Tersi durumda nispi faktör bolluğu sermaye üzerinde olan

bir ülke sermaye yoğun mallarda uzmanlaşıp, kıt kaynaklarını sermaye

yoğun mallar üretmek için kullanacaktır. Bu ülke ise sermaye yoğun mallar

ihraç edip karşılığında emek yoğun mallar ithal edecektir. Her iki ülkenin

de bu uzmanlaşma sonucunda dış ticaretten kazanç elde etmesi beklenir.

Heckscher-Ohlin modeline mukayeseli üstünlükleri ülkelerin faktör

donanımlarını dikkate alarak açıkladığından “Faktör Donanımı Modeli” de

denilmektedir. Model mukayeseli üstünlüklerin açıklanmasında bir devrim

12

niteliğinde olup yirminci yüzyılın ikinci yarısında dış ticaret literatürü bu

modelin testi üzerine yoğunlaşmıştır. Özellikle Leontief’in çelişkili

araştırma bulguları akademik dünyada tartışma yaratmıştır.6

Ricardo modelinde sermaye ayrı bir üretim faktörü olarak kabul

edilmemekte, biriktirilmiş emek olarak görülmektedir. Faktör donanımı

modeli ise sermaye faktörünü modelin önemli bir açıklayıcı unsuru olarak

açıkça dikkate almıştır.

Faktör donanımı modelinin belki de en önemli katkısı kendisinden

sonra geliştirilen bir çok önemli iktisat modelleri için hareket noktası

olmasıdır. Stolper-Samuelson Modeli, Uluslararası Faktör Fiyatları Eşitliği

Modeli ve Rybczynski Modeli bunlardan bir kaçıdır.

2.4 “Açıklanmış” Mukayeseli Üstünlükler

Yukarıda açıklanan mukayeseli üstünlüklerin farklı yorumlarında

değişmeyen unsur ülkeler arasında ticaret-öncesi var olan nispi fiyat

farklılıklarıdır. Örneğin Heckscher ve Ohlin’e göre bir ülkenin mukayeseli

üstünlüğü nispi faktör bolluğuna göre (yani faktör donanım oranının diğer

ülkelerinkine göre kıyası) belirlenir. Ancak gerek Ricardo gerekse

Heckscher-Ohlin modellerine göre uygulamada mukayeseli üstünlüklerin

ölçülmesi gerçekten güçtür.

6 Literatürde Ricardo ve Hecksher-Ohlin modelleri ve diğer dış ticaret

modellerinin testi için bkz. Leamer (1992), Deardorff (1984), Bowen, Hollander ve

Viane (2001).

13

2.4.1 Neden “Açıklanmış” Mukayeseli Üstünlük?

Mukayeseli üstünlükleri ölçmenin temel güçlüğü ticaret-öncesi nispi

fiyatların bilinmemesidir (Balassa, 1989: 42-44). Balassa (1965), ticaret-

öncesi fiyatları elde etmek mümkün olamıyorsa, varolan ticareti gözleyerek

de mukayeseli üstünlüğün “açıklanabileceğini” belirtmektedir.7 Günümüzde

bu yöntem dış ticaretin ve mukayeseli üstünlüklerin açıklanmasında ve

ölçülmesinde sıkça kullanılmaktadır.

2.4.1 Açıklanmış Mukayeseli Üstünlüğün Ölçülmesi, Balassa

İndeksi ve Alternatifleri

Balassa (1965), mukayeseli üstünlüklerin ölçülmesinde

kullanılabilecek bir indeks önermektedir. Literatürde “Balassa İndeksi”

olarak bilinen yöntem açıklanmış mukayeseli üstünlüğü ölçmekte,

mukayeseli üstünlüğün temelindeki kaynaklara yönelik bir hesaplama

getirmemektedir. Balassa sonrasında, açıklanmış mukayeseli üstünlüğü

ölçen indeksler gözden geçirilmiş ve geliştirilmiştir. Bunlar arasında en çok

kullanılan yöntem belki de Vollrath’ın geliştirdiği indekstir (Vollrath, 1991).

Aradan onca yıl geçmesine rağmen Balassa’nın orijinal indeksi

araştırmacılarca hala kullanılmaktadır.8 Balassa indeksi (BI) şu biçimde

ifade edilmektedir:

7 Ayrıca bkz. Balassa (1977). 8 Bkz. Ferman vd. (2004), Utkulu ve Seymen (2004), Yılmaz (2003), Yılmaz ve

Ergun (2003), Karakaya ve Özgen (2002), Küçükahmetoğlu (2000), Togan

(1990), Güran (1990), Altay ve Gacaner (2003), Akgüngör vd. (2002),

14

BI = (Xij / Xit) / (Xnj / Xnt) = (Xij / Xnj ) / (Xit / Xnt) (1)

Burada X ihracatı, i bir ülkeyi, j bir malı (ya da sektörü), t mallar (ya da

sektörler) grubunu ve n ülkeler grubunu göstermektedir. Balassa’nın

açıklanmış mukayeseli üstünlükler indeksi, BI, bir ülkenin bir mal veya

sektördeki ihracatının toplam ihracata oranının diğer ülke veya ülke grubu

(örneğin Avrupa Birliği) ile kıyaslanmasını ifade eder. Eğer BI>1 ise bu

durum mukayeseli üstünlüğün varlığını gösterir. BI, 1’in ne kadar üzerinde

ise mukayeseli avantaj o derece yüksektir. BI<1 ise bu durumda ülke ilgili

mal veya sektörde mukayeseli dezavantaja sahiptir.

Balassa’nın açıklanmış mukayeseli üstünlük indeksine, BI, alternatif

olabilecek indeksler önerilmiştir. Literatürde uygulamalı araştırmaların

hesaplamalarında en çok kullanılanı Vollrath’ın geliştirdiği üç indekstir

(Vollrath, 1991). Bunlar ”nispi ticaret üstünlüğü” (VI1), “nispi ihracat

üstünlüğünün logaritması” (VI2) ve “açıklanmış rekabetçilik (açıklanmış

rekabet üstünlüğü)”tir (VI3) (revealed competitiveness). Vollrath’ın bu üç

indeksi için geçerli kural şudur: pozitif indeks değeri açıklanmış

mukayeseli / rekabetçi üstünlüğe ve negatif indeks değeri açıklanmış

mukayeseli / rekabetçi dezavantaja işaret eder. Vollrath (1991) bu üç

açıklanmış mukayeseli üstünlükler indeksi içerisinde (VI3) “açıklanmış

rekabetçilik” indeksini önermektedir. Bunun nedeni ise bu indeksin arz ve

talep dengesini daha iyi sağladığıdır. Ancak uygulamada en çok kullanılanı

VI2 indeksidir. Unutmamak gerekir ki, Balassa ve Vollrath indeksleri farklı

temeller üzerine oturduklarından doğrudan mukayese edilemezler.

15

Nispi ticaret üstünlüğü (VI1), nispi ihracat üstünlüğü (NXU) ile nispi

ithalat üstünlüğü (NMU) arasındaki farka eşittir. Vollrath’ın nispi ihracat

üstünlüğü (NXU) ile Balassa’nı orijinal indeksi (BI) aslında birbirinin

aynısıdır.

VI1 = NXU - NMU

burada NXU = BI = (Xij/ Xit) / (Xnj/ Xnt) ve

NMU = (Mij/ Mit) / (Mnj/ Mnt)

M ithalatı gösterir

Sonuç olarak;

VI1 = NXU - NMU = (Xij/ Xit) / (Xnj/ Xnt) - (Mij/ Mit) / (Mnj/ Mnt) (2)

Vollrath’ın önerdiği ikinci index, nispi ihracat üstünlüğünün logaritmasıdır,

(VI2):

VI2 = ln NXU = ln BI = ln [(Xij/ Xit) / (Xnj/ Xnt)] (3)

Vollrath’ın önerdiği üçüncü index ise, açıklanmış rekabetçilik (açıklanmış

rekabet üstünlüğü) indeksidir, (VI3):

VI3 = ln NXU - ln NMU (4)

Yukarıda indeks hesaplamalarının hepsinde (BI, VI1, VI2, VI3) temel

varsayım, i ülkesinin firması belli bir grup ülkenin pazarında (örneğin

Avrupa Birliği tek pazarı) bir yabancı firma ile değil (AB tek pazarına mal

ihraç eden) yerli firma (bir AB ülkesi firması) ile rekabet etmektedir. Oysa

16

ihraç pazarındaki rekabetin yerli firmalar ile değil yabancı firmalar ile

olduğu kabul edildiğinde orijinal Balassa indeksini şu biçimde yeniden

düzenlemek gerekir:

BI = (Xij / Xit) / (Xwnj / Xwnt) (5)

burada X ihracatı, i bir ülkeyi, j bir malı (ya da sektörü), t mallar (ya da

sektörler) grubunu, n ülkeler grubunu ve w ise n ülkeler grubuna mal ihraç

eden diğer ülkeleri göstermektedir. Balassa indeksinin bu düzenleniş

biçimi (denklem 5) ile orijinali (denklem 1) arasındaki temel farklılık

denklemlerin payında değil paydasındadır. Denklem (5)’de i ülkesi

firmaları ile n ülkeler grubu arasındaki mukayeseli üstünlük

hesaplanmamaktadır. Burada (denklem 5’de) hesaplanan n ülkeler

grubuna (örneğin Avrupa Birliği tek pazarı) mal ihraç eden dış dünya

firmaları (örneğin Çin firmaları ile) ile i ülkesi firmalarının n ülkeler grubu

pazarındaki (Avrupa birliği tek pazarı) açıklanmış mukayeseli

üstünlükleridir.

Son olarak yöntem ile ilgili olarak altı çizilmesi gerekli bir husus da

birbirlerinin alternatifi olabilecek çok sayıdaki açıklanmış mukayeseli

üstünlükler indekslerinin tutarlılıkları ve istikrarlılıklarıdır. Indeks

sonuçlarının kardinal olarak mı yoksa ordinal anlamda mı yorumlanacağı

ise ayrı bir tartışmadır. Literatürdeki bu eleştiriler indeks sonuçların

ekonomik aktörlerce ihtiyatlı değerlendirilmesi gerektiğini doğrulayıcı

niteliktedir.

17

2.5 “Yeni” Dış Ticaret ve Mukayeseli Üstünlükler

Eksik rekabet koşullarının artan biçimde dış ticarette de

yoğunlaşması, ileri teknoloji ürünlerinin talep yapısı içindeki ağırlığını

giderek artırması ile birlikte mal farklılaştırması sürecinde ve dolayısıyla

endüstri-içi ticarette ivme, benzer ülkeler arasında (özellikle gelişmiş

ülkelerin kendi aralarındaki kuzey-kuzey ticareti) ticaretin dramatik

yükselişi, çok uluslu firmalar ve firma içi ticaretin son yıllara giderek artan

ölçüde damgasını vurması yaklaşık son çeyrek yüz yılın dış ticaretine

damgasını vurmuştur. Bu realite dış ticaretin yeniden ele alınmasını,

açıklanmasını ve teorilerin bu yeni durumu da açıklayabilecek biçimde

genişletilmesini zorunlu kılmıştır. Bu alanda geniş bir literatür olmasına

karşın Krugman’ın eksik rekabet modellerini dış ticarete uyarlaması ile

getirdiği katkılar ayrıca vurgulanmayı hak etmektedir (Krugman, 1994).

2.5.1 “Yeni” Dış Ticaret Teorisi Nedir?

Yukarıda vurgulanan son dönemde uluslararası ticarette piyasa

yapısı, eksik rekabet, artan getiri, endüstri-içi uzmanlaşma ve ticaretten

kazanç, ölçek ve alan ekonomileri, mal farklılaştırması, ticaretin

yapısındaki / bileşimindeki değişme, teknoloji faktörü ve yenilik alanlarında

öylesine yapısal değişimler yaşandı ki ortaya çıkan yeni durumu klasik dış

ticaretin mukayeseli üstünlükler yorumuyla açıklamak açıkça olanaksız

hale geldi. Ricardo veya Heckscher-Ohlin modellerinin dış denge, tam

rekabet, sabit verim, tam istihdam vb. varsayımları ile bu yeni durum

tamamiyle açıklanamadı.

18

Adına “yeni” dış ticaret denilen bu yeni literatür ortaya çıkan yeni

durumu teorik olarak açıklayabilecek mekanizmaları ve varsayımları da

modele ekledi. Bu yeni modelin farklı versiyonları, piyasa yapısı

farklılıklarına, artan getiriye, endüstri-içi uzmanlaşmaya ve ticaretten elde

edilen kazança, ölçek ve alan ekonomilerine, mal farklılaştırmasına,

ticaretin yapısındaki / bileşimindeki değişmelere, teknoloji faktörüne ve

yeniliğe modellin ve dolayısıyla dış ticaretten elde edilen kazancın temel

açıklayıcıları olarak yer verdi.

“Yeni” dış ticaretin bu özellikleri acaba ne kadar yenidir? Kuşkusuz

yeni olan “yeni” dış ticaret teorisinin ölçek ekonomileri ve eksik rekabet

varsayımları değildir. Bu varsayımlar dış ticaret teorisinde öteden beri yer

yer iktisatçılarca kullanılmaktadır. Yeni olan, eksik rekabet ve ölçek

ekonomileri varsayımlarını içeren dış ticaret teorilerinin matematiksel

olarak formüle edilmesinin ve ispatlanmasının ancak seksenli yılların

başından itibaren yapılmasıdır. Üstelik sözü edilen dönemde uluslararası

ticarette ortaya çıkan gelişmeleri açıklamakta geleneksel dış ticaret teorisi

yeterli olamamıştır. Bu durum, yeni bir dış ticaret teorisine uygun ortamı

hazırlamıştır (Akkoyunlu, 1996: ss.71-75; Krugman, 1994: ss.1-8).

2.5.2 “Yeni” Dış Ticaret Politikası: Eksik Rekabet ve “Stratejik” Dış

Ticaret Politikası

Yeni dış ticaret teorisinin eksik rekabet koşulları altında dış ticaret

teorisine getirdiği katkılar çok ciddi bir muhalefet ile karşılaşmadan kabul

görmüştür. Ancak dış ticaretin pozitif alanındaki bu kabulü normatif alana

19

yansımamıştır. Yeni dış ticaret teorisinin müdahaleci / korumacı dış ticaret

politikası önerileri literatürde önemli tartışmalar yaratmıştır.

Bu tartışma ilk defa Brander ve Spencer (1981, 1985) tarafından

sunulan oligopolistik dış ticaret modelinde müdahaleci dış ticaret

politikalarının yabancı firmalar üzerindeki caydırıcı etkileri nedeniyle

olumlu “stratejik” etkileri olduğunun iddia edilmesiyle başlamıştır. Bu

politikanın bütününe stratejik dış ticaret politikaları adı verilmiştir. Teorinin

temelinde hükümetin müdahaleci politikalar uygulayarak oligopol rantını

yabancı firmalardan yerli firmalara aktarması yatmaktadır. Üstelik bu süreç

ekonomik refahı da artırmaktadır. Stratejik dış ticaret politikaları bir

anlamda dış ticaret politikası araçlarının kullanılmasına zemin hazırladığı

(hatta teşvik ettiği) için korumacılığın tekrar ortaya çıkışı olarak

nitelendirilmekte ve eleştirilmektedir (Helpman ve Krugman, 1989).

Cournot rekabeti altında stratejik dış ticaret politikaları uygulanırsa

hükümetin müdahalesi yabancı firmanın karını azaltıcı ve caydırıcı biçimde

etki edebilir. Örneğin hükümetin yerli firmaya ihracat sübvansiyonu

uygulaması yabancı firmayı caydıracak yerli firmanın karını ise uygulanan

ihracat sübvansiyonunun ötesinde artırarak ülke refahının yükselmesini

sağlayacaktır (Brander ve Spencer, 1985).

Yeni dış ticaret teorisi akademik etkileri ve pozitif alana katkısı

açısından ne kadar destek görmekteyse,9 dış ticaret politikası önerileri

açısından da o denli tepki görmektedir. Teorinin gelişmesine en çok

9 JEL sınıflandırma sisteminde “eksik rekabet ve ölçek ekonomileri altında dış

ticaret modelleri” ayrı bir alan olarak kabul görmüştür.

20

katkıda bulunanlardan birisi olan Krugman da yeni dış ticaret teorisinin

politika önerilerinin etkisinin önemli olamadığını belirtmektedir. Örneğin,

rasyonel beklentiler okulunun sadece teorik katkıları değil verdiği politika

mesajları da güçlüydü. Ancak yeni dış ticaret teorisi pozitif alandaki etkisini

normatif alana taşıyamamıştır (Krugman, 1992). Krugman bunu şu sözleri

ile doğrulamaktadır: “… Yeni dış ticaret teorisi, yeni bir dış ticaret

politikasını gerektirmez. Ancak hoşumuza gitsin ya da gitmesin yeni bir dış

ticaret politikasına doğru ilerliyoruz…” (Krugman, 1992: s. 440).

Stratejik dış ticaret politikalarının en önemli eleştirisi devletin yerli

firmaları koruyucu şekilde oligopolistik dış ticaret oyununa müdahalesinin

diğer ülkelerin de benzer nedenlerle müdahalelerine yol açarak küresel

ticaretteki korumacılığı daha da artıracağı endişesidir. Bir diğer önemli

eleştiri de dış ticarette hükümetin optimal bir dış ticaret politikası izlemede

karşılaşacağı güçlüklerdir. Gerçekten de dış ticaret gerek ulusal gerekse

uluslararası siyasetin etkisi nedeniyle (örneğin çıkar gruplarının etkisi)

ekonomi politiğin etki alanındadır. Diğer taraftan belirsizlikler ve yeterli

bilgiye ulaşılamaması nedeniyle yaşanabilecek enformasyon sorunu

gerçekten optimal dış ticaret stratejisini belirlemede hükümetin zorluklarını

artırmaktadır. Stratejik dış ticaret politikalarının genel geçerliliğinin

olmadığı ve aslında özel durumları yansıttığı tartışması teorik olarak

incelenmektedir (Akkoyunlu, 1996: s. 93).

Acaba bir neden de yeni teorinin savunucularının “korumacı yanlısı”

damgasını yememek için teorilerini yeterince cesurca ifade etmemeleri

midir?

21

Yoksa teorilerinin politika önerilerinin karşı tarafa kabul ettirilebilecek kadar

güçlü olmadığına mı inanmaktadırlar?10

Yeni dış ticaret teorisinin getirdiği katkı reddedilemeyecek kadar

önemlidir. Bu katkı mukayeseli üstünlük modelinin eksiklerini ortaya

çıkarması açısından da önemlidir. Ancak tüm eksiklerine rağmen serbest

dış ticaretin doğru politika olmadığı savı kanıtlanmış değildir. Her şeye ve

tüm eleştirilere karşın serbest ticaret hakim model olmayı sürdürmektedir.

Yine de yeni dış ticaret modelinin kullanılmasıyla birlikte serbest ticaretin

her durumda en etkin politika olduğunu savunmak da zorlaşmıştır.

2.6 Endüstriler-arası Ticaret ve Endüstri-içi Ticaret Ekseninde

Mukayeseli Üstünlükler

Heckscher ve Ohlin’in Faktör Donanımı Teorisine göre ülkeler ne

ölçüde az benzer ise aralarında o denli fazla ticaret olacaktır. Faktör

donanımları ne kadar benzer ise aralarında o kadar az ticaret yapılacaktır.

Ancak özellikle gelişmiş ülkeler arasındaki ticaret incelendiğinde aynı

endüstriye ait malların (homojen veya benzer mallar) hem ihracatının hem

de ithalatının (iki yönlü ticaret) yapıldığı görülmektedir. Geleneksel

mukayeseli üstünlükler düşüncesinde (Ricardo veya Heckscher-Ohlin

modeli) bir ülkenin aynı malda hem mukayeseli üstünlüğe sahip olması

(yani malın ihracatının yapılması) hem de mukayeseli dezavantaja sahip

olması (malın ithalatının yapılması) mümkün olmadığı için, endüstri-içi

ticaret olgusu geleneksel mukayeseli üstünlükler teorisi ile

açıklanamamaktadır.

10 Bu tartışmanın ayrıntıları için özellikle bkz. Krugman (1992).

22

Geleneksel mukayeseli üstünlük modelleri (Ricardo veya Heckscher-

Ohlin modeli) gelişmiş ülkeler arasındaki endüstri-içi ticareti

açıklayamamalarına karşın, farklı faktör donanımlarına sahip ülkeler

arasındaki endüstriler-arası ticareti açıklamaktadır. Endüstriler-arası

ticaret, mukayaseli üstünlüklere göre yapılmaktadır. Ancak, ülkeler var

olan endüstri-içi ticaret nedeniyle mukayeseli üstünlüklerine göre

uzmanlaşamamaktadır. Yeni dış ticaret teorisi ülkelerin ticaretinin sadece

mukayeseli üstünlüklere dayanmadığını göstermektedir.

