"

. '·

H\lkuk sosyotojisi, mevzuu ve gaye6i

Ptof. Fm.dıkoğhı

"İçtimai:r•tta az . çok felsefi f•raziyeler s•haaıaıa mibltet

tetkikat aahaaıbdan ayrılmasını, . lnınd.an ·mM:la bu ilmin fay •

. dalı olmasını, t•tbikatiyle hayatımızı . islih etmesini isti:ror­

••k, Türk · İçtimaiyatçıları Takit geçirm•n itbölii;_ii

· kaidesini tatbika ba,lamahclır. Meıiıleketimizcle içtimai:r•tua

teraklııisini ancak bu kaidenin tatbikı, hukuk, ilıti-t, lisan

gibi sahalarda herkesin kudreti derecesinde ihtisas kes~·

lenıeıiyle mümkün göriiyoril&m." Prof. Melamet İzzet

. -1-

lÇTİMAİY ATTA IŞBOLO'M.0

-Geçen d(inya harbinin üçüncü senesinde Fl-ansız içtimaiyatının

-~esini küçük bir kitapla tanıtmağa çalışan ·E. Du1'kkeim şöyle

iyotdu: "Sosyolojide ciddt bir işbölümü vücude geliyor. Şimdiden

'üç zümre teşekkül etmi$ir: Dni, ahlaki-hukuki, ~ktisadi. Umumi içti.

' maiyat yerinıe bir kısmımız dini, bir kısmımız hukuki ve ahlaki; bir

kısmımız da iktisadi meseleleri tetkike ba'şladı. Hatta böyle bir bö.

lüm bile çok geniş idi; Bu şubelerin her biri içinde daha mahdut me­

selerer ele alınmaktad1r (1)".

. .. Kurtuluş savaşından sonra. kendi sosyal meselelerini ilmin ele.

~en geçirmeğe başlıyan Türkiyede bir içtimaiyatçı şöyle diişünii­

, Mrdu: "İçtimaiyatta az çok felsefi faraziyeJer..: .saJıasında mü.sbet

~kat sahasından ayrılmasını, bundan. mMa bu ilmin· faydalı ol.. -

alasını, ·tatbikatiyle hayatımızı islah etmesini iştjyorsak Türk içti­

•aiyatçılaF:ı.. vakit geçrmeden işbölümü ·kaidıesini · tatbika başlama •

. iııdır. Memleketimizde içtiı:naiya1;ın terakkis.i aneak iş'bölüınü k~ide­

t4nin tatbiki, hukuk, iktısat, lisan, teknoloji ... gibi sahalanla herlte-

U) Bk. E. Dukheim: ·La Soci-Ologie, 1916, sf. 10

.1 i

'ı.

" •

4 Z. f'. FINDIKOGLtJ ·\ sin kudreti derecesinde ihtisas keısıbeyılemesile m gör yorum (2)",.

Bununla beraber ne Fransa.da ve bqka memleket! .. de, ne ı bizde hukuk sosyofojisf, Durkkeim'in yukarıdaki fikrin( .. izzet' şimdi zikrettiğim düşüncesini takip ederek ortaya çıldJı .. değildi Bir bakıma liukuk sosyolojisi, sosyoloji tarihi kadar e~ • :Mua; yen hukuk. meseleleri üzerinde iÇtimaiyatçı bir zi·hniyetı.\:. .. nmi mfr'..-afekkirler, rönesaınsdan som:aki .ao~olojik doktrinfe~ı\tarihç sin?e nıebzulıen g. österilebitir; Ayni .tanda .bizde de· "Bu~.kt t. çt m.aıyat", "İlma İçtimai Hwkuk"' ":Hukuk Sosyolojisi,,. gi~'~ilim ~ larının ortaya çıkmpeından ~k önce bliŞlamı~ .'bir · htikukt :~'.;\ ekki · nev'i mevcuttu •. ~elitjniş bi~ ... ·ta_rzda .. ~aha. ·l)(t. iıt. ci .· cihan. ;< ... rblni arefesinde s<>syolojinin · yardiılıı ile .islimi huıkuld:a ~form '· .,pma harek~tleri mevcut. bulunu~or(lu. Sosyoloji ile. hukuk ara~nti~~ mt ~ase.bet,. :ht,men her zaman içtimai. aksiyon ihtiyacile ortaya'.;fktıi için, ayni .halin bizde de görülmemesi için bir sebep yoktur. ''H.ki nin 11lçtimai" seciyesi nekadar keskinleşirse, hukuk i~e içtbna.lf.ati bağhlığı da o kadar ıtuvvetli .olur. Hatta bu .mesekmin Xl:X'~nc asırdaki "İçtimai· Mesele"· ilre )>ile sıkı ilişiği. olduğu ş-üphesizdir4 .L: beral cemiyet. görü~ünün gevşediği her yerde bu ilişik kendini t.f& termekte gecikmez. İşte Dtcrkhei~'in Fransad.ı;ı, . M ~met la· .. :. l T_ürkiyede .?n Asene f~rkla .~u ihtiyac.ın .ter~ümam ~lma1a.rı, m_,.,": .. · .. ,1 bır tefekkur anına tekabul eder: İçtıma.ıyat, mucerred n~~ le-r ve felsefi görüşlerle çok yüklü bir hale geliµce, iç~ima.i şa'it'M?~ toptan kavr~nılamıyacak kadar girift ol~uğ'lınti hissedince ilmtM tOdolojinin telMckiler~.JJ~· tabi olarak bu şe'ıniyeti 'parçal8.mıak ve he parçayı ·ayrı ayrı yokla;nak zaruretini hlssetmi-ir. tçtimaiy~tıı parçaları olan :h1*Wc, din, lisan, iktiaat .•. ila.lı. sosyol-0jileri, bu z.-ru retin mahsuHerind~n başka bjrşey deği!~ii-. ,,

- ıı ---.·. -~ ~- '

BİZDE . HUKUK. VE IÇTIMAlY.A. T ı*ENSUPl.ARININ. ' ış, BERABERL~4~ ' ' . Namik Kemal, Ahmet Şuayb, M(l}ımut E8at .Ef., AbdullWıik·Mit. hat ... gibi hukukçuların 1870 - 1910 :a.ra,sın~aki kırk yıllık d~vre es· ·'------(2) Bk. M. İuet: İçtimaiy!ıtia iı,bölüm( İt, sayı 24, "sf. 'ti6'

