T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ (HADİS)

ANABİLİM DALI

KIRK GÜN HADİSİ’NİN İSNAD VE METİN YÖNÜNDEN DEĞERLENDİRİLMESİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Murat Arslan

Ankara-2006

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ (HADİS)

ANABİLİM DALI

KIRK GÜN HADİSİ’NİN İSNAD VE METİN YÖNÜNDEN DEĞERLENDİRİLMESİ

Yüksek Lisans Tezi

Murat Arslan

Tez Danışmanı Prof. Dr. Kamil Çakın

Ankara-2006

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ (HADİS)

ANABİLİM DALI

KIRK GÜN HADİSİ’NİN İSNAD VE METİN YÖNÜNDEN DEĞERLENDİRİLMESİ

Yüksek Lisans Tezi

Tez Danışmanı : Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmzası .................................................................... ........................................ .................................................................... ........................................ .................................................................... ........................................ .................................................................... ......................................... .................................................................... ......................................... .................................................................... ......................................... Tez Sınavı Tarihi ..................................

I

İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER………………………….…………………………………………….I

KISALTMALAR……………………………………………………………………VI

ÖNSÖZ………………………………………………………………………………1

GİRİŞ………………………………………………………………………………...3

Kırk Gün Hadisi Nedir ?…………………………………………………………….3

Konunun Amacı ve Önemi………………………………………………………….4

Araştırmanın Metodu………………………………………………………………..4

I. BÖLÜM

KIRK GÜN HADİSİ' NİN YER ALDIĞI KAYNAKLAR

A-KAYNAKLAR:

1- Tayâlisî, Süleyman b. Davud Ebû Davud (v.204)’un Müsned’i:…………..….......6

2- Abdurrezzak b. Hemmâm Ebû Bekir es- Sanaânî’in (v.211) Musannef’i:………..8

3- el-Humeydî Abdullah b. ez- Zübeyr Ebû Bekir’in (v.219) Müsned’i:……….......18

4- Ali b. el- Ca'd Ebû'l- Hasen el- Cevherî'nin (v.230) Müsned’i:……………….......9

5- Ahmed b. Hanbel Ebû Abdillah Eş- Şeybânî'nin (v. 241) Müsned’i:……….…..10

6- Buhârî:Muhammed b. İsmail Ebû Abdillah, el –Cû'fî (v.256) : Sahih-i

Buhârî:…………………………………………………………………………….....13

7 – Müslim b. el- Haccâc Ebû'l – Hüseyn, el- Kuşeyrî, en- Nisaburî (v.261) :

Sahih-i Müslim :……………………………………………………………….…...18

8- İbn Mâce Muhammed b. Yezîd Ebû Abdillah el- Kazvînî’nin (v.275)

Sünen’i:………………………………………………………………………….…..20

9- Ebû Davud Süleyman b. el –Eş'as es_ Sicistanî, el- Ezdî’nin (v.275)

Sünen’i:………………………………………………………………………….…..21

10 – Tirmizî Muhammed b. Îsâ Ebû Îsâ, es- Sülemî’nin (v.279) Sünen’i:…………22

11- el-Bezzâr Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Abdilhâlık ( v.292) El- Bahru'z –

Zehâr:………………………………………………………………………………..23

12- Ebû Ya'la el- Mevsılî Ahmed b. Ali b. el- Müsenna, et- Temimî (v.307)

Müsned:……………………………………………………………………………..24

II

13- İbn Hıbban Muhammed Ebû Hâtim et- Temîmî, el- Büstî’nin (v.354) Sahih’i :25

14- Taberânî Süleyman b. Ahmed b. Eyyûb Ebû'l- Kâsım (v.360): el – Mu'cemu'l –

Kebîr ve el – Mu'cemu's-Sağîr:………………………………………………….….25

15- İsmailî Ahmed b. İbrahim b. İsmâil Ebû Bekr (v.371) el- Mû'cem fî Esamî

Şuyûh-i Ebî Bekr el- İsmailî:……………………………………………….………29

16- Beyhakî Ahmed b. el- Hüseyn b. Ali b. Mûsa Ebû Bekr (v. 458) Sünen-u

Kübrâ:……………………………………………………………………………....31

B-İSNADLARIN BİRLEŞTİRİLMESİ …....………………………………………38

Kırk Gün Hadisi’nin Bütün Tarikleri………………………………………..……...39

Huzeyfe b. Esîd Tarîkleri……………………………………………………….…..40

Enes b. Mâlik Tarîkleri……………………………………………………………...41

Abdullah b. Mesûd Tarîkleri……………………………………………….….……42

II .BÖLÜM

KIRK GÜN HADİSİ’NİN İSNADLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ

Birinci Rivâyet:………………………………………………………………..…….43

İkinci Rivâyet:…………………………………………………………………..…..44

Üçüncü Rivâyet:…………………………………………………………...……..…45

Dördüncü Rivâyet……………………………………………………………..……46

Beşinci Rivâyet……………………………………………………………….......…47

Altıncı Rivâyet………………………………………………………………..…….47

Yedinci Rivâyet……………………………………………..………………..……..50

Sekizinci Rivâyet…………………………………..………………………..……...51

Dokuzuncu Rivâyet………………………………………………….……….….....52

Onuncu Rivâyet…………………………………………………………….…........53

On Birinci Rivâyet………………………………………………………….…..….53

On İkinci Rivâyet……………………………………………………….……...…..54

On Üçüncü Rivâyet……………………………………………………...…..….….55

On Dördüncü Rivâyet……………………………………………………….…...…55

On Beşinci Rivâyet………………………………………………………..…….....56

On Altıncı Rivâyet………………………………………………….……..…….....57

III

On Yedinci Rivâyet…………………………………………………………......…58

On Sekizinci Rivâyet…………………………………………………………..….58

On Dokuzuncu Rivâyet………………………………………………………..…..59

Yirminci Rivâyet…………………………………………………………...…..….60

Yirmi Birinci Rivâyet……………………………………………………...……....62

Yirmi İkinci Rivâyet……………………………………………………..……..….64

Yirmi Üçüncü Rivâyet………………………………………………………..…....64

Yirmi Dördüncü Rivâyet…………………………………………………….....….65

Yirmi Beşinci Rivâyet…………………………………………………………..….67

Yirmi Altıncı Rivâyet……………………………………………………….…..…67

Yirmi Yedinci Rivâyet…………………………………………………………..…70

Yirmi Sekizinci Rivâyet………………………………………………………..…..71

Yirmi Dokuzuncu Rivâyet………………………………………………….…..….71

Otuzuncu Rivâyet………………………………………………………………..…72

Otuz Birinci Rivâyet……………………………………………………………..…74

Otuz İkinci Rivâyet……………………………………………………..………….75

Otuz Üçüncü Rivâyet………………………………………………………..……..78

Otuz Dördüncü Rivâyet………………………………………….………..………..79

Otuz Beşinci Rivâyet………………………………………………………….……81

Otuz Altıncı Rivâyet……………………………………………………………..…83

Otuz Yedinci Rivâyet………………………………………………………………84

Otuz Sekizinci Rivâyet……………………………………………………………..85

Otuz Dokuzuncu Rivâyet…………………………………………………….…….86

Kırkıncı Rivâyet………………………………………….…………………….…..88

Kırk Birinci Rivâyet………………………………………………………………..89

Kırk İkinci Rivâyet…………………………………………………………..……..89

DEĞERLENDİRME…………………………………………………………….…90

III. BÖLÜM

KIRK GÜN HADİSİ’NİN METİN FARKLILIKLARI

A-Hadisin Erken Dönem Kaynaklarındaki Durumu…...…………………....92

IV

B- Tarihî Seyir İçerisinde Metnin Gelişmesi ve Genişlemesi

Durumu…………………………………………………………………………..….94

C- Metinlerde Yer Alan Ana Temalar ve Bunların Rivâyetlerdeki

Durumu………………………………………………………………………….…..96

1-Abdullah b. Mesud tarikinden gelen Rivâyetlerin genel karakteristiği ve

içerdiği ana temaları :……………………………………………………….…..…..97

2-Enes tarîkinden gelen Rivâyetlerin genel karakteristiği ve içerdiği metin

temalarını :…………………………………………………………………………..97

3-Huzeyfe b. Esid tarikinden gelen Rivâyetlerin genel durumunu ve içeriğini

şöylece belirtebiliriz. ………………………………………………….…..97

D- En Uzun ve En Detaylı Rivâyetin Tespiti:……...………………………..….99

E- En Kısa ve Az Detaylı Rivâyetin Tespiti:…………..…………………….....99

F- Ana Temaları Bakımından Farklılıkların Tabloda Gösterilmesi…………....101

IV. BÖLÜM

KIRK GÜN HADİSİNİN KAYNAKLARDAKİ DEĞERLENDİRİLMESİ

A-Hadisin Sıhhati Hakkındaki Görüşler………………………………..….113

a- Hadis Hakkında Bazı Genel Değerlendirmeler:…………………………...……113

b-Ömer b. Abdülaziz’in “ er-Red ale’l- kaderiye” Adlı Eseri Açısından Kırk Gün

Hadisi:……………………………………………………………………………..115

c- Hasan Basrî’nin Kader Hakkındaki Mektubu ve Kırk Gün Hadisi:…………….118

B-Metinde Geçen Bazı Unsurların Yorumlanması:………………………..122

1-Rızık:……………………………………...……………………………..122

2-Ecel:……………………………………………………………….……..123

3-Amel:…………………………………………………………………….124

4-Hüsn-i Hâtime ve Sû-i Hâtime- Saadet ve Şakavet…………………..….124

SONUÇ…………………………………………………………………..…..….…127

ÖZET…………………………………………………………………………...….128

ABSTRACT……………………………………………………………………….129

ÇALIŞMADA ADI GEÇEN RÂVÎLERİN BİYOGRAFİLERİ ……..…….……..130

BİBLİYOGRAFYA………………………………………………………...……175

KISALTMALAR

a.s. : Aleyhi’s-selâm

A.Ü.İ.F.D. : A.Ü.İ.Fakültesi Dergisi

b. : İbn

bkz. : Bakınız

c.c. : Celle Celâluhû

çev. : Çeviren

DiA : Diyanet İslâm Ansiklopedisi

Hz. : Hazreti

md. : Maddesi

r.a. : Radiya’l-lâhu anhu

s. : Sayfa

s.a.v. : Sallâ’l-lâhu aleyhi ve selem

thk. : Tahkik

trc. : Terceme

ty. : Tarih yok

v. : Vefât

vb. : Ve benzeri

vd. : Ve devamı

vs. : ve sonrası

y.y. : Yer yok.

1

ÖNSÖZ

Kader Hadisi diye de bilinen Kırk Gün Hadisi’nin isnad ve metin yönünden

değerlendirilmesine yer verilen bu çalışmada, dört bölüme yer verilmiştir. Bu

bölümlerde ağırlıklı olarak hadisin hadis kitaplarındaki rivayetlerini toplamaya

gayret sarf edilmiştir. Elde edilen rivayetlerin, hadisimizin yer aldığı ilk kitaptan

Beyhâkî’ye kadar olan dönem içinde yer alan otuz civarında hadis kitabından

incelenerek alınmış olması önemlidir. Bu hadis kitaplarından on yedisinde

rastladığımız kırk iki rivayetin çalışmanın amacı hakkında bir kanaate ulaşmamıza

yardımcı olacağı düşünülmüştür. Buna karşın yine de bazı rivâyetlerin gözden kaçma

ihtimali olsa bile imkan ölçüsünde dikkatli olunmuştur.

Çalışmamız kısa bir Giriş ve dört ayrı bölümde planlanmıştır. Giriş kısmında

özetle Kırk Gün Hadisi hakkında bilgi yer almış ve Hadis üzerinde yaptığımız

çalışmanın nasıl bir amaca yönelik olduğuna değinilmiştir. Yine bu çalışmanın

gerçekleştirilmesinde güdülen yönteme yer verilmiştir.

Birinci bölümde, Kırk Gün Hadisi’nin hadis kitaplarından aldığımız kırk iki

rivayeti yer almıştır. Bu rivayetler bu bölümde bulundukları hadis kitabının

müellifinin vefat tarihine göre birden kırk ikiye kadar sıralanmıştır. Amacımız

böylelikle hadisin tarîhî nakil sürecini de gözlemleyebilmekti.

Yine bu rivayetler sened ve metinleri ile birlikte verilmiş ve tercüme

edilmişlerdir. Bir hadis kitabından birden fazla tarike yer verilmiş ise müellifin

kitabındaki sıralamaya dikkat edilmeye çalışılmıştır. Ancak gerek rivayetleri tespitte

gerekse onları çalışmamıza bu sırayla almakta gözden kaçabilecek durumlar her

zaman muhtemeldir.

Ayrıca bu bölümde, isanadların birleştirilmesine yer verilmiş ve hadisin üç

sahabiden gelen tarikleri hem müstakil hemde hepsi birden şematik olarak

gösterilmiştir. Bu bölümde yapılan çalışma bizi isnadlarda geçen doğru râvilere

2

götürmesi bakımından ve hadis kitaplarında hangi tarikler ile yer aldığını görmemiz

bakımından önemli idi. Râvîlerin isimleri doğru olarak tespit edilmeye çalışılmış ve

isimleri şemaların altında belirtilmiştir.

İkinci bölümde, rivâyetlerin isnadları değerlendirilmiştir. Öncelikle, râvîler

hakkında, tabakât ve ricâl eserlerinde yer alan görüşler ve hayatları üzerinde

yaptığımız çalışma ışığında bir kanaat edinilmeye çalışılmıştır. Daha sonra isnadın

tamamı üzerinde kısa bir kanaat belirtilmiştir.

Râvîler hakkında kısa kanaatle ve isnad hakkındaki kısa yargıda bulunulan bu

bölümde de rivayetler müelliflerin vefat sıralaması ile yer almıştır.

Üçüncü bölümde, hadisin tarîhî seyir içerisinde metin bakımından

gnişlemesine ve değişiminin değerlendirilmesine yer verilmiştir. Lafız değişiklikleri,

hadisin unsurlarının ne kadarını içerdiği tespit edilmeye çalışılmış bu bakımlardan

değerlendirmeler yapabilmek için ayrıntılı tablolar oluşturulmuştur. Böylelikle

yapılan değerlendirmeler temellendirilmeye çalışılmış ve yapılabilecek başka

yorumlamalara zemin oluşturacağı düşünülmüştür.

Dördüncü ve son bölümde ise, hadisimizin kaynaklarda nasıl

değerlendirildiği, hangi konularda dayanak olarak görüldüğü, sıhhati hakkında neler

söylendiği yer almıştır. Yine bu bölümde hadiste geçen bazı temaların

yorumlanmasına da kısaca değinilmiştir.

İsnadlarda adı geçen râvîlerin kısa hayatlarının yer aldığı bölümü çalışmanın

sonuna eklenmiştir. Râvilere değinilirken kısaca kim oldukları ve cerh ve ta’dil

bakımından nasıl görüldüklerine yer verilmiştir.

Böyle bir çalışmanın gerçekleşmesinde katkı sağlayan bütün hocalarıma

teşekkür ederim. Özellikle danışman hocam sayın Prof. Dr. Kamil Çakın’ı her zaman

minnetle yad edeceğimi belirtmek isterim. Yine değerli katkıları dolayısıyla sayın

Doç.Dr. Bünyamin Erul ile bu çalışma esnasında görüşlerinden yararlandığım sayın

Prof. Dr. Sönmez Kutlu’ya ayrıca teşekkür ederim.

Murat Arslan

Ankara, 2006

3

GİRİŞ

Kırk Gün Hadisi adını verdiğimiz ve kader hadisi1 diye de kaynaklarda adına

rastladığımız hadisin daha sahabe döneminde kader etrafında tartışılmaya başladığını

gördüğümüz konularla doğrudan ilgisi olduğu anlaşılmaktadır. Önceleri Kaderiyye,

sonradan Mutezile, incelediğimiz hadisin hemen bütün unsurlarını reddederken 2

hadisin sıhhati dahil her yönü günümüze kadar tartışılagelmiştir. İman-Amel ilişkisi

ve günümüzde Müslümanların amel zafiyetinin samimiyet eksikliğine

dayandırılması, ayrıca kaderin bir sığınak olarak da görülmesi hadisin anlaşılması

yönündeki gayretleri anlamlı kılmaktadır. Ve günümüzde biri çıkıp “insan hayatında

kaderin efendisi kim?” 3 diye sormaya gerek gördüğüne göre Müslümanlar,

“inhitatları ile âlemin kaybettiklerini” öncelikle kendileri görmeye muhtaçtırlar.

Bunun yolu Kur’an’ı iyi anlamaktan ve “Hz. Peygamberin, ilahi emirlerin teoride

olduğu kadar pratikte de gerçekleştirilebileceğini ortaya koyduğu gibi, ilâhî nizamın

aynı doğrultuda nasıl tatbik edileceğini, nasıl ve ne şekilde günlük hayata

geçirileceğini de göstermiş olduğunu”4 bilmekten geçmektedir.

Kırk Gün Hadisi Nedir?

Kırk Gün Hadisi, birisi insanın ana rahminde geçirdiği biyolojik devrelerin

kırkar günlük aşamalar şeklinde gerçekleştiğini anlatan diğeri görevli bir meleğin

yine ana rahminde iken kişinin rızık, ecel, amel ve ahiretine dair durumunu yazdığını

haber veren iki bölüme ayırabileceğimiz bir rivâyettir.

1 Kader hadisi olarak anıldığı yerler için Bkz. Beyhakî, Şuabu’l-imân, I, 208; Ebû’l-Kâsım el-Lâlekâî,

Î’tikâdu Ehli’s-Sünne, IV, 592; Hallâl, es-Sünne.III, 538. Kader hadisi olarak Cibrîl hadisinin de

anıldığını bilmekteyiz.Cibrîl hadisi için “kader hadisi” isminin kullanılması ile ilgi olarak bkz.Tatlı,

Bekir, Hadis Tekniği Açısından Cibrîl Hadisi ve İslam Düşüncesine Yansımaları (Doktora Tezi).s.4. 2 Bağcı, H.Musa,el-Buharînin Kaderiye/Mutezile ile Kader Konusundaki Münakaşaları,A.Ü.İ.F.

Dergisi, 46/1-2005/21-42. 3 El-Bûtî, Said Ramazan, Ebhasun fi’l_Gımme, II,97. 4 Çakın,Kâmil, İslamda Hadis ve Sünnetin Yeri,s.22.

4

Rivâyetler arasında birinin diğerini mündemiç olması gibi faklılıklar olsa da

rivâyetin en yaygın biçimlerinde iki bölüm de yer almaktadır. 5 Yine meleğin yazdığı

konular farklılık arz etmekle birlikte rivâyetleri Kırk Gün Hadisi kılan ana temaların

yer alması bizim o rivâyeti tanımamıza katkı sağlamıştır.

Konunun Önemi ve Amacı

Kırk Gün Hadisi’nin sened ve metin yönünden değerlendirmesini yapabilmek

üzere ortaya koyduğumuz tarama ve tespit çalışması neticesinde rivâyetin bütün

tariklerini bir arada görme ve inceleme imkanı doğacağı tabiidir. Bu tabii netice

çerçevesinde yapılabilecek çalışmalar gerek hadisin geçirdiği rivâyet sürecini ve

gerekse ortaya koyduğu anlam bütünlüğünü daha net görmeye aracı olacaktır.

Hadisimiz fıkıh ve kelam gibi çok önemli ilimlerde doğrudan dayanak olarak

kullanılmış bir rivâyet olarak elbette üzerinde çok farklı incelemelere açık

bulunmaktadır. Bu çalışmamızda ortaya koyacağımız değerlendirmelerin bu

incelemelere de ışık tutacağını düşünmekteyiz. Yine tesirleri günümüze kadar ulaşan

başta mezheplerin doğuşunda ve şekillenmesinde hadisimizin kullanılmasını ve

mesned teşkil etmesini gözlemleyebilme imkanı önemli görünmektedir.

Kader inancı etrafında süregelen tartışmalar ve bu tartışmalarda hadisimizin

güncelliğini koruması 6 da bu çalışmayı ve rivayetin tespit ve tahlîlini anlamlı

kılmaktadır.

Araştırmanın Metodu

Bu tez çalışmasında daha çok hadisimizin hadis kitaplarından tespitine ve

isnadlarını değerlendirilmesine ağırlık verilmiş olacağı muhakkaktır. İmkan

ölçüsünde diğer bölümler irdelenecektir

Bu sebeple ve öncelikle hadis kitapları taranacak ve bulunan rivayetler

sıralanacaktır. Yine isnad hakkında kanaat belirtmek için râvîlerin durumunu bilmek

gerektiğinden rivâyetlerde adı geçen râvîler hakkında bilgi toplanması gerekecektir. 5 Çalışmamızda yer alan Kırk Gün Hadisi Rivâyetleri bize üç sahabîden ulaşmakta ve bazı lafızlar

düşse de iki bölümü de içermektedir. 6 Bkz. Güler İlhami, Allah’ın Ahlâkîliği Sorunu.Müellif kitabında hadisimizi ve hakında Hasan-ı

Basrî’nin eleştirisini zikretmiş ve İmam-ı Âzam’ın Fıkh-ı Ebsat’ın’da kadere dair açtığı bahsin

başında bu hadisin iğreti durduğu ve sonradan ilave edildiği yorumunu yapmıştır. S.76.vd.

5

Elde edilen râvî bilgileri ile rivâyetlerin sıhhati hakkında tahlillerde

bulunulabilecektir.

Bütün varyantları ile önümüze koyduğumuz hadisimizin metin farklılıklarını

görme imkânımız da olacaktır. Lafız değişiklikleri, takdim-tehirler, eksiklik ve

fazlalıklar tablolar ile dah net olarak görülecektir.

Bu metodla çalışarak hadisin lafız olarak ve ifade ettiği anlam itibarıyla ilk

formunu yakalama çabası içerisine gireceğiz.

6

I. BÖLÜM

KIRK GÜN HADİSİ' NİN YER ALDIĞI KAYNAKLAR

Çalışmamıza konu olan hadisimizi bu bölümde bütün tarîkleri ile ortaya

koymayı hedef edindik. Bu çerçevede otuz hadis kitabına baktık. Bu hadis kitaplarını

inceledik ve hadisimizi ana temaları bakımından içeren rivayetleri isnad ve metinleri

ile birlikte çalışmamıza aldık. Bu rivayetleri kronolojik olarak ilk rivayet edildiği

eserden son esere kadar bulundukları eserin müelliflerinin vefat tarihlerine göre

sıraladık.

Böylelikle hadisimizin hadis kitaplarında özellikle ilk yer aldığı yeri bilme ve

sonra gelen rivayetlerdeki durumunu gözlemleme imkânımız olacağını düşündük.

Hadisin ilk rivayetlerinde sahip olduğu formu koruyup koruyamadığını, lafızlarında

olabilecek değişimleri, anlam genişlemesi ve daralmalarını, varsa bu değişimlerin

tarihi arka planını sağlıklı görebilmenin zeminini araştırdık.

Otuz hadis kitabından on yedisinde geçen kırk iki rivayeti numaralandırdık

ve müellifin isim ve eserinden oluşan başlıklar altında zikrettik. Bölümün sonunda,

rivayetlerin bulunduğu ve bulunmadığı hadis kitaplarını kronolojik olarak gösteren

bir tablo sunarak bölümü sonlandırdık.

A- KAYNAKLAR:

1- Tayâlisî Süleyman b. Davud Ebû Davud et-Tayâlisî’nin (v.204)

Müsned’i:

Et- Teyâlisî'nin rivayetleri şu şekildedir.

���ل ���� ��� ا� ���� أ�� داود ل � 1— ������ )��' �# ا&��% ل ���� ز�� �# وه! ا �

���ل ���� ر��ل ا� :94 ا� �4(, و�14 وه� ا 8دق ا ��8وق أن 345 أ��آ1 (��0 /*� �.*# أم*, أر��*(#

7

4, و��4, (4' �1 ��Hن ��4' مDE ذ @ �1 ��Hن مFG' مDE ذ @ �1 ���B إ (, م4@ /(?م< �=ر�0 آ�4ت رز, وأج

*�و)�� أو ��(� �1 ��KL /(, ا <وح وإن أ��آ1 أو إن ا <جD م�D�� D��) 1H أهD ا ��' �9I م ��Hن �(�*, و�(�

إP ذراع /(3�N �4(, ا IHب /(��D�� D أهD ا �ر /(�45� وإن ا <جD م�1H أو إن أ��آD*�� D*��) 1 أه*D ا �*ر

,)4� 3�N)/ ذراع Pإ � . ا IHب /(��D�� D أهD ا ��' /(�45��9I م ��Hن �(�, و�(�

Bu rivayet: Şu' be - el- A'meş - Zeyd b. Vehb (el - Cühenî) – Abdulah b.

Mes’ûd isnâdı ile nakledilmektedir7. Buna göre;

Abdulah b. Mes'ud diyor ki; Sadıku'l- Masduk olan Rasûlullah (s.a.v.) şöyle

buyurmaktadır: ''Sizden birinizin yaratılışı annesinin karnında kırk gecede toplanır.

Sonra bir okadar zaman içinde aleka olur. Yine bir okadar zaman içinde mudga olur.

Sonra ona bir melek gönderilir ve rızkı, eceli, amel, ve said yada şaki olduğu

konusunda dört kelime (yi-konuyu) yazmakla emrolunur. Ardından ruhu üflenir.

Sizden biriniz veya bir adam cennetle kendi arasında bir (zira’) karış mesafe kalacak

kadar ehl-i cennet işi tutat tutar da; hakkında, geçmiş yazgı öne geçer ve bir ehl-i nâr

ameli işler ve cehenneme girer. Sizden biriniz veya bir adam da ehl-i nârın işini tutar

tutar da kendisiyle cehennem arasında bir karış kalır; derken önceki yazgısı galip

gelir, bir ehl-i cennet ameli işler ve cennete giriverir.'

��ن 2— ���� #*� S*أن #*� >*H� �ل ���� أ�� داود ل ���� ��د �# ز�� �# ��(� ا� �# أ�* S

�* رب ��4*' '*L.رب ن *���آD � <�1 مH4 /(�*�ل Dوج T� ل ان ا�أنS �# ا ��� :94 ا� �4(, و�14

9 )*�� أم *Eرب ذآ*<ا أم أن �ل ��45 1I�� رب مV/ 'FGذا أراد ا� �T وجD ان #*.� ��*�(� /(IH*! ذ *@ /*

. أم,

Bu rivayet; Yunus- Ebû Davud- Hammâd b.Zeyd- Ubeydullah b. Ebî Bekr b.

Enes – Enes tarîki ile gelmiştir8.

Bu rivayette Enes b. Mâlik, Rasûlullah (s.a.v.)’ den nakletmektedir ki O,

şöyle söylemiştir: Allah Azze ve Celle Rahimde bir melek vekil tayin eder ve o

melek; Ya Rabbi! Bu nutfedir? Ya Rabbi! Bu alakadır? Ya Rabbi! Bu mudgadır? der.

7 Ebû Davud et- Tayâlisî, Müsned, I, 38. 8 Ebû Davud et- Tayâlisî, Müsned, I, 276.

8

Allah Azze ve Celle onun yaratılışını tamamlamak istediğinde melek, ya rabbi!

“Erkek mi, dişi mi; şakî mi saîd mi olsun?” der ve böylece hemen anne karnında

yazılır.

2- Abdurrezzak b. Hemmâm Ebû Bekir es- Sanaânî’in (v.211)

Musannef’i:

أ�5<ن ��� ا <زاق �# ا �Eري �# ا&��% �# ز�� ا�# وه! ل أ�5<ن ا�*# مN*��د *ل 3—

� �.# أم, أر��(# (4' �*1 أ�5<ن ر��ل ا� / 0��� :94 ا� �4(, و�14 وه� ا 8دق ا ��8وق أن 345 أ��آ1

���Hن ��4' مDE ذ @ �1 ��Hن مFG' مDE ذ @ �1 ���B ا� ا �4@ �=ر�0 آ�4ت /��)ل اآI! أج4, و��4*, و(*�

�H*�ن وم* �(�*, و�*(# ا ��*' إP ذ 9I� '�� ا Dأه D��� D��) Dي أو ��(� وأن ا <جX* ب ا*IH 4*! �4(*, اF)/ راع

,*)4� !4F)/ ذراع Pإ ���Hن وم �(�, و�(� 9I� را � Dأه D��� D��) Dر وأن ا <جا � Dأه D��� , 1IY)/ 3��

.ا IHب ا Xي ��D��� D��)/ 3 أهD ا ��' /(�D5 ا ��'

Bu rivayet: Abdurrezzak- es-Sevrî- el-A'meş- Zeyd b. Vehb- İbn Mesûd

tarîkiyle gelmektedir. 9

Buna göre Sâdıku'l- Masdûk Rasûlullah (s.a.v.) şöyle buyurmaktadır.

''Sizden birinizin yaratılışı annesinin karnında kırk gece cem' edilir. Sonra yine bu

şekilde kırk gece aleka, sonra yine bu şekilde kırk gece mudga olur. Sonra Allah bir

melek görevlendirerek, dört şeyi yazmasını emreder ve der ki: ecelini, amelini, şakî

mi saîd mi olacağını yaz! İşte sizden bir adam cennetle kendi arasında bir karış

mesafe kalacak kadar ehl-i cennet işi tutar tutar da; hakkında, geçmiş yazgı galip

gelir ve son olarak ehl-i nârın amelini işler. Bir adam da ehl-i nârın işini tutar tutar da

kendisiyle cehennem arasında bir karış kalır; derken önceki yazgısı galip gelir, bir

ehl-i cennet ameli işler; ve cennete giriverir.''

3- Humeydî Abdullah b. ez- Zübeyr Ebû Bekr’in (v.219) Müsned’i:

ل �� ا&��% �# ز�� �# وه! ل ل ��� ا� �# 4— �N/�. ا �)�� #� ��Zم ل ������ ا �Z(�ي

� �.**# أم**, **/ ,**0 �45**���مN**��د �**��� ر�**�ل ا� :**94 ا� �4(**, و�**14 وه**� ا 8**دق ا �8**�وق إن أ�**�آ1

9 Abdurrezzak, Musannef, Kader, XI, 123.

9

��4' مDE ذ @ �1 ��Hن مFG' مDE ذ @ �1 �<�D ا� إ (, ا �4@ �*=ر�0 آ�4*ت /(�*�ل أآI*! أر��(# ��م /(�Hن

9*I� '*�� ا D*أه D*��� D��) Dوإن ا <ج [�)� �NLي نX ل وا��4, وأج4, و)�( أو ��(�ا �1 ��KL /(, ا <وح �1

45�م ��Hن �(�, و�(�� إP ذراع /(3�N �4(, ا IHب /(��D��� D أهD ا �ر /(� .

Bu rivayet: Muhammed b. Ubeyd et- Tenâfesî- el- A'meş- Zeyd b. Vehb-

Abdullah b. Mesûd kanalıyla gelmiştir.10

Sadıku'l- Masdûk Rasûlullah (s.a.v.) şöyle haber vermiştir: Sizden birinizin

annesinin karnındaki yaratılışı kır günde toplanır. Sonra aynı şekilde aleka ve yine

aynı şekilde mudga olur. Ardından Allah c.c. ona dört şey yazması için bir meleği

gönderir. Ona amelini, ecelini, şakî mi saîd mi olduğunu yazmasını söyler. Ve ruh

üflenir. Yemin ederim ki bir insan, kendisiyle cennet arasında bir karış kalana kadar

cennet ehlinin amelini yapar da, sonra yazgısı önüne geçer ve cehennem ehlinin işini

tutar, böylelikle cehenneme girer.

4- Ali b. el- Ca'd Ebû'l- Hasen el- Cevherî'nin (v.230) Müsned’i:

ه! ل ���� ��� ا� �# م��Nد ���ل ���� ���� �4� أن زه(< �# ا&��% �# ز�� �# و 5—

� �.# أم, أر��(# ��م �1 / 0���ر��ل ا� :94 ا� �4(, و�14 وه� ا 8دق ا ��8وق إن 345 أ��آ1

��Hن ن.L' مDE ذ @ �1 ��Hن ��4' مDE ذ @ �1 ��Hن مFG' مDE ذ @ �1 ���B ا� إ (, ا �4@ أو ل ���B إ (,

/(IH! رز, و��4, وأج4, و)�� أو ��(� ل وإن أ��آD��� D��) 1 أهD ا ��' �9I م ا �4@ �=ر�0 آ�4ت

��Hن �(�, ذراع /(3�N �4(, ا IHب /(��D��� D أهD ا �ر /(�45� وأن أ��آD��� D��) 1 أهD ا �ر �9I م

���Hن �(�, ذراع /(3�N �4(, ا IHب /(��D��� D أهD ا ��' /(�45.

Bu rivayet şu yoldan aktarılmıştır:11 Züheyr- el- A'meş- Zeyd b. Vehb.-

Abdullah b. Mesûd.

Abdullah b. Mesûd (r.a.) Rasûlullah (s.a.v.) 'in ki O Sâdıku'l- Masdûk tur,

şöyle anlattığını haber vermektedir: Sizden birinizin annesinin karnında yaratılışı

kırk günde toplanır. Sonra aynı şekilde nutfe olarak, ardından aleka ve mudga olarak

yaratılışı devam eder. Sonra Allah (c.c.) ona dört kelime ile bir melek gönderir veya

10 Humeydî, Müsned, I, 69. 11 Ebû'l Hasen Ali b. el- Ca'd, Müsned, I, 379.

10

ona bir melek gönderilir. Melek onun rızkını amelini ecelini ve saîd ya da şakî

oluşunu yazar. Sizden biri cennete bir karış kalana kadar cennet ehlinin amelini işler

işler de, sonra yazgısı önüne geçer ve cehennem ehlinin amelini işler ve cehenneme

girer. Aynı şekilde birisi de cehenneme bir karış kalana dek cehennem ehlinin

amelini işler fakat yazgısı önüne geçer, cennet ehlinin amelini işler ve cennete girer.

5- Ahmed b. Hanbel Ebû Abdillah Eş- Şeybânî'nin (v. 241) Müsned’i:

ل ���� أ� ��(�ة �# ��� ا� ��Zث *ل 6 — ������ ��� ا� ����� أ�� �� ه^(1 أن�=ن �4� �# ز

ا� �4(, و�14 أن ا �.L' ت�Hن /� ا <�1 أر��(# ��م �94 � � P تV*/ >)Fذا ل ��� ا� ل ر��ل ا� :94

*H4م *�م�G ا&ر���ن :رت ��4' �1 مFG' آ*X @ �*1 �`م* آ*V*/ @ Xذا أراد ا� أن �N*�ي B*�� ,*�45 إ (

�ت �aأم زا b�D أن�c 8(<أم, وأج4, أ:*d)Z أم /(��ل ا �4@ ا Xي �4(, أي رب أذآ< أم أن9E أ)�� أم ��(� أ

ل /(IH! ذ @ آ4, /�ل رجD م# ا ��م /L(1 ا ��D إذا و� /<غ م# هXا آ4, ل ا���4ا /DH �(�ج, � 345 1)��

, .

Bu rivayet: Hüşeym- Ali b. Zeyd- Eb Ubeyd eb. Abdillah- Abdullah b.

Mes'ûd tarîki ile rivayet edilmiştir.12

Rasûlullah (s.a.v.) şöyle söylemiştir: Nutfe rahimde değişmeden kendi

halinde kırk gün geçirir. Kırk günü geçirdikten sonra aynı şekilde aleka, mudga ve

kemikli bir hale dönüşür. Allah c.c. onun yaratılışını tamamlamak istediğinde bir

melek gönderir. Melek, Ya Rabbi! : Erkek mi, Kadın mı? Şaki mi, saîd mi? Kısa mı,

Uzun mu? Kuvveti az mı, çok mu? Eceli nedir? Sağlıklı mı sakat mı? Diye sorar.

Rasûlullah (s.a.v.) dedi ki: İşte hepsi böylece yazılır. Oradakilerden biri; bütün

bunlardan sonra o vakit amel ne işe yarar diye sordu. Hz. Peygamber; Siz amele

devam edin zira herkes ne için yaratılmışsa ona yöneltilecektir dedi.

���� ��� ا� ����� أ�� �� أ�� م�و�' �� ا&��% �# ز�*� �*# وه*! �*# ��*� ا� *ل �*��� 7—

5 0���� �.# أم, /� أر��(# ��م �*1 ر��ل ا� :94 ا� �4(, و�14 وه� ا 8دق ا ��8وق ان أ��آ1 / ,�4

,*��Hن ��4' مDE ذ @ �1 ��Hن مFG' مDE ذ @ �1 �<�D إ (, ا �KL�)/ @4 /(, ا <وح و�?م< �=ر�0 آ�4*ت رز

Pإ *�واج4, و��4, و)�� أم ��(� /�ا Xي P إ , f(<] ان أ��آD��� D��) 1 أه*D ا ��*' �I*9 م* �H*�ن �(�*, و�(�

12 Ahmed Müsned, I, 374, Müsnedü’l- Müksirîn Mine’s-Sahâbe/3372.

11

IH 3 �4(, ا�N)/ ن �(�*, ذراع�*H�ب /(D��� , 1IY أهD ا �ر /(�45� وان ا <جD��� D��) D أهD ا �ر �I*9 م*

� .و�(�� إP ذراع /(3�N �4(, ا IHب /(D��� , 1IY أهD ا ��' /(�45

Bu rivayet; Ebû Muaviye- el- A'meş- Zeyd b. Vehb.-Abdullah b. Mes'ûd

yoluyla rivayet edilmiştir.13

Sadıku'l- Masduk Rasûlullah s.a.v. şöyle anlatmıştır: Sizden birinizin annesi

karnında yaratılışı kırk günde toplanır. Ardında aynı şekilde aleka ve mudga olur.

Sonra ona bir melek gönderilir, Ruh üflenir, rızkı, eceli, ameli, saîd veya şakî mi

olacağı konusunda dört kelime ile emrolunur. Kendisinden başka ilahın olmadığı o

Allah'a yemin ederim ki; Sizden biriniz cennetle kendi arasında bir karış kalana

kadar, cennet ehli ameli yapar yapar da, yazgısı öne geçer ve cehennem ehli ameli ile

son bulur ve cehenneme girer; Birsi de cehennemle kendi arasında bir karış kalana

dek cehennem ehlinin amelini yapar yapar da, yazgısı öne geçer ve cennet ehli ameli

ile son bulur ve cennete girer.

—8 �*��*# وه*! ���� ��� ا� �*���� أ�*� ��* �N*(# �*# م�Z*� ��* /.*< �*# �*�4' �*# آ�(*D �*# ز

345 0���� �# ��� ا� �# م��Nد ل ���� ر��ل ا� :94 ا� �4(, و�14 وه� ا 8دق ا ��8وق ��ا �

أ��آ1 /� �.# أم, أر��(# (4' �1 ��Hن ��4' مDE ذ @ �1 �H*�ن مF*G' مD*E ذ *@ �*1 ���*B ا� �*T وج*D إ (*,

( ,�Iواآ ,�( أو ��(�ا �1 ل وا Xي نSL ��� ا� �(�] ان ا <جD مH4 م# ا �Hag' /(��ل اآI! ��4, وأج4, ورز

(��D��� D أهD ا ��' �9I م ��Hن �(�, و�(# ا ��' f(< ذراع �1 ��رآ, ا ^�ء /(��*D*��� D أه*D ا �*ر /(�*�ت

f رن �(�*, و�*(# ا �*�H�(*< /(�D5 ا �ر �1 ل وا Xي نSL ��� ا� �(�] ان ا <جD��� D��) D أهD ا �ر �9I م

.ذراع �1 ت�رآ, ا �Nدة /(��D��� D أهD ا ��' /(��ت /(�D5 ا ��'

Bu rivayet: Hüseyin b. Muhammed – Fıtr – Seleme b. Kuheyl – Zeyd b.

Vehb el- Cühenî-Abdullah yoluyla nakledilmiştir.14

Rasûlullah s.a.v. ki O Sadıku'l – Masdûktur, şöyle buyurmaktadır: Sizden

birinizin annesi karnındaki yartılışı kırk gecede toplanır. Sonra aynı şekilde aleka ve

aynı şekilde mudga olur. Ardından Allah Azze ve Celle meleklerinden bir melek

gönderir ve ona amelini, ecelini, rızkını ve şâki yahut saîd mi olacağını yazmasını

13 Ahmed, I, 382, /3441. 14 Ahmed, I, 414, /3738.

12

emreder. Rasûlullah s.a.v. sözüne şu şekilde devam etmiştir: Allah' a yemin ederim

ki; Bir adam kendisiyle cennet arasında bir karış kalana kadar cennet ehlinin amelini

yapar yapar da sonra ona şakâvet isabet eder ve cehennem ehlinin amelini işler ve bu

hal üzere ölür, cehenneme girer. Yine şu şekilde devam etmiştir: Allah'a yemin

ederim ki; bir adam da kendisiyle cehennem arasında bir karış kalana kadar

cehennem ehlinin amelini işler işler de ardından ona saadet isabet eder; cennet ehli

ameli işler ve bu hal üzere ölür ve cennet e giriverir.

�Z(9 �# ا&��% ووآ(*0 ��* ا&��*% *ل ��* ز�*� �*# وه*! �*# 9— �� ����� ��� ا� ����� أ�

� �.# أم, / ,0 �45������ ا� ل �� ر��ل ا� :94 ا� �4(, و�14 وه� ا 8دق ا ��8وق ل ان أ��آ1

� أر��(# ��م أو ل أر��(# / D*�>�ل وآ(0 (4' �1 ��Hن ��4' مDE ذ @ �1 �H*�ن مF*G' مD*E ذ *@ �*1 '4)

[>*)f ,* إ P يX* ا *<وح /�ا ,*)/ KL��ا� �T وجD إ (, ا �4@ �=ر�0 آ�4ت ��4, وأج4, ورز, و)�� أو ��(� �1

/(D*��� , 1IY أه*D ا �*ر ان أ��آD��� D��) 1 أهD ا ��' �9I م ��Hن �(�, و�(�� اP ذراع /(3�N �4(, ا IHب

1I*Y)/ ب*IH 3 �4(*, ا�*N)/ ذراع Pا *�/(�Hن م# أه4� وان أ��آD��� D��) 1 أهD ا �ر �9I م ��Hن �(�*, و�(�

� . , ���D أهD ا ��' /(�Hن م# أه4

Bu rivayet; Yahya – el- A'meş – ayrıca – Veki' – el- A'meş – Zeyd b. Vehb.

tarîkleri ile nakledilmiştir.15

Sadıku'l – Masdûk Rasûlullah s.a.v. şöyle söylemektedir: Sizden birinizin

anne karnındaki yaratılışı kırk günde- veya gece de demiş olabilir, Veki' gece

demiştir.- toplanır. Ardından aynı şekilde aleka ve aynı şekilde mudga olur. Sonra

Allah Azze ve Celle, onun amelini, ecelini, rızkını ve said veya şaki olduğunu

belirten dört kelime ile ona bir melek gönderir. Sonra ruhu üflenir. Kendisinden

başka ilâhın olmadığı Allah'a yemin ederim ki; sizden biriniz kendisiyle cennet

arasında bir karış kalana kadar cennet ehli ameli yapar, ancak yazgısı onun önüne

geçer ve cehennem ehlinin ameli ile hayatı son bulur ve onun ehlinden olur. Bir

adam da kendisiyle cehennem arasında bir karış kalana kadar cehennem ehlinin

amelini işler, ancak yazgısı öne geçerek, cennet ehlinin ameli ile hayatı son bulur ve

onun ( cennetin) ehlinden olur.

15 Ahmed ,Müsned, I, 430. /3882.

13

—10 S*أن #� >H� ��Z(9 �# ��(� �� ��د �# ز�� �� ��(� ا� �# أ� �� ����� ��� ا� ����� أ�

ل أي رب H41 م�> � Dوآ Dوج T� ل ان ا� ن.L' أي رب ��4' أي رب �# ا ��� :94 ا� �4(, و�14

!IH)/ ل Dا&ج ا <زق وم 9 /�Eأو ��(� ذآ< أو أن �ل أي رب أ)� ��45 Dوج T� 9 ا <بGمV/ 'FGذا

� �.# أم,/ @ Xآ.

