temettuat defterİ kayitlarina gÖre …...tüccar ve esnafın yıllık gelirlerine dair...

SAÜ Fen Edebiyat Dergisi (2013-I) T.SUBAŞI, M.ARAZ

1

TEMETTUAT DEFTERİ KAYITLARINA GÖRE

SÖĞÜTLÜ KARYESİ

Turgut SUBAŞI* ve Mahmut ARAZ

ÖZET

Tanzimat Fermanı’nda eski vergi usulü eleştirilerek, kişilerin gelirine göre, eşit

ve adil bir şekilde vergi toplama sistemine vurgu yapılmıştı. Bu amaçla

çalışmalar başlatıldı. Memleketin her bölgesinde, halkın emlâk, arazi, hayvan ve

benzeri şahsî mal varlıklarının sayımları yapılarak kaydedildi ve bu şekilde adına

“Temettuât Defterleri” denilen defter serileri oluştu. Osmanlı sosyo-ekonomik

tarihinin önemli kaynakları olan bu defterler, dönemin sosyal tarih

araştırmacılığı bakımından da son derece önemli bilgileri kapsamaktadır.

Temettuât Defterleri halkın servet ve yıllık kazancına göre vergilendirme

yapmak için kişiye kazanç sağlayan her türlü mal varlığının kayıt altına

alınmasıyla oluşmuştur. Bu defterlerden, kayıtlı olan kişilerin meslekleri, sahip

oldukları toprak miktarı, ekili alanlardan elde edilen toplam gelir, dönüm başına

verimlilik, tarım işletmelerinin büyüklüğü tespit edilebilmektedir. İncelemeye

çalıştığımız, günümüzde Sakarya ilinin ilçesi konumunda bulunan

Söğütlü’nün, 1844 (Hicri:1260/61) tarihli temettuât defteri, Başbakanlık

Osmanlı Arşivi’nde ML.VRD.TMT-2831 kodu ile kayıtlıdır. 20 yaprak, 39

sayfadan oluşan defterde söz konusu dönemde 114 hane kayıtlıdır.

Anahtar Kelimeler: Sakarya İli, Adapazarı kazası, Temettuat Defterleri,

Söğütlü Karyesi

* Sakarya Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Yakınçağ Tarihi Anabilim Dalı Öğretim

Üyesi, [email protected] Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yakınçağ Tarihi Anabilim Dalı Yüksek

Lisans Öğrencisi, [email protected]

mailto:[email protected]

mailto:[email protected]

T.SUBAŞI, M.ARAZ SAÜ Fen Edebiyat Dergisi (2013-I)

2

SÖĞÜTLÜ VILLAGE

ACCORDING TO TEMETTUAT REGISTER

ABSTRACT

Temettuat Defters have emerged as a result of the tax arrangements that are one

of the most important elements of the new order established in the Ottoman

Empire with the Tanzimat and they have constitued a very important source for

historians today in the name of revealing the nineteenth century economic and

social structures. For taxing according to wealth and annual profits of the

public, Temettuat Defters consist of records of all kinds of taxation that make

profit for the person.

Temettuat Books, which are registered in their professions, the amount of land

owned, cultivated areas, the total income per acre productivity, can be

determined from the size of agricultural holdings. We have examined Söğütlü

Temettuat Books which dated 1844 (Hijri: 1260/61). Söğütlü is today located at

the town of the province of Sakarya. Söğütlü Temettuat Books are registered

with the code ML.VRD.TMT-2831 in the Prime Ministry Ottoman Archives.

This book has 20 sheets, 39-page scrapbook 114 households registered in the same

period.

Key words: The Province of Sakarya, the District of Adapazarı, Temettuat

Defters, Söğütlü Village

Giriş

1.1. Temettuat Nedir?

“Temettu’”, mal, eşya, kazanç, kâr etme, anlamında Arapça bir kelime

olup çoğulu olan “Temettuât” kelimesi ise; kârlar, kazançlar manasını

taşımaktadır.1

2. Temettuat Defterlerinin Önemi

3 Kasım 1839 tarihinde ilan edilen Tanzimat Fermanı’yla birlikte Osmanlı

Devleti yeniden yapılanma sürecine girmişti. İdari alanda reformlara

önem verilerek merkezi otoritenin sağlanması hedeflenmişti. Tanzimat

1Mehmet Kanar, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Say Yayınları, İstanbul 2010; Ferit Devellioğlu,

Osmanlıca - Türkçe Ansiklopedik Lügat, Doğuş Matbaası, Ankara 1962, s. 1288.


3

Fermanı’nda “Herkesin gelirine göre adil bir vergi…” sistemine vurgu

yapılarak, devletin gelirlerinin kontrol altında tutulması, vergi

konusunda halk arasındaki dengesizliğin ve haksızlıkların önüne

geçilmesi hedeflenmişti.

Vergi verecek kişilerin tespit edilmesi, ağır vergi yükünün hafifletilip

halkın refaha kavuşturulması, bu sayede devletin gelirlerinin artırılarak

son dönemde gittikçe bozulan gelir-gider dengesinin yeniden kurulması

için köklü değişiklikler yapılması amaçlanmıştı. Bunun için 19 Zilka’de

1255 (23 Ocak 1840) tarihinde Muhassıllar Nezareti’ne bir tâlimatnâme

gönderilmiş, her yerde ahalinin ismi, şöhreti, arazileri, hayvanları ile

tüccar ve esnafın yıllık gelirlerine dair bilgilerinin kaydedileceği

“Temettuât Defterleri” adı verilen defterler tutulması emredilmişti.2

Ancak Tanzimat'ın getirmeye çalıştığı yeni mâlî düzenin bütün ülkede

uygulanması mümkün olmamıştır. Bu sebeple mâlî sistemin

uygulanabilmesi amacıyla merkeze yakın eyaletler pilot bölge olarak

seçilmişti. Çünkü bütün ülke topraklarının nüfus ve emlâk tahririnin bir

anda yapılması o günkü şartlarda mümkün değildi. Tanzimat'ın getirdiği

yeni mâlî düzen, önce Anadolu ve Rumeli'deki bazı eyaletlerde yani

Hüdavendigâr, Konya, Aydın, Sivas, Ankara, Biga, Edirne, Rumeli,

Silistre, Vidin ve Selânik eyaletlerinde uygulamaya konulmuştur. Daha

sonra bu alan genişletilmiştir. Bu sebeple Osmanlı Arşivi'nde Osmanlı

Eyâletlerinin tamamının Temettuât Defterleri bulunmamaktadır.3

Temettuât Defterleri'nde kaza, köy gibi iskân merkezleri hane hane ele

alınarak herkese ait şahsi mal varlığı, emlâk, arazî, hayvanât, mahsulât

gibi bilgiler kaydedilmiştir. Temettuât Defterleri'nin tasnifi ve

kataloglanmasında o tarihlerdeki idarî taksimât esas alınmıştır. Defterler,

içindeki bilgiler esas alınarak alfabetik olarak eyaletlere ayrılmıştır. Her

2Ayşe Özdemir Kızılkan, Osmanlı Vergi Düzeninde Temettuat Uygulamaları Üzerine Bir