HUKUK sos-ro.LOJİSİ, MEVZUU ve GAYES.i

nasında hulmkla içtimaiyatı birbirine yaklaştırma tecrübelerinden sonra 1910 - 1933 arasında ikinci devrenin daha bereketli rnah. sulleriyle karşılaşıyoruz. Bu iki devreden her bil-i ayrıca ele alın. ~ .... • mağa, iŞ,1-ep:meğe değer. Bununla beraber 1983 den bugüne kadar geçen on. yıllık kısa· devrede Türkiyede hukuk soşyoloji.si hududunun dapa belli bir inanıara arzettiği de inkar eclilemez. Bu kısa devre es-. nasın~~ hukukçular içtimaiyata, içtimaiyatçılar hukuka daha çok . yaklaşmışlar veya yaklaşmayı daha şuurlu surette düşünmüşlerdır. ·Bu ~~e muvazi olarak tedrisat proğramlar~nda da bir değiŞikliğin V.l;l~u~na şa)!Jt oluyoruz: İlk~n İstanbul, sonra Ankara Hukuk Fa­kiilte'İel'ine içtimaiyat dersi ithal ~ilmiş, Mül~iye tedrisatında sQs-... yolojiden edinilecek istifade de unutulnwnıştır. Bu hususta etraflı , .malfunat, Üniversite islaha:tının X uncu yıldönümü münasebetiyle Deşl-.ailen kitapta etrafilıe mevcuttur (3). · llukukçuların ve sosyoloji mensupla:nının karşılıklı olarak bir~ birbiriyle,. birbirlerinin disiplinleriie' al!İcafanmalan hadisesini, · \ &JQ. on senenin Türkiyesinde takip ettiğimiz zaman ihm~ edilemi­~ izlere .. rastlarız. Bu izlerden bir kaçına kısaca işaret edelim.

I - H u k u k ç u 1 a r ı n i ç t i m a i y a t ·d.o'k t r :i,!11, 1 e. rile alakası:

ıı - Hukukçuların içtimaiyat doktrinlerile alakası: . A,, B. Schwarz, 1933 deki tedrisatına ait notltarının birinde şöyle · 'diyor:· 1'Hukuk sosyolojisi, hukuk ile cemiy.et ve iktisat münasebet- · · lerini takip ve ·tetkik eder. Muayyen hukuk kaideleri ve hukuk mü· eBE\,eseleri ne der.eceye\ kadar muayyen içtimai varlıkların ve iktisadi hal ~e şartların bir ifadıesidir? Bu noktayı araştırır (4)." 2 -- İsıtanbul Üniversitıe:si Hukuk Fakültesi profesörlerinden Ali Fuat, 1933 de başlıyan ve geçen seneye kadar devam eden "Esas Teşkilat Hukuku" derslerinde diyor ki: "Hukuk kaidelerini .. ve davet ettikleri müeyyideyi anlayışımızda Durkheim'dıen. mülhem olduk (5)." Filhakika .bütün eser, sosyolojik mütaleaları bakımından Durkheim, teknik hukuki noktalarda pozitivist sosyolojiyi hukukta · devam ettiren Duguit'den ilham almaktadır. 3. - Gerek cezai, ger~k medeni hukµk meselelerinde rnı.ı}\telif

(3) Bk, Üniver11ite X uncu yıldönümü kitabı. 1 • . (4) Bk. A. B. C~hwan: Medımi.Hukuk, 1935, C. I. sf. ..

(5) Bk. A. Fuat. Esas Teşkilat Huku)tu, C. J, sf. 13

" ıı lı ıJ

!I :ı ıl

1

1 1

1

1

l ·i

z. F. FINDIKoca.u

içtimaiyat tloktrinlerini kullanmasını çok iyi bilen medeni hukuk

profelıörü Dr. Hıfzı Veldet, son günlerde intişar eden bir eserinde

şöyle düşünüyor: "Som devirlıerde inkişaf eden hukuk sosyolojisi,

bihassa cee:a baıkuku sahasında büyük ilerleme ve geliş:nıeler kaydet­

miş.tir. Bununla ,beraber hukuk sosyolojisi yalnız cezai sahad.a değil,

hulkuki sahada dahi ıehemmiyetlidir. Zira bütün hukuki problemler

aten birer sosyal problemdirler. Bu itibarla hukuk sosyolojisi, hu­

kuk kaidelerinin cemiyetle münasebetini, iklimin, tarihin, bilhassa

iktisadi sistem ve münasebetlıerin hukuk üzerindeki tesirini araştı;ır

ki, bunun vereceği malzemenin, 1-ıkukun mustakıbıel inkişafında bü­

yük bir rolü olduğu şüphesizdir (6)."

4 - İdare hukuku ae.hasında, F_raasız hukuk sosyologlarından

Haruriou'yu memleketimizdeki· ecnebi hukuk aHmlerinden Prof.

Ch. Croza.t'ın dediği gibi "muvaffakiyetli .surette Türkiyede ta­

nıtaın" vıe tatbik eden Prof. Sıddık Sami, Türkiyenin idari t~şkilatuıın

sosyolojisini yapmış olmak itibariyle ön safta zikri lazım Türk hu.

kukçulaı·ındandır (7). En son eseri, sosyolojik zihniyetle meşbu 1250

sahifeyi aşan :bir abide sayılaıbilir. Hukuki meseleler etrafında araş-·

tırmalar yapmak, hukuk .sosyolojisinin en belli başlı va.zif esi oldu­

ğuna göre iJJıu vazifenin idare hukuku sıa;hasındaki eheımmiyetini muh­

terem profesörün nasıl veciz bir surette belirttiğini göstermek için

mukaddemeden şu parçaları nakletmekten kendimizi alıkoyamıyoruz.

Müellife görıe "Jiukukçu, metinlerin rehberliğinden mahrum olarak

nazariyeleri her gün çoğalan ve değiifpı ihtiyaç ve hJidi,selerin bünye,...

Zerine uydurarak hem amme hizmetlerinin gerıeği gibi görülmesini

ve amme menfaatinin korunmasını, hem de hukuka uym1yacak

vaziyetlerin ihdas edilmemesini, hakkın ve adaletin yerine getiril­

mesini temin edecektir." Fakat bu "Nazariyeleri, değişen hadisele­

rhı bünyeleriri:e 'uydurmak" işi, başlı ,başına ilmi bir :mesaiyi. ıtıp.kip

etmelidir. Bu ilmi mesai, herşeyden önce ·hukuki realiteleri tarihi

bir kadro içinıde düşünmekle mümkündür. Kaldı ki "idare müessese­

, lerinin kökleri mazidedir. Bunlar kolay kolay değiştirilemez. Ayni

(6) Bk. Hıfzı Veldet: Medeni Hukuk dersleri, 1943, C. I, sf. 79. İtalyada,

yan: Cezai sosyolojinin vatanı olan memlekette; Ceza Hukuku tahsil etmiş olan

müellifin, kırimnolojik içtimaiyata ait kıymetli bir risalesinin bulunduğunu da

·bu vesile ile kaydetmek isteriz.

(7) Prof. Crozat'ın 1943 senesinde Üniversite konferans salonunda ver~

diği bir konferansından. (Bu konferansın ileride 1943 "Üniversite -Konfe­

ransları" kitabında intişar etmesi' lazımdır).