Bu rivayet; Yahya b. Saîd – Hammad b. Zeyd – Ubeydullah b. Ebî Bekr –

Enes b. Malik tarîki ile rivayet edilmiştir.16

Rasûlullah (s.a.v.) şöyle demiştir: Allah Azze ve Celle rahimde bir meleği

vekil görevlendirir. Melek nutfe, aleka ve mudga oluşunu Allah' a anar ve Allah

Azze ve Celle onu yaratmaya hükmettiğinde Ya Rabbi; şaki mi said mi, erkek mi

kadın mı, rızkı nedir, eceli nedir? Sorar. Rasûlullah (s.a.v.) şöyle devam etmiştir: İşte

böylece annesinin karnında yazılır.

-11 S*ج*�] أن #*� >*H� �� �# ز�� أن ��(� ا� �# أ�*�����نS �� ��د �� ���E ��� ا� ����� أ�

� Dوآ � Dوج T� ل �1 ان ا� B��Z 0 ا/>� <�1 مH4 /(�*�ل أي رب ن.L*' أي رب ��4*' أي رب �# م @

Dا&ج ا <زق /� أو ��(� /� ��( 9Eل أي رب ذآ< أو أن���ل ��45 �G��مFG' وإذا أراد ا� �T وجD أن

� �.# ام,/ @ Xآ !IH)/ ل.

Bu rivayet; Abdullah – Ebû Abdillah – Yunus – Hammad b. Zeyd – Ubeydullah b.

Ebî Bekr – Enes b. Mâlik (Enes hadîsi merfû olarak rivayet etmiştir) tarîki ile rivâyet

edilmiştir.17

'' Allah Azze ve Celle rahimde bir melek vekil kılmıştır. Bu melek şöyle der;

Ya rabbi nutfe, ya rabbi aleka, ya rabbi mudga?.. Allah Azze ve Celle onu

yaratmaya hükmettiğinde melek; Ya rabbi kadın mı erkek mi, şâki mi saîd mi, rızkı

nedir, eceli nedir? Diye sorar. İşte böylece annesinin karnında yazılır.

6- Buhârî:Muhammed b. İsmail Ebû Abdillah, el –Cû'fî (v.256) : Sahih-i

Buhârî:

16 Ahmed , Müsned, III, 116. /11714. 17 Ahmed, Müsned ,III, 148. /12042.

14

��د �# ��(� ا� �# أ�� �H< �# أنS �*# م *@ �*# ا ��*� :*94 ا� ���� م�Nد ل ���� 12—

�* رب ��4*' �* رب مV*/ 'F*Gذا أراد أن 'L.رب ن ����ل H41 م�> � Dوآ Dوج T� ل إن ا��4(, و�14

� �.# أم,/ !IH)/ Dا <زق وا&ج أم ��(� /� ��( 9Eل أذآ< أم أن ,�45 �G��.

Bu rivayet; Müsedded – Hammâd – Ubeydullah b. Ebî Bekr – Enes b. Mâlik

tarîki ile nakledilmiştir.18

Bu rivâyete göre Rasûlullah s.a.v. şöyle buyurmuştur: Allah Azze ve Celle

rahimde, ya rabbi nutfe, ya rabbi aleka, ya rabbi mudga?.. Diyen bir meleği vekil

kılmıştır. Taki Allah Azze ve Celle onu yaratmaya hükmettiğinde melek; erkek mi

kadın mı, şakî mi saîd mi, rızkı nedir, eceli nedir? sorar. Ve işte böylece annesi

karnında yazılır.

�� ���� ا NZ# �# ا <�(0 ���� أ�� ا&��ص �# ا&��% �# ز�� �*# وه*! *ل ��*� ا� �*� 13—

� �.# أم*, أر��*(# ��م* �*1 / ,0 �45���ر��ل ا� :94 ا� �4(, و�14 وه� ا 8دق ا ��8وق ل إن أ��آ1

,*4�� !*Iل *, اآ*����Hن ��4' مDE ذ @ �1 ��Hن مF*G' مD*E ذ *@ �*1 ���*B ا� مH4* و�*?م< �*=ر�0 آ�4*ت و

1Hم� Dن ا <جV/ ا <وح ,)/ KL�� (��9I� D م* �H*�ن �(�*, و�*(# ا ��*' إP ذراع ورز, وأج4, و)�� أو ��(� �1

D*��)/ ب*IH 3 �4(, ا�N)/ ذراع Pر إن �(�, و�(# ا ��H����D��� D أهD ا �ر و���9I� D م ,�I3 �4(, آ�N)/

.���D أهD ا ��'

Bu rivayet; Hasan b. er- Rebî' – Ebû'l –Ahves – el- A'meş – Zeyd b. Vehb –

Abdullah isnadı ile nakledilmiştir.19

Sadıku'l – Masdûk Rasûlullah s.a.v. şöyle anlatmıştır: Sizden birinizin annesi

karnındaki yaratılışı kırk günde toplanır.Sonra aynı şekilde aleka ve sonra yine aynı

şekilde mudaga olur. Sora Allah Azze ve Celle ona bir melek gönderir. Melek dört

kelime ile görevlendirilir ve ona kişinin amelini, rızkını, ecelini ve şakî yahut saîd

oluşunu yazması söylenir. Sonra ona ruhu üflenir. Sizden birisi kendisi ile cennet

arasında bir karış kalana kadar amel işler işler de; yazgısı onun önüne geçer ve

ardından cehennem ehli ameli işler; Öte yandan kendisi ile cehennem arasında bir

karış kalana kadar amel işler ve yazgısı önüne geçerek ehli cennet ameli işler.

18 Buharî,6,Hayz,17,hadis no: 318, s.27. 19 Buharî, 59, Bed’ul-Halk, 6, hadis no:3208 s. 260.

15

��ل ���� ��< �# �bL ���� أ�� ���� ا&��% ���� ز�� �# وه! ���� ��� ا� ���� ر14—

DEن ��4' م�H�� �.# أم, أر��(# ��م �1 / 0���ا� :94 ا� �4(, و�14 وه� ا 8دق ا ��8وق إن أ��آ1

ذ @ �1 ��Hن مFG' مDE ذ @ �1 ���B ا� إ (, مH4 �=ر�0 آ�4ت /(IH*! ��4*, وأج4*, ورز*, و)*�� أو �*�(� �*1

��KL /(, ا <وح /Vن ا <جD��� D��) D أهD ا �ر �9I م D*��)/ ب*IH 3 �4(*, ا�*N)/ ذراع Pإ *���Hن �(�*, و�(�

,*)4� 3�*N)/ ذراع Pإ *����D أهD ا ��' /(�D5 ا ��' وإن ا <جD��� D��) D أهD ا ��' �9I م ��Hن �(�*, و�(�

.ا IHب /(��D��� D أهD ا �ر /(�D5 ا �ر

Bu rivayet; Ömer b. Hafs – Ebû Ömer – el – A'meş – Zeyd b. Vehb. –

Abdullah tarîki ile rivayet edilmiştir. 20

Sadıku'l – Masduk Rasûlullah s.a.v. şöyle anlatmıştır: Sizden birisi annesi

karnında kırk günde toplanır. Sonra aynı şekilde aleka ve aynı şekilde mudga olur.

Sonra Allah ona dört kelime ile bir melek gönderir. Ardından amelini, ecelini, rızkını

ve şaki yahut said oluşunu yazar, ruh üflenir. Bir adam kendisi ile cehennem arasında

bir karış kalana kadar cehennem ehli ameli işler, ancak yazgısı onun önüne geçer ve

cennet ehlinin amelini işler ve cennete girer. Bir adam da kendisi ile cennet arasında

bir karış kalana kadar cennet ehli ameli işler, derken yazgısı önüne geçer ve

cehennem ehli amelinde bulunur ve cehenneme girer.

*@ ���� أ�� ا ���ن ���� ��*د �*# ز�*� �*# ��(*� ا� �*# أ�*� �H*< �*# أن*S �*# أن*S �*# م 15—

� رب ��4*' 'L.رب ن �� ا <�1 مH4 /(��ل / Dل إن ا� وآرض� ا� ��, �# ا ��� :94 ا� �4(, و�14

!*IH)/ Dا&ج ا <زق /� أم ��(� /� �� رب )� 9Eرب أن �ل � رب أذآ< ��4Y�� رب مV/ 'FGذا أراد أن

� �.# أم,/ @ Xآ.

Bu irvayet; Ebû 'n- Nu'man- Hammâd b. Zeyd. – Ubeydullah b. Ebî Bekr b.

Enes – Enes b. Malik kanalından aktarılmıştır.21

Enes b. Malik Rasûlullah (s.a.v). 'den nakletmektedir: Allah rahimde bir

melek vekil kılar ve bu melek ya rabbi nutfe, ya rabbi aleka , ya rabbi mudga der.

20 Buhari, 60,Enbiyâ, 1, hadis no: 3332.s. 269. 21 Buhari, 60,Enbiyâ, 1, hadis no: 3333.s. 269.

16

Allah onu yaratmak istediğinde ya rabbi erke mi, kadın mı; şakî yahut saîd mi; eceli

nedir? diye sorar ve bütün bunlar böylece annesinin karnında yazılır.

—16 #*� �*����� أ�� ا � (� ه^م �# ��*� ا �4*@ �*��� )*��' أن�*=ن� �*4(�ن ا&��*% *ل �*��� ز

� وه! �# ��� ا� */ 0*���ل ���� ر��ل ا� :94 ا� �4(, و�14 وه� ا 8دق ا ��8وق *ل إن أ�*�آ1

�.# أم, أر��(# ��م �1 ��4' مDE ذ @ �1 ��Hن مFG' مDE ذ @ �1 ���B ا� مH4 /(?م< �=ر��' �<ز*, وأج4*,

���*D*��� D أه*D ا �*ر �I*9 م* �H*�ن � D*أو ��(� /�ا� إن أ�*�آ1 أو ا <ج �(�*, و �(��* )f*< �*ع أو ذراع و�(

*�/(3�N �4(, ا IHب /(��D��� D أهD ا ��' /(�45� وإن ا <جD��� D��) D أهD ا ��' �9I م �H*�ن �(�*, و �(�

ل mدم إP ذراع � . f(< ذراع أو ذرا�(# /(3�N �4(, ا IHب /(��D��� D أهD ا �ر /(�45

Bu rivayet; Ebû'l –Velid Hişam b. Abdilmelik – Şu'be – Süleyman el – A'meş

– Zeyd b. vehb – Abdulah senedi ile rivayet edilmiştir.22

Rasûlullah (s.a.v.) O Sadıku'l-Masdûk şöyle anlatmıştır; Sizden biriniz

(yaratılış olarak) annesi karnında kırk günde oluşur. Sonra aynı şekilde aleka olarak,

sonra da aynı şekilde mudga oalrak devam eder. Ardından Allah bir melek gönderir

ve melek dört şeyle emrolunur; kişinin rızkı, eceli, şaki yahut said oluşu. Allah'a

yemin ederim ki; sizden birisi nerdeyse cehenneme girinceye veya bir karış kalana

kadar cehennem ehlinin amelini işler işlerde fakat yazgısı onun önüne geçer ve

cennet ehlinin amelini işler ve cennete girer. Birisi de kendisiyle cennet arasında bir

zira' veya iki zira' kalana kadar cennet ehlinin amelini işler işler, yazgısı onun önüne

geçer ve cehenneme giriverir. Âdem bir zira' olduğunu söylemiştir.

—17 � ���� �4(�ن �# �<ب ���� ��د �# ��(� ا� �# أ�� �H< �# أنS �# أنS �# م *@ رض*

ا� ��, �# ا ��� :94 ا� �4(, و�14 ل وآ*D ا� �* <�1 مH4* /(�*�ل أي رب ن.L*' أي رب ��4*' أي رب

ل أي رب ذآ< أم أن9E أ)�� أم ��(� /� ا *<زق /�* ا&ج*IH)/ D*! آ*X @ مV/ 'FGذ ��45 �G��ا أراد ا� أن

� �.# أم,/.

22 Buhari, 82, Kader,1, hadis no: 6594. s. 552.

17

Bu rivayet; Süleyman b. Harb – Hammad – Ubeydullah b. Ebî Bekr b. Enes –

Enes b. Malik tarîki ile rivayet edilmiştir.23

Rasûlullah (s.a.v.) şöyle söylemiştir: Allah rahimde bir meleği vekil

görevlendirir ve bu melek ya rabbi nutfe, ya rabbi aleka, ya rabbi mudga! Allah onu

yaratmak istediğinde ey rabbim bu erkek mi, kadın mı; şaki mi, yoksa saîd mi; rızkı

nedir, eceli nedir? diye sora. İşte böylece annesinin karnında yazılır.

—18 � ���� mدم ���� )��' ���� ا&��% ���� ز�� �# وه! ���� ��� ا� �*# مN*��د رض*

� �.*# أم*, / 0���ا� ��, ���ل ���� ر��ل ا� :94 ا� �4(, و�14 وه� ا 8دق ا ��8وق إن 345 أ��آ1

,*4Eن ��4' م�H����*B إ (*, ا �4*@ /(*?ذن �*=ر�0 آ�4*ت أر��(# ��م وأر��(# (1� '4 4*, �*1Eم 'F*Gن م�*H� 1*�

�H*�ن P 9*I� '*�� ا D*أه D*��� D*��) 1ن أ�*�آV*/ ا *<وح ,*)/ KL��/(IH! رز, وأج4, و��4, و)�� أم ��(� �1

� و�(�, إP ذراع /(3�N �4(, ا IHب /(��D*��� D أه*D ا �*ر /(*�D5 ا �*ر وإن أ�*�آD*��� D*��) 1 أه*D ا �*ر �)�

��� و�(�, إP ذراع /(3�N �4(, ا IHب /(��D�� D أهD ا ��' /(�45�)� #H� .9I م

Bu rivayet; Adem – Şube – el- A'meş – Zeyd b. Vehb – Abdullah b. Mes'ud

tarîki ile nakledilmiştir.24

Sâdıku'l- Masdûk Rasûlullah (s.a.v.) şöyle anlatmıştır: Sizden birinizin ana

karnındaki yaratılışı kırk günde ve kırk gecede toplanır, sonra aynı şekilde aleka ve

yine aynı şekilde mudga olur. Bunun ardından ona bir melek gönderilir ve bu meleğe

dört kelimeyi (şeyi) yazmasına izin verilir. O da böylece onun rızkını, ecelini,

amelini ve saîd yahut şaki oluşunu yazar. Sonra ona ruh üflenir. Sizden biriniz

kendisiyle cennet arasında bir karış kalana kadar cennet ehli ameli işler, ancak

yazgısı onu önüne geçer; cehennem ehlinin amelini işler ve cehenneme giriverir.

Biriniz de kendisi ile cehennem arasında bir karış kalana kadar cehennem ehlinin

amelini işler ve sonra yazgısı onun önüne geçer ve cennet ehli ameli işler de cennete

giriverir.

23 Buhari, 82, Kader,1, hadis no: 6595. s. 552. 24 Buharî, 98, Tevhîd, 28, hadis no: 7454. s.621.

18

7 – Müslim b. el- Haccâc Ebû'l – Hüseyn, el- Kuşeyrî, en- Nisaburî (v.261) :

Sahih-i Müslim :

�*��� أ�*� �H*< �*# أ�*� )*(�' �*��� أ�**� م�و�*' ووآ(*0 ح و�*��� م�Z*� �*# ��*� ا� �*# ن�(**< 19—

ا ���ان� وا nL4 , ���� أ�� وأ�� م�و�' ووآ(0 �ا ���� ا&��% �# ز�*� �*# وه*! �*# ��*� ا� *ل �*���

�� �.# أم, أر��(# ��م �1 ��Hن ر��ل ا� :94 ا� �4(, و�14 وه� ا 8دق ا ��8وق إن أ��آ1 / ,0 �45��

� ذ @ ��4' مDE ذ @ �1 ��Hن /� ذ @ مFG' مDE ذ @ �1 �<�D ا �KL�)/ @4 /(, ا <وح و�?م< �*=ر�0 آ�4*ت /

�IH! رز, وأج4, و��4, و)�� أو ��(� /�ا Xي P إ , f(<] إن أ��آD��� D��) 1 أهD ا ��' �9I م ��Hن �(�*,

/(3�N �4(, ا IHب /(��D*��� D أه*D ا �*ر /(*�45� وان أ�*�آD*��� D*��) 1 أه*D ا �*ر �I*9 م* و�(�� إP ذراع

���Hن �(�, و�(�� إP ذراع /(3�N �4(, ا IHب /(��D��� D أهD ا ��' /(�45.

Bu rivayet; Ebû Bekr b. Ebî Şeybe – Ebû Muâviye ve Vekî' ile Muhammed b.

Abdillah b. Nümeyr el- Hemedanî( lafız onun) - Ebû Muhammed , Ebû Muâviye ve

Vekî' – el- A'meş – Zeyd b. Vehb – Abdullah b. Mesûd senedleri ile rivayet

edilmiştir.25

Bu rivayette Sâdıku'l- Masdûk Rasûlullah (s.a.v.) şöyle anlatmıştır: Sizden

birinizin annesi karnında yaratılışı kırk günde toplanır, ardından aynı şekilde aleka ve

aynı şekilde mudga olur. Sonra melek gönderilir ve ona ruh üfler ve dört kelime ile

emrolunur; böylece rızkını, ecelini, amelini ve saîd ya a şakî oluşunu yazar.

Kendisinden başka ilahın olmadığı Allah' a yemin ederim, Sizden biriniz kendisiyle

cennet arasında bir karış kalana kadar cennet ehli ameli işler, sonra yazgısı onun

önüne geçer ve cehennem ameli işler ve cehenneme giriverir. Biriniz de kendisiyle

arasında bir karış kalana kadar cehennem ehli ameli işler işler de yazgısı onun önüne

geçer ve cennet ehli ameli işler ve cennete giriverir.

���� م��Z �# ��� ا� �# ن�(< وزه(< �# �<ب وا �P nL4# ن�(< ���� P �L(ن �# �((�' 20—

�L' �# أ�(� ��o4 �, ا ��� :94 ا� X� #� D)L. ا � �4(, و�14 ل ��D5 ا �4@ �94 �# ��<و �# د��ر �# أ�

� ا <�1 �=ر��(# أو N�5*' وأر��*(# (4*' /(�*�ل �* رب أ)*�� أو �*�(� /(�IH*ن /(�*�ل أي / >�INت م ��� 'L.� ا

b��� Pو ��Tاد /( g/ pZ8 1 ت.�ى ا� , . رب أذآ< أو أن�IH)/ 9Eن و�IH! ��4, وأ�<] وأج4, ورز

25 Müslim, 46, Kader, 1, hadis no:6723, s. 1138.

19

Bu rivayet; Muhammed b. Abdillah b. Nümeyr ve Züheyr b. Harb ( Lafız İbn

Nümeyr’e aittir) – Süfyan b. Uyeyne – Amr b. Dînar – Ebû't – Tufeyl – Huzeyfe b.

Esîd ki, O bunu peygambere kadar ulaştırır- ref’ eder- tarîki ile rivayet edilmiştir.26

Bu rivayete göre Rasûlullah s.a.v. şöyle söylemiştir: Melek, nutfe rahime

yerleştikten kırk veya kırk beş gece sonra girer ve ya rabbi bu şaki mi, said mi? diye

sorar ve bu ikisi yazılır ve ya rabbi erkek mi kadın mı diye sora ve bu ikisi yazılır,

ardından ameli, eseri, eceli ve rızkı yazılır, defteri dürülür, artık ne bir ilave ne bir

eksiltme olmaz.

—21� أ��� �# ��<و �# �<ح أ�5<ن �# وه! أ�5<ن� ��<و �# ا Zرث �# أ�� أ�� cه< ����

� أن �م< �# وا�4' ���, أن, ��0 ��� ا� �# م��Nد ���ل ا ^�� م# )�9 /� �.# أم, وا �N(� م*# H� ا >)�T ا

�L' �# أ�(� ا LFري /X� ,��Z @ و�F� n(<] /=ت9 رX� , ل��جg م# أ:Zب ر��ل ا� :94 ا� �4(, و�14

�^�9 رجD�� >)F� D /�*ل *, ا <ج*D أت��*! م*# ذ *@ /*Vن� �*��� ر�*�ل ا� p)ل وآد /���Nل �# م�م#

/ H4م ��8ره و345 ���� و�8<ه :94 ا� �4(, و�14 ���ل إذا م< � �.I�� 'Lن وأر���ن (B�� '4 ا� إ (

ل � رب أذآ< أم أن9E /(�G*9 ر�*@ م* )*ء و�IH*! ا �4*@ �*1 ��*�ل �* رب أج4*, 1� �� و�`م�Z و وج�4ه

/(�*�ل ر�*@ م* )**ء و�IH*! ا �4*@ �**1 ��*�ل �* رب رز**, /(�G*9 ر�*@ م** )*ء و�IH*! ا �4**@ �*1 �Y*<ج ا �4**@

b��� Pأم< و 94 م� ��T� g/ [�� �/ 'L)Z8 �.

Bu rivayeyt; Ahmed b. Amr b. Serh – İbn Vehb – Amr b. el –Hâris – Ebû

Zübeyr el- Mekkî – Âmir b. Vâsıle – Abdullah b. Mesûd tarîki ile rivayet

edilmiştir.27

Bu rivayette Amir b. Vâsıle Abdullah bin Mesûd r.a. 'ın şöyle dediğini

anlatmıştır: Şaki; annesi karnında bedbaht olur. Said ise başkasından (yani

davranışlarından sonuç çıkararak) öğüt alan kimsedir. Rasûlullah s.a.v. 'in

ashabından Huzeyfe b. Esîd el- Gıfarî adı verilen bir adama gelerek İbn Mesud’un

sözünü nakletti ve amel olmaksızın kişi nasıl şaki olur dedi.Adam ona buna şaşırıyor

musun? Oysa ben Rasûlullah s.a.v.'in şöyle dediğini duydum: Nutfenin üzerinden

kırk iki gece geçince, Allah ona bir melek gönderir ve ona şekil verir; kulağını,

gözünü, tenini, etini ve kemiklerini yaratır. Sonra ya rabbi erkek mi kadın mı? diye

sorar. Rabbin dilediği gibi hükmeder ve melek yazar. Ya rabbi eceli nedir diye sorar

26 Müslim, 46, Kader, 1, hadis no:6725, s. 1138. 27 Müslim, 46, Kader, 1, hadis no:6726, s. 1138.

20

ve rabbin dilediğini söyler ve melek yazar. Ya rabbi rızkı nedir diye sorar ve rabbin

dilediği gibi hükmeder ve melek yazar. Ardından melek elinde sayfalarla çıkar. Artık

emir olunanda ne bir ziyadelik ne de noksanlık olur.

—22 #� >H� �� أ�� آمN� #� D)G/ D(# ا ��Zري ���� ��د �# ز�� ���� ��(� ا� �# أ�����

*L.ل أي رب ن�*�)/ *H41 م�> *� Dوآ � Dوج T� ل إن ا��B أن, �Z @ ور/0 ا م #� Sأي رب ��4*' أي أن '

D*ا&ج ا *<زق /�* 9 )�9 أو ��(� /�Eل ا �4@ أي رب ذآ< أو أنل 9 �45G��رب مV/ 'FGذا أراد ا� أن

� �.# أم,/ @ Xآ !IH)/.

Bu rivayet; Ebû Kamil Fudayl b. Hüseyn el- Cahderî – Hammad b. Zeyd –

Ubeydullah b. Ebî Bekr- Enes b. Malik senedi ile nakledilmiştir.28

Bu rivayette şöyle anlatılmaktadır: Allah Azze ve Celle rahimde bir melek

vekil kılmıştır. Bu melek ya rabbi nutfe, ya rabbi aleka, ya rabbi mudga der. Allah

yaratmak dilediğinde melek ya rabbi erkek mi dişi mi, şaki mi said mi? ; rızkı ve

eceli nedir? Diye sorar. İşte böylece annesi karnında yazılır.

8- İbn Mâce Muhammed b. Yezîd Ebû Abdillah el- Kazvînî’nin (v.275) Sünen’i:

—23 �*4� �# م��Z �� وآ(0 ومD)G/ #� ��Z وأ�� م�و�' ح و���� �4*� �*# م(�*�ن ا <� ����

� ��Zوم '�# ��(� �# ا&��% �# ز�� �# وه! ل ل ��� ا� �# م��Nد ���� ر��ل ا� :94 �� أ�� م�و

ا� �4(, و�14 وه� ا 8دق ا ��8وق إن, ���0 345 أ��آ1 /� �.# أم, أر��(# �1 �H*�ن ��4*' مD*E ذ *@ �*1

4, ورز, و)�� أم ��(� ��Hن مFG' مDE ذ @ �1 ���B ا� إ (, ا �4@ /(?م< �=ر�0 آ�4ت /(��ل اآI! ��4, وأج

D*��)/ ب*IH 3 �4(, ا�N)/ ذراع Pإ �� �(�] إن أ��آD��� D��) 1 أهD ا ��' �9I م ��Hن �(�, و�(�NLي نX ا�/

���D أهD ا �ر /(�45� وإن أ��آD��� D��) 1 أهD ا �ر �9I م ��Hن �(�, و�(�� إP ذراع /(N*�3 �4(*, ا IH*ب

4� /(��D��� D أهD ا ��' /(�5.

28 Müslim, 46, Kader, 1, hadis no:6730, s. 1139.

.

21

Bu rivayet; Ali b. Muhammed – Vekî' ve Muhammed b. Fudayl ve Ebû

Muâviye ile, Ali b. Meymun er- Rakiyy- Ebû Muâviye ve Muhammed b. Ubeyd – el-

A'meş – Zeyd b. Vehb – Abdullah b. Mesûd senedleri ile nakledlmiştir.29

Sadıku'l- Masdûk Rasûlullah (s.a.v.) şöyle anlatmıştır: Sizden birinizin annesi

karnında yaratılışı kırk günde toplanır. Sonra aynı şekilde aleka, sonra da aynı

şekilde mudga olur. Ardından Allah ona bir melek gönderir ve bu melek dört

kelimeyle emrolunur. Allah meleğee amelini, ecelini, rızkını ve şaki yahut saîd

oluşunu yaz der. Nefsim elinde olan Allah'a yemin erdim ki; sizden biriniz kendisiyle

cennet arasında bir karış kalana kadar cennet ehli ameli işler, ardında yazgısı onun

önüne geçer ve cehennem ehli ameli işler ve cehenneme girer. Biriniz de ; kendisi ile

cehennem arasında bir karış kalana kadar cehennem ehli ameli işler, ardından yazgısı

onun önüne geçer, cennet ehli ameli işler ve cennete girer.

9- Ebû Davud Süleyman b. el –Eş'as es_ Sicistanî, el- Ezdî’nin (v.275) Sünen’i:

���� �bL �# ��*< ا ��*<ي ��* )*��' ح و��* م�Z*� �*# آE(*< أ�5<ن* �*L(ن ا ���*9 وا�*� 24—

�L� B(ن �# ا&��% ل �� ز�� �# وه! �� ��� ا� �# م��Nد ل �*��� ر�*�ل ا� :*94 �� �وا�5vر /

#.� �/ 0���أم, أر��(# ��م �1 ��Hن ��4' مDE ذ @ ا� �4(, و�14 وه� ا 8دق ا ��8وق إن 345 أ��آ1

� أو ��(� �( !IH���Hن مFG' مDE ذ @ �1 ���B إ (, م4@ /(?م< �=ر�0 آ�4ت /(IH! رز, وأج4, و��1� ,4 1�

,*)4� 3�*N)/ ذراع �)��KL /(, ا <وح /Vن أ��آD��� D��) 1 أهD ا ��' �9I م ��Hن �(�, و�(�� إP ذراع أو 1�

D��)/ بIH ا �) ���D أهD ا �ر /(�45� وإن أ��آD��� D��) 1 أهD ا �ر �9I م ��Hن �(�, و�(�� إP ذراع أو

� . ذراع /(3�N �4(, ا IHب /(��D��� D أهD ا ��' /(�45

Bu rivayet; Hafs b. Ömer en –Nemerî – Şu'be ile; Muhammed b. Kesîr –

Sufyan ( aynı anlamda ve haber Süfayana ait) – el- A'meş – Zeyd b. Vehb –

Abdullah b. Mesûd isnadları ile rivayet edilmiştir.30

Sadıku'l- Masdûk Rasûlullah (s.a.v.) şöyle anlatmıştır: Sizden birinizin annesi

karnında yaratılışı kırk günde toplanır. Sonra aynı şekilde aleka, sonra da aynı

29 İbn Mace, Sünen,es-Sünne..., 10, hadis no: 76, s.2481. 30 Ebû Davud, Sünen, 39, es-Sünne, 16, hadis no: 4708. s.1569.

22

şekilde mudga olur. Ardından Allah ona bir melek gönderir ve bu melek dört

kelimeyle emrolunur. Melek, rızkını, ecelini, amelini ve şaki ya da saîd oluşunu

yazar ve ona ruh üfler. Sizden biriniz kendisi ile cennetle kendisi arasında sadece bir

karış (yahut Pإedatı olmadan sadece zira' kelimesi ile kaydedilmiştir ) kalana kadar

cennet ehlinin amelini işler ancak yazgısı önüne geçer ve cehennem ehli ameli işler

ve cehenneme girer. Birisi de cehennemle kendi arasında bir karış kalana kadar

cehennem ehli ameli işler, ancak yazgısı onun önüne geçer ve cennet ehli ameli işler

ve cennete girer.

10 – Tirmizî Muhammed b. Îsâ Ebû Îsâ, es- Sülemî’nin (v.279) Sünen’i:

���� ه�د ���� أ�� م�و�' �# ا&��% �# ز�� �# وه! �# ��� ا� �*# مN*��د *ل �*��� 25—

� �.# أم, /� أر��(# ��م �*1 ا� :94 ا� �4(, و�14 وه� ا 8دق ا ��8وقر��ل/ ,0 �45��� إن أ��آ1

,*��Hن ��4' مDE ذ @ �1 ��Hن مF*G' مD*E ذ *@ �*1 �<�*D ا� إ (*, ا �KL�*)/ @*4 /(*, و�*?م< �*=ر�0 �IH*! رز

D��� D��) 1إن أ��آ [>)f , إ P يX أو ��(� /�ا � أهD ا ��*' �I*9 م* �H*�ن �(�*, و�(��* إP وأج4, و��4, و)�

ذراع �1 �3�N �4(, ا IHب /(D��� , 1IY أهD ا �ر /(�45� وإن أ��آD��� D��) 1 أهD ا �ر �9I م ��Hن �(�*,

� .و�(�� إP ذراع �1 �3�N �4(, ا IHب /(D��� , 1IY أهD ا ��' /(�45

Bu rivayet; Hannad – Ebû Muâviye – el –A'meş – Zeyd b. Vehb – Abdullah

b. Mesûd yoluyla nakledilmiştir.31

Sadıku'l-Masdûk Rasûlullah (s.av.) şu şekilde anlatmıştır: Sizden birinizin

yaratılışı annesi karnında kırk günde toplanır, sonra aynı şekilde aleka, yine aynı

şekilde mudga olur. Sonra Allah ona melek gönderir; ona (ruh) üfler ve dört şeyle

emrolunur; rızkını, ecelini, amelini, saîd yada şakî oluşunu yazar. Kendisinden başka

ilâhın olmadığı Allah'a yemin ederim ki; sizden biriniz, kendisi ile cennet arasında

bir karış kalana kadar cennet ehli ameli işler, sonra yazgısı öne geçer de cehennem

ehli ameli ile hayatı son bulur ve cehenneme girer. Birisi de kendisi ile cehennem

arasında bir karış kalana kadar cehennem ehli ameli işler, sonra yazgısı önüne geçer

ve ehli cennet ameli işler ve cennete girer.

31 Tirmizî,Sünen, 30, Kader, 4, hadis no: 2137. s.1866.

23

11- el-Bezzâr Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Abdilhâlık ( v.292) El- Bahru'z –

Zehâr:

��`ن �# ��د �# 26— #� '�I� ل ن و���� أ��� �# إ�Zق ا&ه�ازي ل ن �م< �# م�رك

*ل إن 45*3 أ�*�آ1 �� ���4' وا&��د �# ��� ا� �# ا ��*���� �.*# أم*, أر��*(# إ�<اه(1 �# أ�5ا , */ 0*���

ل �1 ��Hن مFG' مDE ذ @ �1 ���*B ا� إ (*, ا �4*@ /(*?م< �*=ر�0 آ�4*ت ,�Nذ @ أ� DEن ��4' م�H���م �1

Pإ *�/(�ل أآI! , أج4, و��4, ورز, و)�� أو��(� /Vن أ��آD��� D��) 1 أهD ا ��' �9I م �H*�ن �(�*, و�(�

D*��)/ ب*IH 3 �4(, ا�N)/ ن �(�*, ذرا��*H� 9*I� را �* D*أه D*��� D*��) D*وإن ا <ج � ���*D أه*D ا �*ر /(*�45

�ل /(�45 ,�N' أ���ا Dأه D��� D��)/ بIH 3 �4(, ا�N)/ ذرا� Pإ � .و�(�

Bu Rivayet; Ahmet b. İshak el- Ahvezî – Amir b. Müdrik – Utbe b. Yekzân –

Hammad – İbrahim – Alkame ve Esved – Abdullah tarîki ile rivayet edilmiştir.32

Rasûlullah (s.a.v.) şöyle söylemiştir: Sizden birinizin yaratılışı annesi

karnında kırk günde toplanır, sonra aynı şekilde aleka olur, sanırım “sonra yine aynı

şekilde mudga olur” dedi . Sonra Allah ona melek gönderir. Dört kelime ile

emrolunur. Ve ecelini, amelini, rızkını ve şaki veya saîd oluşunu yazması emredilir.

Sizden biriniz, kendisi ile cennet arasında bir karış kalana kadar cennet ehli ameli

işler, sonra yazgısı öne geçer de cehennem ehli ameli işler ve cehenneme girer. Birisi

de kendisi ile cehennem arasında bir karış kalana kadar cehennem ehli ameli işler,

sonra yazgısı önüne geçer ve ehli cennet ameli işler. (Sanırım şöyle dedi:) ve cennete

girer.

ل ن أ�� م�و�' ووآ(0 �*# 27— �ا&��*% �*# ز�*� �*# وه*! �*# ��*� ا� و���� ��<و �# �4

� �.# أم, أر��(# ��م �1 ��Hن ��4' مDE ذ @ �1 ��Hن مFG' مDE ذ *@ / 0���ل إن 345 أ��آ1 ��# ا ��

D*��) 1ن أ�*�آV*/ �)�*� أو ����B ا� إ (, ا �4@ /(*?م< �*=ر�0 آ�4*ت /(�*ل اآI*! أج4*, و��4*, ورز*, و)*� 1�

�H�ن �(�, و�(�� إP ذراع /(3�N �4(, ا IHب /(��D��� D أهD ا �ر /(�45� وإن ا <جD��� D أهD ا ��' �9I م

�ل /(�45 ,�N' أ���ا Dأه D��� D��)/ ذراعPإ � . (��D��� D أهD ا �ر �9I م ��Hن �(�, و�(�

32 Bezzar, Müsned, IV, 351.

24

Bu rivayet; Amr b. Ali Ebû Muâviye ve Vekî ' – el- A'meş – Zeyd b. Vehb –

Abdullah tarîki ile nakledilmiştir.33

Bu rivayette Rasûlullah (s.a.v.) şöyle söylemiştir: Sizden birinizin yaratılışı

annesi karnında kırk günde toplanı.r. Sonra aynı şekilde aleka ve aynı şekilde mudga

olur. Sonra Allah ona bir melek gönderir; dört kelime ile emrolunur: Ecelini, amelini,

rızkını ve şakî veya saîd oluşunu yazması söylenir. Sizden biriniz kendisi ile cennet

arasında bir karış kalana kadar cennet ehli ameli işler, daha sonra yazgısı önüne

geçer ve cehennem ehli ameli işler ve cehenneme girer. Birisi de kendisi ile

cehennem arasında bir karış kalana kadar cehennem ehli ameli işler, sora yazgısı

önüne geçer ve cennet ehli ameli işler (Sanırım öyle söyledi:) ve cennete girer.

12- Ebû Ya'la el- Mevsılî Ahmed b. Ali b. el- Müsenna, et- Temimî (v.307)

Müsned:

���� أ�� �E)5' ���� ج<�< �# ا&��% �# ز�*� �*# وه*! �*# ��*� ا� *ل *ل ر�*�ل ا� 28—

:94 ا� �4(, و�14 وه� ا 8دق ا ��8وق إن 345 أ��آ1 (��*0 /*� �.*# أم*, أر��*(# ��م* �*1 �H*�ن ��4*'

*, و��4*, وأج4*, و)*�� أم �*�(� /�ا *Xي مDE ذ @ �1 ��Hن مFG' مDE ذ @ �1 ���B ا� ا �4@ �*=ر�0 آ�4*ت رز

�H*�ن �(�*, و�(��* إP ذراع �*1 ��رآ*, م* �*�3 *, /*� ا IH*ب 9*I� '*�� ا D*أه D*��� D��) 1إن أ��آ [�)� �NLن

/(��D��� D أهD ا �ر /(�45� وإن أ��آD��� D��) 1 أهD ا �ر �9I م ��Hن �(�, و�(�� إP ذراع �*1 ��رآ*, م*

� ا IHب / , 3��� ./(��D��� D أهD ا ��' /(�45

Bu rivayet; Ebû Hayseme – Cerir – el- A'meş – Zeyd b. Vehb – Abdullah

yoluyla rivayet edilmiştir.34

Sadıku'l-Massduk Rasûlullah (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: Sizden birinizin

yaratılışı annesi karnında kırk günde toplanır, sonra aynı şekilde aleka ve yine anynı

şekilde mudga olur. Sonra Allah ona rızkını, amelini ecelini ve şaki veya said

oluşunun belirten dört kelime ile bir melek gönderir. Nefsim elinde olan Allah'a

yemin ederim ki, sizden biriniz kendisi ile cennet arasında bir karış kalana kadar

cennet ehli ameli işler, sonra yazgısındaki şey gelir onu bulur ve cehennem ehli

33 Bezzar, Müsned, V, 170. 34 Ebû Ya'la, Müsned, IX, 89.

25

ameli işler ve cehenneme girer. Birisi de kendisi ile cehennem arasında bir karış

kalana kadar cehennem ehli ameli işler ve yazgısındakidaki şey gelir, onu bulur ve

cennet ehli ameli işler cennete girer.

13- İbn Hıbban Muhammed Ebû Hâtim et- Temîmî, el- Büstî’nin (v.354)

Sahih’i :

—29 #*� '��*( ���*� P*� �*��� أ�*� ا � )*� وB)�*( �*# مZ*<ز *Z�� ب ا*�Z ا #� DGL ا أ�5<ن

� ا� **ل �**��� ر�**�ل ا� :**94 ا� �4(**, و�**14 وه**� ا 8**دق �**4(�ن ا&��**% �**# ز�**� �**# وه**! �**# ��**

'F*Gن م�H�� �.# أم, أر��(# ��موأر��(# (4' �1 ��Hن ��4' مDE ذ @ �1 / 0���ا ��8وق إن 345 أ��آ1

D*أو �*�(� وإن ا <ج �مDE ذ @ �1 ���B ا� إ (, مH4 /(?م< �=ر�0 آ�4ت /(��ل اآI! ��4*, وأج4*, ورز*, و)*�

D*أه D*��� ,* 1IY)/ 3�� يX ب اIH 4! �4(, اF)/ ذراع P' إ��ن �(�, و�(# ا �H� (��D��� D أهD ا ��' �9I م

D*��)/ 3�*� يX* ب ا*IH 4! �4(*, اF)/ ذراع Pإ �ا �ر وإن ا <جD��� D��) D أهD ا �ر �9I م ��Hن �(�, و�(�

.���D أهD ا ��' /(�D5 ا ��'

Bu rivayet; El- Fadl b. Hubâb el- Cumhî – Ebû'l- Velid ve Şuays b. Muhriz –

Şu'be – Süleyman el –A'meş – Zeyd b. Vehb tarîki ile rivayet edilmiştir.35

Sâdıku'l- Masdûk Rasûlullah (s.a.v.) şöyle anlatmıştır. Sizden birinizin

yaratılışı annesi karnında kırk günde toplanır, sonra aynı şekilde aleka, yine aynı

şekilde mudga olur. Sonra Allah ona bir melek gönderir; dört kelime ile

görevlendirir. Amelini ecelini, rızkını, şaki veya said oluşunu yazmasını söyler. Bir

adam kendisi ile cennet arasında bir karış kalana kadar cennet ehli ameli işler fakat

geçmiş yazgı galip gelir ve cehennem ehli ameli ile hayatı son bulur. Bir adam da

kendisi ile cehennem arasında bir karış kalana kadar cehennem ehli ameli işler fakat

daha önceki yazgı galip gelir ve cennet ehli ameli ile hayatı son bulur, cennete girer.

14- Taberanî Süleyman b. Ahmed b. Eyyûb Ebû'l- Kâsım (v.360): el –

Mu'cemu'l –Kebîr ve el – Mu'cemu's-Sağîr:

35 İbn Hıbban, Sahih, XIV, 47.

26

�T �� أ�� ن�(1 �� ا&��% �# م @ �# ا Zرث �# ��� ا� �*# ر�(�*' 30— T� ا ��� #� �4� ����

**ل آ�** ج��4** ��**� ��**� ا� /**Xآ 1I**1 رأ�**, أآ�I**�. �** 1I**�< ا �**�م رج**X**/ gآ<وا م**# �45**, /�**ل ��**� ا� أرأ

9*I� ,*�45 وا>*)Fا أن ت��).I*N1 *# تHنV*/ ل* P ا� ل /<ج4, P ا� ل /(�] P ا� تIN.(��ن أن ت�(�و]

� ا <�1 أر��(# (4' �1 ت��Zر دم �1 ت�Hن ��4' �1 / >�INI 'L.� وا �45, إن ا>)Fإ (*, ت B*��� 1� 'FGن م�Hت

. ا �IH)/ @4! رز, و�45, و)�� أو ��(�

Bu rivayet;Ali b. Abdilaziz – Ebû Nuaym – el- A'meş – Mâlik b. el –Hâris –

Abdullah b. Rebî'a – Abdullah b. Mesûd senedine sahiptir.36

Abdullah ibn Rebî'a anlatıyor; Biz Abdullah (b. Mesûd) ile beraber otururken

topluluk bir adamdan bahsetti. Adamın ahlakından bahsettiler. Abdullah dedi ki;

şayet adamın başını kopartsanız geri yerine koymaya gücünüz yeter mi? Hayır,

dediler. Peki elini? Peki ayağını? dedi. Hayır dediler. Abdullah dedi ki; öyleyse

yaratılışını değiştirmeden ahlakını asla değiştiremezsiniz. Çünkü nutfe rahimde kırk

gece bekler sonra kana dönüşür, Sonra aleka ve mudga olur. Ardından Allah bir

melek gönderir. Rızkını, ahlâkını, şakî veya saîd oluşunu yazar.

—31 #� ��Zم ة �# ا&��% �# ��<و �# م<ة �# ��*� ا *<��# �����aزا �� '�ا �G< �� م�و

�# أ�� (94 �# ��� ا� �# ر�(�' ل آ� ��� ��� ا� ل /Xآ<وا رجX/ gآ<وا م# �45, /�ل ا ��م أم* *, م*#

.**0 رأ�**, أآ�**1I تI**N.(��ن أن ت��4**�ا **, رأ�** أو �** 1I**��**, /�**ل ��**� ا� أرأ�� 9**4� X**5=� 1I**ا] أآ��**� �**�.