Değerlendirme, Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, sayı 20, Nisan 2008, s. 60. 3Said Öztürk, "Temettüat Tahrirleri", Akademik Araştırmalar Dergisi, S.4-5, İstanbul 2000,

s.547.


4

eyalet de kendi içinde alfabetik olarak kazalara ayrılmıştır.4 Adına “Emlâk

ve Arazî ve Hayvanât ve Temettuât Sayımları” denilen bu sayımlar sonucu

yirmi bine yaklaşan defter serileri oluşmuştur. 9 katalog halinde

Başbakanlık Osmanlı Arşivinde araştırmaya açılan defter sayısı

17747’dir. Buna Maliyeden Müdevver ve Kepeci Tasnifi’nde yer alan

Temettuat Defterlerini de eklediğimizde bu sayı bir hayli

yükselmektedir.5

Temettuât yazımının birinci amacı ekonomik düzenlemelerin

yapılmasıdır. Tanzimat reformlarının temelini oluşturan mâlî

düzenlemelerin yapılabilmesi için, ekonomik potansiyelin tam olarak

bilinmesi gereklidir. Yeni vergi düzenlemesini sistemleştirecek olan bu

kayıtlar, uzun dönemde diğer mâlî reformlar için de veri

oluşturmuşlardır. Mâlî düzenlemelerin başında vergi reformu

gelmektedir. Tanzimat öncesindeki onlarca kalemlik vergi kaldırılarak

temettü’ vergisi oluşturuldu. Aslında temettü’ vergisinin esası, II.

Mahmut zamanında oluşturulmuştur. Esnafın sattığı yiyecek, giyecek

gibi üzerinden değişik isimlerde ve değişik tarifelerle alınan vergilerden

olan ihtisap resmi, Tanzimat’tan sonra satış tutarı yerine kazanç

üzerinden alınan vergiye dönüştü.6

Temettuât Defterleri genel itibariyle bir bölge hakkında bize şu

konularda bilgi vermektedir: Bölgenin;

1 - Demografik ve etnik yapısı,

2- Bireylerin menkul ve gayr-i menkul kaynaklar,

3- Bireyin yıllık kazancı,

4- İşletmelerin büyüklüğü,

5- Toplam ve ayrıntılı vergi yükü ile birlikte işgücünü,

6- Kişilerin mesleği,

4Yusuf Sarınay, Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü,

Osmanlı Arşiv Daire Başkanlığı Yayını, İstanbul 2010, s. 290. 5Said Öztürk, Türkiye’de Temettuat Çalışmaları, http://www.osmanli.org.tr/yazi-4-141.html. 6Nuri Adıyeke, “Temettuat Sayımları ve Bu Sayımları Düzenleyen Nizamname Örnekleri”

Ankara Üniversitesi, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, sayı 11, Ankara

2000, s. 772.


5

7- Yetiştirilen zirai ürün ve hayvanlar,

8- Ticari ve sınai müesseseler hakkında bilgiler vermektedir.7

3. Söğütlü Karyesi

Günümüzde Sakarya ilinin ilçesi konumunda bulunan Söğütlü’nün tarihi

ile ilgili çalışmalar oldukça azdır. Literatürde bulunan çalışmalar

arasında en dikkate değeri şüphesiz Dilşah Cengiz’in Sakarya

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde Yrd. Doç Hüdai Şentürk

danışmanlığında yapmış olduğu “Adapazarı/Söğütlü Karyesi Temettuat

Defteri Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi” başlıklı yüksek lisans

tezidir8. Söğütlü sosyal ve ekonomik tarihini aydınlatmayı

hedeflediğimiz bu çalışmamızın konusu olan temettuât defteri, Bolu

Eyaleti, Kocaili Sancağı’na bağlı Sapanca ma’a Adapazarı kazasının

Söğütlü karyesi temettuât defteridir.9

Önceleri bir köy, sonra nahiye, kaza ve bir şehir, nihayet günümüzde bir

vilayet merkezi olan Adapazarı’nın 1536 yılında bir köy konumunda iken

“Ada Kadılığına” yazılan 25 Zi’l- Ka’de 966 (29 Ağustos 1559) tarihli bir

hükümden itibaren en geç bu tarihte kaza hüviyetine sahip olduğunu

söyleyebiliriz10. 1646’da nahiye olan Adapazarı, Akyazı nahiyesine

bağlanarak tekrar köy olmuş ve bu dönemde Tığcılar karyesi (köyü)

adını taşımıştır. 1692’de kaza, 1701’de Sapanca’ya bağlı bir köy, 1742’de

nahiye ve 1837 yılında İzmit sancağına bağlı bir kaza haline gelmişse de

daha önce bağlı olduğu Sapanca Kazası merkezi Adapazarı’na

nakledilerek resmi belgelerde “Adabazarı ma’a Sapanca Kazası” adı ile

anılmıştır. Çalışmamıza konu defter de bu durumun önemli bir delilidir.

Defterin başlığı “Bolu Eyâleti Dâhilinde Kâin Kocaili Sancağı Kâim-

7İsmail Arslan, "XIX. Yüzyıl Osmanlı Tarihi Kaynakları Arasında Temettüat Defterlerinin

Yeri ve İğdiç (Selimağa) Temettüat Defteri Örneği", BAÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,

V/8, Balıkesir 2002, s. 62. 8Dilşah Cengiz, Adapazarı/Söğütlü Karyesi Temettuat Defteri Transkripsiyon ve

Değerlendirilmesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, SBE, Sakarya

2010. 9Söz konusu defter Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde ML.VRD.TMT. Koduyla 2831

numarada kayıtlıdır. 10Hüdai Şentürk, “Osmanlılar Döneminde Sakarya”, Sakarya İli Tarihi, (Editör Mustafa

Demir), SAÜ Yayını, Sakarya 2005. C:1. s. 176.