HUKUK SOSYOLOJİSİ, MEVZUU ve GAYESİ

i

jı ı[ı [,ı· ıı

1

11

ıı

'ij

'[ı lı iti

ııı lıı I; il 1

il

:i

1

,j

8 Z. F. FINDIKOGLU

:fade ıedecek hukukçular için iyi bir imtisal nümunesi sayılabilir~

5 - Nihayet esas teşkilat hukuku derslerine 1943 senesinde

vekalet eden Prôf. vekili Dr. H. Naü'i zikredelim. Müellif, FranSada

neşrettiği tezinde (10) olduğu gibi, yeni intişiar e<ren "Esas Teşkilat

Hukuku" eserinde de Ziya Gökalp'ın devamı cereyanını temsil edi­

yor. Maamafih Dr. H. Nail, doğrudan doğruya Türki,Yede Z. G.ni

"İlmi tçti.mal Huknıki" eıereyamndan · değH, ibu cereyanın kaynağ:t

.olan Durkheitnı sosyolojisinden ve asıl yerinde müteessir olmuştur~·

Son eserinin cıemiyet ve devlet hakkında muhtelif içtimaiyat dokıtriıi­

ledni izah ve tenkit ıeden kısmıından şu parçayı nakletmek suretile

müellif ürerindeki .şosyoloji tesirinin derecesini ;göstermek is.

· tiyorlız: "Devletin menşei .hakkındaki sosyolojik nazariyenin iza­

hında Durkheim sosyolojisini ~sas alacağız. Çünkü bu müellif

AugU8te Comte~un açıtığ1 çığırrla yürüyerek sos:J>lojiye ibit ilim:

karakterini vermi~ ve etrafına topladığı diğer sosyologlarla

birlikte yaptığı metodlu a,raşfarmalarla bir :mektep tesisine

muvaffak olmuştur. Bilhassa büyük mil'tefekkirimiz · ıner.

hum· Ziya Gökalp'ın vasıtasile memleketimize giren ve yıerfoŞen.

Durkhe:imı ısosyolojisi memleketiınizde adeti bir vatandaşlık }ıakkı

kazanmıştır diyebiliriz. Binaenaleyh sosyolojik nazarjyenin d-evle­

tin menşei hakkındaki ba~ıca görüşlerine ait vereceğimiz kısa ma- .

lilınatla Durkheim'in ve' onun hukuk sosyolojisi .ile en çok uğraşan

taraftarlarından G. Davy'ının kanaatlarını hulasa edecıeğiz (11)".

Müellif bu nazariyeyi çok gilzel hulasa ettikten sıonra diyor ki~

"Bu izahattan hasıl· ol1an rnetıice, ıdev,lethı mıenşeinin ve tekamülünün

b'ir taraftan cemiyetin morfolojik istihalıesine, diğer taraftan da '

dini tasavvurların istihalesine tabi olduğudur. Kuvvetin, iktisadi

amillerin ve tabii sebepl'erin devletin doğuşunda ve inkişafındaJd ..

rollerini inkar etmiyen sosyolojik nazariye,· bunları hem morfolojik

-değişmeler gibi rnekaınik sebepler, hem dini tasavvurlar gibi dina-'

mik. sebepler zaviyesinden mütalaa etmektedir. 'Sosyolojik nazarL

yeye göre devlet ne yalnız ferdi idarenin, ne yalnız ikuvvetiıi, ne de

sosyolojik sebeplerin mahsulüdür. Devlet, uzun bir tarihi tkamülle

kendiliğinden meydana gelen ve menşei, fert vasıta.siyle ·tahakkuk . ;' . '

(1) Bk. L'idee de l'Etat, 1036. Bu eser hakikında Prof. Crozat'ın Fran­

sızca bir kitarbiyatı için bakınız: İş, sayı 12. Dr. H. Nail'in biyolojiik içti:ına­

iyata ait bir broşürünü de zikredelim: Uzviyetçi bir cemiyet telakkisi, 1943,

Hukuk Fakült~i M·ecmuaıS'lindan ayrı basım. (11) Bk. H. Nail: Esas Teşkilat Hukuku dersleri, 1943, sf. 131

HUKUK SOSYOLOJİS!, MEVZUU ve GAYESİ

t>den bir ınerkezileşmeden alan ve meşrfiiyetini cemiyetin vicdanın-. da bulan ha.kiki manasiyle bir sosyal vakıadır (12)". Görülüyor kL Fransız içtimaiyat mektebini gerçekten iyi kavramış bir Türk hu-· kukçusu karşısındayız. Müellifin bu· mektebe mensubiyeti üzerinde, Türk içtimaiyatçılik ananesinin tesiri inkar edilememekle beraber (13) yetinde, ve bizzat Durkkrinı'in talebeleri olan bugünkü Fransız. sosyologlarının denılerini dinlemiş- olması, doktriıni anlayışm4a ve tatbik edişindeki ustalığı izaha hizmet eden ,sebeplerden 'biridir.

Hukukçularımızın içtimaiyat zihniyetiyle alajkala,rıını g!Osteren bu sabr:lar, son senelerde 'sosyolojiye yaklaşan bütün hukukçuları-· mızı göstermekten uzaktır. Biz ancak bir kaç nümune göstermek is­tedik. Hakikatde son onbeş yıl içinde gerek Üniversite içinde, gerek

-Üniversite dışında hukukçularımızın, eski metinci, formalist zihni. yetıten ayrıldıklarını gösteren deliller pek çıokıtıur. Mesela Üniversite--. ler µıuhiti içinde Dr, Hıfzı Timur (Bk. Le Lien du mariage a travers. l'Histoire jurdique turque, 1936) Prof. H. Avni (Bk. La vie juridique.': des Peuples: T'urquie, '1939, sf, Hi2), Doçent Mehmııe:t Ali (Bk. Hu­kukta Mecburiyet Meselesi ve G. Da11y'nin noktai nazarı, 1988),, Dt.Reca.i Galip (Bk. L'evOılution consıtiıtutionnelle ımı Turquie, 1934) ı.;.ilh~ gıti genç hukL"kçuların mesaisi, Ün~lversite dışında bilhas· · sa ·hukuku cemiyete iletmek .ve cemiyete daha, çok hukuk sokmak endişesini taşıyan Refik lnce'nin reisliğini yaptığı "Hukuk Kuru. mu" nun faaliyet ve neşriyatı aşrı bir a~aştırmanın mevzuu ola­cak kadar zengiın ve bereketlidir. Bu arada bilhassa Fuat HUlııSi­niın Alman içtimaiya:tçıJarınıdan Von Wie8e'den mülhem "İçtimar ~ukuk Fikri", Fransız hukuk sosyologlarından Lambert'in "Sosyal ilim ol~ak hukuk" risaleleri, Avrupadaki hukuki içtimaiyat bibli­yografyasında bile rastlanamıyacak kadar yıeni fikirleri ihtiva eden kaynaklar arasında btilıırtmaktdır. Gerek Üniversite içinde ve ge­rek dışındaki bu ,gibi harelrntler, Türkiyede muhtelif ilim disiplinle •. rinin tesanüdü, karşılıklı yardımlaşmalar itibariybe çok ümit veri-

. cidi:r.