'*L.� ل ��� ا� إن ا�/ P ا� �/ g�4ا , رج��ن أن ت��).IN1 تIرج4, أآ� ��.تIN.(��ن أن ت���4ا , ��ا أو

� ا �<أة م�EH أر��(# ��م �1 ان�Zرت دم �1 ت�Hن ��4' �*1 تH*�ن مF*G' مD*E ذ *@ �*1 ���*B ا� / ��إذا و

.أ�<] و)�� أو ��(� /Vن1H # تIN.(��ا أن تF(<وا 9I� ,�45 تF(<وا �45,ا �4@ /�ل اآI! أج4, و��4, ورز, و

Bu rivayet; Muhammed b. en- Nadr – Muâviye – Zâide – el- A'meş – Amr b.

Murra – Abdurrahman b. Ebî Leyla – Abdullah b. Rebîa – Abdullah senedine

sahiptir.37

Abdullah b. Rebî'a anlatıyor; Abdullah ile beraberdik, oradakiler bir

adamdan, bir adamın ahlakından bahsettiler. Topluluk elinden tutan olmadı mı

36 Taberanî, Mu'cemu'l- Kebir, IX, 178. 37 Taberanî, Mu'cemu'l- Kebir, IX, 178.

27

diye sordu. Abdullah dedi ki; başı kesilse ona baş yapmaya imkânınız var mı? veya

elleri kopsa ona el yapmaya, veya ayağı kopsa ayak yapmaya? Hayır dediler. O vakit

Abdullah şöyle dedi; nutfe kadına düştüğünde kırk gün geçirir. Sonra aynı şekilde

kana dönüşür, aleka ve mudga olur. Sonra Allah melek gönderir, ecelini, amelini,

rızkını, eserini ve saîd yahut şaki oluşunu yazmasını emreder. Bu sebeple siz onun

yaratılışını değiştirmeden ahlakını değiştiremezsiniz.

1 �# �4� �� ا ���Nدي �# ��� ا� �# ا �Yرق �*# 32— :� �� ����� ��< �# �bL ا �Nو�

�8�3 ذ @ م# آIب ا� إن ا �.L' تH*�ن /*� ا *<�1 أ�(, ل I� 1آأت(� B��Z� 1آد إذا ������Nل ��� ا� �# م

�� ا 34Y نTل م4@ /�*ل Z:أن أ Dوج T� ذا أراد ا�V/ #)أر�� 'FGن م�Hن ��4' أر��(# �1 ت�Hأر��(# �1 ت

أن9E م رز, وم رجء وم* أج4*, /(*��� ا� , اآI! /(��ل � رب م اآI! /(��ل اآI! أ)�� أم ��(� أذآ< أم

*ل و*ل ��*� ا� ,*)4Iج ن�أم^* '*L.ن م*# ن*Nنvا ��45* أ ��*� ا� إن*>*�T وجD إ (, م �^ء و�IH! ا �1� @4

.ا&م^ج ا �<وق

Bu rivayet; Ömer b. Hafs- Âsım b. Ali- el-Mesûdî – Abdullah b. el –Mehârik

– Ebû Abdillah – Abdullah b. Mesûd senedine sahiptir38

Abdullah b. Mesûd r.a. diyor ki; Size bir hadis rivayet ettiğimizde onun

doğrulamasını Allah'ın Kitabından getiririz. İşte nutfe rahimde kırk günde oluşur.

Ardından aynı şekilde kırk gün aleka, yine aynı şekilde kırk gün mudga olarak

geçirir. Ne zaman ki Allah Azze ve Celle onun yaratılışını gerçeklemek istediğinde

bir melek iner; ona yazmasını emreder. Melek ya rabbi ne yazayım? der. Allah c.c.;

şaki mi yoksa said mi, erkek mi yoksa kadın mı, rızkı, doğumu ve eceli nedir?

bunları yazmasını emreder. Melek de yazar. Bundan sonra Abdullah, '' Gerçek şu ki,

biz insanı katışık bir nutfeden yarattık; onu imtihan edelim diye..''39 ayetini okudu.

Ve “جم^Pا” ( katışık nutfe) kelimesini “ا �<وق “ ( kök, asıl, mudganın damarları40)

olarak tefsir etti.

38 Taberani, Mu'cemu'l- Kebir, IX, 233. 39 76 –İnsan-2. 40 Kurtubî, XIX, 121.

28

—33 #*� ��Z(9 ا Nج� �� أ�� ا <�(*0 ا Tه<ان*� ��* �*gم ا .��*D �*# ز�*� ا ��* #� ����� زآ<

��د �# أ�� �4(�ن �# أ�� واDa �# ��� ا� �# م��Nد �# ا ��� :94 ا� �4(, و�14 *ل ان ا �.HI '*L*�ن

� ا <�1 أر��(# ��م �1 ت�Hن مDE ذ/ !IH)/ تا� ا �4@ �=ر�0 آ�4 B��� 1� 'FGذ @ م DEن م�H�4' �1 ت� @

رز, وأج4, و)�� أو ��(� /�ل ر��ل ا� :94 ا� �4(, و�14 إن أ��آD��� D��) 1 أهD ا ��' �9I م ��Hن

*�� 9*I� را �* D*أه D*��� D*��)/ ,*)4� 3�*� يX* ب اIH رآ, ا���ت وإن أ�*�آ1 �(�, و�(# أهD ا ��' إP ذراع �1

(��D��� D أهD ا �ر �9I م ��Hن �(�, و�(�� إP ذراع �1 ��رآ, ا IHب ا Xي ��D��� D��)/ ,)4� 3 أهD ا ��'

�D أن ���ت.

Bu rivayet; Zekeriya b. Yahya es- Sâcî – Ebû'r- Rebi' ez- Zehrânî – Selam et-

Tavîl – Zeydu'l- Amâ – Hammad b. Ebî Süleyman-Ebû Vâil– Abdullah b. Mesûd

tarîkinden nakledilmektedir.41

Rasûlullah (s.a.v.) şöyle söylemiştir. Nutfe rahimde kırk günde olur.

Ardından aynı şekilde aleka ve aynı şekilde mudga olur. Sonra Allah (c.c.) dört

kelime ile bir melek gönderir. Melek onun rızkını, ecelini, şakî veya said oluşunu

yazar. Rasûlullah (s.a.v.) şöyle devam etmiştir: Sizden biriniz cennet ehli ile kendisi

arasında bir karış kalana kadar cennet ehli ameli işler ancak onun önceki yazgısı onu

bulur ve ölene kadar cehennem ehli ameli işler. Birisi de cehennemle kendisi

arasında bir karış kalana kadar cehennem ehli ameli işler fakat önceki yazgısı onu

bulur ve ölmeden önce cennet ehli ameli işler.

—34 ���� oa8 ا D)�إ�� #� ��Zم ���� �� ا <م4�c�� ب اا �ه ��� ��Zأ��� �# م ����

ا� �# �L(ن ا �Fان� �# �# ��ف �# ز�� �# وه! �# ��� ا� �# م��Nد ���� ر��ل ا� :94 ا� ��(�

� �.# أم, أر��(# ��م �1 ��Hن ��4' مDE ذ @ �1 / 0����4(, و�14 وه� ا 8دق ا ��8وق إن 345 أ��آ1

9Eأو ��(� ذآ< أو أن ��( !IH)/ @4� ا ���Hن مFG' مDE ذ @ �1 �=ت.

Bu rivayet; Ahmed b. Muhammed Abdulvahhab el- Menâtıkî er- Remlî –

Muhammed b. İsmâil es- Sâi' - Abdullah b.Süfyan – İbn Avf – Zeyd b. Vehb –

Abdullah b. Mes'ud tarîki ile rivayet edilmiştir.42

41 Taberani, Mu'cemu'l- Kebir, X, 195. 42 Taberanî, Mu'cemu's- Sağir, I, 133.

29

Sadıku'l- Masduk Rasûlullah sav. şöyle anlatmıştır: Sizden birinizin annesi

karnındaki yaratılışı kırk günde toplanır. Sonra aynı şekilde aleka ve yine aynı

şekilde mudga olur. Sonra melek gelir ve şaki veya saîd oluşunu, erkek veya kadın

oluşunu yazar.

����� 'L ���� L)45' �# م��Z ا ��:4� ���� ا NZ# �# �</' ���� م�� 35—X� د أ����N9 �# م

ا �(1E �# ا ��1 ا �?ذن �# �:1 �# ��� ' �# أ�� واDa �# ��� ا� �# م��Nد *ل *ل ر�*�ل ا� :*94 ا�

'F*Gن م�*Hن ��4' أر��(# (4' �1 ت�Hأر��(# (4' �1 ت 'L.ن ن�Hا <�1 ت ��4(, و�14 إن ا �.L' إذا ا��I<ت /

� ا� أر��(# (4' �1 ت�Hن �`م *G�)/ 9*Eل ا �4*@ أي رب ذآ*<ا أو أن�*�)/ �Z ما� ا �` �NH� أر��(# (1� '4

� ا� �T وجD و�IH! ا �4*@ �*1 ��*�ل أي رب أج4*, G�)/ �)�� أو ��T وجD و�IH! ا �4@ �1 ���ل أي رب )�

� ا� �T وجD و�IH! ا �4@ 1 �<و] �# �:1 إP ا �(1E �# ا ��1 أ�� G�)/ [>وأ� ,��Eن �*# ا �(*1E وP ورز

'/>� #� #NZ د �, ا>Lت 'L�X� أ�� Pإ ,��.

Bu rivayet; Halîfe b. Muhammed el- Mevsılî – el- Hasen b. Urfe – Musa b.

Mes'ûd – Ebû Huzeyfe – el- Heysem b. el-Cehm –el- Müezzin – Âsım b. Behdele –

Ebû Vâil – Abdullah b. Mes'ûd tarîki ile rivayet edilmiştir.43

Rasûlullah sav. şöyle söylemiştir. Nutfe rahme yerleştiğinde kırk gecede

nutfe olur. Sonra kırk gecede aleka , kırk gecede mudga, kırk gecede kemik olur.

Sonra Allah ona et giydirir. Melek ya rabbi, erkek mi kadın mı ? diye sorar. Allh

Azze ve Celle hükmeder, melek de yazar. Sonra ya rabbi şaki mi said mi? diye sora.

Allah Azze ve Celle hükmeder ve melk de yazar. Sonra ya rabbi eceli, rızkı ve eseri

nedir? diya sorar. Allah Azze ve Celle hükmeder ve melek de yazar. Bu hadisi

Âsım’dan sadece el-Heysem, el-Heysem’den sadece Ebû Huzeyfe rivâyet etmiştir.

El- Hasen b. Arefe bu hadisi rivayette tek başına kalmıştır.

15- İsmailî Ahmed b. İbrahim b. İsmâil Ebû Bekr (v.371) el- Mû'cem fî Esamî

Şuyûh-i Ebî Bekr el- İsmailî:

43 Taberanî, Mu'cemu's- Sağir, I, 269.

30

�nLZ ���� أ�� ا ��*س م�Z*� أ�� ا ��س � 36— ��1 ا �Tار ا �Y<م>H أ��� �# ��� ا #� ��Zم #

�1 ا ��Fادي ���� ��� ا� �# وه! �# ��� ا� �# �5(3 ل ���� ���p �*# أ�*�ط �*��� >H أ��� �# ��� ا #�

*�� �*# وه*! �*# �L(ن ا �Eري �# ا&��% �# ز�� �# وه! �# ��� ا� ل و�*��� ��(*! �*# �N*ن �*# ز

��� ا� ل و�� /.< �# ��4' ا�# آ�(D �# ز�� �# وه! �# ��� ا� �# م��Nد ل ل ر�*�ل ا� :*94 ا�

� �.# أم, أر��(# ��م ن.L*' وأر��*(# ��م* ��4*' وأر��*(# / BH���4(, و�14 وه� ا 8دق ا ��8ق إن أ��آ1

���B ا� إ (, مH4 �=ر�0 آ�4ت /( 1� 'FGم م�� D*أه D*��� D*��) D*وإن ا <ج ,�IH, )�( أو ��(�ا وأج4, ورز

��Hن �(�, و�(�� إP )�< أو ذراع �1 �4F*! �4(*, ا IH*ب /(��*D*��� D أه*D ا �*ر /(*�D5 ا �*ر وإن P 9I� '�� ا

�*� �*�H*�ن �(�*, و�(��* إP )*�< أو ذراع �*1 �4F*! �4(*, ا IH*ب ا *Xي P 9*I� را �* D*أه D*��� D��) D3 ا <ج

./(��D��� D أهD ا ��' /(�D5 ا ��'

Bu rivayet; Ebû'l Abbasb. Muhammed b. Ahmed b. Abdilkerim el –Bezzar –

Ebû'l –Abbas Muhammed b. Ahmed b. Abdilkerim el –Bağdâdî – Abdullah b. vehb –

Abdullah b. Hubeyk – Yusuf b. Esbât – Süfyan es- Sevrî – el A'meş – Zeyd b. Vehb

– Abdullah ile;

Habîb b. Hassan – Zeyd b. Vehb – Abdullah ile Fıtr – Seleme b. Kuheyl –

Zeyd b. Vehb – Abdullah b. Mesûd senedleri ile rivayet edilmiştir.44

Sâdıku'l- Masdûk Rasûlullah (s.a.v.) şöyle söylemiştir. Sizden biriniz

annesinin karnında kırk gün nutfe oalarak geçirir. Kırk gün aleka ve kırk gün de

mudga olarak geçirir. Sonra Allah ona dört kelime ile melek gönderir. Böylece, şakî

veya saîd oluşnu, ecelini ve rızkını yazar. Birisi, kendisi ile cennet arsında bir karış

veya kulaç kalana kadar cennet ehli ameli işler sonra ona yazgısı galip gelir ve

cehennem ehli ameli işler, cehenneme girer. Birisi de cehennem ile kendi arasında

bir karış veya şibr kalana kadar cehennem ehli ameli işler ve önceki yazgısı galip

gelir, cennet ehli ameli işler ve cennete girer.

�Z(9 �# �4(�ن أ�� �Z(*9 ا N*ج� ا �L(*, ا �8*<ي �*��� أ�*� ا <�(*0 37— #� �أ�5<ن� زآ<

ا Tه<ان� ���� �gم �# �14 ا .��D �# ز�� ا ��� �# ��د �# أ�� �*4(�ن �*# )*�(3 �*# �*�4' �*# ��*� ا�

و�*14 إن ا �.L*' تH*�ن /*� ا *<�1 أر��*(# ��م* �*1 تH*�ن مD*E ذ *@ �# م��Nد ل ل ر��ل ا� :94 ا� �4(,

���B ا� �T وجD إ (, مH4 IH)/! رز, وأج4*, و)*�( أو �*�(�ا /�*ل ر�*�ل ا� 1� 'FGذ @ م DE�4' �1 م�

IH*ب :94 ا� �4(, و�14 إن أ��آD��� D��) 1 أهD ا ��' �9I م �H*�ن �(�*, و�*(# ا ��*, إP ذراع �*1 ��رآ*, ا

44 İsmailî, Mu’cem , I,480-481.

31

Pإ *���*�ت وإن أ�*�آD*��� D*��) 1 أه*D ا �*ر �I*9 م* �H*�ن �(�*, و�(� 9*I� را � Dأه D��� D��)/ 3�� يX ا

���ت 9I� '�� ا Dأه D��� D��)/ 3�� يX ب اIH رآ, ا�� .ذراع �1

Bu rivayet; Zekeriya b. Yahya b. Süleyman Ebû Yaya es- Sâcî el- Fakîh el-

Basri – Ebû Rebî' ez –Zehrânî – Selam b. Süllem et –Tavîl – Zeyd – Hammad b. Ebî

Süleyman – Şakîk b. Seleme – Abdulah b. Mes'ud tarîki ile rivayet edilmiştir.45

Rasûlullah (s.a.v.) şöyle söylemiştir: Nutfe rahimde kırk günde olur.

Ardından ayı şekilde aleka ve yine aynı şekilde mudga olur. Sonra Allah Azze ve

Celle ona bir melek gönderir ve rızkını, ecelini, şakî yahut saîd oluşunu yazar.

Rasûlullah sav şöyle devam etmiştir: Sizden biriniz kendisi ile cennet arasında ,bir

karış kalana kadar cennet ehli ameli işler, ancak önceki yazgısı onu bulur ve ölene

dek cehennem ehli ameli işler. Birisi de kendisi ile cehennem arasında bir karış

kalana kadar cehennem ehli ameli işler ve önceki yazgısı onu bulur ve ölene kadar

cennet ehli ameli işler.

16- Beyhakî Ahmed b. el- Hüseyn b. Ali b. Mûsa Ebû Bekr (v. 458) Sünen-u

Kübrâ:

أ�5<ن أ�� �4� ا <وذ�ري وأ�� ا NZ(# �# �^<ان P ن إ���(D �# م��Z ا L8ر ن �*��ان 38—

�# ن8< ن أ�� م�و�' ن ا&��% �# ز�� �*# وه*! �*# ��*� ا� أن *ل *ل ر�*�ل ا� :*94 ا� �4(*, و�*14

� �.*# أم*, أر��*(# ��م* �*1 تH*�ن ��4*' مD*E ذ *@ �*1 تH*�ن وه� ا 8دق ا ��8و */ ,*0 �45*���ق إن أ�*�آ1

مFG' مDE ذ @ �1 ���B ا� ا �KL�)/ @4 /(, ا <وح �1 �?م< �=ر�0 آ�4ت آI! رز, و��4, وأج4, و)*�� ه*� أم

Pإ � ذراع /(3�N �4(*, ا IH*ب ��(� /�ا Xي P إ , f(<] أن أ��آD��� D��) 1 أهD ا �ر �9I م ��Hن �(�, و�(�

3�*N)/ ذراع Pإ *�/(D��� , 1IY أهD ا ��' /(�45� وان أ��آD��� D��) 1 أه*D ا ��*' �I*9 م* �H*�ن �(�*, و�(�

� . �4(, ا IHب /(D��� , 1IY أهD ا �ر /(�45

Bu rivayet; Ebû Ali er- Ruzbârî – Ebû'l Huseyn b. Büşran- heri kisi – İsmail

b. Muhammed es –Saffar – Sa'dan b. Nasr – Ebû Muâviye – el- A'meş – Zeyd b.

Vehb – Abdullah senedi ile rivayet edilmiştir.46

45 İsmailî, Mu’cem ,II, 645. 46 Beyhakî, Sunen-i Kübra, VII, 421.

32

Sadıku'l- Masduk Rasûlullah (s.a.v.) şöyle anlatmıştır. Sizden birinizin

yaratılışı annesinin karnında kırk günde toplanır. Sonra aynı şekilde aleka ve yine

aynı şekilde mudga olur. Sonra Allah obna bir melek gönderir, ruhu üfler, dört

kelime ile emrolunur; rızkını, amelini, ecelini ve şakî veya saîd oluşunu yazar.

Kendisinden başka ilâhın olamadığı Allah'a yemin ederim ki; sizden biriniz kendisi

ile cehennem arasında bir karış kalana kadar cehennem ehli ameli işler, ancak,

yazgısı onun önüne geçer, hayatı cennet ehli ameli ile son bulur ve cennete girer.

Birisi de kendisi ile cennet arasında bir karış kalana kadar cennet ehli ameli işler,

ancak yazgısı onun önüne geçer ve hayatı cehennem ehli ameli ile son bulur ve

cehenneme girer.

�*T ن* ��*ج وأ�*� 39— T� ا �*�� #*� � أ�5<ن أ�� ��� ا� ا Zn/ أن أ�� �H< �# إ�Zق ا �L(, أن �4

S �# م @ رض� ا� ��, ل ل ر�*�ل ا� :*94 ا ���ن P ن ��د �# ز�� ن ��(� ا� �# ا�� �H< �# أن

��**�ل أي رب ن.L**' أي رب ��4**' أي رب مV**/ 'F**Gذا أراد ا� أن **H41 م�> **� D**ا� �4(**, و�**14 إن ا� وآ

� �.# أم,/ @ Xآ !IH)/ Dا&ج ا <زق /� أم ��(� /� �ل � رب أذآ< أم أن9E أ)� ��45 �G�� .

Bu rivayet; Ebû Abdillah el- Hafız – Ebû Bekr b. İshak el- Fakîh – Ali b.

Abdilaziz – Haccâc ve Ebû'n –Nu'man- (her ikisi) – Hammad b. Zeyd – Abdullah b.

Ebî Bekr – Enes b. Mâlik tarîki ile rivayet edilmiştir.47

Rasûlullah (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: Allah rahimde bir meleği vekil olarak

görevlendirir. Melek şöyle der: yâ rabbi nutfe, ya rabbi aleka ve ya rabbi mudga! Ne

zaman ki Allak onu yaratmaya hükmeder; o vakit ya rabbi erkek mi yoksa kadın mı,

şaki mi yoksa said mi rızkı nedir, eceli nedir? diye sorar.İşte bunlar böylece

annesinin karnında yazılır.

أ�5<ن أ�� ا NZ# م��Z �# ا NZ(# �# داود ا �4*�ي أن* أ��*� �*# م�Z*� �*# ا NZ*# ا *Zn/ ن* 40—

��L*' �*# أ�*(� ��o*4 �*, ا ��*X� #*� D*)L. ا ���� ا <��# �# �^< �# ا 1HZ ن �L(ن �# ��<و �# د��ر �*# أ�*

� ا *<�1 أر��*(# ��م* أو S*�5 وأر��*(# (4*' :94 ا� �4(, و�14 ل ��آD ا �4@ � */ >�I*Nت م* �*�� 'L.� 94 ا

D*وج T*� 9 /(�*�ل ا�Eل أي رب ذآ< أم أن���/(��ل أي ر�@ مذا أ)�� أو ��(� /(��ل ا� �T وج�IH)/ Dن �1

b��� Pو ��Tاد /( g/ pZ8 وا�<] �1 ت</0 ا , ./(�IHن /(IH! ��4, وأج4, ورز

47 Beyhakî, Sunen-i Kübra, VII, 421.

33

Bu rivayet; Ebû'l – Hassen Muhammed b. el –Hüseyn b. Davud el – Ulvî –

Ahmed b. Muhammed b. el –Hasen el- Hafız – Abdurrahman b. Bişr b. el – Hakem –

Süfyan – Amr b. Dinar – Ebû't- Tufeyl – Huzeyfe b. Esîd ile peygambere ulaşan

merfû’ bir isnadla nakledilmiştir.48

Hz. Peygamber (sav) şöyle anlatmaktadır: Nutfe rahme yerleştikten kırk gün

yada kırk beş gece geçtikten sonra melek vekil kılınır ve ya rabbi şaki mi yoksa saîd

mi? diye sorar. Allah Azze ve Celle buyurur ve bunlar yazılır. Sonra ya rabbi, erkek

mi yoksa kadın mı? diye sorar. Allah Azze ve Celle buyurur ve bunlar da yazılır.

Aynı şekilde ameli, eceli, rızkı ve eseri yazılır, sahifeler kaldırılır. Artık ona bir

ekleme ve eksiltme olmaz.

���*�ب ا *Zn/ ن* 41— #*� �*�Zأ�� ��*� ا� م أن n/Z أ�� ��� ا� ا أ�5<ن #*� D)��*إ� #*� �*�Zم

� أن �*م< �*# وا�4*' ���*, أن*, *H� ا >*)�T ا �م�<ان ن أ�� cه< ن �# وه! أ�5<ن� ��<و �# ا Z*رث �*# أ�*

� �.*# أم*, وا N*�(� م*# و�*F� n(*<] /*=ت9 رج*D م*# أ:*Zب */ ���0 ��� ا� �# م��Nد ���ل ا ^�� م*# )*�

�L*' �*# أ X� , ل���*(� ا LF*ري /X*� ,*��Z @ م*# *�ل �*# مN*��د و*ل آ(*p ر��ل ا� :94 ا� �4(, و�14

�F(< ��4, /�ل , ا <جD أت��! م# ذ @ /Vن� ���� ر��ل ا� :94 ا� �4(, و�*14 ��*�ل �*1 إذا D9 رج�^�

1*� *��* و�`��Z و وج4*�ه و�8<ه �م< � �.I�� 'Lن وأر���ن (B�� '4 ا� إ (� مH4 /�8ره و345 ���

ل � رب !*IH�� ر�@ م )ء ا� و�IH! ا �4*@ /(�*�ل أي رب أج4*, /(�*�ل ر�*@ م* )*ء وG�)/ 9Eأذآ< أم أن

P4*9 أم*<] و� �*�T� g*/ [�*� �*/ 'L)Z*8 � ج>*Y� 1*� !*IH�� ر�*@ م* )*ء و*G�)/ ,*ا �4@ /(��ل أي رب رز

b���.

Bu rivayet; Ebû Abdillah el- Hafızv – Ebû Abdillah Muhammed b. Ya'kub el-

Hafız – Muhammed b. İsmail b. Mihran – Ebû Tahir – İbn Vehb – Amr b. el- Hâris –

Ebû Zübeyr el- Mekkî – Amir b. Vâsıle – Abdullah b. Mes'ud yoluyla

nakledilmiştir.49

Âmir b. Vâsıle Abdullahb. Mes'ud r.a. 'ten rivayetle anlatıyor: Şaki annesi

karnında şakidir. Saîd ise başkasından (yaptığı hatalardan ders çıkararak) öğüt

bulmuş kimsedir. Rasulûllah s.a.v. 'in ashabından Huzeyfe b. Esîd el- Gıfari denilen

48 Beyhaki, Sünen- i Kübra ,VII,21. 49 Beyhaki, Sünen- i Kübra, VII, 422.

34

birisi geldi ve İbn Mesûd'un sözünden bize bunu anlattı. Ve bir adam amel işlemeden

nasıl şaki olur ? dedi. Ona adam; buna şaşırıyor musun? Halbuki ben Rasûlullah’ın

şöyle söylediğini duydum: Nutfenin üzerinden kırk iki gece geçince Allah ona bir bir

melek gönderir, ona suretini verir, duymasını, görmesini, cildini, etini ve kemiğini

yaratır. Sonra ya rabbi kadın mı erkek mi?diye sorar. Rabbin dilediğini hükmeder ve

melek yazar. Ya rabbi eceli nedir? diya sorar ve rabbin dilediğini buyurur ve melek

yazar. Ya rabbi rızkı nedir? der, Rabbin dilediğini hükmeder, melek yazar sonra

elindeki sahifelerle çıkar. Onun bu işinden sonra ne bir artma nede bir eksilme olur.

4� �# م��Z �# ��� ا� �# �^<ان ���Fاد أن�= أ�*� ج�L*< م�Z*� �*# ��*<و 42— � #)NZ أ�� ا أ�5<ن

ا �IY<ي ا <زاز �� ���ان �# ن8< �� أ�� م�و�' �� ا&��% �# ز�� �# وه! �# ��*� ا� *ل �*��� ر�*�ل

� �.*# أم*, أر��*(# ��م* �*1 �H*�ن ا�*/ ,*0 �45*��� :94 ا� �4(*, و�*14 وه*� ا 8*دق ا �8*�وق أن أ�*�آ1

,*��4' مDE ذ @ �1 ��Hن مFG' مD*E ذ *@ �*1 ���*B ا� إ (*, ا �KL�*)/ @*4 /(*, ا *<وح �*1 �*?م< �*=ر�0 اآI*! رز

�� D��) 1إن أ��آ [>)f , إ P يX ه� أم ��(� وا ��D أهD ا �ر �9I م ��Hن �(�, و�(��* إP و��4, وأج4, و)�

ذراع /(3�N �4(, ا IHب /(D��� , 1IY أهD ا ��' /(�45� وإن أ��آD��� D��) 1 أهD ا ��' �9I م �H*�ن �(�*,

� . و�(�� إP ذراع /(3�N �4(, ا IHب /(D��� , 1IY أهD ا �ر /(�45

Bu rivayet; Ebû Huseyn Ali b. Muhammed b. Abdillah b. Büşran – Ebû

Ca'fer Muhammed b. Amr el- Buhterî er- Rezzaz – Sa'dan b. Nasr – Ebû Muâviye –

El –A'meş – Zeyd b. Vehb – Abdullah senedi ile rivayet edilmiştir.50

Sâdıku'l-Masdûk Rasûlullah (s.a.v.) şöyle anlatmıştır: Sizden birinizin annesi

karnında yaratılışı kırk günde toplanır. Ardından aynı şekilde aleka, aynı şekilde

mudga olur. Sonra Allah ona bir melek gönderir ve ona ruh üfler; rızkı, ameli, eceli,

ve şakî veya saîd oluşu konularında dört kelime ile emrolunur. Kendisinden başka

ilah olmayan Allah'a yemin ederim ki; sizden biriniz kendisi ile cehennem arasında

bir karış kalana kadar cehennem ehlinin amelini işler ancak yazgısı onun önüne geçer

ve ehli cennet ameli ile hayatı son bulur ve cennete girer. Birisi de kendisi ile cennet

arasında bir karış kalana kadar cennet ehli ameli işler ancak yazgısı onun önüne

geçer ve cehennem ehli ameli ile hayatı sona erer ve cehenneme girer.

50 Beyhakî, Sünen- i Kübra, X, 266.

35

Bu bölümümüzü, çalışmamızda incelediğimiz otuz eseri ve hangilerinde

hadisimizin yer aldığını gösteren bir tablo ile bitirelim. Yıldız ile belirtilen eserlerde

hadisimiz yer alırken belirtilmeyenler de bulunmamaktadır.

36

Tablo : Kırk Gün Hadisi'nin Yer Aldığı Eserler. (Kronolojik)

Sıra Müellif Adı Eser * Müellif Vefât Tarihi

1 Ma'mer b . Râşid el- Ezdî Cami' 151 2 Rebi' b. Habîb Müsned 170 3 Mâlik Muvatta 179 4 et- Tayâlisî Müsned * 204 5 Abdürrezzak Musannef * 211 6 Humeydî Müsned * 219 7 Saîd b. Mansûr Sünen 227 8 Ali b .el-Ca'd Müsned * 230 9 İbn Ebî Şeybe Musannef 235 10 Ahmed Müsned * 241 11 Darimî Sünen 255 12 Buharî Sahîh * 256 13 Müslim Sahîh * 261 14 İbn Mâce Sünen * 275 15 Ebû Davud Sünen * 275 16 Tirmizî Sahîh * 279 17 Bezzâr Bahru'z-Zehâr * 292 18 Ebû Ya'lâ Müsned * 302 19 Nesâî Sünen 303 20 İbnu'l-Cârûd el-Müntekâ 307 21 İbn Huzeyme Sahîh 311

37

22 Ebû Avâne Müsned 335 23 İbn Hibbân Sahîh * 354 24 Taberânî Mu'cemu's-Sağîr * 360 25 Taberânî Mu'cemu'l-Kebîr * 360 26 İsmâilî Mu'cem * 370 27 Dârekutnî Sünen 385 28 Muhammed b .Ahmed es- Saydâvî Mu'cem 402 29 Hâkim en-Neysâbûrî Müstedrek 405 30 Beyhakî Sünen * 458

38

B-İSNADLARIN BİRLEŞTİRİLMESİ

Bu bölümümüz şemalardan oluşmaktadır. Dört ayrı şemada Kırk Gün

Hadisi’nin sahabiden gelen tarîklerini önce genel bir şekilde, ardından çalışmamızda

birinci bölümde yer verilen kırk iki rivayetin üç sahabiden gelen tarîklerini ayrı ayrı

şemalarda göstereceğiz.

Bu tarîkleri tahrîç eden müellifler ile isnadta geçen bütün râvîleri kısa isimleri

ile belirttikten sonra şemanın altında detaylı isimlerini ve tespit edebildiğimiz vefât

tarihlerini belirteceğiz. Yine birimci bölümde yer aldığı sıra ile tarîkler

numaralandırılarak gerektiğinde bulunması kolaylaştırılacaktır.

Birinci şema bütün tarîkleri, ikinci şema Huzeyfe b. Esîd r.a.’dan gelen

tarîkleri, üçüncü şema Enes r.a.’den gelen tarîkleri, dördüncü şema Abdullah b.

Mesûd r.a.’dan gelen tarîkleri göstermektedir.

39

40

41

42

43

II. BÖLÜM

KIRK GÜN HADİSİ’NİN İSNADLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ

Kırk Gün Hadisinin isnadlarının râvîlerine göre değerlendirileceği bu

bölümde müelliflerin vefat tarihlerine göre rivâyetlerini aldığımız birinci bölümdeki

sıralama esas alınarak sırayla incelenecektir. Râvîler hakkında kısa kanaatler

belirtilerek rivâyetin senedi hakkında genel bir yargıda bulunulacak, râvîlerin

durumuna uzunca yer verilmeyip, terceme-i halleri çalışmanın sonuna eklediğimiz

bölümde alfabetik sıralama ile yer alacaktır.

Bu bölümde gereksiz tekrara düşmemek için rivâyetlerin metinlerine yer

verilmeyecek, isnadta yer alan râvîler zikredilerek değerlendirmeye geçilecektir.

Birinci Rivâyet:

Bu rivâyet: Ebû Davud - Şu' be - el- A'meş - Zeyd b. Vehb (el - Cühenî) –

Abdulah b. Mesûd isnadı ile nakledilmektedir51.

Şu’be b. el- Haccâc b. el- Verd ( Vâsıtlı, v. 160):

Hem rivâyet hem de hadis tenkidindeki dikkati öne çıkmış güvenilir bir

muhaddis olarak tanınmaktadır. Sikâ bir râvîdir.

Ebû Hâtim, Şu’be’yi zamanının önde gelenleriden, hafız, ıtkan sahibi, vera ve

fazilet ehli olarak ifade etmiş ve Irak’ta muhaddislerin faliyetlerini ilk teftiş eden ve

zayıf ve rivâyeti metrûk kimseleri bu işten uzaklaştıranın o olduğunu anlatmıştır.52

Zührîde onu, sika, me’mun, sebt ve hüccet gibi kelimelerle tevsîk etmiş ve hadisteki

mesaisine örnekler nakletmiştir.53

51 Ebû Davud et- Teyâlisî, Müsned, I, 38. 52 İbn Hibbân, es-Sikât, VI, 446. 53 İbn Sa’d, Tabakâtu’l-Kubrâ, VII, 280.

44

Ebû Muhammed Süleyman b. Mihran el- A’meş ( v.148):

İbn Mesûd rivâyetlerinde çok iyi olduğu bilinen meşhur alimdir. Onun

Abdullah b. Mesûd hadisinde çok iyi olduğu özellikle belirtilmiştir. 54 Sikâ bir

muhaddis olduğunu söyleyEbîliriz.

Zeyd b. Vehb Ebû Süleyman (Hemedanlı/Cühneli,v.96):

Tabiîn’in önde gelenlerinden, Kırk Gün Hadisi kendisinden en çok

nakledilenlerden birisidir. Rivâyetleri güvenilirdir.

Bu isnadın sonundakı Şu’be, Kırk Gün hadisini A’meş’ten rivâyet eden

çalışmamızda öğrenEbîldiğimiz onbeş râvîden ve Ebû Muaviyeden sonra

kendisinden en çok rivâyette bulunulan bir muhaddistir.

Rivâyetin isnadında Abdurrezzak rivâyetinden farklı râvî Şu’be’dir.

Şu’be’nin durumu Sevrî ile kıyaslandığında; İbn el- Medînî’nin Şu’be şeyhlerde,

Süfyân es- Sevrî bâblarda daha hafızdır dediği nakledilmiştir.55 Yine Şu’benin es-

Sevrî’ den yaklaşık on yaş büyük olduğu ve Sevrî’nin ondan rivâyette bulunduğu

bilinmektedir. 56 Ahmed b. Hanbel Şu’be’nin hadisini övmüş, muhakeme ve

anlamada A’meş’ten daha sağlam, hadisinin Sevrî’den daha iyi olduğunu

belirtmiştir.57

Bütün bu söylediklerimiz ışığında bu rivâyetin isnadının iyi olduğunu

söyleyebîliriz.

İkinci Rivâyet:

54 Buhârî, Târîh, IV, 37. 55 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz. I, 196. 56İbn Hibbân, es-Sikât ,VI,446. 57 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XII,489-490.

45

Bu rivâyet; Yunus- Ebû Davud- Hammad b. Zeyd- Ubeydullah b. Ebî Bekr b.

Enes – Enes tariki ile gelmiştir58.

Hammad b. Zeyd Ebû İsmail ( Basralı, v. 179):

Hadislerinin tamamını ezberlediğine kaynaklarda rastladığımız Hammad b.

Zeyd59Sika, sebt, hüccet, kesîru’l- hadis, mutkin gibi lafızlarla anılmış ve tevsîk

edilmiş bir râvîdir.60 İki Hammad’dan biri olan Hammad b. Zeyd için Yezid b.

Zeri’’in, onu Hammad b. Seleme’den daha “esbet” gördüğü nakledilirken61 Hakkıda

olumsuz değerlendirmelere rastlamadığımız çalışmamızda Yahya b. Said’in ondan

rivâyetlerde ihtilatı nedeniyle bir cüz taşıdığını ve bu cüzden rivâyet ettiği

anlaşılıyor.62

İncelemelerimiz ışığında Hammad b. Zeyd’in sika bir râvî olduğunu

söyleyEbîliriz.

Ubeydullah b. Ebî Bekr b. Enes b. Malik ( Basralı,v.? ):

Bakabildiğimiz kaynaklarda hakkında olunsuz değerlendirme görmediğimiz

Ubeydullah b. Ebî Bekr b. Enes, sika ve salih olarak nitelendirilmiştir.63Dedesi Hz .

Enes’ten rivâyetleri anılmıştır.

Râvîleri olumsuz olarak kaynaklarda değerlendirilmeyen bu rivâyetin merfû

muttasıl bulunan senedi ile sağlam olduğunu ifade edEbîliriz.

Üçüncü Rivâyet

58 Ebû Davud et- Tayâlisî, Müsned, I, 276. 59 Mizzî, Tehzîbu’l- Kemâl, VII, 239. 60 İbn Sa’d, Tabakâtu’l-Kubrâ, VII, 286; İbn Hacer, Tehzîb, III, 9-10; Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl,

III,138; İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 299. 61 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, III, 138. 62 Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, III, 138. 63 İbn Hacer, Takrîb, I, 370; İbn Hacer, Tehzîb, VII, 5; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XIX.

46

Abdürrezzak’ın Musannef’inde yer alan rivâyet, es-Sevrî- el-A'meş- Zeyd b.

Vehb- İbn Mesûd tarikiyle bize gelmektedir. 64

Süfyan b. Saîd b. Mesrûk es-Sevrî ( Kûfeli, v.161 ) :

İlmi övülmüş, meşhur muhaddis Sevrî, sikadır. Rivâyetleri itibar görmüş

hafız ve hüccet bir kimse olarak bilinmektedir.

Ebû Hâtim, onu hafız, mutkin ve fukahadan olduğunu zikretmiş, vera ve

ibadete bağlılığına yer vermiştir.65 İbn Hacer ise, sîka , hâfız, fakîh, âbid, imam,

hüccet ve yedinci tabakanın önde gelenlerinden diye nitelendirdiği Süfyan es-

Sevrî’nin belki tedlis yapmış (S د ر��) olabieceğini söylemiştir.66 El- Bâcî de onu

tevsîk edenlerin sözlerini naklederken,67 Iclî onu sika, İbn el-Kayseranî seyyidu’l

huffâz olarak görmüştür.68

Bu rivâyetin isnadı râvîlerinin halleri bakımından iyi bir isnad olarak

görünmektedir. Yine râvîlerin birinin diğerine likâ ve talebeliği, tabakat kitaplarında

zikredilmiştir.

Abdurrezak’ın musannefinde yer alan ve Kırk Gün Hadisinin kaynaklardaki

üçüncü tarîki olan bu rivâyetin isnâdı sahih görünmektedir.

Dördüncü Rivâyet:

Bu rivâyet: Muhammed b. Ubeyd et- Tenâfüsî- el- A'meş- Zeyd b. Vehb-

Abdullah b. Mesûd kanalıyla gelmiştir.69

Muhammed b.Ubeyd et- Tenâfüsî (Kûfeli, v. 205):

64 Abdurrezzak,Musannef, Kader, XI, 123. 65 İbn Hibbân, Meşâhîru Ulemâi’l-Emsâr, I, 169. 66 İbn Hacer, Takrîb, I,244. 67 Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, III, 1139. 68 Iclî, Ma’rifetu’s-Sikât,I, 407; İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I,203. 69 Abdullah b. ez- Zübeyr Ebû Bekr el- Humeydî, Müsned, I, 69.

47

Sika, sadûk gibi lafızlarla tevsîk edilirken onu eleştiren en ağır söz, “la be’s”

şeklindedir ve hata ettiği, bundan dönmediği şeklindedir. 70 Rivâyette Yahya b.

Maîn’in Amr b. Ya’la’yı ona tercih etmesi ile birlikte râvîmizin rivâyetlerinin kabul

edildiği de anlaşılmaktadır. 71

Bu rivâyetin isnadında yer alan râvîler, rivâyetleri hadis kitaplarında yer almış

ve kabül görmüş kimseler olup isnad muttasıl ve problemsiz bir isnad olarak

görünmektedir.

Beşinci Rivâyet:

Bu rivâyet şu yoldan aktarılmıştır: 72 Züheyr- el- A'meş- Zeyd b. Vehb.-

Abdullah b. Mesûd.

Züheyr b. Muâviye b.Hadîc ( Kûfeli, v.173 ):

Ebû İshak’tan ihtilatından sonra hadis almasına dikkat çekilmiştir.73 Sika,

sebt, esbet, mutkin, “min meâdini’s- sıdk”, gibi lafızlarla övülen bu Irak ahâlisi

muhaddisi, es- Sevrî’nin vefatından sonra onun halefi olarak görülmüştür.74

Ashâb-ı A’meş içerisinde es-Sevrî ve Şu’be gibi bir yere sahip olduğunu

söyleyEbîleceğimiz râvî, bu isnadda da onların yerinde yer almıştır. Bu balkımdan

Sevrî ve Şu’be isnadları için söyledikerimiz bu isnad içinde geçerli olmaktadır.

Kısaca bu isnadın da sağlam olduğunu söyleyebîliriz.

Altıncı Rivâyet:

70 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, VIII, 10; Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, II, 664; Iclî, Ma’rifetu’s-

Sikât, II, 247. 71 Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, II, 664. 72 Ebû'l Hasen Ali b. el- Ca'd, Müsned, I, 379. 73 Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, II, 596; İbn Hacer, Tehzîb, III, 303. 74 İbn Hacer, Tehzîb, III, 303; İbn Mencuveyh, Ricâlu Müslim, I, 224-225; Zehebî, Mîzân, III, 125;

İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz,I, 233.

48

Bu rivâyet: Hüşeym- Ali b. Zeyd- Ebû Ubeyd eb. Abdillah- Abdullah b.

Mesûd tariki ile rivâyet edilmiştir.75

Hüşeym b. Beşîr b. el Kâsım b. Dînar (Vâsıtlı, v. 183):

Hakkında sika sebt, hafız ve benzer lafızlarla bahsedeilen Hüşeym b. Beşîr’in

kaynklarda, tedlisine yer verildiğini, tedlisi sebEbî ile hadisinin tamamen terk

edilmediğini, tedlisinin boyutlarının tartışıldığını ve bunların tespit edilmeye

çalışıldığını görmekteyiz. Nevevî, İbn Sa’dın onun hakkında, sika ve sebt olduğunu

ancak çoktedlis yaptığını, hadisnde, “ahberani” şeklindeki rivâyetlerinde hüccet

olduğunu bunun dışındakilerde hüccet olmadığını söylediğini nakletmektedir. 76

Hatib el- Bağdâdî, onun tedliste bulunmadığına ve sika olduğuna yer verirken77, ez-

Zehebî de, hafız ve sika olduğunu ancak tedlisi bulunduğunu, sahihlere rivâyetlerinin

alındığını ancak Hüşeym’in, Zührî’den rivâyetinde zayıf olduğundan bu rivâyetlerini

almadıklarını söylemektedir.78 Hammad b. Zeyd ve Ebû Hâtim onun şerefini, salih

oluşunu, sıdk ve emanetini överken “Mîzan”da tedlisi hakkında diğer bazı görüşler

yer almıştır.79

Şunu söyleyEbîliriz ki, Hüşeym’in rivâyetleri tamamıyla terk edilmezken

ondan hadis alanlar tedlisinden teyakkun ile hadis almışlardır.

