TEFSİRDE MüCAHİD VE ONA İSNADEDİLEN TEFSİR

Prof. Dr. İsmail CERRAHOGLU

Tefsir Tarihinin dönüm noktalarından biri belki de en mühimmitabiiler devridir. Bu devirde islami İlimlerle ve bilhassa tefsir ile meşgulolanların aslen arap olmadıklannı görmekteyiz. İlk devirdeki fütuhat-tan sonra çeşitli şehirlere dağılan sahabe, gittikleri yerlerde ilmi hareket-lere başlamış ve onlardan genellikle arap olmayanlar ilim almıştı. Irk,dil, din ve kü,ltür bakımından aynlıklar arzeden bu zevatın, her nekadarislamiyeti öğrenmeye olan iştiyaklan göz önünde bulundurulsa da isla.mi ilimiere ve bilhassa tefsire yeni şeyler katacağı tabiidir.

Tabiiler devrinde tefsir ilminin durumu ele alınınca, onların mümes.sili olarak ilk aklımıza gelen Mü,cahid olacaktır. Mücahid, tefsir ilmindekiüslubu, dini meseleleriaraştırması, re'ye yer vermesi, kelimelerin lugaviizahıarı, eski arap eyyamı ve onların din ve örfleri hakkında verdiği bil-gilerle adeta tabii tefsircilerin orijinal temsilcisi olarak ortaya çıkar.Onun tefsiri nakil eihetinden me'sur, fikir ve re'y cihetinden ise ma'.kul'dür diyebiliriz.

Biz bu yazımızda bir nebze Mücahidin hayatına ve tefsirdeki yerinetemas edecek, Fakat 1396 jl976'da Katar Emirliğinin başkenti ed-Do-

ha'da neşredilmiş olan (..\.Aı~ ~) Mücahidin tefsiri üzerinde tenkid-lerimizi teksif edeceğiz. Bu tenkidlerimizin iyi anlaşılabilmesi için Mü,ca-hid'in hayatı, ilmi şahsiyet. ve tefsirdeki yerine ait bilgilere ihtiyaç hasılolacağı kanaatındayız.

Müciihid

Ebu'I-I-Iaccae Mueahid b. Cebr el-Mekki el-Mahzumi1, Ömer b. eI-

1 Mücahid'in, Mahzum kabilesinden ,'s-Saib b. es-SUib el-MahzUIIll, Abdullah b. es-Saibel-Mahzuıni, Kay. b. Haris el.;\Iahzuıni veya Kays b. es.Sıüh el-Mahzuıni'nin mevlası olduğu hu.susunda ihtilaflar vardır. (Bkz.1bn Ebi Hatim, el.Cerh ve't-Ta'diI IV,.31 9; en-Nevcvl;Tebzibu'l.Esma ve'I-Lugat, 11.83.; ed.Davudl, Tabakatu'l.Müfessirin, 1I.305-306; Tabakatu lbnSa'd, V.466.)

32 İS~IAİL CERRAHOGL U

Hattab'ın hilafeti zamanında hi eri 21/642 senesinde doğmuş 83 sene ya-şayarak 104/722 tarihinde vefat etmiştirı.

Boyu kısa olan Müdihidin saç ve sakalları beyaz olup, onları siyahboya ile boyamayı kerih görürdü3• İlme aşık, bilmediği şeyleri öğrenmeyemerakı vardı. Konuştuğunda adeta ağzından inciler dökiilürdü4

• Kur'-amn "Yeryüzünde dolaşımz sonra yalancıların akibetinin ne olduğunabakımz"s ayetine tabi olarak seyahat etmeyi sever ve garib bir şey işi-tirse onu tahkik için giderdi. Bu sebeble Hadramevte, Babil'e ve hattaKostantaniyye'ye kadar seyahat ettiği söylenir6, Kendisi, bir seyahattaİbn Ömere arkadaşlık ettiğini söyler? Mücahid Irakada seyahat etmişve Küfe'de bir müddet kaldığından, Irak ehlindenmiş gibi de gösterilirİbn Kuteybe, Irak ehlinin re'y meselesinde ve bilhassa eş-Şa'binin kı-yasda çok şiddetli olduğunu söylerken, bunlar arasında en yumuşağınınMücahid olduğunu da bildirmeyi ihmal etmez8•

Mücahid, Ali, Sa'd b. Ebi Vakkas, Abdullah b. Mes'ud, Abduııahb. Ömer, Abduııah b. Abbas, Abdullah b. ez-Zübeyr, Refi' b. Hadic'Usey b. Zuheyr, Ebu Said el-Hudri, Aişe, Ummu ScIerne, Cuveyriye bin-ti el-Haris, Ebu Hureyre, Ümmü Hani binti Ebi Talib, Cabir b. AbdiI-lah, Atiyye eI-Kurezi, Süraka b. Malik, Abdurrahman b. Ebi Leyla, Ab-dullah b. es-Saib eI-Mahzumi gibi daha pek çok sahabeden ilim almış verivayette bulunmuştur. Kendisinden de, Eyyub es-Sahtiyani, Ata, İk-rime, İbn Avn, Amr b. Dinar, Fıtr b. Halife, Ebu ıshak es-Sebi'i, Yunusb. Ebi ıshak, Katade, Eban b Salih, Bukeyr, ScIerne b Kuheyl, Süley-man el-AhveI, Süleyman el-A'mcş, Mugire ve daha pek çok kimseler ri-vayet etmişlerdir9•

Mi\cahid ilmi seven bir kimse idi. ıbn Abbasa mülazemet ederekKur'an okudu ve tefsiri ondan öğrendi. Ehli kitaptan bir şeyler sorupöğrenmekten sıkılmazdı. İlmi aramak için seyahat eder ve t~rihi

2 İbn Hıbban, Müciihidin 80 yaşında Mekkede secde halinde iken öldüğünü söyler (İbnHacer, Tchzibu't-Tehzib, 1.43; ıbn Kesir, el-Hidaye, LX.224.; ıbn Hacer, Takribu't-Tehzib, Bey.mt 1975, 1I.229'd3 101, 102, 103 seneleri zikredilir; Tabakatu'I-Müfessirln, 11.308; Talıakatu ıbnSa'd. V.467).

3 ıbn Sa'd, Kitabu't-Tabakali'l-Keblr, V.466.4 ez.Zchebi, Tczkiretu'I.Huffaz, 1.80.; Tabakatu'I-Müfessirin, 11.307.5 En'am suresi 1ı.6 Tabakatu'I-Müfessirin, 11.308.7 Yakut el-Hamevl, Mu'ccmu'I-Udcb" (Margolioth neşri, VI.242).8 İbn Kuteybe, Tc'vilu Muhtelifi'I.Hadis, s.69.9 Tchzibu't-Tehzib, X.44.; Tabak9.tu'I.Müfessirin, 11.306.

TEFSİRDE 1I1ÜCAHİD VE ONA İSNAD ••• 33

eserleri görmekten zevk alır ilmini Allahın rizasını elde etmek için iddederdi. İbn Abbasa Kur'anı baştan sona kadar üç defa okuduğunu veher ayet üzerinde durarak, o ayetin niçin ve nasıl nazil olduğunu sordu-ğunu söylerlo. İbn Ebi Müleyke, Mücahidi, İbn Abbasdan Kur'an tefsi-rinden sorarken gördüm. Yaııında levhalar vardı. İbn Abhas ona "yaz"diyordu. Ona tefsirden tümünü, soruncaya kadar devam ettill demekte-dir. İlimde taassub göstermez, hakikatler ortaya çıkınca, hakka rücuederdi. Süfyan cs-SeVTi "Mücahidden gelen tefsir sana yeter" demekte-dirıı. Muhaddis ve müfessirler, tefsirine itimad edip, imamlığı üzerindeittifak etmişlerdir. Mücahid, tefsir, hadis, fıkıh, dil ve kıraatte alim birkimse idi. '

İbn Sa' d, İbn HiLban, ct- Taberi, el- Clcli, ez-Zehebi, Yahya el-Kattan, İbn Ma'in, Ebu Zur'a, Süfyan es-Sevri, Katade, İbn Cüreyc,İbn Atiyye, İbn Tcymiyye, İbn Kuteybe ve İbn Kesir gibi zevat, Müca-hidi sika görmüşler ve onun ilmi değerini takdir etmişlerdirl3.