6

makamlığında Sapanca Ma’a Adapazarı Kazası’na Tâbi’ Söğütlü

Karyesi’nde Mukîm Ahâli-i İslâmın Emlâk ve Arazî ve Temettuâtının

Mikdârı” şeklindedir.11

3. 1. Nüfus

39 Sayfadan oluşan defterde kayıtlı 114 hane bulunmaktadır. Osmanlı

haneleri ile hanelerin ne büyüklükte oldukları hakkında maalesef yeterli

bilgiye sahip değiliz12. Osmanlı’da hane ile nüfusun sayısı arasında

bağlantı kurmak gerekirse, Osmanlı ailesi genellikle 4-7 kişiden

oluşuyordu: Karı, koca ve çocukları13. Fakat bu çalışmada, Ömer Lütfi

Barkan tarafından ileri sürülen ve genellikle kabul gören anlayışa göre

her hanenin nüfusunun 5 kişiden ibaret olduğundan hareket edilerek

Söğütlü Karyesi’nin nüfus tahminleri yapılmıştır14. Sonuçlar aşağıdaki

tablodan incelenebilir.

Tablo:1 Söğütlü Karyesi’nde Nüfus-1844

Köy Hane Sayısı Nüfus (Hane X 5)

Söğütlü Karyesi 114 570

Kaynak: ML.VRD.TMT.2831

Bu haliyle Söğütlü Karyesi 1844 yılında Adapazarı’nın nüfus bakımından

en büyük köyüdür.15 Hane reislerinin meslekleri söz konusu olduğunda

köyde 3 imam, 1 çoban, 1 esnaf ve 109 ziraat erbabı yaşamaktaydı.

Temettuât defterlerinde verginin esas olduğu hane reislerinin isimleri

kayıtlıdır. İsimler, tahrir defterlerinde "Ali veled-i Hüseyin" gibi bir

11 Bkz. ML.VRD.TMT. 2831. 12Halil İnalcıkDonalt Quataert, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Eren

Yayınları. İstanbul 2004 C:2. s. 908. 13Bahaeddin Yediyıldız, Osmanlı Toplumu, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, IRCICA Yay,

İstanbul 1990, C: 2, s. 483. 14Ömer Lütfi Barkan, “Tarihi Demografi Araştırmaları Ve Osmanlı Tarihi”, Türkiyat

Mecmuası, C: 10, İstanbul 1953. 15Fatih Odabaş, 19. Yüzyılda Adapazarı’nın Sosyo-Ekonomik Yapısı, Yayımlanmamış Yüksek

Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, SBE, İstanbul 2007


7

önceki şahsın oğlu ve kardeşi olması halinde "Osman veled-i o" yahut

"Halil birader-i o" şeklinde "veled" kelimesi kullanılarak yazılırken

Temettü’ Defterleri'nde "Receb Oğlu Bekir" örneğinde olduğu gibi

genellikle "Oğlu" kelimesi tercih edilmiştir. Çok kere "Osman oğlu Ali"

veya "Hasan Oğlu İbrahim" şeklinde baba adı, bazen de "Çırak Oğlu

İbrahim" gibi babanın lakabı veya aile adı yazılmıştır. Aile adlarının

mevcudiyeti mahalle veya köydeki akrabaların tespitini mümkün

kılmaktadır. Baba-oğul veya kardeşler, hatta bazen amca-yeğen ve

kuzenler peş peşe veya araya bir yahut iki hane gelerek yazılmıştır. Bu

kolay ayırd edilebilen bir aile adına sahip olmayanların da aynı ailenin

kolu olduklarını ortaya koyması bakımından tespitleri kolaylaştırıcı bir

husus olmuştur. Bazı ailelerin bir kolunun diğer mahallelerde yaşadığı

da görülmektedir. Aynı lakabı taşıyanların çoğu iki haneden ibarettir.16

Söğütlü karyesi Osmanlı toplum tipolojisinde devamlılık sorununa güzel

bir örnek teşkil etmektedir. Adapazarı, yaşadığı yıllar boyunca birçok

deprem, sel ve savaş dolayısıyla toplumsal hareketliliğin yoğun

yaşandığı, göç alan ve veren bir yerleşim yeri olmasına rağmen Söğütlü

karyesi temettuât defterlerinde kayıtlı olan hane reislerinin aile lâkapları

incelendiğinde günümüzde yarıdan fazlasının varlığını devam ettirdiğini

görüyoruz. Örneğin defter kayıtlarına göre 36, 52, 89 ve 108. hanelerde

ikamet eden Kadıoğlu sülalesi günümüzde Zeybek ve Aytaç soyadlarını

almışsa da Kadıoğulları sülalesi olarak anılmaya devam etmektedirler.

Yine defterde 1, 3, 8, 63 ve 113. Hanelerde kayıtlı Köse sülalesi de

günümüzde varlığını devam ettiren geniş ailelerden birisi olarak göze

çarpmaktadır.

Söğütlü’de Temettuât defterlerinde mesleği “Erbâb-ı ziraatdan…”

şeklinde kaydedilen hane sahipleri çiftçi zümresi olarak tasnif

edildiğinde, 1844 yılı itibarı ile burada 108 hanenin geçimini ziraî

faaliyetlerden sağladığı görülmektedir.

16Temettuat Defterleri, http://www.os-ar.com/print.php?sid=81 23.12.2012.


8

Aşağıdaki tablodan Söğütlü Karyesi’nde meskûn hanelerin % 94,73’ünün

ziraatla meşgul olduğu anlaşılmaktadır17.