Ali b. Zeyd b. Abdillah ( Basralı, v.131):

İbnu’l- Kayseranî ilmine işaret etmekle birlikte “teşeyyu” ettiğine dikkati

çekmiştir. Aynı zamanda onun hakkındaki değerlendirmelere yer vermiştir. Buna

göre Ebû Zür’a ve Ebû Hâtim onun “leyse bi kaviyy” olduğunu, Ahmed ve Yahyâ

“zayıf” olduğunu söylerlemişlerdir. İbnu’l- Kayserânî şeyhaynin onunla ihticac

etmediğine, Müslimin başkası ile karinelendirdiğine yer vermiştir.80 Zehebî, Yahya 75 Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 374. 76 Nevevî, Tehzîbu’l-Esmâ, II, 437. 77 Hatîb, Tarîh, XIV, 85, 78 Zehebî, er-Ruvâtu’s-Sikât, I, 179. 79 İbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân, VII, 90-91. 80 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz,I, 141.

49

ve Ahmed’in onu “leyse bi şey” olarak nitelendirdiklerini naklederken kedisi de

“sâlihu’l-hadîs” demiştir. 81 Zehebî onun üzerinde ihtilaf edildiğini belirterek

hakkında söylenenleri; zayıf oluşundan, Rafızî oluşuna kadar dile getirilenleri

nakletmiştir. 82 Başkasının tevakkuf ettiği rivâyette onun ref’ etmesinden de

bahsedildiğini görmekteyiz. 83 Benzer yorumlara Mizzî de geniş yer vermiştir. 84

Ulaşabildiğimiz kaynaklar çerçevesinde râvîmizin rivâyetlerine çok ihtiyatlı bakmak

gerektiği anlaşılıyor.

Ebû Ubeyde b. Abdillah b. Mesûd (Kûfeli,v. 83 ):

Sahabî Abdullah b. Mesûd’un oğlu Ebû Ubeyde’nin babasından rivâyetleri

kaynaklarda yer almış ancak bu rivâyetlerde onun hakikaten babasından alıp

almadığı tartışılmıştır.

İbn Ebî Hatim babasından ve Ebû Hâtim Ebû Ubeyde’nin babası Abdullah b.

Mesûd’tan hadis işitmediğini zikretmktedirler.85 Ebû Hâtim, İbn Ebî Hâtim ve İclî

onu bir kelime ile ve “sika” lafzıyla tevsîk ederleken İbn Hacer onun babasını işitip

işitmediği konusundaki tartışmaya yer verirmiş, babsına mülâkî olmasının ve onu

işitmesinin sabit olduğunu ancak ondan rivâyetinin tedlise dahil olduğunu

belirtmiştir.86 İbn Hâzim de babasını idrak etmediği kannatindedir.87 Bütün bunlar,

ibn Hacerin ağırlıklı görüşün Ebû Ubeyde’nin babası Abdullah b. Mesûd’u

işitmediği88 yönündeki tespitini güçlendirmektedir.

Bu değerlendirmeler ışığında bu rivâyetin Ebû Ubeyde’nin durumu dolayısı

ile munkatı’ olarak göründüğünü ve râvîlerden Ali b. Zeyd ve Hüşeym sebEbî ile

zayıf bir isnada sahip bulunduğunu söyleyEbîliriz.

81 Zehebî, Men Tukullime Fîh, I, 140. 82 Zehebî, Mîzân, V, 156-157. 83 Trablusî, Men Rumiye bi’l-İhtilât, I, 63; Zehebî, Mîzân, V,156. 84 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, 434-444. 85 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, IX, 403; İbn Hibbân, es-Sikât, V, 561. 86 İbn Hacer, Tabakâtu’l-Müdellisîn, I, 48. Iclî, Ma’rifetu’s-Sikât, II, 414; İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu

ve’t-Tâdîl, IX, 403; İbn Hibbân, es-Sikât, V, 561. 87 Nevevî, Tehzîbu’l-Esmâ, II, 537. 88 İbn Hacer, Tabakâtu’l-Müdellisîn, I, 48.

50

Yedinci Rivâyet:

Bu rivâyet; Ebû Muâviye- el- A'meş- Zeyd b. Vehb.-Abdullah b. Mesûd

yoluyla rivâyet edilmiştir.89

Ebû Muâviye Muhammed b. Hâzim es- Sa’dî (Kûfeli, v. 195):

A’meşten rivâyetlerinde tereddüt göstermesi, bunun da hadisleri iyi

ezberlememesinden kaynaklandığı, , kısaca Ameş rivâyetlerinin “muzdarip” olduğu

nakledilmiştir.90 Ahmed b. Hanbel’e atfedilen bu değerlendirmenin yanında Yahya b.

Maîn’in onun hakkında Ameş rivâyetinde Cerîr’den daha “esbet” olduğunu

söylediği, onu A’meş rivâyetinde es-Sevrî ve Şu’be’den sonra A’meş’in ashabı

içinde üçuncü sırada saydığı, yine A’meş rivâyetinde Vekî’’ e üstün tutuğu

nakledilmiştir.91 Sikâ, hafız, mutkin olduğu ancak tedlis ettiği92 mürcie’den olduğu93

kaynaklarda yer almıştır. Yine Ebû Davud, onun Kûfe’de Mürcie’nin başı olduğunu

söylerken, İbn Hibban “habis bir Mürcî idi” demiş, İbn Main, icli, Nesai ve

Dârekutnî onun sika olduğunu söylemişlerdir.94

Kaynaklarda biryandan onun ameş rivâyetler, indeki ilminin genişliği ve

itkânı anılırken öte yandan bazı olumsuzlukların ve eleştirilerin birlikte yer alması

eleştirilerde onun Mürcîe’den olmasının bir payının olabileceğini düşündürmektedir.

Merfu muttasıl bir rivâyet oduğu ve isnadtaki Ebû Muaviye Muhammed b.

Hâzim’in durumunun iyi incelenerek buna göre kıritik edilmesi gerektiği

söylenEbîlir. Buna göre eğer onun, kaynaklarda yer alan ilim ve itkânına göre

değerlendirme yaparsak bu isnad sahih ve sağlam görünmektedir.

89 Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 382. 90 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXV, 128 91 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXV, 129; İbn Hacer, Tehzîb,IX, 120-121 92 Halebî, et-Tebyîn li Esmâi’l-Müdellisîn, I, 178; Alâî, Câmiu’t-Tahsîl, I, 109; İbn Hacer, Tabakâtu’l-

Müdellisîn,I, 36. 93 Iclî, Ma’rifetu’s-Sikât, II, 236; Suyûtî, Tabakâtu’l-Huffâz, I, 128; İbn Hibbân, es-Sikât, VII, 442; 94 Suyûtî, Tabakâtu’l-Huffâz, I, 129.

51

Sekizinci Rivâyet:

Bu rivâyet: Hüseyin b. Muhammed – Fıtr – Seleme b. kuheyl – Zeyd b. Vehb.

Abdullah b. Mesûd yoluya nakledilmiştir.95

Hüseyin b. Muhammed el Mervezî ( Bağdadî, v. 213):

İbn Sa’d onu “sika” görürken Nesâî “la be’s” olarak nitelendirmiştir.96

Fıtr b. Hammad( Basralı, v. ?):

Ebû Zür’a ona sika derken, Ebû Davud çok fazla teğayyur ettiğini

söylemiştir. 97 Yine Ebû Hâtim onun hakkında, “leyse bikaviy” derken, İbn

Halfûn’un Ebû Hatim ve Ebû Züra’nın sözlerini zikrettikten sonra kendisinin onu

sika gördüğüne es-Sikatında yer verdiği nakledilmektedir. 98 Yine İbn Halfûn’un

çalışmamızdaki rivâyette yer alan Fıtr b. Hammad’ın Seleme b. Kuheyl’den

rivâyetinin ona ait olmadığını ve onu idrak etmediğini naklettiğini öğrenmekteyiz.99

Seleme b. Kuheyl el- Hadramî ( Kûfeli, v. 121):

İmam, hafız, sebt, mutkin, me’mun gibi lafızlarla tevsik edilen Seleme b.

Kuheyl, teşeyyu etmesine rağmen sika ve sebt görülmüş, iki yüz elli kadar hadisi

olduğu belirtilmiştir.100

İsnada yer alan râvîlerin sika kimseler olduğu anşlaşılırken, Fıtr b. Hammad

hakkında, onun Seleme’den bu rivâyeti almdığına dair anlatılan hususi bilgi dışında

95 Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 414. 96 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 406. 97 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, VII, 90; İbn Mâkûlâ, el-İkmâl, I, 342; İbn Hacer, Lisânu’l-

Mîzân, IV , 454; İbnu’l-Keyyâl, el-Kevâkibu’n-Neyyirât, I, 71; Trablusî, Men Rumiye bi’l-İhtilât. I,

64. 98 İbn Hacer, Ta’cîlu’l-Menfaa,I,334. 99 İbn Hacer, Ta’cîlu’l-Menfaa, I,334. 100 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, IV, 170; Zehebî, Nubelâ, V, 298–299; Zehebî, el-Kâşif, I, 454.

52

önemli başka bir problem olmadığını ve bu durumda sika râvîlerden merfu muttasıl

bir rivâyet olduğunu söyleyEbîliriz.

Dokuzuncu Rivâyet:

Bu rivâyet; Yahya – el- A'meş – ayrıca – Veki' – el- A'meş – Zeyd b. Vehb-

Abdullah, tarikleri ile nakledilmiştir.101

Yahya b. Saîd b. Ferrûh (Basralı.v.198):

Yaşadığı dönemde hadis ilmine çeki düzen verdiği ve zayıfları terk ettiği

çokca anlatılan,102 rical konusunda benzersiz olduğuna yer verilen,103 ilmi ve ameli

medhedilmiş, kaynaklarda münekkidlerin onun benzerini görmediklerini ifade

ettikleri 104 sika bir kimse olarak karşımıza çıkmaktadır.

Hadis imamları onunla iticacac etmiş ve “onun terk ettiğini biz de terk ederiz”

demişlerdir.105

Veki' b. el-Cerrah b. Melih Ebû Ahmed en-Neysabûri, el-Kûfî

(Kûfeli,v.197):

Kaynaklarda hakkında öğücü ifadelerle ismi geçmiştir. İlminin genişliği,

sadûk, ve sika olduğu hep tekrarlanmış, hadis hıfzının yanında fıkıh ilmini de

mütalaa etmiş, Ahmed b. Hanbel onun bir günün dışında hiç şüpheye düşmediğini,

101 Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 430. 102 İbn Hibbân, es-Sikât, VII, 611 103İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 298. 104 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 298–300; Zehebî, Nubelâ, IX, 176; İbn Hibbân, es-Sikât,

VII, 611; İbn Hacer, Tehzîb, XI, 191–192; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXXI, 335 v.s; Bâcî, et-Ta’dîlu

ve’t-Tecrîh, III, 1219; Ahmed, Bahr.460–461. 105 İbn Hacer, Tehzîb, XI, 192.

53

yanında kitap, defter taşımadığını ilminin ve hıfzının büyüklüğüne işaretle

anlatmıştır.106 En sağlam ifadelerle tevsik edilmiş bir râvî olduğunu görmekteyiz.

Merfû muttasıl bu senette müellif’in Veki’ ile mutabaat ettiğini görmekteyiz.

Hadisin bu isnadı da A’meş’in tedlîsi ile birlikte sika olduğunun belirtilmesi ve

kabulu ile sahih görünmektedir. Ancak A’meş’i tedlisi dolayısı ile eleştirenlerin de

onu gözden çıkarmadıklarını ve hakkını teslim ettiklerini bilmekteyiz.

Onuncu Rivâyet:

Bu rivâyet; Yahya b. Saîd – Hammad b. Zeyd – Ubeydullah b. Ebî Bekr –

Enes b. Mâlik tariki ile rivâyet edilmiştir.107

İsnadtaki râvîler önemli eleştiriler almamış kişiler olarak bilinmekte ve diğer

kırk gün hadisi isnadlarında yer almış kişiler olarak karşımıza çıkmaktadır. Enes

rivâyetlerinin önemli ve tabakasında tek râvî olarak çalışmamızda yer alan

Hammad’dan rivâyetlerde, Yahyâ b. Saîd’in cüz taşıdığını burada anımsamak, bizim

isnâda ait güvenimizi olumlu olarak etkilemektedir. Şunu da ifade etmek lazımdır ki,

Yahyâ b. Saîd bu meydanda hüccet olarak tanınan, rical ilminde kendini kabul

ettirmiş biridir.

Bu söylediklerimizin ışığında isnâdın sıhhatine engel teşkil edecek bir

problem olmadığını söyleyEbîliriz.

On Birinci Rivâyet:

Bu rivâyet; Yunus – Hammad b. Zeyd – Ubeydullah b. Ebî Bekr – Enes b.

Malik tariki ile rivâyet edilmiştir.108

106 Hatîb, Tarîh, XIII,496-501; İbnu’l-Cevzî, Safvetu’s-Safve, III, 170-172; Burhânuddin İbrâhîm, el-

Maksadu’l-Erşed , III, 85; Ahmed, Bahr, I, 448-451; Nevevî, Tehzîbu’l-Esmâ, II, 442; Ahmed, el-İlel,

I, 152. 107 Ahmed b. Hanbel, Müsned III, 116. 108 Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 148.

54

Yûnus b. Muhammed b. Müslim (Bağdatlı,v.207) :

Sika, sikatün sika, saduk gibi lafızlarla tevsik edilen Yûnus b. Muhammed b.

Müslim109 hakkında olumsuz değerlendirmelere raslanmadığını söyleyEbîliirz.

Hadisi bize ulaştıran Yunus b. Muhammed diğer Enes rivâyetlerini pekiştiren

bir râvî olarak karşımıza çıkmaktadır. Sika, Sikatün sika, Sadûk gibi lafızlarla tevsik

edildiğini110 gördüğümüz Yunus b. Muhammed’in yer aldığı bu isnadın sahih bir

isnad olduğu kanaatini taşımaktayız.

On İkinci Rivâyet:

Bu rivâyet; Müsedded – Hammad – Ubeydullah b. Ebî Bekr – Enes b. Mâlik

tariki ile nakledilmiştir.111

Müsedded b. Müserhed Ebû'l- Hasen el- Esedî ( Basralı, v.228):

Ebû'l –Hasen Müsedded b. Müserhed b. Müserbel el- Esedî, El –Basrî.

Müsned sahibi, hatta Basra'da ilk müsnedi tasnif eden olduğu belirtilmektedir.112

Sika, sikatu’s- sika, esbet ve diğer tevsik sıfatları ile kaynaklarda adı geçmektedir.113

Bu isnad Enes’ten Hammad b. Zeyd yoluyla gelen diğer merfû muttasıl

rivâyetlerden Müsedded ile farklılaşmaktadır. Müsedded sika bir râvîdir. Bu sebeble

önceki Enes isnadları için belirttiğimiz sahihlik değerlendirmesini bu isnad içinde

söylüyoruz.

109 Hatîb, Tarîh,XIV, 350; Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, III, 1242; Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz,I, 161;

İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I,361; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,XXXII,542-543; İbn Hacer,

Tehzîb ,XI,393; İbn Hacer, Takrîb, I, 614;. 110 Hatîb, Tarîh, XIV, 350; Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, III, 1242; Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz, I, 161;

İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I,361; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXXII,542-543; İbn Hacer,

Tehzîb,XI,393; İbn Hacer, Takrîb, I, 614. 111 Buharî,6,Hayz,17,hadis no: 318, s.27. 112 et- Takyid, I, 457; İbn Hacer, Takrîb, I, 528. 113 İbn Hacer, Takrîb, I,528; Iclî, Ma’rifetu’s-Sikât, II, 272; Zehebî, Nubelâ, X, 591; İbnu’l-Kayserânî,

Tezkiratu’l-Huffâz; II, 421-422; İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, VIII, 438; et- Takyid, I, 457;

Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XVII, 444-446.

55

Onü Üçüncü Rivâyet:

Bu rivâyet; Hasan b. er- REbî' – Ebû'l –Ahves – el- A'meş – Zeyd b. Vehb –

Abdullah isnadı ile nakledilmiştir.114

EL- Hasen b. Er- Rebî’ Ebû Ali ( Kûfeli, v.220veya221):

Sika, Salih, hafız, müteabbid gibi lafızlarla tevsik ve övgü ile kaynaklarda

anıldığını görmekteyiz. 115 . Saduk fakat hüccet olmadığı da gelen haberler

arasındadır.116

Sellam b. Süleym Ebû'l – Ahves ( Kûfeli, v.179):

Sebt, sika, sadûk, mutkin olarak tavsif edilen râvîmizin hakkında belirgin

olumsuz bir değerlendirmye ulaştığımız kaynaklarda raslayamadık.117

Murfu ve muttasıl bir isnada sahip olduğu anlaşılan bu rivâyetin râvîleri

bakımından çok olumsuz şeyler söylemek mümkün görünmemektedir.

On Dördüncü Rivâyet:

Bu rivâyet; Ömer b. Hafs – Ebû Ömer – el- A'meş – Zeyd b. Vehb – Abdullah

tarîki ile rivâyet edilmiştir. 118

Ömer b. Hafs b. Gıyas b. Talk b. Muâviye ( Kûfeli, v.222):

Iclî onun hakında sikadır demiştir.119 Ebû Hâtim onun için sikadır derken İbn

Hibban belki hata etmiş olabileceğini belirtmiştir.120

114 Buharî, 59, Bed’ul-Halk, 6, hadis no:3208 s. 260. 115 Zehebî, Nubelâ, X, 400; İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, II, 458; Iclî, Ma’rifetu’s-Sikât,

I,293. Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz, I, 204; İbn Hacer, Tehzîb, II, 242. İbn Hacer, Takrîb, I, 161. Hatîb,

Tarîh, VII, 307. 116 İbn Hacer, Tehzîb, II, 242. 117 Buhârî, Târîh, IV, 135; İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, IV, 259; Iclî, Ma’rifetu’s-Sikât, I, 444. 118 Buhari, 60,Enbiyâ, 1, hadis no: 3332.s. 269.

56

Hafs b. Gıyas. b. Talk (Kûfeli,v.196):

Ebû Ömer Hafs b. Gıyas b. Talk b. Muâviye en- Nehaî. Kûfe ve Bağdad ‘ta

kadılık yapmıştır.121

Iclî sika me’mun derken Yahya b Saîd, A’meş ashabının en güveniliri olarak

nitelendirmiş, 122 kaynaklarda sika me’mun, sikatun sebt, fakih gibi lafızlar ile

anlatılan Ebû ömer Hafs b. Gıyas b. Talk’ın , 123 son zamanlarında unutkanlığı

kaynaklarda yer almıştır.124

Merfû, isnadı muttasıl bir rivâyet olarak Zeyd b. Vehb’den gelen tariklerden

Ömer b. Hafs ve oğlu ile farklılık arzetmektedir. Ömer b. Hafsın vehm ve hata

edEbîlen biri olması ve oğlu Hafs’ın zabtı ile ilgili durumları dolayısı ile bu rivâyetin

isnadı zayıf görünmektedir.

On Beşinci rivâyet:

Bu irvayet; Ebû 'n- Nu'man- Hammad b. Zeyd. – Ubeydullah b. Ebî Bekr b.

Enes – Enes b. Mâlik kanalından aktarılmıştır.125

Ebû’n- Nu’man Muhammed b. Fadl es-Sudûsî ( Basralı, v. 224):

Hayatının son yıllarında ihtilatına ve bu döneme özgü münker rivâyetlerine

dikkat çekilmiş, bu nedenle son rivâyetlerine ve ondan son döneminde rivâyette

119 Iclî, Ma’rifetu’s-Sikât, II, 164. 120 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXI, 305. 121 Buhârî, Târîh, II, 370. Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz, I, 130; İbn Hibbân, Meşâhîru Ulemâi’l-Emsâr, I,

172; İbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân, VII, 201. Kelâbâzî, Ricâlu Sahîhi’l-Buhârî, I, 181. Hatîb, Tarîh, VIII,

188-189 122 Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz, I, 130;; 123 İbn Hacer, Tehzîb, II, 358; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, VII, 59-60; Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, II,

511. 124 İbn Hacer, Tehzîb, II, 358. 125 Buhari, 60,Enbiyâ, 1, hadis no: 3333.s. 269.

57

bulunanlara karşı ihtiyatlı olunması gerekliliği kaynaklarda belirtilmiştir.126 Bununla

birlikte ihtilatı öncesi ondan meşhur muhaddislerin; İsmail el-Buhâri, Ahmed b.

Hanbel, iki Hammad’ın da rivâyet etmiş olmaları ve ihtilatı dışında sika olarak tevsik

edilmesi, ihtilatı dolayısı ile tamamen rivâyetinin terk edilmesinin israf olacağı da

kaydedilmiştir.127 Buhâri, Müslim, Nesâî, İbn Mâce gib müelliflerini telifatına ondan

aldıkları rivâyetleri ihtilatından önce olduğu 128 kanaatindeyiz. Kısaca kaynaklarda

onun durumunun açıklıkla ortaya konulduğu ve son yıllarındaki durumundan

muhaddislerin haberdar oldukları ve buna göre hadis aldıkları anlaşılmaktadır.

Enes b. Malik tarikinden gelen isnadlar arasında Hammad b. Zeyd’ten sonra

Muhammed b. Fadl es- Sudûsi ile ayrılmaktadır. Merfu, muttasıl bir isnada sahiptir.

Buharî’nin hocası Es-Sudûsî eleştirilen fakat rivâyetlri terk edilmeyen bir râvî olarak

isnadda yer almıştır.

Sika râvîlerden oluşan merfû muttasıl bir isnadı bulunan bu rivâyetin isnad

bakımından iyi olduğu görünmektedir.

On Altıncı Rivâyet:

Bu rivâyet; Ebû'l-Velîd Hişam b. Abdilmelik – Şu'be – Süleyman el – A'meş

– Zeyd b. Vehb – Abdulah senedi ile rivâyet edilmiştir.129

Hişam b. Abdilmelik et- Teyalisi (Basralı, v.227):

Ebû Hâtim onun için insanların akıllılarındandı130 derken İbn Ebî Hâtim,

Zehebî onun hakkında söylnenleri sika, sebt, hafız, hüccet, emîru’l- muhaddisin gibi

126 İbnu’l-Keyyâl, el-Kevâkibu’n-Neyyirât, I,74; İbnu’l-Cevzî, ed-Duafâ ve’l-Metrûkîn; III, 91; İbn

Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, VIII, 58; Ukaylî, ed-Duafâu’l-Kebîr,IV, 121; Alâî, Kitabu’l-

Muhtelitîn, I, 116-117 ; Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, II, 675; İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, VIII,

58; İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 410; Zehebî, Nubelâ, X, 266. 127 Alâî, Kitabu’l-Muhtelitîn, I, 116-117. 128 İbnu’l-Keyyâl, el-Kevâkibu’n-Neyyirât, I, 74. 129 Buhari, 82, Kader,1, hadis no: 6594. s. 552. 130 İbn Hibbân, es-Sikât, VII, 571;

58

lafızlarla nakletmişlerdir. 131 Ahmed b. Hanbel ise mutkin olduğunu söylemiş ve

Ebû’l- Velîd günümüz şeyhulislamıdır ve muhaddislerden ondan önde geleni yoktur

demiştir.132

Kırk gün hadisinin bu tarikinin isnadı râvîleri bakımından önemli kusurlar

içermemektedir.

On Yedinci Rivâyet:

Bu rivâyet; Süleyman b. Harb – Hammad – Ubeydullah b. Ebî Bekr b. Enes –

Enes b. Mâlik tarîki ile rivâyet edilmiştir.133

Süleyman b. Harb ( Basralı, v.224):

İbn Ebî Hâtim, Mekke kadılığı yapmış Süleyman b. Harb’in hıfzını, önde

gelen bir muhaddis oluşunu, tedliste bulunmadığını, rical ve fıkıh ilminde de

konuştuğunu nakletmektedir.134

İbn Hacer, Süleyman b. Harb’in sika, imam ve hafız olduğunu söylerken, el-

Bâcî de onun hakkında İbn Ebî Hatim’in sözüne yer vermiştir.135 Ez-Zührî onun sika

olduğunu söylerken Mekke kadılığından azledildikten sonra vefatına kadar Basra’ya

yerleştiğine yer vermektedir. 136 Hatîb, hıfzı itkanı ve sika olduğu konusunda

söylenilenleri ‘Tarîh’inde zikretmiştir.137

Çalışmamızda onu Süleyman b. Harb hakkında olumsuz bir eleştiriye

rastlamdık.

Bu rivâyetin râvîleri sika râvîler olup isnad merfu muttasıl bir isnadtır.

On Sekizinci Rivâyet:

131 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, IX; 65; Zehebî, Nubelâ, X,341-344; 132 Ahmed, Bahr, I, 439. 133 Buhari, 82, Kader,1, hadis no: 6595. s. 552. 134 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, IV, 108. 135 İbn Hacer, Takrîb, I, 250; Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, III, 1111. 136 İbn Sa’d, Tabakâtu’l-Kubrâ, VII, 300. 137 Hatîb, Tarîh, IX, 33-36.

59

Bu rivâyet; Adem – Şube – el- A'meş – Zeyd b. Vehb – Abdullah b. Mesûd

tariki ile nakledilmiştir.138

Âdem b. Ebî İyas Ebû’l- Hasen ( Horasanlı, v.221):

Şu’be’ nin hadislerini zapteden altı kişiden biri olduğu anlatılmaktadır.139

Zayıf bazı râvîlerden hadis almış olabileceği belirtilmekle birlikte140 sika, mutkin

kudve gibi lafızlarla tevsik edilmekle birlikte, güvenilir, abid, zahid, Allah’ın iyi-

hayırlı kulu gibi lafızlarla da tavsif edilmiştir.141

Merfû muttasıl bir isnada sahip olan rivâyetin râvîleri olumlu olarak bilinen

kimselerdir. Süleyman el-A’meş’in tedlisi dışında önemli bir sorun

görünmemektedir.

On Dokuzuncu Rivâyet:

Bu rivâyet; Ebû Bekr b. Ebî Şeybe – Ebû Muâviye ve Veki' ile Muhammed b.

Abdillah b. Nümeyr el- Hemedanî ( lafız onun) - Ebû Muhammed, Ebû Muâviye ve

Veki’ – el- A'meş – Zeyd b. Vehb – Abdullah b. Mesûd senedleri ile rivâyet

edilmiştir.142

Ebû Bekr b. Ebî Şeybe Abdullah b. Muhammed b. İbrahim ( Kûfeli, v.

235):

138 Buharî, 98, Tevhîd, 28, hadis no: 7454. s.621. 139 Ahmed, Bahr, I, 61; Zehebî, Nubelâ, X, 336. 140 İbn Hacer, Tehzîb, , 171. 141 Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, I, 393, Hatîb, Tarîh, VII, 27-30, Zehebî, el-Kâşif, I, 230; Mizzî,

Tehzîbu’l-Kemâl, II, 301; İbn Adiyy, Men Ravâ anhüm el-Buhârî fi’s-Sahîh, I, 97, 108; İbn Hacer,

Tehzîb, I, 171. 142 Müslim, 46, Kader, 1, hadis no:6723, s. 1138.

60

Hafız, sebt saduk, sika, mutkın şeklinde kendisinden bahsedilmiş

olduğunu görmekteyiz.143 Müslim’in hocasıdır.

Muhammed b. Abdillah b. Numeyr ( Kûfeli, v.234):

Sika, Irak’ın incisi, hafız sebt , hüccet, Irakı’n reyhan çiçeği gibi çok ince

lafızlar ile tavsif ve tevsik edilen Muhammed b. Abdillah b. Numeyr’in ilim, anlayış

ve sünnete bağlılığına çokca değinilmiş olduğunu görmekteyiz. 144

Abdullah b. Numeyr ( Kûfeli, v.199)

Buhârî ondan hadis tahric ederken Ebû Hâtim onun hakkında işi düzgün

demiştir.145 Yahya b. Maîn kendisine Süleyman el-A’meş’i mi yoksa İbn Nümeyr’i

mi daha çok beğendiği sorulduğunda ikisi de sikadır derken Iclî sika salih, İbn Sa’d

sika kesirü’l-hadis olduğunu söylemiştir.146

Müslim’e ait bu rivâyetin başında ve sonunda müellifin birden çok isnadla

mutabaat ettiğini görmekteyiz. Merfû muttasıl bir isnad olarak çok ağır eleştiri

almayan râvîlerden oluşan ve mutabaatları ile desteklenen bir isnad olarak

görünmektedir.

Yirminci Rivâyet:

143 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, II, 433; Hatîb, Tarîh, X, 69-70. Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh,

II, 828. 144 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, I, 320; İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, II,439-440;

Zehebî, Nubelâ, XI, 455-457; Iclî, Ma’rifetu’s-Sikât, II,243; İbn Adiyy, Men Ravâ anhüm el-Buhârî

fi’s-Sahîh, I, 185; İbn Hacer, Takrîb, I, 490; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXV, 566-570; Kelâbâzî, Ricâlu

Sahîhi’l-Buhârî, II, 658; Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, II, 654; Hatîb, Tarîh, V, 429; Iclî, Ma’rifetu’s-

Sikât, II,243. 145 Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, II, 834; İbn Hacer, Tehzîb, VI, 52. 146 İbn Hacer, Tehzîb, VI, 52; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XVI, 228.

61

Bu rivâyet; Muhammed b. Abdillah b. Nümeyr ve Züheyr b. Harb ( Lafız İbn

Nümeyr’e aittir) – Süfyan b. Uyeyne – Amr b. Dînar – Ebû't- Tufeyl – Huzeyfe b.

Esîd tariki ile rivâyet edilmştir.147

Züheyr b. Harb b. Şeddad Ebû Hayseme ( Bağdatlı, v.234 ):

Ebû Hayseme, Züheyr b. Harb b. Şeddad el-Bağdâdî. Aslen Nese’li.İsmail b.

Aliye, Bişr b. es- Seriyy, Cerîr b. Abdilhamid, Hafs b. Ğıyas, Ravh b. Ubâde, İbn

Uyeyne, Hüşeym, Yahya b. Saîd el- Kattân, Abdurrahman b. Mehdî’den Hadis

alırken, ondan da Buhari, Müslim , Ebû Davud, İbn Mâce, İbrahim el- Harbî, oğlu

Ebû Bekr b. Ebî Hayseme, Ebû Bekr b. el- Mervezî, Ebû Ya’la el Mevsıli, İbn Ebî’d-

Dünya, Ebû Zür’a er- Razi, Ebû Hâtim, Ya’kub b. Şeybe hadis rivâyet etmişlerdir.148

Hatîb el Bağdadî onun Sika sebt Hafız mutkin olduğunu söylemiştir.149 İbn Ebî

Hâtim saduk olduğunu naklederken150 Ebû Hâtim de onun mutkin zâbit olduğunu

söylemktedir.151 Hatîb el Bağdadî ise onun sıka, sebt, hafız ve mutkin olduğunu

nakletmektedir. 152 Kaynaklarda hakkında olumsuz değerlendirmelere

rastlamadığımız Ebû Hayseme hakında benzer lafızlarla bahsedildiğini

görmekteyiz.153

Süfyan b.Uyeyne ( Kûfeli, v. 198):

Kaynaklardan onun tedlis ve ihtilatına kayıtlar düşülürken, Icli onun hakkında

hadiste sika ve sebttir demiştir. 154 Suyûtî Ali b. el-Medîni’nin Zührî rivâyetinde

147 Müslim, 46, Kader, 1, hadis no:6725, s. 1138. 148 İbn Hacer, Tehzîb, II, 296; Suyûtî, Tabakâtu’l-Huffâz, I, 194; Buhârî, Târîh, III, 429; Hatîb, Tarîh,

VIII, 482; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, IX , 402-404; İbn Mencuveyh, Ricâlu Müslim, I,223-224; İbn

Hibbân, es-Sikât, I, 256. 149 Suyûtî, Tabakâtu’l-Huffâz, I,194. 150 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, III, 591. 151 İbn Hibbân, es-Sikât, VIII, 257. 152 Hatîb, Tarîh, VIII,482. 153 Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, II, 594; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, IX, 405; İbn Mencuveyh, Ricâlu

Müslim, I, 224. 154 Iclî, Ma’rifetu’s-Sikât,I, 417.

62

ondan mutkinin olmadığını nakleder.155 Kaynaklardan rivâyetinin terk edilmediğini

ve ihticac edildiğini görmekteyiz.

Amr b. Dînar el- Esrem (Mekkeli, v.126):

Kendisinden Sika,saduk, müfti,imab, Sika-sika, sebt ve esbet gibi olumu

lafızlarla bahsedilen Ebû Muhammed Amr b. Dinar’ın baktığımız kaynaklarda

durumunun iyi olduğu anlaşılıyor.156 Bununla birlikte İbn Hacer Hakim’in Ulum u

Hadisin de, onun tedlisine işaret ettiğini nakletmekte; tezhibinde de buna yer

verirken teşeyyüünden sözedilmediğini aktarmaktadır.157

Ebû't – Tufeyl Âmir b. Vâsıle ( Kûfe,v. 110):

İbn Ebî Hayseme onu sahabe şairlerden saymıştır.F aziletli , akıllı ,

hazırcevap ve fasih konuşurdu. Hz. Ali Şiasındandı. Kûfe’ye yerleştiği ve orada vefat

ettiği nakledilmiştir.158

Müslim’in iki hocasından aldığı isnadın râvîleri ile ilgili önemli eleştiriler

bulunmamaktadır. Merfû muttasıl bir isnad olarak sahih olduğu görünmektedir.

Yirmi Birinci Rivâyet:

Bu rivayeyt; Ahmed b. Amr b. Serh – İbn Vehb – Amr b. el –Hâris – Ebû

Zübeyr el- Mekkî – Âmir b. Vâsıle – Abdullah b. Mesûd tariki ile rivâyet

edilmiştir.159

Ahmed b. Amr b. Serh ( Mısırlı, v. 250):

Sika , sebt, sâlih, sakîh şeklindeki hakkında söylenenler kaynaklarda

nakledilmiştir.160 El- Bâcî, İbn Ebî Hâtimden Ebû Hâtim’in onun hakkında “la be’se

155 Suyûtî, Tabakâtu’l-Huffâz, I,119. 156 Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, III, 971; İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, VI, 231; İbn Hacer,

Tehzîb, VIII, 26; Ahmed, Bahr, I, 319. 157 İbn Hacer, Tabakâtu’l-Müdellisîn, I, 22; İbn Hacer, Tehzîb, VIII, 26. 158 İbn Abdilberr, el-İstîâb, IV, 1696 159 Müslim, 46, Kader, 1, hadis no:6726, s. 1138. 160 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, I, 416-417; İbn Hacer, Tehzîb, I,55.

63

bih” dediğini nakletmaktedir.161 Ahmed b. Amr rivâyetleri makbul bir râvîdir.

Abdullah b. Vehb Ebû Muhammed ( Mısırlı, v.197):

Onun hakkında kaynaklarda ehli nakdin sika , salih, salihul hadis, sadûk

şeklinde lafızlar kullandıkları nakledilmektedir. 162 Ebû Hâtim onu es-Sikâtında

zikretmiştir.163

Amr b. el-Hâris(Mısırlı, v. 147)

Ebû Hâtim ‘in zamanın en ehfazı dediği164 Ebû Zür’a, Iclî, Nesâî, Yahya b.

Maîn’in nu sika gördüğü, İbn Sa’d’ın Tabakât’ında zikrettiği ve “sikaydı inşaalah”

dediği nakledilmektedir.165 Yine kaynaklarda, sika, hafız, 166fakih, ehadü’l-eimme,

sâlih, hüccet, muttakî gibi lafızlar ile anıldığını görmekteyiz. 167 Bununla birlikte

garîblerinin; 168 münkerlerinin olduğu, yine Katâde’den muzdarîb ve hata ettiği

hadisler rivâyet ettiği de zikredilmiştir.169

Ebû Zübeyr Muhammed b. Müslim el- Mekkî (Mekkeli, v.126):

İmam Şafiî’nin desteğe muhtac gördüğü, Nesaî’nin sika dediği İbn Hıbban’ın

Sikat’ında zikrettiği, hadisi ile ihticac edilEbîleceği 170 sahabeden duymaksızın

161 Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, I, 333. 162 Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh II, 851; İbn Adiyy, el-Kâmil fî Duafâi’r-Ricâl, IV, 202. 163 İbn Hibbân, es-Sikât, VIII, 346 164 Suyûtî, Tabakâtu’l-Huffâz, I,86 . 165 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXI, 573-574. 166 İbn Hacer, Takrîb, I, 419. 167 Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh,III, 970; Zehebî, el-Kâşif,II,74; İbn Hibbân, es-Sikât,VII, 228-229; İbn

Hibbân, Meşâhîru Ulemâi’l-Emsâr,I, 187 ;İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 184. 168 Zehebî, el-Kâşif, II, 74. 169 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,XXI, 573. 170 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,XXVI, 409; Ahmed b. Abdirrahîm, Tuhfetu’t-Tahsîl fî Zikri Rûvâti’l-

Merâsîl, I,287.

64

rivâyetlerinin 171bulunmasına karşın ve diğer bazı eleştiriler sebEbî ile terk edilmeyi

hak etmediği yorumları yapılmıştır.172

İsnadda çok önemli eleştiri alan râvî omadığını söyleyEbîliriz. Merfû mutasıl

bir isnad ile bu rivâyet için sahih diyEbîliriz.

Yirmi İkinci Rivâyet:

Bu rivâyet; Ebû Kamil Fudayl b. Hüseyn el- Cahderî – Hammad b. Zeyd –

Ubeydullah b. Ebî Bekr- Enes b. Malik senedi ile nakledilmiştir.173

Ebû Kâmil Fudayl b. Hüseyn el- Cahderî ( Basralı, v.237):

Ebû Kamil Fudayl b.Huseyn b. Talha el- Cahderî, el- Basri. Hammad b.

Zeyd, Hammad b. Seleme, Ebû Avâne, Fudayl b. Süleyman, Yezîd b. Zeri’, Yahya

el- Kattan ve diğer bazı muhaddislerden rivâyette bulunurken, ondan da Ebû Zür’a,

Muhammed b. Âmir, Müslim b. el- Haccâc, Buhârî ( ta’lik ederek), Ebû Davud,

Nesâî ve Abdullah b. Ahmed b. Hanbel hadis rivâyet etmişlerdir.174 İbn Hacer onun

hakkında sikadır demiştir.175

Merfû muttasıl bir isnad olarak râvîleri ağır eleştiriler almamış bir isnattır.

Yirmi Üçüncü Rivâyet:

Bu rivâyet; Ali b. Muhammed – Veki' ve Muhammed b. Fudayl ve Ebû

Muaviye ile, Ali b. Meymun er- Rakiy, Ebû Muaviye ve Muhammed b. Ubeyd – el-

A'meş – Zeyd b. Vehb – Abdullah b. Mesûd senedleri ile nakledlmiştir.176

171 Alâî, Câmiu’t-Tahsîl,I, 269; Ahmed b. Abdirrahîm, Tuhfetu’t-Tahsîl fî Zikri Rûvâti’l-Merâsîl,

I,287. 172 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl XXVI, 409. 173 Müslim, 46, Kader, 1, hadis no:6730, s. 1139. 174 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, VII, 71; İbn Hacer, Tehzîb, VIII, 261; Zehebî, el-Kâşif, II, 124.

İbn Hibbân, es-Sikât, IX, 10; Kelâbâzî, Ricâlu Sahîhi’l-Buhârî, II, 880. 175 İbn Hacer, Takrîb, I, 447. 176 İbn Mace, Sünen,es-Sünne..., 10, hadis no: 76, s.2481.

65

Ali b. Muhammed b. İshak b. Ebî Şeddad Ebû'l – Hasen ( Kûfeli v.233):

Ebû’l- Hasen Ali b. İshak b. Ebî Şeddad et – Tenâfüsî el- Kûfî. Hâfız, İmam,

sebt, sika, saduk şeklinde tevsik edildiği, ulaşabildiğimiz kaynaklardan

görmekteyiz.177

Muhammed b. Fudayl ( Kûfeli, 195):

Durumu hakkında net bilgiler edinemdeiğimiz râvînin A’meş ashabından

olduğunu bilmekteyiz.

Ali b Meymûn er- Rakiyy ( ? v.246):

Ebû’l- Hasen Ali b. Meymûn er- Rakiyy el-Attar. Muhammed b. Ali b.

Meymûn’un babasıdır. İshak b. İbrahim el-Hanînî, Bişr b. es- Seriyy, Hafs b. Gıyas,

Halid b Hayan er-Rakiyy, Saîd b. Mesleme el-Emevî, Süfyan b Uyeyne’den rivâyet

ederken, en Nesâî, İbn Mâce, Ebû Bekr Ahmed b. Abdirrahman b. Muhammed el-

Askerî, Ebû Zür’a Ubeydullah b. Abdilkerim er-Râzi, Ebû Hâtim Muhammed b. İdris

er-Râzî ondan rivâyet edenlerin bazlarıdır.178 İbn Hacer sikadır derken Ebû Hâtim de

onu tevsik etmiştir.179 Nesâî onun hakında la be’s derken İbn Hibban es-Sikât’ında

zikretmiştir.180

Merfû muttasıl bir rivâyet olarak isnadında önemli bir illet olarak Muhammed

b. Fudayl’in durumu görünmektedir. Ancak aynı tabakadan diğer iki râvîye isnad ile

durumun düzeldiği söylenEbîlir.

Yirmi DördüncüRivâyet:

177 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, II, 445; Zehebî, Nubelâ, XI, 459-460. 178 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,XXI, 153-154. 179 İbn Hacer, Takrîb, I,405; Zehebî, el-Kâşif, II, 48. 180 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXI,154.

66

Bu rivâyet; Hafs b. Ömer en –Nümerî – Şu'be ile; Muhammed b. Kesir –

Sufyan ( aynı anlamda ve haber Süfayan’a ait) – el- A'meş – Zeyd b. Vehb –

Abdullah b. Mesûd isnadları ile rivâyet edilmiştir.181

Hafs b. Ömer. b. el- Haris en-Nemerî (Basralı,v.225):

Sika sebt, saduk mutkın, sebt mutkin, sebt huccet, sadûk sika, sadûk salih

lafızları ile kaynaklarda zikrini görmekteyiz. 182 Ulaşabildiğimiz bu kaynaklarda

hakkında olumsuz bir değerlendirmye rastlamadığımız Ebû Ömer Hafs b. Ömer b. el

Hâris Basralılar’ın onun adaleti üzere buluştuğu saûk, fasih bir Arabî 183 şahsiyet

olarsak karşımıza çıkmaktadır.

Muhammed. b. Kesîr Ebû Abdillah (Basralı,v.223):

Zehebî, İbn Hacer onun hakında sikadır demişlerdir.184 Mizzî, Ebû Bekr b.

Ebî Hayseme’den haberle Yahya b Maîn’in ondan yazmayın dediğini nakletmekle

birlikte Ebû Hâtim den nakille sadûk olduğunu aktarmaktadır 185 İbn Hacer ise

Yahaya b. Maîn’den haberle onun hadisinde onu zayıf düşürEbîlecek lafızların

varlığını naklediyor.186 Yahya b. Maîn’e dayandırılan bu eleştirilerin dışında onun

hakkında kaynaklarda Sadûk, sika, muttaki, fâdıl, la be’se bih şeklinde lafızlar yer

almaktadır.187

Merfû muttasıl bir isnada sahip bu rivâyetin râvîleri ağır eleştiriler

almamıştır. Bu isnâdın mutabaatı ile birlikte sahih bir rivâyet

olduğunusöyleyEbîliriz.

181 Ebû Davud, Sünen, 39, es-Sünne, 16, hadis no: 4708. s.1569. 182 Zehebî, Nubelâ, X, 355-356; İbn Hacer, Takrîb, I, 172; Zehebî, el-Kâşif, I, 341 ; Bâcî, et-Ta’dîlu

ve’t-Tecrîh, II, 509. 183 Zehebî, Nubelâ , X, 355-356. 184 Zehebî, el-Mu’nî fi’d-Duafâ, II, 627; İbn Hacer, Takrîb, I, 504. 185 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXVI,335. 186 İbn Hacer, Tehzîb, IX, 371. 187 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, VIII, 70; İbn Hibbân, es-Sikât, IX, 78; İbn Hacer, Lisânu’l-

Mîzân,VII, 373; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,XXVI, 335; İbn Hacer, Tehzîb, IX, 371.