İlınİ Değerİ:

İbn Abbasın en ileri gelen talebesinden olan Mücahid, hocasının tef-sire ait olan rivayetlerini nakletmekle kalmamış, İbn Abbasın tefsir et-mediği ayet ve kelimeleri de tefsir edip açıklığa kavuşturmuştur. Me'surrivayetlerde büyük bir yekun teşkil eden tefsir haberlerini, ayetlerdekigarib ve zor olan kelimelerin izahlannı yaptığını görürüz. Bu hareketi, ilearap dili üslt1buna göre kelimeleri açıklayan yetenekli bir lügatçı ile karşıkarşıya olduğumuzu anlanz. Bizzat kendisi" arap dilinde bilgin olmayankimsenin, tefsir yapmasının helal olamayacağını" söylerl4• O halde Mü-cahidi tefsir ilminde, Kur'aııın garib kelimelerini açıklayan, sahabedensonra gelen, ilk arap lü,gatçısı olarak ele alabiliriz. Bu hususlar bilhaesaTaberi tefsirinin tetkikinde kendini gösterir. O, Kur'am anlamada şöhretsahibidir. el-Velid b.Ebi Mugis ve Abede b. Ebi Lübiibe gibi zevat, Mü-cahide, sen bizden daha alimsin demek mecburiyetinde kalmışlardırls•

10 ez-Zehebi, Tiirihu'ı-tsliım, IV.190.; Tefsinı İbn Kesir lA.; es-Suyuti, el-Itkiin, II.22;el-Viüıidi, Esbabu'n-Niizul s.52; Tabakntu'l-Müfessirin, 11.306.

II Tcfsinı't-Tabcri, 1.90.12 Tefsinı't-Taberi, 1.91; Tefsinı İbn Kesir, 1.4.13 Bkz.Tehzib, X.34, 44; Tezkirctu'l-Huffaz, 1.92; Miziinu'l-İ'lidal III.439; el.Hidaye ve'n-

Nihaye, IX.224; Tcfsiru'l-Kurtubi, 1.36; tbn Teymiyye, Mukaddime fi Usıili't-Tefsir, s.28; Tc'.vilu Muhtelifi'l.Hadis, s.69; Tefsiru tbn Kesir, lA.

14 Musi, Ruhu'l-Meani, 1.5.15 Tefsiru't-Taberi, (Enfal 8uresi 63.ayet), X.36.

34 İSMAİL CERRABOGLU

Burada şunu da söyleyelim ki, Mücahidin, ayetleri tefsirde seleftenaynldıbT}noktalar da olmuşturl6• Yaptığı bazı tefsirlerİn Kur'anın ve se-lefin üslubuna uygun olmadığını görürüz Mesela: Bakara suresinin 71

ayetindeki (4...~L..)kelimesinde olduğu gibil7.Keza, yine Bakara suresin-

deki (b; i) ))18 kelimesinin izahı ile Araf suresinin 158. ayetindeki( <G\)5")

hakkındaki sözlerine et- Taberi itiraz ctmektedirl9• Mücahid Ra' d suresi-

nin 43.ayeti olan( ~t::>:lI'F'o'L.:-0;' •• J)daki "hu" zamirinin mercii ola-

rak, Abdullah b.Selamı göstermiştir20• Bu mesele Said b. Cübeyre soru-larak, hu zamirinin mercii Abdullah b. Selam mıdır denilmiş, Saidcevap olarak bu surenin Mekki olduğunu söyleyerek, Abdullah b. Selamnasılolabilir diyerek hayretini ifade etmiştir21 Mücahid, yaptığı tefsir-lerde bolca denecek kadar re'y i kullanmıştır. Tefsirlerinin tümü böyledeğilse bile, Mücahid tabiiler arasında en çok re'y kullananlardan biriolarak görülür. Ona göre "ibadetlerİn en faziletlisi güzel re'y"dir22• Bukonuya ilişkin olarak İgnaz Goldziher, Mii,cahidin re'y tefsirine meyyalolduğunu, şu sözleriyle teyid etmeye çalışır. "O, kendisinden sonra geniş.leyip neşviinema bulacak olan re'y medresesinin akide meselelerinde se-lahiyat sahibi bir kimse idi. Bu şekildeki hareketleri karşısında, Onun eskibir hicazlı olduğunu düşünmeye muktedir olamayız23". Bakara suresinin

65.ayetinde (~t> ö.,)}) ki tahavvü.liin cismani olmayıp kalplerde olan

bir tahavvül olduğunu iddia eder24• İsra sUresinin 79. ~ ~i' ~)(b ~ L.\A.• ~) ayetini, İbn Abbasa tamamen muhalif olarak açıkla-

yan bir rivayetine rastladığıınızı söyleyebiliriz25 ez-Zehebi de bu hususa

dikkati çekerek, Mücahiddengelen en çirkin şeyin, bu rivayet olduğunusöylemektedir26• Mücahid, bazen dini noktayoı nazara uygun olup olmadı

16 EbU Hayyan, el-Bahru'I-Muhlt, III.194-195.17 Tefsim't-Taberi, 1.352.18 Bakara Suresi, 104.19 Tefsim't- Taberi, 1X.B7.20 Tefsiru Mücahid, s.331, Tefsim't-Taberi, XIII.176.21 Aynı yer, XIII.187.22 Te'vilu Muhtelifi'I-Uadis, 8.69.23 İ.Goldziher, Mezahibu't-Tefsiri'ı-tslsmi, Mısır 1314, s.132.24 Tefsiru Mücahid, 8.77; Tefsiru't-Taberi, 1.332.25 Aynı eser, 8.369; Tefsiru't.Taberi, XV.145.26 ez-Zehebl, Mizsnu'ı.t'tidsl, 111.439.

TEFSİRDE IIIÜCAHİD VE ONA İSNAD ••• 35

ğını düşünmeksizin, cemiyetin veyahutta kendi temayülünü aksettirecek

şekilde re'y izhannda bulunmuştur. Mesela, Kıyamet suresinin 23.JI)

( öj;li tr) ayetini (lr) :r u\.;llc.:... .lk;;.;) şeklinde ifade ederek buna. .'

