tempusprojekt: 516678 tempus-1-2011-1-de...
TRANSCRIPT
Tempusprojekt: 516678 TEMPUS-1-2011-1-DE-TEMPUS-
JPCR: ANPASSUNG DES LEHRBETRIEBS AN DEN
BOLOGNA PROZESSIM INGENIEURSTUDIUM FÜR
ASERBAIDSCHAN
Vorlesungsskript: Energiecontrolling und
Energieaudit
Für Studiengang: Master- Elektrische
Energietechnik
Magistr təhsili üçün- Elektroenergetika ixtisası üzrə
Enerjiyə nəzarət və enerji auditi
Dr. Ing. Aliyeva Sabina
Dr. Ing. Aliyev Hikmat (AzTU)
Baku 2015
2
INHALTVERZEICHNISE
Eintrag............................................................................................6
1.GRUNDBEGRIFFE UND INFORMATIONEN ÜBER
DIE ELEKTRISCHEN STROMNETZE –UND SYSTEME......8
1.1.Arten von elektrischen Stromnetze , Anforderungen und
Kategorien von Verbraucher .......................................................9
1.2. Nennspannungen von Stromnetze ......................................11
1.3. Leistungstransformatoren ..................................................12
2.Einbau von Bilanzierung durch die Stromzähler und
Steuersysteme auf die automatischen Bilanzierung ...................15
2.1.Allgemeine İnformationen über die Stromzähler ................ 15
2.2. Einbau von Bilanzierung durch die intelligente Zähler ...... 19
3.EINBAU VON ELEKTRISCHEN STROMBIL-
ANZIERUNG UND CONSUPTION CONTROL ....................23
3.1. Nach der Bedingung eines bestimmten Nährstoff-Linien-
querschnitt und Auswählen Abrechnungssystemselemente .......23
3.2. Blindleistungskonpensation und Anforderungen für Cosφ..30
3.3. Bestimmung der richtigen Funktion des Zählers ................36
3.4.İnventionen auf die Zahlerschema und ihre
Detektionsmethode. ....................................................................37
3.5. Der Bezug von Elektrischer Leistung,die Verteilung
und die Entfernung der Gleichgeüicht ........................................46
4.Energie Audit ...........................................................................58
4.1.Wichtigsten Bestimmungen und İnhalt von Energieaudit ...58
4.2.Ziele und Meilensteine von Energie Audit ...........................60
4.3.Beschreibung statistische,dokumentarische und
technische Daten .........................................................................61
4.4.Analytischen Beschreibung der Energiefähigkeiten
von Unternehmen ........................................................................62
4.5.Bewertung der Energieeffizienz der Ausrüstungen
von Unternehmen. ......................................................................65
4.6.Die wichtigsten Empfehlungen zur Energieeinsparung
und Entwicklungsaktivitäten ......................................................68
3
4.7.Herstellung der Energiepass und Bericht .............................70
5. ENERGIE-AUDITS GRUNDLAGEN ..................................72
5.1.Die Struktur der Energieabteilung des Unternehmens .........72
5.2.Ziele und Aufgaben von Energie Audits ..............................72
5.3.Organisation von Energie-Audits .........................................73
6. DURCHFÜHRUNGREGELN VON ENERGIE-AUDITS ...75
6.1.Vorbereitungsphase...............................................................75
6.2.Dokumentary Inspektionsphase ............................................77
6.3.Inspektionsphase von Thermografie und Messtechnik..........79
6.4.Analytiker Bewertung und Kommentar von Energieeffizienz
auf allen Arten der Energieaktivitäten des Unternehmens..........80
6.5.Vereinbarungsphase. .............................................................83
6.6.Dokumentation der Energieauditergebnisse und der
Ergebnisse des Energieaudits .....................................................83
6.7.Akkreditierung der Energie-Audit ........................................86
LITERATURE.......................................................................87
4
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ.......................................................................................... 6
1. ELEKTRIK ŞƏBƏKƏLƏRI VƏ SISTEMLƏRI HAQ-
QINDA QISA MƏLUMAT VƏ ƏSAS ANLAYIŞLAR ......... 8
1.1.Elektrik şəbəkələrinin növləri, onlara qoyulan tələblər və
tələbatçıların kateqoriyaları ....................................................... 9
1.2. Elektrik şəbəkələrinin nominal gərginlikləri ...................... 11
1.3. Güc transformatorları ........................................................ 12
2. SAYĞACLAR VASITƏSI ILƏ UÇOTUN QURULMASI
VƏ AVTOMATIK UÇOTA NƏZARƏT SISTEMLƏRI ........ 15
2.1. Elektrik sayğacları haqqında ümumi məlumat ................... 15
2.2. Elektron smart sayğaclarla uçotun qurulması və avtomatik
uçota nəzarət sistemləri ............................................................. 19
3.ELEKTRİK ENERJİSİNİN UÇOTUNUN QURULMASI
VƏ İSTEHLAKINA NƏZARƏT ............................................. 23
3.1. Verilmiş texniki şərtə əsasən qidalandirici xəttin en
kəsiyinin və uçot sisteminin elementlərinin seçilməsi ............. 23
3.2. Reaktiv gücün kompensasiyası və Cosφ-yə qoyulan
tələblər ....................................................................................... 30
3.3. Sayğacin düzgün işləməsinin təyini .............................. 36
3.4. Sayğac sxeminə edilən müdaxilələr və onların aşkar-
lanması üsulları .......................................................................... 37
3.5. Elektrik enerjisinin topdan alışı, paylanması və balansın
çıxarılması ................................................................................. 46
4. ENERJİ AUDİTİN ƏSASLARI ........................................... 58
4.1. Enerjiauditin məzmunu və əsas müddəaları ....................... 58
4.2. Enerqoauditin məqsəd və mərhələləri ................................ 60
4.3. Statistik, sənədli və texniki məlumatlarinin təsviri ............ 61
4.4. Müəssisələrin enerji fəaliyyətinin analitik təsviri .............. 62
4.5. Müəssisənin avadanlıqlarının enerji effektivliyinin qiy-
mətləndirilməsi .......................................................................... 65
4.6. Enerji qənaəti üzrə əsas tövsiyələr və tədbirlərin işlənib
hazırlanması ............................................................................... 68
5
4.7. Hesabatın və enerji pasportunun tərtib olunması ............... 70
5. ENERGETİK YOXLAMALARIN ƏSASLARI .................. 72
5.1. Müəssisənin energetika şöbəsinin strukturu ....................... 72
5.2. Energetik yoxlamanın məqsəd və vəzifələri ...................... 72
5.3. Energetik yoxlamanın təşkili .............................................. 73
6.ENERGETİK YOXLAMANIN VƏ ENERGETİKA
AUDİTİNİN KEÇİRİLMƏSİ QAYDALARI ........................... 75
6.1. Hazırlıq mərhələsi .............................................................. 75
6.2. Sənədli yoxlama mərhələsi ................................................. 77
6.3. Metroloji və termoqrafik yoxlama mərhələsi ..................... 79
6.4. Müəssisənin energetik fəaliyyətinin bütün növləri üzrə
enerji effektivliyinin analitik şərhi və qiymətləndirilməsi ........ 80
6.5. Razılaşdırma mərhələsi ...................................................... 83
6.6. Energetik yoxlama və energetik audit nəticələrinin
rəsmiləşdirilməsi ....................................................................... 83
6.7.Enerqoauditorların akkreditasiyası ...................................... 86
ƏDƏBIYYAT.............................................................................. 87
6
GİRİŞ
Müasir dövrdə cəmiyyəti elektrik enerjisiz təsəvvür etmək
mümkün deyil. Baxmayaraq ki, elektrik enerjisinin kəşfi və isti-
fadəsi çox da uzun bir tarixi dövrü əhatə etmir, 150 ilə yaxındır.
Elektrik enerjisinin alınması, ötürülməsi, paylanması və istehlak-
çıya çatdırılması qarşıda duran ən böyük məsələlərdən biridir.
Son dövrlərdə bu sahədə böyük nailiyyətlər əldə edilmişdir.
Ölkənin energetika sistemlərində və müəssisələrində aparılan
əsaslı yenidənqurma işləri nəticəsində elektrik enerjisinin veril-
məsində fasilələr tamamilə aradan qalxmış, elektrik enerjisinin
keyfiyyət göstəriciləri yüksəlmiş, uçotun qurulmasında və isteh-
lakçılar tərəfindən enerji haqqınin ödənilmə faizində yüksək
naliyyətlər əldə edilmişdir.
Hal-hazırda elektrik enerjisinin uçotunun dəqiq aparılması
müasir elektron tipli sayğaclar vasitəsilə həyata keçirilir. Sayğac-
laşmanın inkişaf dövrünə, nəzər salsaq, onun yüksələn xətt bo-
yunca getdiyini görərik. Təqdim olunan buraxılış işində elektrik
şəbəkə sistemləri haqqında ümumi məlumat verilmişdir. Elektrik
sisteminin elementləri ilə tanış olduqdan sonra onlara bu element-
lərin sistemdə rolu və iş prinsiplərinin öyrənilməsi vacib məsə-
lədir. Buraxılış işində eyni zamanda uçot sisteminin qurulması,
sayğaclarda yarana biləcək xətalar, gərginliyi 1000 V-dan aşağı
və 1000 V-dan yuxarı olan şəbəkələrdə uçotun qurulması və istis-
marı qaydaları öz əksini tapmışdır.
Ölçü transformatorları haqqında məlumat verilərkən, ölçü
transformatorlarının düzgün seçilməsi, dövrəyə qoşulması, uçot
sistemində istifadə olunması, markaları, xətaları haqqında məlu-
mat verilir. Sayğaclar haqqında məlumatlarda 1 fazalı, 3 fazalı və
ölçü transformatorları vasıtəsilə dövrəyə qoşulan sayğacların
sxemləri öz əksini tapmışdır. Hər bir mühəndis-elektrik reaktiv
enerji haqqında məlumata malik olmalıdır ki, bu da reaktiv
enerjinin kompensasiyası haqqında olan materialda öz əksini tap-
mışdır. Buraxılış işində qidalanma mənbəyinin, kabellərin, say-
7
ğacların düzgün seçilməsi mövcud qaydalara əsasən göstərilmiş-
dir.
Elektrik enerjisinin alınması və balans hesabatının aparılması
tam əhatəli şəkildə göstərilmişdir. Burada balans hesabatının
əhatə etdiyi nöqtələr, yarımstansiyalarda balans uçotunun təşkili,
yüksək gərginlikli şəbəkələr üzrə balansın aparılması qaydası öz
əksini tapmışdır. Elektroenergetika haqqında qanunu və elektrik
enerjisinin istifadə qaydalarını əldə əsas tutan elektroenergetika-
nın hüquqi normativ bazası və peşə etikası bölməsi işçiləri müəy-
yən qayda və qanunlar çərçivəsində hərəkət etməyə çağırır.
Adətən hər bir obyektin elektrik enerjisi ilə təmin edilməsi za-
manı abonent enerji təchizatı müəssisəsindən texniki şərt almalı-
dır.
Texniki şərtdə obyektin qidalanma mənbəyi, gərginliyi, qoyu-
luş gücü və hesabat sayğacının quraşdırılması yeri göstərilməklə
bərabər texniki normalara uyğun gələn avadanlıqla təmin
edilməsi tələb olunur. Əgər abonent texniki şərtdə icazə verilən
gücdən artıq avadanlıqları şəbəkəyə qoşarsa bu halda onun
elektrik enerjisinin dayandırılmasına xəbərdarlıq edilməli və
abonentdən güc artımı üçün əlavə texniki şərt alması tələb
edilməlidir. Bütün bunlarla yanaşı olaraq, obyektin məlum olan
aktiv gücünə görə qidalandırıcı xəttin en kəsiyinin və uçot
sisteminin qurulması üçün sayğacın və cərəyan
transformatorlarının seçilməsi lazım gəlir.
Təqdim olunan buraxılış işində yuxarıda verilən bu məsələlər
ətraflı analiz olunmuşdur.
8
1. ELEKTRIK ŞƏBƏKƏLƏRI VƏ SISTEMLƏRI
HAQQINDA QISA MƏLUMAT VƏ ƏSAS ANLAYIŞLAR
Müasir elektrik işlədiciləri elektrik enerjisi ilə əsasən ener-
getika sistemlərindən qidalanır. Energetika sistemi dedikdə elek-
trik və istilik enerjisini istehsal edən, çevirən, ötürən, paylaşdıran
və istehlak edən sistem nəzərdə tutulur.
Energetika sisteminin generatorlardan (G), yüksəldici trans-
formator yarımstansiyalarından (YTR), yüksək gərginlikli
elektrik veriliş xətlərindən (YG EVX), alçaldıcı transformator
yarımstansiyalarından (ATR), paylayıcı şəbəkədən və elektrik
işlədicilərindən (tələbatçılardan) ibarət olan hissəsinə elektrik
sistemi deyilir.
Elektrik sisteminin yüksəldici və alçaldıcı transformator
yarımstansiyalarından və elektrik veriliş xətlərindən ibarət olan
hissəsinə elektrik şəbəkəsi deyilir. Elektrik şəbəkəsinin əsas
vəzifəsi elektrik enerjisini mənbədən işlədicilərə ötürmək və onlar
arasında paylamaqdır.
Elektrik yarımstansiyaları elektrik enerjisini uzaq məsafəyə
ötürmək, paylamaq və sonda istehlakçılara çatdırmaq məqsədilə
bir gərginlikli elektrik enerjisini digər gərginlikli elektrik enerji-
sinə çevirmək üçün tətbiq edilir.
Şəkil 1.1. Elektrik sisteminin sadələşdirilmiş sxemi
9
1.1. Elektrik şəbəkələrinin növləri, onlara qoyulan tələblər
və tələbatçıların kateqoriyaları
Elektrik yarımstansiyası əsas və köməkçi avadanlıqlardan
ibarətdir. Əsas avadanlıqlara güc transformatoru, yığma şinlər və
kommutasiya aparatları (açarlar və ayırıcılar) aiddir. Köməkçi
avadanlıqlara isə ölçmə, siqnalizasiya, mühafizə və avtomatika
funksiyalarını yerinə yetirən qurğular aiddir. Alçaldıcı və yüksəl-
dici transformator yarımstansiyalarını birləşdirən xətlərə elektrik
veriliş xətləri (EVX) deyilir. Elektrik veriliş xətləri iki növə bö-
lünür, hava və kabel xətləri. Elektrik şəbəkələri cərəyana, gər-
ginliyinə, sxemlərinin quruluşuna, yerinə yetirdiyi funksiyaya və
işlədicilərin xarakterinə görə bir neçə növə bölünür. Cərəyanın
növünə görə dəyişən və sabit cərəyan şəbəkələrinə; gərginliyə
görə alçaq gərginlikli (UN ≤ 1kV),orta gərginlik (UN=1÷35 kV),
yüksək gərginlikli (UN=110÷220 kV) və ifrat yüksək gərginlikli
(UN=330kV÷750kV) şəbəkələrə, sxemlərinin quruluşuna görə
açıq və qapalı şəbəkələrə, yerinə yetirdiyi funksiyaya görə sistem
əmələ gətirən, qidalandırıcı və paylaşdırıcı şəbəkələrə bölünür.
330kV-dan yuxarı gərginlikli sistem əmələ gətirən şəbəkələr
birləşmiş enerji sistemi yaratmaq, güclü elektrik stansiyalarını
birləşdirmək və onların bir mərkəz-dən idarə olunmasını təmin
etmək, həmçinin güclü elektrik stansiyalarından elektrik
enerjisinin verilişini təmin etmək funksiyalarını yerinə yetirir.
Qidalandırıcı şəbəkələr elektrik enerjisini sistem əmələ
gətirən şəbəkələrin yarımstansiyalarından və qismən elektrik
stansiyalarının 110-220 kV-luq şinlərindən paylaşdırıcı
şəbəkələrin qidalanma mərkəzlərinə (baş yarımstansiyalarına)
ötürmək üçün istifadə edilir. Qidalandırıcı şəbəkələr adətən qapalı
olur. Qaydaya görə qidalandırıcı şəbəkələrin gərginliyi 110-220
kV olur, son zamanlar isə daha yüksək gərginliyə keçirilməsi
nəzərdə tutulur. Elektrik şəbəkələrinə qoyulan tələblər aşağıda
verilir:
10
Etibarlılıq – istehlakçıları fasiləsiz elektrik enerjisi ilə təmin
etmək;
İqtisadi səmərəlilik – şəbəkənin qurulmasının (və ya yenidən-
qurulmasının) və istismarının rentabelliyini təmin etmək;
Elektrik enerjisinin yüksək keyfiyyətliliyi – istismar zamanı
nominal tezliyi və nominal gərginliyi təmin etmək.
Yuxarıda göstərilənlərdən əlavə, şəbəkələrin istismarı sadə və
təhlükəsiz olmalı, həmçinin perspektivdə genişləndirilmə imkanı
olmalıdır. Elektrik işlədiciləri elektrik enerjisi ilə təchizatın
etibarlılığına görə üç kateqoriyaya bölünür:
I kateqoriya: Bu kateqoriyaya elektrik enerjisi təchizatı
kəsilərkən insan həyatı üçün təhlükə törədə bilən, dövlət təhlü-
kəsizliyinin pozulmasına, avadanlığın zədələnməsinə, istehsal
olunan məhsulun külli miqdarda zay olmasına, mürəkkəb tex-
noloji proseslərin pozulmasına, rabitə və televiziyanın, komunal
şəhər təsərrüfatının xüsisi əhəmiyyətli obyektlərinin dayanmasına
səbəb olan işlədicilər daxildir. I kateqoriyaya daxil olan işlədicilər
ən azı iki sərbəst mənbədən qidalanmalıdır. Onların enerjisiz
qalmasına yalnız ehtiyat xəttin avtomatik olaraq qoşulmasına
qədər icazə verilir.
II kateqoriya: Bu kateqoriyaya elektrik enerjisi təchizatı
kəsilərkən istehsal edilən məhsulun külli miqdarda azalmasına,
işçilərin müəyyən müddət işsiz qalmalarına, müəssisə və şəhər
nəqliyyatının fəaliyyətinin müəyyən müddət pozulmasına və s.
səbəb olan işlədicilər daxildir. II kateqoriyaya daxil olan işlə-
dicilərin enerjisiz qalmasına ehtiyat xəttin işçi heyət tərəfindən
qoşulmasına qədər icazə verilir.
III kateqoriya: Bu kateqoriyaya nisbətən az məsuluyyətli
işlədicilər, məsələn: sənaye müəssisələrinin istehsal prosesində az
iştirak edən ayrı-ayrı sexləri, xırda müəssisələr, kiçik yaşayış
məntəqələri, kənd təsərrüfatı işlədiciləri və s. daxildir. III kateqo-
riyaya daxil olan işlədicilərin enerjisiz qalmasına xəttin zədələn-
miş hissəsinin təmir edilməsi, yaxud dəyişdirilməsinə qədər 1
sutkadan çox olmayaraq icazə verilir.
11
1.2. Elektrik şəbəkələrinin nominal gərginlikləri
Elektrik avadanlıqlarının normal və faydalı işləməsini təmin
edən gərginliyə nominal gərginlik deyilir. Azərbaycan Respubli-
kasında nominal gərginliyin qiymətləri 0,22kV, 0,38kV, 6kV,
10kV, 20kV, 35kV, 110kV, 150kV, 220kV, 330kV və 500kV-dur.
Hər bir elektrik şəbəkəsi ondan qidalanan işlədicinin nominal
gərginliyi ilə xarakterizə olunur. Həqiqətdə elektrik şəbəkələrində
müəyyən gərginlik düşküsü əmələ gəldiyindən işlədicilərə verilən
gərginliyin qiyməti onların nominal gərginliyindən fərqli olur.
Həqiqi gərginliyin qiyməti işlədicilərin iş rejimindən asılı olaraq
dəyişir. “Elektrik avadanlıqlarının texniki istismar qaydaları”na
əsasən şəbəkələrin normal iş rejimlərində işlədicilərə verilən
həqiqi gərginliyin qiyməti nominal gərginlikdən ±5%-dən çox
fərqlənməməli, yəni xəttin əvvəlindəki U1 gərginliyi nominal
gərginlikdən (Un) 5% çox olmadığı kimi xəttin sonundakı U2
gərginliyi də Un gərginliyindən 5%-dən az olmamalıdır. Qeyd
olunanı aşağıdakı sxemdə və ifadədə əyani görmək olar:
Şəkil 1.2. Nominal gərginliyin qrafiki
12
1.3. Güc transformatorları
Transformatorlar gücü və tezliyi dəyişmədən bir gərginlikli
cərəyanı digər gərginlikli cərəyana çevirən elektrostatik qurğudur.