Verdoorn (1960), Balassa (1963, 1966) ve Grubel (1967)

gerçekleştirdikleri uygulamalı araştırmalarda benzer ülkeler arasındaki

sanayi malları ticaretinin yüksek olduğunu ve bu ticaretin büyük

bölümünün aynı endüstrideki malların iki yönlü ticareti biçiminde (endüstri-

içi ticaret) gerçekleştiğini gözlemişlerdir. Bu alandaki en önemli katkı

Grubel ve Lloyd (1975) tarafından yapılmıştır. Grubel ve Lloyd endüstri-içi

ticaret olgusunun tüm gelişmiş ülkeler arasında önemli düzeyde olduğunu

göstermekle kalmamış, aynı zamanda geliştirdikleri indeks yöntemi ile dış

ticaret alanında literatürde belki de en çok kullanılan uygulama yöntemini

ilk defa literatüre sunmuşlardır.

Günümüz endüstri-içi ticaretindeki en önemli tartışmalardan birisi

yatay ve dikey endüstri-içi ticaret ayrımıdır. Bu ayrım endüstrideki mal

farklılaştırmasına bağlıdır. Yatay farklılaştırma ile kastedilen malın model,

renk, desen vb. yönlerden farklılaştırılmasıdır. Dikey farklılaştırma ise

malların kalitelerinin farklı olmasını ifade eder. Eğer endüstride üretilen

mallardaki farklılaştırma yatay değil de, dikey ise bu durumda endüstri-içi

23

ticaret için yukarıda söylenilenler artık geçerli olmayabilir. Genel olarak

endüstri-içi ticaret için söylenilenler, yatay endüstri-içi ticaret ile

çakışmakta ve bu tür ticaret genellikle gelişmiş ülkeler arasında (kuzey-

kuzey) olmaktadır. Ancak malların dikey farklılaşması olgusu daha ziyade

gelişmiş ülkeler ile gelişmekte olan ülkeler (kuzey-güney) arasındaki

ticareti açıklamak için kullanılmaktadır. Literatürde son dönemde yapılan

çalışmaların bulguları gelişmiş ülkelerin kendi aralarındaki ticarette bile

dikey endüstri-içi ticaretin, yatay endüstri-içi ticarete kıyasla daha yaygın

olduğunu göstermektedir. Bu durumda dikey endüstri-içi ticaret,

endüstriler-arası ticaret ile endüstri-içi ticaret arasında bir orta yöntem

olarak da görülebilir. Endüstri-içi ticareti ayrıştırma düşüncesi bir ölçme

yöntemini de beraberinde getirmiştir. Bu bağlamda Fontagne ve

Freudenberg (1997) tarafından bir ölçme yöntemi olarak iki-yönlü ticaret

indeksi geliştirilmiştir.

Endüstri-içi ticareti ölçme girişiminde Grubel ve Lloyd (1975) temel

bir adım olmakla birlikte, dikey ve yatay endüstri-içi ticaret literatürü ve

ölçme yöntemlerinin geliştirilmesinde Greenaway vd. (1994, 1995), Abd-el-

Rahman (1991), Fontagne ve Freudenberg (1997)’in katkıları önemlidir.

Son dönemde Türkiye için de endüstri-içi ticaret uygulamaları yapılmıştır.

Deviren (2004), Türkiye’nin Avrupa Birliği ile ticaretinin endüstri-içi mi

yoksa endüstriler-arası mı olduğunu Grubel-Lloyd indeksi yardımıyla

ölçmektedir. Bu konuda Türkiye’deki literatürde en kapsamlı çalışma (bir

doktora tezi olan) Şimşek (2005a)’dır. Şimşek (2005b) ise Türkiye için

yatay ve dikey mal farklılaşmalarını dikkate alarak endüstri-içi ticaret

ayrıştırmasını ölçen ilk çalışmalardan birisidir.

24

Günümüz modern dış ticaret teorisi penceresinden bakıldığında

şöyle bir tablo ile karşılaşılmaktadır:

• Mukayeseli üstünlükler hala önemlidir ve dış ticaretin temel

belirleyenidir.

• Ancak, mukayeseli üstünlükler daha ziyade endüstriler-arası ticareti

açıklayabildiği için eksiktir.

• Yeni dış ticaret olgusu özellikle endüstri-içi ticareti açıklamakta

olup, mukayeseli üstünlüklerin bir ikamesi değil, önemli bir

tamamlayıcısıdır.

• Sonuç olarak, günümüz perpektifinde dış ticareti açıklayabilmek için

mukayeseli üstünlükler ifadesini genişletmek ve mukayeseli

üstünlükler dışındaki nedenleri de (yatay ve dikey mal

farklılaştırması, kalite, pazarlama stratejileri, aktif ürün yeniliği

politikaları vb.) kapsayacak biçimde, “rekabetçi üstünlükleri” ölçü

olarak almak çok daha anlamlı olacaktır.11

Bu bağlamda Porter (1990)’ın rekabet ve mukayeseli üstünlükler

alanına yaptığı katkıyı da belirtmek gerekmektedir.12 Porter bir ülkenin

ihracat kapasitesinin belirlenmesinde mikro ve sektörel düzeydeki

güçlülüğün ve rekabetçiliğin önemli olduğunun altını çizerek “rekabetçi

avantaj / üstünlük” kavramını savunmuştur. Bölgesel düzeyde endüstri /

sanayi kümeleri üzerinde duran Porter, endüstriyel kümelenmenin /

yığılmanın rekabetçi etkilerini araştırmıştır. Buradan hareketle özellikle

11 Alternatif rekabetçi üstünlükler ölçüm yöntemleri ve Türkiye uygulamaları için

özellikle bkz. Yılmaz (2003), Yılmaz ve Ergun (2003). 12 Ayrıca bkz. Porter (1998), Kibritçioğlu (1998), Kumral (2004) ve Erkan (1987).

25

alan ekonomileri olgusunu (ölçek ekonomileri yerine) öne çıkarmıştır.13

Buna göre bir ülkenin rekabetçi üstünlüğünü belirleyen ve birbirleriyle

dinamik bir etkileşim içinde bulunan dört temel unsur vardır:

• Sonradan çaba ile oluşturulmuş faktör donanımı koşulları (insan

sermayesi, bilgi, teknoloji, alt yapı ve doğa faktörü donanımını

kapsar..)

• Talep koşulları (toplam talep düzeyi, talebin kalitatif özellikleri vb.).

• Firma stratejileri, firma yapıları ve girişimcilik.

• Yatay ve dikey bağlantılara sahip destek / bağlı (ileri-geri

bağlantılar) endüstrilerin varlığı.

Tekrar belirtmek gerekirse, Porter’ın yukarıda ifade ettiği unsurlar

sürekli olarak birbiri ile etkileşim içerisindedir. Yani bu unsurlar dinamik bir

sürecin parçalarıdır. Bu unsurlardaki ulusal ve/veya bölgesel farklılıklar

belli endüstri kümelerinin diğerlerine göre daha hızlı büyümesine neden

olur. Böylece ihracatı da bu doğrultuda yönlendirir ve uyarır. Bu endüstri

ile bağlantılı endüstriler de söz konusu endüstrideki gelişmenin avantajını

kullanırlar.

Porter’a göre rekabetçi üstünlük, ihracat artışını şu üç aşama ile

gerçekleştirir: a) faktör-uyarımlı aşama, b) yatırım-uyarımlı aşama ve

c) yenilik-uyarımlı aşama (bkz. Porter, 1990; Das, 1998).

13 Türkiye uygulaması için bkz. Kumral ( 2004).

26

3. TÜRKİYE’NİN DIŞ TİCARETİNİN ANALİZİ

Bu bölümde Türkiye’nin dış ticareti incelenmektedir. Türkiye’nin dış

ticaretinin incelenmesinin temel nedeni mukayeseli üstünlüklerin zaman

içerisinde gösterdiği değişimi gözlemektir. Bu ise özellikle ihracatın ve

ithalatın mal bileşimindeki değişimle ilgili görülmektedir.

3.1 Toplam Dış Ticaretin Yapısı ve Gelişimi

Toplam dış ticaretin genel görünümünü Tablo 1’de (bkz. Ek) izlemek

mümkündür. Bilindiği gibi 1980, Türkiye için ithal ikameci politikaların yerini

dışa dönük politikalara bıraktığı yıldır. Seksenlerin ilk yarısından itibaren

ticaretin serbestleşmesi ile birlikte dış ticaret hacminde önemli artışlar

gözlenmiştir. Dış ticaret hacminin 2004 yılı itibariyle 160 milyon $ üzerine

çıkması dikkat çekicidir. Yine 2004 yılında dış ticaret hacminin GSMH’ya

oranı % 50’nin üzerine çıkmıştır. Dış ticaret açığının son yıllarda oran

olarak da yükselmesi kaygı vericidir.

Tablo 3’ün incelenmesi (bkz Ek), Türkiye’nin ihracatının sektörel

dağılımı ve bunun zaman içinde gelişimine ilişkin önemli ipuçları

vermektedir. Doksanların ikinci yarısından itibaren ve özellikle ikibinli

yıllarda ihracatın bileşimindeki değişim dikkat çekicidir. Temel tarım

ürünleri ihracatının doksanların ortasında %15’in üzerinde olan payı

2005’e gelindiğinde % 6’ya kadar düşmüştür. Öte yandan tekstil

sektörünün payını koruduğu ancak konfeksiyon ürünleri ihracatında payın

%20’den %15’e düştüğü görülmektedir. Demir ve çelik ürünleri payını (%8)

korurken, demir ve çelikten eşya ürünleri ihracat içindeki payını 1996’daki

27

%2’den 2005’de %4’e çıkarmıştır. İhracat payındaki son yıllardaki en

büyük artış makine, elektrikli ve elektronik ürünler, motorlu taşıtlar ve

parçalarında gerçekleştirilmiştir. İkibinli yıllarda makine, elektrikli ve

elektronik ürünlerdeki ortalama yıllık artış oranı %30’un üzerindedir. Bu

oran aynı dönemde motorlu taşıtlar ve parçalarında %50’nin üzerindedir.

2005 yılı itibariyle motorlu taşıtlar ve parçalarındaki ihracat değer olarak 10

milyar $ dolayına ulaşmıştır.

3.2 Avrupa Birliği ile Dış Ticaretin Yapısı ve Gelişimi

Avrupa Birliği ülkeleri Türkiye’nin temel ticaret ortağıdır. Rakamlar

bunu açıkça göstermektedir. Özellikle Gümrük Birliği (1996) sonrası

Avrupa Birliği ülkeleri ile olan dış ticaret hacmi artışı önemlidir. Tablo 5, 6,

7, 8, 9, 10’un incelenmesi (bkz.Ek) birkaç sonucu ön plana çıkarmaktadır:

Birincisi, Avrupa Birliği ülkeleri ile olan ihracatımız istikrarını korumuştur

(toplam ihracatın % 50-55). İkinci önemli nokta, rakamlar Avrupa Birliği ile

olan dış ticarette ticaret yaratıcı etkilerin özellikle ikibinli yıllarda arttığına

işaret etmektedir. Üçüncü ülkeler ile olan ticaretin azalmaması da ticaret

saptırıcı etkilerin olmadığı ya da etkili olmadığı anlamına gelmektedir.

Üçüncü ve belki de en önemli sonuç, ikibinli yıllarda ihracatın ithalatı

karşılama oranının toplam dış ticarette yıllık ortalama %65 iken, Avrupa

Birliği ile olan dış ticarette ihracatın ithalatı karşılama oranı yıllık ortalama

%75 dolayında olmuştur. Bunun anlamı şudur: Türkiye’nin dış ticaret

açıkları tehlikeli bir biçimde artmaktadır ama bunun nedeni büyük ölçüde

Avrupa Birliği ile olan dış ticaret değildir. Dış ticaret açığı içerisinde Avrupa

Birliği’nin payı artmamaktadır. Buna karşın üçüncü ülkeler ile olan dış

28

ticaretimizden kaynaklanan açık oran olarak artmaktadır. Bu durum

değişen ihracat bileşim ile birlikte değerlendirildiğinde, Avrupa Birliği ile

olan ticarette rekabet üstünlüğümüzün özellikle yukarıda belirtilen 84., 85.

ve 87. gibi yüksek katma değerli teknoloji-yoğun fasıllarda arttığına işaret

ediyor olabilir.

3.3 Mukayeseli Üstünlüklerde Değişim: Betimsel Bir Değerlendirme

Bir bütün olarak değerlendirildiğinde, yukarıda vurgulanan gelişmeler

Türkiye’nin mukayeseli üstünlüklerinde emek-yoğun sektörlerden daha

sermaye-yoğun sektörlere doğru bir gelişim olduğunu göstermektedir.

Gümrük Birliğinin dinamik etkilerinden birisi olarak Türk firmaları ihraç

pazarlarındaki rekabetçiliklerini artırmaktadır. (bkz. Ek, Tablo 7-8 ve 12-

16).

29

4. TÜRKİYE’NİN MUKAYESELİ ÜSTÜNLÜKLERİNDE DEĞİŞİM Buraya kadar olan bölümde araştırmanın teorik temelleri ortaya

konulduktan sonra Türkiye’nin dış ticaret rakamları incelenerek mukayeseli

üstünlüklerindeki değişim belirlenmeye çalışıldı. Hipotezimiz konusunda

nihai karara varabilmek için nedensellik bağını yakalamaya yönelik daha

sağlam ve bilimsel ip uçlarına gereksinim olduğu açıktır. Bu ip uçlarını elde

edebilmek için iki farklı uygulamalı araştırmanın sonuçları kullanılacaktır.

Bunlardan ilki Türkiye’nin ihracat talep modelinin, bir zaman serisi

kullanılarak ekonometrik tahmininin yapılmasıdır. İkincisi ise, Türkiye’nin

açıklanmış mukayeseli üstünlüklerinin indeks yöntemi ile

hesaplanmasıdır.14

4.1 İhracat fonksiyonu ve Mukayeseli üstünlükler: Ekonometrik

Analiz

4.1.1 Model

Buradaki model bir ihraç talep modelidir.15 Temel bağımsız

değişkenler ise sırasıyla fiyat etkisi ve gelir etkisini ifade etmektedir. RPX,

nispi ihracat fiyatlarını gösterir. Bu değişken, ülkenin ihraç ürünleri

fiyatlarının rekabet edilen ülke fiyatlarına oranıdır, RPX=PX/PW. YW ise

ihraç pazarının gelir düzeyini ifade etmektedir.

İHRACAT TALEBİ: XV = ƒ1 [ RPX, YW)] (6) (-) (+)

14 Bu bölümde sunulan iki araştırma, sırasıyla Utkulu ve Seymen (2003) ile Utkulu

ve Seymen (2004)’ü referans almaktadır. Burada her iki araştırma da amaca

hizmet edebilmek için önemli ölçüde kısaltılmıştır. 15 Özellikle bkz. Goldstein ve Kahn (1985).

30

Fiyat-dışı rekabet etkilerini, ürün yeniliği etkisini ve mukayeseli

üstünlüklerdeki değişimi ele alabilmek için yukarıdaki geleneksel ihraç talep

modeline XCC adını verdiğimiz “ihraç mal bileşimi indeksi” de dahil edildi.

Ayrıca modele yapısal değişimin etkilerini de dikkate alabilmek için DU

değişkeni de katılmıştır. Böylece nihai modelin görünümü aşağıdaki (6’)

denklemindeki gibi olmuştur:

İHRACAT TALEBİ: XV = ƒ1 [ RPX, YW, XCC, DU] (6’) (-) (+) (+)

Burada uzun-dönem ihraç talep fonksiyonunun ekonometrik

tahminlemesinin yapılmasının temel amacı uzun-dönem fiyat ve gelir

esnekliklerini bulmanın yanı sıra, denkleme ihracat mal bileşiminin zaman

içindeki değişimini temsil eden bir değişken ekleyerek bu değişkenin

istatistiki anlamlılığını da belirlemektir. Bu bulgular Türkiye’nin mukayeseli

üstünlüğünü belirleyen faktörler ile ilgili önemli ip uçları verecektir.

4.1.2 Ekonometrik Yöntem

Engle ve Granger’in 1987 yayınladıkları makaleden (bkz. Engle ve

Granger, 1987) sonra ve özellikle doksanlı yıllarda zaman serisi

literatüründe çok önemli gelişmeler görüldü. Buna göre, çoğu

makroekonomik zaman serisi trend içermekte ve bu durum sahte

(spurious) regresyon sonuçlarına (yapay olarak şişkin ve geçersiz test

istatistikleri vb.) yol açabilmektedir (Charemza ve Deadman, 1997). Buna

çözüm olarak bir çok yöntem önerilmiştir. Değişkenlerin farkının alınması

(differencing) yöntemiyle stokastik trendin elemine edilmesi önerilmiş,

ancak bu yöntemin uzun-döneme ait değerli enformasyonun kaybına

31

neden olduğu saptanmıştır. Çözüm Engle ve Granger’in literatüre sunduğu

koentegrasyon (cointegration - ‘eşbütünleşme’)16 analizi ile gelmiştir. Buna

göre değişkenler trend içerse (nonstationarity) dahi uzun dönemdeki

sapmaları ifade eden (uzun dönem regresyon) hata terimi durağan

(stationary: yani varyansı ve ortalaması zaman içinde değişmez, sabit) ise

değişkenler arasında gerçek iktisadi nedensellik ilişkisi vardır. Bu durumda

regresyondaki değişkenler koentegredir (cointegrated) denir.

Koentegrasyon analizi ekonomik değişkenlerin regresyon ve

modellemesinde sahte regresyon/korelasyon sonuçlarını engelleyen ve

iktisat teorisinin testinde kullanılan etkili bir yöntem haline gelmiştir.17

İlk defa 1980’li yılların başında literatüre sunulan “koentegrasyon

analizi” sayesinde zaman serisi ekonometrisi ve ekonomi teorisinin testi

alanlarında önemli gelişmeler olmuştur. Koentegrasyon konseptinin

literatüre kazandırdıkları ve kullanım alanları şu başlıklar altında

özetlenebilir:

a) Regresyon analizlerinde trendin neden olduğu “sahte regresyon”

sonuçlarını gidermesi,

b) Ekonometrik modellemede yeni bir yöntem olarak kullanılması,

c) Ekonometrik tahminleme aşaması öncesinde bir ön-test olarak kabul

görmesi,

16 Türkçe literatürde ‘eşbütünleşme’ tabirini tercih eden araştırmacılar olsa da biz

bu çalışmada bir teknik tabir olarak ‘koentegrasyon’u aynen kullanmayı tercih

ettik. 17 Koentegrasyon ve durağanlık literatürü ile ilgili bilgiler için örneğin bkz.

Charemza ve Deadman (1997) ve Utkulu (1994).

32

d) Uzun-dönem ekonomik ilişkilerin yani iktisat teorisinin testine olanak

vermesi.

Koentegrasyon analiz yönteminin iktisatçılar için asıl önemi rakip

iktisat teorilerinin test edilmesine olanak tanımasıdır. Yöntem, bu

çalışmada da kullanılmaktadır. Test sonucunda koentegrasyon ilişkisinin

varlığı bulunursa (yani değişkenler arasında uzun-dönem teorik ilişkinin

varlığı) bunun anlamı, söz konusu iki ekonomik değişken arasında iktisat

teorisinin öngördüğü neden-sonuç ilişkisinin Türkiye için doğrulandığıdır.

Bu çalışmada kullandığımız koentegrasyon yöntemi Engle ve

Granger (1987)’de literatüre sunulan klasik yöntemdir. Buna göre, ilk

aşamada aşağıdaki uzun-dönem denkleminin (cointegrating regression)

en küçük kareler yöntemi (EKKY) ile regresyon tahmini gerçekleştirilir:

Xt = a0 + a1 Yt + ut

Yt = α0 + α1 Xt + u’t

Burada X ve Y, aralarında uzun-dönem teorik nedensellik ilişkisi yani

koentegrasyon ilişkisi aradığımız iki değişkeni; a0 ve α0 sabit terimleri; a1

ve α1 ise regresyon tahmin katsayılarını; ut ve u’t ise regresyon hata

terimlerini (residuals) göstermektedir.18

18 Gözlem sayısı büyük olmadığında koentegrasyon ilişkisinde bağımlı ve

bağımsız değişkenlerin hangisi olduğu testin sonucunu etkileyebileceğinden,

aralarında koentegrasyon ilişkisi aranan her iki değişkenin hem bağımlı hem de

bağımsız olduğu durum dikkate alınmış ve bunun sonucunda ut ve u’t gibi iki hata

terimi ortaya çıkmıştır. Yani iki değişkenin koentegrasyon testinde her iki hata

terimi de teste tabi tutulmaktadır.

