TÜM YÖNLERiYLE HANi iLÇESi

• VE TURIZM

HANi KAYMAKAMLIGI -DiCLE ÜNiVERSiTESi

Editör

Prof. Dr. Yusuf Kenan Haspolat*

*Prof. Dr. Yusuf Kenan Haspolat Dicle Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Hastanesi

Sur 1 DİYARBAKIR

HAN'İ İLÇESİNDE YAŞAM, GELENEK VE GÖRENEK

Mahmut BALIK*

Hani'ye bağlı Kalaba (Babiğ) köyünde mahserede (bağbozumu zamanı) bir asma ağacının altında dünyaya gelmişim. Göbeğim annem tarafından kesilmiş. Çocukluğum annemin çalışmasını izleyerek geçti. Annem, gece-gündüz demeden sürekli çahşırdı. Gündüz tarlada, gece evde. Haniliterin deyimiyle "Biz köylüler tarla, bağ, bahçe ve hayvancılık işlerinden güzel giyinmeye fırsat bulamazdık Biz köylülere göre ise; Hanililer işin kolayına kaçan, çerçilik yapan, kaçak kumaşlardan üretilen parlak giysiler giyinen, güzel kokular sürünen, ayakkabı (ıskarpin) giyen, okuma yazma bilen (medrese eğitimi alıruş) kibar insanlardı. Kalaba köyünün tepelerinden çocukluhıumda, bana muazzam bir medeniyet diyarı olarak görünen, şirin, ürkek, farklı Haniyi tanımak ister misiniz?

Han:i'de geçim çoğunlukla Çerçilik (at sırtında köylere köylülerin daha çok küçük ihtiyaçlarını karşılamak için eşya götüren kişiye Çerçi, bu işe de Çerçilik denmektedir) ve Ticaretten ibarettir. Eskiden önemli bir geçim kaynağı da kaçakçılıktı. Tarım alanlarında ise Buğday, pamuk, mercimek, nohut, arpa vs. ekiliyor. Bağ ve babçeleri de meşhurdur. Ayrıca Hani'de eskiden her evin bir ineği vardı. Rahvan atlar vardı. Son zamanlarda bunlar azaldı. Daha çok köylerde hayvan beslenmektedir. Köylüler sıra ile yaymaktadırlar. Daha çok küçük baş hayvan beslenir, eti ve yağı son derece lezzetlidir. Yoğurt da aynı şekildedir. Genelde keçi eti tüketilmekte, sığır eti pek makbul görülmemektedir. Demirci ve bakırcı esnafı Hani'de yaşayan Ermeniler'di. Blınlar, Anto, Bedris gibi bilinen ailelerdi. Müslüman olmadılar. Daha sonraDiyarbak.ır'a göç ettiler veArbadaş mahallesinde ev satın almak suretiyle Diyarbakır'a yerleştiler. Ayrıca eskiden Cuma günleri Hani'de Pazar kuruhırdu. Şimdi Pazartesi günleri kuruluyor. Haniye komşu bütün ilçelerden ve köylerden bu pazara çeşitli bitkisel ve hayvansal ürünler getirilir ve burada pazarlanırdı. Halen bu gelenek devam etmektedir. Bu yönüyle de Hami'nin hem ticaret hem de güzergah olarak tarihi ve stratejik bir öneme sahip olduğu anlaşılmaktadır.

İdari yönden Hani esas itibariyle 4 mahalleden müteşekkildü. Bunlar, Zirve, Deregan, Çarşı ve Merkez mahalleleridir. Zirve ve Deregan bütünüyle kagir yapılardan meydana gelmiş olup, ilçenin en eski yerleşim alanları dır. Çarşı ve Merkez mahallelerinin gelişmesi ile birlikte bu mahalleler eski cazibelerini kaybetmiştir. Önceleri mezarhkları içinde barındıran Merkez mahallesi ilçenin Pazar yeri olarak ticari açıdan en gelişmiş mahallesi&. Çarşı Mahallesi ise Kagir ve betonarme evleri ve Ulu Camii, Ayn-ı Kebir Su Kaynağı ve Yeşil Parkı ile ilçenin önemli bir mahallesi olarak yer almaktadır

*İç Denetçi Dicle Üniversitesi İç Denetim B irim Yöneticisi

229

Önemli Özellikler:

H ani'de ilim geleneğinden gelen üç önemli aile bulunmaktad ıJ. Bunlar, Hatipoğlu, Şeyh Ahmet ve Şeyh Yusuf Aileleridir. Hatipoğlu ailesinden emekli vaiz 1934 doğumlu Sadullab HATİPOGLU Hoca Efendi'den aldığım bilgilere göre, Hani'nin Çermik ve Silvan ilçesiyle birlikte diğer ilçelerde bulunmayan taribi medreselere sahip olduğu, bu yönüyle önemli ve taribi bir ilim ve irfan merkezi olduğunu göstermektedir. Hani'nin bir diğer öneml i özelliği de Çermik ilçesi ile birlikte şifalı su kaynağına sahip olmasıdır. Diyarbakır'ın başka bir bölgesinde şifalı

su kaynağı bulunmamaktadır. Sanlığa iy i geldiği belirtilen Aynkaris adındaki şifalı suyaTürkiye'nin her yerinden ziyaretçiler akın etmektedir. Bu nedenle Hani esnafına önemli katkısı bullınmaktadır

Gelenek ve Gören ekler:

Hani'nin en önemli geleneği; taziyeler (başsağlığı merasirnleri) dir. Sadullah HATİPOGLU Hoca Efendinin anlattıkJanna göre, Hani'de ilci adet (Hamşing ve Aynkebir) taziye evi bulunmaktadır. Önceleri evlerde taziyeye gidilirken, artık yakın zamanlarda yapılan taziye evlerinde taziyelere gidilmektedir. Köylerde genel olarak taziyelere eli boş gidilmemek:te, genellikle çay, şeker, un, ekmek ve küçükbaş hayvan götürülmektedir. Hem ziyaretçilere ikram hem de ev sahibine yardım amacı

güdülmek:tedir. Eskiden Hani'de de olan bu gelenek taziye evlerinin yapılması ile

birlikte hemen hemen tamamen kalkm1ş bulunmaktadır. Cenaze olduğunda en az b ir hatim okımmaktad ı r ki buna yer hatmi denmektedir. Cenaze defnedilmeden evvel ölünün Iskat'ı verilir ve TehJi1 hatmi çekilir. Taziyeler genellikle 3 (üç) gün sürer. 3 .gün mezarlığa gidil ir ve hel va dağıtılır. Diğer ilçelerden farklı olarak bazen 40 güne kadar 40 tane Yasin-i Şerif okunur. Bazı aileler 40 gün süreyle ölenin akşam yemeğini

dağıtırlar. Ölünün kırk' ı çıkınca Mevlit okuttılur ve yemek verilir. Bazen şeker, çörek vb. dağıtılır. Ayııca her Perşembe akşamı mezar lık ziyaret edilir.

Hani'nin düğünleri (evlilik merasimleri) ise; davul-Zuma eşliğinde yapılıı-dı.

Mutaasıp aileler Mevlit ile iktifa ederlerdi. Damat adaylarının korkulu rüyası , fi lmiere konu olan 'başlık parası' geleneği hemen hemen kalkmıştır. Bazı köylerde devam etmekle birlikte eskisi gibi yaygın değildir. Düğün hazırlıklan kız isteme ile başlar. Damat adayının arınesi ve müstakbel görürnce şekerleme (hani kurabiyesi) ile gelin evine gider ve hayırlı bir iş için gelindi ği, evin kızına oğullannın talip olduğu bildirilir. Gelin adayının onayı ve gelin babasının iznini alın ak için gelinin annesi i le bir takvim belirlenir. Durum gelin babasına gelin annesi tarafından uygun bir dille bildirilir. Baba, aileler tanışıyorsa arıneden takvimi sorar uygun görür ya da erteler, aileler tanışmıyorsa tanışmak için ek süre belirti lir. Şerbet denilen resmi kız isteme merasimine ailenin büyükleri ve sınırlı sayıda misafir eşlik eder, dini nikah kıyılarak mehir belirlenir. Gelin alışverişi ve gelin damat bohçası için çarşıya çıkılır. Gelin bohçasında kıyafet, ayakkabı, çanta, çamaşır ile birlikte damadın annesinin oğlu için hazırladığı özel çeyiz de bulunur. Damat bohçasına takım elbise, ayakkabı, cüzdan

pijama, çamaşır ile birlikte Hani geleneğinde eskiden bir miktar para, çakı, çakmak da