Tablo 2: Söğütlü Karyesi'nde Ziraatla Uğraşan Zümre - 1844

KÖY Hane

Sayısı

Çiftçi

Hane

Köy İçinde

Çiftçi %

Yıllık Gelir

(Kuruş)

Zuhurat

(Kuruş)

Söğütlü Karyesi 114 108 94,73 103500 16700

Kaynak: ML VRD TMT: 2831

Çiftçilikle uğraşan hanelerin dışında köyün üç imamının bulunması

dikkat çekici bir husustur. İncelediğimiz dönemde din görevlileri devlet

tarafından atanmamakta idi ve dolayısıyla maaş almaları söz konusu

değildi. Diğer bütün din görevlileri gibi imamlar da halkın kurmuş

olduğu vakıflardan ki çoğu para vakıflarıdır, elde edilen gelirlerle

geçimlerini sağlamakta idiler.18 Bunların dışında temettuât defteri

kayıtlarında iki hane reisinin mesleklerine dair bilgi de verilmemiştir.

Sosyal refah düzeyi, elde edilen gelirin ihtiyacı karşılayabilirliğiyle doğru

orantılıdır. Bu açıdan temettuât defterlerinden elde ettiğimiz veriler

Söğütlü karyesinde ziraat erbabının refah düzeyinin yüksek olduğu

şeklinde değerlendirilebilir. Zira aynı dönemde bir gümrük ve liman

kenti olan Çanakkale’de meskûn çiftçi hanesinin yıllık geliri ortalama

olarak 1230 kuruştur (Müslüman mahallesinde).19

3. 2. Ziraat

Temettuât Defterlerine göre 1844 yılında Söğütlü Karyesi’nde ekonomik

değeri olan (tarla, bahçe, bağ, çayır, ağaçlık gibi ekonomik faaliyetlerde

kullanılan) 2855 dönüm toprak bulunmaktadır. Bu rakam ekonomik

değere sahip olan toprak miktarını göstermekte olup buna bataklık arazi,

17Ayrıca bkz. Dilşah Cengiz, Adapazarı/Söğütlü Karyesi Temettuat Defteri Transkripsiyon ve

Değerlendirilmesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, SBE, Sakarya

2010. 18 Odabaş, a.g.t, s. 17. 19Mustafa Büberci, 19.Yüzyılda Sosyo Ekonomik Yönleriyle Çanakkale, Yayımlanmamış Yüksek

Lisans Tezi, İstanbul, Marmara Üniversitesi, SBE, 2003, s. 43.


9

göller, ırmaklar ve kullanışa elverişsiz kayaç dağlar dâhil değildir. Köyde

işletme başına 20,87 dönüm tarla, 0,35 dönüm dut bahçesi, 3,46 dönüm

de çayırlık alan düşmektedir. Fiilen ekilen arazi olarak bakıldığında hane

başına (ziraatla uğraşan haneler) ortalama 10,91 dönüm toprak düştüğü

görülür ki bu rakam dönemin Türkiye ortalaması olan 22 dönümün

yarısı kadardır.20

Söğütlü Karyesi’nde üretimi yapılan tarım ürünleri Anadolu’nun

umumunda olduğu gibi, hınta (buğday), şaîr (arpa) , alaf (ot, saman,

hayvan yemi, yulaf), kabluca, (ufak taneleri kavuzcuğa21 sıkı şekilde

yapışmış bir cins buğday), mısır, burçak gibi tahıl mahsulleri ile duhan

(tütün) ve kettandır (keten). Söğütlü Karyesi’nde üretimi yapılan tarla ve

bahçe ürünleri aşağıda tablo halinde gösterilmiştir.

Tablo 3: Söğütlü Karyesinde Tarla - Bahçe ürünleri Üretimi (Kile-Kıyye) - 1844

Köy

Ala

f

Bu

rçak

Du

han

Hın

ta

Kab

luca

Ket

tan

Mıs

ır

Şaî

r Söğütlü

Karyesi

26 4,3 115,3 90,7 20 2 1,7 56


1844 yılında Söğütlü Karyesi’nde yapılan ziraî faaliyetlerden elde edilen

ürünlerin miktarına bakılacak olursa; buğday ve arpa hem insan hem de

hayvanların gıda ihtiyacına yönelik üretilen ürünler iken işletmenin yıllık

ihtiyacını giderecek ölçüde bir üretimin yapıldığı görülmektedir. Ancak

yapılan tütün üretiminin köyün ihtiyacından fazla olduğu aşikârdır. Bu

durum Söğütlü Karyesi’nin, başta İstanbul olmak üzere Marmara

bölgesinin tütün ihtiyacını karşılayan merkezlerden biri olduğu

izlenimini doğurmaktadır.

20Gülfettin Çelik, 16–19.Yüzyıllarda Gebze (Sosyo-Ekonomik Bir İnceleme), Gebze Belediyesi

Kültür Yayınları, Gebze 2003, s. 123. 21“Bir çeneklilerden, çiçeklerinde renkli taç yaprağı yerine bulunan kavuz denilen, yeşil

renkteki yaprak” Türkçe Sözlük, TDK, Ankara 1974.


10

3. 3. Hayvancılık

Tarla tarımını temel faaliyet olarak yürüten işletme, hayvanlarını üretim

faaliyetinin yardımcı araçları olarak kullanır. Bu işletmelerde hayvanlar,

gübre sağlar; taşıma, çift sürme, harman dövme işlerini görür; çiftçinin

hayvan ihtiyacını karşılar. Buna karşılık hayvancılığı temel faaliyet

olarak yürüten işletme, pazar için et, yağ, süt, deri ve yapağı üretmek

üzere hayvan yetiştirir.22

1844 yılı itibarıyla Söğütlü karyesi Temettuât Defteri’ne kayıtlı toplam

665 baş hayvan vardır. Bu rakam 499 büyükbaş, 132 küçükbaş ve 34

taşımacılık, ulaşım ve iş gücünde kullanılan aygır, kısrak gibi

hayvanlardan oluşmaktadır. Bunların yanı sıra köyde 45 adet arı kovanı

vesilesiyle arıcılık faaliyetinde bulunulduğu anlaşılmaktadır.

Tarım ekonomisinin esas üretim vasıtası, bir çift öküzle çekilen sabandır.

Eski Mezopotamya uygarlıklarından beri, kuru ziraat ile buğday ve arpa

ekimi yapılan orta iklim kuşaklarında, bir çift öküzle çekilen saban, en

ileri üretim vasıtası olmuştur. Sabanın ağaç ya da demirden olması,

yapım tekniği ve başka özellikler doğal olarak zamanla önemli

değişiklikler getirmiştir. Fakat öküz gücünün yerini makine gücü

alıncaya kadar bu ülkelerin tarım teknolojisinde esaslı bir değişiklik

görülmemiştir.23

22Tevfik Güran, 19.Yüzyılda Osmanlı Tarımı, Eren Yayıncılık, İstanbul 1998, s. 100 23Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Toplum Ve Ekonomi, 2. Baskı, Eren Yayıncılık, İstanbul

1996, s. 2.