33

Eğer bir zaman serisi, örneğin Xt, d sefer farkı alındıktan sonra

durağan19 hale geliyorsa Xt’nin d düzeyinden entegre olduğu söylenir ve Xt

∼ I(d) şeklinde gösterilir. Ayrıca, Xt ve Yt gibi iki zaman serisi, eğer

i) Xt ∼ I(d) ve Yt ∼ I(d) ise

ve

ii) bunların doğrusal (lineer) kombinasyonu yani β1.Xt + β2.Yt bu durumda

(d - b)’ye entegre ise20

Xt ve Yt, buna göre d, b düzeyinden koentegre (yani eşbütünleşik) denir (d

≥ b ≥ 0).

Xt, Yt ∼ CI (d,b)

şeklinde gösterilir. [β1, β2] vektörüne ise “koentegrasyon vektörü” adı

verilir.21

Önemle vurgulamak gerekir ki, iki değişken arasında

koentegrasyonun varlığı ampirik bir sorundur. Ancak, kaynağını iktisat

teorisinden almıyor ise “koentegrasyon analizi” yapmanın hiç bir anlamı ve

19 Bir zaman serisinin durağan olması, ortalamasının ve varyansının zaman

içinde değişmemesi, sabit kalması demektir. Tüm standart istatistiki testler

durağanlık var ise geçerlidir. Aksi durumda, standart kritik değer tabloları

kullanılamaz. Bu seriler kullanılarak elde edilen ekonometrik tahmin sonuçlarının

gerçek ilişkiyi değil sahte ilişkiyi yansıtma riski önemli olup, dikkate alınmalıdır.

Bu durumda kullanılabilecek etkili yöntem “koentegrasyon analizidir”.

20 Bu ise koentegrasyon regresyon denkleminin hata teriminin durağan olması

gerektiği anlamına gelir. 21 Koentegrasyon yöntemi ve ayrıntıları için bkz. Engle ve Ganger (1987);

Charemza ve Deadman (1997, Bölüm 5 ve 6); Utkulu (1994).

34

haklı gerekçesi yoktur (Charemza ve Deadman, 1997: s.157; Granger,

1986: ss.226-7).

Yöntemin statik yapısı, özellikle gözlem sayısının fazla büyük

olmaması durumunda, uzun-dönem denkleminin regresyon tahmin

sonuçlarının ihtiyatla değerlendirilmesini gerektirmektedir. Kural olarak,

koentegrasyon denkleminin tahmin edilen R2 istatistiği ne kadar büyük ise

tahmin edilen katsayıların sapması o denli azdır. Buradaki analizde,

koentegrasyonun varlığını test etmek için “residual-based augmented

Dickey-Fuller (ADF) testi” kullanılacaktır.

Koentegrasyon ilişkisinin varlığı için birinci koşul her iki değişkenin

birinci farklarının durağan olmasıdır. İkinci koşul ise, bu değişkenler

kullanılarak yapılan regresyon sonucunda tahminlenen hata teriminin

kendisinin durağan olmasıdır. Her iki koşulun da yerine gelip gelmediğini

anlamak için kullanılan alternatif istatistik testler içerisinde en çok kabul

göreni Dickey ve Fuller’in literatüre sunduğu ve daha sonra geliştirilen

Dickey-Fuller (DF) testidir (Dickey ve Fuller, 1979). Otokorelasyon

sorununu ortadan kaldırmak için denklem uyarlanabilmekte ve Augmented

Dickey-Fuller (ADF) testi adını almaktadır. Şimdi ADF durağanlık test

prosedürünü açıklayalım:

Uygulamada, aşağıdaki modelin EKKY ile regresyon tahminlemesi

yapılır:

t

p

i

ititt eyyy +∆++=∆ ∑=

−−

1

1 φδβ

35

Yukarıdaki denklemde ∆, β ve et, sırasıyla, birinci-fark işlemcisini, sabit

terimi ve klasik doğrusal regresyon denklemi varsayımlarına uyan durağan

hata terimini göstermektedir. ADF testi, yukarıdaki ADF denkleminde δ‘in

negatif olup olmadığını test etmektedir. H0 hipotezinin (δ=0), alternatif

hipotez (δ<0) lehine ret edilmesi, sözkonusu zaman serisinin, yt, durağan

olduğu anlamına gelir, yani yt ∼ I(0). Söz konusu yt değişkeninin durağan

olmayışı nedeniyle, bu denklem için H0 hipotezinin testinde t ve F

dağılımları uygun değildir. ADF denkleminde δ‘in t istatistik değerine

karşılık gelen düzeltilmiş kritik değerler MacKinnon (1991) ve Charemza

ve Deadman (1997) tarafından sunulmaktadır. ADF durağanlık testinde,

H0 hipotezi, eğer t istatistiği, buna karşılık gelen kritik değerden daha

büyük bir negatif değer aldı ise ret edilir.

ADF regresyon denkleminin sabit terim ve zaman trendi dahil

edilerek mi, yoksa dahil edilmeden mi kullanılması gerektiği uygulamada

tartışmalıdır. Bu konuda Charemza ve Deadman (1997) sabit terim dahil

edilerek yapılan ADF uygulamalarının bazen yorumlanması güç sonuçlar

verdiğini belirtmektedir. Bu çalışmada ise, sadece sabit terim içeren ADF

denklem sonuçları sunulmaktadır. Ancak sonuçların dirençli olduğunu

(robust) göstermek ve sonuçları desteklemek için ayrıca sabit terim dahil

edilmeden de ADF denklemleri regresyona tabi tutulmuştur. Elde edilen

sonuçlar biribirini desteklemektedir. Ayrıca, istatistiki olarak anlamlı olduğu

sürece zaman trendi de ADF denklemine dahil edilmektedir.

ADF test prosedüründe optimal gecikme sayısının doğru olarak

belirlenmesi testin sonucunu önemli ölçüde etkilemektedir. Bu nedenle, bu

36

çalışmada temel belirleme yöntemi olarak ADF denklemindeki t istatistik

değerlerinden faydalanmış olup, bu temel yöntem sonuçları Akaike

Information, Schwarz Bayesian vb. alternatif yöntemlerle kontrol edilmiştir.

Eğer bir regresyonda açıklayıcı değişken sayısı tek ve açıklayıcı

olabilecek diğer bazı değişkenler dışarıda bırakıldı (omitted variable) ise,

istatistiki testlerin açıklayıcı gücü azalabilir. Özellikle gözlem sayısının

yeterince büyük olmadığı durumlarda bu sorun daha da önemli olabilir.

Öyleki, istatistiki anlamlılığı düşük olan bir değişkenin yanına gerçekten

anlamlı ikinci bir açıklayıcı değişken eklendiğinde elde edilen çoklu

regresyonun sözkonusu ilk değişkenin istatistiki açıklama gücünü /

anlamlılığını artırabilmektedir. Tekli regresyon analizinin bu sakıncası

elbette tekli koentegrasyon analizi için de geçerlidir. Buna ek olarak,

koentegrasyonun ampirik olarak teyit edilebilmesi için H0 hipotezinin reddi

gerektiğinden, özellikle gözlem sayısı çok fazla olmadığında sınıra yakın

bölgelerde H0’ın reddedilememesine neden olabilmektedir.

Yukarıda kısaca sözü edilen potansiyel sorunu ortadan kaldırmanın

en etkili yolu, tekli koentegrasyon sonuçları alındıktan sonra eğer

gerekiyor ise çoklu koentegrasyon analizine başvurmaktır. Esas olarak,

kullanılan klasik Engle-Granger yaklaşımında önemli bir değişiklik

olmayacaktır. Dikkat edilmesi gerekli nokta, koentegrasyon testi

aşamasında, hata teriminin ADF test istatistiği ile buna uygun kritik değeri

karşılaştırmaktır. Uzun-dönem koentegrasyon denklemindeki değişken

sayısı arttıkça kritik değer de buna bağlı olarak değişmektedir.

37

Johansen (1988)’e göre eğer bir uzun-dönem regresyon

denkleminde (n) adet değişken var ise, aralarında en fazla (n-1) adet

“koentegrasyon vektörü” bulunabilir. Eğer birden fazla koentegrasyon

ilişkisi var ise, bu genellikle bir hatalı belirlenme (misspecification)

durumunu gösterir. Ancak, bazı durumlarda birden çok vektörü haklı

gösterebilecek teorik altyapı da var olabilir. Eğer birden fazla vektör var ise

ve biz bir koentegrasyon denklemi tahminliyorsak, elde ettiğimiz katsayı

tahminleri aslında varolan iki vektörün bir lineer kombinasyonudur. Burada

çözüm Johansen tarafından önerilmektedir. Johansen’in literatüre

sunduğu test ile değişkenler arasındaki koentegrasyon ilişkisi sayısı

belirlenebilmektedir. Eğer sonuç tek (unique) vektör doğrultusunda ise bu

durumda araştırmacı, modelleme sürecinde Johansen Sistem

yaklaşımının karmaşık varyantlarına girmek zorunda kalmayacaktır.

Johansen (1988) ve Johansen ve Juselius (1990) literatüre alternatif bir

koentegrasyon yöntemi sunmuşlardır. Bu yaklaşım, çoklu

koentegrasyonda sistem analizidir (system-based VAR approach).

Yaklaşımın avantajları yanında bazı sakıncaları da bulunmaktadır

(Charemza ve Deadman, 1997).

Eldeki çalışmada klasik Engle-Granger yöntemine bağlı kalınmakta,

ancak bu yöntem, “koentegrasyon vektör” sayısını bulmak amacıyla

Johansen yöntemiyle desteklenmektedir. Eğer tek vektör olduğu

doğrulanırsa, klasik Engle-Granger koentegrasyon regresyon denklemi ile

devam edilmektedir. Ayrıca, çoklu koentegrasyon denkleminde, açıklayıcı

değişkenlerin dışsal olduklarını varsaymak yerine gerçekten dışsal olup

olmadıklarını test etmek gerekir. Bunun için literatürdeki “zayıf dışsallık”

38

testinin kullanılması yeterlidir. Bir içsel açıklayıcı değişkenin varlığı

durumunda katsayı tahminlerinin sapmalı çıkması doğaldır. Bu durumda

içsellikten kaynaklanan sapmalı tahmin düzeltilmelidir.

4.1.3 Uygulama, Bulgular ve Değerlendirme

Veri Seti

Yukarıda açıklanan ekonometrik yöntem ışığında 1963-2002 yıllarını

kapsayan yıllık veri kullanılarak Türkiye’nin Avrupa Birliğine karşı uzun-

dönem ihraç talep denklemi tahminlenecektir. Burada tek denklemli çok

değişkenli koentegrasyon analizi yapılacaktır. Tahminlenen uzun-dönem

denklem (6’)’dır:

İHRACAT TALEBİ: XV = ƒ1 [ RPX, YW, XCC, DU] (6’) (-) (+) (+)

RPX fiyat değişkenidir. YW ise gelir değişkenidir. XCC ve DU ise sırasıyla

ihracatın mal bileşimi ve yapısal değişmeyi göstermektedir. Denklemde

RPX ve YW serilerinin doğal logaritmaları kullanılmaktadır. Böylece

katsayı tahminleri doğrudan uzun-dönem esneklikler olarak

yorumlanabilmektedir. Veri tanımları ve veri kaynakları ayrıntılı olarak ekte

sunulmuştur.

Geleneksel Çok Değişkenli Koentegrasyon Analizi:

Geleneksel koentegrasyon analizinin birinci koşulunu sağlamak için

öncelikle değişkenlerin birim kök testleri yapılmalıdır. Eğer tüm

değişkenlerin birinci farkları durağan ise uzun-dönem koentegrasyon

39

denkleminin tahminlenmesine geçilebilir. İkinci koşul, uzun-dönem

denkleminin hata teriminin durağan olmasıdır. Birinci koşul için ADF

(Augmented Dickey-Fuller) testi kullanılırken, ikinci koşulu sağlamak için

Engle-Granger Koentegrasyon testi yapılmalıdır.

LXVt = β0 + β1LRPXt + β2LYWt + β3 XCCt + β4 DU + µt (6’’)

Yukarıdaki (6’’) denklemi uygulamada tahmin edilen uzun-dönem

denklemidir. Değişkenlerin önündeki L harfi doğal logaritmayı

simgelemektedir.

Tablo 17: Değişkenlerin ADF Birim Kök Test Sonuçları Değişkenler Test İstatistikleri

__________ ___________________________________________

kendisi_ birinci farkı

LXV -2.61(0) -6.66(0)

LRPX -1.93(1) -4.80(0)

LYW -1.89(1) -4.45(1)

XCC -2.23(2) -3.75(1)

DU1987 -1.95(1) -5.02(1)

Not: ADF denklemine sabit terim eklenmiştir. Zaman trendi ise yalnızca istatistiki

anlamlılığa sahip olduğunda ADF denklemine dahil edilmiştir. Uygun kritik değerler

zaman trendli ve trendsiz, %5 anlamlılık düzeyinde raporlanmıştır. Karşılık gelen

kritik değerler sırasıyla –3.53 ve –2.94 olup, MacKinnon (1991)’den elde edilmiştir.

Parantez içindeki rakamlar ADF denkleminin hata terimindeki otokorelasyonu

giderebilmek için gerekli uyarlama sayısını göstermektedir.

Tablo 17’deki sonuçlar değişkenlerin kendilerinin durağan

olmadıklarını, ancak birinci farklarının durağan olduğunu göstermektedir.

Bu durum, ele aldığımız denklemde sahte regresyon sonuçlarından

kaçınmak için “koentegrasyon analizinin” gerekli olduğunu onaylamaktadır.

40

Bunun için uzun-dönem denklem Engle ve Granger (1987)’yi

izleyerek en küçük kareler (EKK) yöntemiyle tahminlemeli ve tahmin

ettiğimiz denklemin hate terimine ADF birim kök testi uygulanmalıdır. Eğer

boş hipotezi red edebiliyorsak değişkenler koentegredir / eşbütünleşiktir.

Yani aralarında teorinin gösterdiği uzun-dönem nedensellik bağı

onaylanmıştır.

Uzun-dönem ihraç talep denklemi tahmin sonuçları:22

LXVt = 0.70 – 1.19LRPXt + 0.90LYWt + 3.95XCCt + 0.16DU1987 + µt (7) (5.43) (-7.21) (8.39) (8.53) (2.31)

R2 = 0.99 RSS = 0.38 CRDW = 1.78 ADF = -5.49 (uygun kritik değer 5%: –4.79) Gözlem aralığı (Yıllık veri): 1963-2002 Parantez içindeki değerler t-istatistik değerleridir.

Yukarıdaki uzun-dönem koentegrasyon denkleminde Türkiye’nin

Avrupa Birliği ülkelerine olan ihraç talebinin ekonometrik tahmin bulguları

sunulmuştur. Bu uygulama yöntem bölümünde açıklanan koentegrasyon

analizi kullanılarak yapılmıştır. L doğal logaritmayı simgelemektedir. RPX

fiyat değişkenini, YW gelir değişkenini, XCC ihracat mal bileşim indeksini

ve DU1987 söz konusu yıl içinde gerçekleşen yapısal değişimi yakalamak

için denkleme eklenen kukla değişkeni göstermektedir. XCC’in aynı

zamanda ürün yenilikleri, kalite vb. arz kaynaklı etkileri kapsadığı da ifade

edilmektedir. Tüm değişkenlerin tanımları EK-A’da verilmiştir. Uygulamalı

22 Değişkenler durağan değildir. Bu nedenle sahte regresyon sonuçlarından

kaçınmak için açıklanan yönteme uygun olarak birim kök testleri ve

koentegrasyon analizi yapılmıştır. Değişkenler koentegredir. Yani uzun-dönem

nedensellik bağı belirlenmiştir. Bu ayrıntı için bkz. Utkulu ve Seymen (2003).

41

araştırmanın bulgularına ilişkin tüm ayrıntılar burada verilmemiştir. Bunun

için bkz. Utkulu ve Seymen (2003).

Denklem (7)’deki en önemli bulgu hata teriminin ADF test sonucudur.

Buna göre değişkenler arasında koentegrasyon ilişkisi vardır. T-istatistik

sonuçlarının durağan olmayan değişkenlere ait olduğu unutulmamalıdır.

CRDW istatistiğinin R2 değerinden daha büyük olması ve 2’ye yaklaşması

uzun-dönem nedensellik bağını doğrulamaktadır. Öte yandan uzun-dönem

katsayı tahminlerinin işaretleri teoriye uygundur. İhraç mallarının yurt dışı

(AB ülkeleri) fiyat esnekliği ve gelir esnekliği sırasıyla -1.19 ve 0.9’dur. Hem

fiyat hem de gelir AB pazarında ihracat talebini belirlemektedir. Ancak

esneklik değerlerinin birim esneklik civarında bulunması önemlidir.

Yukarıdaki bulguları kısaca şöyle yorumlayabiliriz. Avrupa Birliğinin

Türk ihraç malları talebini fiyatlar, gelir ve ihraç malları bileşimi

etkilemektedir. Fiyat önemli ve istatistiki olarak anlamlı bir unsurdur. İhraç

malları bileşim indeksimizin sonuçları bir anlamda Türkiye’nin Avrupa

Birliğine yaptığı ihracatın ihraç mallarının bileşimindeki değişimden büyük

ölçüde etkilendiğini ortaya koymaktadır. Bu son saptamanın bu çalışmanın

hipotezi açısından önemi büyüktür. Buna göre bulgular Avrupa Birliğine mal

ihracatında “yenilik” ve “farklılaştırma” stratejilerinin etkisini göstermektedir.

Önce ihraç malları bileşim indeksinin nasıl hesaplandığını görelim.

XCC, mal bileşim indeksi şöyle hesaplanmaktadır: ihraç malları dört

mal grubuna bölünür, (C1, …C4). Bu gruplar öyle seçilmiştir ki, C1’den C4’e

doğru gidildiğinde teknolojik içeriği giderek artmaktadır. İndeks 0 ile 1

arasında değer alır. İndeksi oluşturmada Muscatelli vd. (1991)’nin önerdiği

42

yöntem kullanılmıştır. Ağırlıkların seçiminde simetrik bir dağılım tercih

edilmiştir. 0 ile 1 aralığında olan bu ağırlıklar şöyle varsayılmıştır. a1=0,

a2=0.33, a3=0.67 ve a4=1 :

4 Σ atCt

t=1 XCCt = ⎯⎯⎯⎯⎯

4 Σ Ct

t=1

XCC indeksindeki mal grupları: SITC Revised 2 sınıflandırma sistemi

kullanılmıştır:

C1 : Toplam tarımsal ürünler ve hammadde ihracatı, SITC Revised 2

groups, 0 and 2).

C2 : Toplam geleneksel imalat sanayi ihracatı, SITC Revised 2 groups, 61,

62, 63, 64, 65, 69, 84, 85, 89).

C3 : Toplam ölçek-yoğun ürünler ihracatı (scale-intensive sectors), SITC

Revised 2 groups, 51, 58, 66, 67, 68, 76, 78, 79).

C4 : Toplam uzmanlaşmış arz ve bilim-temelli / teknoloji ürünleri ihracatı,

SITC Revised 2 groups, 71, 72, 73, 74, 75, 87, 88).

Yukarıdaki gruplandırma düşük katma değerli üründen daha yüksek

katma değere sahip ürünlere doğrudur. Bu nedenle Türkiye’nin Avrupa

Birliği ülkelerine yapılan ihraç talebinin belirleyenlerinden birisi olarak XCC

mal bileşim indeksinin ekonometrik bulgular ile doğrulanmış olması, ihraç

mal sepetimizde bu yöndeki değişimin Avrupa Birliğinin ihraç talebini

etkilediğini göstermektedir. Bu bir anlamda mukayeseli üstünlüklerin

43

dinamik bir süreç olduğunu ve C1’den C4’e doğru bir dönüşümü ifade ettiği

anlamına gelmektedir. Üstelik XCC değişkenine ait t-istatistiği 8.53 gibi

yüksek bir istatistiki anlamlılığı ifade eder (bkz. Denklem 7).