("1$;' .w:.:. :r 0\..1 ':1) sözünü de ilave etmiş ve bu husustaki

görüşünü belirtmiştir2? Kelime iştikaklarında bile bazen hataya;; J... ......"

düştüğü görülmektedir. Yusuf suresinin.31 U-+J ..:.ı ~\.J •••.•. )"',''''' ~ J "'",. ~ J(...... u..-=-A ayetindeki (b,._=--) kelimesini, Mücahid Turunc

olduğunu söylemiştir28• Arapçada bu kelimenin karşılığı turl1ncdeğildir29• Bu kelimenin manasının yemek yerken veya konuşurkenüzerıne oturulan şey, yani bir nevi minder olduğu isbat edilince30,

kelimenin kökünün Habeşçe (lS:~) olduğunu söylemek suretiylete'vile gitmişdir3!.

et- Taberi ve diğer me'sur tefsiderde, Mücahid rivayetlerinde pekçok israiliyyatın ve ehli kitap arasında bilinen kıssalann kullanıldığıgörülür. Onun ehli kitaptan bazı şeyler sorduğu, bu bakımdan, tefsirin-den çekinmek lazım geldiğine dair bazı rivayetler de eksik değildir. EbuBekrb. Ayyaş, e1-A'meş'den "Mücahidin tefsirinden niçin çekindiklerinisordum. Cevap olarak, o, ehli kitaptan soruyordu" demektedir32• Yineonun, Cahir b. AbdıIlah'ın meşhur olan sahifesinden rivayet ettiği dekaydedilir33•

Hakikaten Mücahidin tefsir örnekleri tetkik edildiğinde, güç olanlafızlan açıkladığı, nıüşkil ve muğlak olan tabideri tefsir ettiği, okuyu-cunun içine düştüğii, şüpheyi açıklığa kavuşturduğıı, zekası ile yeni zen-gin manalar getirdiği görülür. O lugavı bir müfessir, edip, muhaddis,müetehit olarak mülahaza edilebilir. Ayetleri açıklarken arap adetlerinive örfünü zikretmeyi ihmal etınez. Ayetlerin sebeb.i nüzı1Ilerine ve kıs-salara temas eder. Nesh ve kıraade ilgilenir, az olarak ta fıkhi meseleleredokunur. Faydalı görii,şler ileri sürmek suretiyle, okuyucunun düşünce-

27 Tefsiru Mücahid, s.708; Tefsiru't.Taberi, XXIX.192.28 Aynı eser, s.314, Tefsim't. Taberi, XII.202-203, Sahilıu'l.Bulıari VI.94.29 Lisanu'l.Arap, 1.200-201.30 Ebu Ubeyde, Meeazu'l.Kur'an, 1.308-309.:LL Salıihu'l.Buhari, V1.94.32 Tabakatu ibn Sa'd, V.467.33 Aynı eser, V.467.

36 İSMAİL CERRAHOGLU

sine canlılık verir. Mücahidin tefsir hakkındaki örnekleri, topluca arapdilinin durumunu aksettiren bir aynadır. 0, görüşlerinde bazen isabetetmemiş olsa da, kişinin ilminin, aklının ve anlayışının hülasası olan re'.ye ve içtihada bizleri sevkeder. Böyle olmakla beraber, Mücahid, ayetinayet ile veya Hz.Peygamberin sözleriyle olan tefsiderine geniş yer verir

Mücahide tsnad Edilen Tersir:

Tabiinden olan Mücahidin tefsirdeki değerini münakaşa etmeyedahi lüzum yoktur. Gerek hadis mecmuaları ve gerekse rivayet tefsirkitapları onun tefsir nakiIleri ile doludur. Ancak burada bizim üzerindeduracağımız tefsir, 1976 senesinde Katar Emirliğinin merkezi ed.Dohada, Pakistan lı bir araştırıcı olan Abdurrahman et-Tahir b.Muhammedes-Sııreti'nin 798 sahifeyi ihtiva eden "Tefsiru Mücahid" adlı eseri ola-caktır. Araştırıcı bu eserin baş tarafında 65 sahifelik Kur'an ve tefsiri,Mücahidin hayatı ve ilmi şahsiyeti hakkında bilgi verdikten sonra, bu ese-rin nüshalannı ve nasıl bir çalışma metodu takip ettiğini anlatmaktadır.

Kur'an ve Kur'an Tefsiri kısmında (s.5-38) Kur'anın okunmasıOnun üzerinde düşünülmesi, Kitabın tefsire olan ihtiyacı zamanın geçmesiyle ilmİn artacağı ve Kur'anın anlaşılmasına hudud bulunmadığı,tefsir metodları, Kur'anın insanlar için hidayet oluşu, Kuri6nın nazmı,Kur'anın I'cazı, el-Menkııl ve'I.Ma'kııl, ilmi haraketlere tefsirin tesiri,ilimIerin gelişmesi ile tefsirin gelişmesi ve tefsirdeki genişleme, Mücahidve İbn Abbas, Mücahid ve et-Taberi, Mücahidin lügatçılığı, Mücahid vearap dili ıstılah bilgisi, Mücahid ve Kur'an bilgisi, Ayetlerin tefsirindeMücahidin aynıdığı noktalar, Mücahid ve fıkhi meseleler, Mücahidin tef.siri ve asrındaki münekkidleri, mücahid ve tefsirde re'y imali, Mücahidve israiliyat, Mücahid tefsirinin metodu, Kur'anın Kur'an ile tefsiri gibikonular işlenmektedir.

Bu kısımdan sonra Mücahidin hayat hikayesine geçilınektedir (s..39-65). Burada, hilyesi, ahlakı, seferleri, hocalan, talebcleri ve ravileri,oğlu, ilmi mevkii, hakkındaki ulema görüşleri, hapisdeki durumu, ölü.mü, tefsirini yazması ve tarihi, bu tefsirin okuyucuya sunuluşu, araştm-eının teşekkürü, basımda kullanılan ıstılah ve işaretler gösterildiktensonra asıl metne geçilmektedir.

Araştıncı, üzerinde çalıştığı bu tefsir yazması hakkında şu bilgileriverir. Bu eser, Mısırda Daru'I.Kutubi'I-Mısriyye kütüphanesinde 1075numarada 98 varak halinde 1'1X 26 ebadındadır. Sekiz cüzden meydanagelen bu nüsha hicri 544 senesinde istinsah edilmiştir. Baş taraftaki sema

TEi'sİRDE IIIÜCAHİD YE ONA İSNAD ••• 37

kaydı şöylcdir: Ebu Mansur Muhammed b.Abdilmelik b.cl.Hasen h.HaYl'un kıraat tarikiyle 538 senesi Recep ayında amcası Ebu'I.Fadl Ah.med b el-Has en b.Hayrun'dan, Ü da, 482 senesi Şevvalinde Ebu Ali cl-Hasen b Ahmed b. İbrahim b el-Has en b.Muhammed b. Şazandan kı-raat tarikiyle, o da Ebu'l-Kasım Abdurrahman b-el-Hasen b.Ahmed b.Muhammed b. Ubeyd b. Abdilmelik el-Hemazuniden kıraat tarikiyle349 senesinde, Ü da İbrahim b. el-Huscyn b.Ali cl-Hemezalıi.Adcm h.Ebi 'İyas-Verka vc Muhammed b. el-Fadl-Ata b.es-Saib-Ebu Abdirrah-man es-Sülemi-Allahın Resulünün Eshabından rivayetle ilim ve amcIbakımından on ayeti öğrenmedikçe diğerlerine geçmediklerine dair ha-beri nakleder.

Tefsirdeki haberler genellikle Ebu'l-Kasım Abdurrahman b. cl-Hasen b. Ahmed b. Ubeyd-İbrahim b. el-Huseyn b. Ali el-Kisui-Ademb. Ebi İyas- Verka b. Ümer-İbn Ebi Necih-Mücahid ile son bulur.