Transformatora verilən gərginlik yüksəldilirsə, onda bu transfor-
mator yüksəldici, yox əgər verilən gərginlik aşağı salınırsa, belə
transformator alçaldıcı transformator adlanır. Transformatorlarda
gərginlik verilən tərəf (mənbə tərəf) həmişə birinci tərəf, digər
tərəf isə ikinci tərəf adlanır. Bundan başqa transformatorlar trans-
formasiya əmsalı ilə də xarakterizə olunurlar:
AG
YG
AG
YG
n
n
U
UK . (1.1)
Burada,
UYG
– yüksək gərginliyin qiyməti
UAG
– alçaq gərginliyin qiyməti
nYG
– yüksək gərginlik (YG) dolaqlarının sarğılar sayı
nAG
– alçaq gərginlik (AG) dolaqlarının sarğılar sayı
Transformatorlarda hərəkət edən hissə olmadığından onun
faydalı iş əmsalı təqribən 99%-ə yaxındır. Transformator
dolaqlarının sayına görə iki, üç dolaqlı və çox təsadüfi hallarda
dörd dolaqlı ola bilər. Güc transformatorları quruluşlarına görə
yağla doldurulmuş və quru tipli istehsal olunurlar.
Dözümlülüyünə görə əsasən yağla doldurulmuş transforma-
torlardan geniş istifadə olunur. Transformatorlar fazalarının sayı-
na görə bir və üçfazalı hazırlanır.
Üçfazalı transformatorlara üstünlük verilir. Hər bir transfor-
matorun zavod tərəfindən qoyulmuş nominal parametrləri var:
faydalı iş əmsalı, birinci və ikinci tərəf nominal gərginlikləri, qısa
qapanma gərginliyi, nominal gücü, yüksüz işləmə cərəyanı və
birləşmə qrupu. Transformatorların normal iş rejimində dolaqla-
rında, nüvəsində itkilər yaranır ki, bu da özünü qızma şəklində
biruzə verir və texniki itkiyə səbəb olur. Bu qızmanı (temperatu-
ru) transformatorun izolyasiyası üçün ziyansız həddə, yəni mini-
13
muma endirmək məqsədi ilə transformatorlarda gücündən asılı
olaraq aşağıdakı soyutma sistemlərindən istifadə edilir:
- havanın ventilyasiyası və yaxud da yağın təbii yol ilə
dövriyyəsi hesabına yaranan soyutma sistemi;
- yağın təbii dövriyyəsi və radiatorlara havanın məcburi yolla
üfürülməsi ilə işləyən soyutma sistemi;
- yağ-hava soyuducusunda yağın məcburi dövriyyəsi ilə
işləyən soyutma sistemi;
- yağ-su soyuducusunda yağın məcburi dövriyyəsi ilə işləyən
soyutma sistemi.
İstehsalatda transformatorların müəyyən şərtlər daxilində
paralel işləməsi mümkündür. Transformatorların paralel işləməsi
dedikdə iki,üç və daha çox transformatorların eyni zamanda həm
yüksək tərəf dolaqlarının, həm də alçaq tərəf dolaqlarının eyni
şinə qoşulması nəzərdə tutulur.
Dözümlülüyünə görə əsasən yağla doldurulmuş transfor-
matorlardan geniş istifadə olunur. Transformatorlar fazalarının
sayına görə bir və üçfazalı hazırlanır.
Qeyd etmək lazımdır ki, İstehsalatda əsasən bir qayda olaraq
parametrləri tam eyni olan transformatorlar parelel qoşulur.
Nəzərdə saxlamaq lazımdır ki, transformatorlar istər yüksək
gərginlik tərəfdən istərsə də alçaq gərginlik tərəfdən ümumi bir
paylayıcı şinə qoşularsa, lakin digər tərəfdən isə ayrı-ayrı payla-
yıcı şinlərə qoşularsa bu artıq onların paralel işləməsi yox sadəcə
birgə işləməsi deməkdir.
Transformatorların quruluşu haqqında dolğun və əyani təsəv-
vür yaratmaq məqsədi ilə onun eninə kəsiyi şəkil 1.3-də təqdim
olunur. Şəkildə nüvə, alçaq gərginlik dolağı, yüksək gərginlik
dolağı, alçaq gərginlik və neytral girişləri (keçid izolyatorları ilə
birlikdə), yüksək gərginlik girişləri (keçid izolyatorları ilə bir-
likdə), üst qapağın altında dolaqların birləşməsi və gövdənin çö-
lündə səth boyu təbii soyutmanı təmin edən radiatorlar aydın
göstərilmişdir.
14
Şəkil 1.3. Güc transformatorunun eninə kəsiyi
15
2. SAYĞACLAR VASITƏSI ILƏ UÇOTUN QURULMASI
VƏ AVTOMATIK UÇOTA NƏZARƏT SISTEMLƏRI
2.1.Elektrik sayğacları haqqında ümumi məlumat
Elektrik enerjisinin istehsalına nəzər salsaq, görərik ki, bu
çoxda uzun müddətli bir dövrü əhatə etmir. Elektrik enerjisinin
istehsalı, otürülməsi, paylanması və istehlakçılara çatdırılması
zamanı enerjinin miqdarı ölçülməlidir və bunun da əsasında
qarşılıqlı hesablaşmalar aparılmalıdır. Elektrik enerjisinin
miqdarını ölçmək üçün elektrik sayğacları istifadə olunur.
Elektrik enerjisinin ölçü vahidi kVtsaat-dır və uyğun olaraq
sayğacların qeyd etdiyi enerji sərfiyyatı da kVtsaat-la ölçülür.
İlk mərhələdə işlədicilər sabit cərəyanla qidalandığı üçün
istehsal olunan elektrik sayğacları da sabit cərəyan sayğacları idi.
Sonralar isə sənayedə dəyişən cərəyanın geniş tətbiqi ilə əlaqədar
sabit cərəyan sayğaclarının istehsalı dayandırılmış və onların
əvəzində dəyişən cərəyan sayğacları buraxılmağa başlanılmışdır.
İlk induksion sistemli dəyişən cərəyan sayğacı alman doktoru
Bletayın patenti əsasında 1889-cu ildə Macarıstanın “GANS”
firması tərəfindən buraxılmışdır. Birinci buraxılan sayğacın
ümumi çəkisi isə 36.5 kq idi. Sayğacların konstruksiyalarının
mərhələ-mərhələ təkmilləşdirilməsi onların ölçü və çəkilərinin də
kiçilməsinə səbəb olmuşdur.
1917-ci il inqilabından əvvəl keçmiş SSRİ ərazisində elektrik
sayğacları istehsal olunmurdu. Onlar xaricdən və əsas etibarilə
Almaniyadan gətirilirdi. SSRİ- ərazisində induksiya sistemli
birfazalı elektrik sayğaclarının istehsalına yalnız 1920-ci illərin
ortalarında başlanılmışdır.
II Dünya müharibəsindən sonra SSRİ-də 1948-ci ildə “M”
tipli birfazalı sayğaclar buraxılmağa başlanmışdır.
1950-ci illərdə induksiya sistemli SO (счетчик однофазный)
tipli birfazalı sayğacların, sonradan isə 1964-cü ildə dəqiqlik sinfi
16
2.0 olan SO-2M, SO-2M2- tipli sayğacların istehsalına başlan-
mışdır.
Bütün keçmiş SSRİ ərazisində olduğu kimi Azərbaycan
Respublikası müstəqillik qazanandan hətta bir neçə il sonraya
qədər ölkəmizdə induksiya sistemli sayğaclar enerji sistemin
uçotlarında geniş istifadə olunurdu. Artıq bu tip sayğaclar demək
olar ki, tarixə qovuşmuş və onları elektron sayğaclar əvəz
etmişdir. Belə ki, son dövrlərdə ölkəmizdə sənayenin və
iqtisadiyyatın inkişafı ilə əlaqədar elektrik enerjisinin istehsalı və
istehlakı artmışdır. Bu baxımdan elektrik enerjisinin uçotunun
dəqiq aparılması məqsədilə yeni yüksək göstəricilərə malik
elektron sayğaclara ehtiyac duyulurdu. “Bakıelektrikşəbəkə”
ASC-nin fəaliyyətə başlaması ilə əlaqədar Bakı şəhəri və ətraf
kəndlərinin elektrik enerjisi ilə təmin edilməsində böyük miqyaslı
müsbət dəyişikliklər baş vermiş, ilk illərdən başlayaraq induksiya
sistemli sayğaclar elektron tipli sayğaclarla əvəz olunmuşdur.
Daha çox istifadə olunan İngiltərə istehsalı “AMPY” tipli və
Türkiyə istehsalı “Makel” tipli sayğaclardır. Bu tip sayğacların
dəqiqlik sinfi 1-dir. Qeyd etmək lazımdır ki, paylayıcı şəbəkənin
yenidən qurulması ilə bərabər müasir uçot sisteminin tətbiqi və
sayğaclaşma işinin demək olar ki, başa çatması enerji haqqının
yığılmasında mühüm rol oynayan amil olmuşdur.
Aşağıda “AMPY” tipli sayğacın timsalında elektron sayğacla-
rın funksional sxemləri (şəkil 2.1) və işləmə prinsipi (şəkil 2.2)
göstərilmişdir:
17
Şəkil 2.1. Birfazalı “AMPY “tipli sayğacın funksional sxemi
Şəkil 2.2. Üçfazalı elektron sayğacın içərisində olan cərəyan
transformatoru ; L1 – cərəyan transformatorunun dolaqları;
Şunt – maqnit nüfuzluğu yüksək olan içlik və ya elektrik
keçiricisi; a, b – cərəyan transformatorunun çıxış naqilləri
18
Şəkil 2.3. Birfazali “AMPY” tipli sayğaclarin işləmə prinsipi
Şəkil 2.1.-dən görünür ki, sayğaca elektrik enerjisi yuvalar (1,
2 , 3, 4) vasitəsilə ötürülür; cərəyan axınını təmin edən körpünün
(a-b şuntunun) qarışıq metaldan (xüsüsi xəlitə) hazırlanmış
hissəsində olan müqavimətlər hesabına gərginlik düşküsü qeydə
alınır, gərginliyin bu qiymətləri cərəyan axınının orta qiymətini
təyin edir və I – reader (cərəyan oxuyan) blokuna daxil olur. Ana-
loq-rəqəm emalından keçərək yaddaş və emal blokuna ötürülür.
Blokun işi daxil olan rəqəm siqnallarını əvvəlcə impulslar sayına, sonra isə impuls sayı = kilovat əməliyyatını həyata keçirən displeyə ötürür. Sayğacın daxili elektron qovşaqları dəyişən gərginlik Dəyişən cərəyan (AC) növündən qidalana bilmədiyi üçün sabit cərəyan çeviricisi və ya elektron qida bloku
AC/DC– tutulmuşdur.
Normal işi təmin etmək üçün kondensator tipli gərginlik
məhdudlaşdırıcısından istifadə olunur. Bu zaman sabit gərginlik –
15V olur. AMPY tipli üçfazalı elektron sayğaclar iki əsas xüsu-
siyyəti ilə birfazalı elektron sayğacdan fərqlənir. Birfazalı say-
ğacda olan cərəyan axınını təmin edən a-b şuntundan fərqli olaraq
onun əvəzinə daha yüksək cərəyanın qeydə alınmasını təmin edən
cərəyan transformatorunun (şəkil 2.1) olması və displeyin səhifə-
lənmə düyməsinin mövcudluğudur. Səhifələnmə dedikdə ekrana
ötürülən məlumatların dəyişməsini və ya yaddaşın müəyyən ün-
19
vana müraciət edib, onun informasiya tutumunun displeyə
çıxarılması nəzərdə tutulur.
AMPY tipli sayğaclar birfazalı və üçfazalı şəbəkələr üçün nə-
zərdə tutulmuşdur. Sayğacın bütün modelləri infraqırmızı məlu-
mat mübadiləsi portu ilə təchiz edilmişdir. Bu da kompüter vasi-
təsi ilə informasiya oxunuşunu yerindəcə həyata keçirməyə şərait
yaradır.
2.2. Elektron smart sayğaclarla uçotun qurulması və
avtomatik uçota nəzarət sistemləri
Elektrik enerjisi sərfiyyatının ədədi qiymətinin hesabatını
aparan, yaddaşında qeyd edən, məsafədən oxunmasını və nəzarəti
təmin edən avtomatik qurğular uçot sisteminin təşkiledici
hissəsidir. Hər hansı bir budaqlanma qovşaqlarının avtomatik
idarə edilməsi - qismən avtomatlaşdırılmış, bütövlükdə avtomatik
idarə edilməsi isə - tam avtomatlaşdırılmış uçota nəzarət sistemi
adlanır. Müasir elektroenergetikanın başlıca hədəflərindən sayılan
məlumatın alınmasına insan faktoru təsirinin aradan qaldırılması
problemi, qismən və ya natamam avtomatlaşdırılmış uçot sistem-
lərindən imtina etməyə yönəlmişdir. Bu səbəbdən də, tam avto-
matlaşdırılmış uçota nəzarət sistemlərini nəzərdən keçirmək daha
məqsədəuyğun hesab edilir.
Elektrik enerjisinin qeydiyyatının aparılması iki mümkün
sxemlə həyata keçirilir: sabit (davamlı dəyişməz) və qeyri-sabit
(davamlı dəyişən) yük parametrli elektrik dövrələri üzrə. Sabit
yük parametrli dövrələr üzrə qurulmuş elektrik enerjisinin qey-
diyyatı sistemi - qapalı uçot sistemi adlanır. Misal olaraq, ərazidə
quraşdırılmış su nasosu mühərrikinin sərfiyyatının qeydiyyatını
göstərmək olar.
20
Şəkil 2.4.Qapalı uçot sisteminin prinsipial sxemi
Qapalı uçot sistemləri sadə sxem üzrə qurulur və qeydiyyatın
maksimal ədədi qiyməti işlədicinin texniki pasport göstəricilərinə
bərabər olur (cərəyan və gərginlik kəskin sıçrayışlarının ani
qiymətləri istisna olmaqla). Bu növ "n" sayda qeydiyyat dövrə-
lərindən ibarət olan sistem – vahid qapalı uçot sistemi adlanır və
ehtimal edilən sərfiyyat dəyərinin proqnozlaşdırılmasında geniş
istifadə edilir. Qeyri-sabit yük parametrli dövrələr üzrə qurulmuş
elektrik enerjisinin qeydiyyatı sistemi açıq uçot sistemi adlanır.
Belə sistemlər, cari (intensiv dəyişən) yük parametrlərinin qeydiy-
yatını aparan, olduqca mürəkkəb riyazi əməliyyatlar əsasında
qurulmuş uçot-hesabat məlumatlarından təşkil edilir. Açıq uçot
sistemlərinin ehtimal edilən mümkün sərfiyyat proqnozunun əldə
edilməsi də çox mürəkkəb proqram təminatı ilə həyata keçirilir və
bir qayda olaraq, ümumi yük parametrlərinin maksimal həddi ilə
hesablanır. Misal üçün, bir mənzilin elektrik işlədicilərinin hər
hansı (təsadüfi) ardıcıllıqla şəbəkəyə qoşulması - açılması, müəy-
yən zaman intervalında yük parametrinin dəyişməsini təyin edir.
Şəkil 2.5. İşlədicilərin yük qrafiki
21
Diaqramdan göründüyü kimi, müəyyən zaman intervallarında
(1t, 2t, 3t və 4t) müxtəlif işlədicilər cari qiymətlər alır. Nəzərə
alsaq ki, hansı işlədicinin hansı zaman anında şəbəkəyə qoşulması
kifayət qədər mücərrəd məfhumdur, onda, ehtimal edilən hesabat
nəticələrinin dəqiqliyi qənaətbəxş hesab olunmur.
Şəkil 2.6. Açıq uçot sisteminin prinsipial sxemi
İstənilən şəhər, qəsəbə və ya iri yaşayış massivlərinin elektrik
enerjisinin uçot sistemi təxminən 70% açıq uçot sistemlərindən
təşkil olunmuşdur. Məhz bu səbəbdən uçot işinin avtomatlaşdırıl-
ması və elektron idarəetmə avadanlıqları ilə təchiz edilməsi aktual
olaraq qalır.
Elektron-rəqəmsal sayğaclarla qurulmuş uçot sistemləri
elektron-yaddaş və ya sadəcə, smart uçot sistemləri adlanır. Bu
sistemin ən müasir nümunələri məsafədən oxunma, idarəetmə və
nəzarət funksiyaları ilə təchiz edilmiş uçot avadanlıqlarının
köməyilə qurulur. Smart uçot sistemlərinin avtomatik idarəetmə
alqoritmi və iş prinsipi aşağıdakı kimidir:
1.İdarəetmə komandalarının formalaşdırılması:
- idarəetmə komandaları sistemdən daxil olan məlumatlar
əsasında;
- ayrı-ayrı sistem təşkiledicilərinin (elektron-rəqəmsal sayğac-
ların, məlumat ötürücülərinin və s.) statusunu nəzərə alan
informasiya müqabilində;
- SMS və GPRS kannaları ilə çatdırılmış alarm (xəbərdarlıq)
mesajları əsasında;
- əvvəlcədən planlaşdırılmış tədbirlərin icrası (sayğac oxuna,
periodik əməliyyatlar və ya təkmilləşdirmə işləri) zamanı;
22
- elektrik enerjisi verilişində fasilələrin yarandığı zaman və s.
həyata keçirilir.
2. Alınan və ötürülən məlumatların emal edilməsi:
- məzmununa görə;
- təyinatına görə;
- kalkulyasiya nəticələrinə görə və s.
3. Müdaxilə və qeyri-qanuni qoşulmaların fiksasiyası:
- alt qapaq möhürünün açılması;
- alt qapağın açılması;
- GSM modem blokunun açılması;
- sayğacdan kənar bilavasitə şəbəyə qoşulma;
- kontaktorun açılması;
- kontaktorun qoşulması;
- güclü elektromaqnit sahəsinin təsirinin qeydə alınması və s.
4. Sərfiyyatın qeydə alınması və idarə edilməsi:
- sutkalıq, həftəlik və aylıq sərfiyyat;
- minimum və maksimum sərfiyyat cədvəlinin yüklənməsi;
- texniki itkilərin hesablanması üçün ilkin verilənlərin təyin
edilməsi;
- cərəyan üzrə məhdudlaşdırma əmrlərinin araşdırılması;
- nəticələrin xüsusi yaddaş yuvalarına yerləşdirilməsi.
5. Avtomatik idarə etmə və elektron nəzarət sistemlərinə
qoyulan başlıca tələblər:
- faydalı məlumatın istənilən vaxt və qısa zamanda əldə
edilməsi;
- alınan məlumatların məzmununa görə çeşidlənməsi;
- məlumatların məzmununa uyğun komandaların generasiya
edilməsi;
- optimal həll və ya variantların analiz edilməsi;
- göndərilən komandaların icrasına nəzarət;
- nəticələrin qeydə alınması və təkrar yoxlanması;
- sistem çevikliyinin yüksək olması;
- digər oxşar və ya eyni funksiyalı avadanlıqlarla uzlaşma
imkanlarının olması və s.
23
3. ELEKTRİK ENERJİSİNİN UÇOTUNUN
QURULMASI VƏ İSTEHLAKINA NƏZARƏT
3.1. Verilmiş texniki şərtə əsasən qidalandirici xəttin en
kəsiyinin və uçot sisteminin elementlərinin seçilməsi
Adətən hər bir obyektin elektrik enerjisi ilə təmin edilməsi za-
manı abonent enerji təchizatı müəssisəsindən texniki şərt
almalıdır.
Texniki şərtdə obyektin qidalanma mənbəyi, gərginliyi, qoyu-
luş gücü və hesabat sayğacının quraşdırılması yeri göstərilməklə
bərabər texniki normalara uyğun gələn avadanlıqla təmin edilməsi
tələb olunur. Əgər abonent texniki şərtdə icazə verilən gücdən
artıq avadanlıqları şəbəkəyə qoşarsa bu halda onun elektrik
enerjisinin dayandırılmasına xəbərdarlıq edilməli və abonentdən
güc artımı üçün əlavə texniki şərt alması tələb edilməlidir.Bütün
bunlarla yanaşı olaraq, obyektin məlum olan aktiv gücünə görə
qidalandırıcı xəttin en kəsiyinin və uçot sisteminin qurulması
üçün sayğacın və cərəyan transformatorlarının seçilməsi lazım
gəlir. Bunun üçün texniki şərtdə göstərilən gücə uyğun cərəyanı
(üçfazalı dövrədə) aşağıdakı düstürla hesablamaq lazımdır:
U3
SIorta
,
cosU3
SIorta . (3.1)
Birfazalı dövrədə məxrəcdəki olmur.
S – tam güc (transformatorun gücü), M V A
P – texniki şərtdə verilən aktiv güc, vahidi (kVt);
U – xətt gərginliyi (kV);
cosφ - enerji təchizat müəssisəsinin tələbinə uyğun olan güc
əmsalı.