Tablo 18: Johansen ML Koentegrasyon Testi (Maximum Eigenvalue Test / VAR=1) Export Demand Model Boş hptz. Alternative Test Statistic Critical Value (5% sign.level)

r= 0 r=1 59.94 31.79

r≤1 r=2 17.69 25.42

r≤2 r=3 6.29 19.22

r≤3 r=4 4.97 12.39

Not: Kritik değerler MacKinnon (1991)’den alınmıştır.

Tablo 18’deki bulgular değişkenler arasındaki uzun-dönem ilişkiyi

doğrulamaktadır. Üstelik tek koentegre vektörün (r=1) varlığı da

onaylanmaktadır. Bu durum tek denklem tahminlemeleri için önemli bir

gerek koşuldur.

İçsellik Sapması ve Farklı Uzun-dönem Yaklaşımları

Engle-Granger koentegrasyon yöntemi bir çok avantajına rağmen

diğer yöntemlerle desteklendiğinde daha anlamlıdır. Üstelik bu

yöntemlerden bazıları katsayı tahminlerinde içsellikten

kaynaklanabilecek sapmaları giderebilmektedir. Aşağıda Tablo 19’da

statik Engle-Granger koentegrasyon tahminlerine bazı alternatifler

sunulmuştur: Inder’in “fully-modified unrestricted ECM“ yöntemi (Inder,

1993); Saikkonen’in “dynamic OLS“ yöntemi (Saikkonen, 1991) ve

Phillips-Hansen’in “fully modified OLS“ yöntemi (Phillips ve Hansen,

1990). Tablo 19’un tahmin bulguları içsellikten kaynaklanan sapmanın

44

ihmal edilebilecek kadar küçük olduğunu ve Engle-Granger tahmin

sonuçlarının oldukça tutarlı ve sapmasız olduğunu göstermektedir.

Saikkonen’in modeli dinamik unsurları da uzun dönem denklemine

dahil etmektedir. Inder ile Phillips-Hansen’in modelleri ise dinamik

unsurları dahil etmenin yanı sıra, içsellikten kaynaklanabilecek

sapmayı da düzeltmektedir.

Tablo 19: Farklı Yöntemlerle Uzun-dönem Tahmin Sonuçları

Değişken Static EG OLS Fully Mod. Unr. ECM Dyn. OLS Fully Mod.OLS (Engle&Granger) (Inder) (Saikkonen) (Phillips&Hansen)

LRPX -1.19 -1.28 -0.91 -1.47

LYW 0.90 0.92 0.77 1.08

XCC 3.95 5.61 5.19 3.52

Son olarak hata düzeltme modeli sonuçları Tablo 20’de belirtilmiştir.

Tablo 20: Kısa Dönem Hata Düzeltme Modeli ve Çoklu Granger Nedensellik

Bağımlı t-istatistiği F-istatistiği F-istatistiği F-istatistiği F-

istatistiği

Değişken ( µt-1 ) Σ∆LXV Σ∆LRPX Σ∆LYW Σ∆XCC

∆LXV -0.71η A.D. 36.4(0)η 23.7(1)η 23.9(0)η

Not: µt-1 hata düzeltme terimidir. Parantez içindeki rakamlar gecikme sayısını belirtmekte

olup, genelden-özele modelleme yöntemiyle hesaplanmıştır. ∆ fark operatörüdür ve

birinci farkı gösterir. η 1% düzeyinde istatistik anlamlılığı simgelemektedir. A.D. ise

istatistiki olarak anlamlılık bulunmadığına işaret eder.

Buna göre hata düzeltme mekanizması çalışmaktadır. µt-1’in

istatistiki olarak anlamlı olması ve 0 ile -1 arasında bulunması bunun

45

kanıtıdır. Bu, uzun dönem Granger nedenselliğe işaret eder. Öte yandan

bağımsız değişkenlerin gecikmeli değerleri de topluca sıfırdan farklıdır.

Yani istatistiki olarak anlamlıdır. Bu ise kısa dönem Granger nedenselliği

doğrular.

4.2 Açıklanmış Mukayeseli Üstünlükler: Indeks Analizi

4.2.1 Model

Modele toplam dört indeks dahil edilmiştir. Bunlardan ilki Balassa’nın

orijinal indeksidir, BI. Diğer üç alternatif indeks ise Vollrath tarafından

geliştirilen üç indekstir: VI1, VI2 ve VI3.23

4.2.2 Indeks Yöntemi

Çalışmanın önceki bölümünde de belirtildiği gibi Balassa (1965),

mukayeseli üstünlüklerin ölçülmesinde kullanılabilecek bir indeks

önermektedir. Literatürde “Balassa İndeks” olarak bilinen yöntem

açıklanmış mukayeseli üstünlüğü ölçmekte, mukayeseli üstünlüğün

temelindeki kaynaklara yönelik bir hesaplama getirmemektedir. Balassa

sonrasında, açıklanmış mukayeseli üstünlüğü ölçen indeksler gözden

geçirilmiş ve geliştirilmiştir. Bunlar arasında en çok kullanılan yöntem belki

de Vollrath’ın geliştirdiği indekstir (Vollrath, 1991).

Hatırlamak gerekirse Balassa indeksi (BI) şu biçimde ifade

edilmektedir:

BI = (Xij / Xit) / (Xnj / Xnt) = (Xij / Xnj ) / (Xit / Xnt)

23 Ayrıntılar için bkz. Utkulu ve Seymen (2004).

46

Burada X ihracatı, i bir ülkeyi, j bir malı (ya da sektörü), t mallar (ya da

sektörler) grubunu ve n ülkeler grubunu göstermektedir. Balassa

açıklanmış mukayeseli üstünlükler indeksi, Bİ, bir ülkenin bir mal veya

sektördeki ihracatının toplam ihracata oranının diğer ülke veya ülke grubu

(örneğin Avrupa Birliği) ile kıyaslanmasını ifade eder. Eğer BI>1 ise

mukayeseli üstünlük vardır. BI<1 ise bu durumda ülke ilgili mal veya

sektörde mukayeseli dezavantaja sahiptir.

Balassa’nın açıklanmış mukayeseli üstünlük indeksine, BI, alternatif

olabilecek indeksler önerilmiştir. Bunlar arasında literatürde uygulamalı

araştırmaların hesaplamalarında en çok kullanılanı Vollrath’ın geliştirdiği

üç indekstir (Vollrath, 1991). Bunlar ”nispi ticaret üstünlüğü” (VI1), “nispi

ihracat üstünlüğünün logaritması)” (VI2) ve “açıklanmış rekabetçilik

(açıklanmış rekabet üstünlüğü)”tir (VI3) (revealed competitiveness).

Vollrath’ın bu üç indeksi için geçerli kural şudur: pozitif indeks değeri

açıklanmış mukayeseli / rekabetçi üstünlüğe ve negatif indeks değeri de

açıklanmış mukayeseli / rekabetçi dezavantaja işaret eder. Vollrath (1991)

bu üç açıklanmış mukayeseli üstünlükler indeksi içerisinde (VI3)

“açıklanmış rekabetçilik” indeksini önermektedir. Bunun nedeni ise bu

indeksin arz ve talep dengesini daha iyi sağlamasıdır. Ancak uygulamada

en çok kullanılanı VI2 indeksidir. Unutmamak gerekir ki, Balassa ve

Vollrath indeksleri farklı temeller üzerine oturduklarından doğrudan

mukayese edilemezler.

Nispi ticaret üstünlüğü (VI1), nispi ihracat üstünlüğü (NXU) ile nispi

ithalat üstünlüğü (NMU) arasındaki farka eşittir. Vollrath’ın nispi ihracat

47

üstünlüğü (NXU) ile Balassa’nı orijinal indeksi (BI) aslında birbirinin

aynısıdır.

VI1 = NXU - NMU

burada NXU = BI = (Xij/ Xit) / (Xnj/ Xnt) ve

NMU = (Mij/ Mit) / (Mnj/ Mnt)

M ithalatı gösterir

Sonuç olarak;

VI1 = NXU - NMU = (Xij/ Xit) / (Xnj/ Xnt) - (Mij/ Mit) / (Mnj/ Mnt)

Vollrath’ın önerdiği ikinci index, nispi ihracat üstünlüğünün logaritmasıdır,

(VI2):

VI2 = ln NXU = ln BI = ln [(Xij/ Xit) / (Xnj/ Xnt)]

Vollrath’ın önerdiği üçüncü index ise, açıklanmış rekabetçilik (açıklanmış

rekabet üstünlüğü) indeksidir, (VI3):

VI3 = ln NXU - ln NMU

Son olarak yöntem ile ilgili olarak altı çizilmesi gerekli bir uyarı da

birbirlerinin alternatifi olabilecek çok sayıdaki açıklanmış mukayeseli

üstünlükler indekslerinin tutarlılıkları ve istikrarlılıkları sorgulanmalıdır.

Indeks sonuçlarının kardinal olarak mı yoksa ordinal anlamda mı

yorumlanacağı ise ayrı bir tartışmadır. Literatürdeki bu eleştiriler indeks

sonuçların ekonomik aktörlerce ihtiyatlı değerlendirilmesi gerektiğini

doğrulayıcı niteliktedir.

48

4.2.3 Uygulama, Bulgular ve Değerlendirme

Bulgular Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne karşı toplam 63 ürün grubu

içerisinde yedisinde açıklanmış mukayeseli üstünlüklere sahip olduğunu

göstermektedir. 1994, 1999 ve 2001 krizlerinin indeksler üzerinde etkili

olduğu açıktır. Sonuçların değerlendirilmesinde bu etki de dikkate

alınmalıdır. Bu yedi ürün grubu: giyim (clothing and clothing accessories);

sebze ve meyve (vegetables and fruit); şeker, şeker ürünleri ve bal (sugar,

sugar preparations, honey); tütün (tobacco); yağlı tohumlar ve yağ veren

meyveler (oil seeds and oleaginous fruits); kauçuk imalatı (rubber

manufactures); tekstil ve konfeksiyon (textile yarn, fabrics and related

products.)

Tablo 21’i değerlendirirken dikkatli olmak gerekmektedir. Balassa’nın

BI indeksi için indeks sonuçlarını 1 değeri ile mukayese etmek gerekir.

Eğer değer birden büyük ise bu durum açıklanmış mukayeseli üstünlüğü

gösterir. Birden ne kadar büyükse açıklanmış mukayeseli üstünlük o denli

yüksektir. Vollrath’ın indeksleri (VI1, VI2 ve VI3) için değerlendirme

yaparken mukayese edilecek değer 1 değil 0’dır. Eğer indeks değeri 0’dan

büyük çıkar ise bu durum açıklanmış mukayeseli üstünlüğe işaret eder24.

Makina, elektronik ürünler gibi 7. ve 8. fasıllardaki mal gruplarında BI

indeksi birden küçük olmakla birlikte gümrük birliği sonrasında neredeyse

7 ve 8’in alt gruplarındaki her kalemde açıklanmış mukayeseli

üstünlüklerdeki artış dikkat çekicidir. Vollrath’ın VI1, VI2 ve VI3 indeksleri

bu olguyu genellikle onaylamaktadır.

24 Benzer sonuçlar Erlat ve Erlat (2005) tarafından da doğrulanmaktadır.

49

5. SONUÇ

Mukayeseli üstünlük dinamik bir süreçtir. Bu süreç bir ekonomiyi

katma değeri düşük mallar ihraç eden bir ülke durumundan yüksek katma

değere sahip teknoloji ve vasıflı emek gerektiren malları ihraç eder ülkeye

dönüştürme sürecidir. Bu süreç kuşku yok ki ülkenin mukayeseli

üstünlüklerini değiştirecek yapısal bir dönüşümü gerektirir.

Bu dönüşüm bir anlamda, artan büyüme ile birlikte ekonomide

tarımın azalan payı ve imalat sanayi ile hizmetler sektörlerinin ekonomide

ağırlıklarının artması sonucu gerçekleşen yapısal dönüşümün dış ticaret

sektörünü de etkilemesini ifade eder. Bu süreçte yalnızca ülkenin toplam

ihracatında sanayi ürünlerinin payı artmamakta, sanayi ürünleri ihracatının

kendi yapısı da değişmektedir. Türkiye’de seksenli yıllarla birlikte ve güney

doğu asya ülkelerinde yetmişli yıllarda başlayan dönüşüm sürecinin

ülkelerin mukayeseli üstünlüklerini de değiştirmesi beklenir (Das, 1998:

ss.121-123). Das (1998) bazı Asya ülkelerinin hızlı büyüme ve teknolojiyi

hazmetme (teknolojiyi içselleştirme) kaynaklı bu dönüşümü

gerçekleştirdiklerinin altını çizmektedir. Ona göre bu ülkeler mukayeseli

üstünlüklerinde düşük-maliyetli emek-yoğun ürünlerden bilgi-yoğun ve

teknoloji-yoğun ürünlere doğru bir kaymayı başarılı ve hızlı bir biçimde

sağlamışlardır.

Günümüzde bir firmanın / bir ülkenin ihraç pazarındaki mukayeseli

üstünlüğü acaba sadece fiyat / maliyet avantajından mı

kaynaklanmaktadır? Ricardo’nun bu soruya yanıtı “evet” olsa dahi

günümüz dış ticaretinde mukayeseli üstünlükler artık “rekabet gücü”

50

(rekabetçilik: competitiveness) kavramı ile aynı anlamda kullanılır hale

gelmiştir. Günümüzün eksik rekabet piyasalarında fiyat rekabeti giderek

artan biçimde yerini yüksek teknolojiye ve ürün yeniliklerine (ARGE’ye)

dayalı kalite ve hizmet rekabetine bırakmaktadır. Fiyat rekabeti elbette

hala önemlidir ve önemli kalacaktır.

Özellikle benzer ülkelerin endüstri-içi ticaretini açıklamada fiyat

farklılıkları temelindeki mukayeseli üstünlük anlayışı yeterli açıklayıcı güce

sahip değildir. Eksik rekabet koşulları, teknoloji, ürün yenilikleri ve ARGE,

tüketici tercihleri ve talebin yapısı, marka, satış öncesi ve sonrası hizmet,

pazarlama stratejileri, endüstri-içi ticaret, benzer ülkeler arasında ticaret,

çok uluslu firmalar ve firma içi ticareti gibi unsurlar giderek önem

kazanmaktadır. Öyle ki bir ülke firmalarının ihraç pazarlarındaki rekabet

gücü ve sürdürülebilirliği fiyatın yanı sıra çok yakından “kalite”, “ürün

yeniliği” ve “pazarlama stratejileri” ile ilgilidir.

Bu kitabın hipotezini yanıtlayabilmek için kullandığı yöntemlerden

elde ettiğimiz bulgular Türkiye’nin toplam ihracatı içerisinde katma değeri

yüksek malların payının önemli bir ivme ile arttığını göstermektedir.

Ekonometrik bulgulara göre mal bileşim indeksinin ihracat fonksiyonu

üzerindeki etkisi pozitif ve önemlidir. Bu olgu Türkiye’nin mukayeseli

üstünlüklerinde bir değişimi göstermektedir.

Öte yandan, açıklanmış mukayeseli üstünlükler indeks bulguları da

bizi benzer bir sonuca götürmekte ve ancak daha ihtiyatlı yorumlar

yapılmasını gerekli kılmaktadır. Gümrük birliği öncesi ve sonrası dönemde

katma değeri yüksek ürünlerde ülkenin açıklanmış mukayeseli

51

üstünlüklerinde artış yönündeki değişim dikkat çekicidir. Ancak Türkiye

henüz teknoloji-yoğun ve bilgi-yoğun ürünlerde mukayeseli avantaja sahip

değildir. Burada gözlenen değişim başlangıcı ve değişimdeki ivme yakın

gelecek için umut vericidir. Ayrıca unutmamak gerekir ki her iki ampirik

araştırma da 2002 sonrası bulguları hesaba katmamıştır ki, özellikle 2003,

2004 ve sonuna doğru yaklaştığımız 2005 yıllarında Türkiye ekonomisi

2000-2001 yıllarında yaşadığı büyük krizin etkilerini ancak 2002 sonunda

atlatabilmiştir. Türkiye’nin dış ticaret rakamları incelendiğinde (toplam 16

tablo sunuldu!) 2003, 2004 ve 2005 yıllarına ait rakamların özellikle 84.,

85. ve 87. fasıllarda çok önemli artışları gösterdiği açıktır. İyimser olmak

için neden arayanlara sanırım bu rakamlar bir ip ucu verebilecektir.

52

KAYNAKÇA

Abd-el-Rahman, K. (1991), “Firms’ Competitive and National Comparative

Advantages as Joint Determinants of Trade Composition”,

Weltwirtschaftliches Archiv, 127, 83-97.

Acar, M.S. (2000), Uluslararası Reel Ticaret: Teori, Politika, Dokuz Eylül

Üniversitesi Yayınları, İzmir.

Akgüngör, S., F. Barbaros ve N. Kumral (2002), “Competitiveness of the

Turkish Fruit and Vegetable Processing Industry in the EU Market”,

Russian and East European Finance and Trade, 38(3), May-June.

Akkoyunlu, A. (1996), “Yeni Dış Ticaret Teorileri”, Ekonomik Yaklaşım, 7(21),

71-99

Altay, N.O. ve A. Gacaner (2003), “Türkiye’nin Rekabet Dinamikleri: Tekstil

ve Giyim Sektörünün Rekabetçiliği Üzerine Mukayeseli Bir Analiz” VII.

ERC/ODTÜ 2003, Uluslararası Ekonomi Kongresi, Ankara.

Balassa, B. (1963), “An Empirical Demonstration of Classical Comparative

Cost Theory”, Review of Economics and Statistics, 45, 231-238.

Balassa, B. (1965), “Trade Liberalisation and ‘Revealed’ Comparative

Advantage”, The Manchester School, 33, 99-123.

Balassa, B. (1966), “Tariff Reductions and Trade in Manufactures among

the Industrial Countries”, American Economic Review, 56(3), 466-

473.

Balassa, B. (1977), “’Revealed’ Comparative Advantage Revisited”, The

Manchester School, 45, 327-44.

53

Balassa, B. (1989), Comparative Advantage, Trade Policy and Economic

Development, Harvester Wheatsheaf, New York.

Bowen, H.P., A. Hollander and J.M. Viaene (2001), Applied International

Trade Analysis, The University of Michigan Press.

Brander, J.A. ve B.J. Spencer (1981), “Tariff and the Extraction of Monopoly

Rent Under Potential Entry”, Canadian Journal of Economics, 14,

371-389.

Brander, J.A. ve B.J. Spencer (1985), “Export Subsidies and International

Market Share Rivalry”, Journal of International Economics, 18, 83-

100.

Charemza, W.W. ve D.F. Deadman (1997), New Directions in Econometric

Practice, Edward Elgar, 2nd ed., England.

Chenery, H.B. ve M. Syrquin (1975), Patterns of Development, 1950-1970,

Oxford University Press, London.

Das, D.K. (1998), “Changing Comparative Advantage and the Changing

Composition of Asian Exports”, The World Economy, 21(1), 121-140.

Deardorff, A.V. (1984), “Testing Trade Theories and Predicting Trade

Flows”, in Handbook of International Economics, Vol.I, (ed.) R.W.

Jones ve P.B. Kenen, 467-517.

Deviren, N.V. (2004), “Türkiye ile Avrupa Ülkeleri Arasındaki Sınai Ürünleri

Endüstri-içi Ticareti”, İktisat İşletme ve Finans, Eylül, 107-127.

54

Dickey, D.A. ve W.A. Fuller (1979), “Distribution of the Estimators for

Autoregressive Time Series with a Unit Root”, Journal of the

American Statistical Association 74, 427–431.

DİE, Devlet İstatistik Enstitüsü, Yıllık istatistikler.

DPT, Devlet Planlama Teşkilatı, Yıllık İstatistikler.

DTM, Dış Ticaret Müsteşarlığı, Yıllık İstatistikler.

Engle, R.F. ve C.W.J. Granger (1987), “Cointegration and error correction:

representation, estimation and testing”, Econometrica, Vol 55.

Erkan, H. (1987), Sosyoekonomik Bölgesel Gelişme, Dokuz Eylül

Üniversitesi Yayınları, Kavram Yayınları, İzmir.

Erlat, G. ve H. Erlat (2005), “Do Turkish Exports Have Comparative

Advantage with respect to the European Union Market, 1990-2000”,

Topics in Middle Eastern and North African Economies, 2005

Proceedings of the Middle East Economic Association,

http://www.sba.luc.edu/orgs/ meea/volume7/ erlat.pdf, (12.11.2005).

Eurostat, Yıllık İstatistikler.

Ferman, M., S. Akgüngör ve A.H. Yüksel (2004), “Türkiye’nin Rekabetçiliği

ve Bunun Sürdürülebilirliği: AB Pazarında Türkiye ve Rakip Ülkeler

Yönünden bir Mukayese”, 2004 Türkiye Ekonomi Kongresi, 5-9 Mayıs

2004, İzmir, 4-29.