Görülüyor ki bu tefsir Müciıhidden-İbn Ebi Necih tarikıyle gelenen büyük isnad yolu olarak telakki edilebilir. Şimdi biraz da İbn EbiNecih tarikı ile gelen Mücahid Tefsirinin sıhhatı üzerinde konuşalım.Yahya b. Said, İbn Ebi Necih'in tefsiri Mücahidten işitmediğini, onu el.Kasım b. Ebi Bezze'den aldığını söyler.34 Fakat diğer cerh ve ta'dil ule-ması, yukandada zikrettiğimiz gibi onun sika olduğunu söylerler3s• İbnEbi Hatim babama İbn Ebi Necih'in, Mücahidden gcIen rivayetlerininsevimli olup olmadıklannı sordum. Cevap olarak, İbn Ebi Necih hakkın-da kaderi olduğu söylenir, fakat kendisi salih hadis sahibidir, dediğinikaydeder36• İbnu'l-Medini, İbn Ebi Necih itiz al görüşüne sahibdİr. Amahadisde sikadır, demektedir37•

Mücahidden tefsİr rivayet edenlerin en şöhretlileri Abdullah b.EbiNecih (ö.131/748), el-'Ameş (ö.147/764), İbn Cüreyc (ö.149/766)dir.Süfyan b. Uycyne, İbu Ebi Necihin tefsİrinin sahih olduğunu söylemek-

tedir38• İmam eş-Şafii' de kitaplarında daima c:~~i 0. \ ,)';. 4~~ 0. \ if)

(J.lb~ c:.r imadını kullanılır. el-Buhari' de Sahihinde aynı isnadı tercih

34 Tehzib, VI.54; Mizanu'ı.ı'tidıil, 11.515.35 Tehzib, VI.S3; Tabfıkıitu ıbn Sa'd, V.483, Mizanu'I.1tidal; II.SIS.

36 Tchzib, VI.S3.37 Mizan, 11.515.38 Tehzib, VI.S4.

38 İSMAİL CERRAHOGLU

ederek, bu tefsire itimad ettiğini gösterir39• Yahya h. Said, el.'Aıneş'inde Mücahidden hadisleri yazdığım, 'Ameş ile Mücahid arasında başka birşahıs zikredilmemekle beraber, Onun Mücahidi işitmediğini söyler.40

ilim hareketlerinin başlangıcı ve en hareketli bir devreeinde yaşamışolan Mücahid gibi meşhur bir şahsı bir kişi işitmiştir şeklinde bir netice-ye varmak mant;ken biraz güçtür. Hakİkaten Mücahidden rivayet edeıi-lerin çokluğu bu görüşü tasdike imkan vermemektedir.

Araştırıcı, üzerinde çalışıp neşrettiği bu eseri, Taberi tefsiri ile karşı-laştırmak suretiyle, Mücahidin tefsirinin yeniden inşası (reeonstructi-on) nı yaptığını söylemek ister. Mesela, yazmada Fatiha suresi yoktur.Onu, Taberi tefsirinden alarak, 68.sahifeye kaydeder. Yazma nüshadanoksan olan hususları, Taberi tefsirinden tamamlayıp, sahifeler altına

kaydetmekte fakat bunları (...lAl~ifL>~klIJJ)demek suretiyle isnadları

vermeksizin zikretmektedir. Eğer yazma nüsha ilc Taberi tefsiri arasın-da, ibarelerde bir ihtilaf varsa ve bu ihtilaf manayı ziyadeleştirmiyor ve-ya eksiltmiyorsa veyahutta fazla bir ziyadelik ifade etmiyorsa, bu gibihallerde genellikle kendi haline bıraktığım ve bunların çok azını zikret-tiğini, ayetleri rakamladığını, bazı surderin tümünün zikredilmediğini,

bunları diğer tefsirlerden bulup tamamladığını, taliklerde (L>.»i J .J)

(L>.»i ~\.J) J.J) gibi formüllerle Mücahidden gelen diğer rivayetlere

işaret ettiğini söylemektcdir4'•

Yine .araştırıcı, "Mücahid ve ibn Abbas" bahsinde, tefsirde şöhretyapan Mücahidin iki görevi olduğunu, birinin doğrudan doğruya İbnAbbasın ravisi olarak onun haberlerini nakledişi ki bu tefsir İbn Abba-şın olur. Diğeri ise isnadları Müeahidde sona eren tefsir haberlerini,Mücahidin tefsiri olarak isimlendirdiğini kaydeder42•

İşte bizim tenkidlerimiz ve itirazlarımız bu noktadan itibaren başla-yacaktır. Araştırıcının yukarıdaki tarifi bütüniyle uygulanmış olsaydıdenilecek bir şeyolmayacaktı. Ancak bu tefsirdeki, her isnad birer birertetkik edilince görülecektir ki, tefsİrin dörtte birine yakın bir kısmınınisnadı Mücfıhide dayanmamaktadır. Böyle bir durumda, bu tefsinn Mü-cahide isnadı ne derece uygun olacağı bir araştırma konusu olacaktır.

39 Meceııetıı'I-Meuar. IX.643.40 Tehzib, IV.225; Takdimetu'I-Cerh, 5,U1.41 Tefsinı Mücahid 5.60-61.4.2 Aynı escr, 5.24.

TEFSİRDE MÜCAHİD VE ONA İSNAD ••• 39

8 ~i~i ..ı:: ..• ..•... •... '" :s& - 8 ".c ::ı :E O '"ı:: ı:ı:: ~ ..Q ~.". ~,..!, -+ ..Q -+ -+ :E -+j '" ••..Q El ~ ~e El '" '" ı:ı

"" i> ,.Q

::ı :.a <: -"" .",.Q ..<: .c-

Biz böyle bir araştırmaya girişerek, bütün haberlerin isnadlannı tesbitettik. Bu tefsirdeki haberlerin % 75'i İbn Ebi Necih vasıtasıyle Müdi-hide ulaşmaktadır. % 25 miktanndaki haberlerin ise Mücahidle hiç birilgisi yoktur.

Bu hususu okuyuculanmıza daha iyi izah edebilmek için bu tef~irüzerinde yaptığımız araştırmamızı şematik olarak göstermenin uygunolacağı kanaatı hasıl olmuştur.

Mücahidc i~nad edilen bu tefsirin % 75'i şu aşağıdaki isnadla gel-mektedir:

Abdurrahman b.el-Hasen

-ı-

İbrahim b.el-Hüseyin b.Ali-ı-

Adem b.Ebi 'Iyas

-ı-Verka b.Ömer

tİbn Ebi Necih

-}Mücahid

Fakat İbn Ebı Necih Mücahidin haricinde daha pek çok kimseler-den rivayet etmiş ve bu rivayetler, bu eserde yer almış bulunmaktadır.Bunlar sabifeleri ile birlikte şematik olarak aşağıya çıkarılmıştır .

....•.Ali el.Ezdi, 83.....•.Babası, 90.....•.Ata b. Ebi Rabalı, 88, 93, 147.....•.İkrime, 87.i....•.Ashabu İbn Mes'ud, 85. i....•.Ubeyd b. Umeyr el.Leysi, 85, 231.....•.Ata.İbn Abbas, 97.....•.Mücahid.İbn Abbas, 97.....•.MücBhid.Abdurrahman b. Ebi Leyla-Ka'b

b. "L"cre, 100.....•.Tavfts, 106.....•.Amr b. Dinar, 112.....•.er.Rukeyy ve Katade, 247.....•.Said b. Cübeyr, 394.....•.Söyleyen biri (,ü.l>- ,jo .:f') .İbn Abbas, 51ı.....•.Asım, 514.....•.el-Esved, 535.

40 İSMAİL CERRAHOGLU

Keza, aynı tefsir iatkik edildiğinde görülecektir ki İbn Ebi Necih'den nakillerde bulunan Verki! b. Omer'de sadece İbn Ebi Necih rivayet-\erine bağlı kalmamış, İbn Ebi Necih dışındaki pek çok kimselerden ri-vayet etmiş ve bu rivayetler tefsirin içine sokulmuştur. Kanaatımızcabunlann Müciihid tefsiri ile hiç ilgisi yoktur .