67

Yirmi Beşinci Rivâyet:

Bu rivâyet; Hannad – Ebû Muaviye – el –A'meş – Zeyd b. Vehb – Abdullah

b. Mesûd yoluyla nakledilmiştir.188

Hannad b. es- Seriy ( Kûfeli,v.243):

Ebû’s-Seriyy Hannad b. es- Seriyy b. Mus’ab ed- Dârimî, et- Temîmî, el

Kûfî. Çalışmamızda adı geçen râvîler ile adı sıkça geçen bir râvîdir. Kaynaklarda

ilminin ve siretinin övüldüğünü, ibadetinin çoğluğundan ona Kûfe’nin rahibi

denildiğini189 kendisi hakkında sika, sadûk şeklinde ehli hadisin değerlendirmede

bulunduğnu, olumsuz bir söz sarfetmediklerinin görmekteyiz.190

Kaynaklarda biryandan onun A’meş rivâyetlerindeki ilminin genişliği ve

itkânı anılırken öte yandan bazı olumsuzlukların ve eleştirilerin birlikte yer alması

eleştirilerde onun Mürcie’den olmasının bir payının olabileceğini düşündürmektedir.

Tirmizî bu isnadına rivâyetin metninin arkasından başka isnadlar ile mutabaat

etmiş ve rivâyet hakkındaki kanaatini “hasenün sahîh” ifadesi ile belirtmiştir.

Tirmizî’nin bu sözünü birden çok isnadı bulunan rivâyetler için isnadın birisinde

hasen diğerinde sahih olduğu durumlarda kullandığı malumdur.191

Bu isnad merfû muttasıl bir isnad olarak sahih bir isnaddır.

Yirmi Altıncı Rivâyet:

Bu Rivâyet; Ahmet b. İshak el- Ahvâzî– Âmir b. Müdrik – Utbe b. Yekzân –

Hammad – İbrahim – Alkame ve Esved – Abdullah tariki ile rivâyet edilmiştir.192

188 Tirmizî,Sünen, 30, Kader, 4, hadis no: 2137. s.1866. 189 Zehebî, el-Kâşif, II, 339. 190 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl , XXX, 312; İbn Hacer, Takrîb, I, 574; İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-

Huffâz, II, 507; Nubela, XI, 467; İbn Hacer, Tehzîb, XI, 62. 191 Et-Tahhân, Teysîr, s.48. 192 Bezzar, Müsned, IV, 351.

68

Ahmed b. İshak el Ahvâzî(……v.250):

İbn Hace ve ez- Zehebî sadûk derkenen- Nesâî sâlih demiştir.193

Âmir b. Müdrik (? , v. ? ):

İsmail b. Abdilmelik, Utbe b. Yekzan er-Râsibî, Yahya b. Eyyub el- Biclî,

Ve Yuınus b. Ebî İshaktan rivâyet ederken, Ahmet b. İshak el- Ahvâzî, Zeyd

b. Ahzem et- Tâî ondan hadis rivâyet etmişlerdir.194 İbn Hibban Kitabu’s-Sikat’ta

zikretmiş. 195 Kaynaklarda rubbema ahtae, şeyhun, leyyinu’l-hadis, şeklinde

zikredilmiştir.196

Utbe b. Yakzân (Basralı,v. ? ):

Nesâi’nin el-Kunâ’sında sika dediği 197 İbn Hibban’ın Kitabu’s-Sikât’ında

zikrettiği 198 nakledilmiş ZehEbî zayıf demiştir.199

Hammad b. Ebî Süleyman (Kûfeli,v. 132):

Hakkındaki değerlendirmelerde saika saduk ve fakih olduğuna yer verilirken

fıkhı övülmüş 200 rivâyetteki durumuna Tehzib (’ul Kemal) sahibi geniş yer vermiş201

193 Zehebî, el-Kâşif, I, 190; İbn Hacer, Takrîb, I, 77; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, I, 265. 194Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XIV, 73 -74. 195 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XIV, 74. 196 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, VI,328; İbn Hibbân, es-Sikât, VIII, 501; İbn Hacer, Takrîb, I,

288. 197 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XIX, 326, 198 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XIX, 327. 199 İbn Hacer, Takrîb. I, 381. 200 Zehebî, Nubelâ ,V, 233-234; Ebû Hafs, Târîhu Esmâi’s-Sikât, I,66; İbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân,

VII,203; İbn Hacer, Tabakâtu’l-Müdellisîn, I, 30; İbn Hacer, Takrîb, I, 178; Zehebî, el-Kâşif, I,,349;

Ebû Muhammed el-Ensârî, Tabakâtu’l-Muhaddisîn bi İsbehân, I, 326. 201 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl , VII,269-279.

69

Mürcie’den olduğu kaynaklarda yer almıştır. 202 İclî onun bu durumunun ircâ

konularında konuşmak ve yorum yapmaktan ibaret olduğunu, yoksa bu konuda

sahibi kelam ya da müdafî olmadığını nakletmektedir.203 Bakabildiğimiz kaynaklarda

hakkında çok olumsuz değerlendirmelere rastlamamaktayız. Bununla birlikte

ZehEbî, İbn main in ve başkalaranın ona sika derken ibn Sa’d ın zayıf, Ebû Hâtim’in

“la yuhteccu bihi” dediğini kaydetmiştir.204

İbrahim b. Yezîd en-Nehaî ( Kûfeli. v. 96?):

Hz. Âişe ile görüşmüş205 ancak hadis işittiği sabit olmamıştır.206Zehebî fakih,

sikadır ancak çok irslade bulıunuyorderken Sahabeden rivâyetlerinin mürseller

olduğu, onun mürsellerini ibn Maîn’in Şa’bî ve el -A’meş in mürsellerinden daha iyi

bulduğu nakledilmektedir.207

Alkame b. Kays (Kûfeli, v.62):

Yahyâ b. Maîn’in sika derken; Ali b el- Medînî’nin Rasulullah’ın sözlerini

hıfz ve anlamada ashab içerisinden Zeyd b. Sabit, Abdullah b. Mesûd ve Abdullah b.

Abbas’ı sayarken İbn Mesûd’u en iyi bilen olarak ise Alkame, el- Esved, Ubeyde ve

el- Hâris olarak saydığı nakledilmiştir.208Kaynakların övgüyle bahsettiği Alkame’nin

fıkhı öne çıkarılmıştır. 209 Öyleki Sahabeden kimseler ona sorarlar ve görüş

istselerdi.210Yine Abdullah b. Mesûd ashabı arasında kıraat ve iftâ eden altı kişiden

202 İbn Hibbân, es-Sikât, IV,160; İbn Hacer, Takrîb, I,178; 203 Iclî, Ma’rifetu’s-Sikât, , 321. 204 Zehebî, Men Tukullime Fîh, I,71 205 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, II,237. 206 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, II,235; İbn Hacer, Tehzîb,I, 155. 207 İbn Hacer, Tehzîb,I, 155. 208 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XX,303; Zehebî, Nubelâ,IV,55. 209 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 48; Zehebî, Nubelâ, IV, 53-556; Suyûtî, Tabakâtu’l-

Huffâz,I,20. 210 İbn Hacer, el-İsâbe, V, 136.

70

biri oalrak zikredilmiştir.211 Hz. Ömer ve Ebû Bekir’den işitmediği tartışılmıştır.212

Durumu iyi olarak değerlendirilen bir râvîdir.

El- Esved b. Yezîd(Kûfeli,v.75):

İclî onun sika olduğunu zikrettikten sonra Hz. Aişe’nin ona saygısını ve

Abdullah b. Mesûd’un kıraat ve ifta meclisinin Alkame, el- Esved, Ubeyde, Ebû

Meysera, el- Hâris b. Kays, ve Mesrûk b. el- Ecdâ’ olmak üzere altı kişi olarak

nakleder.213 Ayrıca kaynaklarda sîreti övülmüş, oruç ve namaz kılışının çokluğu,

hacca çok gittiği ve ahlakî meziyetleri yer alırken olumsuz değerlendirmelere

rastlamamaktayız.214

Bezzar’a aid bu isnad’ın müeelife yakın isimlerin çok ağır olmamakla

birlikte, rivâyetin sıhhatini kaybettirecek ölçüde eleştiri almış oldukları

kanaatindeyiz. Merfû muttasıl olarak değerlenderdiğimiz bu rivâyetin isnadı için

zayıf olduğunu söyleyEbîliriz.

Yirmi Yedinci Rivâyet:

Bu rivâyet; Amr b. Ali -Ebû Muâviye ve Veki' – el- A'meş – Zeyd b. Vehb –

Abdullah tarîki ile nakledilmiştir.215

Amr b. Ali (Basralı, v.249):

Ebû Hafs Amr b. Ali b. Kenîz b. Fellâs216 el-Bâhilî, el-Basrî.

Ebû Hâtim onu Ali b. El- Medînî’den daha sika görmüş 217 Nesâî, Sika,

sâhibu’l- hadis, hafız şeklinde değerlendirmiştir.218

211 İbn Hibbân, es-Sikât, II,147;diğer beşkişi elesved , ubeyde,Ebû meysera, el harisb . kays,ve

Mesrûk b. el- Ecda’. 212 Ahmed b. Abdirrahîm, Tuhfetu’t-Tahsîl fî Zikri Rûvâti’l-Merâsîl, I, 233; Alâî, Câmiu’t-Tahsîl, I,

240. 213 Iclî, Ma’rifetu’s-Sikât, I, 229-230. 214 İbn Hibbân, Meşâhîru Ulemâi’l-Emsâr, I, 100; İbn Hibbân, es-Sikât, IV, 31; Zehebî, Nubelâ, IV,

51; Nevevî, Tehzîbu’l-Esmâ, I, 133. İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 50. 215 Bezzar, Müsned, V, 170. 216 Herevî, Müştebehu Esâmî’l-Muhaddisîn, I, 182.

71

İbn Mesûd’dan gelen rivâyetler içinde Âmeş ashabından rivâyet eden Ebû

Muâviye ve Veki’ ‘den rivâyette farklılaşan isim Amr b. Ali, güvenilir bir râvî olarak

isnada yer almıştır. Ebû Muâviye ve Veki’’in rivâyetleri için söylediklerimiz bu

isnad için de aynı olacağından, merfû muttasıl bu rivâyetin isnadının iyi olduğunu

belirtEbîliriz.

Yirmi Sekizinci Rivâyet:

Bu rivâyet; Ebû Hayseme – Cerîr – el- A'meş – Zeyd b. Vehb – Abdullah

yoluyla rivâyet edilmiştir.219

Cerîr b. Abdilhamid (Kûfeli,v.187):

Ebû Abdillah Cerîr b. Abdilhamîd b. Cerîr b. Kard b. Hilâl ed-Dubbî er- Râzî.

Aslı Kûfe’li olup, Rey şehrine yerleşmiş ve orda vefât etmiştir. Hişam b. Urve,

Süleyman el-Ameş, Yahyâ b. Saîd, Fudayl b. Kazvân talk b. Muâviye hadis aldığı

bazı kimselerdir. Ebû Hayseme, Kuteybe, Ebû Bekr b. Ebî Şeybe, ondan rivâyet

edenler arasındadır.220

Bu isnadda A’meş ashabından Cerîr yer almıştır. Cerîr’in durumu ve daha

önce diğer râvîler hakkında verdiğimiz bilgiler ışığında bu isnadın önemli bir

problem taşımadığını söyleyebiliriz.

Yirmi Dokuzuncu Rivâyet:

Bu rivâyet; El- Fadl b. Hubâb el- Cumhî – Ebû'l- Velîd ve Şuays b. Muhriz –

Şu'be – Süleyman el –A'meş – Zeyd b. Vehb tarîki ile rivâyet edilmiştir.221

El- Fadl b. Hubâb el- Cumhî (Basralı, v.305):

217 Suyûtî, Tabakâtu’l-Huffâz, I, 225; İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, II,487. Bâcî, et-Ta’dîlu

ve’t-Tecrîh, III,980. 218 Suyûtî, Tabakâtu’l-Huffâz, I, 225. 219 Ebû Ya'la, Müsned, IX, 89. 220 İbn Mencuveyh, Ricâlu Müslim, I, 116-117; Müslim, el-Kunâ, I, 492. 221 İbn Hıbban, Sahih, XIV, 47.

72

İbnu’l-Kayseranî Sâdık, müksir Basra’lı sika muhaddis değerlendirmesinde

bulunmuştur222 Ebû Halife el- Fadl b. el- Hubâb el- Cumhî Şuayb b. Muhriz’i idrak

etmiştir.223

Ebûl- Velid Hişam b. Abdilmelik et- Teyâlisî (Basralı, v.227):

Ebû Hâtim onun için insanların akıllılarındandı224 derken İbn Ebî Hâtim,

Zehebî onun hakkında söylnenleri sika, sebt, hafız, hüccet, emiru’l- muhaddisin gibi

lafızlarla nakletmişlerdir. 225 Ahmed b. Hanbel ise mutkin olduğunu söylemiş ve

“Ebû’l- Velîd günümüz şeyhulislamıdır ve muhaddislerden ondan önde geleni

yoktur” demiştir.226

Şuays b. Muhriz (Basralı,v.?):

Zehebî sadûk derken227 İbn Ebî Hâtim babasının onun için şeyh dediğini

nakletmiş228

Râvîleri hakkında çok da detaylara ulaşamamakla birlikte isnadın durumunun

iyi olduğunu söylemek mümkün görünmektedir. Özellikle eldeki bilgilerde çok

olumsuz nitelemelerin olmamasını bu isnad için önem arzetmektedir.

Otuzuncu Rivâyet:

Bu rivâyet; Ali b. Abdilaziz – Ebû Nuaym – el- A'meş – Malik b. el –Haris –

Abdullah b. Rebîa – Abdullah b. Mesûd senedine sahiptir.229

222 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz ,II,670-671. 223 Zehebî, Mîzân, III, 348. 224 İbn Hibbân, es-Sikât, VII, 571. 225 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, IX; 65; Zehebî, Nubelâ, X,341-344. 226 Ahmed, Bahr, I, 439. 227 Zehebî, Mîzân, III, 348. 228 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl,IV,386. 229 Taberanî, Mu'cemu'l- KEbîr, IX, 178.

73

Ali b. Abdilazîz (Mekkeli, v.286):

Ebû’l-Hasen Ali b. Abdilazîz’in fakih bir kimse oduğu ve bu gerekçeyi ileri

sürerek hadis rivâyetine ücret istediği kaynaklarda yer almış, Nesâî’nin bu sebeble

ona kızgınlığı, İbn Ebî Hâtim’in, sadûk, Darekutnî’nin sika me’mûn gibi lafızlar

kullanarak tevsik ettikleri zikredilmiştir.230

El- Fadl b. Dukeyn (Kûfeli, v.219):

İbn el-Kayserânî onun için hafız sebt derken, onun hakkında Ahmed b.

Hanebel’in , Veki’’den daha az hatalı, hadis hocalarını, nesblerini ve ricâli ondan iyi

bildiğini, Veki’’in ise ondan daha fakîh olduğunu; Yahya b. Maîn’in zamanının

hayatta olanları arasında ondan ve Affan’dan daha kimse görmediğini; Ebû

Nuaym’ın onun ıtkanındakı yerini; Ebû Hâtim ve Ebû Nuaym’ın onun Hafız ve

mutkın olduğunu söylediklerini nakletmektedir.231

Mâlik b. el-Hâris es- Sülemî (Kûfeli, 94):

Tabiinden haricilerin önde gelenlerinden sayılan Malik b. el-Hâris232 Yahya

b. Maîn sika derken İbn Hibban es-Sikat’ta zikretmiştir. 233Ayrıca İbn Hacer, Zehebî

ve İbn Sa’d sika olarak zikretmişlerdir.234

Abdullah b. Rebîa (Kûfeli,v.? ):

Sahabi olup olmadığında ihtilaf edilirken çoğunluk sohbetinin olmadığı

kanatindedir. 235 Buhâri Tarîh’inde hadramî olarak isimlendirirken 236 İbn Hibban,

230 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz ,II, 623; Suyûtî, Tabakâtu’l-Huffâz,I, 278; Zehebî, Mîzân , V,

173. 231 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 373. 232 Zehebî, Mîzân, VII,4. 233 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, VIII, 207; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXVII,130. 234 İbn Hacer, Takrîb,I,516; Zehebî, el-Kâşif, II,234; İbn Sa’d, Tabakâtu’l-Kubrâ, VI,294. 235 İbn Mâkûlâ, el-İkmâl, IV, 23; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,XIV,494. 236 Buhârî, Târîh, V, 85.

74

Kitabü’s-Sikat’ında tabiînden saymıştır.237 Sika bir râvî olduğunu kabul edEbîliriz.

Râvîlerinin iyi olduğu anlaşılan bu rivâyetin isnadında önemli bir sorun

olmadığını belirtEbîliriz.

Otuz Birinci Rivâyet:

Bu rivâyet; Muhammed b. en- Nadr – Muâviye – Zâide – el- A'meş – Amr b.

Murra – Abdurrahman b. Ebî Leylâ – Abdullah b. Rebîa – Abdullah senedine

sahiptir.238

Muhammed b. en- Nadr: Bizce meçhul.

Muâviye: Meçhûl bir râvî.

Zâide b. Kudâme es- Sakafî (Kûfeli, v. ?):

Ahmed b hanbel hadis ilminde mütesebbit dört kişiden biri olarak Zâide’yi de

zikreder. 239 Sika, sahib-i sünnet, sika me’mûn, sika sebt gibi lafızlarla tavsif

edildiğini söyleyEbîliriz.240

Amr b. Murra, ( Kûfeli, v.116):

Amr b. Murra’nın ircâ fikrinde olduğu241 ve “görüşleri inceledim, mürcieden

daha hayırlı insanlar görmedim, bu sebeple bende bir mürcîyim” dediği

nakledilmektedir. 242 Vefat ettiği tarih konusunda 110 veya 116-117 gibi farklı

kayıtlar bulunan Amr’ı 243 Süleyman el- A’meş övmüş, yanındaki ilmi güvenle

koruduğunu söylemiş, Ahmed b. Hanbel ise onu tezkiye etmştir. Ayrıca Yahya b.

Maîn, sikadır derken, Abdurrahman b. Ebî Hâtim ise babası Ebû Hâtim’den nakille

237 İbn Mâkûlâ, el-İkmâl, IV, 23. 238 Taberanî, Mu'cemu'l- KEbîr, IX, 178. 239 Suyûtî, Tabakâtu’l-Huffâz, I,98.(diğerleri:Süfyân, Şu’be ve Züheyr olarak zikredeilmiştir.) 240 Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, II, 600; İbn Mencuveyh, Ricâlu Müslim, I, 228; İbn Hacer, Takrîb,I,

213; İbn Hacer, Tehzîb,III,264; Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz, I,98. 241 İbn Hibbân, es-Sikât V, 183; Zehebî, el-Kâşif, II, 88. 242 Iclî, Ma’rifetu’s-Sikât, II, 185. 243 İbn Hibbân, Meşâhîru Ulemâi’l-Emsâr, I, 103; İbnu’l-Cevzî, Safvetu’s-Safve, III, 107. İbn Sa’d,

Tabakâtu’l-Kubrâ, VI, 315.

75

sadûk olduğunu belirtmiştir.244

Abdurrahman b. Ebî Leylâ ( Kûfeli, v.83):

Ebû isa Abdurrahman b. Ebî Leyla, veya Bilal ve Davud b. Bilal el-Ensârî el-

Evsî, el- Kûfî. İsminin Yesar olduğu da zikredilmektedir.245 En doğru künyesi Ebû

İsa’dır.246

Hz. Ömer ve diğer bazı sahabeden rivâyetleri tartışılmakla birlikte 247

sahabeden rivâyeti, ve derslerine sahbeden katılanların olduğu ve onu susarak

dinledikeleri nakledilmektedir.248 Yahya b. Maîn ve Iclî’nin tabiinden olan Ebû İsa

hakkında sika dedikleri nakledilirken 249 Bâcî Ebû Hâtim’in la be’s dediğini

zikretmiştir.250

İsnaddaki râvîlerin mechul halleri sebEbî ile bu rivâyeti zayıf gördüğümüzü

söyleyebiliriz.

Otuz İkinci Rivâyet:

Bu rivâyet; Ömer b. Hafs- Âsım b. Ali- el- Mesûdî – Abdullah b. el –Mehârik

– Ebû Abdillah – Abdullah b. Mesûd senedine sahiptir251

Ömer b. Hafs es- Sudûsî (Basralı , v.93) :

Ebû Bekr Ömer b. Hafs es- Sudûsî. Âsım b. Ali, Kâmil b. Talha Ebû Bilâl el-

Eş’arî, Sâlim b. el- Muğîra el Ezdî, Ebû’l- Velîd et- Tayâlisî ve Basralılar’dan rivâyet

244 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, VI,257. 245 Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz, I, 26. 246 İbn Hibbân, es-Sikât, V,101. 247 Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, II,882. 248 Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz. I,26. 249 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XVII,376. 250 Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, II,882. 251 Taberani, Mu'cemu'l- KEbîr, IX, 233.

76

ederken, Şafiî ve diğereleri onadan rivâyette bulıunmuşlardır.252 Hatîb onun sika

olduğunu nakletmiştir.253 Hakkında fazla bilgi toplayamadığımız Ebû Bekr Ömer b.

Hafs es- Sudûsî hakkında Hatîb’in bu nakline göre değerlendirmede bulunabileceğiz.

Ayrıca Âsım b. Ali’den rivâyetinin kaynaklarda belirtilmesini254 Ahmed b. Hanbel

rivâyeti içi olumlu bir değerlendirme olarak değerlendireceğiz.

Âsım b. Ali b. Âsım (Vasıtlı, v.221):

Ebû’l –Hasen Âsım b. Ali b. Âsım et- Temîmî, el- Vâsıtî. İmam İsmâil el-

Buhârî’nin hocasıdır.255

İbnu’l- Kayserani onun hakkında Ahmed b. Hanbel’in hadisi sahih galatının

az olduğunu, Ebû Hatim’in Sadûk dediğini naklederken256 İbn Maîn ء�( P olarak

görmüş, İbn Adiyy, Münkerlerinden bahsetmiştir. 257 Kaynaklarda hakkındaki

değerlendirmelere geniş yer verilmiştir. 258İbnu’- Kayseranî gibi Zehebî tarafından da

hakkındaki eleştiriler verilerek sika olarak nitelendirilmiştir.259 221 senesinde vefat

etmiştir.260

Abdurrahman el –Mesûdî (Kûfeli,v.160):

Abdurrahman el- Mesûdi b. Utbe b. Abdillah b. Mesûd Ebû Bekr b.

Muhammed b. Amr b. Hazm, Habîb b. Ebî Sâbit’ten rivâyet ederken, Şu’be, Süfyan

252 İbn Hibbân, es-Sikât, VIII, 447; Hatîb, Tarîh, XI, 216. 253 Hatîb, Tarîh ,XI, 216. 254 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz ,I,397; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl ,XIII,510. 255 Zehebî, el-Muktenâ ,I, 181. 256 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 397. 257 Zehebî, Men Tukullime Fîh, I, 103. 258 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I,397; İbn Adiyy, el-Kâmil fî Duafâi’r-Ricâl, V, 234; Mizzî,

Tehzîbu’l-Kemâl, XIII, 510. Ahmed, Bahr, I,223. 259 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz , I,397; Zehebî, el-Kâşif , I, 520. 260 Vâsıtî, Târîhu Vâsıt, I, 146.

77

es- Sevrî, Süfyan b. Uyeyne ve Veki’ ondan hadis rivâyet etmişlerdir. Son yıllarında

ihtilat etmiştir.261

Abdullah b. Mehârık (Kûfeli,v.?):

Abdullah b. Mehârık b. Selîm es-Sülemî. Babası Mahârık b. Selîm’den

rivâyet etmiş, ondanda Abdurrahman b. Abdillah el- Mesûdî nakletmiştir ve Yahya

b. Maîn’in onun için meşhur dediği zikredilmiştir.262

Kûfi muhaddislerden sayılan Abdullah b. Meharık b. Selîm es-Sülemî’yi ,263

Ebû Hâtim, es- Sikâtında zikretmiştir.264

Mehârik b. Selîm(Kûfeli,v.?):

Ebû Kâbûs Mehârik b. Selîm eş- Şeybânî. sahabiliğinde ihtilaf edilmiş, İbn

Hibban onu sika tabiînler arasında zikrederken, 265 ZehEbî sahabi olduğu

kanatindedir.266 Nesâî’nin zikrine göre, Rasulullah’tan, Ali b. Ebî Tâlib, Abdullah b.

Mesûd, Ammar b. Yâsir’den rivâyet ederken, çocukları, Abdullah b. Mehârık ve

Kâbûs b. Mehârık nakletmişlerdir.267

Kufelilerden addedilen Meharik b. Selim,268 sahabeden veya sika tabiinden

birisi olarak kaynaklarda yer almıştır.269

Râvîlerin durumuna göre isnadın iyi olduğunu ancak Abdullah b. Mehârik

için onu övücü bilgilere rastlamadığımızı belirtmek gerekir. Abdullah b. Mehârik

övülmese de yerilmemiştir. İsnada kopukluk olmadığını da göz önünde bulundurarak

bu isnadı değerlendirmek gerekmektedir.

261 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 91. 262 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, V, 179. 263 Buhârî, Târîh,V, 208. 264 İbn Hibbân, es-Sikât, VII, 54. 265 İbn Hacer, Takrîb, I, 523. 266 Zehebî, el-Kâşif, II, 247. 267 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXVII, 315; İbn Hacer, Tehzîb, X, 61. 268 Buhârî, Târîh, VII, 430. 269 Müslim, el-Kunâ, I, 700; Zehebî, el-Muktenâ,II, 20; İbn Hibbân, es-Sikât,V, 444. İbn Hacer,

Takrîb, I, 523.

78

Otuz Üçüncü rivâyet:

Bu rivâyet; Zekeriya b. Yahya es- Sâci – Ebû'r- REbî' ez- Zehrânî – Selam

et- Tavil – Zeydu'l- Uma – Hammad b. Ebî Süleyman-Ebû Vâil– Abdullah b. Mesûd

tarikinden nakledilmektedir.270

Zekeriya b. Yahya es- Sâcî (Basralı, v.307).

Zekeriya b. Yahyâ es-Sâcî, fakih, Basralı Muhaddis.271 Zehebî Sika olduğunu

söyleyerek 307 senesinde vefat ettiğini nakletmektedir. 272

Ebû'r- REbî' ez- Zehrânî Süleyman b. Davud (Basralı, v. 234):

Buhari Müslim, Ebû Davud, Ali b. el –Medînî, Ahmed b.Hanbel ondan

rivâyet edenler arasındadır.273Zehebî onun hakkında sikadır demiş274 Ebû Hatim es-

Sikâtında onu zikretmiştir.275Sika ve saduk olarak nitelendirilmiştir.276

Selam b. Selim et- Tavîl (Horasanlı, Medâinli, v.177):

Ebû İshak el Cûzecânî sika derken Iclî, zayıf olduğunu söylemiştir.277 İbn Ebî

Hâtim zayıf olduğunu naklederken278 kaynaklarda sika olmadığı, metrûk’ül hadis

olduğu, hadisinin yazılmayacağı gibi eleştirilere yer verilmiştir.279

270 Taberânî, Mu'cemu'l- KEbîr, X, 195. 271 Zehebî, el-Muktenâ, II,150. 272 İbn Hacer, Takrîb , I ,216 273 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,XI, 423-424, İbn Hibbân, es-Sikât, VIII,278. 274 İbn Hacer, Takrîb,I, 251. 275 İbn Hibbân, es-Sikât, VIII,278. 276 Müslim, el-Kunâ,XI, 424. 277 Cûzecânî, Ahvâlu’r-Ricâl,I, 196 ; Iclî, Ma’rifetu’s-Sikât ,I, 443. 278 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, IV, 266. 279 İbnu’l-Cevzî, ed-Duafâ ve’l-Metrûkîn,II,6; Buhârî, Târîh, IV, 133; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,279-

280; İbn Hacer, Tehzîb, IV, 247.

79

Zeyd’ül- Amâ (Basralı v. ?):

Zührî İbn Adiyy’in şubenin muhtemelen Zeyd’ten daha zayıf birinden rivâyet

etmemiş olduğunu söylediğini nakletmektedir.280Kaynaklarda ağır eleştiri almayam

Zeydü’l- Amâ hakkında la be’s olduğu, ehl-i hadise dahil olmadığı ondan bazı

rivâyetlerin yazıldığı ancak rivâyetlerinin eleştiri aldığını görmekteyiz.281 Mizzî onun

hakkında yapılan değerlendirmeleri naklederken beklide onun durumunu özetler

mahiyette Ebû Hâtim’in Zeyd’ul Amâ hadisinin zayıf, yazılabilir fakat ihticac

edilemez olduğunu söylediğini zikretmektedir.282 Onun hakkındaki bu değerlendirme

kaynaklarda yer alan değerlendirmelerin özeti mahiyatinde görünmektedir.

Şakîk b. Seleme Ebû Vâil ( Kûfeli, v.82) :

Ebû Vâil Şakîk b. Seleme el- Esedî. Hz. Ömer, Abdullah b. Mesûd, Hz. Ali

Hz Âişe’ den rivâyetleri vardır283 Cahiliyyeden yedi yıla yetişmiş, rasulullaha

yetişmiş ancak onu görememiş bir muhadramdır. 284 Hicretten bir yıl sonra

doğmuştıur. 285 Ebû Hatim onu es- Sikaât’ında zikrtetmiştir. 286 Mizzi, Vekî’in,

Yahya b. Maîn’in ve İbn Sa’d’ın Ebû Vâil hakkında sika dediklerini nalkleder.287

Zayıf ve metrûk râvîleri sebEbî ile Taberânî’nin bu rivâyeti isnadça zayıftır.

Otuz Dördüncü Rivâyet:

280 Zehebî, el-Kâşif, I, 416 281 İbn Mâkûlâ, el-İkmâl, VII, 119. 282 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,X, 58-59. 283 Müslim, el-Kunâ, I, 866; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XII, 549-551; İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-

Huffâz, I,60. 284 Zehebî, el-Kâşif, I, 489; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,XII,548. Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz, .I, 28. İbn

Abdilberr, el-İstîâb, IV, 1774. 285 İbn Hibbân, Meşâhîru Ulemâi’l-Emsâr,I, 99. 286 İbn Hibbân, es-Sikât, IV, 354. 287 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XII, 53.

80

Bu rivâyet; Ahmed b. Muhammed Abdulvahhab el- Menatıki er- Remli –

Muhammed b.İsmail es- Sai' - Ubeydullah b. Süfyan – İbn Avf – Zeyd b. Vehb –

Abdullah b. Mesûd tariki ile rivâyet edilmiştir.288

Ahmed b. Muhammed Abdulvahhab el- Menâtıki er- Remlî:

Râvî hakkında bilgi edinemedik.

Muhmmed b. İsmâîl es- Sâiğ (Mekkeli,v. 276):

Muhammed b. İsmail es- Sâiğ. İbn Mâce onu Mekke muhaddisi olarak

saymış289 276 senesinde vefat ettiği nakledilmiştir.290

Hakkında olumlu veya olumsuz bilgi edinemediğimiz bir râvîdir.

Ubeydullah b. Süfyan el Gadâni.

Ebû Süfyan Ubeydullah b.Süfyan el Gadânî es -Savvaf el Basrî. Malik b.

Enes, Süfyan es- Sevrî ve İbn Avn’dan Rivâyet ederken, Ondan da Ebû Bilal el-

Eş’arî, Bişr b. el- Hakem en- Neysâbûrî ve başkalrı rivâyette bulunmuştur.291

Sebt muhaddislerden maklub rivâyetleriyle teferrüd ettiği, sika kimselerden

muaddalları olduğu, 292 Yahya b. Maîn in kezzab dediği 293 onun hakkındaki

eleştirilerin odağını oluşturmaktadır.

El-Kâsım b. Avf (Kûfeli, v.?)

288 Taberani, Mu'cemu's- Sağir, I, 133. 289 Zehebî, Tabakâtu’l-Muhaddisîn,I, 99. 290 Rabeî, Mevlidu’l-Ulemâ ve Vefeyâtuhum,II, 598. 291 Hatîb, Tarîh, X, 312. 292 İbnu’l-Cevzî, ed-Duafâ ve’l-Metrûkîn, II, 163; İbn Hibbân, el-Mecrûhîn, II, 66. 293 İbn Hibbân, el-Mecrûhîn, II, 66. Hatîb, Tarîh, X, 312; Zehebî, Mîzân, V,13; İbn Adiyy, el-Kâmil fî

Duafâi’r-Ricâl, IV, 332.

81

El-Kâsım b. Avf eş-Şeybânî el-Kûfî. Muzdaribu’l-Hadis, olduğu Ebû

Hatim’e dayandırılarak nakledilmiş294Ebû Zer’den irsal ettiği kaydedilmiş295 yine

onu için muhtelefun fîh denilmiştir.296 Bununla birlikte Mizzî ve İbn Hacer benzer

görüşleri aktarırlar ve İbn Hibban’ın onu Kitab es- Sikatın’da zikrettiği ve hadisi

yazılan birisi olduğu yönündeki görüşlere de yer vermişlerdir..297

El-Kâsım b. Avf eş-Şeybânî daîfu’l-hadîs298 birsi olarak görülmüş ,ihticac

edilmeyen fakat rivâyeti yazılabilecek biri olarak değerlendirilEbîlir.

Râvîleri arasında çalışmamızda geçen ve bizim rastladığımız en ağır

eleştirileri alan kişilerin bulunduğu bir isnad olarak karşımıza çıkmaktadır.

Otuz Beşinci Rivâyet:

Bu rivâyet; Halîfe b. Muhammed el- Mevsılî – el- Hasen b. Arefe – Musa b.

Mesûd Ebû Huzeyfe – el- Heysem b. el-Cehm –el- Müezzin – Asım b. Behdele –

Ebû Vail – Abdullah b. Mesûd tariki ile rivâyet edilmiştir.299

Halife b. Muhammed el- Mevsıli. Meçhul bir râvîdir.

El- Hasen b. Ârefe ( Bağdatlı, v. 258):

Ebû Ali el- Hasen b. Ârefe b. Yezid el- Ubdî, el- Bağdâdî. Tirmizî, İbn Mâce,

Ebû Ya’lâ, Abdurrahman b. Ebî Hâtim’in ondan rivâyetleri vardır. 300 İbn Ârefe

imam, saduk, sika, la be’s, leyse bihî be’s vebenzer lafızlarla kaynaklarda

294 Zehebî, Men Tukullime Fîh, I,152; İbnu’l-Cevzî, ed-Duafâ ve’l-Metrûkîn, III,15; Zehebî, Mîzân,

V,457; Zehebî, el-Mu’nî fi’d-Duafâ, II,520. 295 Ahmed b. Abdirrahîm, Tuhfetu’t-Tahsîl fî Zikri Rûvâti’l-Merâsîl I,260. 296 Zehebî, el-Kâşif, II, 129; Zehebî, el-Mu’nî fi’d-Duafâ, II,520; Zehebî, Mîzân, V,456. 297 İbn Hacer, Tehzîb, VIII, 293; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXIII, 400. 298 İbn Hacer’in Nesâî’den nakille İbn Avf hakkında, ondan tahrîc ettiği '4)4 ا (�م وا hadisinin ardında

belirttiği görüşü. bkz. İbn Hacer, Tehzîb. VIII, 293. 299 Taberani, Mu'cemu's- Sağir, I, 269. 300 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, III,31; Zehebî, Nubelâ, XI,547-548; Hatîb, Tarîh,VII,394.

82

zikredilmiştir. 301 251 den258 senesine kadar vevat tarihleri verilen İbn Arefe 302

hakkında kaynaklarda olumsusuz değerlendirmelere rastlamamaktayız.

Mûsa b. Mesûd ( Basralı, v.220):

Buhâri’nin hocalarından olup, Ahmed b. Hanbel leyyin, Tirmizî zayıf

görmüştür.303 Zehbi saduk, tasahhuf eder304 derken, kaynaklarda, Iclî’nin sika saduk,

Ebû Hâtim’in saduk ma’ruf dedikleri; İbn Hibban’ın Kitabu’s-Sikât’ında zikrettiği ve

hata eder olduğunu dediği ve tasaffuh sahibi olduğu zikredilmektedir.305 Söylenen bu

çok farklı ifadelerin sonucunda saduk ancak hıfzında problem olduğu, tasahhuf ettiği

ve ondan rivâyet edenlerin rivâyetlerine mutâbaat ettikleri anlaşılmaktadır.306

El- Heysem b. Cehm (Basralı,v.?):

Hadisinde bir nahoşluk olmadığı nakledilen 307 ve El- Heysem b. Cehm

hakkında fazla geniş bilgi sahibi olamadık.

Asım b. Behdele (Kûfe’li, v.128) :

Ebû Bekr Âsım b. Behdele İbn Ebî’n-Necûd el- Esedî, el- Kûfî. Kıraatte

hüccet Ebû Bekr Asım b. Ebî’n-Necûd, Kıraat-ı Seb’a’dan olup, Kıraatte reislik

kendisine Kûfe’de Abdurrahman es-Sülemî’den sonra intikal etmiştir. 308 Hadis

rivâyetinde vehimleri ızdırap ve münkerleri olduğu, kaynaklarda yer almakla

301 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, III, 31; Zehebî, Nubelâ ,XI,547-549; İbn Hibbân, es-Sikât,

VIII, 179. Hatîb, Tarîh, VII, 395. 302 Rabeî, Mevlidu’l-Ulemâ ve Vefeyâtuhum, II, 567, Hatîb, Tarîh,VII,395; İbn Hibbân, es-Sikât,

VIII,179. Burhânuddin İbrâhîm, el-Maksadu’l-Erşed, I, 327. 303 Zehebî, el-Mu’nî fi’d-Duafâ, II, 687. 304 Zehebî, el-Kâşif, II, 308. 305 Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, II, 706 ; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXIX, 148. 306 İbn Hacer, Mukaddimetu Fethi’l-Bârî, I, 446. 307 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, IX, 83 308 İbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân, VII,252; İbn Hacer, Takrîb, I,285; İsmail Karaçam, Kur’an-ı Kerim’in

Faziletleri ve Okuma Teknikleri, 164.

83

birlikte, yine la be’s , sika, salih oduğu belirtilmiştir.309 Mizzî, İbn Uliyye’nin

Asım’ın rivâyetinden bahsederken adı Âsım olanların hıfzının kötü olduğunu

söylediğini nakleder.310

Taberânî’nin bu rivâyeti râvîleri yönüyle zayıf bir isnad olarak

görünmektedir.

Otuz Altıncı Rivâyet:

Bu rivâyet; Ebû'l Abas Muhammed b. Ahmed b. Abdilkerim el –Bezzar –

Ebû'l –Abbas Muhammed b. Ahmed b. Abdilkerim el –Bağdâdî – Abdullah b. Vehb

– Abdullah b. Hubeyk – Yusuf b. Esbât – Süfyan es- Sevrî– el A'meş – Zeyd b. Vehb

– Abdullah ile Habîb b. Hassan – Zeyd b. Vehb – Abdullah ile Fıtr – Seleme b.

Kuheyl – Zeyd b. Vehb – Abdullah b. Mesûd senedleri ile rivâyet edilmiştir.311

Ebû'l Abbasb. Muhammed b. Ahmed b. Abdilkerim el –Bezzar

Ebû'l –Abbas Muhammed b. Ahmed b. Bdilkerim el –Bağdâdi.

Abdullah b. Habîk (Antakyalı, v.?):

Yusuf b. Esbât, Temîm b. Seleme, Abdullah b. Abdulğaffâr el- Kirmânî,

Şuayb. b. Harb’ten hadis rivâyet etmiş, ondan da, Ahmed b. Yusuf b. İshak el-

Menceb’i, Abdullah b. Câbir et- Tarsûsî rivâyete bulunmuşlardır. 312 Abdullah b.

Habîk hakkında fazla bilgiye ulaşamadık.

Yusuf b. Esbât (Kûfeli, v. 155):

“Kalbim doğrulamıyor” diyerek yazdığklarını gömdüğü nakledilmektedir.313

İbn Maîn’in sika, Ebû Hatim’in “la yühtec” dediğine yer verilmektedir.314 Anca kasdı 309 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XIII, 476-479; Ebû Hafs, Târîhu Esmâi’s-Sikât, I, 150; İbn Ebî Hâtim, el-

Cerhu ve’t-Tâdîl, VI,340 310 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XIII, 477. 311 İsmaili,Mu’cem , I,480-481. 312 İbn Abdilganî, Tekmiletü’l-İkmâl, II,398; İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, V, 46. 313 Iclî, Ma’rifetu’s-Sikât, II, 374; 314 Zehebî, Mîzân, ,VII,292; İbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân, VI, 317. Zehebî, el-Mu’nî fi’d-Duafâ, II, 761.

84

olmaksızın hata ettiğini, hatasının kitaplarının olmayışı nedeni ile olduğunu Zehebî

nakletmiştir.315 Ukaylî, Yusuf b. Esbat’ ın kitaplarını gömdükten sonra, ezberinden

hadis rivâyet ettiğini, bunların bazısının aslının olmadığını, bazısında ise hata ettiğini

zikretmiştir.316

Habîb b. Hassan (Kûfeli, v. ?):

Habîb b. Ebî’l-Eşras veya Habîb b. Hassan isimleri ile bilinmektedir. Süfyan

es- Sevrî, El- Fadl b. Musa, El- Kasım b. el- Hakem, Mervan b. Muâviye, İsmâil b.

Ca’fer ondan rivâyette bulunmuşlardır.317

Kaynaklarda sika olmadığı, münkeru’l-hadis, metruku’l – hadis, metruk gibi

lafızlarla nitelendirildiğini görmekteyiz. 318 Yahya b. Maîn’in onun hakkında bir

yerde hadisinde bir şey yok; başka bir yerde ise sika değil dediği nakledilmektedir.319

Bu rivâyetin isnadı râvîleri arasında meçhul ve metrûk râvîler bulunması

sebEbî ile zayıftır.

Otuz Yedinci Rivâyet:

Bu rivâyet; Zekeriya b. Yahya b. Süleyman Ebû Yahya es- Sâcî el- Fakîh el-

Basrî – Ebû Rebî' ez –Zehrânî – Selam b. Selim et –Tavîl – Zeyd – Hammad b. Ebî

Süleyman – Şakîk b. Seleme – Abdulah b. Mesûd tariki ilerivâyet edilmiştir.320

315 İbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân, VI, 317 316 Ukaylî, ed-Duafâu’l-Kebîr , IV,454. 317 Zehebî, Mîzân, II, 192; 318 Buhârî, Târîh,II, 313; İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, III,; Buhârî, et-Târîhu’s-Sağîr, II, 95;

Nesâî, ed-Duafâ ve’l-Metrûkîn, I, 34; Zehebî, Mîzân, II, 192; İbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân, II, 167; İbn

Adiyy, el-Kâmil fî Duafâi’r-Ricâl, II, 403; Buhârî, ed-Duafâu’s-Sağîr, I,30; Ukaylî, ed-Duafâu’l-

Kebîr, I, 261; Zehebî, el-Mu’nî fi’d-Duafâ, I, 146. 319 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, III, 98; İbn Adiyy, el-Kâmil fî Duafâi’r-Ricâl, II, 403; Ukaylî,

ed-Duafâu’l-Kebîr, I, 261. 320 İsmailî, Mu’cem ,II, 645.

85

Bu rivâyetin isnâdı çalışmamızda 33. rivâyet olan ve Taberânî’ye ait rivâyetin

isnadının aynısıdır. Orda bu isnad hakkında zayıf olduğu yönünde kanaat

belirtmiştik.