Fontagne, L. ve M. Freudenberg (1997), “Intra-industry Trade:

Methodological Issues Reconsidered”, CEPII Document de Travail,

55

97-01, http://www.cepii.fr/anglaisgraph/workpap/pdf/1997/wp97-

01.pdf (22.07.2005)

Goldstein, M. ve M.S. Khan (1985), "Income and Price Effects in Foreign

Trade", in Handbook of International Economics, Vol.II, R.W. Jones

and P.B. Kenen (eds.), Elsevier Science publishers B.V.

Granger, C.W.J. (1986), “Developments in the study of cointegrated

economic variables”, Oxford Bulletin of Economics and Statistics,

48(3), 213-28.

Greenaway, D. ve C. Milner (1993), Trade and Industrial Policy in

Developing Countries: A Manual of Policy Analysis, The Macmillan

Press, esp. Part IV Evaluating Comparative Advantage, 181-208.

Greenaway, D, R.C. Hine ve C. Milner (1994), “Country-specific Factors and

Pattern of Horizontal and Vertical Intra-industry Trade in the UK”,

Weltwirtschaftliches Archiv, 130(1), 77-100.

Greenaway, D, R.C. Hine ve C. Milner (1995), “Vertical and Horizontal Intra-

industry Trade: a Cross Industry Analysis for the UK”, The Economic

Journal, 105, 1505-1518.

Grubel, H.G (1967), “Intra-industry Specialization and the Pattern of Trade”,

The Canadian Journal of Economics and Political Sciences, 33(3),

374-388.

Grubel, H.G. ve P.J. Lloyd (1975), Intra-industry Trade: The Theory and

Measurement of International Trade in Differentiated Products, John

Wiley, New York.

56

Güran, N. (1990), Dışa Açılma Sürecinde Türkiye Ekonomisinin Rekabet

Gücü, DPT, Yayın No: 2231, Eylül, Ankara.

Helpman, J. ve P.R. Krugman (1989), Trade Policy and Market Structure,

MIT Press, Cambridge.

Inder, B. (1993), “Estimating longrun relationships in economics: a

comparison of different approaches”, Journal of Econometrics, Vol 57.

İyibozkurt, M.E. (1985), Uluslararası İktisat Teorisi, Uludağ Üniversitesi

Basımevi, Bursa.

Johansen, S. (1988), “Statistical analysis of cointegrating vectors”, Journal of

Economic Dynamics and Control, Vol 12.

Johansen, S. ve K. Juselius (1990), “Maximum Likelihood Estimation And

Inference On Cointegration: With Application To The Demand For

Money”, Oxford Bulletin of Economics and Statistics, 52, 169-210.

Kalaycıoğlu, S. (1991), Dış Tcarette Korumacılık ve Liberasyon, Beta

Yayınları, İstanbul.

Karakaya, E. ve F.B. Özgen (2002), “Economic Feasibility of Turkey’s

Economic Integration with the EU: Perspectives from Trade Creation

and Trade Diversion”, METU VI. International Conference in

Economics, September 11-14 2002, Ankara.

Karluk, R. (1998), Uluslararası Ekonomi, Beta Yayınları, Yenilenmiş 5.

Baskı, İstanbul.

Kibritçioğlu, A. (1998), “Porter’s Approach of Competitive Advantages and

the Theory of Economics”, Journal of Future’s Technologies, 48,

66-71.

57

Krugman, P. (1992), “Does the Trade Theory Require a New Trade Policy?”,

The World Economy, 15(4), 423-441.

Krugman, P. (1994), Rethinking International Trade, The MIT Press.

Kumral, N. (2004), “Endüstriyel Yerelleşme: Türkiye NUTS1 Bölgeleri

Örneği”, İktisat İşletme Finans Dergisi, Sayı: 215, 66-75.

Küçükahmetoğlu, O. (2000), “Türkiye ve Avrupa Birliği Arasındaki Gümrük

Birliğinin Ekonomik Etkileri”, İktisat, Aralık, No. 408, 34-47.

Leamer, E.E. (1992), “Testing Trade Theory”, NBER Working Paper, No.

3957, NBER.

MacKinnon, G. (1991), “Critical values for cointegration tests”, in Long-run

Economic Relationships, R.F. Engle and C.W.J. Granger

(eds.)Oxford Universitesi Yayınevi, Oxford.

Muscatelli, V.A., A.A. Stevenson ve C. Montagna (1991), Modelling

Aggregate Manufactured Exports for Some Asian NIEs, Discussion

Papers in Economics, No.9118, Department of Political Economy,

University of Glasgow.

Phillips, P.C.B. ve B.E. Hansen (1990), “Statistical Inference in

Instrumental Variables Regression with I(1) Processes”, Review

of Economic Studies, Vol 57.

Porter, M.E. (1990), The Competitive Advantage of Nations, Macmillan,

London.

Porter, M.E. (1998), “Clusters and New Economics of Competition”,

Harvard Business Review, Kasım / Aralık, 77-90.

58

Ricardo, D. (1971), Principles of Political Economy and Taxation, Penguin

Books, Middlesex.

Saikkonen, P. (1991), “Asymptotically Efficient Estimation of

Cointegration Regressions”, Econometric Theory, Vol 7.

Seyidoğlu, H. (1999), Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama,

Geliştirilmiş 13. Baskı, İstanbul.

Seymen, D.A. (2002), “Dış Ticarette Yeni Korumacı Eğilimler ve Türk Dış

Ticareti Açısından Değerlendirilmesi”, DEÜ Sosyal Bilimler Dergisi,

4(4).

Shone, R. (1989), Open Economy Macroeconomics / Theory, Policy, and

Evidence, Cambridge.

Södersten, B. ve G. Reed (1994), International Economics, Third Ed.,

Macmillan.

Şimşek, N. (2005a), Endüstri-içi Dış Ticaret (Türkiye’nin Endüstri-içi Dış

Ticaretinin Analizi), Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler

Enstitüsü, İktisat AD, Yayınlanmamış Doktora Tezi.

Şimşek (2005b), “Türkiye’nin Yatay ve Dikey Endüstri-içi Ticareti”, DEÜİİBF

Dergisi, 20(2), yayına kabul edildi.

Togan, S. (1990), Turkish Trade Regime and Liberalisation of Trade (in

Turkish), Turkish Eximbank, Research No.1, Ankara.

Utkulu, U. (1994), LDC External Debt, Trade and Solvency of a Nation:

Time-series Evidence for Turkey, Unpublished PhD Thesis,

Economics Department, Leicester University.

59

Utkulu U. ve D. Seymen (2003), “Trade and Competitiveness between

Turkey and the EU: Time Series Evidence”, Europe in Global World-

blending differences, OPEN MINDS Conference, University of Lodz,

Lodz-Polond, September.

Utkulu U. ve D. Seymen (2004), “Revealed Comparative Advantage and

Competitiveness: Evidence for Turkey vis-a-vis the EU/15”, European

Trade Study Group 6th Annual Conference, ETSG 2004, Nottingham,

September, 2004.

Ünsal, E.M. (2005), Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Açık Ekonomi

Makro İktisadı, İmaj Yayınevi, Ankara.

Verdoorn, P.J. (1960), “The Intra-bloc Trade of Benelux”, (Ed.) E.A.G.

Robinson, Economic Consequences of the Size of Nations içinde,

Macmillan, London, 291-329.

Vollrath, T.L. (1991), “A Theoretical Evaluation of Alternative Trade

Intensity Measures of Revealed Comparative Advantage”,

Weltwirtschaftliches Archiv, 130, 265-79.

Yeats, A.J. (1985), “On the Appropriate Interpretation of the Revealed

Comparative Advantage Index: Implications of a Methodology

Based on Industry Sector Analysis”, Weltwirtschaftliches Archiv,

121(1), 61-73.

Yılmaz, B. (2003), “Turkey’s Competitiveness in the European Union: A

Comparison with Five Candidate Countries – Bulgaria, The Czech

Republic, Hungary, Poland, Romania – and the EU15”, Ezoneplus

Working Paper, No.12, February.

60

Yılmaz, B. ve S.J. Ergun (2003), “The Foreign Trade Pattern and Foreign

Trade Specialisation of Candidates of the European Union”,

Ezoneplus Working Paper, No.19, September.

61

EK-A

Veri Kaynakları

Bu araştırmada kullanılan veri seti yıllık olup, 1963-2002 dönemini

kapsamaktadır. Söz konusu veri seti şu kaynaklardan elde edilmiştir:

Uluslararası Para Fonu, Uluslararası Finansal İstatistikler (IMF / IFS);

Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası (TCMB); Devlet Planlama Teşkilatı

(DPT); Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE).

Değişkenlerin Tanımları

XV: Denklemdeki bağımlı değişkendir. XV, ihraç malları hacim indeksi

(volume index) (1980=100) olup, şu biçimde formüle edilir:

XV = X$ / PX

Bu formülde X$, Türkiye’nin Avrupa Birliğinde temel ticaret ortağı olan altı

ülkeye (Almanya, Fransa, İtalya, İngiltere, Hollanda ve Belçika) dolar

bazında toplam ihracatını göstermektedir. Bu altı ülke Türkiye’nin Avrupa

Birliğine toplam ihracatının %50’den fazlasını oluşturur. PX ise dolar

bazında ihracat fiyat indeksidir.

RPX: Denklemdeki temel fiyat değişkeni olup nispi ihraç fiyatlarını gösterir.

RPX, tanım gereği, Türkiye’nin ihraç fiyatlarının Türk firmalarının AB ihraç

pazarında karşılaştığı dünya fiyatlarına oranını yansıtmaktadır. Fiyatlar

dolar bazında ifade edilmiştir. RPX, “ihraç fiyatları rekabetçiliği” ya da “reel

döviz kuru” olarak da değerlendirilebilir (bkz. Shone (1989).

RPX = PX / PMEU

62

PX, yukarıda ifade edildiği gibi dolar bazında ihracat fiyat indeksidir

(1980=100).

PMEU ise Avrupa Birliği ülkelerinin (Almanya, İngiltere, İtalya ve Hollanda)

dolar bazlı ortalama ithalat fiyat indeksidir (1980=100).

YW, ihracat talep denklemindeki temel gelir değişkeni olup, gelir etkisini

gösterir. Burada AB ithalatındaki bir artışın gelirdeki artışı ve azalışın

gelirdeki azalışı yansıttığı varsayılmıştır. Bu nedenle bu çalışmada YW,

Avrupa Birliği ülkelerinin (Almanya, İngiltere, İtalya ve Hollanda) hacim

indeksi (1980=100) cinsinden toplam reel ithalatını gösterir.

YW = MEU / PMEU

MEU, Avrupa Birliği ülkelerinin (Almanya, İngiltere, İtalya ve Hollanda) dolar

cinsinden toplam ithalatını ifade etmektedir. PMEU ise yine aynı Avrupa

Birliği ülkeleri için dolar bazlı ortalama ithalat fiyat indeksidir.

DU1987: DU1987 zaman serilerindeki yapısal değişimi simgeleyen kukla

değişkendir. Eğer t>T1987 ise DU1987t = 1 ve aksi durumda DU1987t =

0’dır.

XCC: XCC, mal bileşim indeksi şöyle hesaplanmaktadır: ihraç malları dört

mal grubuna bölünür, (C1, …C4). Bu gruplar öyle seçilmiştir ki, C1’den C4’e

doğru gidildiğinde teknolojik içeriği giderek artmaktadır. İndeks 0 ile 1

arasında değer alır. İndeksi oluşturmada Muscatelli vd. (1991)’nin önerdiği

yöntem kullanılmıştır. Ağırlıkların seçiminde simetrik bir dağılım tercih

edilmiştir. 0 ile 1 aralığında olan bu ağırlıklar şöyle varsayılmıştır. a1=0,

a2=0.33, a3=0.67 ve a4=1 :

63

4 Σ atCt

t=1 XCCt = ⎯⎯⎯⎯⎯

4 Σ Ct

t=1

XCC indeksindeki mal grupları: SITC Revised 2 sınıflandırma sistemi

kullanılmıştır:

C1 : Toplam tarımsal ürünler ve hammadde ihracatı, SITC Revised 2

groups, 0 and 2).

C2 : Toplam geleneksel imalat sanayi ihracatı, SITC Revised 2 groups, 61,

62, 63, 64, 65, 69, 84, 85, 89).

C3 : Toplam ölçek-yoğun ürünler ihracatı (scale-intensive sectors), SITC

Revised 2 groups, 51, 58, 66, 67, 68, 76, 78, 79).

C4 : Toplam uzmanlaşmış arz ve bilim-temelli / teknoloji ürünleri ihracatı,

SITC Revised 2 groups, 71, 72, 73, 74, 75, 87, 88).

64

EK-B Tablo 21: Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne Karşı Açıklanmış Mukayeseli Üstünlükler Indeksleri (global düzeyde, ürün grubu ve indeks bazında): Gümrük Birliğinden önce:1990-1995 ve Gümrük Birliğinden sonra: 1996-2002

BI VI1 VI2 VI3 >1 >0 >0 >0

90-95 96-02 90-95 96-02 90-95 96-02 90-95 96-02 0 Food and live animals 3,27 2,88 2,80 2,45 1,18 1,05 2,00 1,90 00 Live animals 12,10 1,35 7,75 0,11 2,37 -0,20 1,24 -0,03 01 Meat and meat preparations 0,23 0,14 0,03 0,11 -1,48 -2,02 0,31 3,11 02 Dairy products and birds' eggs 0,12 0,22 -0,56 -0,49 -2,15 -1,53 -1,75 -1,18 03 Fish crustaceans, molluscs 1,63 1,55 1,57 1,50 0,48 0,43 3,41 3,52 04 Cereals and cereals preparations 1,71 2,19 -3,15 -1,44 0,35 0,75 -1,12 -0,47 05 Vegetables and fruit 16,47 12,41 16,36 12,21 2,79 2,51 5,01 4,16 06 Sugar, sugar preparations, honey 2,33 3,06 0,67 2,54 0,55 1,10 1,23 2,40 07 Coffee, tea, cocoa, spices 1,50 1,52 1,32 1,19 0,38 0,41 2,09 1,58 08 Feeding stuff for animals 0,17 0,20 -0,17 -0,37 -1,87 -1,79 -0,75 -1,20 09 Miscellaneous edible products and prepar.

n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. n.a.

1 Beverages and tobacco 1,53 1,29 0,08 0,21 0,42 0,21 0,14 0,15 11 Beverages 0,15 0,15 -0,05 0,05 -2,04 -2,04 -0,42 0,31 12 Tobacco 9,26 6,79 7,32 4,55 2,21 1,88 1,64 1,10 2 Crude materials, except fuils 2,10 1,66 0,73 0,27 0,71 0,50 0,41 0,18 21 Hides and skins, raw 0,09 0,64 -5,05 -5,19 -2,48 -0,64 -4,06 -2,32 22 Oil seeds and oleaginous fruits 4,04 3,19 3,64 2,37 1,35 1,11 2,37 1,33 23 Crude rubber 0,45 0,33 -1,47 -1,39 -0,85 -1,20 -1,49 -1,74 24 Cork and wood 0,49 0,34 -0,18 -0,07 -0,74 -1,13 -0,24 -0,21 25 Pulp and waste paper 0,04 0,01 -0,56 -0,68 -3,66 -4,64 -3,13 -4,25 26 Textile fiber and their wastes 3,37 3,64 0,54 -0,95 1,15 1,29 0,12 -0,20 27 Crude fertilizers 6,57 4,57 5,85 3,81 1,87 1,49 2,21 1,77 28 Metalliferous ores and metal scrap 1,84 1,85 -0,08 0,40 0,50 0,59 -0,13 0,24 29 Crude animal and vegetable materials, n.e.s n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. n.a.

3 Energy 0,58 0,53 -0,53 -0,68 -0,60 -0,65 -0,70 -0,84 32 Coal, coke and briquettes 0,24 0,42 -1,01 -0,91 -2,12 -0,96 -2,30 -1,22 33 Petroleum and petroleum products 0,60 0,55 -0,42 -0,40 -0,55 -0,62 -0,57 -0,56 34 Gas, natural and manufactured 1,77 0,63 -0,34 -1,98 0,03 -0,48 -0,69 -1,41 35 Electric current n.a. 0,36 n.a. -1,71 n.a. -1,04 n.a. -1,51 4 Oils, fats and waxes 3,51 2,20 -0,24 -0,63 1,24 0,70 -0,08 -0,34 41 Animal oils and fats 1,63 0,62 -1,55 -5,15 0,34 -1,23 -0,81 -2,97 42 Fixed vegetable fats and oils 2,78 2,04 -1,69 -0,75 1,01 0,63 -0,49 -0,39 43 Animal and vegetable oils and fats, waxes 7,84 4,42 6,99 2,39 1,85 1,11 2,04 0,52

5 Chemical products 0,36 0,30 -1,52 -1,60 -1,04 -1,19 -1,67 -1,84 51 Organic chemicals 0,27 0,12 -1,55 -1,42 -1,40 -2,10 -2,00 -2,53 52 Inorganic chemicals 1,12 1,06 -1,03 -0,43 0,11 -0,12 -0,63 -0,52 53 Tanning and colouring materials 0,20 0,36 -3,77 -3,36 -1,62 -1,03 -3,00 -2,34 54 Medicinal and pharmaceutical products

0,17 0,12 -0,87 -1,18 -1,83 -2,14 -1,87 -2,38 55 essential oils, perfume mat., cosmetics 0,67 0,88 -0,83 -1,25 -0,44 -0,14 -0,84 -0,89

56 Fertilizers 1,41 0,58 -1,77 -2,44 0,09 -0,66 -1,04 -1,75 57 Plastic in primary forms 0,55 0,28 -1,99 -3,66 -0,64 -1,27 -1,56 -2,63 58 Plastic in non-primary forms 0,37 0,80 -0,78 -0,90 -1,03 -0,24 -1,16 -0,76 59 Chemical materials and products, n.e.s n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. 6 Manufactured goods classf.by material 1,75 1,93 0,42 0,60 0,56 0,65 0,28 0,37

65

Tablo 21: Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne Karşı Açıklanmış Mukayeseli Üstünlükler Indeksleri (global düzeyde, ürün grubu ve indeks bazında): Gümrük Birliğinden önce:1990-1995 ve Gümrük Birliğinden sonra: 1996-2002 (Devam)

BI VI1 VI2 VI3 >1 >0 >0 >0

90-95 96-02 90-95 96-02 90-95 96-02 90-95 96-02 61 Leather manufactures, dressed fu rskins 0,26 0,38 -1,25 -1,07 -1,46 -0,99 -1,86 -1,35

62 Rubber manufactures 1,68 2,04 0,59 1,00 0,44 0,71 0,38 0,67 63 Cork and wood manufactures 0,51 0,45 0,28 0,11 -0,68 -0,82 0,81 0,30 64 Paper, paper board and articles thereof 0,39 0,36 -1,31 -1,65 -0,97 -1,04 -1,49 -1,74

65 Textile yarn, fabrics and related products 3,85 4,85 2,21 2,47 1,35 1,58 0,89 0,72

66 Non-metallic mineral manufactures 0,79 1,03 0,36 0,68 -0,24 0,02 0,65 1,11 67 Iron and steel 3,40 3,36 -1,11 0,28 1,22 1,20 -0,25 0,08 68 Non-ferrous metals 1,00 1,06 0,28 0,19 -0,03 0,05 0,30 0,20 69 Manufactures of metals 0,55 0,90 -0,37 0,07 -0,61 -0,11 -0,52 0,08 7 Machinery and transport equipment 0,20 0,41 -0,88 -0,55 -1,60 -0,91 -1,68 -0,86 71 Power generating machinery and equipment 0,17 0,35 -0,71 -0,68 -1,82 -1,07 -1,67 -1,08

72 Machinery specialised for particular ind. 0,09 0,19 -3,89 -3,19 -2,47 -1,67 -3,85 -2,84

73 Metalworking machinery 0,10 0,28 -1,69 -0,92 -2,29 -1,33 -2,82 -1,50 74 General industry machinery and equipment 0,13 0,24 -1,84 -1,38 -2,07 -1,45 -2,74 -1,93

75 Office machines and computers 0,04 0,05 -0,29 -0,28 -3,50 -2,97 -2,36 -1,85 76 Telecommunication, sound, TV, video 0,70 0,77 0,12 -0,08 -0,46 -0,31 0,10 -0,08 77 Electrical Machinery 0,45 0,57 -0,38 -0,14 -0,81 -0,56 -0,59 -0,21 78 Road vehicles 0,24 0,59 -0,92 -0,78 -1,49 -0,58 -1,62 -0,85 79 Other transport equipment 0,09 0,34 -1,23 -0,25 -2,43 -1,24 -2,63 -0,67 8 Miscellaneous manuf.articles 2,34 2,34 2,04 1,94 0,85 0,85 2,04 1,77 81 Prefabr. Buildings, sanitary , heating, lighting 1,21 1,41 0,35 0,33 0,17 0,34 0,33 0,29

82 Furniture, bedding , mattresses 0,26 0,52 0,04 0,22 -1,38 -0,70 0,14 0,53 83 Travel goods, handbags and similar goods 0,64 0,46 0,60 0,30 -0,47 -0,78 2,76 1,09

84 Clothing and clothing accessories 13,22 13,12 13,20 13,03 2,58 2,57 6,41 4,96 85 Footwear 0,65 0,65 0,51 0,42 -0,52 -0,45 1,48 1,05 87 Professional, scientific, controlling material 0,05 0,07 -0,76 -0,61 -3,09 -2,64 -2,88 -2,26

88 Photogr.apparatus, optical goods, clocks 0,02 0,05 -0,50 -0,50 -3,94 -3,07 -3,29 -2,47

89 Miscellaneous manufactured articles 0,27 0,62 -0,14 -0,02 -1,37 -0,49 -0,46 -0,04 9 Articles not classified elsewhere 0,00 0,02 0,00 -0,31 -6,79 -6,35 1,55 -0,91

Kaynak: SITC Rev. 3 verisi kullanılarak tarafımızdan hesaplanmıştır.