11

Tablo 4: Söğütlü Karyesinde Büyükbaş Hayvanların Cinslere Göre Dağılımı - 1844

Köy

CA

MU

S İ

NE

Ğİ

CA

MU

S Ö

KÜ

ZÜ

KA

RA

SIĞ

IR İ

NE

Ğİ

KA

RA

SIĞ

IR Ö

KÜ

ZÜ

KA

RA

SIĞ

IR D

ÜĞ

ESİ

KIS

IR B

ÜY

ÜK

BA

Ş

TO

PL

AM

BÜ

YÜ

KB

AŞ

Söğütlü

Karyesi

69 50 168 196 2 14 499


Tarım ekonomisinin açıkça kendisini gösterdiği Söğütlü Karyesi’nde

çiftçiliğin gereği olarak şekillenen hayvancılık faaliyetleri büyükbaşlar

arasında öküzün ön plana çıkmasına neden olmuştur. 1844 yılı itibarıyla

köyde bulunan öküz sayısı 196 karasığır öküzü, 50 camus24 öküzü olmak

üzere toplam 246 baştır. Bu rakama göre hane başına 2,15 baş öküz

düşmektedir. Bu rakam, çiftçiliğin tanımında olan “bir çift öküz”

ifadesini karşılamakla birlikte Söğütlü karyesinin geçimini tarımsal

faaliyetlerden sağladığını göstermektedir.

İncelediğimiz Temettuat Defteri’nde hayvanların kıymetlerine dair kayıt

olmayıp bir yılda sağladığı hâsıla kaydedilmiştir. Buna göre genel olarak

bir karasığır ineğinin yıllık hâsılatı 15 kuruştur. Camus ineğinin yıllık

hâsılatı ise 30 kuruştur.

Adapazarı’nın bulunduğu coğrafya, bu coğrafyaya bağlı tarımsal

faaliyetler ve ürün çeşitliliği köylüyü büyükbaş hayvan beslemeye

yönlendirmiştir. Toprakların verimli, sulak ve arazinin ova oluşu bu

toprakların daha çok tarla olarak kullanılması sonucunu doğururken

24Halk arasında camız, camış, manda, su sığırı olarak bilinen ( Büyük Türkçe Sözlük, haz.

Mehmet Doğan, Ankara 1986 ) bu hayvan orijinal belgelerde “kısır camus, sağman camus”

olarak kullanıldığından kelimenin aslına sadık kalınarak bu şekilde kullanılmıştır. (Örneğin

ML VRD TMT: 2831, hane 3, Erbâb-ı ziraatdan Köseoğlu Ahmed’in Emlâk ve Arazî ve

Temettuı)


12

küçükbaş hayvanların beslenmesine imkân tanıyan geniş otlaklar

bırakılmamıştır. Bunun sonucunda 1844 yılında Adapazarı’na bağlı

bulunan 41 köy yerleşim yerinin üçte birinden daha azında (11 köy)

koyun ve keçi yetiştiriciliğine rastlamaktayız. Özellikle yaylalarda, sarp

ve nispeten kıraç arazilerde görmeğe alıştığımız keçi, 1844 yılında sadece,

Karaman ve Söğütlü karyelerinde karşımıza çıkmaktadır.25

Söğütlü karyesi 63 baş sağılır ve 30 baş kısır, toplamda 93 baş koyun ile

39 baş keçi olmak üzere 132 küçükbaş hayvanla birinci sırayı alırken onu

61 baş sağılır, 19 baş kısır, toplam 80 baş koyuna sahip olmakla Damlık

karyesi takip etmektedir.26

Tablo 5: Söğütlü Karyesinde Küçükbaş Hayvancılık-1844

KÖY Hane

Sayısı

Koyun Kısır Koyun Keçi

Baş

Yıllık

Geliri

(Kuruş)

Baş Yıllık Geliri

(Kuruş) Baş

Yıllık Geliri

(Kuruş)

Söğütlü

Karyesi 114 63 554 30 90 39 210


Koyun ve keçinin et ve sütünün yanı sıra yün ve tüylerinden de

faydalanıldığından kısır koyun ve keçilerin de en az verimlilerin yarısı

kadar getirisi vardı.

Söğütlü karyesi temettuât defteri verilerine göre 1844 yılında burada

bulunan ve iş gücü - ulaşım sınıfına dâhil edebileceğimiz hayvan sayısı

15 hanede toplam 34 baştır. Bu rakamın tamamı “kısrak” olarak

kaydedilmiştir. 13 ayrı hanede birer, bir hanede 3, bir hanede 4 ve bir

hanede de 14 baş kısrak kaydı söz konusudur.

25 Odabaş, a.g.t, s. 138 26 Odabaş, a.g.t, s. 138


13

Köy kaydında 1, 3, 8, 63 ve 113. Hanelerde meskûn olan Köseoğulları,

Söğütlü karyesinin zengin hanelerinden olup diğerlerine göre daha fazla

toprak ve hayvan varlığına sahip oldukları defter kayıtlarından

anlaşılmaktadır. 113 numaralı hanede Köse Mehmed Oğlu Ali’nin büyük

ve küçükbaş toplam 39 baş hayvanından 14’ü kısraktır. Aile ihtiyacının

üzerinde olan bu rakam bahsi geçen hane için, köy standartlarının

üstünde büyük bir çiftlik görüntüsü vermektedir.