Otuz Sekizinci Rivâyet:

Bu rivâyet; Ebû Ali er- Revzebari – Ebû'l Huseyn b. Büşran- herikisi – İsmail

b. Muhammed es –Saffar – Sa'dan b. Nasr – Ebû Muaviye – el- A'meş – Zeyd b.

Vehb – Abdullah senedi ile rivâyet edilmiştir.321

Ebû Ali er- Revzebârî (Nisaburlu; v.403):

El- Hasen b. Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Hâtim Ebû Ali er-

Revzebârî et- Tûsî. Zehebî onun İsmail es- Saffâr, Abdullah b. Ömer b. Şevzeb, İbn

Dâsse, El- Hüseyn b. el- Hasen et-Tûsî ‘den hadis işittiğini ve Ebû Davud’un

sünenini anlatması için kendisine bir meclis kurulduğunu, hastalnınca Taberân’a

gittiğini ve orada vefat ettiğini, ondan akranı Hakim’in ve Beyhakî’nin rivâyet

ettiklerini anlatmıştır.322

Et- Takyît’te de benzer şekilde ifadelerle anılan El- Hasen b. Muhammed b.

Muhammed b. Ali b. Hâtim Ebû Ali er- Revzebârî 403 senesinde vefat etmiştir

Ebû’l- Huseyn Ali b. Muhammed b. Abdillah b. Büşran (Bağdatlı,

v.415):

Ebû’l- Huseyn Ali b. Muhammed b. Abdillah b. Büşrân. Sika, âdil, emin bir

kimse olarak zikredilmiş olduğunu görmekteyiz.323

İsmail b. Muhammed es- Saffâr (Bağdatlı, v. 341):

321 Beyhaki, Sunen-i Kubra, VII, 421. 322 Zehebî, Nubelâ, XVII, 219. 323 İbn Abdilganî, Tekmiletü’l-İkmâl, III, 468.

86

Ebû Ali İsmail b. Muhammed b. İsmail b. Salih b. Abdirrahman es- Saffâr en-

Nehavî. Hasan b. Ârefe el- Ûbdî, Zekeriya b. Yahyâ el- Mervezî, Sa’dân b. Nasr el-

Mahremî rivâyet aldığı bazı kimseler iken, Ebû’l-Huseyn b. Büşrân, Darekutnî, el-

Huseyn b. el- Hasen ondan hadis nakledenler arasındadır.324

Zehebî, onun için Bağdatlı muhaddis, Sikâdır demiştir.325 Hatîb el- Bağdadî

onun sika olduğunu söylemiştir.326

Sa’dân b. Nasr (Bağdatlı 265):

Saduk, sika, sika me’mûn şeklinde tevsîk edilen327 Ebû Osman Sa’dân b.

Nasr b. Mansûr 265 senesinde vefat etmiştir.328

Bazı râvîleri hakkında detay bilgilrin yeterince bulunmadığı bu isnadın

A’meş’e kadar olan bölümünün başka isnadlarda çokça geçtiğini karine kılarak bir

şeyler söylemek ve olumlu görmek mümkündür.

Otuz Dokuzuncu Rivâyet:

Bu rivâyet; Ebû Abdillah el- Hafız – Ebû Bekr b. İshak el- Fakih – Ali b.

Abdilaziz – Haccac ve Ebû'n –Nu'man- (her ikisi) – Hammad b. Zeyd – Abdullah b.

Ebî Bekr – Enes b. Mâlik tarîki ile rivâyet edilmiştir.329

Ebû Abdillah el- Hafız.

Muhammed b. İshak es- Sâğanî (Horasanlı,Bağdatlı, v.270):

Ebû Bekr Muhammed b. İshâk b. Ca’fer veya Muhammed b. İshak b.

Muhammed es- Sâğanî.

324 Hatîb, Tarîh,VI, 302. 325 Zehebî, Tabakâtu’l-Muhaddisîn, I, 111. 326 Hatîb, Tarîh,VI, 302. 327 Hatîb, Tarîh, IX, 205; Zehebî, Nubelâ, XII,358; İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl ,IV,290. 328 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, II, 565. 329 Beyhaki, Sunen-i Kubra, VII, 421

87

Hatib onun döneminin Yahya b. Maîn’i olduğunu ve sika olduğunu

nakleder. 330 Hafız, sika me’mûn, sebt saduk gibi lafızlarşla tavsif edildiğini

görmekteyiz.331

Ali b. Abdilaziz (Mekkeli,v. 286):

Ebû’l-Hasen Ali b. Abdilaziz. Müsned sahibi Mekke Muhaddisi332 , Ebû

Nuaym, Affan, ve Ka’nebî, Müslim b. İbrahim den rivâyet ederken, Ebû’l-Hasen b.

Seleme el- Kattan ve Taberânî ondan rivâyet edenler arasındadır.333 287 senesinde

vafat ettiği de nakledilen334 Ebû’l-Hasen Ali b Abdilaziz’in fakir bir kimse oduğu ve

bu gerekçeyi ileri sürerek hadis rivâyetine ücret istediği kaynaklarda yer almış,

Nesâî’nin bu sebeble ona kızgınlığı, İbn Ebî Hâtim’in, sadûk, Darekutnî’nin sika

me’mûn diye tevsik ettikleri zikredilmiştir.335

Haccâc b. Minhâl (Basralı, v. 217):

Basralı sika Sâlih simsarlıkla meşgul Ebû Muhammed Haccâc b. Minhâl’ı336

Ebû Hâtim es- Sikât’ında zikretmiştir.337 Mizzî ve Zehebî Tehziblerinde İbn Ebî

Hâtim kitabında hadis imamlarının onu övücü ve tezkiye eden sözlerini aktarırlarken

yine Zehebî takribinde sika fâzıl olarak anmıştır.338

330 Hatîb, Tarîh, I, 240. 331 Zehebî, el-Kâşif, II, 156; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXIV, 398; Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz, I, 260;

Hatîb, Tarîh, I, 240-241. Burhânuddin İbrâhîm, el-Maksadu’l-Erşed, II, 373. 332 Zehebî, Tabakâtu’l-Muhaddisîn,I, 104. 333 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz ,II, 622-623; 334 Rabeî, Mevlidu’l-Ulemâ ve Vefeyâtuhum ,II, 613. 335 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz ,II, 623; Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz,I, 278; Zehebî, Mîzân, V,

173. 336 Iclî, Ma’rifetu’s-Sikât, I, 286. 337 İbn Hibbân, es-Sikât,VII,202 338 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,V, 459; . İbn Hacer, Tehzîb, II, 182.; İbn Hacer, Takrîb, I, 153; İbn Ebî

Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, III, 167.

88

Beyhakî’nin bu rivâyetinin râvîleri için çok olumsuz değerlendirmelere

rastlamadığımızı belirterek isnadın iyi durumda olduğunu ve önemli problem

taşımadığını söyleyEbîliriz.

Kırkınncı Rivâyet:

Bu rivâyet; Ebû'l – Hassen Muhammed b. el –Hüseyn b. Davud el – Ulvi –

Ahmed b. Muhammed b. el –Hasen el- Hafız – Abdurrahman b. Bişr b. el – Hakem –

Süfyan – Amr b. Dinar – Ebû't- Tufeyl – Huzeyfe b. Esid tariki ile nakledilmiştir.339

Ebû'l – Hassen Muhammed b. el –Hüseyn b. Davud el – Ulvî: Râvi

hakkında bilgi edinemedik.

Ahmed b. Muhammed b. el –Hasen el- Hafız: Râvi hakkında bilgi

edinemedik.

Abdurrhman b. Bişr b. El-Hakem (Nisabur’lu,v.260):

Nisabur’lu olup Bağdat’a gelmiş ve hadis nakletmiştir. Sadûk sika gibi

lafızlar ile hakkında görüş bildirilen Ebû Muhammed Abdurrahman b. Bişr b. El-

Hakem hakkında Mizzî İbn Hibban’ın onu es- Sikât’ında zikrettiğini nakletmekte340

Zehebî sika 341 İbn Ebî Hâtim Sadûk sika 342 derken onun bu sözünü Bâcî de

nakletmektedir.343

Senedin sonundaki râvîler hakkında bilgi elde edemediğimiz için isnad zayıf

görünmektedir. Ancak bu râvîlerden sonraki kısımda bir problem görünmediğini ve

yirminci sırada yer alan rivâyete göre Süfyan’dan sonra yer alan râvîlerle

farklılaştığını, o isnad için iyi olduğu yönünde değerlendirme yaptığımızı belirtmek

gerekir. Zira Beyhakî’nin bu rivâyeti Müslim’in, Züheyr ve Muhammed b. Abdillah

339 Beyhaki, Sünen- i Kübra ,VII,21. 340 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XVI, 547. 341 İbn Hacer, Takrîb I, 337; Zehebî, el-Kâşif, I, 622. 342 Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh,V, 215. 343 Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, II, 860.

89

yoluyla naklettiği Huzeyfe hadisine Süfyân’a kadar olan bölümünde mutabaat

etmektedir.

Kırk Birinci Rivâyet:

Bu rivâyet; Ebû Abdillah el- Hafızv – Ebû Abdillah Muhammed b. Ya'kub el-

Hafız – Muhammed b. İsmail b. Mihran – Ebû Tâhir – İbn Vehb – Amr b. el- Hâris –

Ebû Zübeyr el- Mekki – Âmir b. Vâsıle – Abdullah b. Mesûd yoluyla

nakledilmiştir.344

Ebû Abdillah Muhammed b. Yakub el- Hâfız: Râvi hakkında bilgi

edinemedik.

Muhammed b. İsmâîl b. Mihrân (Nisaburlu,v.295):

Muhammed b. İsmail b. Mihrân el- İsmâilî en- Nîsâburî. Sika, Me’mûn ve

saduk lafızları ile tevsik edilmiştir.345 Hayatının son altı yılını konuşmaksızın(ahras)

geçirmiş ve bu sebeble o yıllarda ondan alınan hadisler zayıf görülmüştür. 346

Muhammed b. İsmail b. Mihranın bu yıllaqrındaki rivâyetlerinin sahih görülmediği,

konuşamadması nedeni ile ancak kendisine hadis okunduğu ve ancak başını hareket

ettirEbîldiği ve genel olarak sika me’mun görüldüğü anlaşılmaktadır.347

Beyhakî’nin bu rivâyeti de isnadta İbn Vehb’e kadar olan bölümünde

Müslim’in Ahmed b. Amr b. Serh yoluyla aktardığı İbn Mesûd hadisine mutabaat

etmektedir. Beyhakî’nin bundan sonraki râvîlerinin durumunu ve buna göre isnadını

değerlendirirken Müslimin sözkonusu rivâyeti için olumlu değerlendirmede

bulunduğumuzu gözönünde tutmak gerektiği düşüncesindeyiz.

Kırk İkinci Rivâyet:

344 Beyhaki, Sünen- i Kübra, VII, 422. 345 İbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân, V,81 346 Zehebî, Mîzân, VI,73 347 Zehebî, el-Mu’nî fi’d-Duafâ, II, 556; Zehebî, Mîzân, VI,73.

90

Bu rivâyet; Ebû Huseyn Ali b. Muhammed b. Abdillah b. Büşran – Ebû

Ca'fer Muhammed b. Amr el- Buhteri er- Rezzaz – Sâ'dan b. Nasr – Ebû Muaviye –

El –A'meş – Zeyd b. Vehb – Abdullah senedi ile rivâyet edilmiştir.348

Ebû Ca'fer Muhammed b. Amr el-Buhterî (Bağdatlı, v.339):

Ebû Ca’fer Muhammed b. Amr el-Buhterî er-Razzâz el-Bağdadî. Sâ’dân b.

Nasr, Abbas b. Muhammed ed-Devrî ve başkalrından rivâyet ederken, Ebû’l-Hasen

b. Büşran ve başkaları da ondan nakletmiştir.349

Hatîb Tarih’inde onun için sika sebt demiştir.350

Bü rivâyetin isnadı çok olumsuz râvîler içermezken Ebû Muâviye sonrasına

bazı müellifler farklı râvîler ile mutabaat etmişler ve Kırk Gün Hadisi’ni

nakletmişlerdir.

DEĞERLENDİRME

Geride bıraktığımız bu üçuncü bölümde Kırk Gün Hadisi’nin (Kader hadisi)

çalışmamızda yer verdiğimiz onaltı müellifin onyedi eserinden kırk iki rivâyetin

isnadlarını değerlendirmeye çalıştık. Elbette yaptığımız değerlendirmelerde râvîlerin

hallerini bize anlatan eserleri kaynak edindik ve olabildiği ölçüde edindiğimiz

izlenime ve bizde oluşan kanaate göre her isnad hakkında kısa bir değerlendirmede

bulunup bir hüküm ortaya koymaya çalıştık.

Bütün bu şalışmamız neticesinde incelediğimiz isnadların tamamını göz

önünde tutatarak da bir fikir yütütmek gerekirse şunları söyleyabiliriz:

1- Kırk Gün Hadisi bizim çalışmamızda üç sahabiden rivâyetle yer almış ve

diğer tabakalarda hadisin bize ulaşmasında yer edinen yüzü aşkın kimseden

görebîldiğimiz kadarı ile birsi dışında kimse yalancılıkla itham edilmemiştir. Şunu da

348 Beyhaki, Sünen- i Kübra, X, 266. 349 İbn Abdilganî, Tekmiletü’l-İkmâl, III, 23. 350 Hatîb, Tarîh , III, 132.

91

söylemek gerkirse, râvîlerin eleştiri aldıkları alan, bir iki müstesna dışında ve izah

edilEbîlir nitelikte olmak üzere zabta dair konulardadır.

2- İsnadlarda isnada ait illetlerden, kalb, inkıta’, idrac ve hatta -tedlisi ile

müttehem râvîler olmasına karşın- tedlis gibi illetlerin fazlaca bulunmadığını

söyleyebîliriz. Belki bu isnadların metinlerinin hadisin ana temasından kesinlikle

uzaklaşmadığını söylemek daha doğru olackatır.

3- Râvîlerin hayatlarını inceldiğimizde hemen hemen hepsinin isnadlarda

birbirleri ile olan talebelik- hocalık veya likâ bağına yer verildiğini baktığımız

tabakât ve rical kitaplarında gördük. Bunun isnadların genel durumunu güçlü kılan

bir unsur olduğunu düşünmekteyiz.

4- İsnadların en zayıfı olarak değerlendirdiğimiz Taberânî’nin Zeyd b. Vehb

yoluyla İbn Mesûd’tan rivâyetini ele aldığımızda bile metnin içeriğinin ana

unsurlarıyla diğer rivâyetlere mutabaat ettiğini görmekteyiz. Aynı zamanda Zeyd’den

rivâyette teferrüd etmemiş, zayıf bir isnadla da olsa İsmâili bir isnadla, Ahmed sahih

bulduğumuz merfû muttasıl bir isnadla ve Â’meş isnadlarıyla ona karîne teşkil

etmişlerdir.

5- Kırk iki isnadın en sahih olanlarını tespit etmek gerekirse bu kapsama pek

çok isnadı dâhil etmek mümkün gözükmektedir. Burada özellikle Tayâlisî’nin

Hammad ve Şu’be’den, Abdürrezzak’ın Sevrî’den, Müslim’in Züheyr, Tirmizî’nin

Hennad’tan, Ahmed b. Hanbel’in Vekî’den, Buharî’nin Muhammed b. Fadl es-

Sudûsî ve Hişam’dan rivâyetlerini öne çıkarabiliriz. Bu rivâyetlerde adı geçen

râvîlerin durumunun daha berrak olduğunu söylemek mümkündür.

92

III. BÖLÜM

KIRK GÜN HADİSİ’NİN METİN FARKLILIKLARI

Bu bölümde rivayet edilen metinleri karşılaştırmalı olarak ele alacak, metin

farklılıklarını ortaya koymaya çalışacağız. Metinler arasındaki farklılıkları; lafız

farklılıkları, takdim-tehir, ziyadelik-noksanlık ve Kırk Gün Hadisi’nin temel

temalarını içerip içermemesi gibi noktalardan ele alacağız:

A-Hadisin Erken Dönem Kaynaklarındaki Durumu

Çalışmamızda incelediğimiz kaynakların Kütüb-ü Sitte dönemine kadar

olanlarının dördünde hadisimiz yer almaktadır. Bu kaynaklar; Tayâlisî’nin Müsned’i,

Abdürrezzak’ın Musannef’i, Humeydî ve Ali b. el-Ca’d’ın Müsnedleridir. Bu dört

kaynaktan incelememizde tespit ettiğimiz beş rivayetin ikisi Tayâlisî’ye aittir. Yine

Tayâlsî’nin Müsned’i hadisimize rastladığımız hadis eseri olup, iki rivayetinden biri

Abdullah b. Mesûd, diğeri Enes’ten mervîdir. Diğer müelliflerin eserlerinde birer

rivayet yer almıştır.

Bu rivayetleri incelediğimizde, hadisin bütün unsurlarının bu rivayetlerde

bulunduğunu görmekteyiz. Burada Enes rivayetinin İbn Mes’ûd rivayetlerinden

üslup ve içerik bakımından farklılaştığını belirtmek gerekir. Örneğin, Tayâlisî’deki

ilk Enes rivayetinde ve kır kiki rivayetteki diğer yedi rivayette “kırk günden” hiç

bahsedilmemiştir. Hatta bu farklılık Enes rivayetlerini diğerlerinden ayıran önemli

farlılıklardan biridir.

Ele aldığımız söz konusu kaynaklardaki rivayetlerde hiç değişmeksizin yer

alan konuları da şöylece belirtelim: Rahimdeki aleka ve mudga evreleri, meleğin

gelişi ve dört kelimeden şakî veya saîd oluşu yazması konuları. Aslında dil

bakımından ve anlamı bütünleştirdiğini göz önüne aldığımızda İbn Mesûd

rivayetlerinden “nutfe” kelimesinin geçmediği rivayetlerde ilk kırk gün bu kelimenin

yerini alıyor olmalıdır. Öyle olmalı ki, ayrıca bir bedel veya atıf olarak ravi tasarrufu

ile nutfe kelimesi bazen yer almamıştır. Bazı rivayetlerde ise ilk kırktan sonra

93

sarahaten zikredilmiştir. Bu durumda bu rivayetlerde hadisin ilk ana bölümü yani

yaratılışın safhaları kısmı meleğin gelişi kısmı dâhil tamamen yer almış olmaktadır.

Kırk iki rivayette meleğin yazdığı dört kelime olarak en çek zikredilen rızık,

ecel, amel ve şakî-saîd temaları yer alırken Enes rivayetinde bunlardan sadece şaki

veya saîd oluşun yer aldığını görmekteyiz. Enes rivayetinde bu “dört kelime” kavram

olarak zaten yer almazken yazmaya konu olarak cinsiyette zikredilmiştir. Elimizdeki

ilk Enes rivayetinde ruhun üflenmesi, yazgının öne geçmesi ve hâtime konuları da

yer almamaktadır.

Bu döneme ait İbn Mes’ûd rivayetlerinde Enes rivayetinde de bulunmayan

kitabın değişmemesi ve Kur’an-ı Kerimde ilk üç aşama sonrası zikredilen351 “kemik

oluşumu” (îzâm) safhası zikredilmemektedir. Bu iki konunun kırk iki rivayet içinde

sadece dört ayrı yerde geçtiğini burada belirtelim.

Burada dikkati çeken bir konu da ele aldığımız rivayetlerde ortaya koymaya

çalıştığımız takdim- tehir ile ziyadelik veya noksanlıkların hadisin ana çatısını

bozmaksızın gerçekleşmesi ve bu anlam bütünlüğünü bize aktarmada lafızların pek

değişmemesidir. Bu, hadisin meleğin gelişine kadar olan bölümde açıkça görülürken,

meleğin yazmasına konu dört kelime gerek sıralama, gerekse bunların ne olduğu

konusunda bir farklılık göze çarpmaktadır. Haddi zatında dört kelime kaydı sadece

İbn Mesud rivayetlerinde görülen bir durumdur. Diğer rivayetlerde doğrudan

yazılacak konular zikredilmiştir. Bütün bunlarla birlikte meleğin yazdığı söylenen

konular ilk beş rivayette şöyledir: Rızık, ecel, amel, şaki veya said oluş. Enes

rivayetinde bu dört konuya cinsiyet dahil edilmiştir.

Erken dönem kaynaklarının rivayetleri olarak incelediğimiz bu beş rivayete

göre Ahmed b. Hanbel’e kadar olan dönemde kırk gün hadisi rivayetleri ne

anlatmaktadır? Hangi temaları ele almıştır? Bunları özetle şu şekilde belirtelim:

a- İnsanın yaratılışı anne karnında kırkar günlük aşamalarla

nutfe, aleka ve mudga olarak seyretmektedir.

b- Anne karnında görevli bir melek vardır ve bu melek kişinin

rızık, ecel, amel cinsiyet ve said veya şaki oluşunu

yazar.Ancak meleğin rahimde bulunmaya başlaması ve

351 18-Mü’minûn-14.

94

yazdığı kelimelerin neler olduğu rivayetlerde farklılık

arzetmektedir

c- Ruhun üflenmesi yazgının bitmesini takip etmektedir. Bu

söz konusu yazgıya insan hayatı içerisinde bir şekilde

muvafık davranmakta ve uymaktadır.

Sonuçta rivayetlerin dört ana tema üzerinde düşünce ve bilgi ortaya

koyduğunu söylemek mümkün, bunlar; biyolojik yaratılış, meleğin rahimde bulunuşu

ve yazdıkları, ruhun üflenerek başka bir yaratılış aşamasına geçilmesi, ve insanın ana

karnında yazılan yazgısına uygun bir hayat sürmesi. Söz konusu yazgının

değişmeyeceğinin (kitabın değişmemesi) rivayetlerde yer almayışının, “yazgının öne

geçmesinde bu kitabın değişmeyeceği” anlamının mülhem olması dolayısıyla olduğu

kanaatindeyiz. Nitekim bazı rivayetlerde ilk kırk gün zikredilirken nutfe aşmasının

ayrıca zikredilmemiştir. Buna sebep bu aşamanın ilk kırk günün manasında mülhem

olmasıdır.

B- Tarihî Seyir İçerisinde Metnin Gelişmesi ve Genişlemesi Durumu

Hemen belirtelim ki, böyle bir değerlendirme yaparken hadisimizin üç

sahabeden gelen rivayetlerini ayırmaya ve kendi aralarındaki bir değerlendirme

yapmaya gerek olmadığı düşüncesindeyiz. Zira, Huzeyfe ve Enes rivayetleri ziyade

bazı lafızlar içermelerine rağmen ibn Mesud rivayetlerinin birer muhtasarı

durumundadır. Diğer sahabi rivayetlerine göre buradaki farklılık, İbn mesud

rivayetlerinde, meleğin yazdıklarından sonra yer alan konulardır. Bunlar, ruhun

üflenmesi, yazgının öne geçmesi ve bunun sonucunda hüsn-i hatime ve veya sû-i

hatime konularıdır. Bu konuların bulunduğu bölüm diğer sahabelerden gelen

rivayetlerde yer almamaktadır. Bu bölümün İbn Mesûd’un sözü olduğu ve ilk bakışta

Hz. Peygambere ait gibi göründüğü 352 ve zamanla bazı rivayetlerde açıkça Hz.

Peygambere izafe edildiği353 söz konusu edilse bile bu durum, ilk rivayetlerden beri

352 Tecrîd-i Sarih, IX, 20. 353 İsmâilî, Mu’cem, II, 645. (Çalışmamızda 37. rivayet.)

95

sarahaten yer aldığı ve neredeyse aynen geçtiği için bir metin genişlemesi olarak

değerlendirilemez düşüncesindeyiz.

Ayrıca bu bölümün anlam değişmesine veya genişlemesine neden olmadığını

da belirtmek yerinde olur. Şöyle ki, melek kadere ait konuları yazdığına göre kişinin

buna muvafık yaşadığı konusunda zikredilen bu konular İbn Mesûd’un yorumu

olarak geçmiş görünmektedir. Nitekim âhad haberlerde bu sıkça rastlanan bir

durumdur.

Metin genişlemesine veya lafız değişikliklerine en çok maruz kalan bölüm

meleğin yazdığı dört kelime üzerinde olmuştur. Aslında rivayetlerimizin yarıya

yakınında dört kelime tahdidi bulunmamaktadır. Bu tahdidin bulunduğu rivayetler de

sadece İbn Mes’ud rivayetleridir. Dört kelime İbn Mes’ûd rivayetlerinde ağırlıklı

olarak ve tarihi süreç boyunca rızık, ecel, amel, şaki veya said oluş şeklinde yer

almıştır. Enes rivayetlerinde ise amel hiç zikredilmez iken bunun yerini “cinsiyet”

almıştır. Dört kelimenin ne olduğunda raviler farklılık göstermiştir. Az önce ifade

ettiğimiz gibi amel yerine cinsiyetin ne olduğu belirtilirken başka kelimeler de

rivayetlerde yer almıştır. Bu kelimeleri bir kere daha burada saymak gerekirse

şunlardır: Rızık(37), ecel(39), amel(25),eser(1), şaki veya said oluş(40), kadın veya

erkek oluş-cinsiyet(16), boyun kısa veya uzun oluşu(1), zayıf veya kuvvetli oluş(1),

sağlıklı veya sağlıksız olması(1), hulk (ahlakı)(1). Burada çalışmamızda yer alan

kırk iki rivayette bu kelimelerin kaç kere geçtiğini özellikle verdiğimizi düşünürsek

ağırlıklı dört kelime daha net bir şekilde ortaya çıkmış görünmektedir.

Dört kelimenin neler olduğu konusunda rivayetler arasında ittifak olmaması

mana ile rivayette ravi tasarrufunun lafızlara yansımasındaki farklılığa güzel bir

örnek teşkil etmiş görünmektedir.

Rivayetlerde anlam veya lafız genişlemesini değerlendirmek üzere başta

incelediğimiz erken rivayetler ile kıyaslamak üzere şöyle bir soru soralım: Acaba

erken rivayetler olarak saydığımız beş rivayetten sonra gelen otuz yedi rivayette

farklı olarak hangi konular yer almıştır? Yine ilk rivayete göre hangi konular fazla

olarak zikredilmiştir?

96

İlk rivayetimizde olmayan ve sonradan yer alan konular; dört farklı rivayette

mudgadan sonra kemik aşamasının zikredilmesi, cinsiyet ve kitabın değişmemesi

konularıdır. Bunlara nutfe ve kitabın değişmemesi bölümlerini eklemememizin

nedeni, Nutfeyi ilk kırk güne, kitabın değişmemesini ise sebku’l-kitap / yazgının öne

geçmesi konularına dahil görmemiz sebebi iledir. Kemik dönemi ve kitabın

değişmemesi dört farklı rivayetlerde yer alırken, cinsiyet onaltı ayrı yerde geçmiştir.

Kemik dönemi ilk beş rivayette yer almazken cinsiyet, ilk beş rivayette dahil olmak

üzere rivayetlerde geçmiştir. İlk rivayette yer almayan bu iki konudan kemik aşaması

ayette354 zikri geçen aşamaları anımsatıyor. Bu bakımdan rivayetlerin asli bir unsuru

olmaktan öte, bazı rivayetlerdeki ravi tasarrufları olarak karşımıza çıkmış gibi

görünüyor. Nitekim kemik döneminin zikredildiği rivayetler hakikaten diğer

rivayetlerde konunun anlatıldığı mutad formdan uzak ve ravilerin kendi üsluplarının

daha egemen olduğu bir tarzda gelişmiş gibi görünüyor.

Cinsiyet konusu ise bundan biraz daha farklı bir konum arz etmektedir. Enes

ve Huzeyfe rivayetlerinin tamamında yer alan bu konu altı ayrı rivayette İbn Mesud

rivayetlerinde de bulunmaktadır. Metin bakımından bu rivayetlerin de İbn Mesûd

rivayetlerinin genel formunu taşımadığını söyleyebiliriz. Buna karşılık çok sayıda

rivayette geçmesi rivayetler arasında bu dört kelime üzerinde bir ağırlık merkezi

oluşturması ile cinsiyet konusu kendisinden söz ettiriyor. Eğer rivayetler arasında

ortak bir ağırlık merkezi oluşturmak istense bu şöyle olurdu: 1-Rızık-ecel, 2- Amel,

3- Saîd veya şaki oluş, 4- Cinsiyet. Bu varsayımımızda yer almayan ve diğer

rivayetlerde yazgıya konu dilen kelimeler bile birer ravi tasarrufu olarak ve

yadsınmadan bu dörtlü gruptan birine dahil edilebilir.

Bir de ilk beş rivayette bulunup sonraki süreçte farklılık arzeden değişimlere

baktığımızda, yaptığımız değerlendirmelerin aynen geçerli olduğunu kolaylıkla

söyleyebiliriz. Bunun nedeni rivayetlerin hemen hepsinin içerdiği ana temalar

itibarıyla benzerlik arzetmesidir. Şimdi rivayetlerin anlatmaya çalıştığı, ortaya

koyduğu bu ana noktaları tespit etmeye çalışalım.

C- Metinlerde Yer Alan Ana Temalar ve Bunların Rivayetlerdeki Durumu

354 18-Mü’minûn-14.

97

Bunu gerçekleştirmek üzere öncelikle hadisimizin üç sahabeden nakledilen

tariklerinin genel yapısını ve içerdiği temaları ortaya koymaya çalışalım.

1-Abdullah b. Mesud tarikinden gelen rivayetlerin genel karakteristiği ve

içerdiği ana temaları :

1- Anne karnında yaratılışın safhaları.

a- İnsanın anne karnında yaratılışının kırk gün/gece sürecinde toplanması,

şekillenmesi.

b- Benzer süreçte aleka olarak gelişmesi.

c- Benzer süreçte aynı şekilde mudga halini alması.

2- Meleğin onun hakkında rızık, ecel, amel, said veya şaki oluşunu, erkek

veye kadın oluşunu yazması.

3- Ruhun üflenmesi

4- Hakkında yazılanların artmayacak veya eksilmeyecek şekilde

tamamlanmış olduğunun belirtimesi.

5- İnsanın amelinin bu yazgıya muvafakatı.

6- Sebku’l-kitab sebebiyle husn-i hatime veya su-i hatime.

2-Enes tarikindren gelen rivayetlerin genel karekteristiği ve içerdiği metin

temalarını :

1- Allah Azze ve Celle rahimde bir melek vekil kılar.

2- Bu melek Nutfe, aleka ve mudga hallerinde her safhayı cenabı hakka

zikreder.

3- Allah kişinin yaratılışının tamamlamak isteriğinde, melek yarabbi diyerek ,

kadın veya erkek mi olduğunu, rızkını ve ecelini, sa,d veya şaki oluşunu sorar

4- Bunlar anne karnında iken böylece yazılır.

3-Huzeyfe b. Esîd tarikinden gelen rivayetlerin genel durumunu ve içeriğini

şöylece belirtebiliriz.

1- Nutfenin anne karnında kır veya kırkbeş günde istikrar bulması.

98

2- Meleğin Nutfeye gelmesi.

3- Meleğin şaki veya said oluşu yazması.

4- Meleğin erkek veya kadın oluşu yazması.

5- Meleğin amel, eser, ecel ve rızkını yazması.

6- Yazılanların kapatılıp, artık bir ziyadelik veya eksilmenin olmayacağının

bildirilmesi.

Üç sahabiden gelen rivayetlerin genel olarak içeriğini böylece ortaya

koyduktan sonra metinlerde geçen hususları şöylece tespit edebiliriz:

- İlk Kırk gün.

- Nutfe Dönemi.

- Aleka Dönemi.

- Mudga Dönemi.

- Kemik Dönemi.

- Meleğin Ana Rahmine Gelişi.

- Meleğin Yazmakla Emrolunduğu Dört Kelime.

- Rızık.

- Ecel.

- Amel.

- Cinsiyet.

- Şaki veya Saîd Oluş.

- Ruhun Üflenmesi.

- Yazgının Öne Geçmesi.

- Sû-i Hâtime.

- Hüsn-i Hâtime.

- Kitabın Kapanıp Değişmemesi.

Bu Konuları rivayetlerin anlatma formuna göre dört temel bölüme ayırmak

mümkün. Meleğin gelişine kadar birinci bölüm, meleğin yazdıkları ikinci bölüm,

ruhun üflenmesi üçüncü bölüm, yazgının öne geçmesi ve değişmeyecek oluşu ile bu

yazgıya göre hatime dördüncü bölüm. Şimdi bu bölümleri içermesine göre en uzun

ve detaylı rivayet ile en kısa ve detaysız rivayeti tespit etmeye çalışalım.

99

D-En Uzun ve En Detaylı Rivayetin Tespiti:

Çalışmamızda yer alan kırk iki rivayetten hangisinin yukarda belirttiğimiz

konuları daha detaylı aldığını tespit etmek hakikaten güç bir konu olarak karşımıza

çıkmaktadır. Bunun en önemli sebebi aynı detaya pek çok rivayetin sahip olmasıdır.

Bölümün sonunda yer alacak olan tablolarda da net bir şekilde görüleceği üzere kırk

gün hadisini nakleden çoğu rivayet birini diğerine tercih edemeyeceğimiz yapı arz

etmektedir. Aslında İbn Mesûd rivayetleri geniş, Enes rivayetleri daha muhtasar olup

bunun nedenine daha önce değinmiş ve Enes rivayetlerinde olmayan bölümün İbn

Mesûd’a ait olabileceği yorumunu yapmıştık.

En uzun metin olarak yukarda belirlediğimiz ve rivayetlerde yer alan on yedi

kriterden en çok unsur taşıyan metni aradığımızda birden fazla rivayetle

karşılaşmaktayız. Bu rivayetler söz konusu unsurlardan on üçünü içermektedirler. İlk

kırk günün nutfe aşmasını, yazgının öne geçmesini de kitabın değişmemesi konusunu

içerdiğini kabul ettiğimizde ve kemik safhasının da yaygın nakil mahsulü olmadığını

düşündüğümüzde (dört rivayette yer almıştır) bu rivayetlerin kırk gün hadisinin

bütün temalarını içerdiğini ifade edebiliriz. Bire indirgeyemediğimiz bu rivayetler

birinci Tayâlisî rivayeti, yedi ve dokuzuncu Ahmed, on üç, on dört ve on sekizinci

Buhârî rivayetleri, on dokuzuncu Müslim, yirmi dördüncü Ebû Davud, yirmi beşinci

Tirmizî , kırk ikinci Beyhakî rivayetleridir.

Bu rivayetlerde ele alınan temelar hemen hemen birebir örtüşmektedir

E-En Kısa ve Az Detaylı Rivayetin Tespiti:

Çalışmamızda en kısa rivayetler Enes rivayetleridir ve çalışmamızdaki sekiz

Enes rivayetinden yedisi, onyedi konudan sekizini ittifakla içermektedir. İkinci sırada

yer alan ve Enes’ten gelen Tayâlisî rivayeti en kısa metne sahip rivayettir.

Hadisimizin tariklerinde geçen onyedi konudan sadece altısını içermektedir.

100

Bu rivayetleri birbiri ile mukayese ettiğimizde en kısa rivayetin hadisimizi

oldukça muhtasar olarak naklettiğini görmekteyiz. Melek, nutfe , aleka , mudga, şaki

veya said oluş ve cinsiyet konuları yer almıştır.

Uzun metinlerde farklılaşan konuları birer birer irdeleyerek devam edelim:

1- Kırk Gün: Dördüncü tablomuzda görüleceği üzere bu lafız nutfe

aşamasının yerini almış görünmektedir. Bu bakımdan lafız

farklılığının anlam farklılaşmasına sebeb olmadığını söyleyebiliriz.

2- Dört Kelime: Meleğin yazdıklarını belirten bu sayı en kısa rivayette

yer almamıştır. Bu Enes rivayetlerinde hiç geçmemiştir.

3- Rızık:Rızık Diğer Enes rivayetlerinin tümünde yer alırken burada

yer almamıştır.

4- Ecel: Ecel de bütün Enes rivayetlerinde bulunurken burada

zikredilmemiştir.

5- Amel: Meleğin yazdığı amel konusu da en kısa rivayette yer

almamıştır.

En kısa rivayetimizde meleğin yazmasına konu bu konular yer

almazken meleğin yazdığı reddedilmemekte ve farlklı konu olarak cinsiyet

ortak konu olarak şaki ve said oluş yer almıştır.

6- Ruhun Üflenmesi: Yer almamıştır.

7- Yazgının Öne Geçmesi: Yer almamıştır.

8- Sû-i Hâtime: Yer almamıştır.

9- Hüsn-i Hâtime: Yer almamıştır.

Bu son konuların en kısa rivayetimizde yer almamasının Enes rivayetlerinin

tamamında görülen bir durum olduğunu burada hatırladıktan sonra en kısa ve uzun

rivayetlerin anlam olarak ortay koyduklarını da şöyle belirtebiliriz: Ana karnında

görevli bir melek yaratılışa murafakat ediyor ve onun hayatına ve ahiretine dair bir

şeyler yazıyor. Bu net anlamın dışında , meleğin geliş zamanı, yazdıkları ve sonrası

yoruma müsait görünüyor.

101

F-Ana Temaları Bakımından Farklılıkların Tabloda Gösterilmesi

Metin farklılıklarını kırk iki rivayeti gösteren genel bir tabloda buraya kadar

esas aldığımız temalar bakımından gösterelim.

Aslında tablomuz buraya kadar açıklamaya çaba sarf ettiğimiz noktaları

güzel bir şekilde ortaya koyuyor. Tabloya göre on yedi temadan üçü hariç on dördü

rivayetlerde yer almıştır. Bu ondört konu hadisin ana düşüncesini ortaya koyacak

yeterliliktedir. Bunlardan Kırk gün, aleka ve mudga safhalarından oluşan birinci

bölüme ait temaların rivayetlerin dörtte üçünden fazla tekrarlandığını görmekteyiz.

Yine ilk rivayetlerde mevcut temaların Beyhakî’ye kadar bütün hadis kitaplarında

benzer şekilde yer aldığını söyleyebiliriz. Bu sebeple rivayetlerde belli bir dönem

öncesi veya sonrası bakımından gözle görülür bir değişiklik olmadığı izlenimi

edindiğimizi belirtelim.

Bazı temaların hemen hemen bütün rivayetlerde geçmesine karşın bazılarının

daha az rivayette zikredilmiş olmasının, mana ile rivayetin ve ravi tasarruflarının bir

neticesi olduğunu düşünmekteyiz. Ayrıca metin farklılıklarının en göze çarpanı

sahabi kaynağına göre oluşan farklılıklardır. Bu farklılıkların , rivayetlerin sahabi

kaynağına göre değerlendirildiğinde daha açık görüleceğini düşünerek burada

sahabiye göre rivayetlerde hangi temaların olduğunu gösteren şu tabloları da

inceleyelim:

102

Rivayetin Sırası

İlk Kırk Gün

Nutfe Alaka Mudga Kemik Meleğin Gelişi

Dört Kelime

Rızık Ecel Amel Şakî veya Saîd

Cinsi- yet

Ruh Üflenmesi

Yazgının önceliği

Sû-i Hatime

Hüsn-i Hatime

Kitab.Değişmez

Kaynak

1.Riva. + + + + + + + + + + + + + Tayalisi 2.Riva. + + + + + + Tayalisi 3.Riva. + + + + + + + + + + + A.Rezzak 4.Riva. + + + + + + + + + + + Humeydî 5.Riva. + + + + + + + + + + + + + İbn el-Ca’d 6.Riva. + + + + + + + + + Ahmed 7.Riva. + + + + + + + + + + + + + Ahmed 8.Riva. + + + + + + + + + + + Ahmed 9.Riva. + + + + + + + + + + + + + Ahmed 10.Riva. + + + + + + + + Ahmed

11.Riva. + + + + + + + + Ahmed 12.Riva. + + + + + + + + Buhari 13.Riva. + + + + + + + + + + + + + Buhari 14,Riva. + + + + + + + + + + + + + Buhari 15.Riva. + + + + + + + + Buhari 16.Riva. + + + + + + + + + + + Buhari 17.Riva. + + + + + + + + Buhari 18.Riva. + + + + + + + + + + + + + Buhari 19.Riva. + + + + + + + + + + + + + Müslim 20.Riva. + + + + + + + + + Müslim 21.Riva. + + + + + + + + Müslim 22.Riva. + + + + + + + + Müslim 23.Riva. + + + + + + + + + + + + İbn Mace

103

İlk Kırk Gün

Nutfe Alaka Mudga Kemik Meleğin Gelişi

Dört Kelime

Rızık Ecel Amel Şakî veya Saîd

Cinsi- yet

Ruh Üflenmesi

Yazgının önceliği

Sû-i Hatime

Hüsn-i Hatime

Kitab Değişmez

Kaynak

24.Riva. + + + + + + + + + + + + + Ebu Dâvud 25.Riva. + + + + + + + + + + + + + Tirmizî 26.Riva. + + + + + + + + + + + + Bezzar 27.Riva. + + + + + + + + + + + Bezzar 28.Riva. + + + + + + + + + + + + Ebu Ya’lâ 29.Riva. + + + + + + + + + + + + İbn Hibban 30.Riva. + + + + + + + Taberânî 31.Riva. + + + + + + + + Taberânî 32.Riva. + + + + + + + + + Taberânî 33.Riva. + + + + + + + + + + + + Taberânî 34.Riva. + + + + + + Taberânî 35.Riva. + + + + + + + + + + + Taberânî 36.Riva. + + + + + + + + + + + + İsmâilî 37.Riva. + + + + + + + + + + + İsmâilî 38.Riva. + + + + + + + + + + + + + Beyhakî 39.Riva. + + + + + + + + Beyhakî 40.Riva. + + + + + + + + + Beyhakî 41.Riva. + + + + + + + + Beyhakî 42.Riva. + + + + + + + + + + + + Beyhakî Toplam: 33 20 38 38 4 42 22 37 39 25 40 16 13 25 24 23 4

Tablo 1 : Kırk İki Rivayette Metin farklılıklarını gösterir tablo.

104

Aslında tablomuz buraya kadar açıklamaya çaba sarfettiğimiz noktaları güzel

bir şekilde ortaya koyuyor. Tabloya göre on yedi temadan üçü hariç on dördü

rivayetlerde yer almıştır. Bu ondört konu hadisin ana düşüncesini ortaya koyacak

yeterliliktedir. Bunlardan Kırk gün, aleka ve mudga safhalarından oluşan birinci

bölüme ait temaların rivayetlerin dörtte üçünden fazla tekrarklandığını görmekteyiz.

Yine ilk rivayetlerde mevcut temaların Beyhakî’ye kadar bütün hadis kitaplarında

benzer şekilde yer aldığını söyleyebiliriz. Bu sebeple rivayetlerde belli bir dönem

öncesi veya sonrası bakımından gözle görülür bir değişiklik olmadığı izlenimi

edindiğimizi belirtelim.

Bazı temaların hemen hemen bütün rivayetlerde geçmesine karşın bazılarının

daha az rivayette zikredilmiş olmasının, mana ile rivayetin ve ravi tasarruflarının bir

neticesi olduğunu düşünmekteyiz. Ayrıca metin farklılıklarının en göze çarpanı

sahabi kaynağına göre oluşan farklılıklardır. Bu farklılıkların, rivayetlerin sahabi

kaynağına göre değerlendirildiğinde daha açık görüleceğini düşünerek burada

sahabiye göre rivayetlerde hangi temaların olduğunu gösteren şu tabloları da

inceleyelim:

105

Tablo 2: Abdullah b. Mes’ûd Rivayetlerinde Metin farklılıklarını gösterir tablo.