( 12) Bk. Kz. sf. 135 (13) Dr. Hüseyin Nail üzerinde, Ziya Gölka,lp tesiri, müellifin büyük mü-·

tefekkire karşı ötedenberi beslediği muhabbet ve sempati ile izah edilebilir. Ay­ni zam.anda edebiyat tarihimizde de ismi geçen Hüseyin Naile vaktiyl~ müte~c fekkirin bir şiirini Fransızcaya tercüme etmiş, onun hakkında yazılan bir ya--­zıyı keza Fransızcaya nakletmiştir: İş Mecmuası, sayı 3, 4,. 24. Keza "SOn ~ri-­nin muhtelif yerlerinde, bilhassa aileye ait· meselelerde Türk mütefekkirinin­isminden ve fikirlerinden sık sık bahsedilmektedir.

10 Z. F. FINDIKOGLU

il - 1 ç·t i m a i y a t ç ı 1 a r ı n hu '.k u k i 1 i m 1 e r i y 1 e alakası:

Şimdi' memleketimizdeki içtimaiyat mensuplarının 'İçtimai

ilimlerden biri olan huktikla alakal.arma işaret edeceğiz.

1 - Edebiyat .tarihimizin muhtelif mesıelelerini sosyolojik me­

todla inceliyen Profesör Köprülüoğlu Fuat, son zamanlarda mesai.

sinin bir ·kısmını hukuki içtimaiyata, hukuk tarihine hasretmiştir,

"Türk Hukuk ve İktısat Tarihi" .i.smiyle Türkiyat Enstitüsü

namına hazırladığı iki cilt, Türk hukuk sosyolojisi ile meşğul ola­

cak olaınlara kıymetli malzemeler hazırlamak vazi:flesini mükemmel

4ir surette ifa etmiştir (14). Maalesef dört~ senedenberi neşriyatı

inkıtaa uğrayan bu mecmua yanında, Türk Tarih cemiyıetine verdi.

ği tebliği' (15), senelerdenberi gıerek "Türk Hukuk Kurumu" içindeki

· tedrisıaıtı, gerek neşriyat sahalarına ait ilmi faaJ·iyeti zikre de­

ğer' (16)-. Bu suretle daha 1909 da bir aralık'cezai sosıyoloji ile işti.

ğal .eden,. cemiyet ru}ıiyatı hakkında Fransızcadan tercümeler yapan

K~'nun, edebiyat tarihine ait sosyolojik araştırma tec. rübe'ı&rly:Je .piştikten sonra, yeniden hukuki meselelere tevıeccüh etti­

ğini. rörüY<>ruz. *Bu teveccühden Türk hukuk ilminin Türk edebiyat

ilmi gibi çok şeyler kazanacağı muhaıkkaktır.

2 - Fraı:ısada içtiinaiyat tahsil eden Prof. ömer Lütfü, 1936 da

İktisat ,,Fakölteı:ıine intisap ettikt.en sonra mesaisini muayyen bir '

saha üz~rind~ t,ksff etiniŞ, bu suretle M .. lzzet'in '1928 de Türk içtL

maiyat ~nsluillınına . verdiği na,sihatın . belki ilk tatbikatçısı olarak

çalışmağa. başlamıştır~ 'Bu sahayi "Osmanlı• tarihinde toprak meselesi ve hukukfyatı" ·na. 'alt ~eleler t;e4kil ediyo~. Gerek doğrudan doğ­ruya bu mesel~ ~l\clAr geııelt ona ait diğer tali problemler ~tra.. fınaa Prof. ·~ Ü/,tf'iflı~n yaptığı ~riyat,_ Türk hukuk sosyoloji.

sinin . 'bu ,s~~,'--liltıi'1l )ıaızı:rl~~ır dtenebilir (17). ', -:<.~~"--. _;.:· <>.: ~ .... ~ı:!:-.:<~~j··~~~-'. .;~~ :". ~ .- ' <_:~,<",'.-"~ '_-"'.:> ' ·,;,.:·-·: .' .· .:~-; .. '.- .;_ ~- - ' ,,,,

3 - timi meeaia~ i&lıa ziyade umumi ve felsefi içtimaiyat me­

selelerine ihasreüenf~·.~· lll'lklye ~unu olmak itibariyle hu-

Meeilli. ·biİ- mecmua yaktn!ilrdıa çıkacaktır. l!fllllliMl&ı;ICI" ~esıaisinin listesi. (Üniversi.tenin

, HUKUK SOSYOLOJİSİ, MEVZUU ve GAYBSİ 11

kuki meselelere yakından aşina bulunan Prof. Hilmi Ziya, son za_ manlarda edebiyat Fakültesinin gerçekten muhtaç olduğu ·kıymetli bir neşriyat organı vüoode getirmiştir. İsmi "Sosyoloji Dergisi" olan bu organda hukuki ve iktisadi meselelerin mühim bir yer aldığını .görmekteyiz. "Dergi", ·ikinci nüshasını: uzaktan ve yakından hukuki nıeselelerlıe alakalı meselelere hasretmek suretiyle hukukçuların iq­timaiyata yaklaşmalarına karşı, içtimaiyat mensuıplıannı'l'l hukuka doğru yürümelerini tmn:sil etmek iıstiyor.

4 - Türk içtimaiyatının muhtelif mensupları, medeni kanunun XV inci yıldönümd'.}aıünasebetiylıe bir ara.ya gelerek ve hukukçular. la birleşerek bu yıldönümO. üzerinde düşündüklerini tebliğ eylemiş­lerdir. Bu arada Prof. M. Şek.ip, Pl'of. ·Hilmi Ziya, Hatemi Senik'i zikredebiliriz (18). Keza "Çocuk Meselesi" ITIÜ!nasıebetiyle de böyle bir iş beraberliğinin tesis edildiği görülmektedir. (19).

5 - Üniversite Edebiyat Fakültesinin eski felsefe Promsörle­i"inden olup bir müddettenberi Ankara Hukuk Fakültesinde ve Mül­kiye Mektebinde sosyoloji Profesörlüğü yapan Prof. M. Eı:ıin, fel­sefe ve sosyoloji mensuplarıının hukuki meselelerle iştiğal edenleri­nin en başında zikredilmesi lazımdır. Son zamanlarda hukuk ile sosyoloji arasındaki münasebetler hakkında fikir muhitimizi kon­feranslariyle, dersleriyle (20) "Siyasi İlimler Mecmuası" ndaki iıeş­riyatile tenvire çalışması hukuk sosyolojisinin fayda ve lüzumunu­tanıtmak itibarilıe büyük bir terbiyevi ve ilmi kıymeti haizdir.

1

Böylece hukuk ve içtimaiyat mensuplarının ayni mevzu üzerin-deki müşterek endişelerini belirtmek işine işaret ıettikten sonra hu­kuk ve içtimaiyat tedrisatiyle alakalı ilim müesseselerinde de ayni iş beraberliğinin tesis edildiğini kaydetmek lazımqır. 1933 tarihi, bu ~alnından bir dönüm noktasıdır. Filhakika bu tarihden sonradır ki Huıkuk Fakültelerimfae içtiriıaiyıat tedrisatı girmiş, "Siyasi İlimler Mektebi" ne sosyoloji· dersleri· sokutmuşttir. Yine· bu tarihten sonra-

(18) Bk. İŞ, sayı 31. "Sosyoloji Dergisi" nin 1. inci cildinde bu sayının bir kitabi~atı bulunmaktadır.