Tablo 6: Söğütlü Karyesinde İş Gücü ve Ulaşımda Kullanılan Hayvanlar-1844

KÖY Hane Sayısı Bargir

(Baş)

Kısrak

(Baş)

Tay

(Baş)

Söğütlü Karyesi 114 … 34 …


3. 4. Vergiler

Yaklaşık 600 yıldan fazla hüküm süren Osmanlı Devleti, şer’î hükümlere

tâbi olan bir İslam devletiydi. Bu nedenle hemen her alanda şer’î hukuk

kurallarının hâkimiyeti görülür. Bu durum Osmanlı vergi sisteminin

oluşumunda da etkili bir faktör olmuş ve Osmanlı vergi sistemi, şer’î

hukuk kuralları çerçevesinde şekillenmiştir. Dolayısıyla uzun bir süre,

İslam vergi hukukunda görülen zekât, öşür, haraç ve cizyeden oluşan

şer’î vergiler hâkim olmuştur. Kur’an, sünnet, icma ve kıyasa dayanan bu

vergiler dışında, zamanla “şer’î vergiler karşılığında alınan” ile “örfî”

vergiler adı altında iki ayrı vergi grubu daha ortaya çıkmıştır.27 Şer’î

vergiler (tekâlif-i şer’îye), tamamıyla İslam hukuku kurallarına göre

konmuş, zekât, öşür (aşar), haraç ve cizyeden oluşan vergilerdir. Zekât,

Müslüman halktan 1/40 oranında alınan bir vergidir. Bu vergi, belli bir

miktar koyun, keçi, sığır, deve gibi hayvanlar ile altın, gümüş ve ticari

eşyası olan kişilerden alınmıştır. Öşür; arazide yetişen ürünlerden alınan

ve Müslüman halkın ödediği bir vergidir. Yine şer’î vergilerden biri olan

haraç (arazi-i haraciye), ürünler üzerinden toprağın verimine göre farklı

oranlarda alınan harac-ı mukaseme (orantılı haraç) ile arazi üzerinden

27Yusuf Halaçoğlu, “Klasik Dönemde Osmanlı Devlet Teşkilatı”, Genel Türk Tarihi

Ansiklopedisi, C. 6, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 175.


14

yılda bir kez alınan harac-ı muvazzaf (sabit haraç) olarak iki vergiden

oluşmaktadır. Cizye ise, Müslüman olmayan halktan alınan bir vergiydi.

Cizyeyi devlet direkt olarak kendisi tahsil ediyordu.

Örfî vergiler (tekâlif-i örfîye) ise padişahın iradesiyle, geleneklere

dayanarak konmuş vergilerden oluşmaktadır. Din ayırımı olmaksızın

herkesten, yerel ve olağanüstü harcamaları karşılamak üzere alınmış

vergilerdi. XVI. yüzyıl boyunca yalnızca olağanüstü durumlarda, ihtiyaç

duyuldukça nakdi, aynî ya da hizmet şeklinde toplanan Avarız-ı Divaniye

ve Tekâlif-i Örfîye idi. Kısaca avarız olarak bilinen bu vergiler Müslüman,

gayrimüslim bütün tebaadan alınırdı.28

Söğütlü Karyesinde vergiye tâbi hanelerin 1844 yılında elde ettiği toplam

gelir 125510 kuruştur. Bu meblağın %86,09’u (108060 kuruş) hane reisinin

bir yıldaki mesleki kazancı olarak kaydedilmişken, %13,9’u (17450 kuruş)

zuhurattan hâsıl olan gelir şeklinde kaydedilmiştir.

Tablo 7: Söğütlü Karyesinde Gelir-Vergi Dağılımı – 1844

Köy Hane

Sayısı

Gelir Hane

Başına

Düşen

Gelir

(Kuruş)

Vergi

(Kuruş) Yıllık

Geliri

(Kuruş)

Zuhurat

(Kuruş)

Söğütlü Karyesi 114 108060 17450 1100,96 24604


1844 yılı Söğütlü karyesinde topraktan elde edilen ürünlere bağlı devletin

alacak olarak mahsup ettiği öşür vergisi miktarı 23250 kuruştur. Bu

meblağ 10 kalem üründen hâsıl olmuştur.

28 Halaçoğlu, a.g.e. s. 175


15

Tablo 8: Söğütlü Karyesinde Öşür Vergisi (Kuruş) -1844

Köy

Ala

f

Bo

stan

Bu

rçak

Cai

r

Du

han

Hın

ta

Kab

luca

Ket

tan

Mıs

ır

Şa

îr

Söğütlü Karyesi 10

5 1,5 43

64

4

17

3

90

7 59 6 8,5

28

2


Osmanlı Anadolu’su ve Adapazarı’nın genelinde olduğu gibi tarımsal

ekonominin temelinde aile geçimini sağlamak ve karnını doyurabilmek

fikrinin sonucu olarak buğday üretiminin ön plana çıkması, devletin

vergi kalemlerinden biri olan öşür vergisinde de bu üretimin en büyük

geliri sağlamasına yol açmıştır. 1844 yılı itibarıyla Söğütlü karyesinde

üretilen buğdaydan devletin mahsup ettiği öşür vergisi 907 kuruştur.

Çiftçiliğin gereği olan hayvansal üretimde hayvan besiciliğinde gerekli

çayır ile hane ihtiyacının çok üzerinde bir üretime sahip olan tütün de bu

dönemde Söğütlü karyesinden mahsup edilen öşür vergisinin en önemli

kalemleridir. Keten ve bostan ürünleri ise üretimin düşüklüğüne binaen

verginin en az kısmını oluşturan üretim kalemleri olarak göze

çarpmaktadır.

4. Sonuç

Merkezi otoriteyi güçlendirmeyi hedefleyen Tanzimat yönetimi, vergi

adaletinin sağlanması için emlâk, arazî ve temettü’ sayımının yapılmasını

kararlaştırdı. İlki 1840, ikincisi 1844–45 yıllarını kapsayan süreçte yapılan

tahrirler neticesinde temettuât defterleri ortaya çıkmıştır.

Temettuat kayıtlarına göre Söğütlü karyesi, 19. yüzyılın ortasında İzmit

Sancağına bağlı Adapazarı Ma’a Sapanca kazasının bir köyü

durumundadır. İncelediğimiz dönem için Adapazarı’nın nüfus

bakımından en büyük köyü 114 hane ile Söğütlü karyesidir. Bataklık

arazilerin uzağında kalması, ekilebilir arazilerinin genişliği ve zamanın


16

önemli bir kenti olan Karasu kazasına ulaşan yol güzergâhında

bulunması Söğütlü karyesine bu özelliğini kazandırmış olmalıdır.

Osmanlı ülkesinin genelinde olduğu gibi Söğütlü’de de esas ekonomik

faaliyet tarım ve hayvancılıktır. Bölgenin bir kısmının bataklık olması

tarım ve hayvancılığı şekillendirmiş, genellikle öküz, Camus (manda),

beygir gibi güçlü büyükbaş hayvanlar beslenmek zorunda kalınmıştır.