66

EK-C TABLO 1: TOPLAM DIŞ TİCARETİN YAPISI VE GELİŞİMİ

TOPLAM İHRACAT

(MİLYON $) (1)

TOPLAMİTHALAT

(MİLYON $) (1)

İHRACATINİTHALATI

KARŞILAMA ORANI (%) (1)

DIŞ TİCARET

HACMİ(MİLYON

$) (1)

DIŞ TİCARET

AÇIĞI /GSMH %

(3)

CARİ İŞLEMLER DENGESİ

/ GSMH %

İHRACAT / GSMH

(%)

İTHALAT / GSMH

(%)

1950 263 286 92.2 549 0.6 1.3 7.1 7.7

1960 321 468 68.6 788 1.0 1.5 3.5 4.5

1970 589 948 62.1 1,536 2.7 1.3 4.3 7.0

1980 2,910 7,909 36.8 10,820 6.6 4.9 4.2 11.3

1983 5,728 9,235 62.0 14,963 4.8 3.1 9.2 14.8

1984 7,134 10,757 66.3 17,891 4.8 2.4 11.7 17.7

1985 7,958 11,343 70.2 19,301 4.4 1.5 11.7 16.6

1986 7,457 11,105 67.1 18,562 3.9 1.9 9.8 14.5

1987 10,190 14,158 72.0 24,348 3.7 0.9 11.6 16.1

1988 11,662 14,335 81.4 25,997 2.0 -1.8 12.8 15.8

1989 11,625 15,792 73.6 27,417 3.9 -0.9 10.7 14.5

1990 12,959 22,302 58.1 35,261 6.2 -1.7 8.5 14.6

1991 13,594 21,047 64.6 34,641 4.8 0.2 8.9 13.8

1992 14,715 22,871 64.3 37,586 5.0 -0.6 9.2 14.2

1993 15,345 29,428 52.1 44,774 7.7 -3.5 8.4 16.2

1994 18,106 23,270 77.8 41,376 3.2 2.0 13.8 17.7

1995 21,637 35,709 60.6 57,345 7.6 -1.4 12.6 20.8

1996 (2) 23,225 43,627 53.2 75,694 5.6 -1.3 12.6 23.6

1997 (2) 26,261 48,559 54.1 80,669 7.7 -1.4 13.5 25.0

1998 (2) 26,974 45,921 58.7 76,584 6.8 1.0 13.1 22.3

1999 (2) 26,587 40,671 65.4 69,513 5.4 -0.7 14.2 21.7

2000 (2) 27,775 54,503 51.0 85,224 10.9 -4.9 13.8 27.1

2001 (2) 31,334 41,399 75.7 75,772 2.6 2.3 21.7 28.0

2002 (2) 36,059 51,554 69.9 91,678 4.0 -0.8 19.7 27.4

2003 (2) 47,253 69,340 68.1 120,546 5.9 -3.4 19.8 28.0

2004 (2) 63,121 97,540 64.7 164,540 7.9 -5.2 20.9 31.2

KAYNAK: DPT, DİE (1) 2001 YILINDAN İTİBAREN İTHALAT VE İHRACATA PARASAL OLMAYAN ALTIN DAHİLDİR. (2) BAVUL TİCARETİ DAHİL (3) ÖDEMELER DENGESİNDEKİ HALİYLE

67

68

TABLO 2: TÜRKİYE'NİN DIŞ TİCARETİNİN MAL GRUPLARINA GÖRE DAĞILIMI (MİLYON $)

İHRACAT

Yatırım Ara Malı Tüketim Yıl

Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Toplam

1994 727 4.0 - 8,222 45.4 - 9,156 50.6 - 18,105

1995 837 3.9 15.1 8,946 41.3 8.8 11,854 54.8 29.5 21,636

1996 1,125 4.8 34.5 9,745 42.0 8.9 12,354 53.2 4.2 23,224

1997 1,339 5.1 19.0 11,032 42.0 13.2 13,890 52.9 12.4 26,261

1998 1,378 5.1 2.9 11,129 41.3 0.9 14,374 53.3 3.5 26,974

1999 1,796 6.8 30.3 10,840 40.8 -2.6 13,895 52.3 -3.3 26,587

2000 2,140 7.7 19.2 11,573 41.7 6.8 14,013 50.5 0.8 27,775 2001 2,618 8.4 22.3 13,299 42.4 14.9 15,221 48.6 8.6 31,342 2002 2,739 7.6 4.6 14,636 40.6 10.1 18,532 51.4 21.8 36,059 2003 4,217 8.9 54.0 18,398 38.9 25.7 24,344 51.5 31.4 47,252 2004 6,530 10.4 54.8 25,868 41.0 40.6 30,486 48.3 25.2 63,074

2004* 2,978 10.3 - 12,124 41.8 - 13,843 47.7 - 29,019

2005* 4,049 11.6 36.0 16,152 46.2 33.2 16152 46.2 16.7 34,972

İTHALAT

Yatırım Ara Malı Tüketim Yıl

Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Toplam

1994 5,319 22.9 - 16,536 71.1 - 1,416 6.1 - 23,270

1995 8,215 23.0 54.4 25,037 70.1 51.4 2,456 6.9 73.4 35,707

1996 10,624 24.4 29.3 28,737 65.9 14.8 4,266 9.8 73.7 43,627

1997 11,352 23.4 6.9 31,871 65.6 10.9 5,335 11.0 25.0 48,559

1998 11,027 24.0 -2.9 29,560 64.4 -7.3 5,320 11.6 -0.3 45,921

1999 8,729 21.5 -20.8 26,553 65.3 -10.2 5,063 12.4 -4.8 40,671

2000 11,341 20.8 29.9 35,710 65.5 34.5 7,220 13.2 42.6 54,503

2001 6,964 16.8 -38.6 28,931 69.9 -19.0 4,083 9.9 -43.4 41,399 2002 8,492 16.5 21.9 37,442 72.6 29.4 5,007 9.7 22.6 51,553 2003 11,470 16.5 35.1 49,489 71.4 32.2 7,903 11.4 57.8 69,339

2004 17,382 17.9 51.5 67,387 69.2 36.2 12098 12.4 53.1 97,361

2004* 8,159 18.0 - 30,979 68.4 - 5,933 13.1 - 45,311

2005* 9,263 16.8 13.5 39,359 71.6 27.1 6092 11.1 2.7 54,980 *Ocak-Haziran Kaynak: DTM

TABLO 3: TÜRKİYE'NİN DIŞ TİCARETİNİN SEKTÖREL DAĞILIMI (İHRACAT) (MİLYON $)

Tarım Tekstil ve Konfeksiyon Temel Tarım İşlenmiş Tarım Ürünleri Su Ürünleri Tekstil Konfeksiyon Yıl

Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) 1996 3,377 14.5 - 460 2.0 - 101 0.4 - 2,592 11.2 - 4,867 21.0 - 1997 14.8 15.1 501 1.9 8.9 124 0.5 22.8 3,085 11.7 19.0 5,346 20.4 9.8 3,886 1998 3,705 13.7 -4.7 393 1.5 -21.6 94 0.3 -24.2 3,249 12.0 5.3 5,783 21.4 8.2

5,368 20.2 -7.2 1999 3,218 12.1 -13.1 276 1.0 -29.8 97 0.4 3.2 3,222 12.1 -0.8 2000 2,705 9.7 -15.9 299 1.1 8.3 90 0.3 -7.2 3,378 12.2 4.8 5,403 19.5 0.7 2001 3,165 10.1 17.0 326 1.0 9.0 72 0.2 -20.0 3,633 11.6 7.5 5,535 17.7 2.4 2002 2,738 7.6 -13.5 1.1 19.0 123 0.3 70.8 3,976 11.0 9.4 6,872 19.1 24.2 388 2003 3,498 7.4 27.8 508 1.1 30.9 156 0.3 26.8 5,043 10.7 26.8 8,559 18.1 24.5 2004 7.0 26.5 614 1.0 20.9 208 0.3 33.3 6,132 9.7 21.6 9,872 4,424 15.7 15.3 2004* 1,837 6.3 - 281 1.0 - 77 0.3 - 2,946 10.2 - 4,785 16.5 - 2005* 2,447 7.0 33.2 330 0.9 17.4 89 0.3 15.6 3,285 9.4 11.5 5,280 15.1 10.3

Demir-Çelik (72-73) 84, 85 ve 87. Fasılllar Demir ve Çelik(72) Demir veya Çelikten Eşya(73) Makineler (84) Elektrikli ve elektronik ürünler(85) Motorlu taşıtlar ve parçaları (87)

Sanayi Ürünleri (diğer)Yıl

Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%)

Toplam Değer

1996 1,750 7.5 - 506 - 807 3.5 - 1,326 5.7 - 811 3.5 - 6,627 28.5 2.2 - 23,224 1997 2,004 7.6 14.5 611 2.3 20.8 984 3.7 21.9 1,447 5.5 9.1 676 2.6 -16.6 7,597 28.9 14.6 26,261 1998 1,589 -20.7 662 2.5 8.3 1,167 4.3 18.6 1,844 6.8 27.4 798 3.0 5.9 18.0 7,690 28.5 1.2 26,974 1999 1,542 5.8 -3.0 605 2.3 -8.6 1,273 4.8 9.1 1,645 6.2 -10.8 1,474 5.5 84.7 7,867 29.6 2.3 26,587 2000 1,624 5.8 5.3 697 2.5 15.2 1,422 5.1 11.7 1,974 7.1 1,592 5.7 8.0 8,59120.0 30.9 9.2 27,775 2001 2,069 6.6 27.4 975 3.1 39.9 1,748 5.6 22.9 2,256 7.2 14.3 2,335 7.5 46.7 9,228 29.4 7.4 31,342 2002 2,269 6.3 9.7 1,243 3.4 27.5 2,142 5.9 22.5 2,867 8.0 27.1 3,304 9.2 41.5 10,137 28.1 9.9 36,059 2003 2,969 6.3 30.9 1,391 2.9 11.9 2,992 6.3 39.7 3,474 7.4 21.2 5,272 11.2 59.6 13,390 28.3 32.1 47,252 2004 5,293 8.4 78.3 2,226 3.5 60.0 4,125 6.5 37.9 4,790 7.6 37.9 8,288 13.1 57.2 17,102 27.1 27.7 63,074 2004* 2,543 8.8 - 920 3.2 - 1,894 6.5 - 2,078 7.2 - 3,718 12.8 - 7,940 27.4 - 29,0192005* 2,572 7.4 1.1 1,372 3.9 49.1 2,426 6.9 28.1 2,392 6.8 15.1 4,982 14.2 34.0 9,797 28.0 23.4 34,972*Ocak-Haziran Kaynak: DTM

69

70

Tablo 4: TÜRKİYE'NİN DIŞ TİCARETİNİN SEKTÖREL DAĞILIMI (İTHALAT) (Milyon $)

Tarım Tekstil ve Konfeksiyon Temel Tarım İşlenmiş Tarım Ürünleri Su Ürünleri Tekstil Konfeksiyon Yıl

Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) 1996 2,172 5.0 - 62 0.1 - 61 0.1 - 2,639 6.0 - 140 0.3 - 1997 2,022 4.2 -6.9 84 0.2 35.5 84 0.2 37.7 3,208 6.6 21.6 198 0.4 41.4 1998 1,715 3.7 -15.2 107 0.2 27.4 75 0.2 -10.7 3,142 6.8 -2.1 199 0.4 0.5 1999 1,504 3.7 -12.3 122 0.3 14.0 58 0.1 -22.7 2,429 6.0 -22.7 166 0.4 -16.6 2000 1,570 2.9 4.4 126 0.2 3.3 51 0.1 -12.1 3,046 5.6 25.4 217 0.4 30.7 2001 1,105 2.7 -29.6 117 0.3 -7.1 29 0.1 -43.1 2,581 6.2 -15.3 188 0.5 -13.4 2002 1,412 2.7 27.8 151 0.3 29.1 29 0.1 0.0 3,605 7.0 39.7 226 0.4 20.2 2003 1,905 2.7 34.9 176 0.3 16.6 47 0.1 62.1 4,373 6.3 21.3 351 0.5 55.3 2004 2,053 2.1 7.8 253 0.3 43.8 92 0.1 95.7 5,315 5.5 21.5 548 0.6 56.1 2004* 1,083 2.4 - 116 0.3 - 35 0.1 - 2,536 5.6 - 223 0.5 - 2005* 1,182 2.1 9.1 143 0.3 23.3 39 0.1 11.4 2,824 5.1 11.4 283 0.5 26.9

Demir-Çelik (72-73) 84, 85 ve 87. Fasılllar Demir ve Çelik(72) Demir veya Çelikten Eşya(73) Makineler (84) Elektrikli ve elektronik ürünler(85) Motorlu taşıtlar ve parçaları (87)

Sanayi Ürünleri (diğer) Yıl

Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%)

Toplam Değer

1996 2,776 6.4 - 629 1.4 - 8,496 19.5 - 2,932 6.7 - 2,692 6.2 - 21,028 48.2 - 43,627 1997 2,961 6.1 6.7 761 1.6 21.0 9,201 18.9 8.3 3,805 7.8 29.8 4,105 8.5 52.5 22,130 45.6 5.2 48,559 1998 2,769 6.0 -6.5 649 1.4 -14.7 8,971 19.5 -2.5 4,359 9.5 14.6 3,727 8.1 -9.2 20,208 44.0 -8.7 45,921 1999 2,055 5.1 -25.8 486 1.2 -25.1 6,426 15.8 -28.4 5,061 12.4 16.1 3,094 7.6 -17.0 19,270 47.4 -4.6 40,671 2000 2,778 5.1 35.2 705 1.3 45.1 7,863 14.4 22.4 6,066 11.1 19.9 5,466 10.0 76.7 26,615 48.8 38.1 54,503 2001 1,797 4.3 -35.3 844 2.0 19.7 6,325 15.3 -19.6 3,614 8.7 -40.4 1,827 4.4 -66.6 22,972 55.5 -13.7 41,399 2002 2,904 5.6 61.6 709 1.4 -16.0 8,173 15.9 29.2 4,356 8.4 20.5 2,332 4.5 27.6 27,656 53.6 20.4 51,553 2003 4,747 6.8 63.5 827 1.2 16.6 10,293 14.8 25.9 5,519 8.0 26.7 5,383 7.8 130.8 35,718 51.5 29.2 69,339 2004 7,989 8.2 68.3 928 1.0 12.2 13,452 13.8 30.7 8,361 8.6 51.5 10,237 10.5 90.2 48,133 49.4 34.8 97,361 2004* 3,519 7.8 - 402 0.9 - 6,237 13.8 - 3,936 8.7 - 5,083 11.2 - 22,141 48.9 - 45,3112005* 4,815 8.8 36.8 591 1.1 47.0 7,690 14.0 23.3 4,543 8.3 15.4 4,524 8.2 -11.0 28,346 51.6 28.0 54,980*Ocak-Haziran Kaynak: DTM

TABLO 5: İHRACATIN ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMI

Yıllık Yüzde Pay 2000 2001 2002 2003 2004 2000 2001 2002 2003 2004 A. OECD Ülkeleri 19,005.8 20,615.2 23,553.1 30,422.4 40,332.2 68.4 65.8 65.3 64.4 63.9 1. AB Üyeleri 14,510.4 16,118.2 18,458.5 25,898.7 34,309.9 52.2 51.4 51.2 54.8 54.4 2. EFTA Ülkeleri 324.3 316.1 409.0 538.0 655.5 1.2 1.0 1.1 1.1 1.0 3. Diğer OECD Ülkeleri 4,171.2 4,180.9 4,685.5 3,985.6 5,874.5 15.0 13.3 13.0 8.4 9.3 B. Türkiye Serbest Bölgeleri 895.4 933.8 1,438.5 1,928.3 2,529.1 3.2 3.0 4.0 4.1 4.0 C. OECD Üyesi Olmayan Ülkeler 7,873.7 9,785.2 11,067.5 14,902.2 20,259.6 28.3 31.2 30.7 31.5 32.1 1. Avrupa Ülkeleri 2,277.5 2,657.9 3,447.4 4,720.0 5,922.2 8.2 8.5 9.6 10.0 9.4 2. Afrika Ülkeleri 1,372.2 1,520.9 1,696.7 2,131.2 2,951.5 4.9 4.9 4.7 4.5 4.7 3. Amerika Ülkeleri 246.6 335.3 241.2 256.0 373.0 0.9 1.1 0.7 0.5 0.6 4. Ortadoğu Ülkeleri 2,552.7 3,581.5 3,575.7 5,131.5 7,237.6 9.2 11.4 9.9 10.9 11.5 5. Diğer Asya Ülkeleri 1,380.7 1,514.0 1,939.8 2,604.0 2,864.0 5.0 4.8 5.4 5.5 4.5 6. Diğer Ülkeler 43.5 175.5 166.7 59.5 911.3 0.2 0.6 0.5 0.1 1.4 Seçilmiş Ülke Grupları -Karadeniz Ekonomik İşbirliği 2,368.2 2,851.1 3,476.9 5,044.4 6,736.3 8.5 9.1 9.6 10.7 10.7 -Ekonomik İşbirliği Teşkilatı 873.6 971.6 1,041.9 1,569.2 2,186.5 3.1 3.1 2.9 3.3 3.5 -Bağımsız Devletler Topluluğu 1,648.7 1,978.1 2,278.9 2,962.6 3,932.7 5.9 6.3 6.3 6.3 6.2 -Türk Cumhuriyetleri 572.5 557.4 619.3 899.1 1,186.1 2.1 1.8 1.7 1.9 1.9 -İslam Konferansı Teşkilatı 3,915.1 4,886.3 5,195.9 7,341.8 10,141.2 14.1 15.6 14.4 15.5 16.1

Seçilmiş Ülkeler(1) -Almanya 5,179.8 5,366.9 5,868.8 7,484.9 8,745.3 18.6 17.1 16.3 15.8 13.9 -İngiltere 2,036.8 2,174.9 3,024.9 3,670.1 5,543.9 7.3 6.9 8.4 7.8 8.8 -İtalya 1,789.3 2,342.2 2,375.7 3,193.2 4,640.3 6.4 7.5 6.6 6.8 7.4 -ABD 3,135.2 3,125.8 3,356.1 3,751.6 4,848.6 11.3 10.0 9.3 7.9 7.7 -Fransa 1,657.0 1,895.3 2,134.6 2,826.1 3,668.4 6.0 6.0 5.9 6.0 5.8 -İspanya 713.5 950.4 1,125.1 1,789.5 2,618.4 2.6 3.0 3.1 3.8 4.1 -Irak 0.0 0.0 0.0 0.0 1,820.8 0.0 0.0 0.0 0.0 2.9 -Hollanda 874.2 892.4 1,055.6 1,525.9 2,138.0 3.1 2.8 2.9 3.2 3.4 -Rusya 643.9 924.1 1,172.0 1,367.6 1,859.2 2.3 2.9 3.3 2.9 2.9 -Romanya 325.8 392.0 566.5 873.3 1,235.5 1.2 1.3 1.6 1.8 2.0 -İsrail 650.1 805.2 861.4 1,083.0 1,313.9 2.3 2.6 2.4 2.3 2.1 -Yunanistan 437.7 476.1 590.4 920.4 1,170.8 1.6 1.5 1.6 1.9 1.9 -Belçika-Lüksemburg 647.1 688.3 693.3 885.6 1,183.2 2.3 2.2 1.9 1.9 1.9 -Suudi Arabistan 386.6 500.6 554.6 741.5 768.5 1.4 1.6 1.5 1.6 1.2 -Mısır 375.7 421.5 326.4 345.8 473.1 1.4 1.3 0.9 0.7 0.7 -Cezayir 383.5 422.0 514.3 573.0 806.1 1.4 1.3 1.4 1.2 1.3 T o p l a m 27,774.9 31,334.2 36,059.1 47,252.8 63,120.9 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 Kaynak: DİE, DPT (1) Son üç yılın değerlerine göre en çok ihracat yapılan ülkeler seçilmiştir.