(19) Bk. İŞ, sayı 34. Yalnız hukukçu ve içtimaiyatçıları .değil, "Çocuk Mleselesi" ile alakalı bütün ilim adamlarını bir araya toplıyarak Türkiyed'eki yerli ve ecnebi ilim adamları "Türkiyede Çocuk" mevzuu. etrafında seferber biır hale getiren "İŞ" in bu nüshasınıı bütün hukult ve sosyofoji meni!Wbla.rma tavsiye· edllriz.

(20) Bk. M. Emin: So'!ryıoloji

raf basması, 1940).

ı!

:i i'

12 Z. F. FINDIKOGLU

dir ki Prof. A. Fıuat'ln çok yerinde vıe zaruri olan teşebbüsü il&

İstanbul Hukuk Fakültesind:e bir "Türk Hukuk tarihi ve Hukuk Sos~

yolojisi EJ1stitüsü" kurma hareketi doğmuş, Ankara.da "Türk Hti­

lmk Kurumu" unda ayni maksatla bir Enstitü tesis olunmuştur. Keza

yin.e bu tarihten sonradır ki İktisat Fakültesindeki "İktisat ve İçti­

maiyat Enstitüsü" gittikçe mükemmelleşmeğıe doğru yürümeğe baş.

Iaınıştır (21). Edebiyat Fakültesince neşredilen "Sosyoloji Dergisi'~

nde hukuki meselelıere, Hukuk ve İktisat Fakültelerince neşredilen

"Hukuk Fakültesi l\fecmuası" ve "İktisat Fakül~i Mecmuası" n$}a

içtimaiyata ayrılan kısımlarda ayni işbirliği hadisesinin neşriyat sa­

. basındaki teza:hü.rlerini teşkil etmektedir.

- 111-

HUKUK SOSYOLOJiSiNiN MEVZUU

Demek oluy<>r ld, muhtelif memleketlerqe hukuk· ile sosyoloji di­

şiplinleri arasında beliııen işberaberJ}ği Türkiyede de kendi ölçüsüne·

göre dôğmuştur ve ilerlemektedir. Ancak bu beraberliğ!n semereli

olması için "Hukuk Sosyolojisi" nin mevzuunun iyice belirtilmesi ka­

naatindeyiz ..

O halde sualimizi bir daha soralım: - Hukuk sosyolojisinin

mevzuu nedir? Bu mevzu, ayrıca kısımlara ayrılabilir mi'!

Bu ·sualin cevabı b~r kelime ile verilebilir: - Hukuk! Fakat na.

sıl hukukçu için "Hukuk" yok "Hukuklar" ve "Hukuk hadise}e.

ri" varsa, içtimaiyatçı için de "Hukuk Sosyolojisi" yok, hukuk ha •.

diseleri etrafında ''Hukuki Meseleler Sosyolojisi" varoır. Her şey_

· den önce .bu meselelerin nelerden ibaret ol~bileceğini şema halinde

göstermek I~zıındır. Hukuk sosyolojisiınin meşgul olacağı hukuki meseleler, bizzat

ıhiıkukun artık klas~~ olaın tasniflerindıen çıkarıla:'bilir. Bu,

tasnifler arasında ikisini nümun~ olarak kaydediyoruz:

(21) Bu Enstitünün doğ~şu hakkında (Üriiversiteniı:ı X uncu yıl kitap).

ında mufassal maliimat vardır.

.. ,, ;}

;f;'

-~-

Şema: l

HUKUK

1 Amme Hukuku· (Ferde ait Hukuk)

1 -"-Devletler· Hukuku

(Harici Amme Hukuku)

1 Amme Hukuku

(Dahili Amme Hukuku)

-ı Hususi Hukuk

(Devlete ait Hukuk

• 1 -ı~~~~~-.-.~--~------------

Anayasa. Hukuku (Esas Tel,'lkilat Hukuku)

İdare Hukuku u~ml liuku_ku Ceza .Hukuku Amme Hukuku (Amme Hukuku prensipleri)

Huauai Hukuk

1 . 1 --,

Medeni Hukuk Ticaret Huk~u Devletler Hususi Hukuku

f ---Aile Hukuku Borçlar Hukuku

/.

. =--------~-~-~-;__ __ -i:-----c...:.-c:~·_:__

::ı:: c:: ~ ~ {/J

~ ı<

·O t"" o .... .... ~ ~ tıi.f.

< N a ~ o i< ~

-w

,"A

ltl )

1

"·· ~\

!

·Şema: il ·.

HUKUK

.-----------------·~-----------. Milletleraraaı-Dıt H. Milli - Yerli H.

ı 1 - 1 Umumi Dvletlerpası H. Hususi Devletlerarası H.

'-·· '

1"-----------.__~-ı Hususi H, Amme

(Fert - Devlet) - (Fertlerarası)

ı E. T~. H. İd: H.

.----------·-------M e d·e n i H.. Bor~lar H.. Usul H.

1 -- 1 Mülkiyet H. Ai,Le H.

1 z - ...,._, _______ _._....,,

Zirai H. Sınai H. Ticari fi.

l Csa n.

..... ...

t.:ı

:JJ ~ • ~ o ~· ..

HUKUK SOSYOLeJisi, MEVZUU ve .GAYEl.i ıs

Hukukçular arasında bazı münakaşa ve ihtilafları mucip olan, filan hukuk disiplinil}in filan ,guruba ithal eıdilrnesi gibi .ay­rılıkları icabettiren bu gibi şemalar üzerinde durmanın yeri bu. rası değildir. Bizi alakalandıran nokta şudur: Gerek ıbı.ı şemalar, gerek bu ıaeviden ta&niflıer ayni zamanda hukuk sosyolojisine tat. 9ik ediebilir. Şöyle ki:

I. - Fertler arasmdıa:.IH müsavat münasebetlerini düzenliyen :ı,ıukuki kaidıeıl,erin zuhurunu, devamını ve gelişmesini araştıran

· hususi hukuk sosyolojisi, II - Fer,t ile 1devlet arasındaki huJmki münasebetleri tanzim

eden kaidelerin doğuşunu, seyrini ve te1kamülünü yoklıyan amme hukufclı sosyolojisi

Olmak üzere ha.şlıca iki ana istikamet karşısında kalırız. Fa. kat bu istimaketler, iş bölümü prensibinin tabiiyetine gittikçe da­ha ziyade giren sosyoloji ilmine mensup olanlar için kafi değil­dir. Zira içtimai ve hukuki realiteler çok girifttir.· Nasıl doğru­dan doğruya hukuk alimi, hatta teknisiyen hukukçu bile bu iki istikamet dahilinde kalamıyor, daha 1nce bölümler içinde saha. sını tay:n ıeıtmek mecburiyetinde bulunuyorsa hukuki içtimaiyat ile meşgul olanlar da bu ana istikametler içindeki tali yolları geç.. meli, fakat bu şemalar içinden hukuk sosyolojisinin yoklıyacağı meseleleri çıkarmalıdırlar. İster bu şemalardan biri, ister diğer başka bir tasnif nümunesi gözönünde bulundurulsun, içtimaiyat için asıl mesele, muayyen hukuk sahalarına ait sqsyolojik mesele­lıeıcin iyice bel'.rtilmesi:dii". Boyle bir belirtme .-işLiÇ"in birkaç sene­lik hukuk sosyolojisi tedrisatımızdan el<le edilmiş olan şu sırayı, bu sah·ada muvakkat bir tecrübe olmak üzere buraya geçirmekle iktifa ed·eeeğ:z,