Çiftçilikle geçimlerini sağlayan hanelerin 1844 yılında hane başına düşen

ortalama yıllık gelirleri 1.112,95 kuruş olarak gerçekleşmiştir ve bu

durum, gelirin ihtiyacı karşılayabilirliğiyle oranlandığında Söğütlü‘de

ziraat erbabının refah düzeyinin yüksek olduğu şeklinde

değerlendirilebilir.

Toprağın verimliliğine binaen tütünden buğdaya, mısırdan cevize kadar

birçok sebze, meyve ve tahıl bol miktarda üretilmiş, üretim fazlası da

başta İstanbul olmak üzere bölgenin diğer şehirlerinin ihtiyaçlarını

karşılamak üzere ihraç edilmiştir.

İncelediğimiz temettuât kayıtlarına göre Söğütlü karyesi halkının 1844

yılında elde ettiği toplam gelir 125510 kuruştur. Bu meblağın 14604

kuruşu devlet tarafından “vergi-i mahsusa” olarak alınmıştır. Ayrıca

1844 yılı Söğütlü karyesinde topraktan elde edilen ürünlere bağlı devletin

alacak olarak mahsup ettiği öşür vergisi miktarı ise 23250 kuruştur. Bu

meblağ 10 kalem tarım ürününden hâsıl olmuştur. Halkın tamamı

Müslüman olduğundan gayr-i Müslimlerden alınan cizye vergisine

Söğütlü karyesi kayıtlarında rastlanmamıştır. Kısaca devletin Söğütlü

karyesinden, Söğütlü’nün kalabalık olması ve ürün verimliliği ile yıllık

gelirlerinin yüksek olması dikkate alındığında önemli oranda vergi

topladığı görülmektedir.

Söğütlü, geçmişi daha eskiye dayansa da 19. yüzyılda özellikle dış

göçlerin etkisiyle sahne almış bir yerleşke olarak, tarıma elverişli

ovasının ve Adapazarı’nı Karadeniz’e bağlayan ulaşım yolları üzerinde

olmasıyla birlikte tarımsal ekonominin merkezlerinden birisi olarak,


17

Adapazarı’nın sosyal ve ekonomik hayatına en önemli girdileri yapan

ilçelerinden birisidir.