230

konulunnuş. Çeyiz serme; Hanide hala çok önemsenen düğün merasimleri arasındadır. Kız evinde kızın tüm çeyizi çok titiz şekilde sergilenir. Çeyiz görmeye gelenJer çeşitli hediyeler getirirler. Çeyiz yazılarak zılgıtlar eşliğinde toplanarak götürülür. Kız kınası kızın ailesi tarafından kız evinde, erkek kınası erkeğin evinde yapılırdı. Görümeeler ( damadın kız kardeşleri) ve gelinin arkadaşlan kına törenini organize ederlerdi. Gelinin eline lana yakılırken gelin elini açmaz, nazlanır, ancak avucıınun içine tam altın bırakıldıktan soma kına yakılınasına izin verir. Berburiler denilen (düğün merasimine katılan kadın grubu) yaya veya atlı olarak maniler ve zılgıtlar eşliğinde gelini almaya giderlerdi. Zazaca'da Peyher (kapı arkası) dediğimiz bir gelenek var. Gelinin kardeşleri hediye almadan gelin baba evinden çıkınaz. Eskiden gelinler at sııtında götürülüyordıı. Atlar da günümüz gelin arabaları gibi özel süs ler ve çiceklerle süslenirdi. Gelin damadın evinin önüne geldiğinde

kayınpederinden hediyesini almadan attan inmez. Gelin eve girerken kayınvalidesi tarafından eline bir çömlek verilir. Gelin bunu yere çarparak kırar ve daha sonra damda bu ltınan damat, gelin halayının üzerine metal paralar ile karıştırılmış şeker ve çerez atar, çocuklar gelin halayının üzerine atılan para, şeker ve çerezi toplarlar. Düğünler yemekli olur. Genellikle büyük baş hayvan kesilir ve zazaca'da hrşık dediğimiz Güveç ve pilavdan oluşan düğün yemeği yapılır. Ahali yemeği yedikten sonra gelin götürülür ve düğün bu şekilde sona erer.

Gelin görme denilen gelenek düğünden üç gün sonra yapılır( şimdi de devam eden gelenek daha çok onuncu günde yapılmakta) .. Yeni gelin bütün maharetleıini kullanarak yemekler, pastalar hazıı-lar. Kız ve erkek tarafından büyükleriı1 de bulunduğu misafirler gelin evine çeşitli hediyeler götürürler. Mevlit okutulur, yemekler yenir, böylece yeni gelin ilk misafirleriyle kapı açık geleneği( her zaman misafir kabul etmeye) alıştın lır.

Hani'nin diğer gelenekleri; çocuk görme( yeni doğmuş çocukların ilk günlerinde anneye çeşitli yiyecekler ve kırkı çıkınca da bebek giysileri ve gereçlerinden oluşan hediyeler verilir), çocukların diş çıkarma töreni, erkek çocuklanıun sünnet törenleri, hasta ziyareti eri, ev görme, komşu ziyaretleri dir. Ayrıca eskiden kış eriştesi, kışlık dolma, sebze kurutmaları, turşular, reçeller hep beraber imece usulü yapılırdı.

Hani'nin yemek kültütü son derece zengİıldir. Daha çok etli yemekler yapılıı-. Hanj'de en çok yapılan ve sevilen yemeki er;

Tırşık (yerel güveç, düğünlerin, özel davetlerİıl ikram yemeği),

Meftune (pathcanJa yapılan suınak ekşi si ile hazırlanan etli yemek),

İçli köfte (Hani iç li köftesi, simedi-çok ince kıyılmış buğday ve kısırlık- ince kıyılmış buğday ikiye bir oranında karıştırılarak sade hazır] anan dış hamuru ve özel mi d ye şekliyle lezzetli yerel etti yemek),

Kibe-mumbar (koyun keçi işkerubesi ve barsağııun özel bir iç pilavla doldurulınas.ıyla yapılan yemek),

231

Hedig (salçalı bol baharatlı nohut- dövme buğday yemeği, çocuklar diş cıkardığında gözü aydınlığa gelen misafirlere ikram edilir),

Askeriye (sade nohut yemeği),

Zerebet (sirun de denilir, yoğurt ve tereyağı ile sıcak servis edilen saçta pişirilen özel maya lı ekmek),

Zngıl (mayalı cıvık hamurdan kızgın yağda kızartılarak hazırlanan tercihe göre pekmezle servis edilen yemek),