HUKUK SOSYOLOJİNİN BAŞLICA DALLARI:

1. - Medeni Hukuk Soayolojiai; . il .. - .Esü tetkil&t Hukuku Soa.yolojisi; nı. - idare Hukuklı Soayolojia'i; iV. - Ceza Hukuku Sosyolojisi;

Bunlardan her bir: ayrıca tali ve fer'i dallara aynlaıbilir. Me .. seıa medeni hukuk sosyolojisini ele alalım:

l. - M e d e n i h u k u k s <> s y o 1 o j i s i: a) .Aile hukuku etrafında sosyolojik: meseleler;

A6 Z. F. FINDJ.KOGLU

b) Miras liukuku etrafında ~syolojik mes~leier; c) Mülkiyet hukuku etrafında sosyofojik nıe~eieier; d}. Borçlar hlkuku etrafında Sosyolojik m,~seleler;

. ~~Keza bu:A.lardan he~biri içinde, içtimıai ve iktisadi hayatın ·girift. · · liği, içtimai mesıelelerin çapraşıklığı dolayısiyle ayrı ihtisasları

ica:bettirecek kadar böltinıeın meseleler:n bulunduğu dnkar edile~ . me·z. Mis~ı · ofarak" birine! zümreyi. gö~em; g8çirelim.·: ·

a) A i 1 e h u k u .k u ~ t r a f ı n d a s ·O s y· o ı. o j i k :m ese 1 eler:

· ı -·Aile müe11e~ tarifi v;e muhtelif 80tyoloj~ cloktrinler.e .:jöre a.il~nin ·~ ve teUm61ü; · . . . . · ·· 2 - Aile ~ojiai, statik ve ·dinamik bak~d~n aile tipleri;

3· ......, Akra.balık v~ mira• ınüeaaeaeleri, ınuhtdif aile tipleri.. /de ıare akrabaliğın. ve ıniras a1-temlni~ tellimülle;i; . ·

4 - Yakın akraba araaında evlenme yaaatı müeaseaeai; 1au müe~n.iJı il)tidai cemiy~tler~ki ek~ogami kaideai ile haihlıiı, J11Uhtc!lit efı:ı9g•ı,n: Jla:Jarİyeleri; . . . · ·. . . . . '

. ·. 5 -~. fdqaa~ ~yetlerde milli eiıdog~i meaeleai ve ini ~ . · ae'~ı~riin ... ıııOctem devletler hıuuai .hukukunda ~vlenme v~ .~iraa

.J,a .. k"-fw hUkiiqılerile mubye.-i; ' .· 6 -. - Aile · ıoıyoloji-&iiıdell. a'•e hukuku politikasına· seçİf ıne. seı~·, .•ile iı~uJmnun tedvini veya tedYin edihnit mevzu huku.

· k~ tewil ve tadil yollar~; . · , 7 - . Aile hu\cubnda normal ve patoloJk ~friki naeael~i,

· bu· tehikin tedvin hidiaeai ·İçinı ehemmiyeti; 8 - Aile hukuku ve ·aile ahli.k.ı, muhtelif aile tiple~ind~ hu;.

~ kuk ve ahlak münaaebeti; . . · 9 - Aile hukuku ve iktisadiyat, muhtelif aile tiplerine

' hukuk ve iktisat mü,ruiaebeti; · 10 - Otopizm ve içtimai meaele kartı•~• aile nı~ai.

· Bizim Hu·kuk Fia.kü1tesind·eiki içt'maiyat f;edr'.satı teerilbele. · rinden çıkardığımız bu program nümunesi, daima "yerli", "Türk" va.s:fları .tası.yacak arastırmalar sa•hasındıaı muhtelif hukuk branş­larına da t~tbik ed·I.ehirr. Hıa.tta bu arada :g.eniş .manadaıkd. amme hukuku kadrosuna giren, fakat hukukçularca "harici amme. iıu-·:ımku", "Devletlerarası hu.ku.k", ·u,Beynelrnilel hukuk~' denen, :da·'.' ·ha •eskid.en "Hukuku beyneddüvel", y.a;hut Naırnı:k Kemal'in _ifadesi.

,,

!.

i

HUKUK SOSYOLOJİSİ, !(EVZUU ve GAYESİ 11

fü~, "htıkuku beyneUümem" meseleleri etrafmdaki .sosy.olo)i de zikredilebilir. Fakat bu ~~. şi'1l~ilik garpta da incelenınete baş­lanın~ de.ğildir. Modern :tıııkuk sosyolojisi, he,nüz "milli" kar.akte­rini, yani yerli ·IIleseleler~'. meşg~l olıtnal( •iyesjni taşıdığı, 'bu

hal de.·ga.yet talbı·.· .:i·o··.kl·.· .u .. ğu ı ·n·. :b. üt .. · .. un.· sıos. y<>. lo.Ji.ıc·.t·eı·ıtk.:· 'ki.er.· da.ha zi­ya'<~~ i~ hu.ku~i ~~lıeılere: i lıjsar etınekte, şiJnd.iye kada.r muh-telif ·J,lleml~ket~<.\e g.(iı;ül~n .. hulnıki içtima.irat 1JJ.eşgpliye:tleri arıa­~n{.\a en ~eılı ınev_k.ir-• ~ile Jnıkuku alm,a:kta:dw. Dalla sonra e~ hµ~u~u.·1:e~ ~~i~t hııku:ku ın~e~eriqiu 8'e!Wii ır~r:fiUlyor,. 13\ı inıtiy11zlar·ise, iwtiyazların mevzuu göz~nüne a:lmdı~ takdb.·­d,e, ~!:tntVUihı~~ıı anlaş.ılır. Aile, ceza ve f.l~vlet ırtüe~eseleri ~i­ri~ci •~r~~ S98Yal, sooıra huku~i; ohı.n nı·e~leletjn mer:;kezinj teŞk,il ede~. JlilnllıS.sa. Y•enl :bir me·qeniyete inti~k 00.n, bıu mede­niyetin ailevi ve siyasi "GeStalt - ,şelil" leri için.el~ kayn~k is.. teyen, Türkiyede evleviyetle .ıı,ile, ceza, doev~~ meselelerile ım~ıul sqsyolojl dallannuı, huku;kçulıan vıe. mütefekkirleri daha. ya:kındaıı işgal etmesi, ' sosyolojik ' realitelerin tabii icabıdır. (2::?) 18Q4 tarilıll Fransız medeni kanununun kabulü.nden sonra Fransız 808..

yo)ojisipin aUe, miras, mülkiyı{!t gibi muhtelif istikametlerde yal>r tığı hamleler ve i2Jah denemeleri n~ıl ·' se~psfa d~, 1926 d~ 1tl•evzu kanunlarım redikal bir tebedıdıij.J.e mıanız ikılan Yıeırl: T. iir-. . . ' '

kiyed.e hukukçu ve sosyoloğlar.ın vakit vakit · ha~eiıe pçerelk içtimai - }ıukuki meselelere istikamet vermıek hususunda endi­şeli g.örünmeleri de ·ayni suretle sebepsiz sa.yılmamalıdır. Bu .ba­kımdan b"lhassa medeni, cezai ve esasi hukuk sahalarında Türık hukuk s~J.ojisinin gerek ilim, .gerek hukuk politikası bakımın~ <lan faaJve d'kkatli olması lazımdır. . . .