İlk Kırk Gün

Nutfe Alaka Mudga Kemik Meleğin Gelişi

Dört Kelime

Rızık Ecel Amel Şakî veya Saîd

Cinsi- yet

Ruh Üflenmesi

Yazgının önceliği

Sû-i Hatime Hüsn-i Hatime

Kitabın Değişmemesi

1.Riva. + + + + + + + + + + + + + 3.Riva. + + + + + + + + + + + 4.Riva. + + + + + + + + + + + 5.Riva. + + + + + + + + + + + + 6.Riva. + + + + + + + + + 7.Riva. + + + + + + + + + + + + + 8.Riva. + + + + + + + + + + + 9.Riva. + + + + + + + + + + + + + 13.Riva. + + + + + + + + + + + + + 14,Riva. + + + + + + + + + + + + + 16.Riva. + + + + + + + + + + + 18.Riva. + + + + + + + + + + + + + 19.Riva. + + + + + + + + + + + + + 21.Riva. + + + + + + + + 23.Riva. + + + + + + + + + + + + 24.Riva. + + + + + + + + + + + + + 25.Riva. + + + + + + + + + + + + + 26.Riva. + + + + + + + + + + + + 27.Riva. + + + + + + + + + + + 28.Riva. + + + + + + + + + + + + 29.Riva. + + + + + + + + + + + + 30.Riva. + + + + + + + 31.Riva. + + + + + + + + 32.Riva. + + + + + + + + + 33.Riva. + + + + + + + + + + + + 34.Riva. + + + + + + 35.Riva. + + + + + + + + + + + 36.Riva. + + + + + + + + + + + + 37.Riva. + + + + + + + + + + +

106

38.Riva. + + + + + + + + + + + + + 41.Riva. + + + + + + + + 42.Riva. + + + + + + + + + + + +

31 10 30 29 4 31 22 28 30 22 30 6 12 24 24 22 2

İlk Kırk Gün

Nutfe Alaka Mudga Kemik Meleğin Gelişi

Dört Kelime

Rızık Ecel Amel Şakî veya Saîd

Cinsi- yet

Ruh Üflenmesi

Yazgının önceliği

Sû-i Hâtime Hüsn-i Hatime

Kitabın Değişmemesi

(Bu tabloda İbn Mesud rivayetlerinde geçen temaların Huzeyfe ve Enes rivayetlerinde geçen rivayetlere göre farklılığı tablo 3 ‘le kıyaslandığında görülmektedir.) Bir başka açıdan değerlendirme yapabilmek için rivayetlerde ağırlıklı temaları gösteren grafiklere yer verebiliriz.

107

Tablo 3: Enes (20. ve 40. rivayetler) ve Huzeyfe Rivayetlerinde Metin farklılıklarını gösterir tablo.

İlk Kırk Gün

Nutfe Alaka Mudga Kemik Meleğin Gelişi

Dört Kelime

Rızık Ecel Amel Şakî veya Saîd

Cinsi- yet

Ruh Üflenmesi

Yazgının önceliği

Sû-i Hatime

Hüsn-i Hatime

Kitabın Değişmemesi

2.Riva. + + + + + + 10.Riva. + + + + + + + +

11.Riva. + + + + + + + + 12.Riva. + + + + + + + + 15.Riva. + + + + + + + +

17.Riva. + + + + + + + + 20.Riva. + + + + + + + + +

22.Riva. + + + + + + + + 39.Riva. + + + + + + + +

40.Riva. + + + + + + + + +

42.Riva. 2 10 8 8 0 10 0 9 9 2 10 10 0 0 0 0 2

108

Tablo 4: En uzun metinlerde ele alınan temalar.

Rivayetin Sırası

İlk Kırk Gün

Nutfe Alaka Mud-ga

Kemik Mele-ğin Gelişi

Dört Keli-me

Rızık Ecel Amel Şakî veya Saîd

Cinsi- yet

Ruh Üflen-mesi

Yazgı-nın önceli-ği

Sû-i Hati-me

Hüsn-i Hatime

Kitab.De-ğişmez

Kaynak

1.Riva. + + + + + + + + + + + + + Tayâlisi

7.Riva. + + + + + + + + + + + + + Ahmed

A9.Riva. + + + + + + + + + + + + + Ahmed

13.Riva. + + + + + + + + + + + + + Buhârî

14.Riva. + + + + + + + + + + + + + Buhârî

19.Riva. + + + + + + + + + + + + + Müslim

24.Riva. + + + + + + + + + + + + + Ebû Dâvud

25.Riva. + + + + + + + + + + + + + Tirmizî

42.Riva. + + + + + + + + + + + + Beyhakî

109

110

111

IV. BÖLÜM

BAZI KAYNAKLARA GÖRE KIRK GÜN HADİSİNİN

DEĞERLENDİRİLMESİ

Kırk Gün Hadîsî’ ni buraya kadar olan bölümlerde tarikleri ile birlikte ortaya

koymaya ve değerlendirmeye çalıştık. Bu değerlendirmeleri yaparken hadîsîn

tarîklerini isnâd ve metin bakımından değerlendirdik. Amacımız hadisin tespit

edebildiğimiz tariklerini ortaya koymak, isnâdlarında geçen râviler hakkında tabakât

ve ricâl kitaplarında geçen kanaatleri kısaca yansıtmaktı. Bunu yaparken hadîsin

sıhhati hakkında kaynaklarımızda yapılan değerlendirmelere kısaca yer verirken

sıhhat değerlendirmesine dâir usul inceliklerini de zikretmek zâten bu çalışmanın

maksadı dışında tutulmuştur.

Bu bölümümüzde hadîsin sûbûtu ve sıhhati üzerine değerlendirmeler yapmak

üzere yöntem tespit etmek ve geliştirmek gayesinden uzak, hadisin metinlerinden

hâsıl edilen anlamı ve bu çerçevede şekillenen yansımaları ortaya koymaya

çalışacağız. Bir Hâdîsi değerlendirme usulleri içerisinde sübut veya metnin akla ve

nakle mutabaat veya mutabakatı üzerine söylenebilecekler oldukça çeşitlilik arz

etmektedir. Hatta bazen birinin diğerine hükümce zıt oluşu göz önünde tutulduğunda

bizim çalışmamızı bu tartışmalardan uzak tutmamız ve anlatılanları ve anlayışları

tespit ile yetinmemiz ve oluşan kanaatlerimizi kısaca belirtmemiz çalışmamızın

sınırlarını belirlemek bakımından da en doğru yol olacaktır.

Bu bakımdan öncelikle kırk gün hadisinin içerdiği hangi konularla İslam

ilimlerinin ne gibi başlıklarına dair muhteviyatı olduğunu tespit edelim. Öncelikle

ceninin anne karnındaki oluşumu meselesinin fıkıhta “ahvâlu’ş-şahsiyye” konusuna;

meleklerin vazifesine dair kısmı ile îmâna; kişinin yaratılmazdan önce kaderinin

takdir edilmesi, eceller ve rızıkların kadere tabi oldukları ve amellerin hatimeye göre

113

oluşu konularının îmana ve kelam ilmi bahislerine, Hz. Peygamber’in “gayb”’dan

haber vermesi ile sîret ve kelam ilmine; İnsanın ve Hz. Âdem’in yaratılışı konusu ile

de el-ümemu’s-sâbıka yani geçmiş ümmetler konularına değinildiğini söyleyebiliriz.

A- Hadisin Sıhhati Hakkındaki Görüşler

a- Hadis Hakkında Bazı Genel Değerlendirmeler:

Bir kere hadisin sıhhati ve kabulü konusunda kaynaklarda olumlu

değerlendirmelere rastlamaktayız. Ebû’l-Ferec Abdurrahman b. Ahmed, farklı

hadislerden derlediği kırk hadisten oluşan eserinde kırk gün hadisini dördüncü hadis

olarak almış ve sıhhati konusunda ittifak bulunduğunu ve ümmet arasında genel

kabul gördüğünü zikretmiştir. Yine Ebû’l-Ferec aynı eserinde hadisimiz hakkında

geniş değerlendirmelerde bulunarak hadisin ele aldığı muhteviyata dair akla

gelebilecek ve diğer eserlerde de benzer eşleştirmelerine rastladığımız Kur’an

ayetlerine yer vermiştir.355

Ebû’l-Kâsım el-Lâlekâî(v.418), ehl-i sünnet akâidine dâir yazdığı eserinde,

“Göklerin ve yerin hükümranlığı kendisine ait olan, hiç çocuk edinmeyen, mülkünde

ortağı bulunmayan, her şeyi yaratıp ona bir nizam veren ve mukadderâtını tayin eden

Allah, yüceler yücesidir.”356 Ayeti üzerine açtığı bahiste357 kader dâir pek çok rivâyet

nakletmiş ve kırk gün hadisini de bunlar arasında zikrederek, Kader hadisi olarak

başka vecihlerine yer vermiştir. Yine hadisin Buharî, Müslim, Ebu Dâvud ve

ulemaca nakledildiğini ve sıhhati konusunda icmâ ettiklerini belirtmiştir.358

El-Hallâl(v.311), kadere ait meseleler üzerine açtığı babta, şakî olmanın anne

karnında olduğunu belirten bir başlık altında kadere ait pek çok rivayet arasında

hadisimizin Zeyd b. Vehb ten gelen bir tarîkini nakletmiş ve isnâdının sahîh

olduğunu zikretmiştir.359

355 Ebû’l-Ferec, İbn. Receb,Câmiu’l-Ûlûm,I, 46-58. 356 Furkân, 18/2. 357 Ebû’l-Kâsım el-Lâlekâî, Î’tikâdu Ehli’s-Sünne,IV, 579. 358 Ebû’l-Kâsım el-Lâlekâî,Î’tikâdu Ehli’s-Sünne,IV, 591. 359 Ebû Bekr el-Hallâl, es-Sünne, III, 538-539.

114

İbn Ebî Âsım(v.287) ise hadisimizin ibn Mes’ûd’tan gelen bazı tariklerine

geniş yer vermiş ve isnadları hakkında olumlu şeyler belirtmiş, Abdullah b.

Nümeyr’den gelen tarîkinin şeyhayn’ın şartına göre sahîh olduğunu aktarmıştır.360

Ebû Nuaym, Hadisin İbn Mes’ûd’tan İbn Vehb tarikinden gelen rivayeti

zikrettikten sonra sahih ve müttefekun aleyh olduğunu kaydetmiştir. 361 Mizzî

Hadisimizin rivayetinde önemli bir isim olan Zeyd b. Vehb’i anlattığı bölümde onun

en gözde rivayetinin Kırk Gün Hadisi olduğunu söylemiş ve Ebû Nuaym’ın sözünü

tekrarlamıştır. Mizzî bu bölümde, hadisi hadis imamlarının ve hatırı sayılır bir

kalabalığın pek çok tarik ile rivayet ettiklerine yer vermiş ve rivayetin en güvenilir ve

kısa tarikleri konusunda da yorumda bulunmuştur. İbn Vehb’den kendisinin

naklettiği rivayetin bu rivayetlerden daha âlî olduğunu iddia etmiştir.362

Hadisimizi nakleden râvîler arasında yer almış Bulunan Abdullah b. Vehb

(v.197) 363, “Kader” adında ele aldığı eserde “İnsanoğlunun ana karnında geçirdiği

üç aşamanın ardından meleğin yazması konusu” başlığı ile yer verdiği bölümde

sadece hadisimizi zikretmiş, Cerîr b. Hâzim-A’meş tariki ile naklettiği Abdullah b.

Mesûd rivâyetinde Cerîr b. Hâzim’in “garîb” kalmadığını özellikle vurgulamıştır. İbn

Vehb açtığı bu bahiste Cerîr b. Hâzim’i rivayette garib kalmaktan kurtaran ve

çalışmamızda da yer alan pek çok isme yer vermiş ve Cerîr ‘e mutabaat etmek üzere

birkaç isnada yer vermiştir.364

Abdullah b. Vehb bu eserinde yer verdiği kaderle ilgili başka konularda da

kırk gün hadisinin diğer bazı rivayetlerine yer vermiş ve bunların arasında Ebû

Zer’den gelen bir rivâyeti de zikretmiştir. 365 İbn Vehb (d.125; v. 197’in gerek

yaşadığı dönem itibarıyla bu eserinde hadisimizin yer alması, ve gerekse kadere dair

konularda delil göstermesi rivayete atfettiği güvenle açıklanabilir.

360 İbn Ebî Âsım, es-Sünne,I, 77 vs. 361 Ebu Nuaym, Hılye, VIII,115. 362 Mizzî, Tehzib’ul-Kemâl, X, 111-114. 363 Çalışmamızda 36. rivâyet olarak; biri Zeyd b. Vehb yoluyla daha âlî , diğeri A’meş yoluyla olmak

üzere iki isnadta yer alan Abdullah b. Vehb, İbn Mes’ûd rivayetinde râvî olarak yer almıştır. 364 Abdullah b. Vehb, el-Kader, s.151-159. 365 Abdullah b. Vehb, el-Kader, s,138-173.,

115

Abdullah b. Ahmed b. Hanbel, es- Sünne’sinde hadisimizin bazı tariklerini

nakletmiş ve isnadları hakkında kısa değerlendirmelerde bulunmuş, mesela,

babasının çalışmamızda altıncı rivayet olarak yer alan rivayet hakkında bizim

yaptığımız değerlendirmeyi yapmıştır. 366

Hadisin tariklerinin isnadları hakkında İbn Ebî Âsım (v. 287)’ da

değerlendirmelerde bulunmuştur.367 Rivâyetlerin isnadlarında geçen râvîler hakkında

ve isnadların geneli hakkında onun da olumlu değerlendirmelerde bulunduğunu

söyleyiriz.

Hadisin sıhhati hakkında bu bölümde değerlendirmelerine rastladığımız

eserlerin olumlu düşünceler ortaya koyduklarını, iman konularında açılan bahislerde

hadisin değişik rivayetleirne yer verdiklerini gördük.

b-Ömer b. Abdülaziz’in “ er-Red ale’l- Kaderiye” Adlı Eseri Açısından Kırk

Gün Hadisi:

Emevî halîfelerinden Ömer b. Abdülaziz (v.h.101) hilafeti döneminde çok

yoğun bir şekilde ortaya çıkan “kader” tartışmaları368 ile yakinen uğraşmış ve kader

inancını inkar edenlere karşı “kadere iman”ı savunmuş bir kimsedir.

Ömer b. Abdülaziz “er-Red ale’l-Kaderiyye”369 risalesinde özellikle kırk gün

hadisinin de içerdiği “insanın iradesi, ameller, rızıklar ve eceller” gibi Kaderiyye’nin

reddettiği külli konularda görüşlerini ortaya koymuştur. Risalenin hemen tamamında

kader konusuyla ilgili bütün meseleleri Allah’ın ezelî ilmi ile açıklamaya çalışmış,

taraftarlarını açıkça zikretmese de Kaderiyye’nin düşüncelerini reddetmiştir.

Ömer b. Abdülaziz bu risalesinde kaderi inkâr edenlere daha çok Kur’an

ayetleri ile cevap vermiş, çok fazla hadis zikretmemiştir. Risalede kırk gün hadisi yer

almamaktadır. Ancak rivayet kritiği bakımından kırk gün hadisinin hadis

kitaplarından önceki metinlerde anlam olarak tartışıldığı da ortada görünmektedir.

366 Abdullah b. Ahmed b. Hanbel, es- Sünne, II, 396-399. 367 İbn Ebî Âsım, es- Süne, I, 77 v.s. 368 Suyûtî, Tarîhu’l-hulefâ, s.275. 369 Risâletu Umer b. Abdülaziz fi’r-Red ale’l-Kaderiyye. (Josef Von Ess, Anfaenge Muslimischer

Teologie içinde) Beyrut, 1977.

116

Hadis kitaplarından elde ettiğimiz rivayetler konunun sahabe tarafından

konuşulduğunu ve kaderin cebre dönük yönünün sorulduğunu göstermektedir. “el-

Buharî’nin Kaderiye/Mutezile ile Kader Konusundaki Münakaşaları” adlı

makalesinde H. Musa Bağcı, kırk gün hadisinin üzerinde döndüğü kader içeriği

üzerinde yapılan tartışmaların tarihi seyrini Ma’bed b. Halid el-Cüheni

(v.80/699)’den itibaren anlatarak aktarmıştır. O, bu süreci sahabe arasında

Kaderiyye’nin tartışıldığının açık delili olarak görmektedir.370

Elimizdeki en erken kaynak olarak kabul edebileceğimiz bu risale açısından

bakılacak olursa şöyle bir soru akla gelmektedir: Bizim “Kırk Gün Hadisi” diye

adlandırdığımız rivayet, kader meselesinin tartışıldığı bu risalede niçin yer

almamaktadır? Kırk Gün Hadisi’nin en erken iki kaynakta bulunmayışı, bu rivayetin

sonradan literatüre kazandırıldığı anlamını taşır mı? Yoksa, söz konusu rivayetin bu

risalede zikredilmemesi, bu kaynaktaki tartışma yönteminin Kur’an esas alınarak

yürütülmesi oluşundan mı kaynaklanmaktadır?

Bu önemine binaen Ömer b. Abdülaziz’in Risale’sinin değerlendirilmesi

konumuz açısından önem taşımaktadır.

Ömer b. Abdülaziz risalesinde iyi veya kötü amelleri işlemek konusunda

şunları söylemektedir: “Cahilliğinizle kulları bir masiyeti yapmaya mecbur edenin

veya Ona itaati terk etmekten alıkoyanın Allah’ın ilmi olmadığını iddia ettiniz. Fakat

iddia ettiniz ki; Onların kendisine masiyet edeceklerini bildiği gibi, bunu terk etmeye

güç yetirebileceklerini de bilir. Böylelikle Allah’ın ilmini lağvediyor ve demiş

oluyorsunuz ki: Kul dilerse bir taati işleyeceği Allahın ilminde olmasa bile onu yapar

ve dilerse bir masiyeti terk etmeyeceği Allah’ın ilminde olsa da onu terk eder.”371

“Yine iddia ettiniz ki: Allah sizin kalplerinizde taat ve masiyeti var etti. Böylelikle

siz kendi kudretinizle ona itaat ettiniz; kendi kudretinizle de ona masiyette

bulundunuz.” 372 Ömer b. Abdülaziz bu gibi iddiaları haddi aşmak olarak

değerlendirmektedir.

370 Bağcı, H.Musa,el-Buharînin Kaderiye/Mutezile ile Kader Konusundaki Münakaşaları,A.Ü.İ.F.

Dergisi, 46/1-2005/21-42. 371 Ömer b. Abdülaziz, Risaletu Ömer b. Abdulaziz fi’r-Redd-i ale’l-kaderiyye,s.44. 372 Ömer b. Abdülaziz, s.47.

117

Kırk Gün Hadisine göre insanın önceden kararlaştırılmış bir yazgıya sahip

olduğu malumdur. Ömer b. Abdülaziz de, “insanların ne yapacaklarının ve sonuçta

nereye varacaklarının Allah’ın ilminde var olduğunu” 373 , “Allah’ın ilminde ve

kaderinde geçmeksizin bir şeyin olmasının onun mülkünde, yaratılmışların

meşietine onun dışında bir ortağın etki etmesi” 374 olacağını savunmaktadır. Bu

bakımdan Kır Gün Hadisi’yle bir paralellik görülmektedir.

Ömer b. Abdülaziz, muhaliflerinin amellerin faili olarak insanı görmelerini ve

geçmiş bir kaderi ve ilmi reddetmelerini de Allah’ın kitabını reddetmek olarak

görmüş, İbn Abbas’ın “ Bu görüş ümmetin ilk şirkidir” sözüne yer vermiştir.375

Kırk Gün Hadisi’nde geçen temalardan birisi de insanın amelinin bir maluma

tabi oluşu yönünde idi. Yani insan meleğin ana rahminde yazdığına uygun bir son ile

hayatını bitirecektir. Ömer b. Abdülaziz’in konu ile ilgili ifadesi ise risalesine şöyle

yansımıştır: “Peygamberler bütün insanların hidayetini amaç edinmişler ancak

Allah’ın hidayet verdikleri hidayete ermiştir; İblis ise insanların tamamını saptırmak

istemiş, ancak Allah’ın ilminde dâl olanlar yolundan sapmıştır.”376 Yani iblis sadece

onları saptırabilmiştir.

Bu ve benzer örneklerde, Kırk Gün Hadisi ile Ömer b. Abdülaziz’in

risalesindeki tema benzerliklerini görmek mümkündür. Bu benzerlikleri ve

örtüşmeleri ortaya koymaya çalışanlardan birisi de İlhami Güler’dir. O Ömer b.

Abdülaziz’’in risalesini bu ve benzer örnekler ile irdelediği çalışmasında, risaleyi

“kaderin ezeli ilimle temellendirilmesi”, “Allah’ın ve insanın iradeleri”, “hayır ve

şerrin kaynağı” ve “ecel-rızık” başlıklarına yer vermiştir. 377 Sonunda şu

değerlendirmeye yer vermektedir:

İlhami Güler, “Kader inancının ezelî ilimle temellendirilmesinin en güzel

formüle edildiği hadisi de Ömer b. Abdülaziz risâlesinde kendi görüşlerini

desteklemek için delil olarak ileri sürer. Bu hadisi Ebû Hanîfe’nin el-Fıkhu’l-

Ebsat’ında da görmekteyiz. Buhari’nin tevhid, Kader, Bed’ul-Halk başlıklarında yer

alan ve diğer sahih hadis mecmualarında da genellikle kader babında zikredilen bu 373 Ömer b. Abdülaziz, s.44. 374 Ömer b. Abdülaziz, s.47. 375 Ömer b. Abdülaziz, ,s.51 376 Ömer b. Abdülaziz,s.44. 377 Güler , İlhami, Allah’ın Ahlakiliği Sorunu, s.81- 84.

118

hadisin metni şöyledir:”378 der ve Kırk Gün Hadisini tam metin olarak nakleder.

Ancak söz konusu hadisimiz Ebû Hanîfe’nin el-Fıkhu’l-Ebsat’ında379 bulunmasına

karşılık,380 Ömer b. Abdülaziz’in anılan eserinde –daha önce de belirttiğimiz gibi-

kısmen veya bütün olarak Hasan Basri’nin risalesinde rastladığımız kısa

benzerliklerle bile de olsa yer almamaktadır. Bu sebeple her ne kadar hadisimiz ile

risale temaları bakımından benzerlikler arz etse de Ömer b. Abdülaziz’in risalesinin

Kırk Gün Hadisi’nin muhtevaca detaylandırılması olduğunu, o dönemlerde var olan

tartışmaların Kırk Gün Hadisi ile formüle edilerek bir hadis metni şeklinde makes

bulduğunu söylemek güç olur. İlhami Güler’in kitabında Ömer b. Abdülaziz için,

kader inancını en güzel formüle eden hadis olarak Kırk Gün Hadisini delil getirdiğini

söylemesi tarafımızca anlaşılamamıştır.

c- Hasan Basrî’nin Kader Hakkındaki Mektubu ve Kırk Gün Hadisi:

Hasan Basrî’nin(v.h.110) halîfe Abdülmelik’e yazdığı mektupla erken dönem

kader tartışmaları içerisinde yer aldığını görüyoruz. Mektubun giriş kısmından halife

Abdülmelik’in Hasan Basrî’ye bir mektup yazarak onun kader hakkında evvelce

söylenegelenlerin dışına çıktığını, bu konuya açıklık getirmesini istediğini anlıyoruz.

Hasan Basrî’nin cevabî mektubu381 ise kaderi külliyen reddetmekten uzak, daha çok

kaderin cebre dönük yüzünü kabul etmemeye, bu konu etrafındaki yanlış anlamaları

ortaya koyarak buların geçersizliğini anlatmaya yöneliktir. Burada şunu da belirtmek

faydalı olabilir. Kaderiyye’ye reddiye yazan Ömer b. Abdülaziz Halife Abdülmelik

b. Mervan’ın damadı,382 Hasanı Basrî ise Halife Ömer b. Abdülaziz’in atadığı Basra

Kadısıdır.383 Bu bakımdan çağdaş sayılan bu zevâtın birbirleri ile önemli bir konuda

karşılıklı iletişim düzeylerini görmek yerinde olur. Şimdi Hasan Basrî’nin

mektubuna içeriğine baktığımızda konuya şöyle devam edebiliriz.

378 Güler , İlhami, age. s. 84. 379 Öz, Mustafa, İmam-ı Azam’ın Beş Eseri, s.39. 380 Hadisin burada yer alışını da İlhami Güler “iğreti” olarak değerlendirmekte, (bakınız, Güler ,

İlhami, Allah’ın Ahlakiliği Sorunu s.87) ve bu hadisin metne sonradan sokuşturulduğunu” kuvvetle

muhtemel” görmektedir.( bakınız, Güler , age. s.91) 381 Hasan Basrî’nin Kader Hakkında Halîfe Abdülmelik b. Mervan’a Yazdığı Mektubu,çev: L. Doğan-

Yaşar Kutluay, A.Ü.İ.F.D.,III(1959), 3,s. 75-84. 382 Suyûtî, Tarîhu’l-hulefâ, s.276. 383 Doguştan Günümüze Büyük İslam Tarihi., II, 406.

119

Hasan Basrî mektubunda Allah’ın insanlara bir şeyi nehyettikten sonra onlara

gizlice bu nehyi işlemelerini icbar etmeyeceğini söyler: “Allah şöyle buyuruyor:

“Tanrın irade buyurdu ki ondan başkasına tapmayın, ana ve babanıza iyilik edin 17/

23” Ey Emirel Müminîn! İşte Allah’ın Kitabı konuşuyor, Allahtan daha güzel kim

söyleyebilir? “Her şeyi bir ölçüye göre yapan, sonra ona (hedefini) gösteren

…87/3”buyurmuş, bu ayette her şeyi bir ölçüye göre yapıp sonra onu sapıtır

dememiştir. Allah kullarına yol göstermiştir. Onların dinlerinde ve işlerinde şüphe

içinde bırakmamıştır. Hatta Allah hidayetin verilmesini kendinden, yanılmanın

peygamberinden olduğuna hükmediyor. Ve diyor ki: “De ki (Peygambere hitaben)

ben yanılırsam yanılmamın vebali bana aittir.Doğru yola gidersem bu da Tanrımın

bana olan vahyi sayesindedir.34/50” Peygamber yanıldığı vakit yanılmanın

vebalinin kendinden olmasını sen (Emîrel Müminîn) kabul edip, yanlışlığın bizden

olacağını kabul etmez misin? Allah Tealâ “yolu göstermek bize düşer…92/12”

buyuruyor, yanıltmak bize düşer demiyor. Allah’ın Kitabına hakkını ver, sakın Onu

tahrif ve olmıyacak şekilde tevil etme, Allah kullarına bir şeyi açıkça nehyettikten

sonra , cahil gafillerin dedikleri gibi, onların gizlce yapmalarına muktedir kılmaz.

Böyle olmuş olsaydı “Dilediğinizi işleyin.41/40” yerine “Üzerinize takdir ettiklerini

işleyin” der, “Dileyen inansın, dileyen (inkar etsin) kafir olsun . 18/29” demeyip,

bunun yerine “İstediğim kimse iman etsin, istediğim kimse de kâfir olsun” derdi.384

Bu doğrultuda anlam taşıyan “Hiçbir kimse Allah’ın izni olmaksızın iman

getiremez 10/100” ayetindeki “izin” kelimesini “serbest bırakma” anlamında

yorumlamış, Allah’ın herkesi iman karşısında serbest bıraktığını buna muktedir

kıldığını savunmuştur.385

Kırk Gün Hadisinin bir eleştirisi olarak ve fakat hadisi açıkça zikretmeksizin,

“Onların bir kısmı bedbaht, bir kısmı da bahtiyar olacaktır.11/106” ayeti sadedinde

ve “Kırk Gün Hadisine” en hususî “reddiye”386 sayılabilecek bir tarzda ana karnında

384 Hasan Basrî’nin Mektubu, 3,s. 76. 385 Hasan Basrî’nin Mektubu, 3,s. 78. 386 Güler, İlhami, Allah’ın Ahlakiliği Sorunu, s. 87. (İlhami Güler, kitabında, Hasan Basrî’nin

risalesini incelediği bölümde bu konuyu “ Kader Hadisine Reddiye” olarak görmüş ve hadisin “

muhtemelen11. Hûd suresinin 105. ayetinin yanlış bir yorumu ve hadis şeklinde formülasyonu”

olduğunu savunmuştur.

120

kişinin şakî veya saîd yazılması ile ilgili görüşleri Hasan Basrî’nin risalesinde şöyle

yer almıştır: “Ey Emîrel Müminîn! Allah bir kulu kör edip “gör yoksa sana azab

ederim” veya sağır edip sonra “işit ,yoksa sana azap ederim” yahut dilsiz edip “konuş

yoksa sana azap ederim” demeyecek kadar insaflı ve âdildir. Ey Emîrel Müminîn! Bu

akıl sahipleri için gizlenmeyecek bir hakikattir.

Allah’ın “onların (insanların) bir kısmı bedbaht, bir kısmı da bahtiyar

olacaktır.11/106” sözünde münazaa ve bu ayeti şöyle tevil ettiler: Allah Teala

kullarını annelerinin karnında bedbaht ve bahtiyar olarak yaratmıştır; bedbaht

yarattığının bahtiyarlığa ve bahtiyar yarattığının da bedbahtlığa çevrilmesine imkan

yoktur. Eğer hakikat tevil ettikleri gibi olmuş olsaydı, Allah’ın, kitap ve

peygamberlerinin bir manası kalmadığı gibi, peygamberlerin onları takvaya davetleri

ve salaha teşviklerinin de bir fayda ve manası kalmazdı. Gerçekte bu ayetin tevili

onların iddia ettikleri gibi değildir. Allah şöyle buyurmuştur: “O gün (ahiret günü)

bütün insanların bir araya toplanacakları bir gündür. O gün ana baba günüdür11/103”

sonra şöyle devam ediyor: “Allah’ın emri yerine geldiği gün hiç kimse, O’nun izni

olmaksızın bir söz söyleyemez.O gün, onların (insanların) bir kısmı bedbaht, bir

kısmı bahtiyar olacaktır.11/105” O günün bahtiyarı , bugün Allahın emrine uyup o

şekilde amel eden ve o günün bedbahtı , Allahın Allah'ın dinini istihfaf ederek

emirlerini hiçe sayan kimsedir.Ey Emîrel Müminîn! bil ki Allahın emir kitap ve

adaletine muhalefet edenler dinlerinde çok ifrata gitmiş olanlar ve cehaletlerinden

dolayı her şeyi kader yüklemiş olanlardır.” 387

Hasan Basrî yazgının değişmezliğini rızıkların belli oluşunu eleştirirken şu

görüşlerine yer veriyor: “Onlardan birine, dine ait bir emir verecek olursan:

“kalemler kurumuş (iş işten geçmiştir) ve alınlara “bahtiyar veya “bedbaht”

yazılmıştır, cevabını verir. Birisine “dünya yolunda nefsini yorma, sıcak ve soğukta

kendini işe koşma ve canını yolculuklarda tehlikelere atma, nasıl olsa rızkın

hazırlanmıştır” desen kabul etmez.” Yine risalenin aynı yerinde şöyle devam ediyor:

“Allah yaratma işine başladığı vakit bazı kimseleri cehennemlik kıldı. Bunlar Allahın

istediği taati yerine getirmeğe muktedir değillerdirler. Diğer bazı kimseleri de

cennetlik yaratmıştır. Bunlar da Allahın istemediği masiyeti işlemekten acizdirler.

Nitekim (Allah) kısayı uzamaya kudreti ve siyahı da beyazlanmaya kabiliyeti

387 Hasan Basrî’nin Mektubu, 3,s. 79.

121

olmaksızın yaratmıştır. Cehennemlik olanları mümin olmaları için azaba düçar

etmiştir. Böylece Allah en çirkin sıfatlarla tavsif ettiler.” Hasan Basrî bu görüşlerini

ayetlerden örnekler vererek savunmuştur.388

“Yeryüzünde veya kendi öz canınızda uğradığınız hiçbir musibet yoktur ki

yaratılmadan kitapta bulunmasın.57/22” Bunu kendi görüşleriyle ve iman, taat ve

masiyetle tevil ediyorlar. Halbuki bu böyle değildir. Bu musibetler ancak mallarda,

nefislerde ve yapılan işlerin neticelerindedir. Allah bize böylece bildirmiştir. Bu

dünyanın metaile şımarık kimselerin yaptıkları gibi sevinmememiz ve ele

geçiremediğimiz şeylere müteessir olmamamız için bizi zenginlik ve fakirliğe, zorluk

ve kolaylığa müptela kılmıştır. Sonra bize sabredenleri beyanla diyor ki : “…Fakat

sen sabredenleri müjdele, onlar ki bir musibete uğradıkları zaman “Allahınız ve

Allaha dönücüyüz” derler. Bunlar onlardır ki tanrıları tarafından yarlıganırlar, ve

bağışlanırlar, . Doğru yol üzerinde olanlar da onlardır. 2/ 156-157.” Hasan Basrî

eğer bu iman ve küfürde olmuş olsaydı, Allah, “Ta ki elinizden çıkana

tasalanmayınız ve Allahın size verdiği ile sevinip şımarmayız…57/23” buyurmaz,

bilakis “ ta ki imanızı kaybettiğinize tasalanmayınız ve (Allahın) sise ondan verdiği

ile sevinip şımarmayasınız.” derdi. O halde insan dininden çıkan şeye değil de neye

müteessir olur? Allh Teala buyuruyor ki: “De ki: Allahın inayeti ile, rahmeti ile ve

yalnız bunlarla sevinsinler, bu onların bütün toplayıp yığdıklarından daha

hayırlıdır.10/58. Uyanık olan kimseler için hakikat açıktır, lakin birçokları bunu fark

etmezler”389

Sonuç olarak Hasan Basrî çağında yapılan kader tartışmalarında

muhaliflerinin kadere dair sahip oldukları yanlış gördüğü düşüncelerini Kur’an

ayetleri ile temellendirdiği bir risale yazmıştır. Bu risalenin özünden kaderin külli bir

inkarını çıkarmak imkanı olmadığını söylemek bizce doğru olur. Hasan Basrî burada

insanı mutlak cebir altında gören kulları sorumluluktan azad eden, Allah’ı ise

uluhiyet sıfatlarından zımnen nakıs ihsas ettirecek fikriyata, karşı bir duruş göstermiş

olmalıdır. Yine ne Kırk Gün Hadisi, ne de bir başka rivayete tanıklık edemediğimiz

bu risaleyi, Kırk Gün Hadisi’nin cebri çağrıştıran muhtevasını yumuşatan, “öyle ise

amelin ne ehemmiyeti olur?” şeklindeki soruya rivayette gelen “ bilakis amele devam

388 Hasan Basrî’nin Mektubu, 3,s. 80. 389 Hasan Basrî’nin Mektubu, 3,s. 79.

122

edin!” “Herkes ne için yaratılmışsa onun için çalışır, yahut kendisi için kolaylaştırılıp

hazırlanan şey için çalışır “390 gibi açıklamalar ile, hadisin açıklanması bağlamında

İbn Ebi’l-Iz’ın cebrin kaynağı yazgıyı dört aşamalı olarak yorumunu da391 dikate

aldığımızda, hadisin reddiyesi olarak görmek imkanı olmasa gerektir.

Hadis tedvininde önemli rolü bulunan Ömer b. Abdülaziz, ve Onun Basra

Kadısı Hasan Basrî’nin Rasulullah’a izafe edilen bir hadisi risalelerine almamalarına

binaen red ya da kabülüne matuf sözler sarf ettiklerini söylemek güçtür. Bu

risalelerde olup biten kanaatimizce devrin tartışılan konularını, ehlinin Kur’an

ışığında tahlilinden ibarettir. Bu tahlillerin hadisimizin unsurlarını içeriyor olması da

tabiidir.

B-Metinde Geçen Unsurların Yorumlanması:

1-Rızık:

Kendisinden faydalanılan şey, yiyecek, giyecek, faydalanılacak her şey,392 -ki

helal veya haram olsun bunları halk ve sevk eden Allah’tır393-anlamlarındaki lafız

Kur’an’ın sıkça kullandığı bir lafızdır. Sıklıkla sistematik kelam ilimi içerisinde irade

ve kader bahisleri içerisinde yer aldığını gördüğümüz kelime etrafında kelam

ekollerinin farklı tahlilleri olduğu bir gerçektir. Şerhu’l-Akîde’de kadere ait

meseleler işlenirken hadisimize yer verilmiş ve İbn Abdi’l- Berr’den benzer

rivayetlerle birlikte bu konuda pek çok rivayetin var olduğu, Kelam Ehli’nin bu

konudan uzun uzun söz ettiğini belirttikten sonra, Ehl-i Sünnet’in bu rivayetleri

kabulde icma ettikleri nakledilmiştir.394

390Buharî, 82, Kader, 2. 391 İbn Ebi’l-Iz, Şerhu’l-Akîde, II, 348.( Birincisi Levh-i Mahfûz ile ilgili bütün mahlukat için söz

konusu kalem, ikincisi, Hz. Âdem yaratıldığında var olan kalemdir ki Allah’ın, Hz. Âdem’in

yaratılışının ardından insanların amellerini, rızık, ecel ve saadetlerini takdir ettiğinin delili bu kalem

olarak belirtilmiştir. Üçüncüsü, meleğin anne karnında cenine gönderildiği zamandaki kalem ve

yazgı.) 392 er-Râzî, Muhtâru’s-Sıhâh, s.241; Bekir Topaloğlu,Hayrettin Karaman, Yeni Kâmus, s.135. 393 Bilmen Ömer Nasuhi, Dînî Bilgiler, s. 54. 394İbn Ebi’l-Iz, Şerhu’l-Akîde, I, 319-320.

123

Yine İbn Ebi’l-Iz, bu değerlendirmeler neticesinde hadisimiz etrafında tarihi

süreçte yapılan değerlendirmeleri özetler nitelikte olmak üzere meleğin yazması,

yazdıkları ve yazgının mahiyetini berrak bir değerlendirmeye tabî tutmuş ve

yazmaya konu kalemi ve kadere dair yazdıklarını dört gurupta ifade etmiştir.395

Birincisi Levh-i Mahfûz ile ilgili bütün mahlukat için söz konusu kalem, ikincisi, Hz.

Âdem yaratıldığında var olan kalemdir ki Allah’ın, Hz. Âdem’in yaratılışının

ardından insanların amellerini, rızık, ecel ve saadetlerini takdir ettiğinin delili bu

kalem olarak belirtilmiştir. Üçüncüsü, meleğin anne karnında cenine gönderildiği

zamandaki kalemdir.İşte bu kalem insanın bireysel olarak rızkını , ecelini, amelini,

ve şakî veya saîd oluşunu yazmada rol oynar. Dördüncü kalem ise Kirâm’el-Kâtibîn

meleklerinin elinde olan kalemdir ve insan buluğa erdiğinde insanın amellerini bu

kalemle yazarlar.

Kalem ve yazdıkları ile ilgili bu yorum konu etrafındaki yorumları özetler

mahiyette olmakla birlikte aynı zamanda hadisimizde geçen meleğin yazması ve

yazdıklarının kader anlayışı içerisinde nerde yer aldığını da belirlemesi bakımından

önemli görünmektedir. Nitekim kaderle ilgili meselelerin konuşulduğu ilk

dönemlerde ve hadis kitapları dışında metin olarak rastladığımız il eserlerden biri

olan Abdullah b. Vehb’e ait eser de olmak üzere hadisimizde geçen unsurlar konu

başlıkları olarak yer almış ve müsellem görülmüş, konu ile ilgili rivayetler

irdelenmek yerine delil olarak sunulmuş görünmektedir. 396 Hatta Ebû Hanîfe

Fıkhu’l-Ebsat’ında kadere dair bir bölüm açmış ve hadisimizi sadece nakletmiştir.397

İbn Hacer, rızkın yazılmasından amaç, az veya çok oluşunun, helal veya haram

nitelik taşımasının takdir edilmesi şeklinde yorumlamıştır. 398 Bu yorum Ehl-i

Sünnet’in haram olan şeyleri de rızık sayması fikrine uygun düşmektedir.399

2-Ecel:

Allah tarafından her canlı için önceden takdir edilen hayat süresi ve bu

sürenin sonu olan ölüm vakti anlamında kelam terimi 400 olarak özetle ifade 395 İbn Ebi’l-Iz, Şerhu’l-Akîde, II, 348. 396 Abdullah b. Vehb, el-Kader, s.141,149,151. el-Hallâl, es-Sünne, III,536, 397Öz, Mustafa, İmam-ı Azam’ın Beş Eseri, s.39 398 İbn Hacer,Fethu’l-Bârî, XI, 483. 399 Sâbûnî, Mâtürîdiyye Akaidi, s.151.

124

edilmektedir. Bu kavram etrafında meşgul olunan konular daha çok, İki ecellilik ve

ömrün kısalması veya uzaması etrafında oluşmuştur. Kırk Gün Hadisi

rivâyetlerinden İbn Mesûd’tan gelen tarîkte401 yazmaya konu diğer temalarda olduğu

gibi ecelin de uzayıp kısalmayacağı belirtilmiştir. Bu ifadenin yer almadığı tariklerde

geçen ecelin yazılmasını İbn Hacer, “ecelin yazılmasından amaç, ömrünün uzun veya

kısa oluşunun yazılmasıdır”402 şeklinde yine bu yönde değerlendirmiştir.

Bu değişmezlik kelam kitaplarında daha çok Allah c.c.’ ın ilim ve irâdesi ile

izah edilmiştir. Buna göre, ömrün uzama veya kısalmasına mesned ameller de

Allah’ın ilmi kapsamındadır 403 Eceller ve rızıkların değişmezliği üzerinde

söylenenler aslında daha küllî konularda farklılaşan anlayışların bir yansıması olarak

görünmektedir.404

3-Amel:

Bu kelimenin hadisimizde ne anlama geldiğini İbn Hacer, amelin yazılmasından

amaç, amelin salih veya fâsit oluşunun yazılmasıdır 405 şeklinde ifade etmiştir.

Rivâyetlerin ortaya koyduğu anlamda bu yönde görünmektedir. Bu sözün özünde

yatan anlam, insanın nasıl bir hayat süreceğinin, bu hayatın uhrevî neticesi

bakımından iyi veya kötü davranışlarla mı geçirileceğinin yazılması ve

belirlenmesidir. Kulların fiilleri bahsiyle kelam kitaplarında yer alan bu konu

etrafında mutlak cebir ve mutlak tefviz taraftarları oluşmuştur.

İrade hürriyetinin kesinlikle kullara tevdi edilmiş olduğunu bu sebeple, kulların

kendi kaderlerini tayin ettiklerini ve kendi fiillerinin yaratıcısı olduklarını iddia eden

“Kaderiyye” ve tarihî gelişimi içinde sonraki “mu’tezile” ye karşı çıkan ve “mutlak

cebri” savunan “Cebriyye” “kişinin annesi karnında saadete eren veya bedbaht olan

diye yazıldığını” delil göstermiştir.406

400 DİA, Ecel md. X,380. 401 Müslim, 46, Kader, 1, hadis no:6726, s. 1138. ( 21. Rivâyet) 402 İbn Hacer,Fethu’l-Bârî, XI, 483. 403 Bkz, Bu konuda kelamcıların görüşleri için; DİA, Ecel md. X,380-382, Sâbûnî, Mâtürîdiyye

Akaidi, s.153, 404 Sâbûnî, Mâtürîdiyye Akaidi, s.71 v.s.; ve 153,; 405 İbn Hacer,Fethu’l-Bârî, XI, 483. 406 Yeprem, Saim,İrâde Hürriyeti ve İmam Mâtürîdî, s. 146 v.s.

125

Ancak bazı rivâyetlerde, amelin değerinin sorulması üzerine “amele devam

edilmesini zîra kişinin ne için yaratıldı ise onun müyesser kılınacağı” öğütleyen bazı

cümlelerin Cebriye’nin bu kanaatine aykırı gibi görünse de rivayetin anlamını

cebirden çıkarmadığı bir gerçektir.