3.1.1. Xətdən axan cərəyana görə naqilin en kəsiyinin seçilməsi
Elektrik şəbəkəsinin qurulmasında, istehsal prosesində, elek-
trik avadanlıqlarını işə qoşarkən və mənzillərdə elektrik işlərinin
24
aparılması zamanı çox vaxt işlədicələrin gücünə görə naqilin en
kəsiyinin seçilməsi lazım gəlir. Məlum olduğu kimi xətdə cərəyan
artıqca naqilin qızması baş verir. Bu da izolyasiyanın pozulması-
na, xəttin yanıb sıradan çıxmasına səbəb ola bilər. Dəyişən cərə-
yan dövrələrində axan cərəyan naqilin en kəsiyinin mərkəzindən
səthinə doğru sıxlaşmış olduğuna görə (buna səth effekti deyilir)
həmişə onun səthini artırmaq lazım gəlir. Bunun üçün naqilləri
çoxdamarlı hazırlayırlar. Tələb olunan elektrik yükünə uyğun en
kəsiyini seçmək üçün çoxillik praktikada özünü doğrultmuş
Elektrik Avadanlıqlarının Texniki İstismar Qaydalarında verilmiş
cədvəllərdən istifadə etmək yararlıdır. Cədvəl 3.1-də mis damarlı
naqil və kabellərin en kəsiyinə görə buraxıla bilən nominal cər-
əyanları verilmişdir.
Cədvəl 3.1. Mis damarlı naqillərin (kabellərin) en kəsiyinə görə
uzunmüddətli buraxıla bilən cərəyanları
Naqilin en
kəsiyi mm²
Cərəyan, A
Birdamarlı İkidamarlı Üçdamarlı
açıq
havada
açıq
havada torpaqda
açıq
havada torpaqda
2,5 30 27 44 25 38
4,0 41 38 55 35 49
6,0 50 50 70 42 60
10 80 70 105 55 90
16 100 90 135 75 115
25 140 115 175 95 150
35 170 140 210 120 180
50 215 175 265 145 225
70 270 215 320 180 275
95 325 260 385 220 330
120 385 300 445 260 385
150 440 350 505 305 435
185 510 405 570 350 500
240 605 - - - -
25
Cədvəl 3.2. Alüminium damarlı naqillərin (kabellərin) en kəsiyinə
görə uzunmüddətli buraxıla bilən cərəyanları
Naqilin en
kəsiyi mm²
Cərəyan, A
Birdamarlı İkidamarlı Üçdamarlı
açıq
havada
açıq
havada torpaqda
açıq
havada torpaqda
2,5 23 21 34 19 29
4,0 31 29 42 27 38
6,0 38 38 55 32 46
10 60 55 80 42 70
16 75 70 105 60 90
25 105 90 135 75 115
35 130 105 160 90 140
50 165 135 205 110 175
70 210 165 245 140 210
95 250 200 295 170 255
120 293 230 340 200 295
150 340 270 390 235 335
185 390 320 440 270 385
240 465 - - - -
Naqilin en kəsiyini seçərkən daha dəqiqi seçimi təmin etmək
məqsədi ilə xəttin uzunluğunu mütləq nəzərə almaq lazımdır.
Çünki, məsafədən asılı olaraq xəttin sonunda ΔU gərginlik
düşküsü yaranır:
SIRIU
l ,
burada: I - verilmiş gücə uyğun hesablanmış cərəyan;
ρ - naqilin xüsusi müqaviməti (mis üçün 0,018;
aliminium üçün 0,0295)
S - hesablanmış I-yə görə cədvəldən seçilmş en kəsiyi;
l - xəttin uzunluğu.
26
ΔU - nun qiymətini tapdıqdan sonra xəttin sonunda icazə verilən
(buraxıla bilən) 5% gərginlik düşküsü ilə (0.05·Un) müqayisə
edərək en kəsiyinin düzgün seçilib seçilməməsini müəyyən edirik.
3.1.2. Elektrik enerjisinin uçotunun qurulması. Ölçü transfor-
matorlarının və nəzarət kabellərinin seçilməsi
İstismarda olan, yeni tikilən və yenidən qurulan paylayıcı
şəbəkələrin elektrik enerjisi istehlakçılarında elektrik enerjisinin
uçotunun qurulması qüvvədə olan normativ texniki və hüquqi
sənədlərə uyğun icra edilməlidir:
- uçotun qurulduğu yer, uçotun elementlərinin (sayğac, CT və
GT) dəqiqlik sinfi və ölçü nəzarət kabellərinin çəkilməsi (en
kəsiyi və məsafə) mütləq ciddi nəzarət qaydasında seçilməlidir
(cədvəl 3.3; 3.4; 3.5; 3.6) ;
- uçot bir qayda olaraq enerji təchizatı müəssisəsi ilə
istehlakçının balans mənsubiyyəti sərhəddində qurulmalıdır ;
- uçot sistemi sayğac göstəricilərinin təhrif olunmasına yol
verən bütün kənar müdaxilələrdən tam qorunmalıdır;
- sayğaclar asan baxıla bilən, geniş, dar olmayan quru (nəmlik
olmayan) yerlərdə quraşdırılmalıdır ;
Elektrik enerjisi uçotunun qurulması və sazlanması ilə məşğul
olan işçilərin müvafiq qaydada xüsusi kurslardan keçməsi
məqsədə uyğundur .
Müasir dövrdə elektrik enerjisinin uçotunun əhəmiyyətini daha
da artırmaq üçün avtomatik nəzarət sistemindən istifadə olunması
məqsədə uyğundur.
27
Cədvəl 3.3. Cərəyan transformatoru üçün dəqiqlik sinifi
Dəqiq-
lik
sinfi
Buraxila bilən
cərəyan xətası
%-lə
Buraxıla
bilən bucaq
xətası
Tətbiq sahəsi
0,2 ±0,2 ±10 Dəqiq laboratoriya
ölçüləri
0,5 ±0,5 ±40 Elektrik sayğacları
1,0 ±1,0 ±80 Cərəyan dolağı olan
elektrik ölçü cihazları
3,0 ±3,0 Normallaşdırı
lmır Ampermetrlər
Cədvəl 3.4. Gərginlik transformatoru üçün dəqiqlik sinfi
Dəqiqlik
sinfi
Buraxıla bilən
gərginlik xətası,
%- lə
Buraxıla bilən
bucaq xətası Tətbiq sahəsi
0,2 ± 0,2 ± 10 Laboratoriya
0,5 ± 0,5 ± 20 Elektrik sayğacları
1,0 ± 1,0 ± 40
Gərginlik dolağı
olan
elektrik ölçü
cihazları
3,0 ± 3,0 Normallaşdırılmır
Izolyasiyanln
vəziyyətinə nəzarət
və başqa
siqnallaşdırma
Qeyd etmək lazımdır ki,yeni standartlarda buraxıla bilən xəta
faizini göstərən 0,2, 0,5, 1 və s. rəqəmlərinə S və ya P hərfləri
əlavə olunur ki, burada S dəqiq ölcmə və sayğac, P isə mühafizə,
28
siqnallaşdırma və s. dövrələrində istifadə olunmanı göstərir. S və
P hərfləri olan dəqiqlik sinfi öz rəqəminə uyğun S və ya P
olmayan dəqiqlik sinfindən daha dəqiq sayılır. Yəni 0,5 S dəqiqlik
sinfi 0,5 dəqiqlik sinfindən daha üstündür.
- sayğacın cərəyan dövrəsinin CT-nin ikinci tərəf dolaqlarına
qoşulması birbaşa (mühafizə dövrəsindən ayrı) icra olunmalıdır
və bu məqsədlə aralıq cərəyan transformatorlarından (Kct = 5/5)
istifadə olunması qadağandır;
- CT elə seçilməlidir ki, xətt, güc transformatoru və ya
mühərrikin nominal cərəyanının 25% - i qədər yükləndikdə ikinci
tərəfdə ölçülən cərəyan 0,5 A-dən kiçik olmasın.
Buradan görünür ki, 0.375A< 0,5A, deməli CT düz seçilmə-
yib və sayğac xəta ilə işləyəcək. CT-nun əmsalının 1-2 pillə aşağı
300/5 və ya 250/5 götürmək lazımdır.
Yuxarıda qeyd olunan şərtləri təmin edən seçimi düzgün
aparmaq üçün cədvəl 3.5-də yükə görə CT-nin seçilməsi cədvəli
verilmişdir.
Tələb olunandan yüksək əmsallı CT-nun quraşdırılması yol
verilməzdir. Hər hansl bir səbəbdən sərhəd nöqtəsində tələb
olunan əmsallı CT quraşdırmaq mümkün olmadıqda yükə uyğun
CT-nu təlabatçının Y/St. və ya TM-də quraşdırmaq olar. Lakin bu
halda sayğacla sərhəd nöqtəsi arasında qalan xətt və ya güc
transformatorları üçün Elektrik Enerjisindən İstifadə Qaydalarına
uyğun abonentə əlavə texniki itki hesabatı verilməlidir. Say-
ğaclara qoşulan ölşü transformatorlarının ikinci tərəf dolaqlarının
yüklənməsi onların nominal gücündən artıq olmamalıdır. Hesabat
sayğacları qoşularkən nəzarət kabellərinin en kəsiyi və uzunluğu
elə seçilməlidir ki, dəqiqlik sinfi 0,5 olan GT-nın dövrəsindəki
gərginlik düşküsü nominalın (Un = 100V) 0,25 % dən, dəqiqlik
sinfi 1,0 olan GT-nin dövrəsindəki gərginlik düşküsü isə
nominalın (Un = 100V) 0,5 %-dən cox olmasın.
29
Cədvəl 3.5.Cərəyan transformatorlarının standart əmsalları
P, kVt I, A
CT-nin əmsalı, Kct
P, kVt I, A
CT-nin əmsalı, Kct
Aşağı həddi Yuxarı həddi Aşağı həddi Yuxarı
həddi
cosφ≈1 U= 0,4 kV cosφ≈1 U= 6,0 kV
50 72,0 75/5 150/5 50 4,52 - -
60 87,0 100/5 200/5 60 5,42 10/5 20/5
75 108,0 150/5 300/5 75 6,9 10/5 20/5
100 144,0 150/5 400/5 100 9,2 10/5 20/5
135 195,0 200/5 400/5 135 12 20/5 30/5
160 231,0 300/5 400/5 160 14,8 20/5 30/5
180 259,0 300/5 400/5 180 16,5 20/5 30/5
250 360 400/5 600/5 250 25,0 30/5 50/5
320 462 600/5 700/5 320 29,3 50/5 75/5
400 580 600/5 750/5 400 36,6 50/5 75/5
560 809 1000/5 1500/5 560 51,3 75/5 100/5
630 910 1000/5 1500/5 630 68,7 75/5 100/5
750 1089 1500/5 2000/5 750 81,9 100/5 150/5
1000 1444 1500/5 2000/5 1000 91,7 100/5 150/5
U=10kV
100 5,5 20/5 20/5 420 23,1 30/5 50/5
135 7,4 20/5 20/5 560 30,8 50/5 75/5
180 9,9 20/5 30/5 630 36,4 50/5 75/5
240 13,2 20/5 30/5 750 41,2 50/5 75/5
320 17,6 20/5 30/5 1000 55,0 75/5 100/5
30
0,4 kV-da 50 kVt-a qədər olan yüklər üçün birbaşa qoşulan
5/120 və 5/125A-lik sayğaclar olduğuna görə cədvəldə 50kVt-a
qədər olan güclər üçün CT əmsalı göstərilməyib. 6 kV-da 60 kVt-
a 10 kV-da isə 100 kVt-a qədər olan güclər üçün hesabatın 0,4
kV-da aparması məqsədə uyğundur, çünki cədvəldən də
göründüyü kimi bu güclərə qədər olan cərəyanlara görə 6 kV və
10 kV-luq CT-ı buraxılmır.
Yuxarıda qeyd olunan sərtləri təmin edən seçimi düzgün
aparmaq üçün, məsafəyə görə mis damarlı nəzarət kabellərinin
en kəsiyinin seçilməsi cədvəl 3.6-da verilmişdir:
Cədvəl 3.6. Mis damarlı nəzarət kabellərinin standart en kəsikləri
Ölçü transformatorlarından
sayğaclara qədər olan
məsafənin uzunluğu, m
10 10÷1
5
15÷2
5
25÷3
5
35÷5
0
Nəzarət kabelinin en
kəsiyi, mm2
2,5 4 6 8 10
Kabellər çoxdamarlı mis naqildən olarsa məsafəni cədvəldə
göstəriləndən 1.5 dəfə artıq götürmək olar. Burada yenə də gər-
ginlik düşküsünu yoxlamaq lazımdır.
3.2. Reaktiv gücün kompensasiyasi və Cos -yə qoyulan
tələblər
İstifadə olunan avadanlıqların növündən asılı olaraq elektrik
yükü aktiv, induktiv və tutum xarakterli olur. Əksər hallarda
təlabatçılar qarışıq olan aktiv-induktiv yükdən istifadə edirlər
(elektrik mühərrikləri, transformatorlar, qaz lampalarının drosseli
və tənzimləyici qurğuları və s.) Nəticədə şəbəkədən həm aktiv,
həm də reaktiv enerji alınaraq istifadə olunur.
31
Aktiv enerji səmərəli istifadə olunaraq mexaniki, istilik və s.
faydalı enerjiyə çevrilir. Reaktiv enerji isə nə mexaniki, nə də
istilik nə də ki, digər faydalı işə sərf olunmur. Yalnız mühər-
riklərdə, transformatorlarda, qaynaq aparatlarında (transformator-
larında), drossellərdə və işıqlanma qurğularında dəyişən cərəyanın
maqnit nüvəli sarğılarından axması ilə əlaqədar sərf olunur. Aktiv
gücün (enerjinin) əsas göstəricisi cosφ=P/S, reaktiv gücün (ener-
jinin) əsas göstəricisi tgφ=S/P kəmiyyətləridir (əmsallarıdır). Tam
güc, aktiv güc və reaktiv gücün bir-birindən asıllığını aşağıda
göstərilən düzbucaqlı üçbucaqdan (güclər üçbucağı) və düsturdan
görmək olar:
Şəkil 3.1. Güclər üçbucağı
22 QPS . (3.1)
Dünya təcrübəsində cosφ-nin optimal qiyməti əsasən
0,90÷0,97, tgφ-nin qiyməti isə uyğun olaraq 0,48÷0,26 arasında
dəyişir. Müxtəlif ölkələrdə cosφ-yə olan tələblər müxtəlifdir, an-
caq əksər ölkələrdə aşağı hədd 0,92, yuxarı hədd isə 0,97 və hətta
1-dir. Aşağıda bəzi ölkələrdə olan cosφ-nin qiyməti göstərilib:
ABŞ, Almaniya 0,9÷0,95
Belçika 0,9÷0,97
Fransa, Bolqariya 0,93
Kanada 0,9÷1
Danimarka, Yunanısta, İtaliya 0,9
Macarıstan 0,92÷0,97
Portuqaliya 0,92
32
Ümumiyyətlə 30 ölkədən 14-də cosφ-nin optimal qiyməti
0,95-dir. Cosφ-yə qoyulan tələblər yerinə yetirilmədikdə demək
olar ki, yuxarıda göstərilən ölkələrin hamısında müxtəlif forma-
larda cərimələr nəzərdə tutulur.
Heç bir faydalı iş görməyən reaktiv enerjinin şəbəkənin ava-
danlıqlarını (xətlər, transformatorlar və s.) reaktiv cərəyanla yük-
lənməsinin qarşısını almaq və həm də cosφ-nin optimal qiymətini
təmin etmək məqsədilə reaktiv enerjinin kompensasiyası məsələsi
ortaya çıxır ki, bunun da ən sərfəli həll yolu reaktiv enerji
təlabatçılarının öz daxili təchizat sxemlərində olan TM və KTM-
də kondensator batareyaları (KB) quraşdırmalarıdır. Bu halda
reaktiv enerji təlabatı artıq enerji sistemindən deyil (şəkil 3.2. və
3.3), daxildə quraşdırılmış KB-dan (şəkil 3.4), təmin olunur və
enerji sistemi reaktiv yükdən azad olur. Bunu aşağıdakı şəkildən
və əvəz sxemindən aydın görmək mümkündür. Kompensasiya
qurğusu quraşdırılmamışdan əvvəl tələb olunan reaktiv cərəyanın
qapanma yolu demək olar ki, bütün enerji sistemini əhatə edir.
Şəkil3.2. Kompensasiya qurğusu quraşdırılmadan əvvəl reaktiv
cərəyanın qapanma yolu
33
Şəkil 3.3. Kompensasiya qurğusu quraşdırılmadan əvvəl
dövrənin əvəz sxemi
Kompensasiya qurğusu quraşdırılandan sonra reaktiv cərəya-
nın qapanma yolu yalnız təlabatçının daxili təchizat sxeminin bir
hissəsini əhatə edir.
Şəkil 3.4. Kompensasiya qurğusu quraşdırıldıqdan sonra reaktiv
cərəyanın qapanma yolu
Şəkil 3.5. Kompensasiya qurğusu quraşdırıldıqdan sonra dövrənin
əvəz sxemi: Ry - yükün aktiv hissəsi; Ly - yükün induktiv (reaktiv)
hissəsi ; I∑ - ümumi cərəyan; Ia - aktiv cərəyan; Ir - reaktiv
cərəyan; KB- kondensator batareyası (qurğusu).
34
İstehsalatda və məişətdə əsas istifadə olunan müxtəlif ava-
danlıqların və müxtəlif müəssisələrin cosφ-nin orta qiymətləri
aşağıdakı cədvəllərdə göstərilir.
Cədvəl 3.7. cosφ-nin orta qiymətləri
Avadanlıqlar üzrə: cosφ
100 kVt-a qədər olan asinxron mühərriklər, elektrik
qövs sobaları
0.6÷0.8
100÷250kVt arası olan asinxron mühərriklər 0.8÷0.9
İnduksion soba 0.2÷0.6
Qaynaq aparatı, qaz boşalma lampaları (LB,DRL) 0.5÷0.6
Müəssisələr üzrə:
Çörək bulka, ət və ət məhsulları və mebel istehsalı
müəssisələri
0.6÷0.7
Meşə materialları istehsalı müəssisələri 0.55÷0.65
Süd məhsulları istehsalı müəssisələri 0.6÷0.8
Mexaniki emal müəssisələri 0.5÷0.6
Avtomobil təmiri müəssisələri 0.7÷0.8
Tam gücün müəyyən hissəsi –məsələn, 30%-i reaktiv gücün
payına düşdükdə , təbii ki, şəbəkə əlavə olaraq reaktiv cərəyanla
yüklənir, nəticədə güc transformatoru və EVX də əlavə olaraq
yüklənir, onların gücünün və en kəsiklərinin artı-rılması məsələsi
ortaya çıxır ki, bu da əlavə xərclər tələb edir.
Reaktiv enerjinin miqdarının aşağı salınmasının ən təsirli və
effektiv üsulu yerlərdə kompensasiya qurğularının tətbiq edilmə-
sidir. Bu qurğulardan ən effektiv işləyəni Kondensator batareya-
larıdır. Bu kondensator batareyaları müxtəlif istehsalçılar tərəfin-
dən müxtəlif tərtibatda və formada buraxılır, lakin iş prinsipi
etibarilə demək olar ki, fərqlənmirlər. Kondensator Batareyaları
35
(KB) avtomat rejimdə və adi rejimdə personal tərəfindən qoşulub-
açılmaqla işləyirlər.
Avtomat rejimdə işləyən KB daha effektivdir. Çünki, bu
halda:
- reaktiv gücün dəyişməsi avtomatik olaraq izlənilir və cosφ-
nin qiyməti avtomatik tənzimlənərək normada saxlanılır;
- şəbəkəyə əlavə reaktiv güc axını mümkün olmur və nəticədə
gərginliyin normadan artıq olması aradan qalxır;
- KB-nın özünün qəzadan açılma sistemi var ki, bu da
qurğunun zədələnməsinin qarşısını alır;
- digər tərəfdən də əlavə personala ehtiyac qalmır.
İş rejiminə uyğun olaraq personal tərəfindən qoşulub-açılan
KB da effekti çoxdur, çünki müəssisə tərəfindən reaktiv gücün
təlabat vaxtları KB tələb olunan reaktiv gücü kompensasiya edir
və şəbəkənin xətt və avadanlıqları reaktiv cərəyandan azad olunur.
Lakin avtomat rejimində işləyən KB-dən fərqli olaraq personal
tərəfindən qoşulub-açılan KB personalın səhvi nəticəsində ehtiyac
olmayanda da qoşulu qala bilər, şəbəkəyə reakiv enerji ötürməyə
başlayar və nəticədə gərginliyin şinlərdə nominaldan çox artıq
olmasına səbəb olmaqla, xoşa gəlməz nəticələr baş verər. Ümu-
miyyətlə avtomat rejimdə işləyən KB daha effektiv və sə-
mərəlidir.