.....•.Ata b. es.Siıib.Said b. Cübeyr, 99, 126,155, 186, 334, 394" 643, 691, 692,

.....•.el.Mugire. İbrahim,lOl, HO, lll, 146,ISI, 155, 202, 441, 452, 745.

.....•.Hasln b. Abdirralıman-EbU :Malik, 105,284 .

c: ~i"'"":; '"... ..<l ~' >. "..Q..... e::ı :.a:; oc: -> ~ ~ ~ ..Q ->." ~ ~e .'"~ ..:..::l e ..

" e "ı:::.,

;>::ı :E ~":: • :LL.:> ..

.Q-:: .....

.....•.el.)lugire.eş.Şa'bi, 110.

.....•.Hasln b. Abdirralııniin.Hilal b. Yesiif, 1ll .

.....•.el.lIIugire.İbrnhiın.Şureyh, 118.->- Atil b. es.Siıib-Said b.Cübeyr.İbn Abbas,

118, 383, 422, 469, 616......•.Ma'kal b. Ebi Miskin, 123......•.ıbn Ertad, 128......•.Ebu Umare, 136.

.....•.Abdu'I.Alii-Said b. Cübeyr-ıbn Abbas,145

.....•.Hasin b. Abdirrahman-Said b.Cübeyr, 205.

.....•.Süleymiln eş.Şey biini.Said b. Cübeyr, 272.

.....•.Hasin b. Abdirrnhmiin.Zeyd b. Vehb, EbuZer el.Gıfari, 277.

.....•.Hasin b. Abdirrnhman-Abdullah b. Şed•dad b.el.Had, 299, 300, 470.

.....•.Ata b. es-Saib.EbU'I.Buhteri, 276......•.Hasin.Mür.i1hid.ıbn Abbas, 312, 314, 315.

->- Ata b.es.Saib. Ebu Abdirralıman es-Sü.leıni, 305.

->- ıbnu'I-Mubarek.İbn Cüreye, 317, 485, 486,553, 781.

.....•.Hasın. Ubeyd b. Muslim el-Hadremi, 352.

.....•.Hasln.ımran b.el.Haris.İbn Abbas, 322 .

.....•.Miislim Cı.A'ver, Mücahid, 341, 389.

.....•.ıbn Cüreye, 357.

.....•.Ata b.es.Siıib.Ebu'd-Duha, İbn Abbas,404, 687.

.....•.Ata b.es.Siıib.Ebu Abdirrahmiln es.Süle-mi. Ali, 441.

.....•.el.Mubarek h. Abdillal,.İbll Cüreye, 445,446.

TEFSİRDE ~IÜCAHİD YE ONA İSNAD ••• 4,1

~ <" .a "':ı;: ""-.ı '" ~

"o

.a "'" ~::: -+ :ı;: -+ -+." •• .c19 .c El~~ "."e -<..; :.;.Q 'el-;;. ..

.c-

--+ Atii h.cs-Sıiib.Abdullah b. Ubeyd.ıhııAhbas, 495.

--+Mansür-ıbrıihim, 579.--+ Hasln-Sa'd h. Ubeydc-Ebıi Alıdirrahmıin,

587.

--+ Ata b.es-Sıiib-Miksem-ıhn Ahlıas, 592.--+ el-Hasen, 617.--+ Atıi b. cs.Sıiib.Musa b. Sıilim, 628.--+ Hasin h.Abdirrahman-Murre c1-Hemeza-

nı, 628.

- •. Hasln-Mııhammed b.Culıeyr-Ebuhu-Ced.duhıı, 635.

--+ Abdııllah.ıbrahim h.Ebi Bckr.:llıicahid,674, 675.

--+ Ata b. es-Saib-cş-Ş'abl, 735.--•. cl-Mugire- Şibiik- Birisi.ıbn Ümer ve ıb-

nu'z.Zubeyr, 745.--+ el-Mııgire-Şibak- Birisi-cl-Huseyn b.AIi,

746.

--+ Ata b. es-Saib-ıkrime-lbn Abbas, 752.--+ Mnnsıir-llHiefılıid, 768.--+ Atii b. cs-Sılib.lkrime, 783-784.-...•.Atii b.cs.Sfıib. Muhfırib b. Desiir-ıhn

Ümer, 789.

--+ Hasln b. Ahdirrahman.!llücfıhid, 380, 472,761.

Keza, Varka b. Ömer'den nakillerde bulunan Adem b. Ebi Iyas,Verka'nın dışındaki pek çok kimselerden rivayette bulunmuştur. Müea-hide atfedilen bu tesirdeki bu rivayetleri sahife numaralan ile kaydet-meye çalışalım.

1--+ er-Rebi' b. Sabih-AIi b. Ebi Tnlib.EbU

Umame, 132.

1--+el-Mubarek b. Fudfıle - el-Hnsen, 141, 251,287, 309, 321, 359, 163, 167, 170, 174,212,372,389,391,434,431,441,453,456,541,576,603,607,624,646,648,556, 664, 613, 674, 683, 697,699, 700,712,721,723,731,732,734,742,746,

i 753,778,787,521,708,760.'--+ Şureyk.Ata b. es-Sıiib-Said b. Cııbeyı'-

İbn Abbas, 1SI, 128, 729.

--+ Şureyk-Salim el-Aftas.Said b. Cubeyr-ıbn Abbas, 151.

42 İSMAİL CERIUHOGLU

-+ Şureyk-Snlim cl-Mtas-Said h. Cüheyr,268, 496.

-+ Şureyk-Hasıf-Said.b.Cübeyr-lbn Abbns,575.

-+ Şureyk-Saıim el-Aftns-Mücahid, 597.-+ Şureyk-Hnkım b. Cübeyr-Snid b. Ciibeyr.

İbn Abbas, 651, 652.-+ Şurcyk-Ebu '1-Yakznn-Yahyn b.cI-Ccz-

zar.tbn Abbas, 687.-+ Şureyk.Simôk b. Harb-tbn Abbas, 693.-+ Şureyk-Mansiır-Müciıhid, 699.-+ Şllreyk-Ebiı tshôk el.Hem~anl-Saidb.

Ciibeyr-İbn Abbas, 700.-+ Şureyk-Cabir-tkrime, 704.-+ Şureyk-Said b.Mesriık-Munzir cs-Sevri-

er-Rebi' b.Hayseın, 736.-+ ŞureYk-es-Suddi, Mürre-tbn Mes'ud, 743.-+ Şureyk-Musa b.Ebi Aişe-Mürre-İbn Mes'.

ud, 744.-+ Şureyk-Ebil tshak-el-Haris.AIi b. Ebi

Tlilib, 745.-+ Şureyk-AsInı b.Ebi'n-Neeiıd.Ebu Salih-

Ebiı Hureyre, 761.-+ Şureyk-Hasıf-İkriıne-tbn Abbas, 758, 759.-+ Şureyk.Asım b. Ebi'n-Neciıd -Zirr-İbn

Mes'ud, 759.-+ Şureyk-Côbir-Abdurralııuôn b. Sôbit-U.

b"yd b. Umcyr e1-Leysl, 783.-+ Şureyk-Müciıhid, 783.-+ Şureyk-Hasin.İkrime, 784.

-+ Şeyban-Asım b. Ebi'u-Neciıd-el-Mn'riırb.Suveyd-Ebu Zerr el.Gıfôri, 228.

-+ Şeybôn-Côbir-Mücôhid ve 1krime-İbn Ab-bas, 250, 743.