(22) Filhakika son onbeş sene zarfında· ailevi ve ~ezai sosyolojiler etra­fındaki fikir faaliyetleri kayda değer. Medeni kanunun XV inci yıldönümü ·olan 1941 senesinin, hukukçular ve içtimaiyatçıları nasıl yakından alakalandır­tlıtı mal,ilmdur. (Bk. H. F. yıldönüm kita\n ve İş Mecmuası, sayı 31). Krim;" noloji et~afındaki teşkilatlanma tecrüb~leri (mesela Ankara ve İstımbı:il Hu-

, huk Fak:iltelerinde birer Kriminoloji enstitüsü ihılası gibi'ı "Hukuk l<:urumu" ' . "-. ., . '

nun Kriminoloji kürsüsü. bu kürsüdeki <tedrisatın kitap halinde intişarı müna-~ebelile vaki olan neşriyat, Adliye Vekaletinin 1941 de giriştiği "Nesebi gayri sahih çocuklar" meselesi etrafındaki rapor ve anketler, A:nkara Kız lisesi içt:­maiyat öğretımeni kıymetli felsefe mensuplarımızdan Tezv Tafkıran'ın, Hukuk Doktoru Ag.aoğlu Samet ile birlikte neşrettiği "Suçlu Çocu)darımız, 1943'', Un1versİ<temizin muhtelif kollarına mensup uzuvların ÇQCU~ hukukiyatı etra­fında neşrettikleri kollektif eser (İı;;, sayı 34) .... ilh. hep ayni uyan)klığın de.o tilleri araı;ındı;t bulunmaktadır. · ·

F •. 2

18 Z. F. FINDIKOGLU

-iV-

HUKUK SOSYOLOJİSİNİN GAYESİ

Hukuk sosyolojisi lbıu suretleı mevzuunu ve bu ımevzuun ihtiva edec·eğ.i İnıeıse.Jeleri, çizdiğimiz bu şemanın muhtelif gözlerinden ı;i:kara1bil.r. _Zaten muayyen .bir memleketin +muayyen bit tarihi anında ıbu gi+bi meselele·r kıeındıiliğind·eın zuhur eder ve y:ne ken­diliğinden hukuk ve içtimaiyaıt mensuplarının dikkatini celpeyler. Yalnız gereık 'hukukçunun, g.ere!k içtimaiyatç,ınm ıbu gibi-nıe·sele. leJi. +gözönüne alabilmeleri, her tki disiplin erbabının muayyen bir kültür.e sahip olmalarını icıabettiriyor. Bougle bir eserinıde Efla­tun'un malôm formülünü kü~ük bir tadille şu şeklıe sokuyor (23): "Hukuk lbıilm:yeın ·i·çtimaiyat dairesine ·girmesin!" Filhakika hu. kuk, DıUrkheim'in d.e "İçtimaiyat yallığı" uda vaktilıe işaret ettiği gibi içtimai badirelerin en çok "şey _ Chose" olabilenlerinJ.eridir. Asıl içtimaiyat taslakları, hukuki mevzular üzerind·e yapılabilir. Fjakat bllmukaheI.e felsefi ve sosyolojik kültürle beslenmemiş' hu­kuk+çu da, aynı şeıkilde hukuki meseseleri ilmi cePıheden ele .alarnı­yacaktır. Bıi kültürün, modern hukukçu için aizettiği faydayı bir baş;ka yerde teşrihe çalıştım {24). Ya·kın kültür tarihimizin şah­siyetlerinden biri olan Ahmet Cevdet Paşa, hukuki kültürle mü­cehhe~ hukuk·çu tipine güz-el bir misal olarak gösterilebilir.

_Mamafih muhtelif huku,k dis:plinleri arasından çıkarılacak meselelerin sosyolojisi yanında, bütün hukuk disiplini-erine şamil ve adetaı umumi hukuk sosyolojisi meseleler: denilebilece-k prob­lemler yo·kmudur? Yani öyl•eı meselelerle şu ve·ya bu hukuk sa­hası ile değil, umumiyetle hukuk He alakadar olsun.

Hukuk sosyolojisinde ıbu evsafı ha·z ana bir mesele mevcut­tur: Tedvin meselesi. Kanaatimce sosy.:ılojinin hukuka yapacağı· en h'üyük yardım, .muhtelif hukuk sahaları için ehemmiyeti haiz ol.an "tedv.n" in şartları haıkkmda hukuk~uyu ve ic+!l:l:>eders.e devJet ad,aımlarmı aydmlatıttaıktan iıbarettir. Böyle b·r aydınlatma şu iki meseleyi hedef edinebilir:

(23) Bk. BouırU: Le Bilan de Sociologie Frı:..'1çc.İsc. ~24) Bk. tş,· say~ 17 ,

HUKUK SOSYOLOJİSİ, MEVZUU ve GAYESİ 19

1 - "Kanun" mefhumu hakkında hukukçuya vazıh bir fikir vermeık;

2 ........: Tedvin hadiselerinde, hukuk politikasına istikamet · gös. termek;

. Bunlardan evvelkisi felsıeıfi, ikincisi taı-ihi v·e sosyolojik · bir meseledir. Felsefi meselenin ,esası, tabiatta kanun mefhumu ilıe

·c:levlette ıkanun ımfhumu arasın.da nıasil bir mÜnasıeıbet .bulundu. ğunu izah ~derek umum ve husus farklarını belirtmekte topia. nır. Bu suretle hukıuk sıOıSY·olojisinin varabileceği gaye• şudur: Na. sıl tabiattaki kıaınunu bulup çıkaı:ımak ıbıaşlı ibıaşı:ı'ı..a bir mesele ise;,

, hukuk realitelerini tanzim edıecek kanunu bulup • formüllmhek de ayni dere.ced,e ıbir meselıeıdir: ıHer c.emiye.te rastgele bir "kanun". un tahmil edilmesi, tıpkı ·mitoloj~k ·devrelerde iptidai zihniyıe!tin fi­zik tabiµ.t:a mitik kanunlıa.rın atfedilmesine benze.r. Hukuki had·i­seleır arasındaki münasıelqetlıerin ifadesi olan "Kanun" mefhumu, bütün seniyet farkları ·gözönüiıe alınmakla beraber, fiziki hadise-. . !er arasıındaki münase:betlerin ifa.desi olan kanun ffi.efhumun.dan farksız , sayılımalıdır. Hiç değilse .kanun vazıı, başlangıçta hıöyle­hir farks1zlık fikrini mesaisine bir faraziye yapmak suretile hare. k·et e d·ec·ektir. . . ı, · i ' .