Katkat (farklı şekilde hazırlanan yuvarlak özel şekilli Hani gözlemesi),

Sac B öre ği (üçgen şeklinde hazırlanan börek),

Han.i su böreği (özel olarak bir kaç kadının birlikte çok in.ce açtığı , köz üzerinde pişirilerek hazırlanan, sade tereyağlı ve özel etli börek),

Şekerleme (Hani kurabiyes.i kümbet evleri andıran özel şekilleriyle kız isteme törenlerinin özel tatlı s ı) ,

Av kin. (pekmez ve tereya ğı kullamlarak yapı lan özel tatlı) ,

H erir (kaynayan üzüm şıras ı ve un kullanılarakyapılan Hani muhallebisi),

özellikle kışın tüketilen ve yine üzüm şırasından mamül, pekmez, pestil, sucuk ve kesme yoğun olarak yapılır.

Hani Yemek tarifteri

Düzenleyen. Prof. Dr. Kenan Haspolat

Kibe Mumbar (Foto. K. Haspolat)

232

İçli Köfte

Malzemeler; 1 kg orta yağlı kıyma 250 gr yağsız kıyma 150 gr yağ

4 kuru soğan 1 demet maydonoz L 00 gr ceviz içi 3 su bardağı içli köftelik bulgur 2 su bardağı ince yarma veya irmik

1 çorba kaşığı kiş ni ş Tuz, karabiber, pul biber

Hazırlanışı ;

Bulgur, yarma(innik) tuz ilave edilerek ısiatı lu. Şişen kanşuna 250 gr yağsız kıyma katılarakiyice yoğrulurve 1 saatdinlcndirilir.

Soğan yağda kavrulduktan sonra kıyma ile beraber tuz, karabiber, pul biber ilave edilerek kavrulur. En son ceviz içi, maydonoz ve kişniş eklenir. Hamur ceviz büyüklüğünde alınır ortası açılır, kıyma konw- ve kapatılarak yuvarlanır. Kaynayan

tuzlu suya atılır. Pişen köfteler üste çıkarlar. Haşlama veya yumurtaya bularup

kızartılmasıda yapılabilir. (İrfan RızaYazıcıoğlu)

içli Köfte Çeşitleri (Foto.K.Haspolat) Haşlanmış-Yuvarlak

233

İçli Köfte Yapılışı

234

içli Köfte

He dik

Hedik (Foto. K. Haspolat)

235

Patlıcan Meftüne (Foto.K.Haspolat)

Malzemeler:

-1 kg patlıcan

-5-6 domates -5-6 yeşi l biber -5-6 diş sarımsak -yanın bardak sumak -1 kg kuzu eti -2 kaşık yağ ve salça

Yapılışı :

Etler yı kanıp suyu çekince yağ ve salça ilave edilir. Küp küp doğranmış domatesler ve biberler tuzlu suda bekletilmiş doğranmış patlıcanlar ilave edilir. Üzerine çıkacak kadar sumak suyu verilir. Et ve sebzeler pişince ateşten alınır. Sıcak

servis yapılır. İsteğe bağlı olarak s arımsakla yen ir. (Aysel Kardaş)

236

ZingiJ

-2 su bardağı un -1 tatlı kaşığı maya -çok az tuz -2 yemek kaşığı erimiş yağ

-2 su bardağı su -2 su bardağı şeker

-l/2 Limon suyu -kızartmak için zeytinyağı

Hazırlanış1:

Maya ı lık suda eritilir. Un, tuz yağ ilave edilip kaşıkladövülecek kıvamda bir hamur elde edilir. Bir kenarda mayalanmaya bırakılır. Derin bir tavada zeytinyağı

kızdırılır, kaşıkla birer lokma kızgın yağa dökülür iyice kızarınca yağdan çıkarılır. İyice süzüldükten sonra sıcakken soğuk şuruba atılır. Bir kaç defa çevrildikten sonra servis tabağına alınır. (Aysel Kardaş)

Zingil (Foto.K.Haspolat)

Su Böreği (Foto. K. Haspolat)