Hər bir şəbəkə üçün reaktiv gücün kompensasiyası hesabına
iqtisadi səmərəlilik təmin olunmalıdır, nəticədə isə düyün
yüklərində gərginliyin səviyyəsi normada saxlanılmalıdır. Əgər
bu yaxşılaşma müxtəlif rejimlərdə kifayət etməzsə, onda tənzim-
lənən reaktiv güc mənbələrindən və yük altında tənzimlənən
transformatorlardan istifadə etmək lazımdır. Lakin nəzərə alsaq
ki,düyün yüklərində gərginlik səviyyəsinin təmin olunması daha
vacibdir, onda əvvəlcə gərginliyin səviyyəsinin təmin olunması
şərti ilə reaktiv gücün kompen-sasiyası məsələsi həll edilməlidir,
sonra isə iqtisadi səmərəlilik ödənməlidir. Bu zaman şəbəkədə
reaktiv gücün kompensasiya qurğusunun (RGK) quraşdırılması
lazım olan ən aşağı gərginlikli düyün nöqtəsi təyin edilir, sonra
36
növbəti aşağı gərginlikli düyün nöqtəsi təyin edilir və kompensa-
siya qurğusu quraşdırılır, bu, o vaxta qədər davam etdirilir ki,
bütün düyün nöqtələrində gərginlik lazımi səviyyədə olsun.Sonra
ikinci mərhələdə iqtisadi səmərəlilik baxımından, yəni elektrik
enerji itkisinin azaldılması üçün əlavə ola-raq reaktiv gücün
kompensasiyasının məqsədəuyğun olub-olmaması təyin edilir.
Sənaye müəssisələrində kompensasiya qurğularının tələb olu-
nan reaktiv gücünü (kvarda) təyin etmək üçün aşğıda göstərilən
düstürdan istifadə edilir.
n
21a
t
tgtgWQ
, (3.2)
Wa – güc əmsalının yüksəldilməsi nəzərdə tutulan müəssisənin il
ərzində ən çox yüklənmiş ayda sərf etdiyi aktiv enerjinin
miqdarı, kVtsaat ilə;
tg φ1 – kompensasiya qurğuları işə buraxılmamışdan əvvəl
mövcud olan reaktiv güc əmsalı (tg φ1 = Q/P );
tg φ2 – kompensasiya qurğuları işə buraxılandan sonra, arzu
olunan reaktiv güc əmsalı (tələbə cavab verən);
α – hesablama əmsalı, istismarda olan müəssisələr üçün 0,8 – 0,9,
yeni layihələndirilmiş müəssisələr üçün isə 1,0 qəbul edilir;
tn – ay ərzində müəssisənin neçə saat işləməsinin miqdarı(saatla).
3.3. Sayğacin düzgün işləməsinin təyini
Sayğacların dövlət plomblarının növbəti yoxlama müddətinin
keçməməsinə baxmayaraq, bəzən sayğaclar özlərinin düzgün
işləmə qabiliyyətini itirirlər və ya uçot sxeminə kənar müdaxilələr
nəticəsində keçən enerjini düzgün qeyd etmirlər. Belə hallarda
sayğacın quraşdırıldığı yerdə yoxlamaq lazım gəlir. Bunun üçün
nəzərdə tutulan xüsusi nümunəvi yığcam əl cihazları var lakin bu
cihazlar hər zaman əlimizdə olmadığına görə təxmini ölçü apar-
maq üçün çox funksiyalı ampermaşdan istifadə olunur. Am-
37
permaşa vasitəsilə xəttdən axan yükün (cərəyanın) və gərginliyin
faktiki qiymətlərini ölçdükdən sonra,onların orta qiymətləri
3
IIII CBA
orta
(3.3)
3
UUII ACBCAB
orta
(3.4)
3.4. Sayğac sxeminə edilən müdaxilələr və onlarin
aşkarlanmasi üsullari
Müasir dövrdə istehlakçılar tərəfindən istifadə edilən elektrik
enerjisinin miqdarının süni şəkildə azaldılması və ya ümumiy-
yətlə sayğacdan kənar istifadə edilməsi ilə bağlı pozuntular, bu
pozuntular nəticəsində insanların həyat və sağlamlığına qarşı
yaranan təhlükələr barədə məlumat verilir. Bu məlumatlar enerji
satışı sahəsində çalışan bütün əməkdaşlar üçün faydalıdır. İlk növ-
bədə qeyd etmək lazımdır ki, elektrik enerjisini həm sayğacdan
kənar istifadə etmək həm də müxtəlif yollarla süni azaltmaq
məxfi qala bilməz, çünki, istənilən şəkildə enerjidən qanunsuz
istifadə öz izini qoyur və tam gizlədilməsi heç bir formada
mümkün deyil.
Bundan başqa Elektrik Enerjisindən İstifadə Qaydalarının hər
hansı yolla istehlakçılar tərəfindən məqsədyönlü pozulmasına
görə itirilmiş enerjinin onların hesabına bərpası Elektrik Ener-
jisinin Qaydalarında nəzərdə tutulur ki, bu da nəticə etibarı ilə
uçot sisteminə qanunsuz müdaxilənin istehlakçılar üçün bir daha
faydasız olduğunu göstərir. Lakin yuxarıda qeyd olunanlara
baxmayaraq bəzi abonentlər sonrakı nəticəni fikirləşmədən uçot
sisteminə müdaxilə etməklə enerjini talan etməkdən çəkinmirlər.
Buna görə də enerji catışı sahəsində çalışan və uçot sisteminə
nəzarət edən bütün işçilərin aşağıda qeyd edilən bilgiləri mənim-
səməsi vacibdir.
Elektrik enerjisinin sayğacla hesabatı bilavasitə işlədicilərin
qidalanma dövrəsindən axan cərəyanın onun sıxaclarında olan
38
gərginliyə riyazı vurulması (hasili - U·I·cosφ·t) ilə baş verir. Ona
görə də sərfiyyatı süni yolla azaltmaq istəyən təlabatçılar ya
cərəyanın qiymətini azaltmağa ya da sərfiyyatın bir hissəsini
sayğacdan kənar istifadə etməyə üstünlük verirlər. Bu iki üsulun
birincisi müxtəlif yollarla sayğacın cərəyan dövrəsini şuntla-
maqla, ikincisi isə sayğacdan kənar xətt çəkməklə əldə edilir.
Daha çox istifadə olunan pozuntu sayğacdan əvvəl qidalandırıcı
xəttə birləşdirməklə bütün işlədiciləri və ya bir neçə əsas
işlədiciləri sayğacdan kənar şəbəkəyə qoşmaqdır.
Digər bir talançılıq üsulu sayğacın qeyd etdiyi, lakin hələ
elektrik şəbəkəsində qeydə alınmamış hər hansı bir iri məbləğdə
sərfiyatı gizlətmək məqsədilə sayğacı yox etmək, yəni itirmək,
yandırmaq və ya mexaniki həm də termiki təsir nəticəsində göstə-
ricini məhv etməkdir. Basqa bir üsul da var ki, bu da sayğacın
daxilinə müdaxilə etməklə hesablayıcının gərginlik məftilini kəs-
mək, cərəyan naqilinin ucunun lehimləmə yerini dəyişməklə və
ya şünt qoymaqla hesablayıcının müəyyən faiz az yazmağına nail
olmaq və ya alt qapağı açaraq sayğacın giriş, çıxış faza sıxaclarını
şuntlamaqdır. Hər üç halda sayğacın gövdə qapağı ya dövlət
standart plombu və alt qapaq plombu pozulmaqla açılmalı, ya da
üçüncü halda alt qapaq plombu açılmalıdır. Sözü gedən plomblar
birdəfəlik istifadə üçün nəzərdə tutulmuş nömrəli plomblar
olduğuna görə təkrar istifadəsi qeyri-mümkündür və təkrar bərpa
etmək həm plombun gövdəsində həm də trosda öz izini qoyur.
Digər tərəfdən sayğacın daxilində də müdaxilə izləri açıq
formada özünü biruzə verir. Əksər tip sayğacların yaddaşı var və
orada gərginlik və cərəyan itməsi tarixi qeyd olunur ki, bu da
danılmaz bir faktdır.
Qeyd olunan enerjinin talanması üsullarını aşkarlamaq üçün
sayğaclara nəzarət edən personalın öz işini aşağıdakı ardıcıllıqla
qurması məqsədə uyğundur:
Ayrı-ayrı işlədicilərin orta aylıq sərfiyatını bilməklə məişət
abonentindən tutmuş iri istehlakçılara qədər xidmət ərazisində
olan bütün təlabatçıların sayğaclarının ay ərzində qeyd etdiyi sər-
39
fiyyatın faktiki güclərinə və iş rejiminə uyğun olub-olmamasını
müəyyən etməlidir. Burada mövsümdən asılılıq və iş rejimi nə-
zərə alınmalıdır.
Əgər sayğacın qeydə aldığı aylıq sərfiyyat şübhə doğurarsa,
onda:
1. Sayğacdan kənar qoşulma imkanları analiz olunmalıdır.
Qəsəbə və kəndlərdə 0,4kV-luq şəbəkəyə qoşulma əsasən asanlıq-
la aşkar olunur. Nadir hallarda bu qoşulma xəttə yaxın olan ağacın
budaqlarının içi ilə və ya elektrik xəttinin dayağının arxası ilə
gizli şəkildə çəkilir. Kənar xətt yaxında olan TM- dən və ya PQ-
dan yeraltı (suvaqaltı) kabel xətti vasitəsilə də çəkilə bilər. Kənar
xətt sutkanın müəyyən vaxtlarında çevirici vasitəsi ilə qoşula bilər
və sonra gizlədilə də bilər (şəkil 3.5 və şəkil 3.6).
Bu zaman kənar xətti aşkarlamaq nisbətən çətinləşir. Mənzili
qidalandıran xətt mənbədən sayğaca və sayğacdan mənzilə kimi
tam aydın görünən şəraitdə çəkilməlidir. Xəttin hər hansı hissəsi
örtülü bir yerdə olarsa, o hissəni yoxlamaq vacibdir.
40
Şəkil 3.5. Birfazalı sayğacda kənar xəttin ehtimal olunan qoşulma
sxemi
Şəkil 3.6. Birfazalı sayğacda kənar xəttin ehtimal olunan
qoşulma sxemi
41
2. Sayğacın girişində “faza” və “sıfır” xətlərinin sayğacın
tipinə uyğun düzgün qoşulmasını, yəni sxem uzrə “faza” xət-
tinin “faza” sıxacına, “sıfır” xəttinin isə “sıfır” sıxacına daxil
olması dəqiq yoxlanılmalıdır. Əksər hallarda istehlakçılar giriş
xəttinin əvvəlində (sayğaca qədər) “faza” xətti ilə “sıfır” xəttinin
yerini dəyişirlər, kənar mənbədən (su, istilik və s. sistemlərinin
borularından yerlə əlaqəsi olan digər metal konstruksiyalardan)
“sıfır” xətti götürməklə sayğacı yük dövrəsindən tam və ya qis-
mən kənarda saxlamaqla elektrik enerjisindən qanunsuz istifadə
edirlər (şəkil 3.7).
Şəkil 3.7. “Sıfır” xətti vasitəsi ilə sayğacın kənarlaşdırılmasının
ehtimal olunan sxemi
Sayğac sxeminə bu şəkildə müdaxilə zamanı çoxmərtəbəli
yaşayış binalarında ümumi istifadədə olan su, istilik və hətta qaz
borularına “sıfır” xətti kimi istifadə etmək məqsədilə qoşularkən
istehlakçılar həm öz ailə üzvlərinin və həm də binanın digər
sakinlərinin həyat və sağlamlığını təhlükə altına qoyurlar. Burada
iki ən təhlükəli hal daha çox narahatçılıq yaradır. Birincisi odur
ki, “sıfır” xəttinin mənbəyi kimi istifadə olunan boru sistemlə-
rində təmir işləri aparan personal borunu kəsərkən dövrə qırılır və
borunun mənzilin “sıfır” xəttinə qoşulu olan hissəsi gərginlik
altında qalır və açıq təhlükə mənbəyi olur. İkinci halda isə şəbə-
kənin “sıfır” xətti hər hansı bir səbəbdən mənbədən kəsilərsə (F4
açarı bağlı olarsa) bütün digər mənzil və obyektlərin işlədici-
42
lərinin “sıfır” xətti ilə qapanması borudan “sıfır” götürən mənzilin
və ya obyektin naqilləri vasitəsilə baş verir. İstənilən mənzilin və
obyektin daxili təchizat sxemində naqillərin en kəsiyinin əsasən
2.5-6 mm2
olduğunu nəzərə alsaq bu naqillərin binanın ümumi
yükünü öz üzərinə götürən zaman qızaraq izolyasıyasının pozul-
ması, qısa qapanma baş verməsi və nəticə etibarı ilə yanğına
səbəb olması qaçılmazdır.
Təsadüf olunan pozuntulardan biri də sayğacın faza “giriş” və
“çıxış” xətlərinin eyni yuvaya birləşdirilməsidir (şəkil 3.8).
Şəkil 3.8. Sayğacın faza “giriş” və “çıxış” xətlərinin
eyni yuvaya qoşulması sxemi
3. Şuntlama imkanları analiz edilməlidir. Bu üsul sayğacı
qidalandıran faza xətti ilə onun çıxışında olan faza xəttinin
birbaşa əlaqələndirilməsindən ibarətdir və adətən çoxmərtəbəli
bina evlərində mənzillərin sayğaclarının giriş, çıxış xətlərini
lövhələrə bərkitmək məqsədilə istifadə olunan sixacların, lentlərin
və s. bərkidici vasitələrin altında gizli şəkildə iynəyə bənzər
çılpaq naqil vasitəsilə edilir.
43
Şəkil 3.9. Sayğacın faza “giriş” ,”çıxış” xətlərinin ehtimal olunan
şuntlama sxemi
Şuntlama həm də iri tutumlu istehlakçıların uçot sistemində
istifadə olunan cərəyan transformatoru ilə sayğacı əlaqələndirən
U1 və U2 cərəyan məftillərinin şuntlanmasında da istifadə olunur
(şəkil 8.6).
Şəkil 3.10. Cərəyan transformatorunun ikinci tərəf
dolağının ehtimal olunan şuntlama sxemi
Şuntlama zamanı adətən faktiki yükün cox hissəsi sayğacdan
kənar keçir və sayğac yükün həmin hissəsini qeyd etmir.
44
Şuntlama zamanı mütləq kabellərin izolyasiyasının bütövlüyü
pozulur və faktiki axan yüklə sayğacın qeyd etdiyi yük arasında
fərq olur. Bu səbəbdən də şuntlama dərhal özünü biruzə verir.
Digər bir şuntlama üsulu olan avtomat vasitəsi ilə eyni adlı
fazadan kənar xətt vasitəsi ilə sayğacın çıxışını əlaqələndirməklə
yükün bir hissəsini sayğacdan kənarlaşdırmaqdır (şəkil 3.11).
Şəkil 3.11. Avtomat vasitəsi ilə sayğacın ehtimal olunan şuntlama
sxemi
Şuntlanmanın daha iki mürəkkəb yolu var ki, onu aşkar etmək
nisbətən çətin olur. Bu iki halda şuntlama ya uzaqdan avtomatik
idarə olunur və ya şuntlama dövrəsinə qoyulan avtomatın idarə
dövrəsi sayğacın çıxışından qidalanır. Yəni sayğacın çıxışındakı
qoruyucu avtomat açılanda şuntun da avtomatik açılması baş verir
və aşkarlanması çətin olur. Lakin daimi nəzarətdə saxlamaqla bu
talançilıq metodu da digərləri kimi aşkarlanaraq tutulur (şəkil
3.12).
45
Şəkil 3.12. Bir fazalı sayğacın avtomatik idarə olunan mümkün
şuntlama sxemi
Şəkil 3.13. Üç fazalı sayğacın avtomatik idarə olunan mümkün
şuntlama sxemi
4. Sayğacın və onu qidalandıran ölçu transformatorlarının
plomblarına diqqət yetirilməlidir. Plombların özlərində kənar
müdaxilə izlərinin olub- olmaması (cızıqlar, kley və s.)və
trosunun bütövlüyü yoxlanmalıdır. Sayğacın displeyində tipinə
uyğun müxtəlif formada cərəyan və gərginlik göstəriciləri, faza
bucaqları, alt qapaq və gövdə qapağının açılması işarəsi və s.
məlumatlar əks olunur ki, onlara da diqqət etmək lazımdır.
46
Abonentlər elektron sayğaclara müdaxilə edərkən içərisinə
eyni tipdən olan digər bir sayğacın sxemini əlavə etməklə say-
ğacın hesablayıcı blokunun sxemini pozurlar sayğac keçən yükü
tam qeyd etmir, ikinci əlavə olunmuş normal sxemdən isə say-
ğacın yanıb sönən indikatorunu qidalandırırlar. Yoxlayıcı sayğacın
dövrəsində olan yükü olçür, indiqatorun yanıb sönməsi ilə say-
ğacın qeyd etdiyi yükü müəyyənləşdirərək müqayisə edir nəticədə
uyğunluq olduğunu görüb uçotu normal qəbul edir. Lakin burada
əslində sayğacın hesablayıcısının cərəyan dövrəsi pozulmuş
sxemdən qidalandığına görə belə müqayisə düz nəticə vermir.
Ona görə də mütləq sayğacın plomblarına diqqət etmək vacibdir.
Bir daha qeyd etmək lazımdır ki, istənilən formada sərfiyyatı
gizlətmək məqsədilə uçota (sayğac sxeminə) qeyri-qanuni müda-
xilə zamanı insanların həyatı və sağlamlığı təhlükə altına atılır,
yəni sxemlərdə qaydalara zidd dəyişikliklər edilməsi Təhlükəsiz-
lik Texnikası, Texniki İstismar və Yanğın Təhlükəsizliyi qaydala-
rının ciddi şəkildə pozulması nəticəsində insan təlafatı ilə
nəticələnən bədbəxt hadisələr baş verir. Hər bir elektrik tutduğu
vəzifədən asılı olmayaraq öz vəzifə borcunu yerinə yetirməklə
yanaşı yuxarıda qeyd olunan təhlükələr barədə insanlar arasında
ciddi izahat işiləri də aparmalıdır.
3.5. Elektrik enerjisinin topdan alışı, paylanması və
balansın çıxarılması
“Bakıelektrikşəbəkə”ASC istehlak etdiyi elektrik enerjisini
əsasən istehsalçının - “Azərenerji”ASC-nin stansiya və yarımstan-
siyalarından kabel və hava xətləri ilə öz əhatəsində və balansında
olan 110/35/6, 110/35/10, 110/10, 110/6; 35/10 və 35/6 kV - luq
yarımstansiyalarına qəbul edir. “Azərenerji”ASC-dən alınmış
elektrik enerjisinin miqdarı “Azərenerji” ASC-nin yüksək gərgin-
likli yarımstansiyalarında quraşdırılmış elektron tipli sayğaclarla
aparılır və onların düzgün işinin təmin olunması və uçotunun
dəqiq aparılması üçün həmin sayğac sxemlərinə və onların göstə-
47
ricilərinin ayın sonunda iki tərəfli qaydada dəqiq oxunmasına
riayət olunur və bu barədə müvafiq sənədlər tərtib edilir.
Alınmış elektrik enerjisi “Bakıelektrikşəbəkə”ASC-nin yüksək
gərginlikli yarımstansiyalarına daxil olduqdan sonra hər bir ya-
rımstansiyanın giriş və çıxış yuvaları üzrə “Bakıelektrikşəbəkə”
ASC-nin YGEŞ tərəfindən balans hesabatları aparılır. Həmin
aparılmış hesabatlar Enerjinin alınması və balans şöbəsi tərəfin-
dən mütəmadi olaraq yoxlanılır. “Bakıelektrikşəbəkə” ASC-nin
yüksək gərginlikli yarımstansiyalarındakı alçaldıcı transforma-
torlar vasitəsilə gərginlik nisbətən alçaq gərginlik həddinə
çatdırılır ki, kabel və hava EVX vasitəsi ilə əhali və qeyri-əhali
abonentlərinin istifadəsinə verilir. Əhali və qeyri-əhali abonentlə-
rinin keyfiyyətli və fasiləsiz elektrik enerjisi ilə təmin edilməsi
məqsədi ilə 35,20,10 və 6 kV-luq xətlər üzərində TM (transforma-
tor məntəqəsi), KTM (komplekt transformator məntəqəsi) möv-
cuddur. Hər bir TM və KTM-lərin girişində balans sayğacları
quraşdırılmışdır.
YG yarımstansiyalarından xətlər ilə TM və KTM-lərə kimi
ötürülmüş elektrik enerjisi “Bakıelektrikşəbəkə” ASC-nin Enerji-
nin Alışı və Balans şöbəsi tərəfindən hesablanır və xətlər, TM və
KTM-lər üzrə hər ay mütamadı olaraq balans hesabatları aparır.
Yüksək gərginlik xətlərinin daxil olduğu yarımstansiyada “Bakı-
elektrikşəbəkə” ASC-yə məxsus balans sayğacları quraşdırılır.
TM və KTM-lərin özlərinin 0,4kV-luq çıxışlarında balans sayğac-
ları vardır. Hal-hazırda şəffaf balans uçotu yaratmaq üçün hər bir
rayon şəbəkəsində TM-lər Dislokasiyalar üzrə bölünmüşdür.