71

TABLO 6: İTHALATIN ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMI

Yıllık (Milyon $) Yüzde Pay

2000 2001 2002 2003 2004 2000 2001 2002 2003 2004

A. OECD Ülkeleri 35,681.8 26,007.0 32,984.5 43,898.6 59,492.4 65.5 62.8 64.0 63.3 61.0

1. AB Üyeleri 26,610.3 18,280.4 23,321.0 33,494.7 45,373.1 48.8 44.2 45.2 48.3 46.5

2. EFTA Ülkeleri 1,155.3 1,480.9 2,512.0 3,395.7 3,888.7 2.1 3.6 4.9 4.9 4.0

3. Diğer OECD Ülkeleri 7,916.2 6,245.6 7,151.4 7,326.2 10,792.1 14.5 15.1 13.9 10.6 11.1

B. Türkiye Serbest Bölgeleri 495.9 303.2 574.5 588.9 809.0 0.9 0.7 1.1 0.8 0.8

C. OECD Üyesi Olmayan Ülkeler 18,325.2 15,088.9 17,994.8 24,852.2 37,238.4 33.6 36.4 34.9 35.8 38.2

1. Avrupa Ülkeleri 6,319.1 5,269.0 6,342.8 8,910.0 14,411.3 11.6 12.7 12.3 12.8 14.8

2. Afrika Ülkeleri 2,714.2 2,818.7 2,696.2 3,338.0 4,779.3 5.0 6.8 5.2 4.8 4.9

3. Amerika Ülkeleri 579.8 420.0 592.3 1,082.0 1,359.0 1.1 1.0 1.1 1.6 1.4

4. Ortadoğu Ülkeleri 4,154.8 3,302.8 3,681.5 4,059.0 5,121.8 7.6 8.0 7.1 5.9 5.3

5. Diğer Asya Ülkeleri 4,382.2 3,022.8 4,366.5 6,801.0 10,636.2 8.0 7.3 8.5 9.8 10.9

6. Diğer Ülkeler 175.1 255.7 315.5 651.0 930.9 0.3 0.6 0.6 0.9 1.0

Seçilmiş Ülke Grupları

-Karadeniz Ekonomik İşbirliği 6,699.1 5,545.7 6,576.6 9,297.7 15,263.1 12.3 13.4 12.8 13.4 15.6

-Ekonomik İşbirliği Teşkilatı 1,543.0 1,237.7 1,548.2 2,735.7 3,208.1 2.8 3.0 3.0 3.9 3.3

-Bağımsız Devletler Topluluğu 5,693.0 4,630.2 5,554.5 7,777.1 12,848.2 10.4 11.2 10.8 11.2 13.2

-Türk Cumhuriyetleri 628.0 282.5 467.8 623.3 940.9 1.2 0.7 0.9 0.9 1.0

-İslam Konferansı Teşkilatı 7,353.4 6,031.5 6,770.1 8,481.5 10,565.9 13.5 14.6 13.1 12.2 10.8

Seçilmiş Ülkeler(1)

-Almanya 7,198.2 5,335.4 7,041.5 9,453.0 12,515.7 13.2 12.9 13.7 13.6 12.8

-Rusya 3,886.6 3,435.7 3,891.7 5,451.3 9,033.1 7.1 8.3 7.5 7.9 9.3

-İtalya 4,332.8 3,484.1 4,097.0 5,471.5 6,865.8 7.9 8.4 7.9 7.9 7.0

-Çin 1,344.7 925.6 1,368.3 2,610.3 4,476.1 2.5 2.2 2.7 3.8 4.6

-Fransa 3,531.8 2,283.9 3,052.7 4,164.1 6,201.3 6.5 5.5 5.9 6.0 6.4

-ABD 3,911.0 3,261.3 3,099.1 3,495.8 4,745.2 7.2 7.9 6.0 5.0 4.9

-İsviçre 891.0 1,227.4 2,142.7 2,968.2 3,404.5 1.6 3.0 4.2 4.3 3.5

-İngiltere 2,747.7 1,913.8 2,438.3 3,500.0 4,317.1 5.0 4.6 4.7 5.0 4.4

-İspanya 1,678.2 1,066.1 1,419.2 2,003.7 3,253.7 3.1 2.6 2.8 2.9 3.3

-Güney Kore 1,180.9 759.5 900.4 1,312.4 2,572.5 2.2 1.8 1.7 1.9 2.6

-İran 815.7 839.8 921.0 1,860.7 1,962.1 1.5 2.0 1.8 2.7 2.0

-Japonya 1,620.6 1,307.4 1,465.5 1,927.1 2,684.3 3.0 3.2 2.8 2.8 2.8

-Ukrayna 981.6 757.6 991.1 1,331.5 2,509.4 1.8 1.8 1.9 1.9 2.6

-Belçika-Lüksemburg 1,660.6 984.5 1,150.0 1,523.6 1,991.7 3.0 2.4 2.2 2.2 2.0

-Hollanda 1,584.5 1,041.6 1,311.3 1,656.7 1,908.1 2.9 2.5 2.5 2.4 2.0

-Suudi Arabistan 961.7 729.6 793.8 969.1 1,231.5 1.8 1.8 1.5 1.4 1.3

-İsveç 1,439.8 543.9 535.1 822.2 1,118.4 2.6 1.3 1.0 1.2 1.1

T o p l a m 54,502.8 41,399.1 51,553.8 69,339.7 97,539.8 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 Kaynak: DİE, DPT (1) Son üç yılın değerlerine göre en çok ithalat yapılan ülkeler seçilmiştir.

72

TABLO 7: TÜRKİYE'NİN DIŞ TİCARETİ VE AB'NİN PAYI

Genel Avrupa Birliği AB'nin Payı (%)

Yıl İhracat Değ (%) İthalat Değ (%) İhr/İth İhracat Değ (%) İthalat Değ (%) İhr/İth İhracat İthalat Hacim

1993 15,348 --- 29,429 --- 52.2 7,599 --- 13,875 --- 54.8 49.5 47.1 48.0

1994 18,105 18.0 23,270 -20.9 77.8 8,635 13.6 10,915 -21.3 79.1 47.7 46.9 47.3

1995 21,636 19.5 35,707 53.4 60.6 11,078 28.3 16,861 54.5 65.7 51.2 47.2 48.7

1996 23,224 7.3 43,627 22.2 53.2 11,549 4.3 23,138 37.2 49.9 49.7 53.0 51.9

1997 26,261 13.1 48,559 11.3 54.1 12,248 6.1 24,870 7.5 49.2 46.6 51.2 49.6

1998 26,974 2.7 45,921 -5.4 58.7 13,498 10.2 24,075 -3.2 56.1 50.0 52.4 51.5

1999 26,587 -1.4 40,671 -11.4 65.4 14,348 6.3 21,401 -11.1 67.0 54.0 52.6 53.2

2000 27,775 4.5 54,503 34.0 51.0 14,510 1.1 26,610 24.3 54.5 52.2 48.8 50.0

2001 31,342 12.8 41,399 -24.0 75.7 16,118 11.1 18,280 -31.3 88.2 51.4 44.2 47.3

2002 36,059 15.1 51,553 24.5 69.9 18,459 14.5 23,321 27.6 79.2 51.2 45.2 47.7

2003 47,252 31.0 69,339 34.5 68.1 24,484 32.6 31,695 35.9 77.2 51.8 45.7 48.2

2004* 63,074 33.5 97,361 40.4

64.8 34,417 40.6 45,434 43.3 75.8 54.6 46.7 49.8

2004** 29,019 - 45,311 - 64.0 15,828 - 21,915 - 72.2 54.5 48.4 50.8

2005** 34,972 20.5 54,980 21.3 63.6 18,414 16.3 23,356 6.6 78.8 52.7 42.5 46.4 *1 Mayıs 2004'ten itibaren 25 üyeli AB **Ocak-Haziran Kaynak: DTM, DİE

73

TABLO 8: TÜRKİYE'NİN DIŞ TİCARETİ VE AB(25)'İN PAYI (MİLYON $) Genel Avrupa Birliği (AB 25) AB'nin Payı (%)

Yıl İhracat Değ (%) İthalat Değ (%) İhr/İth İhracat Değ (%) İthalat Değ (%) İhr/İth İhracat İthalat Hacim

1996 23,224 --- 43,627 --- 53.2 12,091 --- 23,517 --- 51.4 52.1 53.9 53.3

1997 26,261 13.1 48,559 11.3 54.1 12,900 6.7 25,316 7.6 51.0 49.1 52.1 51.1

1998 26,974 2.7 45,921 -5.4 58.7 14,126 9.5 24,570 -2.9 57.5 52.4 53.5 53.1

1999 26,587 -1.4 40,671 -11.4 65.4 14,919 5.6 21,833 -11.1 68.3 56.1 53.7 54.6

2000 27,775 4.5 54,503 34.0 51.0 15,085 1.1 27,387 25.4 55.1 54.3 50.2 51.6

2001 31,342 12.8 41,399 -24.0 75.7 16,853 11.7 18,948 -30.8 88.9 53.8 45.8 49.2

2002 36,059 15.1 51,553 24.5 69.9 19,468 15.5 24,518 29.4 79.4 54.0 47.6 50.2

2003 47,252 31.0 69,339 34.5 68.1 25,898 33.0 33,494 36.6 77.3 54.8 48.3 50.9

*2003 42,657 --- 61,105 --- 69.8 23,457 --- 29,181 --- 80.4 55.0 47.8 50.7

*2004 56,226 31.8 86,824 42.1 64.8 30,648 30.7 40,830 39.9 75.1 54.5 47.0 50.0

* Ocak-Kasım Kaynak: DTM, DİE

74

TABLO 9: TÜRKİYE’NİN İHRACATINDA İLK 40 ÜLKE

İHRACAT - İlk 40 Ülke (1) (Milyon $)

EYLÜL OCAK - EYLÜL 2004 2005 2004 2005 ÜLKELER DAĞ.% DAĞ.% DEĞ.% DAĞ.% DAĞ.% DEĞ.%

1- Almanya 775 13.7 860 13.1 11.0 6,373 14.2 6,846 12.9 7.4

2- İngiltere 472 8.4 511 7.8 8.3 3,892 8.7 4,211 8.0 8.2

3- İtalya 450 8.0 592 9.0 31.4 3,203 7.1 3,893 7.4 21.5

4- A.B.D. 489 8.7 464 7.0 -5.2 3,675 8.2 3,668 6.9 -0.2

5- Fransa 313 5.5 322 4.9 3.1 2,667 5.9 2,807 5.3 5.3

6- İspanya 215 3.8 259 3.9 20.0 1,841 4.1 2,144 4.0 16.5

7- Irak 183 3.2 244 3.7 33.5 1,315 2.9 2,011 3.8 52.9

8- Hollanda 163 2.9 194 2.9 18.9 1,503 3.3 1,820 3.4 21.1

9- Rusya Federasyonu 182 3.2 244 3.7 34.3 1,304 2.9 1,693 3.2 29.8

10- Romanya 118 2.1 171 2.6 44.2 849 1.9 1,274 2.4 50.1

11- B.A.E. 95 1.7 112 1.7 17.5 815 1.8 1,191 2.3 46.1

12- İsrail 105 1.9 139 2.1 32.8 943 2.1 1,113 2.1 18.1

13- Belçika 114 2.0 101 1.5 -11.8 841 1.9 951 1.8 13.0

14- Bulgaristan 96 1.7 110 1.7 14.2 622 1.4 843 1.6 35.4

15- Yunanistan 94 1.7 109 1.6 15.7 804 1.8 816 1.5 1.5

16- Suudi Arabistan 69 1.2 86 1.3 25.1 541 1.2 683 1.3 26.3

17- İran 69 1.2 69 1.1 1.0 519 1.2 670 1.3 29.2

18- Cezayir 86 1.5 80 1.2 -6.5 554 1.2 617 1.2 11.3

19- Polonya 66 1.2 79 1.2 19.5 511 1.1 593 1.1 16.0

20- Ukrayna 55 1.0 83 1.3 52.1 380 0.8 562 1.1 47.8

21- Danimarka 50 0.9 63 1.0 26.1 456 1.0 532 1.0 16.8

22- Mısır 45 0.8 66 1.0 46.7 357 0.8 528 1.0 48.1

23- K.K.T.C. 49 0.9 47 0.7 -5.5 322 0.7 516 1.0 60.4

24- Avusturya 53 0.9 63 1.0 19.0 390 0.9 479 0.9 22.7

25- İsveç 56 1.0 62 0.9 10.4 383 0.9 477 0.9 24.8

26- Çin Halk Cumhuriyeti 22 0.4 76 1.1 238.9 302 0.7 414 0.8 37.0

75

TABLO 9: TÜRKİYE’NİN İHRACATINDA İLK 40 ÜLKE (Devam)

İHRACAT - İlk 40 Ülke (1) (Milyon $)

EYLÜL OCAK - EYLÜL

ÜLKELER 2004 DAĞ.% 2005 DAĞ.% DEĞ.% 2004 DAĞ.% 2005 DAĞ.% DEĞ.%

27- Suriye 35 0.6 43 0.6 21.8 283 0.6 392 0.7 38.9

28- Azerbaycan-Nahçıvan 37 0.7 48 0.7 28.4 283 0.6 386 0.7 36.2

29- İsviçre 41 0.7 52 0.8 27.4 330 0.7 373 0.7 13.2

30- Kazakistan 38 0.7 43 0.6 12.5 258 0.6 324 0.6 25.6

31- Libya 34 0.6 34 0.5 1.8 254 0.6 293 0.6 15.2

32- Portekiz 41 0.7 25 0.4 -38.9 275 0.6 279 0.5 1.4

33- İrlanda 32 0.6 25 0.4 -24.3 281 0.6 275 0.5 -2.0

34- Fas 29 0.5 19 0.3 -35.7 232 0.5 275 0.5 18.4

35- Kanada 34 0.6 27 0.4 -21.6 246 0.5 270 0.5 9.8

36- Macaristan 28 0.5 36 0.5 27.2 252 0.6 261 0.5 3.6

37- Slovenya 13 0.2 31 0.5 136.4 97 0.2 226 0.4 132.3

38- Tunus 27 0.5 29 0.4 8.4 181 0.4 225 0.4 24.5

39- Güney Afrika Cumhuriyeti 18 0.3 27 0.4 53.7 139 0.3 224 0.4 61.0

40- Finlandiya 26 0.5 26 0.4 -1.9 178 0.4 219 0.4 22.5

LİSTE TOPLAMI 4,916 87.1 5,666 86.0 15.3 38,652 85.9 45,373 85.7 17.4

GENEL TOPLAM 5,645 100.0 6,590 100.0 16.7 44,988 100.0 52,937 100.0 17.7 Kaynak: DTM

76

TABLO 10: TÜRKİYE’NİN İTHALATINDA İLK 40 ÜLKE

İTHALAT - İlk 40 Ülke (1) (Milyon $)

EYLÜL OCAK - EYLÜL

ÜLKELER 2004 DAĞ. % 2005 DAĞ. % DEĞ. % 2004 DAĞ. % 2005 DAĞ. % DEĞ. %

1- Almanya 1,022 12.0 1,189 11.6 16.3 9,078 12.9 9,917 11.7 9.2

2- Rusya Federasyonu 833 9.8 1,022 10.0 22.6 6,278 8.9 9,079 10.7 44.6

3- İtalya 447 5.3 591 5.8 32.3 4,973 7.1 5,526 6.5 11.1

4- Çin Halk Cumhuriyeti 438 5.2 677 6.6 54.5 3,139 4.5 4,791 5.6 52.6

5- Fransa 489 5.8 516 5.0 5.6 4,685 6.7 4,342 5.1 -7.3

6- A.B.D. 413 4.9 491 4.8 19.0 3,631 5.2 4,099 4.8 12.9

7- İngiltere 390 4.6 392 3.8 0.6 3,144 4.5 3,457 4.1 9.9

8- İsviçre 305 3.6 317 3.1 3.8 2,537 3.6 3,380 4.0 33.2

9- Güney Kore Cumhuriyeti 225 2.7 288 2.8 27.9 1,844 2.6 2,579 3.0 39.8

10- İspanya 266 3.1 319 3.1 19.9 2,371 3.4 2,562 3.0 8.1

11- İran 231 2.7 405 4.0 75.1 1,460 2.1 2,410 2.8 65.0

12- Japonya 252 3.0 308 3.0 22.4 1,948 2.8 2,270 2.7 16.6

13- Ukrayna 231 2.7 165 1.6 -28.6 1,733 2.5 2,029 2.4 17.1

14- Romanya 157 1.8 180 1.8 15.1 1,206 1.7 1,673 2.0 38.7

15- Belçika 169 2.0 189 1.8 11.7 1,440 2.0 1,665 2.0 15.6

16- Hollanda 179 2.1 210 2.1 17.3 1,421 2.0 1,604 1.9 12.9

17- Suudi Arabistan 69 0.8 178 1.7 158.6 809 1.1 1,459 1.7 80.3

18- Libya 136 1.6 188 1.8 37.8 1,011 1.4 1,358 1.6 34.3

19- Cezayir 111 1.3 115 1.1 4.3 824 1.2 1,181 1.4 43.4

20- İsveç 115 1.4 108 1.1 -6.1 766 1.1 1,076 1.3 40.4

21- Tayvan 131 1.5 140 1.4 7.2 834 1.2 1,028 1.2 23.3

22- Hindistan 90 1.1 119 1.2 32.2 779 1.1 959 1.1 23.1

23- Güney Afrika Cumhuriyeti 92 1.1 70 0.7 -23.5 710 1.0 929 1.1 30.8

24- Bulgaristan 88 1.0 106 1.0 20.9 654 0.9 886 1.0 35.4

25- Polonya 98 1.1 111 1.1 13.9 694 1.0 876 1.0 26.1

77

TABLO 10: TÜRKİYE’NİN İTHALATINDA İLK 40 ÜLKE (Devam)

İTHALAT - İlk 40 Ülke (1) (Milyon $)

EYLÜL OCAK - EYLÜL

ÜLKELER 2004 DAĞ. % 2005 DAĞ.% DEĞ. % 2004 DAĞ.% 2005 DAĞ.