-+ Şeybôn ve Şureyk-Mansur-Mücahid, 359.-+ Şeyb3n-Kntnde-Sôlim b.Ebi'I-Ca'd-Abdul-

lah b.Amr b. al.As, 415.-+ ŞeyhanoAsım b. Ebi'n-Necud-Ebil Rezın,

423, 627.-+ Şeyban-Côbir-Müciıhid, 429, 454, 649,

722, 733, 783, 788.-+ Şeyban-Katade, 445, 689.-+ Şeybôn-Côbir-lkrime-Ebil Hureyre, 521.-+ Şeyban-Ebiı Hiirunel-Abdı-Ebiı Said el-i Hudri, 546.

TEFSİRDE MÜCAHİD VE ONA İSNAD ••• 43i

-,. Şeybnn.Mansur-lIliieôhid. 617, 6405, 700,H2, 743, 777.

....•.Şeyban-Katade-Sôlim b. Ebi'I-Ca'd • Ma'.dan b. Talha-Abdullah h. Amr b.el.As, 624 •

....•.Şeybiin.Kalade-Enes b. )Iôlik, 630.

....•.Şeyban-Côbir-tkrime, 646, 686, 691, 698,732, 782, 784, 788.

....•.Şeyhan-Ciibir cl-Cıı'Ci.Yezid b.Mürre.5c.leme b.Yezid, 647.

....•.Şeybiin - Katnde-el-Haseıı-Ebiı Hııreyre,655 .

....•.Şeyhan- Mansur.Siilim h.Ehi'I-Ca'd, 670.

....•.Şeyhiin-Ciibir-eş-Şıı'hl-Mesruk b.el-Ecda',701.

....•.Şeybiin-Vahya b.Ebi Kesir-tbrahim b. MiL-hammed-Ciibir b. Abdiilah el-Enslirl,703 .

....•.Şeybiin.Clibir-eş-Şa'bl, Atii b. Ebi Habalıve Ikrime, 720.

....•.Şeybiin.Katade-el-Hasen, 725.

....•.Şeybôn-Eş'as b.Ebi'ş-Şa"a-Zcyd eı-ts Ii-Al-kame b. Kays 739.

....•.Şeyban • Ciihir-Abdıırrahman lı. Sabit.Ebud-Derda, 739.

....•.Şeybiin-Mansür-tbrahim, 759.

....•.Şeyban-Ciibir-Abdıırralıman b. Sôhit, 782.

....•.Şeyban-Asım b. Ebi'n.Necud-lIIl1s'ab b.Sa'ıl b. Ebi Vakkôs, 786.

....•.Şeybiin-Asım b.Ebi'n-Necud-Ebiı Viiil-tbnMes'ud. 788.

....•.Şeyban-Katade-Enes, 789.

....•.Şeybe.Ata, 740.

....•.Şeybe.Côbir-Birkimse-Ebti Berzc el-E s-lemi, 787.

....•.Hammad b. Seleme-Simiik b.llarb.Halitb. Ar'ara-AIi b. Ebi Talib, 176, 624,7l5, 734.

....•.Hammad b. Seleme, Abdullah b. Osman-Said b. Cübeyr-tbn Abbas, 192 .

....•.Hammad b. Selerne-Ali b.Zeyd-Yusuf b.Mihran.tbn Abbas, 192,450, 695.

44 İSMAİL CERRAHOGLU

....•..Hammad b. Seleme-Muhammed b. Aml'-Ebu Seleme-EM HUl'eyre, 200, 335,404.

....•..Hammad b.Seleme-Ebu Sinaıı-Vehb b.Müuebbih, 243, 388, 560.

....•..Hammad b.Seleme-Şuayb b.Habhab.Enesb. Malik, 337.

....•..Hammad b.Seleme-Sabit el-Bunaui-Ab-durralıman b. Ebi Leyla, 389.

....•..Hammad b.Seleme-Simak b.Marb-Said b.Cübeyr-lbu Abbas, 400.

....•..Hammad b. Seleme-Humeyd et-Tavil-eI-Hasen, 403, 466, 693.

....•..Hammad b.Seleme-Mabib b.eş-Şehid-el-

Hasen, 476.

....•..Hammad b.Seleme-Eb1\ Cemre-lbn Ab-bas, 485.

....•..Mammad b.Seleme-Ali b.Zeyd-Abduııahh.el-Haris, 491.

....•..Hammad b.Seleme - Katade-lkrime-lbuAbbas, 500.

....•..Mammad b.Seleme-Asım b. Ebi'n-i'leeud-Şelır h.Havşeb-Muaz h.Cebel, 510.

....•..Hammad b.Seleme-Mişam b.Urve.Ebuhu-Aişe, 518.

....•..Hammad b.Seleme-Ata b. es-Saib- Saidb.Cübeyr-lbn Abbas, 526.

....•..Hammad b.Seleme-Ali b.Zeyd b.Cud'au-Said b.Müseyyib, 550.

....•..Hammad b. Seleme-Ebu Imrau el.Cüveni,Nevfel el.Buklili 551, 552.

....•..Hammad b. Seleme-Sabit el-Bünani-Euesb.Malik, 623.

....•..Hammad b.Seleme-Asım b.Ebi'n-Nectid-Zir b.Habiş-lbu Mes'ud, 629.

....•..Hammad b. Seleme - Ca'fer-el. Kasım-EbuUmame, 632.

....•..Hammad h.Seleme-Atli b.es-Sôih-Ebuhu-Abduııah b.Amr b.el-As, 659.

....•..Hammad b.Seleme-Hişam b.Hassan-Mu-hammed b.Sirin-Umm Atiyye, 669.

....•..Hammad b. Seleme.Yunus b. Ubeyd-Hu-meyd b.Hilal-Ebu Bürde-Ebıi Musael-Eş'ari, 692.

TEFSiRDE MücAHiD VE ONA iSNAD ••• 45

-->- Hammad b.Seleme-AbduleeliJ-Şehr b.-Hav-şeb, 695.

-->- Hammad b.Seleme-Said el-HaM-Ali b.Huseyn, 699.

-+ Hammad b.Seleme-el-Ezrak b.Kays-Benutemimdenbiri 704.

-->- Hammad h.Scleme-Ali b.Zeyd-Ebu'd-Du-M, 717.

-->- Hammad b.Seleme-Asım h.Ebi'n-Neciid-EM Salih-EM Hureyre, 720.

.....•.Hammad b.Seleme-Seleme-Vehh b.Mü-nebbih, 726.

-+ Hammad h.Seleme.Simak b.Harh-en-Nu'-man b.Beşir-Omer ibn el-Hattab, 733.

-+ Hammad lı.'Seleme-Asım h.Behdele-Hay-sama-Abduııah h.Amr.b.el-As, 737.

-+ Hammad b.Scleme-Hanzala b.Ebi Hamza-Said b.Cübeyr 763.

.....•.Hammad b.Seleme-Eyiih es-Sahtiyani veHumeyd et-Tavll-lkrime, 782.

-+ Hammad b.Zeyd - Şııayb b.el-HabMb-EM 'ı-Aliye er-Riyahl, 236.

-+ HammM h.Zeyd ve el-Mehdi b.Meymiin-Şuayb b.HalıMb 647.

-+ Hammad b.Zeyd-Eyyfıb es-Sahtiyôni-Ab-dullah b.Ebi Müleyke, Aişe, 741.

.....•.Hammad b.Zeyd-Amr b.M,ılik-Ebll'I-Cev-za-tbn Abbas, 777.

-+ Hammad b. Seleme-Davfıd b.Ebi Hind-Said b.cl-:\Iüseyyib-Ali b.Ebi Talib,625 .

.....•.tsrôil-EM İshiik-EM Meysere, 208.-+ tsrôil-Ebi İshak el-Hemaziınl-Ahdullah b.