SÖĞÜTLÜ KARYESİ SAKİNLERİ

HANE

NO HANE REİSİ MESLEĞİ

1 Köse Ömer Oğlu Hacı Abdülfettah Ziraat

2 Kaytazoğlu Ahmed Ziraat

3 Köseoğlu Ahmed Ziraat

4 Molla Ömer Oğlu İbrahim Ziraat

5 Karabacak Oğlu mustafa Ziraat

6 Keseci mehmed oğlu Ali Ziraat

7 Çoturoğlu Hasan Ziraat

8 Köse Ömer Oğlu İbrahim Ziraat

9 Keseci Ali Oğlu Emin Ziraat

10 Kara Emin'in Şakir Ziraat

11 Cevayoğlu İbrahim Ziraat

12 Emrah Oğlu Ali Ziraat

13 Müsella Bekir Oğlu Bekir Ziraat

14 Timurci Esnafından Ali Usta Demirci

15 Karakazıkoğlu Mustafa Ziraat

16 Kandıralı Mehmed Ziraat

17 Topcuoğlu Süleyman Ziraat

18 Abacıoğlu Ali Ziraat

19 Hoca Köse oğlu Ali Ziraat

20 Kene Oğlu Hüseyin Ziraat

21 Ali Koca Oğlu İsmail Ziraat

22 Veli Oğlu Tahir Ziraat

23 Adalı Ömer Ziraat

24 Eşkinoğlu Mustafa Ziraat

25 Nalband emin Ziraat

26 Cincinoğlu Ahmed Ziraat


18

27 Aziz Oğlu Mustafa Ziraat

28 Söğütlü Oğlu Hasan Ziraat

29 Kuru oğlu Tahir Ziraat

30 Kuru oğlu Hasan Ziraat

31 Bedelli Halil Ziraat

32 Murad Oğlu Şakir Ziraat

33 Sefer Oğlu Hasan Ziraat

34 Müsella Oğlu Mehmed Ziraat

35 Emir Oğlu Ahmed Ziraat

36 Kadı Oğlu Osman Ziraat

37 Değirmencikli Hasan Ziraat

38 Sarı Ahmed Oğlu Bekir Ziraat

39 Koca Abdullah Oğlu Arif Ziraat

40 Murad Oğlu Mehmed Ziraat

41 Kara Hasan oğlu Osman Ziraat

42 Emir Oğlu Mustafa Ziraat

43 Devrekli Ahmed Ziraat

44 Murad Oğlu Ali Ziraat

45 Emir Oğlu Hüseyin Ziraat

46 Teciroğlu Emin Ziraat

47 Kadı Oğlu İbrahim Ziraat

48 Koz Mustafa Ziraat

49 Kara Hüseyin Oğlu Ali Osman Ziraat

50 Dalyan Oğlu Mehmed Ziraat

51 Keşçi Feyyaz Oğlu Mehmed Ziraat

52 Kadı Oğlu Hasan Ziraat

53 Ahmed Oğlu Mehmed Ziraat

54 Kuru Ali Oğlu Tahir Ziraat

55 Murad Oğlu Ali Ziraat

56 Müsella Bekir Oğlu İbrahim Ziraat

57 Emir Oğlu Emin Ziraat

58 Almacıklı Oğlu İbrahim Ziraat

59 Sarı Hüseyin Oğlu Ali Ziraat


19

60 İmamoğlu Mehmed Ziraat

61 Hacı ibrahim oğlu Hüseyin Ziraat

62 Köle Oğlu Mehmed Ziraat

63 Köse Oğlu Feyzi Ziraat

64 Hasan Oğlu Mehmed Ziraat

65 Sarı Hüseyin Oğlu İbrahim Ziraat

66 İbrahim oğlu Hatib mehmed Ziraat

67 Berberoğlu Mustafa Ziraat

68 Kır Ali Oğlu Deli İbrahim Ziraat

69 Viranoğlu Ahmed Ziraat

70 Müsella Emir Oğlu Arif Ziraat

71 Araklı'lı Mehmed Ziraat

72 Sarı Mustafa Oğlu Halil Ziraat

73 Zennim Oğlu Emin Ziraat

74 Zennim Oğlu Mustafa Ziraat

75 Mihman oğlu Hüseyin Ziraat

76 Kara Hasan Oğlu Ali Ziraat

77 Adalı İbrahim Ziraat

78 Receb oğlu Mustafa Ziraat

79 Almacıklı Oğlu Ömer Ziraat

80 Dalyan Oğlu Ömer Ziraat

81 Mihmanoğlu Hacı Hasan Ziraat

82 Hasan Efendi İmam

83 Mir Hacı Oğlu Hüseyin Ziraat

84 Ali Oğlu Ömer Ziraat

85 Beyaz Oğlu Ali Osman Ziraat

86 Receb Oğlu Bekir Ziraat

87 Receb Oğlu Ali Ziraat

88 Akca Ali Oğlu Ali Ziraat

89 Kadı Oğlu Emin Ziraat

90 Akçalıoğlu Mehmed Ziraat

91 Falcıoğlu Süleyman Ziraat

92 Falcıoğlu Kadri Ziraat


20

93 Falcı Tahir Ziraat

94 Falcıoğlu Bekir Ziraat

95 Kadı Oğlu Hüseyin Ziraat

96 Tekerci Oğlu Mehmed Ziraat

97 Tekerci Oğlu Salih Ziraat

98 Hacı Mustafa Oğlu Osman Ziraat

99 Mir Hacı Oğlu Ahmed Ziraat

100 Cebel oğlu mehmed Ziraat

101 Kara Feyzi oğlu Ali Ziraat

102 Sarıcalar karyesinden Abdullah oğlu Mahmud Çoban

103 Salih Efendi İmam

104 Hacı Mustafa Oğlu Hasan Ziraat

105 Karasu'lu Mehmed Ziraat

106 Koca Gün Oğlu Hacı Osman Ziraat

107 Çırakoğlu Ali Osman Ziraat

108 Kadıoğlu Mustafa Ziraat

109 Kara Mehmed Damadı Ali Ziraat

110 Canbazoğlu Ahmed Ziraat

111 Ahmed Oğlu Ali Ziraat

112 İsmail Efendi İmam

113 Köse Mehmed Oğlu Ali Ziraat

114 Cebeloğlu Osman Hizmetkâr

Kaynak: ML.VRD.TMT-2831


21

KAYNAKLAR

ARŞİV BELGELERİ

TC Başbakanlık Osmanlı Arşiv Dairesi

Maliye Varidât Temettuât

BOA ML. VRD. TMT. :2831

YAZILI KAYNAKLAR

ADIYEKE Nuri, “Temettuat Sayımları ve Bu Sayımları Düzenleyen

Nizamname Örnekleri” Ankara Üniversitesi, Osmanlı Tarihi

Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, sayı 11, 2000, s. 769-825.

ARSLAN, İsmail, "XIX. Yüzyıl Osmanlı Tarihi Kaynakları Arasında

Temettüat Defterlerinin Yeri ve İğdiç (Selimağa) Temettüat

Defteri Örneği", BAÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, V/8,

Balıkesir 2002, s. 57-86.

BARKAN, Ömer Lütfi, “Tarihi Demografi Araştırmaları ve Osmanlı

Tarihi”, Türkiyat Mecmuası, cilt 10, İstanbul 1953, s. 1-26.

BÜBERCİ, Mustafa, 19. Yüzyılda Sosyo Ekonomik Yönleriyle Çanakkale,

Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, MÜ SBE İstanbul 2003.

CENGİZ, Dilşah, Adapazarı/Söğütlü Karyesi Temettuat Defteri

Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi, Yayımlanmamış Yüksek

Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi. SBE Sakarya 2010.

ÇELİK, Gülfettin, 16–19. Yüzyıllarda Gebze (Sosyo-Ekonomik Bir İnceleme),

Gebze Belediyesi Kültür Yayınları, Gebze 2003.

DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın

Kitabevi Yayını, Ankara 1996.

GÜRAN, Tevfik, 19. Yüzyılda Osmanlı Tarımı, Eren Yayıncılık, İstanbul

1998.

HALAÇOĞLU, Yusuf, “Klasik Dönemde Osmanlı Devlet Teşkilatı”,

Genel Türk Tarihi Ansiklopedisi, C. 6, Yeni Türkiye Yayınları,

Ankara 2002, s. 149-224.

İNALCIK, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, 2. Baskı, Eren

Yayıncılık, İstanbul 1996.


22

İNALCIK ve QUATAERT, Donalt, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve

Sosyal Tarihi, cilt 2, Eren Yayınları, İstanbul 2004.

KANAR, Mehmet, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Say Yayınları, İstanbul 2010.

KIZILKAN, Ayşe Özdemir, Osmanlı Vergi Düzeninde Temettuat

Uygulamaları Üzerine Bir Değerlendirme, Dumlupınar

Üniversitesi. Sosyal Bilimler Dergisi, sayı 20, Nisan 2008, s. 57-66.

ODABAŞ, Fatih, 19. Yüzyılda Adapazarı’nın Sosyo-Ekonomik Yapısı, İstanbul

Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi,

SBE İstanbul 2007.

ÖZTÜRK, Said, ”Türkiye’de Temettuat Çalışmaları”

http://www.osmanli.org.tr/yazi-4-141.html.15/05/2012.

ÖZTÜRK, Said, "Temettüat Tahrirleri", Akademik Araştırmalar Dergisi,

Sayı 4-5, İstanbul 2000, s. 537-591.

SARINAY, Yusuf, Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, Devlet Arşivleri

Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşiv Daire Başkanlığı Yayını,

İstanbul 2010.

ŞENTÜRK, Hüdai, “Osmanlılar Döneminde Sakarya” Sakarya İli Tarihi,

Editör Mustafa Demir, Cilt I, SAÜ Yayınları, Sakarya 2005, s.

169-211

TEMETTUAT DEFTERLERİ, http://www.os-ar.com/print.php?sid=81

23.12.2012

TÜRKÇE SÖZLÜK, TDK Yayınları, Ankara 1974.

http://www.osmanli.org.tr/yazi-4-141.html.15/05/2012

http://www.os-ar.com/print.php?sid=81

temettuat defterİ kayitlarina gÖre …...tüccar ve esnafın yıllık gelirlerine dair...

Documents