% DEĞ. %

26- Avusturya 81 1.0 90 0.9 10.6 820 1.2 681 0.8 -16.9

27- Macaristan 62 0.7 103 1.0 66.6 495 0.7 655 0.8 32.2

28- Finlandiya 62 0.7 84 0.8 36.3 489 0.7 639 0.8 30.7

29- İsrail 81 1.0 68 0.7 -16.8 528 0.7 618 0.7 17.0

30- Brezilya 74 0.9 103 1.0 37.8 447 0.6 606 0.7 35.7

31- Malezya 64 0.7 72 0.7 13.0 461 0.7 572 0.7 23.9

32- Endonezya 58 0.7 63 0.6 8.2 452 0.6 536 0.6 18.5

33- Çek Cumhuriyeti 55 0.6 62 0.6 13.5 467 0.7 519 0.6 11.1

34- İrlanda 54 0.6 64 0.6 17.0 519 0.7 517 0.6 -0.5

35- Yunanistan 55 0.6 56 0.6 2.4 397 0.6 479 0.6 20.7

36- Tayland 52 0.6 61 0.6 17.5 361 0.5 466 0.5 29.1

37- Irak 11 0.1 86 0.8 701.7 313 0.4 401 0.5 28.2

38- Kazakistan 50 0.6 65 0.6 28.6 266 0.4 385 0.5 44.5

39- Danimarka 28 0.3 52 0.5 85.2 251 0.4 340 0.4 35.0

40- Kanada 28 0.3 42 0.4 51.4 270 0.4 314 0.4 16.3

LİSTE TOPLAMI 7,789 91.8 9,464 92.5 21.5 64,51 91.6 78,861 92.7 22.2

GENEL TOPLAM 8,487 100.0 10,234 100.0 20.6 70,41 100.0 85,078 100.0 20.8 (1) Sıralama 2005 yılı Ocak-Eylül dönemi verileri esas alınarak yapılmıştır. Kaynak: DTM

TABLO 11: AVRUPA BİRLİĞİ'NİN TOPLAM TİCARET HACMİ İÇERİSİNDE TÜRKİYE'NİN YERİ

1993 1994 1995 1996 1997

Ülke Değer Değer Değer Değer Değer AB-Dışı 974,263

Pay 1,078,580

Pay 1,113,752

1,203,372

Pay 1,386,285

Pay

Türkiye 18,327 1.88 16,473 1.53 22,683 2.04 28,404 2.36 34,119 2.46 1998 1999 2000 2001 2002

Ülke Değer Değer Değer Değer Değer AB-Dışı 1,440,584

Pay 1,524,302

Pay1,960,670

Pay1,990,963

Pay 1,980,249

Pay

Türkiye 35,698 2.48 35,566 2.47 47,235 2.33 44,394 2.41 46,260 2.34Kaynak: EUROSTAT - MİLYON ECU

78

TABLO 12: AVRUPA BİRLİĞİ'NİN DIŞ TİCARETİNDE BELLİ BAŞLI ÜLKELER VE TÜRKİYE'NİN YERİ

2002

İTHALAT İHRACAT HACİM

Ülke (Milyon €) Ülke (Milyon €) Ülke (Milyon €)

AB-Dışı 986,893

Sıra Pay AB-Dışı

993,862 Sıra Pay

AB-Dışı 1,980,756

Sıra Pay

ABD 174,796 1 17.71 ABD 239,801 1 24.13 ABD 414,597 1 20.93

Çin 81,666 2 8.28 İsviçre 70,675 2 7.11 İsviçre 129,448 2 6.54

Japonya 68,395 3 6.93 Japonya 42,268 3 4.25 Çin 115,800 3 5.85

İsviçre 58,772 4 5.96 Polonya 37,340 4 3.76 Japonya 110,663 4 5.59

Rusya 47,624 5 4.83 Çin 34,134 5 3.43 Rusya 78,048 5 3.94

Norveç 44,773 6 4.54 Rusya 30,424 6 3.06 Norveç 71,260 6 3.60

Polonya 28,149 7 2.85 Çek Cum. 29,230 7 2.94 Polonya 65,489 7 3.31

Çek Cum. 27,524 8 2.79 Norveç 26,486 8 2.66 Çek Cum. 56,755 8 2.87

Macaristan 25,294 9 2.56 Macaristan 25,018 9 2.52 Macaristan 50,312 9 2.54

G.Kore 22,242 10 2.25 Kanada 22,286 11 2.24 G.Kore 39,571 11 2.00

Tayvan 21,114 12 2.14 Hong Kong 19,906 12 2.00 Kanada 38,254 12 1.93

Brezilya 17,333 13 1.76 G.Kore 17,328 13 1.74 Brezilya 32,782 13 1.66

Kanada 15,968 14 1.62 Avustralya 16,574 14 1.67 Tayvan 32,743 14 1.65

G.Afrika 15608 15 1.58 Brezilya 15448 15 1.55 Hong Kong 29,635 15 1.50

Türkiye 22,015 11 2.23 Türkiye 24,256 10 2.44 Türkiye 46,271 10 2.34

2003

İTHALAT İHRACAT HACİM

Ülke (Milyon €) Ülke (Milyon €)

Ülke (Milyon €)

AB-Dışı 727,587 Sıra Pay AB-Dışı 977,896

Sıra Pay AB-Dışı 1,967,442 Sıra Pay

ABD 151,217 1 20.78 ABD 220,718 1 22.57 ABD 371,936 1 18.90

Çin 95,549 2 13.13 İsviçre 68,513 2 7.01 Çin 135,741 2 6.90

Japonya 66,817 3 9.18 Çin 40,192 3 4.11 İsviçre 124,623 3 6.33

İsviçre 56,109 4 7.71 Japonya 40,089 4 4.10 Japonya 106,906 4 5.43

Rusya 51,893 5 7.13 Polonya 38,398 5 3.93 Rusya 85,034 5 4.32

Norveç 48,818 6 6.71 Rusya 33,141 6 3.39 Norveç 74,690 6 3.80

Polonya 31,387 7 4.31 Çek Cum. 30,339 7 3.10 Polonya 69,785 7 3.55

Çek Cum. 29,779 8 4.09 Macaristan 26,199 9 2.68 Çek Cum. 60,118 8 3.06

Macaristan 26,055 9 3.58 Norveç 25,872 10 2.65 Macaristan 52,254 9 2.66

G.Kore 23,283 11 3.20 Kanada 20,997 11 2.15 G.Kore 39,518 11 2.01

Tayvan 20,309 12 2.79 Hong Kong 17,979 12 1.84 Kanada 36,268 12 1.84

Brezilya 17,904 13 2.46 Avustralya 17,276 13 1.77 Tayvan 31,137 13 1.58

Kanada 15,271 14 2.10 G.Kore 16,235 14 1.66 Brezilya 30,050 14 1.53

G.Afrika 14,757 15 2.03 BAE 15,695 15 1.60 G.Afrika 28,174 15 1.43

Türkiye 23,981 10 3.30 Türkiye 28,184 8 2.88 Türkiye 52,165 10 2.65

Kaynak: EUROSTAT

79

80

TABLO 13: TÜRKİYE'NİN AB İLE TİCARETİNİN MAL GRUPLARINA GÖRE DAĞILIMI (Milyon $)

İHRACAT

Yatırım Ara malı Tüketim Yıl Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%)

Toplam

1994 252 2.9 - 2,805 32.5 - 5,577 64.6 - 8,635

1995 318 2.9 26.2 3,528 31.8 25.8 7,232 65.3 29.7 11,078

1996 396 3.4 24.5 3,727 32.3 5.6 7,425 64.3 2.7 11,549

1997 423 3.5 6.8 4,105 33.5 10.1 7,721 63.0 4.0 12,248

1998 489 3.6 15.6 4,612 34.2 12.4 8,397 62.2 8.8 13,498

1999 631 4.4 29.0 4,981 34.7 8.0 8,737 60.9 4.0 14,348

2000 666 4.6 5.5 5,203 35.9 4.5 8,631 59.5 -1.2 14,510

2001 960 6.0 44.1 5,751 35.7 10.5 9,359 58.1 8.4 16,118

2002 1,274 6.9 32.7 5,834 31.6 1.4 11,330 61.4 21.1 18,459

2003 2,077 8.5 63.0 7,431 30.4 27.4 14,929 61.0 31.8 24,484

2004* 3,776 11 81.8 10,772 31.3 45.0 19,759 57.4 32.4 34,417

2004** 1,720 11 - 5,021 31.7 - 9,042 57.1 - 15,828

2005** 2,397 13 39.4 5,787 31.4 15.3 10,193 55.4 12.7 18,414

İTHALAT

Yatırım Ara malı Tüketim Yıl Değer Pay(%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%)

Toplam

1994 3,209 29.4 - 6,912 63.3 - 795 7.3 - 10,915

1995 4,831 28.7 50.5 10,539 62.5 52.5 1,491 8.8 87.5 16,861

1996 7,388 31.9 52.9 12,880 55.7 22.2 2,870 12.4 92.5 23,138

1997 7,327 29.5 -0.8 14,009 56.3 8.8 3,535 14.2 23.2 24,870

1998 7,182 29.8 -2.0 13,270 55.1 -5.3 3,622 15.0 2.5 24,075

1999 6,069 28.4 -15.5 11,823 55.2 -10.9 3,525 16.5 -2.7 21,401

2000 7,254 27.3 19.5 14,116 53.0 19.4 5,114 19.2 45.1 26,610

2001 4,317 23.6 -40.5 11,168 61.1 -20.9 2,595 14.2 -49.3 18,280

2002 5,361 23.0 24.2 14,417 61.8 29.1 3,196 13.7 23.2 23,321

2003 6,999 22.1 30.6 19,233 60.7 33.4 5,147 16.2 61.0 31,695

2004* 10,672 23.5 52.5 26,819 59.0 39.4 7,613 16.8 47.9 45,434

2004** 5,044 23.0 - 12,868 58.7 - 3,820 17.4 - 21,915

2005** 5,490 23.5 8.8 14,308 61.3 11.2 3,457 14.8 -9.5 23,356*1 Mayıs 2004'ten itibaren 25 üyeli AB **Ocak-Haziran Kaynak: DTM

TABLO 14: TÜRKİYE'NİN AB İLE TİCARETİNİN SEKTÖREL DAĞILIMI (İHRACAT)

Tarım Tekstil ve Konfeksiyon Temel Tarım İşlenmiş Tarım Ürünleri Su Ürünleri Tekstil Konfeksiyon Yıl

Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) 1996 1,510 13.1 - 26 0.2 - 80 0.7 - 1,316 11.4 - 3,598 31.2 - 1997 1,660 13.6 9.9 31 0.3 19.2 100 0.8 25.0 1,543 12.6 17.2 3,603 29.4 0.1 1998 1,612 11.9 -2.9 32 0.2 3.2 75 0.6 -25.0 1,756 13.0 13.8 3,934 29.1 9.2 1999 1,551 10.8 -3.8 34 0.2 6.3 77 0.5 2.7 1,746 12.2 -0.6 3,873 27.0 -1.6 2000 1,251 8.6 -19.3 36 0.2 5.9 67 0.5 -13.0 1,765 12.2 1.1 3,999 27.6 3.3 2001 1,397 8.7 11.7 38 0.2 5.6 54 0.3 -19.4 1,871 11.6 6.0 4,175 25.9 4.4 2002 1,345 7.3 -3.7 53 0.3 39.5 81 0.4 50.0 1,849 10.0 -1.2 5,098 27.6 22.1 2003 1,643 6.7 22.2 67 0.3 26.4 120 0.5 48.1 2,315 9.5 25.2 6,435 26.3 26.2 2004* 2,302 6.7 40.1 105 0.3 56.7 135 0.4 12.5 2,976 8.6 28.6 7,525 21.9 16.9 2004** 866 5.5 - 46 0.3 - 59 0.4 - 1,447 9.1 - 3,700 23.4 - 2005** 1,185 6.4 36.8 51 0.3 10.9 58 0.3 -1.7 1,564 8.5 8.1 4,107 22.3 11.0

Demir-Çelik (72-73) 84, 85 ve 87. Fasılllar Demir ve Çelik(72) Demir veya Çelikten Eşya(73) Makineler (84) Elektrikli ve elektronik ürünler(85) Motorlu taşıtlar ve parçaları (87) Sanayi Ürünleri (diğer) Toplam Yıl

Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer 1996 182 1.6 - 238 2.1 - 414 3.6 - 713 6.2 - 376 3.3 - 3,096 26.8 - 11,549 1997 339 2.8 86.3 282 2.3 18.5 456 3.7 10.1 852 7.0 19.5 240 2.0 -36.2 3,142 25.7 1.5 12,248 1998 391 2.9 15.3 311 2.3 10.3 577 4.3 26.5 1,238 9.2 45.3 267 2.0 11.3 3,305 24.5 5.2 13,498 1999 515 3.6 31.7 302 2.1 -2.9 707 4.9 22.5 1,095 7.6 -11.6 902 6.3 237.8 3,546 24.7 7.3 14,348 2000 547 3.8 6.2 360 2.5 19.2 718 4.9 1.6 1,231 8.5 12.4 915 6.3 1.4 3,621 25.0 2.1 14,510 2001 625 3.9 14.3 371 2.3 3.1 919 5.7 28.0 1,277 7.9 3.7 1,557 9.7 70.2 3,834 23.8 5.9 16,118 2002 493 2.7 -21.1 443 2.4 19.4 1,135 6.1 23.5 1,803 9.8 41.2 1,985 10.8 27.5 4,174 22.6 8.9 18,459 2003 792 3.2 60.6 641 2.6 44.7 1,558 6.4 37.3 2,268 9.3 25.8 3,271 13.4 64.8 5,374 21.9 28.7 24,484 2004* 1,525 4.4 92.6 1,067 3.1 66.5 2,208 6.4 41.7 3,294 9.6 45.2 6,091 17.7 86.2 7,189 20.9 33.8 34,417 2004** 638 4.0 - 449 2.8 - 1,005 6.3 - 1,440 9.1 - 2,737 17.3 - 3,441 21.7 - 15,828 2005** 641 3.5 0.5 592 3.2 31.8 1,249 6.8 24.3 1,621 8.8 12.6 3,475 18.9 27.0 3,871 21.0 12.5 18,414 *1 Mayıs 2004'ten itibaren 25 üyeli AB **Ocak-Haziran Kaynak: DTM

81

82

TABLO 15: TÜRKİYE'NİN AB İLE TİCARETİNİN SEKTÖREL DAĞILIMI ( İTHALAT)

Tarım Tekstil ve Konfeksiyon Yıl Temel Tarım İşlenmiş Tarım Ürünleri Su Ürünleri Tekstil Konfeksiyon

Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay

(%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ.

(%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay

(%) Değ. (%)

1996 587 2.5 - 57 0.2 - 23 0.1 - 1,139 4.9 - 119 0.5 - 1997 388 1.6 -33.9 71 0.3 24.6 32 0.1 39.1 1,352 5.4 18.7 142 0.6 19.3 1998 356 1.5 -8.2 90 0.4 26.8 22 0.1 -31.3 1,201 5.0 -11.2 154 0.6 8.5 1999 345 1.6 -3.1 107 0.5 18.9 17 0.1 -22.7 1,131 5.3 -5.8 121 0.6 -21.4 2000 321 1.2 -7.0 114 0.4 6.5 23 0.1 35.3 1,192 4.5 5.4 142 0.5 17.4 2001 189 1.0 -41.1 104 0.6 -8.8 4 0.0 -82.6 1,102 6.0 -7.6 117 0.6 -17.6 2002 290 1.2 53.4 134 0.6 28.8 7 0.0 75.0 1,390 6.0 26.1 139 0.6 18.8 2003 390 1.2 34.5 152 0.5 13.4 16 0.1 128.6 1,536 4.8 10.5 187 0.6 34.5 2004* 393 0.9 0.8 228 0.5 50.0 15 0.0 -6.3 1,847 4.1 20.2 201 0.4 7.5 2004** 194 0.9 - 107 0.5 - 5 0.0 - 850 3.9 - 93 0.4 - 2005** 216 0.9 11.3 127 0.5 18.7 5 0.0 0.0 922 3.9 8.5 95 0.4 2.2

Demir-Çelik (72-73) 84, 85 ve 87. Fasılllar Yıl Demir ve Çelik(72) Demir veya Çelikten

Eşya(73) Makineler (84) Elektrikli ve elektronik ürünler(85)

Motorlu taşıtlar ve parçaları (87)

Sanayi Ürünleri (diğer)

Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay

(%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ.

(%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay

(%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%)

Toplam Değer

1996 1,581 6.8 - 499 2.2 - 6,137 26.5 - 1,973 8.5 - 2,043 8.8 - 8,980 38.8 - 23,138 1997 1,298 5.2 -17.9 573 2.3 14.8 6,205 24.9 1.1 2,580 10.4 30.8 2,964 11.9 45.1 9,265 37.3 3.2 24,870 1998 996 4.1 -23.3 469 1.9 -18.2 5,927 24.6 -4.5 3,074 12.8 19.1 2,695 11.2 -9.1 9,091 37.8 -1.9 24,075 1999 610 2.9 -38.8 332 1.6 -29.2 4,214 19.7 -28.9 3,823 17.9 24.4 2,389 11.2 -11.4 8,312 38.8 -8.6 21,401 2000 813 3.1 33.3 518 1.9 56.0 4,934 18.5 17.1 4,297 16.1 12.4 4,462 16.8 86.8 9,794 36.8 17.8 26,610 2001 608 3.3 -25.2 395 2.2 -23.7 3,837 21.0 -22.2 2,398 13.1 -44.2 1,500 8.2 -66.4 8,026 43.9 -18.1 18,280 2002 1,033 4.4 69.9 462 2.0 17.0 5,365 23.0 39.8 2,550 10.9 6.3 1,975 8.5 31.7 9,976 42.8 24.3 23,321 2003 1,802 5.7 74.4 604 1.9 30.7 6,719 21.2 25.2 2,788 8.8 9.3 4,479 14.1 126.8 13,022 41.1 30.5 31,695 2004* 2,394 5.3 32.9 640 1.4 6.0 8,818 19.4 31.2 4,691 10.3 68.3 8,449 18.6 88.6 17,758 39.1 36.4 45,434 2004** 1,170 5.3 - 284 1.3 - 4,139 18.9 - 2,280 10.4 - 4,254 19.4 - 8,539 39.0 - 21,915 2005** 1,414 6.1 20.9 381 1.6 34.2 5,008 21.4 21.0 2,457 10.5 7.8 3,600 15.4 -15.4 9,131 39.1 6.9 23,356

*1 Mayıs 2004'ten itibaren 25 üyeli AB **Ocak-Haziran Kaynak: DTM

TABLO 16: TÜRKİYE'NİN DIŞ TİCARETİNİN AB ÜLKELERİNE DAĞILIMI

2003 2004

Ülke İhr İth Hac İhr (%)

İth (%)

Hac (%) İhr İth Hac İhr

(%) İth (%)

Hac (%)

Almanya 7,484 9,452 16,936 28.9 28.2 28.5 8,745 12,515 21,260 25.4 27.5 26.6

İtalya 3,193 5,471 8,664 12.3 16.3 14.6 4,627 6,865 11,492 13.4 15.1 14.4

İngiltere 3,670 3,500 7,170 14.2 10.4 12.1 5,543 4,317 9,860 16.1 9.5 12.3

Fransa 2,826 4,164 6,990 10.9 12.4 11.8 3,668 6,201 9,869 10.7 13.6 12.4

Hollanda 1,525 1,656 3,181 5.9 4.9 5.4 2,137 1,908 4,045 6.2 4.2 5.1

Belçika/Luk 898 1,890 2,788 3.5 5.6 4.7 1,202 2,524 3,726 3.5 5.6 4.7

İspanya 1,789 2,003 3,792 6.9 6.0 6.4 2,616 3,249 5,865 7.6 7.2 7.3

Avusturya 473 824 1,297 1.8 2.5 2.2 560 1,070 1,630 1.6 2.4 2.0

Yunanistan 920 427 1,347 3.6 1.3 2.3 1,170 594 1,764 3.4 1.3 2.2

Danimarka 454 345 799 1.8 1.0 1.3 637 342 979 1.9 0.8 1.2

İsveç 457 822 1,279 1.8 2.5 2.2 560 1,118 1,678 1.6 2.5 2.1

Portekiz 315 155 470 1.2 0.5 0.8 395 236 631 1.1 0.5 0.8

İrlanda 261 501 762 1.0 1.5 1.3 432 700 1,132 1.3 1.5 1.4

Finlandiya 214 479 693 0.8 1.4 1.2 256 708 964 0.7 1.6 1.2

AB 15 Toplamı 24,484 31,695 56,179 94.5 94.6 94.6 32,555 42,353 74,908 94.6 93.2 93.8

Çek Cum. 188 443 631 0.7 1.3 1.1 222 654 876 0.6 1.4 1.1

Estonya 23 13 36 0.1 0.0 0.1 35 44 79 0.1 0.1 0.1

Kıbrıs Rum Kes. 0 0 0 0.0 0.0 0.0 0 0 0 0.0 0.0 0.0

Letonya 26 1 27 0.1 0.0 0.0 38 1 39 0.1 0.0 0.0

Litvanya 85 135 220 0.3 0.4 0.4 122 170 292 0.4 0.4 0.4

Macaristan 284 416 700 1.1 1.2 1.2 349 705 1,054 1.0 1.6 1.3

Malta 156 72 228 0.6 0.2 0.4 98 72 170 0.3 0.2 0.2

Polonya 486 415 901 1.9 1.2 1.5 697 996 1,693 2.0 2.2 2.1

Slovakya 59 205 264 0.2 0.6 0.4 108 232 340 0.3 0.5 0.4

Slovenya 102 93 195 0.4 0.3 0.3 188 203 391 0.5 0.4 0.5

Yeni Üyeler Toplamı 1,409 1,793 3,202 5.4 5.4 5.4 1,857 3,077 4,934 5.4 6.8 6.2

AB 25 Toplamı 25,898 33,494 59,392 100.0 100.0 100.0 34,417 45,434 79,851 100.0 100.0 100.0

Kaynak: DTM

83