Balans sayğacından paylaşdırılan enerjinin hesabatında texniki
itkilər rayon elektrik şəbəkələrinin istismar şəraitindən asılı olaraq
“Bakıelektrikşəbəkə”ASC tərəfindən nəzərə alınmışdır. Balans
sayğacının göstəricisi sərf olunan aktiv enerjini göstərir. TM-lər
üzrə bölünmüş dislokasiylarda balans sayğacından alınmış ener-
jinin miqdarı (kVt saat) əhali, ticarət və xidmət, büdcə, sənaye və
qeyri-sənaye sahələri üzrə ötürülən enerjinin cəminə bərabər ol-
malıdır (texniki itkiləri nəzərə almaqla). Demək olar ki, “Bakı-
48
elektrikşəbəkə” ASC-nin balansında olan bütün TM və KTM-
lərdə balans sayğacları quraşdırılmışdır. Quraşdırılmış balans və
hesabat sayğacları vasitəsi ilə hər bir dislokasiya üzrə alınan
elektrik enerjisinin balansına və dəyərinin ödənilməsinə nəzarət
etmək mümkündür.
Şəkil 3.14. Elektrik enerjisinin alışının və paylanmasının struktur
sxemi
3.5.1 Enerjinin alınması və balans hesabatının aparılması
Elektroenergetikada enerji təchizatı müəssisələrinin işinin
günün müasir tələbinə uyğun təşkili, idarə olunması, abonentləri
fasiləsiz və keyfiyyətli elektrik enerjisi ilə təchiz etmək, o cümlə-
dən istehlakçılara verilmiş elektrik enerjisinin itkisiz ötrülməsi
məqsədi ilə balans hesabatlarının tətbiq edilməsi tələb olunur.
Balans hesabatı istehsalçıya məxsus stansiya və yarımstan-
siyalardan alınan elektrik enerjisinin paylayıcı şəbəkənin yarım-
stansiya, TM və KTM, o cümlə-dən paylayıcı qurğulardan ötürül-
məklə istehlakçıya qədər olan bütün nöqtələri əhatə etməlidir.
49
“Bakıelektrikşəbəkə”ASC elektrik enerjisini “Azərenerji “ASC
dən topdan olaraq alış yarımstansiyaları vasitəsi ilə qəbul edir.
Alış yarımstansiyalarında müəyyən edilmiş sərhədlərdə istehsalçı
“Azərenerji “ASC tərəfindən hesabat sayğacları quraşdırmışdır.
Quraşdırılmış həmin sayğaclar vasitəsi ilə “Bakıelektrikşəbəkə”
ASC enerji alışını həyata keçirir.
“Bakıelektrikşəbəkə” ASC “Azərenerji” ASC dən aldığı
elektrik enerjisini 38 yüksək gərginlikli yarımstansiyalar vasitəsi
ilə qəbul edir. Bu yarımstansiyaların 22 ədədi “Azərenerji” ASC-
yə, 9 ədədi “Bakıelektrikşəbəkə”ASC-yə, 4 ədədi abonentə, 2
ədədi dəmir yoluna və 1 ədədi neft təsərrüfatına məxsusdur.
3.5.2. Alış yarımstansiyalarında nəzarətin formaları
Alış yarımstansiyalarına nəzarət, əsasən həmin yarımstansiya-
larda balans hesabatlarının aparılması ilə həyata keçirilir. Həmin
balans hesabatları ayda 4 dəfə, ayın 10-u, 15-i, 20-si və ayın
sonunda aparılır. Balans hesabatlarının nəticəsinə görə həmin alış
yarımstansiyalarına nəzarət olunur.
Eyni zamanda alış yarımstansiyalarında quraşdırılmış alış
sayğaclarına paralel olaraq “Bakıelektrikşəbəkə” ASC özünün
ELSTER tipli nəzarət sayğaclarını quraşdırmışdır. Quraşdırılmış
həmin sayğaclarla alış sayğaclarına ay ərzində nəzarət olunur.
Belə ki, yarımstansiyalarda quraşdırılmış xüsusi “modem” qur-
ğuları vasitəsi ilə “Bakıelektrikşəbəkə”ASC-nin “alfa sentr” mər-
kəzinə hər 30 dəqiqədən bir informasiya daxil olur. Daxil olmuş
informasiya vasitəsi ilə alış sayğaclarının iş prinsipinə mütamadi
nəzarət olunur.
3.5.3. Balansın uçot sisteminin əsas şərtləri
Enerji təchizatı müəssisəsində alınmış elektrik enerjisinin
istehlak edilməsi vaxtı ötürücü stansiyalar üzrə yeni stansiya,
50
yarımstansiya TM, KTM və PQ – lərdə balans hesabatlarının
aparılması üçün istehsalçıdan alınmış elektrik enerjisinin miqdarı
tam dəqiqləşdirilməlidir.Bu səbəbdən istehsalçıya məxsus stansiya
və ya yarımstansiyalarda əvvəlcədən təyin olunmuş sərhəd
nöqtələrində (istesalçı ilə istehlakçı arasında bağlanmiş müqavilə
ilə təyin edilmiş) ikitərəfli qaydada sayğaclar quraşdırılmalıdır.
Quraşdırılmış sayğaclar istehlakçı tərəfindən yəni istehlakçının
hesabına həyata keçirilməklə sayğacın tipi və iş prinsipi barədə
istehlakçı tam məlumatlandırılmalıdır.
İstehsalçi tərəfindən quraşdırılmış sayğacların dövrəsindəki
ölçü transformatorlarının dəqiqlik sinifləri quraşdırılacaq sayğac-
ların dəqiqlik siniflərinə uyğun olaraq seçilməlidir. Müasir dövr
üçün daha dəqiq olan elektron tipli sayğaclardan istifadə edil-
məlidir.
Quraşdırılmış sayğacları qidalandıran cərəyan transformatorla-
rında cərayan dolaqlarının ən azı 2 pilləli olması tələb edilir ki,
quraşdırılmış sayğaclar II pillədən müstəqil qidalana bilsin. Say-
ğacları qidalandıran gərginlik və cərəyan kabelləri müstəqil
şəkildə, yəni ancaq sayğacları qidalandırmış olmalıdır.
3.5.4. Yarımstansiyalarda balans uçotunun strukturu
Təchizatçı müəssisəyə məxsus yarımstansiyalarda quraşdırıl-
mış transformatorların yüksək, orta və alçaq gərginlik tərəfindəki
girişlərdə və həm də bölmədəki çıxış fiderləri üzrə sayğaclar
quraşdırılır (şəkil 3.15-də göstərilib).
Hər bir transformatorun çıxışlarında və ya yüksək gərginlikli
girişində quraşdırılmış sayğaclarla həmin transformatorların
çıxışlarında quraşdırılmış sayğaclar arasında balans hesabatları
aparılır (şəkil 3.15)
51
Şəkil 3.15. YG transformatorunda balansın qurulma sxemi
Say.№1 =Say. № 2 + Say. № 3
Say.№ 2 = Say. № 4 + Say.№5 + Say.№6 + Say.№7 + Say.№8
Say. №3 = Say.№9 + Say. №10 + Say. №11 + Say. № 12
Yarımstansiyada düzgün balansın əldə olunması üçün quraş-
dırılmış sayğacların dəqiqlik sinifləri eyni olmalıdır. Quraşdırıl-
mış sayğacların gərginlik dolaqları (sıxacları) hər bir sayğacın
özünə məxsus bölməsində quraşdırılmış gərginlik transformator-
larından kabel vasitəsi ilə qidalandırılır. Belə ki,həmin kabellər
məsafədən asıllı olaraq 2,5-10 mm2
en kəsikli kabellərdən ibarət
olur. O cümlədən, hər bir fiderin cərəyan transformatorundan öz
sayğacına qədər olmaqla kabellər çəkilir və fiderin öz sayğacı
cərəyanla doydurulur. Çəkilmiş kabellər yaxşı izolə edilmiş
kabellərdən ibarət olmaqla bağlı kanallarla aparılmalıdır.
52
3.5.5. Paylayıcı şəbəkələrdə elektrik enerjisi itkisi və onun
minimuma endirilməsi yolları
İstənilən paylayıcı şəbəkə üçün elektrik enerjisi itkisi
xarakterikdir və bu itki texniki və kommersiya xarakterli olur.
Texniki itki - avadanlıqların (güc transformatorları, elektrik
veriliş xətləri, komutasiya aparatları və işlədicilər) texniki
vəziyyətindən və iş rejimindən asılıdır. Burada transformatorların
gücü, xətlərin en kəsiyi, komutasiya aparatlarının birləşmə və
kontaktları, işlədicilərin yüklənmə faizi çox böyük rol oynayır.
Qeyd etmək lazımdır ki, texniki itkilərin azaldılması üçün imkan
daxilində ilk olaraq mövcud gərginliyi ən azı bir pillə yuxarı
gərginliklə əvəz etmək məqsədə uyğundur.Çünki elektrik enerjisi
itkisi gərginliyin qiymətinin kvadratı ilə (U²) tərs mütənasibdir.
Əsas amillərdən biri də naqilin (kabelin) en kəsiyinin gücə və
məsafəyə görə düzgün seçilməsidir ki, bu da çox vacib məsələdir.
Bu halda həm də naqilin materialı da az rol oynamır, çünki, əsas
istifadə olunan mis və aliminium naqillərdir ki, onların da
keçiriciliyi fərqlidir, yəni misin keçiriciliyi daha böyükdür (1.68
dəfə), ona görə də naqilləri seçən zaman imkan daxilində mis
naqil və kabellərə üstünlük vermək məqsədə uyğundur.
Transformatorların düzgün seçilməsi həm gərginlik həm də
güc baxımından itkilərə böyük təsir göstərir. Belə ki, eyni gücü
birbaşa 35 kV-dan 0.4 kV-a yəni 35/0.4 kV-luq transformatorla
işlədiciyə ötürdükdə itki az olur, çünki artıq 35 kV ilə 0.4 kV
gərginlik arasında 6 və ya 10 kV-luq xətt, transformator və
komutasiya aparatları olmur, təbii ki, onların da itkisi aradan
qalxır. Burada həm də seçilən transformatorun gücü verilən
gücdən çox fərqənməməlidir. Transformatorların gücü verilən
gücdən kiçik olarsa onda transformator artıq yüklənmədən qızar,
elektrik enerjisi istilik kimi ayrılaraq itər, digər tərəfdən artıq
yüklənmədən gərginlik düşküsü yaranar , yenə də bu itkinin
çoxalmasına səbəb olar. Seçilmiş transformatorun gücü verilən
gücdən çox olarsa, onda transformatorun yuksüz işləmə itkiləri
53
artar və yenə də elektrik enerjisi itkisi artmış olar. İtgilərin
azaldılması məsələsində az əhəmiyyəti olmayan kontakt və
birləşmələrdir.
Komutasiya aparatlarında kontaktlar olur və onların vaxtaşırı
təmizlənərək tənzimlənməsi və keçid müqavimətlərinin normada
saxlanması əsas şərtdir. Pis kontakda keçiricilik aşağı düşür və
müqavimət artaraq qızmaya səbəb olur ki, bu da itkinin artmasına
gətirib çıxarır. Birləşmələr isə yenə də daima nəzarətdə
saxlanmalıdır ki, qızma olmasın. Kontaktlar və birləşmələr ( bolt,
mufta və.s ) sayca nə qədər az olarsa itkilər də o qədər minimum
olar. İstənilən ideal kontaktın və ya birləşmənin keçiriciliyi (hətta
qaynaq birləşməsi) heç vaxt bütöv naqilin (şinin) keçiriciliyindən
üstün ola bilməz. İşlədicilərin də gücünün tələb olunan yükə
uyğun seçilməsi az əhəmiyyət kəsb etmir. 10 kVt güc tələb olunan
qurğuya 20 kVt-lıq mühərrik qoşmaq mühərrikin 50% gücünün
israf olunmasına, reaktiv yükün artmasına gətirib çıxarır ki, bu da
texniki itkinin artmasına səbəb olar.
Yuxarıda qeyd olunanlardan əlavə, daha bir əsas faktor pay-
layıcı şəbəkənin reaktiv yükdən azad etməklə reaktiv yükün
yaratdığı itkilərdən azad olunmasıdır. Beləliklə itkilərin azaldıl-
ması üçün aşağıdakı əsas tədbirləri müəyyən etmək olar:
- gücə, gərginliyə və məsafəyə görə xətlərin en kəsiyini
düzgün (optimal) seçmək;
- ötürücü xətlərdə alüminum naqilləri imkan daxilində çox
damarlı mis naqqillərlə əvəz etmək;
- gücə və gərginliyə görə güc transformatorlarını və digər
avadanlıqları üzgün (optimal) seçmək;
- komutasiya aparatları və birləşmələrin (bolt, mufta və.s)
sayını minimuma (optimal sayda) endirmək;
- imkan daxilində daha yuxarı pillə gərginliyə keçmək;
- güc mərkəzini düzgün təyin etmək;
- artıq yüklənmədən və yüksüz işləmədən azad olunmanı
təmin etmək;
54
- enerjinin keyfiyyət parametrlərini və simmetrik yüklənməni
təmin etmək;
- şəbəkənin reaktiv yükünü azaltmaq məqsədilə təlabatçılardan
cosφ-nin qiymətini (0.92-0.97) optimal saxlamaları üçün özlə-
rində kompensasiya qurğularının quraşdırmasını tələb etmək.
Yuxarıda qeyd olunan müddəaları daima həyata keçirməklə
texniki itkiləri minimuma endirmək olar.
Kommersiya itkisi – elektrik enerjisi uçotu təşkilinin qənaət-
baxş olmaması ilə xarakterizə olunur. Buraya sayğacların vəziy-
yətinin qanedici olmaması, vaxtlı vaxtında sayğac göstəricilərinin
düzgün çıxarılması, sayğacdan kənar qoşulmalar, sayğac göstəri-
cisini təhrif etmək məqsədi ilə uçot sxeminə qanunsuz müdaxi-
lələr, ölçü transformatorlarının düzgün seçilməməsi və s. aiddir.
Kommersiya itkilərini azaldıb minimuma endirmək üçün aşağıda
göstərilən tələblər yerinə yetirilməlidir:
- dəqiqlik sinfi 1.0 və daha yuxarı olan müasir elektron tipli
çoxfunksiyalı sayğaclardan istifadə olunmalıdır;
- uçot sistemində zəruri olan bütün nöqtələr (sayğacın, ölçü
transformatorlarının sıxaclar qutusunun qapaqları, gərginlik trans-
formatorlarının yüksək gərginlik ayrıcısı və uçotun elementləri
olan yuvaların qapıları) kənar müdaxilədən qorumaq üçün
plomblanmalıdır;
- ölçü transformatorlarının dəqiqlik sinfi və əmsalları yükə və
gərginliyə görə düzgün seçilməlidir.
Nəticə kimi qeyd etmək lazımdır ki, paylayıcı şəbəkənin
ümumi (həqiqi) itkisini ΔW, texniki itkini ΔWT , kommersiya
itkisini isə ΔWK ilə işarə etsək, onda alarıq:
W = Δ WT+ Δ Wk.
Burada, ΔW – şəbəkənin cəmi topdan aldığı enerji ilə pərakəndə
satdığı enerjinin ümumi miqdarı arasında fərqi göstərir (həqiqi
itkini); ΔWT – şəbəkədə enerjinin paylanması ilə bağlı transfor-
mator, xətt və digər avadanlıqlarda gedən fiziki proseslərə sərf
olunan enerjini göstərir ( texniki itkini); ΔWk – həqiqi itki ilə
texniki itki arasında olan fərqi göstərir (komersiya itkisi).
55
ΔWK = ΔW - ΔWT . (3.5)
Şəbəkəni müasir tələblərə uyğun modernləşdirmək, müasir
uçot sistemi qurmaq və uçota nəzarət edən personalın bilik sə-
viyyəsini qaldırmaqla bir çox ölkələrdə kritik itki həddi sayılan
10%-i 3-4%-ə endirmək mümkündür. İtkilərin minimuma salın-
masına xərclənən vəsait çox tez bir zamanda özünü doğruldur və
paylayıcı şəbəkənin gəlirlərini artırır.
3.5.6. Yüksək gərginlikli (110 /35/20 kV) şəbəkələr üzrə balans
Yarımstansiyaların daxili balansı çıxarıldıqdan sonra yüksək
gərginlikli elektrik veriliş xətləri üzrə (110, 35 və 20 kV) aşağı-
dakı sxemdə göstərilən sayğaclarla balans hesabatları aparılır.
Şəkil 3.16. YG şəbəkələr üzrə balansın sxemi
Say.№ 1= Say. № 2 + Say № 3 + Say. № 4 + Say.№ 5
3.5.7. Paylayıcı (10/6/0,4kV) şəbəkələr üzrə balans
Paylayıcı şəbəkələr üzrə balans hesabatları şəbəkənin 110, 35
və 20 kV-luq yarımstansiyadan çıxan 10 və 6 kV-luq xətlər üzrə
və eyni zamanda TM və KTM-lər üzrə aparılır.
56
Şəkil 3.17. Paylayıcı şəbəkələr üzrə balansın sxemi
Say.№1 = Say. № 2 + Say №3 + Say № 4
3.5.8. TM və KTM-in paylayıcı quruluşları üzrə balans
Eyni zamanda şəbəkələrdə balansın tam şəkildə əldə olunması
üçün TM və KTM-lərin 0.4 kv-luq paylayıcı quruluşlarında
balans və ya abonentlərə məxsus hesabat sayğacları quraşdırılır.
Quraşdırılmış sayğaclarla TM və KTM-lərin balans sayğacları
arasında (şəkil 3.18-də göstərilən formada) balans hesabatları
aparılır.
Şəkil 3.18. TM və KTM-in paylayıcı qurluşları üzrə balansın sxemi
Say.№1 = Say. № 3 + Say №5 + Say № 7
57
Say № 2=Say № 4+Say № 6+Say № 8
Paylayıcı quruluşlarda quraşdırılmış balans və ya abonentlərə
məxsus hesabat sayğacları vasitəsi ilə həmin fiderlər üzrə olan
əhali və ya qeyri əhali quruplarına məxsus abonentlər arasında
balans hesabatları aparılır.
Rayon ərazisi TM və KTM-lər üzrə və ya xətlər üzrə olaraq
ayrı-ayrı dislokasiyalara bölündükdən sonra, hər bir dislokasiya
bir aparıcı mühəndis üzrə bölünür. Aparıcı mühəndis isə öz növ-
bəsində ərazisində olan TM və KTM-lərin nəzarətçi mühəndislər
üzrə bölgüsünü təşkil edir.
Nəzarətçi mühəndislər üzrə tərtib edilmiş dislakasiyalardakı
TM və KTM-lərin sərf etdikləri elektrik enerjisinin sərfiyyatının
həmin TM və KTM-lərin qidalandırdığı əhali və qeyri əhali abo-
nentləri üzrə balans hesabatı aparılır. Nəticədə sahələr üzrə sərf
olunmuş elektrik enerjisinin itirilmiş miqdarı təyin edilir. Növbəti
səhifələrdə aylıq enerji balansının hesabatlarının nümunəvi
cədvəlləri verilmişdir.
58
4. ENERJİ AUDİTİNİN ƏSALARI
4.1.Enerjiauditin məzmunu və əsas müddəaları
Təşkilati-hüquqi forma və mülkiyyət formasından asılı olma-
yaraq bütün müəssisə, təşkilat və şirkətlər beş ildə bir dəfədən az
olmayaraq enerqoauditə və enerji təftişinə cəlb olunur, onların nə-
ticələrinə əsasən isə enerji pasportu tərtib olunur və ya yenilənir.
Büdcə, bələdiyyə müəssisələrinin və vahid müəssisə və təşki-
latların enerqoauditinin keçirilməsinə xərclər federal büdcə,
vilayət büdcəsi və ya özünü idarə orqanlarının büdcəsi hesabına
ödənilir.
Enerqoaudit şirkətləri hüquqi şəxs hüquqlarına, enerji təftişi
keçirmək üçün lisenziyaya, lazımi metroloji (alət), cihaz və
metodoloji avadanlıqlara, işlərin yerinə yetirilmə təcrübəsinə və
peşəkar və attestasiyadan keçmiş heyətə malik olmalıdırlar. Lakin
enerqoaudit və enerji təftişi fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün
lisenziya tələb olunan fəaliyyət növləri siyahısına daxil edilmə-
mişdir («Ayrı-ayrı fəaliyyət növlərinin lisenziyalaşdırılması haq-
qında» qanun).
Hal hazırda enerqoaudit şirkətlərinin enerji təftişi keçirməsi
üçün hüquq verən konkret olaraq zəruri minimal metroloji (alət)
və metodoloji təminat; personalın hansı ixtisasa malik olması və
kim tərəfindən attestasiyadan keçməli olduğu; işlərin yerinə
yetirilməsi üçün personalın hansı təcrübəyə malik olması tələbləri
yoxdur.