237

Sac Böreği (Foto.K.Haspolat)

maJzemeler 0 lkguo

0 1 kg yağsız kıyma

0 2-3 adet kuru soğan

0 1 kaşıkyağ

0 Tereyağı, tuz, su, karabibermaydanoz

Yapılışı

U o, tuz kafi miktarda su ile yumuşakbir barnur yapılır. Dinleurneye bırak.ıltr. Diğer tarafta kıyma suyunu salıp çekene kadar pişirilir. İnce kıyılmış soğan ve yağ ilave edilerek kavrulur. Tuz , karabiber, rnaydanoz eklenerek soğumaya bırakılır. Hamıır birer yufkalı pazılara ayrılarak un ile açılır. Karşılıklı iki ucu ortaya gelecek şekilde katlanır. Ortasına hazırlanmış kıyma yay ılır. Diğer iki ucu katlanarak kenarlan bastırılır. Sac ın üzerinde iki tarafı pembeleşinceye kadar pişirilip, tabağa alınır. Eriroj ş tereya ğı ile temiz bir bez yardımı ile yağlarur. Üst üste djzilir.

NOT : İstenirse toprakla da yapılır .. (DİTAV)

Sac Böreği (foto.K.Haspolat)

238

Le beni

Malzemeler; ı su bardağı dövme ı çay barda ğu nohut 1 kg koyun yoğurdu

ı kaşık un 1 yumurta Yarpuz

Tuz

Hazırlanışı ~

Nohut ve dövme suda ıslanır ve süzülür yoğurda 3 su bardağısu, un,tuz ve yumurta kanştınlarak iyice çırpılır.Dövme nohut katılarak kaynara çıkana kadar kartıştmlır.Dövmelere ve nohut yumuşayana kadar kaynatılır. Taze yarpuz yaprağı katılarak servis yapılır. Gerekirse soğuk tüketilir sıcak servis yapılacaksa tereyağında kızartılmış nan e konur.

Lebeni Foto:K.Kaspolat

239

Hılorik Aşı

Yeteri kadar bulgur ve yarma ( dövmenin makinede çekilerek ufaltılan kısmı) bir kapta kanştınlır. Üzerine sıcak su serpilerek bekletilir. Bir müddet sonra tuz ilave edilerek barnur şeklinde yoğrulurve ufak bilyeter şeklinde yuvarlanı r.

Bir başka kapta löbüyez (börülce) pişirilir. Üzerine sumak suyu dökülür ve kaynatılır. Kaynama işlemi bittikten sonra bilyc büyüklüğünde ve yuvarlak şekilde hazırlanan malzeme livinçin piştiği kaba konur. Pişme işleroj devam ederken üzerindeki kefi (köpüğü) alınır. Önceden doğranan kuru soğan bir tavanın içerisinde yağda hafif kızartılu· ve buna bir kaşık domates salçası, biber salçası katılarak pişmekte olan yemeğin içerisine dökiUür, et suyu ilave edilerek kaynatılır. Pişme iş lemi bittikten sonra servis yapılır. (Vedat Gündoğan)

H ıllorik (Foto.K.Haspolat)

240

Etli Eşkene ( Kızartma )

Malzemeler ;

1 kg kuşbaşı kuzu eti

1 baş soğan

1 yemek kaşığı domates salçası

1 yemek kaşığı biber saçıası

2 kaşık yağ

Tuz, karabiber, pulbiber

Haz1rlaıuşı ;

Et, tuz, baharatlar ve salça ile 5 dk yağda kavrulur 3 su bardağı su ilave edilir. Soğan bütün olarak içine atılarak pişirilir. Diyarbakır'da bayramların baş yemeğidir. (İrfan Yazıcı oğlu)

Et Kızartması

241

Do lma

Malzemeler ;

1 kgKaracadağpirinci

500 gr yağlı kıyma

Bir çay bardağı sumak

2 kaşık domates salçası

2 kaşık biber salçası

I .kurusoğan

1 maydonoz

1 paket beş tfu·}ü baharat

Tuz, karabiber, pulbiber

3kaşıkyağ

Kuıutulınuş biber veyapatlican veya teze patlican, biber, kabak, domates

Hazırlanışı ;

Taze sebzeden yapılacaksa sebzeler oyulur.Kurutulınuş sebzeden yapılacaksa kuru dolmalıklıar haşlanır. Soğan ve maydonoz doğranır pirinç, kıyma, baharat, salça,yağ kanştırılır. 1 su bardağı suda ısıanmış sÜZÜlmüş sumak suyunun yarısı harca katılır sebzeler doldurulur tencereye dizilir sumak suyunun geri kalanı ve 2 bardak su ile do lma taşı konarak pişirilir. (İrfan Yazıcıoğlu)

Do lma

242