. Böylece tabiat ve, hvıkuk kanunlarını: birıbirinıeı yaıklıaıştirarak

muhakeme •etmekten iba~et olan felsefi meselıe. içinde .. bir başka problem de kyındiliğinden ortaya 1çı,kıyı0r: Tabiat kanunlıa:rmı . arayan alimin, kanun bulucunun davranJfı ve bu davranıt' daıki

haleti ruhiye ile, hukuk k.asunla.rını tedvin eden kanun koyucu. nuı! davranlfı ve bu davraD.Jf'daki haleti ru:hiıye a:rasmda tan;t de.,. neCıeık .bir ayniyet tesis edilebilir. Her iki ıkanunuın aiıt olduğu rea. li:telerfuı, yani fiziki ve hukuki şeniyetlerin, ıa;yni mahiyette olma­ması ıtarzında ileri sürülec,ek itirazların muhaJcemeı ve münakaşası mümkündür. Fakat herhalde ıF'ikret'in:

KanfUn diye, karwu:n diye kanun tepelendi!

Mısramdıa, ifadıe .. ettiği gibi müstelb~t. ceiberfit kuvvetl;etrin bu kuvvetleı- i$ter .bir tek ferl, ister bir sımf ve' zünu,eı tarafından temsil edilsin - bize ıbü.tün hukuki sahalal'lda: kaJJIQn diye tahmil ettikleri şeylerin ilmi mana.sile kanun addedileımiyeceği fikri, hu­hukçunun zihninde yer etmeli ve hukuk mücadelesinin • Jhering tarafından 1ço.k glilzel tahlil edilen ~ safhal~r~nın merkezinde ,bu telakkiyi bulundurmıalıdır.

Z. F. Fl~WKOGLU

Bu f&efi. meselenin yanında. ikinci. sosyolojik meseleyi teşkil

eden tedvin meaelesi,. hukukta kanun· mefhumunun belirmesinden

ve :belir.tilme&nden sonra ·dıa~ha· iyi anlaşıhr. He;ı:hapgj -bir lmkuk

sahasında. kaınunlar ~e nizamnameler yapılırken ·hukuk . ~Şy0,lq.

j~lnin; ~end,jsine. yQ.rqımcı 9lan ili~ecr disiplinler ile -ki bunlar

Jıu~:~}~J!i~i,_,, i~tJ· ·· ta~ni,. hu,kulc.:: f (llJd()tu ;ye ~ etp;o~fyası ..... .

JIH>i. ilıw şul)eleri<Hr- J>era:qer- yapacağı y~idım ne· olabilir? ~h r'frdi~.: flkr:ajzce W9Vfrı. _ı,,,mıeıliy~s( ·ka,!°Ş!SIIllda ŞU {iÇ an ~snasın_Q.~; uıiiınikütı,d·fir; · ·· · · · f1 - . .. . . v ' '

1 - T"vindeli enel;· ·2 - Ted:n.t· .-...ında; 3. - T-~en tonra;

İster büyüle çaptaki· teıdvinler olsun (mesıela medeni kanun

Jfipi, eSas teşkilit k~~unu .... ~bi), ist.er küçük çaptaki· tedvin:­

fer olsun (ıınesela Milli J{orunıma l{anunu ... gibi), isterse kanun ...

lıı.rı tamamlıyan nizamnamelerin tanziminde; olsun, sosyolojik kül ..

. tÜrden ~inilecek i~tifadele.~ · bÜyülctür.· '.Bu· istifadelerin sem!ereıli Q~ası iÇirt bi~hassa ~~~~gi bir · ted~in ame~iyesi,nden önce hukµ­

ki ,şe'niyıetin yoklanması,· .ara.şıtınlması iŞ~ goz~önüne alınmalıdır.

Som-:~;a.,n ~erıek tedvin esansınd.a, gerek tedvin işi bittiikteın sonra

· meıv"z.u :kanunlarla hukuki realiteler .arasındaki ayıkırılıkl:arı dü.

zeltıen )lir içtimaiyatın ifa edeeeği. himıetlerhı kuvveden fiile çık­ması ve mü,iei3sir olıma,sı da.ha güçtür. Bu hizmtıer ·olsa olsa ya•a­

lınnalc, tam:lr etmek tarzında :kend'sini gö~erebilir. Onun için her

şeyden ·önce ıhukukl bina· kurulur.ken, i~aat malzemesinin· seçÜ-

:rrıesinde ·.hukuk sosyolojisine. basvurmak gerektir (25). ·· . . . . ' ~ . . . .

!lulasa hukukta kan.!_ln 'mıefhu.mıunu ve teıdvin ameliyesinin

ibda, kabul ve ~apta,Syon gibi yollarını belirtip aydınlatmak, hu~

kuk sosyoloj,i:sinin, bütün huku~ ..• qisi\)linl:eri için muteber en umu­

mi ve haıkuiki ,aks'yıon itibarile. en · ehemmiyeıtli v.~-zifıeısidir. Bu va­

zifenin Tüıikiyıe'•de iyfoe .anlaşılması için, Türk hukıı•kçulanndan

, evvel Tttr.k içtimra.iyaıt memsup~annın üzerine ..d'üşert ırlı,ühim hrz­metler ve mecburiyetler vard~r.

"Sosyoloji D.ergisi", hukµki içtimaiyat. saıhaısmda üzer'ne dü­

~.P.n bu vazifeyi ifa etmek, Türk hukukçubarile Tü'rk sosyoloji men­

cıı.upları arasında ıb'r mesai ve düş-ünme birliği tesis eylemek 'icin

(25) Bk. z.· Fahri: SosyoloJi notları. 1942, (H~kuk Ft>.kültesi talebe neş-

riyatı) sf. ·12 ./

HUKUK SOSYOLOJİSİ, MEVZUU ve GAYESİ 21

:Oiinden gelen hıeır gayreti sıarfdece1rtir.' "De~gi"' ve rteş.riyJıtının.

memleket hukukçularınca. ıalaka ile karşılanacağı, hatta huku~

lci realitemizi parça parça tenvir edıeın mon-0gııafiık araştırma ya­

pa.ak olanların "Dergi" yi kendilıeri iç:n en ya;lnn bir derddaş

o.ayarak onunla müınıasebete girişecekleri· üımit edilebilir. Türk iç­

+ünaiyatı, ·bu şekilde :ş bÖlüım.Ünden büyÜık iatifad:eler temin ede.

<!ek vıeı ancak o za:man Tür.}( sosyol<>gu M; tzzet'in <0n hiş sene ev.

veı tasarladığı terakkilere doğru gidile};>ilec~ktir.