İndiyə qədər enerqoaudit şirkətləri, bir qayda olaraq, enerji
təsərrüfatının ümumilikdə və onun ayrı-ayrı sistemlərini, sahə-
lərini, aqqreqatlarının (yanacaq, istilik və elektrik enerjisi, isti və
soyuq su, hava, buxar, soyuq) yoxlanılması üzrə öz metodikalarını
həyata kençirirlər. Təşkilatların enerji yoxlanışı qaydaları altı növ-
dən ibarətdir: işə salmazdan əvvəl və ilkin (istismardan qabaq);
dövri (təkrar); növbədənkənar; lokal; ekspress-yoxlama. Lakin
enerqoauditin ölkəmizdə və xaricdə aparılma təcrübəsi göstərir ki,
59
enerji qənaəti və enerji resursları limitləri problemlərinin həlli
zamanı enerqoauditi iki mərhələdə keçirmək kifayət edir: ekspress
tədqiqat və dərin enerji yoxlaması.
İlk olaraq enerji auditi proqramı tərtib olunur, bunun üçün
yoxlanılan müəssisənin əsas xüsusiyyətləri toplanır: ümumi
məlumatlar, təşkilati struktur; enerji resursları növləri üzrə əsas
istehlakçıların (binaların) sxemi və tərkib hissəsi; bölmələrin
müəyyən olunmuş istehsalat gücü, buraxılan və ya satılan məhsul-
ların çeşidləri (buxar, elektrik enerjisi, isti su); enerji resurslarının
qiymətləri (tarifləri). İlkin mərhələdə məlumatların etibarlılıq
dərəcəsinin qiymətləndirilməsində yoxlayan təşkilat və ya müəs-
sisə iştirak edir.
Məlumat mənbəyi aşağıdakılardır:
Rəhbərlik və texniki heyətlə söhbət;
Enerji qənaəti sxemləri və enerji resurslarının uçotu;
Hesabat sənədləri və enerji resurslarının uçotu üzrə hesablar;
Yüklənmənin sutkalıq, həftəlik və aylıq qrafikləri;
İstehsalat məhsulları, qiymətlər və tariflərin həcmi üzrə
məlumatlar;
Texnoloji və köməkçi avadanlıqlara texniki sənəd (texnoloji
sənədlər, spesifikasiyalar, rejim kartları, reqlamentlər və s.);
Təmir, sazlama, sınaq və enerji qənaəti üzrə tədbirlərin
hesabat sənədləri;
Enerji qənaətinin perspektiv proqramları, texnoloji və təşkila-
ti təkmilləşdirməyə layihə sənədləri, müəssisənin inkişaf
planı.
Müəssisə enerji auditorlarına son il ərzində (və ya 24 ay) olan
bütün sənədləri təqdim etməli və təqdim olunmuş məlumatların
etibarlılığına görə cavab verməlidirlər.
İlkin mərhələnin sonunda enerqoauditin əsas mərhələsinin
planı hazırlanır ki, o da müəssisə rəhbəri ilə razılaşdırılaraq hər iki
tərəfin imzası ilə təsdiqlənir. Proqram tərtib olunarkən yoxlanılan
müəssisənin müxtəlif obyektlərdə işlərinin aparılma qaydaları və
üstünlükləri haqqında rəyləri nəzərə alınar.
60
Ekspress-yoxlama nəticələrinə əsasən müəssisənin enerji
təsərrüfatı vəziyyəti və enerjinin qeyri-səmərəli itkisi müəyyən
olunur, böyüdülmüş göstəricilər üzrə müəssisənin enerji balansı
qiymətləndirilir, enerji xərclərinin azalmasının əsas istiqamətləri
müəyyən olunur.
Dərinləşdirilmiş yoxlamanın aparılması zamanı yuxarıda qeyd
olunandan əlavə enerji faktiki və norma xərcinin texnologiya,
isitmə, havalandırma, isti su təchizatı, şəxsi ehtiyacla müqayisəsi
aparılır, müxtəlif enerji tədbirlərinin istifadəsi zamanı enerji
qənaətinin mümkün potensialları qiymətləndirilir.
4.2.Enerqoauditin məqsəd və mərhələləri
Enerqoauditin məqsədi: istilik və elektrik enerjisinin istifadə
effektivliyinin müəyyən olunması, istehlakçı potensialının
qiymətləndirilməsi, enerji resurslarının səmərəli və effektiv
istifadə sxem və tədbirlərinin işlənib hazırlanması. Enerqoaudit
müxtəlif enerji növlərinin istifadə effektivliyi haqqında rəy
yaratmağa, müəssisə və təşkilatlarda istilik-enerji resurslarında
tələbata nəzarət etməyə və limitləşdirməyə imkan verir, bununla
da enerji qənaəti ideyasını həyata keçirir.
Enerqoaudit aşağıdakı metodoloji mərhələləri nəzərdə tutur:
1) Müəssisənin enerji fəaliyyətinin bütün növləri üzrə statistik,
sənədli və texnoloji məlumatların ilkin təsviri və enerqoaudit
proqramının tərtib olunması;
2) Bütün istilik və elektrik enerji istehlakçılarının metroloji
(alət) və termoqrafik yoxlanışı;
3) Müəssisənin istilik və eksergetik balansının tədqiq olunması;
4) Texnoloji, istilik-energetik və istilik-texnoloji avadanlıqların,
istilik-generasiya qurğularının, istilik və havalandırma sis-
temlərinin, isti su təchizatı, buxar təchizatı, kondensat top-
lanması və qaytarılması, soyuq təchizatı, elektrik təchizatı,
təkrar enerji resurslarının istifadə olunması enerji effektivli-
yinin qiymətləndirilməsi;
61
5) Enerji qənaəti, yanacaq, su, elektrik və istilik enerjisi uçotu
üzrə əsas tövsiyə və tədbirlərin işlənib hazırlanması;
6) Hesabatın və enerji pasportunun tərtib olunması.
Qeyd etmək lazımdır ki, enerji auditinin hər metodoloji
mərhələsi öz mərhələsinə malikdir (pilə və ya dövr).
Bütün istilik və elektrik enerjisi istehlakçılarının statistik,
sənədli və texniki məlumatlarının təsviri, dərindən metroloji (və
ya alət) və termoqrafik yoxlama- enerqoaudit energetik pasportun
tərtib olunması və ya yenilənməsi ilə sona çata bilər.
Enerji pasportu İER istehlakı faktiki balansının müəyyən
olunması, enerji effektivliyi göstəricilərinin qiymətləndirilməsi və
enerji qənaəti üzrə tədbirlərin formalaşması məqsədi ilə istilik-
enerji resurslarının (İER) sənaye istehlakçılarının quruluşuna,
şərhinə və mövzusuna əsas tələbləri müəyyən edir.
4.3. Statistik, sənədli və texniki məlumatlarinin təsviri
Enerji fəaliyyətinin bütün növləri üzrə statistik, sənədli və
texniki məlumatlarının ilkin təsvirini enerqoaudit təşkilatı
yoxlanışa təqdim olunan müəssisə ilə birdə aparır. Məlumatlar
tipik formalarda qeyd olunur.
Statistik məlumatlar aşağıdakıları əks etdirir:
Müəssisə və onun bölmələrinin təşkilati strukturu haqqında
ümumi məlumatlar;
Baş plan, binaların, qurğuların, sexlərin, xətlərin, qazan-
xanaların, texnoloji və istehsalat proseslərinin yerləşdiyi yer;
Buraxılan məhsulların çeşidləri;
İstehlak olunan enerji resurslarının tərkibi və müəssisənin və
onun bölmələrinin enerji resurslarının idarəetmə sistemləri;
Enerji resursları növləri üzrə əsas istehlakçılar;
Bölmələrin qeyd olunmuş gücləri;
Müəssisələrin enerji resurslarının və inkişaf planlarının
uçotu.
Sənədli məlumatlara aşağıdakılar daxildir:
62
Avadanlıqların pasportu, qurğu və aqreqatların rejim kartları;
Avadanlıqların yüklənmə qrafikləri;
Enerji resurslarına qiymətlər (tariflər);
Enerji göstəriciləri üzrə mühasibat və texniki sənədlər;
İER sərfiyyatı kommersiya və texniki uçotu;
Təmir, sazlama, sınaq və enerji qənaəti tədbirləri üzrə
sənədlər;
Texnoloji və ya təşkilati təkmilləşməyə proqramm və ya
layihə sənədləri.
Texnoloji məlumatlara aşağıdakılar aiddir:
Müxtəlif enerji qənaəti sistemlərinin, 1kV və 1kV-dan yuxarı
elektrik təchizatı, elektrik işıqlandırma, transformator
yarımstansiyalarının texnoloji və elektrik sxemləri;
İstilik təchizatı, istimə, isti su təchizatı, buxar təchizatı,
kondensat xətləri, giriş və çıxış havalandırması, havanın
kondensasiyası sistemlərinin istilik və aksonometrik
sxemləri;
Qaz təchizatı, soyuq təchizatı, su təchizatı və su ayırma
sistemlərinin istilik və aksonometrik sxemləri;
Qazanxanaların, yanacaq istehlak edən qurğuların istilik və
texnoloji sxemi, qazın texnoloji istehlakı və mühərrik
yanacağının istifadəsi, TER istifadə sxemləri
4.4.Müəssisələrin enerji fəaliyyətinin analitik təsviri
Əldə olunmuş və ya toplanmış məlumatların emalı, analizi və
analitik təsviri müəssisənin bütün enerji fəaliyyəti növləri üzrə
aparılır.
Əldə olunan və ya toplanan məlumatların analizi aşağıdakı
hallar üçün zəruridir:
Enerji yoxlamalarının üstün istiqamətlərinin müəyyən
olunması üçün;
Texniki tapşırıq, təqvim planı və enerji yoxlamalarının
keçirilmə planı və proqramının razılaşdırılması üçün;
63
Müəssisənin energetik pasportunun formasının işlənməsi və
təsdiqi üçün;
Pul qoyuluşlarında birbaşa itkilərin maliyyə qiymətləndiril-
məsi üçün.
Enerji təchizatı sistemlərinin effektivliyi və onların işinin
analizi müxtəlif sxem və rejimlər üçün müəyyən olunur və
aşağıdakıları əhatə edir:
1 kV-a qədər olan şəbəkələrdə elektrik təchizatı;
1 kV-dan artıq olan şəbəkələrdə elektrik təchizatı;
Elektrik işıqlandırma;
Transformator yarımstansiyalarının elektrik təchizatı;
Yarımstansiyalarda quraşdırılmış kompensasiya qurğuları;
Transformatorların yüklənmə dərəcələri;
Transformatorlarda aktiv və reaktiv elektrik enerjisi itkiləri;
Elektrik yüklənmə balansı.
İstilik təchizatçıları və istilik təchizatı sistemlərinin effek-
tivliyi, həmçinin onların işlərinin analizi müxtəlif texnologiyalar
və istilik sxem və rejimləri üçün müəyyən olun və aparılır və
aşağıdakıları əhatə edir:
Qazanxana aqreqatları və qazanxana qurğuları;
İstilik şəbəkələri, buxar boruları və kondensator boruları;
İstilik şəbəkələrinin istilik və hidravlik itkiləri;
İstimə, giriş və çıxış havalandırma, isti su təchizatı, hava
kondensasiyası sistemləri;
İstilik təkrar istifadə sistemləri;
TER sistemləri;
Su təchizatı və su axını sistemləri;
Qazın texnoloji istehlak sistemləri;
Mühərrik yağlarının istifadə sistemləri;
Müəssisənin istilik və eksergetik balansı;
İstilik enerjisinin mədaxil, məxaric və uçot balansı.
Analitik təsvir müəssisənin bütün enerji fəaliyyəti növləri
64
üzrə aparılır və aşağıdakı məsələləri əhatə edir:
İstiliyin qazanxana və istilik istehlak edən qurğular tərəfindən
istifadə effektivliyi;
Qazanxanalar tərəfindən istiliyin buraxılmasına istilik və
elektrik enerjisi normativ və faktiki xalis sərfiyyatı;
Şəxsi ehtiyaclar üçün istiliyin səmərəli sərfiyyatı;
İstilik texnoloji proses məhsulunun bir vahidinə aid edilən
istiliyin səmərəli sərfiyyatı;
Yanacaq, elektrik enerjisi, suya olan tarif və qiymətlər;
Aktiv və reaktiv istehsalat gücünə olan tarif və qiymətlər;
Elektrik təchizatı rejimlərinin səmərəliləşdirilməsi;
Elektrik təchizatı təşkilatları ilə müqavilənin olması;
İstilik və elektrik enerjisinin istifadəsinə müqavilə sənədlə-
rinin olması;
Elektrik təchizatı, istilik təchizatı, su təchizatı, su ayırma və
istilik texnologiyalarında təmir, sazlama və sınaq işləri üzrə
hesabat sənədlərinin olması;
Elektrik enerjisinin istehlak artıqlığına, kifayət qədər yığıl-
madığına, əvvəlcədən qeyd olunmuş maksimum yüklənmə-
dən artıq olmaya görə, əvvəlcədən qeyd olunmuş maksimum
yüklənmənin istifadə olunmamasına görə cərimə sanksiyala-
rının olması;
İstilik-enerji resurslarının istifadə effektivliyi göstəricilərinin
faktiki və normativ qiymətlərinin müqayisə olunması;
İstilik-enerji resurslarının istifadə effektivliyi göstəricilərinin
faktiki və normativ qiymətlərinin uyğun gəlməmə səbəb-
lərinin aşkarlanması;
Yanacaq, elektrik və istilik enerjisinin avadanlıq qruplarına,
texnoloji proseslər, yanacaq növləri və enerji daşıyıcılarına
görə istifadə analizi nəticələrinin ümumiləşdirilməsi.
65
4.5. Müəssisənin avadanlıqlarının enerji effektivliyinin
qiymətləndirilməsi
İstilik energetik və istilik texnoloji avadanlıqların, istilik
generasiya qurğularının, isitmə sisteminin, havalandırmanın, isti
su təchizatı, buxar təchizatı, kondensat toplanması və geri qayta-
rılması, soyuq təchizatı, elektrik təchizatı, enerji resurslarının
təkrar istifadəsi effektivliyinin qiymətləndirilməsi aşağıdakı
tədbirlərə uyğun gəlir:
1. Elektrik təchizatı sistemlərinin enerji effektivliyi işıqlandır-
ma, elektrotexniki və elektronika sistemlərinin, elektrik şə-
bəkəsi, elektrik maşınları və sənaye müəssisələri aparatları-
nın və mənzil-kommunal təsərrüfat obyektlərinin effektivli-
yini özündə birləşdirir (bölmə 8).
2. İstilik mübadiləsi məsələlərində enerji effektivliyi istilik
keçiriciliyi, konvektiv, şüa və mürəkkəb istilik mübadiləsi
qanunlarına əsaslanır, həmçinin istilik mübadilə aparatların-
da cisimlər arasında və qazlarda qaynama və kondensasiya
zamanı istilik ötürmənin intensifikasiyası, isitmə üçün isti-
likdən, havalandırmadan, isti su təchizatından istifadə nəzə-
riyyəsinə, MKT və sənaye texnoloji ehtiyacları məsələlərinə
toxunur (bölmə 2).
3. İstilik generasiya qurğuları enerji effektivliyi buxar və su
qızdırıcı qazan aqreqatları, helioqurğular, geotermal qur-
ğular, təkrar istifadə qazanları, istilik nasos qurğularının
hesablanması məsələlərinə toxunur. İGQ, yanma, istilik ba-
lansı, odluq kamerası, konvektiv səthlərin qızdırılması,
yanacağın sərfiyyatı hesablanma metodikasının işlənib
hazırlanması istilik generatorunun daha qənaətli və enerji
qoruyucu iş variantını seçməyə imkan verir. (bölmə 3).
4. İstehsalat və isitmə qazanxanalarının enerji effektivliyi
qapalı və açın istilik təchizatı sistemləri üçün səmərəli
qazanxana istilik sxemlərinin layihələndirilməsi və hesab-
lanmasına, qazanxanalardı buxar və su qızdırıcıların işi
66
zamanı enerji resurslarının qənaətinə, qazanxanalarda suyun
qənaəti və saxlanmasına, qazanxanaların istismarı zamanı
enerji resurslarının tənzimlənməsi, nəzarəti, idarə olunması
və qənaəti müasir cihazlarının istifadə olunmasına əsaslanır.
Buxar və su qızdırıcı qazanlarla istehsalat-isitmə qazan-
xanalarının istilik sxemlərinin təkmil iş metodikasının, isti-
lik energetik avadanlıqların (istilik mübadiləsi, nasosların,
hərəkət maşınlarının və s.) hesablanması və seçilməsinin,
istilik yüklərinin müəyyən olunması və istilik məxaricinin
işlənib hazırlanması onların işinin qənaətli və enerji qoru-
yucu iş variantlarının seçilməsinə imkan verir (bölmə 4).
5. İstilik şəbəkələrinin enerji effektivliyi istilik təchizatı
sistemləri üçün suyun keyfiyyətinin artırılması, istilik
məntəqələrinlə müasir istilik mübadiləsinin istifadəsi, su
sərfiyyatı cihazlarının quraşdırılması və istilik uçotu, istilik
izolyasiyası müasir texnologiyalarının tətbiqi, temperatur və
sərfiyyat datçikləri ilə boru qurğularında elevator şəbəkə-
lərinin dəyişməsi məsələlərinə toxunur (bölmə 4).
6. İstilik texnologiyasının enerji effektivliyi istehsalat, istilik
enerjisinin ötürülməsi və ya qorunması, istilik balansı, istilik
ötürmə proseslərinin, yanacağın müasir yanma üsullarının
intensifikasiyası, soyuducu qurğuların, istilik nasosları və
istilik borularının, effektiv istilik izolyasiyasının istifadəsi,
texniki-iqtisadi göstəricilərin hesablanma metodikalarının
işlənib hazırlanması zamanı energetik optimallaşdırma
meyarlarının işlənib hazırlanmasını əhatə edir (bölmə 5).
7. Bina və qurğuların enerji effektivliyi istimə, havalandırma
və havanının kondisasiyası sistemində istilik qənaəti üzə-
rində qurulur. Bina və qurğularda enerji qənaəti müxtəlif
qurğuları özündə birləşdirir: havalandırılan xarici divarlar,
havalandırılan pəncərələr, üçqatlı və ya istilik əks etdirən
(infraqırmızı şüalanma zamanı) şüşələrlə təchizat, xarici mə-
həccərlərin əlavə isidilməsi, istimə qurğusu arxasında di-
varların, şüşəbənd qurğuların istilik izolyasiyası (bölmə 6).
67
Bundan başqa, bina və qurğularda enerji saxlanması üçün
helioqurğulardan hava isitməsi, həmçinin istilik nasos qurğula-
rının və aşağı potensiallı enerji (kondensat, su, hava) tətbiqi
mümkündür.
Sənaye binalarında və qurğularında buna əlavə olaraq otağın
yuxarı zonasından hava dövranı isitməsi işçi sahəsinin lokal
qızdırılması, soyumuş havanın birbaşa buxarla qızdırılması, hava-
hava regenerativ fırlanan təkrar istilik istifadəsi dövri isitmə
rejimli qaz infraqırmızı şüalandırmanın tətbiqi də mümkündür.
8. Alternativ (qeyri-ənənəvi və bərpa olunan) enerji mənbələ-
rinin enerji effektivliyi günəş kollektorlarının və elektrik
stansiyalarının, istilik nasoslarının, helioqurğuların, foto-
elektrik və küləkenergetik qurğuların tətbiqinə söykənir
(bölmə 7)
9. Təkrar enerji resurslarının enerji effekivliyi (TER) enerji
effektivliyi artıq təzyiqli yanacaq, istilik və TER istifadəsini
tələb edir. TER istifadəsi hesabına enerjiyə qənaətə odluq
qazı və havanın itən istiliyinin, kontaktlı istilik mübadiləçi-
lərinin quraşdırılmasını, su qızdırıcıları qismində soyuducu
qurğuların istifadəsini, buxar separatorlarının və təkrar
kondensat qaynama buxarının istifadəsini, qurutma agenti
dövriyyəsinin təkrar istifadəsini nəzərdə tutur (bölmə 7).
10. Sıxılmış hava sisteminin enerji effektivliyi müəssisələrdə
sıxılmış hava sistemində təzyiqin saxlanılması üçün zəruri
olan kompressor gücünün iş dövründə kompressor gücünə
nisbəti ilə qiymətləndirilir. Müəssisədə istehlakçıların
siyahısı və təzyiq və ölçülərin qeyd olunması ilə sıxılmış
havanın paylanma sxemi, həmçinin müvəqqəti iş qrafiki
olmalıdır. Enerji effektivliyi sıxılmış havanın istehlak həcmi
və mümkün sızma yerləri, kompressorlarda qapağın işi,
kompressorların soyutma sistemləri, yüklənmədən asılı
olaraq hava təchizatı tənzimlənməsi sistemi, sorular havanın
temperaturu və sıxılmış havanın temperaturu üzrə
qiymətləndirilir .