Ebl'l-Hüzeyl-tbn Abbas, 225.

-+ tsrail-Ebiı tshôk - Ebu'I-Ahvas-tbn Mes'-ud, 225, 5ıı, 684.

.....•.tsrail ve Şüreyk-Ebii tshak-el-Bara b.Azib, 324, 712, 386.

-+ tsrôil-Ebiı İshak cl.Hcmazani-Mun-e h.Şurahil, 336.

-+ tsrôil-Ebiı İshak el-Hemeziini.Murre h.Şurahil-Mesrfık b.el-Ecda', 413•

.....•.İsrôil-Ehu İshak el-Hemez8nl-Ebii Ubeyde-tbn Mesud, 460.

1

-+ tsrôil.EM İshak el-Hemaziini-el-Esved h.Yezid,461.

46 İSMAİL CEBRAHOGL U

-+- İsrail-Abdulaziz b. Refi'-Ebu't-Tufeyl, 464.-+- İsrail-Ebu İshak el-Hemazani-Amr b.

Meyrnun el-Ezdi-Ümer b.el-Hattab,482.

-+- İsrail-Ebu İshak el-Hemazani-el.Haris-Ali, 613, 645.

-+- İsrail.EbU İshak-Abdurralunan b.Zeyd-İbn Mes'ud, 628.

-+- İsriiil.Ca'bir el-Cu'fi-AbduIlah b.Yahya-Ali, 641.

-+- İsrail-EbU İshak-EbU'I-Ahvas-Ebu Musael-Eş'ari, 658.

-+- İsrı1il-EbU ıshak-Zeyd b.Erkı1m, 677.-+- İsrail.EbU İshak-Said b.Cübeyr-İbn Ab.

bas, 688, 699, 707.-+- İsrail-EbU İshak.Amr b.ŞurahbiI, 735.-+- İsrail ve Şeyban.Cabir-Ebu'd-Duha, Mes-

ril.k,744.-+- İsrı1il.EbU İshak-Şureyh, 754.-+- İsriiil-EbU İshak-EbU Ubeyde.Aişe, 790.-+- Isrı1il.Ebu İshı1k-EbU Ubeyde-Aişe, 790•....•.Ebu Ca'fer er-Razi-Zeyd b.Eslem-Ata b.

Yeslir-Ibn Abbas, 158•....•.Ebu Ma'şer.Muhammed b. Ka'b el.Ku.

rezi, 180, 213, 368, 794.-+- Ebu Ma'şer Muhammed b. Kays.Ebu Hu.

reyre, 207.....•.Ebu Hilal er-Rasibi.el-Hasen, 219.-+- EbU Ma'şer-Yahya b.Şibl-Yahya b.Ab.

dirralıman el-Müzeni.Ebuhu, 237.....•.Ebu Ca'fer er.Razi-er.Rebi' b.Enes.Ebu'-

ı-Aliye, 297, 301,403,477, 504, 520,

619, 674.

-+- Ebu'r-Rebi' es-Seman- Ata b.es-Saib -Saidb.Cübeyr.İbn Abbas, 337.

-+- EbU Şeybe -Ata, 363.-+- EbU Fudale-Lukman b. Amir- EbU Uma-

me el.Bahili, 381, 404, 765.-+- EbU Hilal er-Rasibi-Şehr b.Havşeb.lbn

Abbas, 415.....•.Ebu Ubeyde, Abdulvaris-Humeyd et.

TaviI-el-Hasen, 416.-+ Ebu Ümer es.San'ani-Zeyd h.Eslem, 560,

684,689 .....•.EbU Avane.Ebıi Bişr-Said b.Cübeyr. 572.

TEFSiRDE MÜCAHiD VE ONA İSNAO ••• 47

r EbU Hilal er-Rasibl-Muha=ed b.Sirin,648.

-.. EbU Avane-EbU Bişr-Müciıhid, 688.....•.EbU Avane-Ata b. es-S8ib-Said b.Cübeyr,

691.-.. Ebii Ma'mer Abdullah b. Amr-Abdulvari.

b.Said-Ebii Ubeyde-Amr, b.Ubeyd-el-Hasen, 738•

....•.EbU Daviid el-Vasıtl.EbU Ali -Ka'b, 780•

....•.Ebii Avane.es-Süddi-EbU Salih-Ali 788.- •. Ebii }'udaıe-Urve b.Ruveym el-Lahml, 798•....•.Damra.Sufyan, 190, 749.-.. Suh~yl b.EbISalih-Ebuhu.EbU Hureyre,207 •....•.Abdulaziz b.Müslim-Abdullah b.Dinar- İbn

Ümer, 'llS.-.. el.Mes'udi.Katade-Said b.Cüheyr, 330.-.. el-Mes'udi-ei_A'meş-Ebii Vail-İhn Mes'- ud,

350.-.. el-Mes'udi-es-Seleme h.Küheyl-Ebu'l. Ahi.

deyn-İbn Mes'ud, 361, 788.-.. Salim b.Miskin-el-Hasen, 365, 727•....•.EbU İsam-Huleyd.Katade, 369.....•.Hüşeym, Abdurrahman h.1shak-eş.Şa'hi-

Ali, 398•.-+ Kays h.er-Rebi'.Muhammed b.el-Hakem.

416.-.. el-Mes'ud\. Yunus b.Hubab-İbn Mes'ud, 416.-.. el-Mes'udl-Said b.Cüheyr-İhn Abbas, 417.-.. Kays b.er-Rehl'.Ebii Basin-Said b.Cü-

heyr, 421.....•.Huşeym-el-Avam b.Havşeb-Ebii Ca'ler-

Aişe, 432.

-.. Ukbetu'I-Asam-Ata b.Ebi Rahah-Aişe, 440.-.. Damra-üsmiln b.Ata-Ehuhu, 460, 590.-.. Muha=ed b.el-Fadl.Abdulaziz b.Refi'.

Hayseme-Ka'hu'I.Ahbar, 460.....•.Ebiln el-Attar-EbU İmran el-Cüvenl, 484.....•.Hibbiln-Sa'd. b. Tarif-Miksem b.Abdirrah.

man, 484.

....•.el-Mes'udl ve Kays b.Rebi' ve Süleymanb.Hayyan-eI-Ameş - Ebu'd-Duha .Mes-riik-tbn Mes'uol, 527.

-.. Muha=ed b. İsmail.İhrahim h.el.Fadl ••İbn Ebi Huseyn el-Mekki.Ata-İbnAbbas, 532.

43 İSMAİL CERRAHOGI,U

1

-+ Kays b.er-Rehi'-Simak h. Haro-en.Nu'.man h. Beşir-Omar b.e1-Hattao, 540.

-+ el-Mubarek b.Fudale.Ali b.Zeyd-Yusuf b.Mihran-tbn Abbas, 543.

-+ el-Mubarek b. Fudale-el.Hasen-el-Abnefb.Kays-e1-Abbus h. Abdilmuttalib, 543.

-+ el-71Ies'udl.el-Minhal b. Amr-Said b.Cü-heyr-tbu Abbas, 549.

-+ er-Rebi, b.Sabih-el-Hasen, 563.-+ Ukbetu'I-Asam.Malik b. Dinar-İkrime, 59L-+ er-Rebi' b.Sabih-Muhammed b. Sirin- Aişe,

598.-+ el-Mes'udi-ELti İshak el-Hemezani-el-Hii-

ris-Ali, 613.-+ el.)lubarek b. Fudale-Hişam b. Urve-Ebu-i hu-Aişe, 629.

-+ Ukbetu'I-Asam-cI-Husen, 631, 787.-+ Huşeym.Ebfı Bişr-Said b.Cübeyr, 644.-+ Muhammed b. Talha-Zııbeyd e1-Eyasi-

Mücahid, 683.