68
11. Su təchizatı və su ötürmə sistemlərinin enerji effektivliyi
müəssisədə boruların, nasosların ölçüləri və xüsusiyyətləri
(KPD, yüklənmə əmsalı və gücü, tənzimləmə sistemlərinin
olması, iş rejimi) göstərilməklə müəssisədə istifadə olunan
suyun hər növü üzrə qiymətləndirilir. Su təchizatı
sistemlərinin enerji effektivliyi su sızması, təzyiqin
itirilməsi və sərfiyyat üzrə qiymətləndirilir. Su ayırma
sistemlərinin enerji effektivliyi drenaj, leysan və fekal
novların sayı ilə qiymətləndirilir.
12. Soyutma qurğularının enerji effektivliyi müəssisələrdə
tədqiqat yolu il müəyyən olunur: kompressorların, ventil-
yator və nasosların (KPD, yüklənmə əmsalı, cos),
temperaturun istehlakçıda tənzimləmə sistemi, soyutma
agentinin parametrlərinə, boru kəmərlərinin və kameraların
istilik izolyasiyası vəziyyətinə, giriş və çıxışda soyuyan
suyun və onun temperaturunun sərfinə riayət etməklə,
elektrik naqillərinin xüsusiyyətləri. Müəssisələrdə ən çox
kompressor və absorbsiya soyuducu qurğuları yayılmışdır.
Həm də absorbsiya qurğuları kompressor qurğularından
daha çox enerji tutumludur. Enerji auditi zamanı soyutma
qurğularının, onların iş rejimi və yükü müəyyən olunur və
bilmək lazımdır ki, bütün soyutma qurğuları mümkün
maksimal yüklənmə zamanı işləməlidir .
13. İstilik sistemlərinin enerji effektivliyi müəssisələrdə hər ayrı
yanacaq növü (mazut, qaz) üzrə təzyiqdən, temperaturdan
və sistemin istilik təchizatı iş rejimi üzrə ayrı ayrılıqda
müəyyən olunur.
4.6.Enerji qənaəti üzrə əsas tövsiyələr və tədbirlərin
işlənib hazırlanması
Müxtəlif sistem, sahə və müəssisələr üçün enerji qənaəti kon-
kret metod və üsulları əvvəldə şərh olunmuşdur. İşlənib hazır-
lanan tədbirlər etibarlılıq, təhlükəsizlik, əməyin mühafizəsi, ətraf
69
mühitin mühafizəsi, yanacağın və enerjinin keyfiyyəti baxımından
normativ sənədlərə uyğun olmalıdır. Tövsiyələrin işlənib
hazırlanması zamanı aşağıdakı tədbirlər yerinə yetirilməlidir:
1. Təklif olunan təkmilləşmənin texniki mahiyyətini, həmçinin
pul ekvivalentində istilik və elektrik qənaətinin əldə
olunmuş prinsiplərini əsaslandırmaq.
2. Tövsiyələrin realizəsi üçün zəruri olan avadanlıq tərkibini,
onun təqribi qiymətini, təchizat dəyərini, quraşdırılması və
istismara daxil edilməsini müəyyən etmək.
3. Enerji effektivliyi faktiki göstəricilərinin hesablamaq və
onların normativ göstəricilərə uyğunsuzluğu səbəbini
aşkarlamaq.
4. Potensial qənaəti illik fiziki və pul ifadəsi ilə , mümkün
qədər bir neçə il əvvələ hesablamaq.
5. Xərclərin azaldılmasının bütün mümkün formalarını
nəzərdən keçirmək, məsələn, avadanlıqların müəssisənin öz
gücünə hazırlanması və montajı.
6. Real iqtisadi effektivliyə təsir edən tövsiyələrin tətbiqindən
mümkün əks effektləri tapmaq.
7. İER hər göstərici üzrə istifadə effektivliyinin artırılmasına
istiqamətlənmiş təşkilati-texniki təbirləri işləyib hazırlamaq.
8. Enerji effektivliyi, tələb olunan xərclər və ödənilmə müddəti
üzrə tədbirlərin sıralanmasını aparmaq.
9. Enerji qənaəti tədbirlərinin realizəsi üçün tələb olunan
qiymətləndirməni aparmaq və ödənilmə müddətinin texniki-
iqtisadi effektivliyini müəyyən etmək.
10. Konkret enerji qənaəti tədbirlərinin realizəsi üçün zəruri
olan işlərin siyahısını müəyyən etmək.
11. Yuxarıda qeyd olunan bütün bəndlər nəzərə alınmaqla təklif
olunan tövsiyələrdən ümumi effektin qiymətini vermək.
Enerji qənaəti üzrə hesabat sənədlərinin razılaşdırılma
mərhələsinə aşağıdakı tədbirlər daxildir:
1. Yerinə yetirilmiş energetik yoxlama haqqında akt (hesabat)
2. Enerji qənaəti potensialının müəyyən olunma metodikasının
70
seçilməsi.
3. Enerji qənaəti potensialının müəyyən olunmasının nəticələri
4. İER istifadə effektivliyinin artırılması, istilik və enerji
qənaətinə xərclərin azaldılması üzrə iqtisadi cəhətdən
əsaslandırılmış proqram, tövsiyələr və tədbirlərin seçilməsi
5. Enerji qənaəti üzrə tədbirlər
6. Müəssisənin yanacaq-energetika balansı.
7. Müəssisənin energetika pasportu.
Müəssisənin iqtisadi effektivliyinin qiymətləndirilməsi üçün
əvvəldə qeyd olunmuş metodika və hesablamalar tətbiq
olunmalıdır. İqtisadi effektivliyin qiymətləndirilməsi üzrə bütün
tövsiyə və tədbirlər üç əsas kateqoriya üzrə təsniflənməlidir:
1) Aşağı xərcli – müəssisənin cari fəaliyyəti qaydasında həyata
keçirilir;
2) Orta xərcli – müəssisənin vəsaiti hesabına həyata keçirilir;
3) Yüksək xərcli – əlavə pul vəsaitləri və ya investisiya tələb
edir və ya kreditor və borc cəlb olunmaqla realizə olunur.
Sonda, bütün enerji qənaəti tövsiyələri bir cədvələ gətirilir ki,
orada da yuxarıda qeyd olunun üç kateqoriya üzrə sıralanır. Hər
kateqoriyada tövsiyələr onların iqtisadi effektivliyinin azalma
sırası ilə yerləşdirilir. Belə tövsiyə sıralaması onların yerinə
yetirilməsinin optimal növbəsinə uyğun gəlir.
4.7. Hesabatın və enerji pasportunun tərtib olunması
Enerji qənaəti üzrə hesabat müəssisənin energetika fəaliyyə-
tinin bütün növləri üzrə analitik şərhi özündə birləşdirir. İzahat
qeydində yoxlanılan müəssisə, enerji istifadəsi məsələlərinə aid
olan münasibət, həmçinin müəssisənin ümumi xüsusiyyəti
haqqında bütün məlumatlar təqdim olunur.
Analitik hissədə enerji istifadəsinin effektivliyi maliyyə-
iqtisadi analizi təqdim olunur, enerji qənaəti tövsiyələri və onların
yerinə yetirilmə qaydaları əsaslandırılır. Enerji qənaəti tövsi-
yələrinin ümumi cədvəli hesabatın əvvəlinə və ya axırına salınır
71
və ümumi nəticə şəklində (xülasə) tərtib olunur.
Hesabat qısa və konkret olmalı, bütün yoxlama cədvəllər,
hesabatlar, materialları əlavəyə qeyd olunmalıdır. Əsas qiymət
məlumatları (enerji resurslarının tərkibi, satın alınan məhsulun
çeşidi, enerji istehlakı strukturu, enerji daşıyıcılarına xərclərin
strukturu və digərləri) cədvəl, qrafik və dairəvi diaqramlar şək-
lində təqdim olunmalıdır. Sutkalıq, həftəlik və illik enerji
resurslarının müxtəlif növ istehlak qrafikləri xətti və ya sütunlu
qrafiklər şəklində təqdim olunmalıdır.
İER istehlakçısının energetika pasportuna aşağıdakılar daxil
edilir:
İER istehlakçısının energetika pasportunun titul vərəqi;
İER istehlakçısı barədə ümumi məlumat;
Enerji daşıyıcısı ümumi istehlakı barədə məlumat;
Xüsusi elektrik və istilik enerjisi istehsalı haqqında məlumat,
həmçinin elektrik enerjisinin illik istehlak balansı;
İstilik enerjisinin istehlakı (istehsalı) haqqında məlumat;
Qazanxanaların tərkibi və işi haqqında məlumat;
İstilik texnoloji avadanlıqlar haqqında məlumat;
İstilik enerjisinin illik istehlak balansı
Qazanxana-soba və mühərrik yanacağı istehlakı haqqında
məlumat;
Təkrar enerji resurslarının, alternativ yanacağın, bərpa olunan
enerji mənbələrinin istifadəsi haqqında məlumat;
İER istifadə effektivliyi göstəriciləri haqqında məlumat;
İER hər növü üzrə enerji qənaəti tədbirləri haqqında
məlumat.
Energetika pasportunun tipik forması müvafiq normativ
sənədin tərkibinə əlavə oluna və təsdiq oluna bilər.
72
5. ENERGETİK YOXLAMALARIN ƏSASLARI
5.1. Müəssisənin energetika şöbəsinin strukturu
Müəssisənin energetika şöbəsinin ümumi strukturuna
aşağıdakılar daxildir:
İnzibati-təsərrüfat prinsipləri üzrə, istehsalat proseslərinin
xarakteri üzrə, yekun məhsul növü üzrə əsas bölmələrin
funksional strukturu;
İER bütün növlərinin qəbulunu, yenidən qurulmasını, pay-
lanmasını, ötürülməsini, istismarını və istifadəsini təmin
edən energetika xidmətinin funksional strukturu (əsas ener-
getik);
Texnoloji proseslərin bütün bəndlərini özündə cəmləyən
istehsalat bölmələrinin (sexlərin) funksional strukturu;
Bütün növ məhsullar üzrə enerji balansı, texnoloji proses-
lərin enerji daşıyıcıları, cədvəl-qrafik formasının siyahısı.
5.2.Energetik yoxlamanın məqsəd və vəzifələri
Energetika yoxlamalarının məqsədləri dedikdə aşağıdakılar
nəzərdə tutulur:
Yanacaq-energetika resurslarının səmərəli və effektiv istifa-
dəsinə nəzarət (təbii qaz, maye, bərk və ya mühərrik yanaca-
ğı, elektrik və istilik enerjisi, su, kondensat və digər istilik
daşıyıcıları);
Yanacaq-energetika resurslarının xərclərinin müəyyən
olunmuş normaya uyğunluğu ( təbii qaz, maye, bərk və ya
mühərrik yanacağı, elektrik və istilik enerjisi, su);
Enerjiyə qənaət enerji effektivli tədbir və proqramlarının
realizəsinə xərclərin müəyyən olunması;
Energetik yoxlamanın vəzifələrinə aşağıdakılar daxildir:
İER istifadəsinin faktiki vəziyyətinin qiymətləndirilməsi;
Enerji istifadəsinin göstəricilərinin normativ rəqəmlərlə
73
müqayisəsi;
İER qeyri-səmərəli istifadə səbəblərinin aşkarlanması və
yanacaq, elektrik və istilik enerjisinin, suyun qənaət
ehtiyatlarının müəyyən olunması;
Enerjiyə qənaət proqramının işlənib hazırlanması və
nəzarəti və enerji pasportunun aparılması.
5.3. Energetik yoxlamanın təşkili
Müəssisənin energetika yoxlaması 5 mərhələdən ibarətdir.
1. İstismardan qabaq energetik yoxlama yanacaq və enerji
istehlak edən avadanlıqların (obyektlərin, texnoloji proseslərin)
işə salınmazdan qabaq və istismara verilməmişdən əvvəl yekun-
laşdırılmış quraşdırma və sazlama işlərinin Dövlət standartlarına
və enerji effektivliyi göstəriciləri üzrə layihə sənədlərinə
uyğunluğunun yoxlanılması məqsədi ilə aparılır.
Tədqiqatın nəticələrinə əsasən yoxlama aktı tərtib olunur, işə
salınmağa və istismara hazırlanmış yanacaq və enerji istehlak
edən avadanlıqların (obyektlərin, texnoloji proseslərin)enerji
effektivliyi normativ göstəricilərinə uyğunluğu (uyğunsuzluğu)
yoxlanılır, həmçinin işə salınma və istismara icazə verilir (və ya
qəti qadağa qoyulur).
2. İlkin enerji yoxlaması istismarda olan yanacaq və enerji
istehlak edən avadanlıqların (obyektlərin, texnoloji proseslərin)
faktiki enerji effektivliyi göstəricilərinin müəyyən olunması, İER
istifadəsinin faktiki effektivliyinin qiymətləndirilməsi (istifadə
olunan və istehsal olunan İER uçot vəziyyətləri yoxlanılır onların
istismar və istehsal hesabatlığı, yanacaq və enerji təminatına
xərclərin analizi aparılır) məqsədi ilə aparılır. Yoxlamanın nəti-
cələrinə əsasən yoxlama aktı tərtib olunur və ya İER istifadəsində
pozuntuların aradan qaldırılması haqqında tapşırıq verilir. Yox-
lama nəticələri müəssisənin energetika pasportuna qeyd olunur.
3. Dövri energetik yoxlama əvvəlcədən verilmiş tapşırığın
yerinə yetirilməsinin yoxlanılması, İER təminat dinamikasının
74
qiymətləndirilməsi və onların buraxılmış məhsula xalis xərcini
(enerji tutumu, istehsalatın ümumi maddi xərclərində İER dəyəri)
müəyyən etmək, həmçinin enerjiyə qənaət proqramlarının (ener-
jiyə qənaət tədbirləri) yerinə yetirilməsinin yoxlanması məqsədi
ilə aparılır. Yoxlamaların nəticələrinə əsasən müayinə aktı tərtib
olunur, müəssisənin – İER istehlakçısının əvvəl işlənib hazırlan-
mış energetika pasportuna dəyişikliklər edilir və ya İER istifa-
dəsində yol verilən pozuntuların aradan qaldırılması barədə
tapşırıq verilir (belə pozuntular aşkarlandıqda).
4. Növbədənkənar energetika yoxlaması RF ayrı-ayrı
orqanlarının təşəbbüsü əsasında aşağıdakı hallarda keçirilir:
İER istifadəsi ilə əlaqədar imtiyazların verilməsi;
İER ümumi və xalis istehlakının dəyişməsi;
Məhsulun maya dəyərinin və onun enerji tərkibinin
dəyişməsi;
Zərərli maddələrin atmosferə tullanması miqdarının
dəyişməsi;
İER istifadə effektivliyinin dəyişməsi üzrə fərziyyələr.
5. Lokal enerji yoxlamaları aşağıdakı məqsədlərlə aparılır:
İER istifadə effektivliyinin qiymətləndirilməsi;
Ayrı-ayrı texnoloji proses, aqreqatlar qrupu və ayrı ayrı aq-
reqatlar üzrə enerji effektivliyi göstəricilərinin aşkarlanması;
Enerji yoxlamalarının energetika auditinin maliyyələşdirilməsi
müəssisənin hesabına aparılır. Növbədənkənar energetika yoxla-
malarının maliyyələşdirilməsi həmin yoxlamaların keçirilməsinə
təşəbbüs göstərən təşkilatın hesabınadır.
75
6. ENERGETİKA YOXLAMASININ VƏ ENERGETİKA
AUDİTİNİN KEÇİRİLMƏSİ QAYDALARI
Energetika yoxlaması və energetika auditinin aparılmasında
aşağıdakılar iştirak edir: müəssisə, Rostexnəzarət federal xidməti
və enerqoaudit və energetika yoxlaması aparan təşkilat.
Müəssisənin energetika yoxlaması və energetika auditinin
aparılması aşağıda qeyd olunan bir neçə mərhələni özündə
cəmləyir.
6.1. Hazırlıq mərhələsi
Müəssisədə keçirilir:
Energetika yoxlanışının aparılmasına müqavilənin
hazırlanması;
Müəssisə, enerji qənaəti sistemləri, avadanlıqlar, onların iş
rejimləri haqqında məlumatların şərhi və analizi;
Energetika yoxlamalarının aparılması üçün cihaz
təchizatının olmasının yoxlanması;
Energetika yoxlamasının aparılma proqramı və təqvim
planının işlənib hazırlanması, razılaşdırılması və təsdiq olunması.
Müəssisə:
Energetika yoxlanışının aparılmasına müqavilənin
bağlanması üçün enerqoaudit təşkilatını (şirkətini) seçir;
Energetik yoxlamanın aparılmasına texniki tapşırığın təsdiq
olunması, yoxlama aparılması proqramı da daxil olmaqla;
İşçi qrupun tərkibi, yoxlamanın aparılmasına məsul şəxsin
təsdiq olunması ilə müvafiq əmr verir;
Əmrlə müəssisə üzrə energetik müayinə və ya enerqoaudit
üzrə işlərin aparılmasına məsul şəxs təyin olunur.
Məsul şəxs, sonradan «Müəssisə» energetik müayinə və ya
enerqoaudit aparan təşkilat, sonradan «Enerqoauditor», personalı
ilə əməkdaşlıq etməlidir.
Texniki Nəzarət personalı :
76
Əmrlə müəssisə üzrə enerji effektivliyi istifadə olunan
göstəriciləri və onların normativ göstəricilər uyğunluğunun və
tamlığının yoxlanmasını həyata keçirən məsul şəxsi təyin edir;
energetik yoxlamanın aparılmasına texniki tapşırığı, proqram və
təqvim planını razılaşdırır;
Təqdim olunmuş sənədləri öyrənir və təqdim olunmuş
məlumatın tamlığına nəzarəti həyata keçirir;
İstifadə olunan cihazların standart tələblərinə uyğunluğuna
nəzarət edir;
Yoxlama nəticələrinin emal metodikasını razılaşdırır;
Enerji qənaəti üzrə tədbirlərin siyahısını təsdiqləyir;
Enerji pasportunu razılaşdırır;
İER istifadəsi üzrə aşkarlanmış pozuntuların aradan
qaldırılmasına tapşırıq verir.
«Müəssisə» aşağıdakıları etməlidir (bax 9.1, 9.3 bəndləri)
Yoxlama, enerqoaudit aparılmasına yardım göstərmək;
«Enerqoauditor» personalının yoxlanılan obyektlərə girişini
təmin etmək;
«Enerqoauditor»u müşayiət etmək və yoxlamanın aparılma-
sına yardım etmək üçün «Müəssisə»nin peşəkar personalını
ayırmaq;
«Enerqoauditor»a statistik, sənədli, texniki və texnoloji
sənədləri təqdim etmək;
«Enerqoauditor» tərəfindən metroloji, termoqrafik (alət)
ölçmələrin keçirilməsi üçün zəruri olan müəssisə avadanlıqlarının
iş rejimini quraşdırmaq, əgər metodika təhlükəsizlik texnologiyası
və texnikası tələblərinə zidd deyilsə.
«Müəssisə» və «Enerqoauditor» birlikdə:
Energetika yoxlanışının aparılmasına müqavilə ağlayır;
Hər bir sənədin adı, onun tərtib olunma tarixi, formatı,
vərəqlərinin sayı, nüsxələrinin sayı qeyd olunmaqla statistik,
sənədli, texniki və texnoloji sənədlərin təqdim olunması haqqında
ikitərəfli akt tərtib edir;
77
İkitərəfli aktda təqdim olunan sənədlərin istifadəsi və geri
qaytarılması şərtləri (istifadə müddəti, məxfilik, surətinin
çıxarılma imkanları, müəssisə ərazisindən çıxarılma) müzakirə
olunur;
Aktın qeyd hissəsində hər bir sənədin qarşısında «əsli» və
«surəti» qeydi edilir.
Birgə müqavilə imzalandıqdan sonra «Müəssisə»:
«Enerqoauditor»a energetika pasportunu (əgər varsa),
həmçinin İER istehlakçıları energetik auditinin aparılma nəticələri
üzrə mövcud sənədləri təqdim edir;
İER istehlakçılarının enerji qənaəti sxemini, İER daxil olan
və xaric olan axını üzrə göstəriciləri təqdim edir;
Texnoloji proseslərin texnoloji sxem və reqlamentini təqdim
edir.
«Enerqoauditor»:
Müqavilənin imzalanması üçün texniki sənədləri tərtib edir,
müqavilə layihəsini «Müəssisə» ilə razılaşdırır və energetik
yoxlamanın aparılmasına müqavilə bağlayır;
Energetik pasportu (əgər varsa) və İER istehlakçılarının
enerqoaudit materiallarını («texniki nəzarət»lə birgə) tədqiq edir.