-+ Süleyman b. Hibbfın-el-A'meş-Ebfı Zıh-yan.İbn Abbas, 687.

1-+ el-Mes'ııdi - Katade-Ebu'I-Melih b.llsnme,697.

-+ Hibban-el-A'meş-Zazan.Ali h.Ebi Talih,705.

-+ Kays h.er-Rcbi'-Said b.Meşrfık-İkrime, 711.-+ e1-Mes'udi-Seleme b.Künehyl - Ebu'I.Abi-i deyıı.İbn Mes'ud, 715.

-+ Huşeym-Ebıı Bişr-Müeahid, 722.-+ Huşeym-e1-Avam b.Havşeh.el-Ki"ım b.

Avf eş-Şeybaııl-Ka'bu'I-Ahbar, 737.-+ Huşeym-Cuveybir-ed-Dalılıak, 760.-+ Huşeym-cl-)lugirc, İbrahim, 726.-+ Huşeym-Ata h.es-Saib-Said b. Cübeyr-

İbn Abbas, 790.-+ Huşeym-Ebfı Bişr-Said b.Cüheyr-lbn Alı-

bas, 790.-+ Kays b.er-Rehi'-İlın Hasin-Ebu',I-Duhii.

İbn Abbas, 727.

-+ Kays lı.er-Rchi'-el-Agar.Halife b.Hasln-Ebfı :'iasr-llın Abbas, 755. 756.

-+ Kays-Ziyad b.Alaka-Ebfı Umul'e-Ali b.i Ebi Talib, 760.

TEFSİROE )tÜCAHİo VE ONA İSNAD ••• 49--+- Kays b. er-Re bi'. Asım b. Ebi'n-Nectid-

Ebti Rezin-İbn Abbas, 770.--+- Kays b.er-Rebi'-Salim el-Mtas-Said b.

Cübeyr-İbn Abbas, 770.

--+- Kays b.er-Rehi'-el.A'meş- Asım b.Ebi'n-Ncctid.Ebu-Vıül Şakik b.Seleme, 794.

--+- Muhammed b.Talha-Zeyd el-Eyyiiml-Mü-calıid, 745.

....•.Muhammed b. el-Fadl-Zeyd el.Amml-Mürre el-Hemezani-Ebft Hureyre, 751.

--+- Siileyman b.Hibban-Davud b.Ebl Hind-lkrime-İbn Abbas, 765.

--+- Süleyman b. Hibban-Mıısiı b. Ubeyde er-Rebzi-Muhammed b.Ka'b el-Kurezi,781.

....•.Hibban-Said b. Taru.Miksem EbU Abdir-rahman-Hasen b. Ali, 766.

....•.Hibban b. Ali-İbn Taru-el-Esba' b. Na-I hate-AIi, 779.....•.Hiblıan-el-A'w.eş-Şahik b.Seleme, 794•....•.Hibbiin-el-A'meş-Said b.Cübeyr-lbn Ab.

bas, 797.....•.ez.Zenci b. Hiılid-lbn Ebi Neem-Mücahid,

773 •

....•.Ukbe-Ebu'ı-Aliye, 787.

....•.İsô b. Meymtin-Muhammed b. Ka'b el-Kurezi-İbn Abbas, 790.

....•.İsa b. Meymftn-el-Kiisım b. Muhammed-Aişe, 790.

Yukarıda verdiğimi#'. örneklerden anlaşılacağı üzere ve Mücahidindışında bu kadar haberleri ihtiva etmesi bakımından, bu tefsirin Müd-hide atfedilmesini mümkün görememekteyiz. Mücahide atfedilmek iste-nen bu tefsirde, haberlerin isnad zincirinde bulunan, Abdurrahman b.cl-Has en-İbrahim b. el-Hüseyn h. Ali-Adem b- Ebl İyas- Verka b. Ömer-İbn Ebi Necih -Mücahid isnadı başlangıçtan yukarıya doğru gerek ver-diğimi#'.çizelgelel'de ve gerekse diğer haberlerde tetkik edilirse görülürki,bu isnadlarda hiç eksitmeksizin daima karşımızda olan şahıs Adem b.Ebi Iyils olacaktır. İsnadların hepsi Mücahid'de bitmediğine göre vearaştırıcıllin da eserinin baş tarafında ortaya koymuş olduğu kilideyegöre, bu tefsİrin Mücahid e isnadının mümkün olamayacağı kendiliğin-den ortaya çıkacağı tabiidir. Genellikle tefsir, bir rivayet tefsiri özelliğinitaşıdığı ve isnadlardaki yegane değişmeyen şahsın Adem b. Ebl Iyas 01-

50 İSMAİL CERRAHOGLU

duğu göz önünde tutularak, bu tefsirin Adem b. Ebi Iyas'a iiit olduğunusöyleyebiliriz. Nitekim Yahya b. Sallam ve Abdurrazzak b. Hemmam'-m tefsİrleri de bu özellikleri taşımaktadır. Bu özelliklerinden dolayı nasılYahya b. Sallam'm veya Abdurrazzakın tefsiri diye ad verebiliyorsak,bu tefsİre de Adem b. Ebi Iyasm tefsiridir diyebiliriz. Zaten kaynaklar,Adam b Ebi Iyas'm tefsir sahibi olduğunu zikretmektedirler43• Genel-likle, bu gibi rivayet tefsirlerinin, haberleri toplayana isnad edilmesi degelenek haline gelmiştir. Biz bu tefsiri her nekadar Adem b.Ebi Iyas'a. atfetmeye çalışıyorsak da, Yine bu tefsirde Adem b. Abi Iyas'm bulun-madığı üç haberin de mevcudiyetini zikretmek meeburiyetindeyiz. i

-+ Suneyd b.Davud-Haccac-İbn Cüreyc-Ab-duIlah b. Ke8ir.Muhammed b.Ka'bel-Kurezı, 297.

-+ Süleyman b. Harb-Hammad b.Sclemc-AIib.Zeyd b.Cüd'an-Said. b.Mü8eyyib,507.

-+ Şeyban-Man"ur-Müc8hid, 691.

Fakat İbrahim b. Hüseyn'nin bir tefsiri olduğunu tesbit edemedi-ğimiz için, bu tefsirin Adem b. Ebi Iyas'a ait olduğunu söylemekten baş-ka bir çaremiz kalmıyor.

Büyük gayretler sarfettiği görülen sayın muhakkikin, eserinin mu-kaddimesinde de belirttiği gibi, şayet Mücahidin tefsirinin yeniden inşa-smı yapıyorsa, kanaatımca şöyle bir yol takip etmesi daha uygun olur-du. Gerek Mısırda bulduğu bu yazmanın Mücahid rivayetleri ile, et-Ta-beri ve diğer rivayet tefsİrlerindeki Mücahid rivayetlerini sure ve ayetsıralanna göre toplayacak ve her haberin sonunda, bu haberin neredenalındığını belirtecekti. Mısırda bulunan yazmadaki Mücahidin dışındakirivayetleri temizleyecek veya bunlan dipnotlarda gösterecekti. Ancak buşekilde yapılacak bir çalışmaya Mücahidin tefsiri demek mümkün ola-bilirdi. Yoksa yüzlerce yabancı rivayeti ihtiva eden bu tefsire Mücahi-din tefsiri demek, ilmi yönden mümkün görülmemektedir.

43 Bkz.Keşfu'z-Zunıin. 1.442; Ömer Na"uhi Bilmen, Tabakatu'I.Mufe5"irin, 5.148; Mev.zuatu'I-Ulum, 1.242.