«Texniki nəzarət»:
Energetik yoxlamanın aparılma texniki tapşırığını,
proqramını və təqvim planını razılaşdırır;
Enerji effektivliyi istifadə olunan göstəricilərinin tamlığını
və onların normativ göstəricilərə uyğunluğunun yoxlanmasını
həyata keçirir;
«Enerqoauditor»la birgə energetik pasportla (əgər varsa) və
digər təqdim olunan sənədlərlə tanış olur;
«Müəssisə» və «Enerqoauditor»la birgə energetik pasportun
formasını təsdiq edir
6.2. Sənədli yoxlama mərhələsi
«Müəssisə» «Enerqoauditor» və «Texniki nəzarət»ə bazis ili
78
(energetika yoxlanışının keçirilmə anına son hesabat təqvim ili)
üçün mövcud sənədləri təqdim edir, yəni:
İstehlak olunan enerji resurslarının kommersiya və texniki
uçotu üzrə hesabat sənədləri;
Təmir, sazlama, sınaq və enerji qoruma tədbirləri üzrə
hesabat sənədləri;
İER bütün növləri üzrə istehlaka görə mühasibat
hesablamaları;
Müəssisənin strukturu və tərkibi, əsas texnoloji proseslər
üzrə məhsulların istehsalat həcmi, B, V formalı energetik
pasportunun doldurulması üçün enerji daşıyıcılarının bütün
növlərinin illik istehsalı haqqında məlumatlar;
Sahə statistik hesabatlığı məlumatların istifadə etməklə
elektrik enerjisi istehlakı (generasiya) rejimində avadanlıqların
qısa xarakteristikası ilə elektrik qəbuledicilərinin (elektrogenera-
torlar) müəyyən olunmuş gücü, transformator yarımstansiyaları
haqqında məlumatlar, həmçinin energetika pasportunun Q,D,K
formalarının doldurulması üçün elektrik enerjisinin istehlak illik
balansı əks olunan elektrik enerjisinin istehlakı haqqında məlu-
matlar (forma №24) «Əsas energetika avadanlıqlarının siyahısı»;
İstilik enerjisinin istehlakı haqqında sahə statistik hesabatlıq
məlumatından istifadə etməklə məlumatları (forma №23)
Qazanxana aqreqatlarının tərkibi və iş rejimi haqqında
məlumatlar, istilik enerjisini istifadə edən texnoloji avadanlıqlar,
istilik enerjisinin istehlakı hesabat-normativləri, həmçinin
energetik pasportun L, M, N, P formalarının doldurulması üçün
istilik enerjisi istehlakının illik balansı haqqında məlumatlar əks
olunan «Obyektlər üzərində quraşdırılmış sənaye qazanlarının
olması barədə hesabat»;
Sahə statistik hesabatlığı məlumatların istifadə etməklə
energetik pasportun R formasının doldurulması üçün yanacaq
istifadə edən aqreqatlar haqqında məlumatların toplanması (forma
№ 3,8,36);
Sahə statistik hesabatlığı məlumatların istifadə etməklə təbii
79
qazın və mühərrik yanacağın əsas və köməkçi istehsalatın xüsusi
ehtiyacına istifadəsi, əsas texnoloji proseslər üzrə texnoloji itkilər
haqqında məlumatlar (forma №20) «avtomobil nəqliyyatın işi və
istifadəsi», həmçinin energetik pasportun S, T, U formalarının
doldurulması üçün xüsusi ehtiyaclar üçün təbii qazın istehlak illik
balansı, mühərrik yanacağının istehlakı illik balansı;
Energetik pasportun F formasının doldurulması üçün təkrar
enerji resurslarının, alternativ yanacağın və bərpa olunan enerji
mənbələrinin istifadəsi haqqında məlumatlar;
Energetik pasportun X formasının doldurulması üçün
istehsal olunan məhsula İER hər növünə xalis xərc haqqında
məlumatlar əks olunan əsas texnoloji proseslər üzrə enerji
effektivliyi göstəriciləri barədə məlumat;
Energetik pasportun Ц formasının doldurulması üçün
enerjiyə qənaət perspektiv planı, proqramı, texnoloji və ya
təşkilati təkmilləşmə və enerjiyə qənaət tədbirləri üzrə layihə
sənədlərinin texniki-iqtisadi əsaslandırması.
«Enerqoauditor» təqdim olunan məlumatları təhlil edir.
“Texniki Nəzarət” təqdim olunan məlumatların tamlığına
nəzarət həyata keçirir.
6.3. Metroloji və termoqrafik yoxlama mərhələsi
İstilik və elektrik enerjisi istehlakçılarının metroloji ( və ya
alət) və termoqrafik yoxlaması enerji istifadəsinin effektivliyinin
çatışmayan qiymətləndirilməsi, və ya məlumatların şərhi zamanı
etibarlılıqda şübhə yarandıqda statistik, sənəd və texniki məlumat-
ların tamamlanması üçün aparılır. Metroloji yoxlama mərhələ-
sində:
Zəruri metroloji yoxlama həcmi və reqlamenti müəyyən
olunur;
Əgər istismar təhlükəsizliyini pozmursa ölçmə sxemləri
işlənib hazırlanır və razılaşdırılır, avadanlıqların zəruri iş rejimləri
müəyyən olunur.
80
Xətaların müəyyən olunması nəzərə alınmaqla metroloji
yoxlama nəticələrinin emal metodikası işlənib hazırlanır;
Ölçmə nəticələrinin emalı həyata keçirilir;
Ölçmə nəticələri gələcək emal üçün lazımi şəkildə tərtib
olunur.
«Müəssisə»:
«Enerqoauditor» personlarının yoxlamaya girişini təmin
edir, energetik avadanlıqların yoxlanması zamanı ölçmə
sxemlərini təsdiq edir;
Əgər istismar təhlükəsizliyini pozmursa metroloji yoxlama-
nın keçirilmə şərtlərini təmin edir və avadanlıqların müvafiq iş
rejimlərini müəyyən edir.
«Enerqoauditor» İER istehlakçılarının metroloji yoxlama
obyektlərini müəyyən edir, ölçmə sxemlərini işləyib hazırlayır,
energetika yoxlamasını həyata keçirilir, keçirilmiş yoxlama
protokollarını aparır və ölçmə nəticələrinin emalını həyata keçirir.
“Texniki Nəzarət” cihazların standartların tələbinə
uyğunluğuna nəzarət həyata keçirir, metroloji yoxlama
nəticələrinin emalı metodikasını razılaşdırır.
6.4. Müəssisənin energetik fəaliyyətinin bütün növləri üzrə
enerji effektivliyinin analitik şərhi və qiymətləndirilməsi
Metroloji və termoqrafik yoxlamadan sonra əldə olunmuş və
ya toplanmış məlumatların emalı, həmçinin müəssisənin energetik
fəaliyyətinin bütün növləri üzrə analitik şərh aparılır.
Həmçinin istilik texniki, istilik energetik və istilik texnoloji
avadanlıqların, istilik generasiya qurğularının, istimə və havalan-
dırma sistemlərinin, isti su təchizatı, buxar təchizatı, kondensatın
toplanması və geri qaytarılması, soyuq təchizatı, elektrik təchizatı,
təkrar enerji resurslarının istifadəsi (bax bəndlər 9.6, 9.7, 9.8)
enerji effektivliyinin qiymətləndirilməsi aparılır. Bundan başqa,
əsas tövsiyələrin və enerji qənaəti üzrə tədbirlərin işlənib
hazırlanması, yanacaq, su, elektrik və istilik enerjisi uçotu aparılır.
81
Bütün bu plana aşağıdakılar daxildir:
Yanacaq və bütün növ enerji daşıyıcılarının istehlakı
effektivliyinin faktiki göstəricilərinin hesablanması;
Müqayisəli şəraitdə enerji effektivliyi normativ və faktiki
göstəricilərinin müqayisəsi;
Hər ayrı göstərici üzrə enerji qənaəti potensialının müəyyən
olunması və normativ qiymətin faktiki göstəricilərində uyğun-
suzluq səbəblərinin aşkarlanması;
İER istifadə analizləri nəticələrinin avadanlıq qrupları,
texnoloji proseslər, yanacaq növləri və enerji daşıyıcıları üzrə
ümumiləşdirilməsi;
Müəssisənin yanacaq və energetik balansının tədqiq və
tərtib olunması;
İER istifadə effektivliyinin artırılması üzrə təşkilati-texniki
tədbirlərin işlənib hazırlanması və enerji qənaəti tədbirlərinin
realizəsi üçün zəruri işlərin müəyyən olunması;
Etibarlılıq, təhlükəsizlik, əməyin mühafizəsi, ətraf mühitin
mühafizəsi, yanacağın və enerjinin keyfiyyəti hissəsində etibarlı
olan normativ sənədlərin yerinə yetirilməsi üzrə işlənib
hazırlanmış tədbirlərin analizi;
Yanacaq və enerji daşıyıcılarının bütün növlərinin
qənaətinin hesablanması;
Tədbirlərin iqtisadi effektivliyinə təsir edən digər amillərin
keyfiyyət qiymətləndirilməsi (etibarlılıq səviyyəsi, istismar
heyətinin sayı və s.);
Tədbirlərin realizəsinə çəkilən xərclərin və mümkün
müddətin müəyyən olunması;
Enerji qənaəti və investisiyaların ödənilməsi müddəti üzrə
tədbirlərin realizəsindən iqtisadi effektivliyin hesablanması.
«Müəssisə» texnoloji proseslər üzrə yanacaq-energetika
resurslarının normativ xərci və elektrik avadanlıqları üzrə lazımi
məlumatları təqdim edir, İER istifadə effektivliyinin artırılması
üzrə tədbirlər siyahısını razılaşdırır.
«Enerqoauditor»:
82
Enerji effektivliyi faktiki göstəricilərinin hesablanmasını
yerinə yetirir, onların uyğunsuzluq səbəblərinin aşkarlayır və hər
göstərici üzxrə İER istifadə effektivliyinin artırılmasına
istiqamətləndirilmiş tədbirləri işləyib hazırlayır;
Enerji qənaəti potensialının müəyyən olunma metodikasını
“Texniki Nəzarət” ilə razılaşdırır;
Toplanmış məlumat və metroloji və termoqrafik yoxlamanın
emalı nəticələrinin analizini aparır;
İER istifadə effektivliyi göstəricilərinin faktiki və normativ
qiymətlərinin müqayisəsini aparır;
Enerji istifadə effektivliyi göstəricilərinin faktiki və
normativ qiymətlərinin uyğunsuzluq səbəblərini aşkarlayır;
İER istifadəsinin avadanlıqlar qrupu, texnoloji proseslər,
yanacaq növləri və enerji daşıyıcıları qrupları üzrə istifadə analizi
nəticələrinin ümumiləşdirilməsini aparır;
Yanacaq-energetika balansını və energetikap pasportunu
tərtib edir (və ya mövcud energetika pasportuna düzəlişlər edir);
İER istifadəsi effektivliyinin artırılması üzrə təşkilati-texniki
tədbirlər hazırlayır, konkret enerji qənaəti tədbirlərinin realizəsi
üçün zəruri olan işlərin siyahısını müəyyən edir;
Etibarlılıq, təhlükəsizlik, əməyin və ətraf mühitin
mühafizəsi, yanacaq və enerji keyfiyyəti üzrə normativ
sənədlərinin yerinə yetirilməsi üzrə işlərin hazırlanmış tədbirlərin
analizini aparır;
Təqdim olunmuş tədbirlərin realizəsi zamanı əldə olunan
yanacaq və İER bütün növləri üzrə qənaət qiymətini həyata
keçirir, tədbirlərin iqtisadi effektivliyinə təsir edən digər amilləri
kəmiyyətcə qiymətləndirir;
Təqdim olunmuş enerji qənaəti tədbirlərinin effektivliyi
üzrə qiymətləndirilməsini və sıralanmasını həyata keçirir.
“Texniki Nəzarət” istifadə olunan sahə hesablama metodikala-
rının və enerji istifadəsi normativ xüsusiyyətlərinin qiymətlərinin
uyğunluğuna nəzarət edir, enerji qənaəti potensialının müəyyən
olunan nəticələrini razılaşdırır.
83
6.5. Razılaşdırma mərhələsi
Razılaşdırma mərhələsinə əsasən aşağıdakılar daxildir:
Yanacaq-energetika balansının və energetik pasportun
forma və məzmunun razılaşdırılması;
İER istifadə effektivliyinin artırılması üzrə təklif olunmuş
tədbirlərin analizi və onların hesablanmış energetik və iqtisadi ef-
fektini göstərməklə sıralanması (aşağı-, orta-, yüksək məxaricli);
Hesabat sənədlərinin razılaşdırılması;
Hesabat sənədlərinin tərtibi və onların müəyyən olunmuş
müqavilə qaydasında təhvil verilməsi.
«Müəssisə» müqavilənin şərtlərinə uyğun olaraq hesabat
sənədlərini təsdiq edir, İER istifadəsi üzrə effektivliyin artırılması
üzrə tədbirlər siyahısını razılaşdırır.
«Enerqoauditor» enerji yoxlaması hesabat sənədlərini və
materiallarını müqavilənin şərtlərinə uyğun olaraq təqdim edir.
“Texniki Nəzarət”:
Energetik pasportu razılaşdırır;
Enerji qənaəti üzrə tədbirlər siyahısını razılaşdırır;
İER istifadəsinin aşkarlanmış pozuntularının aradan
qaldırılmasına tapşırıqlar verir.
6.6. Energetik yoxlama və energetik audit nəticələrinin
rəsmiləşdirilməsi
1. Aparılmış energetik yoxlamaların nəticələri üzrə
«Enerqoauditor» aşağıdakı sənədləri tərtib edir və təqdim edir:
Energetik yoxlamanın aparılması haqqında akt (hesabat);
İER istifadə effektivliyinin artırılması və yanacaq- və enerji
qənaətinə xərclərin azaldılması üzrə tövsiyə və tədbirlər;
İER istifadəsində pozuntuların aradan qaldırılmasına
tapşırıqlar.
2. Energetik yoxlamaların və energetik auditin nəticələrinə
əsasən aşağıdakı sənədlər təqdim olunur:
84
Aparılmış energetik yoxlama haqqında akt (hesabat);
Energetik, istilik və yanacaq-energetik balans;
İER istifadə effektivliyinin artırılması və yanacaq- və enerji
qənaətinə xərclərin azaldılması üzrə iqtisadi cəhətdən
əsaslandırılmış proqram;
Energetik pasport (və mövcud pasporta dəyişikliklər).
3. Tərtib olunmuş sənədlərin siyahısı aparılan yoxlamaların
xarakterindən asılı olaraq dəqiqləşdirilə və ya dəyişdirilə bilər.
4. «Enerqoauditor» tərəfindən İER istifadə effektivliyinin
artırılması üzrə tövsiyə və tədbirlərin işlənib hazırlanması zamanı
pozuntu səbəbləri aşkarlanmalıdır, mövcud qənaət rezervləri
açılmalı, fiziki və pul ifadəsi ilə İER pronozlaşdırılan və qənaətli
hesablamaları və onların texniki və təşkilatı tədbirləri təklif
olunmalıdır. «Enerqoauditor»un tövsiyələri ekoloji
xarakteristikaları və işləyən avadanlıqların istehsal gücünü,
texnoloji proseslərin parametrlərini pisləşdirməməli, təhlükəsizlik
səviyyəsini və personalın istehsalat şəraiti rahatlığını, məhsulların
keyfiyyət və təhlükəsizliyini azaltmamalıdır.
5. Energetik yoxlamaların keçirilməsi akt və hesabatları və
İER istifadəsində pozuntuların aradan qaldırılması haqqında
tapşırıqları «Enerqoauditor» təşkilatının rəhbəri tərəfindən
imzalanır. Akt və hesabatlar imzalandıqdan sonra onlara əlavə,
dəyişiklik və düzəlişlər etmək qadağandır. «Enerqoauditor» işlər
yekunlaşdıqdan sonra bir həftə ərzində aparılmış energetik audit
barədə tam hesabat verir.
6. «Enerqoauditor» tərəfindən aparılan və yerinə yetirilən
energetik yoxlamanın keyfiyyətinə, həmçinin müəyyən olunmuş
ikitərəfli müqavilə qaydasında və RF qüvvədə olan qanun-
vericiliyinə müvafiq olaraq verilmiş tövsiyələrə görə məsuliyyət
daşıyır.
7. Aktların və tapşırıqların məzmun və mahiyyətinə görə fikir
ayrılığı yarandıqda son qərarı «Enerqoauditor» təşkilatı qəbul
edir. «Müəssisə» bu halda akta əlavə şəklində tərtib olunan xüsusi
rəydə öz fikrini bildirə bilər. «Müəssisə» nümayəndəsinin
85
energetik yoxlama haqqında aktı imzalamaqdan imtina etməsi
halında burda müvafiq qeyd aparılır.
6.7. Enerqoauditorlarin akkreditasiyası
1. Energetik yoxlama və energetik audit aparmağa namizəd
olan «Enerqoauditor»un akkreditasiyası qaydaları «Rostexnəza-
rət»lə razılaşdırma üzrə «Müəssisə» qaydaları ilə müəyyən
olunur. «Enerqoauditor»un akkreditasiyasını təsdiq edən
«Müəssisə» tərəfindən təsdiq olunmuş blankdakı Şəhadətnamədir.
Akkreditasiya haqqında Şəhadətnamənin digər enerqoauditorlar
tərəfindən istifadəsi qadağandır. Akkreditasiya haqqında
Şəhadətnamə müəyyən müddətə verilir (məsələn, üç il).
2. «Enerqoauditor»un Akkreditasiya haqqında Şəhadətnamə-
sini almaq üçün ərizəçi «Müəssisə»yə və «Texniki Nəzarət»ə
aşağıdakı sənədləri təqdim edir: enerqoauditor fəaliyyətinin
həyata keçirilməsinə hüquq verən akkreditasiya haqqında
Şəhadətnamənin verilməsinə ərizə; «Müəssisə»nin forması üzrə
ərizəçi haqqında məlumat; təsis sənədlərinin və hüquqi şəxsin
dövlət qeydiyyatı haqqında şəhadətnamənin surəti; vergi
orqanında uçota qoyulma haqqında şəhadətnamə; akkreditasiya
ixtisaslaşmasının uzadılması və ya dəyişdirilməsi hallarında
«Enerqoauditor»un Akkreditasiya haqqında Şəhadətnaməsinin
surəti; «Müəssisə» ilə ərizə ilə müraciət edilən fəaliyyət növü
istiqaməti üzrə razılaşma; «Enerqoauditor»un Akkreditasiya
prosedurunun keçməsi zamanı ərizəçi tərəfindən təqdim olunmuş
sənədlərin ekspertizasını həyata keçirməyə səlahiyyətli təşkilatın
rəyi. «Müəssisə» və “Texniki Nəzarət” lazım gəldikdə ərizəçidən
digər sənədləri tələb edə bilərlər.
3. Akkreditasiya haqqında Şəhadətnamənin təqdim olunmasına
imtina və ya onun verilməsi haqqında qərar ərizəçi tərəfindən
sənədlərin verildiyi andan bir ay ərzində qəbul olunur.
Akkreditasiya haqqında Şəhadətnamənin təqdim olunmasına
imtinanın əsaslandırılmış xəbərdarlığı qeyd olunmuş qərar
86
çıxarıldıqdan sonra bir həftə müddətində ərizəçiyə təqdim olunur.
Akkreditasiya haqqında Şəhadətnamənin təqdim olunmasına
imtinaya əsas: ərizəçi tərəfindən təqdim olunmuş sənədlərdə təhrif
və ya etibarlı olmayan məlumatın yerləşdirilməsi; ərizə ilə
müraciət olunan fəaliyyət növünün həyata keçirilməsi şəraitinin
təqdim olunan məlumatlara uyğun olmadığını müəyyən edən
ekspertizanın mənfi rəyi ola bilər.
4. «Enerqoauditor»un yenidən təşkili zamanı, onun adının
dəyişdirilməsi və ya «Enerqoauditor»un Şəhadətnaməsinin
itirilməsi hallarında «Enerqoauditor» bu barədə «Müəssisə»ni
xəbərdar etməli və şəhadətnamənin yenidən rəsmiləşdirilməsinə
ərizə verməlidir.
5. «Enerqoauditor» aşağıdakı hallarda Akkreditasiya haqqında
Şəhadətnamədən məhrum ola bilər:
Akkreditasiya haqqında Şəhadətnamənin və ya energetik
yoxlamaların və energetik auditin aparılma qaydaları haqqında
qüvvədə olan normativ hüquqi sənədlərin şərtləri pozulduqda;
Energetik yoxlamaların və energetik auditin aşağı keyfiyyəti
barədə təsdiq olunmuş ekspert rəyi olduqda.
87
ƏDƏBİYYAT
1. B.H.Rzayev, M.Ə.Beydullayev, V.A.Kələntərov, Elektrik
stansiyalarının və yarımstansiyalarının elektrik avadan-
lıqları. Bakı, 2014.
2. O.Y.Vəzirov, Elektrik enerjisinin uçotunun qurulması.
Bakı, 2003.
3. H.S.Əliyev, Elektrotexnikanın əsasları. Bakı, 2013.
4. A.B. əmmədzadə, Elektron-rəqamsal EE sayğacları. Bakı,
2010.
5. Elektrik enerjisindən istifadə qaydaları. Bakı-2010.
6. Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi. Bakı, 2010.
7. ПУЭ, ПТЭ и ПТБ. Москва, 2002.
8. A.M.Hüseynov, C.O.Orucov, Elektroenergetikada əməyin
mühafizəsi və təhlükəsizlik texnikası. Bakı, 2012.