4-Hüsn-i Hâtime ve Sû-i Hâtime- Saâdet ve Şakâvet

Hâtime insan hayatının iman açısından iyi veya kötü biçimde sona ermesi

anlamında bir tâbir 407 şeklinde yorumlanmaktadır. Hadisimizde meleğin kişinin

kaderine dair yazdığı konulardan birisi olarak nakledilmektedir. Buna göre kişi

ömrünün sonunda yaptığı amele göre ahrette mevki sahibi olacak ve cennet veya

cehenneme gidecektir. Rivâyetlerde amelin kıymetinin sorulmasına karşılık verilen

cevaplar ve ilgi kurulan ayetler konunun nasıl telakki edildiğini anlamamıza

yardımcı olmaktadır. “Amele devam edin, zira kişi ne için yaratıldı ise o

kolaylaştırılır” cevabı ile “bundan böyle amma her kim vergi verir korunur ve

husnâyı tasdîk eylerse biz onu yusrâya kolaylıyacağız. Ve amma her kim bahillik

eder ve istiğnâ gösterir ve husnâyı tekzîb eylerse onu da usrâya (en zoruna)

kolaylıyacağız ve yuvarlandığı zaman onu malı kurtaramayacak”408 ayeti buna rnek

gösterilebilir. Elmalılı, tefsîrinde kişinin imânına muvâfık olarak hayır işleri ve

kendisini cennete götürecek amelleri kolaylıkla ve zevkle yapacağını ifade ederken

aynı zamanda bu nun i’ta ve hünsâyı tasdîk sebebi ile gerçekleştiğini belirtmiştir.409

Zaten ayette önce i’ta, ittikâ ve tasdîk sonra müyesser kılınma zikredilmiştir.

Aslında ayetin bu şekilde anlaşılması ve hadisimizin ilk bakışta ortaya

koyduğu mutlak cebre yakın anlam ile bu etrafta oluşan tartışmalar boşa çıkmış

olmalıdır. Hadisimizi mutlak cebireden kurtarmak üzere İbn Mesûd rivâyetlerinde

daha çok rastladığımız ‘amelin yeri’ nin sorulması karşısında yer alan cevaplar,

hüsn-i hâtime ve sû-i hâtime için ömrün sonundaki bir veya birkaç amele

bağlanamayacağını anlatmak için olsa gerektir. Nitekim, “başta Kur’an-ı Kerîm

olmak üzere bütün İslâmi kaynaklarda, dünya ve ahiret mutluluğu anlamındaki

kurtuluş samimi imana ve elden geldiğince iyi davranışa bağlanmaktadır. Ancak

407 DİA, hâtime md. XXVI, 474. 408 92 el-Leyl,5-11. İbn Ebi’l-Iz, Şerhu’l-Akîde I, 318. v.s. 409 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili ,VIII, 5870 vs.

126

insanın başlangıçta iyi yolda bulunurken daha sonra kötülüğe yönlenmesi ve bu

haliyle ebediyet âlemine intikal etmesi mümkündür. Bunun için kişinin korku ile

ümit arasında olması gerekir ve kötü sonuçtan korkma bu manada anlaşılmalıdır.410

Bu bakımda hüsn-i hâtime ve sû-i hâtime son demlerde yaşanan amellere göre değil,

kişinin hayatı boyunca ortaya koyduğu davranışlarına göre olsa gerektir. Hele son

nefeste şeytanın hile ve kurnazlığının sû-i hâtime sebebi olacağı hadisimizin

etrafında hiç sözü edilmiş bir konu değildir.

Saadet ve şakavet de hatimelerin uhrevî ve tabii bir sonucu olarak

rivâyetimizde yansıtılmaktadır. Hadisin zahiri ve etrafında oluşan ve eleştirilen

düşüncelerde de bunu görmekteyiz. Kelam ekollerinin rızıklar, eceller ve ameller

konusunda oluşmuş taraflerının bu konularda da yerlerini aldıklarına rastlamaktatız.

410 DİA, hâtime md. XVI,474.

127

SONUÇ

Kırk Gün Hadisi daha çok kader üzerinde oluşan tartışmalarda doğrudan bir

mesned olarak daha ilk dönemlerden itibaren delil olarak kullanılan ve bazı unsurları

manen mütevâtir hükmünde görülebilecek bir hadis olarak karşımıza çıktı ve

elimizden geldiğince rivâyetlerini hadis kitaplarından tespit etmeye çalıştık. Hatta bu

çalışma daha ağırlıklı olarak bir tarama ve tespit çalışması olarak, bir nebze de

üzerinde kısa mutalaalar yapılarak gerçekleşti

Kırk Gün hadisi bütün unsurlarıyla hadis kitaplarımızda üç sahabeden gelen

tarikleri ile göze çarpmakla birlikte anlamca ve lafızca örtüşen ve muhtasaran rivayet

edilen diğer bazı sahabe rivâyetleri ile de mutabaat etmektedir. Bunun yanısıra,

Kur’an-ı Kerim ‘in bazı lafızları hadiste tekrar edilmiş bulunmaktadır. Aslında

hadisimiz kader etrafında dönen tartışmaların açıkça içindedir. Bu sebepledir ki

gerek hadis kitaplarında ve gerekse doğrudan kadere dair eserlerde geçmiş ve

öncelikli ve sağlam bir delil olarak yerini almıştır.

Hadise bu şekilde müsellem bakılmış olması onun hanefîlerin maddi sıhhatin

yanında mânâ bakımından da aradıkları sağlamlılığı görmüş olmalarına bağlamak

mümkün. Hakikaten hadisimiz, üç sahabiden rivayetlerinde de isnadları bakımından

özetle iyi görünmekte, Kur’an’ın kader inancı etrafında yapılan Ehl-i Sünnet

yorumlarına uygun gelmektedir. Elbette bu zikri geçen konular farklı şekillerde

araştırılmaya har zaman açık konulardır.

Hadisin içerdiği ana unsurlar üzerinde yüzeysel değerlendirmelerle

kaldığımızı ifade etmek doğru olur. Buna sebep hadisin geniş bir kavram içeriğinin

olması ve bu çalışmanın zınırlarını aşmasıdır. Ancak bu kadarı ile bile Kırk Gün

Hadisini, İnsanların ihmal ve sorumsuzlukları için bir sığınak görmelerine ve

göstermelerine imkan olmadığını söyleyebiliriz.

128

ÖZET

Kırk Gün Hadisi adını verdiğimiz hadisi çalışmamıza konu edinmiş

bulunmaktayız. Daha çok hadisimizin hadis kitaplarındaki rivâyetlerini tespit ve

râvîleri bakımından durumlarını incelemeye çalıştığımız tezimizde, kısa bölümler

halinde metin tahlillerine ve farklılıklarına yer verdik. Bazı değerlendirmelerde

bulunduk.

Bu çalışma kısa bir Giriş ve dört bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde

hadisimizi ortay koymaya ve tanımaya ayırdık.

Birinci bölümde hadis kitaplarından tespit ettiğimiz kırk iki rivâyeti sened ve

metinleri ile sıralayıp Türkçe anlamlarını verdik. Sıralamada hadis kitaplarının

müelliflerinin vefat tarihini esas aldık. Yine isnadları yer aldıkları müelliflerin

eserlerini belirterek şemalarda göstermeye çalıştık. Buna göre üç sahabiden gelen

tarîklerde sahabeden İbn Mesûd daha çok yer alırken ondan nakillerde A’meş öne

çıkmıştır.

İkinci bölümde daha önce isnadlarda geçen râviler hakkında edindiğimiz

bilgiler ışığında rivâyetlerin sıhhatleri konusunda değerlendirmelerde bulunduk. Bu

değerlendirmelerden hareketle hadimsizin maddi yapısının iyi olduğunu

söyleyebiliyoruz.

Üçüncü bölümümüzde metin farklılıklarını, lafız ve anlam değişimini ve

metinlerden çıkarılabilecek ana temalar gibi konuları gözlemlemeye çalıştık. Burada

en zengin metin ve lafız biçimlerinin İbn Mesûd rivâyetleri olduğu görülmüştür.

Ancak diğer sahabilerden gelen tarîklerinde manayı tahsil edecek niteliklerde

olduğunu da belirtmek gerekir.

Dördüncü ve son bölümde rivâyetin bazı unsurlarını ele aldık ve üzerlerinde

söylenen eski ve yeni kısmî yorumlara yer verdik. Çalışmamız esnasında hadisimiz

üzerinde erken dönemde oluşan kanaate, hadis tekniği açısından yaklaştığımızda

günümüzde de aynen ulaşıldığını ifade edebiliriz.

129

ABSTRACT

Given as the name hadith of forty days has been issue in our studies.

Especially, in this study we investigated books of hadith and situation of its

messanger. We mentioned text analysis and differences of them as in the short parts.

Some evaluations was done.

This study has a small introduction and four sections. We defined the hadith

in the introduction.

In the first section, from the hadith books we determined forty two hadith

with texts and rumuors which was enumerated and turkish meanings of them was

given. In the sequence of rumuors we based on the death date of the writers of the

hadith books. According to this in this explanations while İbn Mesûd was taking

more place, A’meş was the one known well.

In the second section, according to information we get about the meesengers,

in hadith, we have made some assesment about validity of them. And through this

assisment, it can be said that our hadith is strong in terms of its physical technique.

İn the third section, we tried to search text differences, changes, meaning and

some main themes of these texts. Here it has been seen that the richest text and word

kinds are rumours of İbn Mesûd. But it must be stated that other rumours can oloso

give the meaning.

In the fourth and last sectioni we have to take up some copenent of the hadith

we explained some of the old and new information. We can inform that during our

studies today, we’ve got the same influence as old days about our hadith in terms of

its physical shape.

130

ÇALIŞMADA ADI GEÇEN RÂVÎLERİN BİYOGRAFİLERİ

1. Abdullah b. Habîk (Antakyalı, v.?):

Yusuf b. Esbât, Temîm b. Seleme, Abdullah b. Abdulğaffâr el- Kirmânî,

Şuayb. b. Harb’ten hadis rivâyet etmiş, ondan da, Ahmed b. Yusuf b. İshak el-

Menceb’i, Abdullah b. Câbir et- Tarsûsî rivâyete bulunmuşlardır. 411 Abdullah b.

Habik hakkında fazla bilgiye ulaşamadık.

2. Abdullah b. Mehârık(Kûfeli,v.?):

Abdullah b. Mehârık b. Selîm es-Sülemî. Babası Mahârık b. Selim’den

rivâyet etmiş, ondanda Abdurrahman b. Abdillahel- Mesûdî nakletmiştir ve Yahya b.

Maîn’in onun için meşhur dediği zikredilmiştir.412

Kûfî muhaddislerden sayılan Abdullah b. Meharık b. Selîm es-Sülemî’yi ,413

Ebû Hâtim, es- Sikât’ında zikretmiştir.414

3. Abdullah b. Numeyr ( Kûfeli, v.199):

Ebû Hişam Abdullah b. Numeyr el- Hemadanî, el-Harîfî, el- Kâfî. Büyük

Hafız Muhammed’in babası .Hişam b. Urve el-A’meş, Yahya el-Ensârî ,Eş’as b.

Sevvar, İsmail b. Ebî Hâlid, Ubeydullah b. Ömer ve pek çok kimseden rivâyet

ederken, İbn El Medînî, Ebû Kureyb, Ahmed b. Hanbel,Yahya b. Maîn, Ali b. Harb,

El- Hasen b. Ali b. Affan ve Ebû Ubeyde b. Ebî’s- Sefer ondan hadis

nakletmişlerdir.415 Buhârî ondan hadis tahrîc ederken Ebû Hâtim onun hakkında işi

düzgün demiştir.416 Yahya b. Maîn’in kendisine Süleyman el-A’meşi mi yoksa İbn

411 İbn Abdilganî, Tekmiletü’l-İkmâl, II,398 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, V, 46. 412 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, V, 179. 413 Buhârî, Tarîh,V, 208. 414 İbn Hibbân, es-Sikât, VII, 54. 415 Buhârî, Târîh, V, 216; İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 327; Zehebî, Nubelâ, IX, 244;

Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz, I, 143. 416 Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, II, 834. İbn Hacer, Tehzîb, VI, 52.

131

Nümeyr’i mi daha çok beğendiği sorulduğunda ikisi de sikadır derken Icli sika salih,

ibn Sa’d sika kesiru’- hadis olduğunu söylemişlerdir.417

4. Abdullah b. Rebîa (Kûfeli,v.? ):

Abdullah b. Rebîa el- Hadrâmî, b. Ferkad es- Sülemî, el- Kûfî. Hz. Peygamber,

Ebû Hureyre, Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Mes’ûd, Ûbeyd b. Hâlid es-Sülemî,

Ûtbe b. Ferkad, oğlu Amr b. Ûtbe b. Ferkad, Mu’dad b. Yezîd el- Âbid’ ten rivâyet

ederken, İsmâil b. Ayâş, Abdurrahman b. Ebî Leylâ, Âta’ b. es- Sâib, Ali b. el-

Akmer, Malik b. el- Hâris ondan rivâyette bulunanlar arasındadır.418

Sahabi olup olmadığında ihtilaf edilirken çoğunluk sohbetinin olmadığı

kanatindedir. 419 Buhârî tarihinde hadrami olarak isimlendirirken 420 İbn Hibban,

Kitabü’s-Sikât’ında tabiinden saymıştır.421

5. Abdullah b. Vehb Ebû Muhammed ( Mısırlı, v.197):

Ebû Muhammed Abdullah b. Vehb, b. Müslim el- Kureşî, el- Mısrî el- Fakîh.

İbrahim b. Sa’d ez- Zührî, Üsâme b. Zeyd b. Elsem, Üsâme b. Zeyd el- Leysî,Câbir

b. İsmâil el- Hadramî, Cerîr b. Hazim el- Basrî, Süfyan es- Sevrî, Süfyan b. Uyeyne

ve pek çoklarından rivâyet edrken ıondfan daçok sayıda rivâyete blunan olmüştur.422

Onun hakkında kaynaklarda ehli nakdin sika , salih, sâlihu’l-hadis, sadûk şeklinde

lafızlar kullandıkları nakledilmektedir. 423 Ebû Hâtîm onu es-Sikât’ında

zikretmiştir.424

6. Abdurrahman b. Ebî Leylâ ( Kûfeli, v.83):

Ebû isa Abdurrahman b. Ebî Leylâ, veya Bilal ve Davud b. Bilal el ensarî el-

Evsî, el- Kûfî. İsminin Yesar olduğu da zikredilmektedir.425 En doğru künyesi Ebû

417 İbn Hacer, Tehzîb, VI, 52; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XVI, 228. 418 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,XIV,494; Buhârî, Târîh, V, 85. 419 İbn Mâkûlâ, el-İkmâl, IV, 23; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,XIV,494. 420 Buhârî, Târîh, V, 85. 421 İbn Mâkûlâ, el-İkmâl, IV, 23. 422 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XVI,277-282. 423 Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh ,II, 851; İbn Adiyy, el-Kâmil fî Duafâi’r-Ricâl, IV, 202. 424 İbn Hibbân, es-Sikât, VIII, 346 425 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 26.

132

İsa’dır.426 Übey b. Ka’b, Enes b. Malik, Huzeyfe b. el- Yeman, Sa’d b. Ebî Vakkas,

Semura b. Cündeb, Abdullah b. Mes’ûd, Abdurrahman b. Ebî Bekr es- Sıddık, Hz.

Osman, Hz. Ali, Hz. Ömer ve Ebû Zer el- Gıfâri gibi pek çok sahabiden rivâyette

bulunmuştur. İbrahim b. Yezid et- Teymî, el-Hakem b. Ûteybe, Süleyman el- A’meş,

Alkame b. Mersed, Ebû İshak es- Sebîî ve pek çokları da ondan rivâyette

bulunmuşlardır. 427

Hz Ömer ve diğer bazı sahabeden rivâyetleri tartışılmakla birlikte 428

sahabeden rivâyeti ve derslerine sahbeden katılanların olduğu ve onu susarak

dinledikeleri nakledilmektedir.429 Yahya b. Main ve Iclî’nin tabiinden olan Ebû Îsa

hakkında sika dedikleri nakledilirken 430 el- Bâcî Ebû Hâtim’in la be’s dediğini

zikretmiştir.431

7. Abdurrahman el –Mesûdî (Kûfeli,v.160):

Abdurrahman el- Mesûdî b. Utbe b. Abdillah b. Mes’ud. Ebû Bekr b.

Muhammed b. Amr b. Hazm, Habib b. Ebî Sabit’ten rivâyet ederken, Şu’be, Süfyan

es- Sevrî, Süfyan b. Uyeyne ve Veki’ ondan hadis rivâyet etmişlerdir. Son yıllarında

ihtilat etmiştir.432

El- Mesûdî hakkında geniş bilgilere ulaşamamakla birlikte çalışmamızda

incelediğimiz râvîlerin birçoğunda hadisi alnan veya nakleden bir isim olarak

geçtiğini görmekteyiz.

8. Abdurrhman b. Bişr b. El-Hakem (Nisaburlu,v.260):

Ebû Muhammed Abdurrahman b. Bişr b. El-Hakem b. Habîb b. Mihrân. El-

Hüseyn b. el-Velîd en-Neysâbûrî, Süfyân b. Uyeyne, Ebû Nuaym, Veki’ b. El-

Cerrâh, Yahya b. Saîd el- Kattân hadis naklettiği bazı kimseler iken ondan, Buhârî,

426 İbn Hibbân, es-Sikât, V,101. 427 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,XVII, 372-375. 428 Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, II,882. 429 Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz, I,26. 430 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XVII,376. 431 Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, II,882. 432 Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz, I, 91.

133

Müslim Ebû Davud, İbn Mâce, Ebû Hâtim Muhammed b. İdris er-Râzî ondan

rivâyette bulunanlardan bazılarıdır.433

Nisaburlu olup Bağdat’a gelmiş ve hadis nakletmiştir. Sadûk, sika gibi

lafızlar ile hakkında görüş bildirilen Ebû Muhammed Abdurrahman b. Bişr b. El-

Hakem hakkında Mizzî İbn Hibban’ın onu es- Sikâtında zikrettiğini

nakletmekte434Zehebî sika435 İbn Ebî Hâtim Sadûk sika436 derken onun bu sözünü

Bâcî de nakletmektedir.437

9. Âdem b. Ebî İyas Ebû’l- Hasen ( Horasanlı, v.221):

Ebû’l-Hasen Adem b. İyas Abdurrahman b. Muhammed el-Horasanî. Aslen

Horasanlı olup Bağdat’ta yetişmiş ve orda hocalarından hadis öğrenmiş ve yazmıştır,

ardından Kûfey’i Basra’yı, Hicaz, Mısır ve Şam’ı dolaşmış ve vefatına kadar

Askalan’a yerleşmiştir.438 İbn Ebî Zi’b, Hariz b. Osman, Şu’be ve İsrail b. Yunus,

İsmail b. Ayâş, Hammad b. Seleme’den rivâyet etmiş ondan da Buhârî , Darîmî,

Oğlu Ubeyd b. Âdem, Ebû Hâtim, Ebû Zür’a ed- Dimeşkî gibi kalabalık bir râvî

topluluğu ondan rivâyette bulunmuşlardır. 439 Şu’be’ nin hadislerini zapteden altı

kişiden biri olduğu anlatılmaktadır.440 Zayıf bazı râvîlerden hadis almış olabileceği

belirtilmekle birlikte441 sika, mutkin kudve gibi lafızlarla tevsik edilmekle, güvenilir,

abid, zâhid, Allah’ın iyi-hayırlı kulu gibi lafızlarla da tavsif edilmiştir.442

433 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XVI, 545-547; Hatîb, Tarîh, X, 271. 434 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XVI, 547. 435 İbn Hacer, Takrîb I, 337; Zehebî, el-Kâşif, I, 622.

İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl,V, 215. 437 Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, II, 860. 438 Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz, I, 170, Zehebî, Nubelâ, X, 335; İbn Adiyy, Men Ravâ anhüm el-Buhârî

fi’s-Sahîh, I, 96. İbn Hacer, Takrîb, I, 66. Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, II, 301. 439 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 409, Zehebî, Nubelâ,X, 335; Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz, I,

72; İbn Hacer, Tehzîb, I, 171; Zehebî, el-Kâşif, I, 230; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, II, 301; Kelâbâzî,

Ricâlu Sahîhi’l-Buhârî,I, 89-90, Hatîb, Tarîh, VII, 27,30. 440 Ahmed, Bahr, I, 61; Zehebî, Nubelâ, X, 336. 441 İbn Hacer, Tehzîb , 171. 442 Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, I, 393, Hatîb, Tarîh, VII, 27-30, Zehebî, el-Kâşif, I, 230; Mizzî,

Tehzîbu’l-Kemâl, II, 301; İbn Adiyy, Men Ravâ anhüm el-Buhârî fi’s-Sahîh, I, 97, 108; İbn Hacer,

Tehzîb, I, 171.

134

Önemli eleştiriler almayan birisi olarak güvenilir bir râvî olduğunu

söyleyEbîliriz.

10. Ahmed b. Amr b. Serh ( Mısırlı, v. 250):

Ebû Tâhir Ahmed b. Amr b. Serc el- Kureşî, el- Emevî, el- Mısrî. Abdullah b.

Nafi’ es- Sâi’, Abdullah b. Vehb, Muhammed b. İdris eş- Şâfiî, Musa b.

Abdurrahman es- Sanaânî, Vekî’ b. el- Cerrah rivâyet etiği bazı muhaddislerdir.

Ondan da Müslim, Ebû Dâvud, en- Nesâî, İbn Mâce, Ebû Zürâ’, Ubeydillah b.

Abdilkerim er- Râzî, Ebû Hâtim Muhammed b. İdris er- Râzî ve es- Sâcî rivâyette

bulunanların bazısıdır.443

Sika , sebt, sâlih, fakîh şeklindeki hakkında söylenenler kaynaklarda

nakledilmiştir.444 El- Bâcî, İbn Ebî Hâtim’den Ebû Hâtimin onun hakkında “la be’se

bih” dediğini nakletmektedir.445

11. Ahmed b. İshak el Ahvâzî( ?. v.250):

Ebû İshak Ahmed b. İshak b. Îsâ El- Ahvâzî el- Bezzâr. Ebû Ahmed ez-

Zübeyrî, Abdullah b. es-Seriy el- Antakî ve Âmir b. Müdrik hadis rivâyet ettiği bazı

kimseler iken ondan da Ebû Davud, Zekeriya b. Yahya es- Sâcî, Muhammed b.

Cerîr et- Taberî ve diğerleri rivâyet etmişlerdir. 446 İbn Hacer ve Zehebî sadûk

derkenen- Nesâî salih demiştir.447

12. Ahmed b. Muhammed Abdulvahhab el- Menatıkî er- Remlî: Hakkında

bilgi edinemedik

13. Ahmed b. Muhammed el-Hâfız (Nisaburlu, v.325):

Ebû Hâmid eş-Şarkî Ahmed b. Muhammed b. el-Hasen el-Hâfız. İbn Hacer

onu Meşhur hüccet imam olarak zikretmekte ve Sülemî nin Darekutnî’ye onu

sorduğunda sika, me’mûn, imam diye söylediğini nakledtmektedşir.448

443 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, I, 415-416;el- Zehebî, el-Kâşif, I,200; İbn Mencuveyh, Ricâlu Müslim, I,

33. 444 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, I, 416-417; İbn Hacer, Tehzîb, I,55. 445 Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, I, 333. 446 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, I, 265. 447 Zehebî, el-Kâşif, I, 190; İbn Hacer, Takrîb, I, 77; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, I, 265. 448 İbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân,I, 306.

135

Takyîd’de Hâkim’in onun sahib-i sahîh ve İmam Müslim’in talebesi olduğuna

yer verilirken Nisabur ve Rey’de devrin önemli mıhaddislerinden hadis işittiğini

aktarmaktadır. Yine Hâkim’in anlattıklarına göre 240 senesinde 325 te vefat

etmiştir.449

14. Ali b Meymun er- Rakiyy ( ? , v.246):

Ebû’l- Hasen Ali b. Meymun er- Rakiyy el-Attar. Muhammed b. Ali b.

Meymun’un babasıdır. İshak b. ibrahimel- Hanini, Bişr b. es- Seriyy, Hafs b. Gıyas,

Halid b Hayan er-Rukiyy, Said b. Mesleme el Emevî, Süfyan b Uyeyne’den rivâyet

ederken, en Nesai, İbn Mâce, Ebû Bekr Ahmed b. Abdirrahman b. Muhammed el-

Askeri, Ebû Zür’a Ubeydullah b. Abdilkerim er-Râzî, Ebû Hâtim Muhammed b. İdris

er-Razi ondan rivâyet edenlerin bazlarıdır.450 İbn hacer sikadır derken Ebû Hâtim de

onu tevsik etmiştir.451 Nesâî onun hakında la be’s derken İbn Hibban es-Sikât’ında

zikretmiştir.452

Ebû’l- Hasen Ali b. Meymun er- Rakiyy el-Attar’ı güvenilir olduğu yönünde

değerlendirmeler yapılduğını söyleyEbîliriz.

15. Ali b. Abdilaziz (Mekkeli, v.286):

Ebû’l-Hasen Ali b Abdilaziz el-Begavî. Müsned sahibi Mekke Muhaddisi453,

Ebû Nuaym, Affan, Ka’nebî ve Müslim b. İbrahim den rivâyet ederken, Ebû’l-Hasen

b. Seleme el- Kattan ve Taberânî ondan rivâyet edenler arasındadır.454 287 senesinde

vafat ettiği de nakledilen455 Ebû’l- Hasen Ali b. Abdilaziz’in fakih bir kimse oduğu

ve bu gerekçeyi ileri sürerek hadis rivâyetine ücret istediği kaynaklarda yer almış,

Nesâî’nin bu sebeble ona kızgınlığı belirtilmekte, İbn Ebî Hatim’in, saduk,

Darekutnî’nin sika me’mûn diye tevsik ettikleri zikredilmiştir.456

449 Muhammed b. Abdilganî, et-Takyîd, I, 164-165. 450 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,XXI, 153-154. 451 İbn Hacer, Takrîb, I,405; Zehebî, el-Kâşif, II, 48. 452 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXI,154. 453 İbn Hacer, Tabakâtu’l-Müdellisîn,I, 104. 454 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz ,II, 622-623; 455 Rabeî, Mevlidu’l-Ulemâ ve Vefeyâtuhum,II, 613. 456 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz ,II, 623; Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz,I, 278; Zehebî, Mîzân, V,

173.

136

Ebû’l-Hasen Ali b Abdilaziz el-Begavî hakkında olumsuz değerlendirmeler

yapılmadığı görülmektedir.

16. Ali b. Muhammed b. İshak b. Ebî Şeddad Ebû'l – Hasen et – Tenâfüsî (

Kûfeli v.233):

Ebû’l-Hasen Ali b. İshak b. Ebî Şeddad et – Tenâfüsî, El- Kûfî. Kazvin'in

muhadd,is ve alimi, Ya'la b. Ubeyd, Muhammed b. Ubeyd, Ebû Muaviye, İbn

Uyeyne, İbn Vehbve bunların tabakasından rivâyet etmiş, İbn Mâce, Ebû Zür'a, Ebû

Hâtim ve Nesâî de Zeyyad b. Eyyub yoluyla ondan hadis almışlardır.Hafız, İmam,

sebt, sika, saduk şeklinde tevsik edildiği, ulaşabildiğimiz kaynaklardan

görmekteyiz.457

Ebû’l-Hasen Ali b. İshak b. Ebî Şeddad et – Tenâfüsî’nin güvenilir bir râvî

olduğu anlaşılmaktadır.

17. Ali b. Zeyd b. Abdillah ( Basralı, v.131):

Ebû’l-Hasen Ali b. Zeyd b. Abdillah b. Cüd’an el- Kureşî el- A’ma el- Basrî.

Enes b. Mâlik, Ebû Osman en-Nehdî, Said b. el-Müseyyeb ve tabiinin birçoklarından

hadis işitmiştir. Ondan da Katade, İbn Avn, Ubeydullah b. Amr, Süfyan es- Sevrî,

Süfyan b. Uyeyne, Hammad b. Zeyd, Hammad b. Seleme, Şu’be ve İbn Ebî Urûbe

rivâyette bulunmuşlardır.458 İbnu’l- Kayseranî ilmine işaret etmekle birlikte teşeyyû

ettiğine dikkati çekmiştir. Aynı zamanda onun hakkındaki değerlendirmelere yer

vermiştir. Buna göre Ebû Zür’a ve Ebû Hâtim onun leyse bi gaviyy olduğunu Ahmed

ve Yahya zayıf olduğunu söylerlerken, kendisi Şeyhayn’in onunla ihticac etmediğini,

Müslimin başkası ile karinelendirdiğini söylemiştir.459 Zehebî, Yahya ve Ahmed’in

onu ء�^� S) olarak nitelendirdiklerini Naklederken kendisi B��Z ا d4��: demiştir.460

Zehebî onun üzerinde ihtilaf edildiğini belirterek hakkında söylenenleri ; zayıf

oluşundan , Rafızi oluşuna kadar nakletmiştir.461 Başkasının tevakkuf ettiğirivâyette

457 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, II, 445; Zehebî, Nubelâ, XI, 459-460. 458 Nevevî, Tehzîbu’l-Esmâ, I, 315, Müslim, el-Kunâ, I, 214; Buhârî, Târîh, VI, 275. 459 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz,I, 141. 460 Zehebî, Men Tukullime Fîh, I, 140. 461 Zehebî, Mîzân, V, 156-157.

137

onun ref’ etmesinden de bahsedildiğini görmekteyiz.462 Benzer yorumlara Mizzî de

geniş yer vermiştir. 463 Ulaşabildiğimiz kaynaklar çerçevesinde râvîmizin

rivâyetlerine çok ihtiyatlı bakmak gerektiği anlaşılıyor.

18. Alkame b. Kays(Kûfeli, v.62):

Alkame b. Kays b. Abdillah b. Malik b. Alkame. El-Esved b. Yezid’in

amcası. 464 İbrahim en-Nehâî’in dayısı olup, Rasulullah’ın hayatına erişmiş,

cahiliyyeyi yaşımış, Hz. Ömer ve Osman’ı, Hz Ali, İbn Mes’ûd, ve Ebû’d- Derdâ’yı

işitmiş, 465 Huzfe b. el- Yemân, Halid b. Vel’id, Sa’d b. Ebî Vakkâs, Seleme b. Yezîd

el- Cu’fî, Hz. Ebû Bekr gibi sahabilerden rivâyete bulunurken ondan da, İbrahim b.

Süveyd ebn Nehaî, İbrahim b. Yezid en- Nehaî, Seleme b. Kuheyl, Ebû Vâil Şakîk b.

Seleme ve pek çok kimse rivâyet etmiştir.466 Yahya b. Maîn’in sika derken; Ali b el-

Medînî’nin Rasulullah’ın sözlerini hıfz ve anlamada ashab içerisinden Zeyd b. Sâbit,

Abdullah b. Mes’ûd ve Abdullah b. Abbas’ı sayarken İbn Mes’ûd’u en iyi bilen

olarak ise Alkame, el- Esved, Ubeyde, ve el- Hâris olarak saydığı

nakledilmiştir. 467 Kaynakların övgüyle bahsettiği Alkame’nin fıkhı öne

çıkarılmıştır.468 Öyleki Sahabeden kimseler ona sorarlar ve görüş itselerdi.469Yine

Abdullah b. Mes’ûd ashabı arasında kıraat ve ifta eden altı kişiden biri oalrak

zikredşilmiştir.470 Hz ömer ve Ebû Bekir’den işitmediği tartışılmıştır.471

462 Trablusî, Men Rumiye bi’l-İhtilât, I, 63; Zehebî, Mîzân, V,156. 463 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, 434-444. 464 Ahmed, el-İlel, II, 521. 465 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 48 466 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XX,300-302; Zehebî, Nubelâ,IV, 53-54. İbn Hacer, Tehzîb,VII,244,245.

Zehebî, el-Kâşif, II,34. 467 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XX,303; Zehebî, Nubelâ ,IV,55. 468 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 48; Zehebî, Nubelâ, IV, 53-556; Suyûtî, Tabakâtu’l-

huffâz,I,20. 469 İbn Hacer, el-İsâbe, V, 136. 470 İbn Hibbân, es-Sikât, II,147; diğer beş kişi el-Esved , Ûbeyde, Ebû Meysera, el-Hâris b. Kays,ve

Mesrûk b. el- Ecdâ’. 471 Ahmed b. Abdirrahîm, Tuhfetu’t-Tahsîl fî Zikri Rûvâti’l-Merâsîl, I, 233; Alâî, Câmiu’t-Tahsîl, I,

240.

138

Alkame b. Kays b. Abdillah b. Malik b. Alkame’nin güvenilir biri olarak

övgülerle anlatıldığını görmekteyiz.

19. Âmir b. Müdrik (? , v. ? ):

İsmail b. Abdilmelik, Utbe b. Yekzân er- Râsibî, Yahya b. Eyyûb el- Biclî,

ve Yuınus b. Ebî Îshak’tan rivâyet ederken, Ahmet b. İshak el- Ahvâzî, Zeyd b.

Ahzem et- Tâî ondan hadis rivâyet etmişlerdir. 472 İbn Hibban Kitabu’s-Sikât’ta

zikretmiş, 473 kaynaklarda rubbemâ ahtae, şeyhun, leyyinu’l-hadis, şeklinde

zikredilmiştir.474

Âmir b. Müdrik konusunda çok olumsuz şeyler söylenmese de ihtiyatlı

olunması gerektiğini söyleyEbîliriz.

20. Amr b. Ali (Basralı, v.249):

Ebû Hafs Amr b. Ali b. Bahr b. Kenîz b. Fellâs475 el-Bâhilî, el-Basrî. Süfyan

b. Uyeyne, Süleyman b. Davud et- Tayâlisî, Yahya b. Saîd, Veki’ b. El- Cerrâh hadis

naklettiği bazı kimseler iken ondan Ebû Hâtim er- Râzî, Muhammed b. Cerîr et-

Taberî, Buhârî, Müslim, en- Nesâî ve meşhur hadis imamları rivâyet etmişlerdir. 476

Ebû Hâtim onu Ali b. El- Medînî’den daha sika görmüş477 Nesâî, Sika, sahib-

u hadis, hafız şeklinde değerlendirmiştir.478

Arştırmamızda Amr b. Ali hakkında olumsuz değerlendirmelere

rastlamadığımızı belirterek durumunun iyi oldığını söyleyEbîliriz.

21. Amr b. Dînar el- Esrem (Mekkeli, v.126):

Ebû Muhammed Amr b. Dinar el- Esrem el- Mekkî. Câbir b. Abdillah, Ebû,

Hüreyre, İbn Ömer, İbn Abbas, İbn Zübeyr, İbn Amr b. el-Âs, Vehb b. Münebbih

472 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XIV, 73 -74. 473 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XIV, 74. 474 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, VI,328; İbn Hibbân, es-Sikât, VIII, 501; İbn Hacer, Takrîb, I,

288. 475 Herevî,Müştebehu Esâmî’l-Muhaddisîn, I, 182. 476 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,XXII, 162-164. 477 Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz, I, 225; İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, II,487. Bâcî, et-Ta’dîlu

ve’t-Tecrîh, III,980. 478 Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz, I, 225

139

gibi sahabe ve onların çocuklarından rivatte bulunmuş meşhur tabii. Ondan da Şu’be,

İbn Uyeyne, Eyyüb, Hammad b. Zeyd, Ebû Hanife, es- Sevrî, İbn Cüreyc, Ebû

Avâne rivâyette bulunmuşlardır.479 Kendisinden sika, saduk, müftî ,imam, sikatun-

sika, sebt ve esbet gibi olumu lafızlarla bahsedilen Ebû Muhammed Amr b. Dînar’ın

baktığımız kaynaklarda durumunun iyi olduğu anlaşılıyor.480 Bununla birlikte İbn

Hacer Hakim’in Ulum-u Hadis’inde, onun tedlisine işaret ettiğini nakletmekte;

tezhibinde de buna yer verirken teşeyyiinden sözedilmediğini aktarmaktadır.481

Bu değerlendirmeleri göz önünde tutarak Amr b. Dînar’ın durumunun iyi

olduğunu ve fazla cerh edilmediğini söyleyEbîliriz.

22. Amr b. el-Hâris (Mısırlı, v. 147):

Ebû Ümeyye Amr b. el- Hâris b. Ya’kub, b. Abdillah el- Ensârî, el- Medenî,

El- Mısrî. Ebû Yunus, Amr b. Dînâr, Saîd b. el-Hâris el-Mekkî, Abdurrahman b. el-

Kâsım b. Muhammed b. Ebî Bekr b. es- Sıddîk, Hişâm b. Urve ve pek çoklarından

hadis alırken ondan Abdullah b. Vehb, Mâlik b. Enes, Yahyâ b. Eyyûb rivâyette

bulun muşlardır.482 Ebû Hâtim’in zamanın en ehfazı dediği483 Ebû Zür’a, Iclî, Nesâî,

Yahya b. Maîn’in onu sika gördüğü, İbn Sa’d’ın Tabakât’ında zikrettiği ve “sikaydı

inşaalah” dediği nakledilmektedir.484 Yine kaynaklarda, sika hafız, 485fakih, ehadü’l-

eimme, salih, huccet, muttakî gibi lafızlar ile anıldığını görmekteyiz.486 Bununla

birlikte garîblerinin;487 münkerlerinin olduğu, Katâde’den muztarîb ve hata ettiği

479 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, VI, 231; Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, III, 971; Buhârî, Târîh,

VI, 328; Zehebî, el-Kâşif, II, 75; Kelâbâzî, Ricâlu Sahîhi’l-Buhârî, II, 541; Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz,

I, 50; İbn Hacer, Tehzîb, VIII, 26; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXII, 6. 480 Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, III, 971; İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, VI, 231; İbn Hacer,

Tehzîb, VIII, 26; Ahmed, Bahr, I, 319. 481 İbn Hacer, Tabakâtu’l-Müdellisîn, I, 22; İbn Hacer, Tehzîb, VIII, 26. 482 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXI,570-573; İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 184;Kelâbâzî,

Ricâlu Sahîhi’l-Buhârî, II, 540. 483 Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz, I,86 ; 484 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXI, 573-574. 485 İbn Hacer, Takrîb, I, 419. 486 Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh,III, 970; Zehebî, el-Kâşif,II,74; İbn Hibbân, es-Sikât,VII, 228-229; İbn

Hibbân, Meşâhîru Ulemâi’l-Emsâr,I, 187; İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 184 487 Zehebî, el-Kâşif, II, 74.

140

hadisler rivâyet ettiği de zikredilmiştir.488

23. Amr b. Murra ( Kûfeli, v.116):

Ebû Abdillah Amr b. Murra el-Kûfî. Abdurrahman b. Ebî Leylâ, Ebû’l –

Buhterî, Said b. El-Müseyyeb, Ebû Ubeyde b. Abdillah b. Mes’ûd, Abdullah b.

Seleme ‘ den rivâyet ederken, el-A’meş, Şu’be ve es-Sevrî ondan rivâyette

bulunanlar arasındadır.489

Amr b. Murra’nın ircâ fikrinde olduğu490 ve görüşleri inceledim, mürcieden

daha hayırlı insanlar görmedim, bu sebeple bende bir mürciyim dediği

nakledilmektedir. 491 Vefat ettiği tarih konusunda 110 veya 116-117 gibi farklı

kayıtlar bulunan Amr’ı 492 Süleyman el- A’meş övmüş, yanındaki ilmi güvenle

koruduğunu söylemiş, Ahmed b. Hanbel ise onu tezkiye etmştir. Ayrıca Yahya b.

Maîn, sikadır derken, Abdurrahman b. Ebî Hâtim ise babası Ebû Hâtim’den nakille

sadûk olduğunu belirtmiştir.493

24. Âsım b. Ali b. Âsım (Vasıtlı, v.221):

Ebû’l –Hasen Âsım b. Ali b. Âsım et- Temîmî, el- Vasıtî. İmam İsmâil el-

Buhârî’nin hocasıdır.494Babası, ikrime b. Ammar,İbn Ebî Zi’b, Âsım b. Muhammed

el- umrî, Şube, El- Mes’ûdî,Şerik b. Abdillah, Ebû’l – Ahves Selam b. Selîm ve o

tabakadan rivâyette bulunurken; ondan da Buhârî, Ahmed b. Hanbel,İbrahim el-

Harbî, Ebû Hâtim er- rtazî, Ali b. Abdilaziz el- Begavî, Ömer b. Hafs es- Sudûsî, ve

pek çokları hadis rivâyet etmişlerdir.495İbnu’l- Kayserani onun hakkında Ahmed b.

Hanbel’in hadisi sahih galatının az olduğunu, Ebû Hâtim’in Saduk dediğini

naklederken 496 İbn Maîn ء�( P olarak görmüş, İbn Adiyy, Münkerlerinden

488 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,XXI, 573. 489 Müslim, el-Kunâ, I, 474; İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, VI,257. 490 İbn Hibbân, es-Sikât ,V, 183; Zehebî, el-Kâşif, II, 88. 491 Iclî, Ma’rifetu’s-Sikât, II, 185. 492 İbn Hibbân, Meşâhîru Ulemâi’l-Emsâr, I, 103. İbnu’l-Cevzî, Safvetu’s-Safve, III, 107. İbn Sa’d,

Tabakâtu’l-Kubrâ, VI, 315. 493 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, VI,257. 494 Zehebî, el-Muktenâ, I, 181. 495 Tezkiratul huffaz I, 397; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XIII,509,510. 496 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 397.

141

bahsetmiştir.497 Kaynaklarda hakkındaki değerlendirmelere geni yer verilen Asım b.

Ali 498İbnu’- Kayserani gibi ZehEbî tarafındanda hakkındaki eleştiriler verilerek sika

olarak nitelendirilmiştir.499 221 senesinde vefat etmiştir.500

25. Asım b. Behdele (Kûfe’li, v.128) :

Ebû Bekir Âsım b. Behdele ibn Ebî’n-Necûd el- Esedi, el- Kûfî. Ebû Vâil

Şakîk b. Seleme, Ebû Abdirrahman es- Sülemî, Ebû Sâlih, Hayseme b.

Abdirrahman’dan rivâyet ederken, Süfyan es-Sevrî, Süfyan b. Uyeyne, Süleyman el-

A’meş, Ebû’l Münzir Selam b. Süleyman, Ebû’l Velîd Sellam b. Süleyman, Şube b.

el–Haccac, Abdurrahman b. Abdillah el- Mes’ûdî ise ondan rivâyette bulunanlardan

bazılarıdır.501 Kıraatte hüccet Ebû Bekr Asım b. Ebî’n- Necud, Kıraat-ı Seb’a’dan

olup, Kıraatte reislik kendisine Kûfe’de Abdurrahman es-Sülemi’ den sonra intikal

etmiştir.502Hadis rivâyetinde vehimleri ızdırap ve münkerleri olduğu, kaynaklarda

yer almakla birlikte, yine la be’s, sika, salih oduğu belirtilmiştir.503 Mizzi, İbn Uleyye

‘nin Asım’ın rivâyetinden bahsederken adı Asım olanların hıfzının kötü olduğunu

söylediğini nakleder.504

Ebû Bekir Âsım b. Behdele ibn Ebî’n-Necûd el- Esedî’nin rivâyetleri eleştiri

almakla birlikte bu eleştiriler güvenilirliğini zedeleyecek boyutta olmamıştır.

26. Cerîr b. Abdilhamid(Kûfeli,v.187):

Ebû Abdillah Cerir b. Abdilhamîd b. Cerîr b. Kard b. Hilâl ed-Dubbî er-

Râzî. Aslı Kûfe’li olup, Rey şehrine yerleşmiş ve orda vefât etmiştir. Hişam b. Urve,

497 Zehebî, Men Tukullime Fîh, I, 103. 498 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz ,I,397; İbn Adiyy, el-Kâmil fî Duafâi’r-Ricâl ,V, 234; Mizzî,

Tehzîbu’l-Kemâl, XIII, 510. Ahmed, Bahr, I,223. 499 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz ,I,397; Zehebî, el-Kâşif, I, 520. 500 Vâsıtî, Târîhu Vâsıt, I, 146. 501 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, 474-476; İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl,VI,340. Buhârî, Târîh, VI,

487. 502 İbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân , VII,252; İbn Hacer, Takrîb, I,285; Karaçam İsmâil ,Kur’an-ı Kerim’in

Fâzîletleri ve Okuma Teknikleri,s.164. 503 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XIII, 476-479; Ebû Hafs, Târîhu Esmâi’s-Sikât, I,150; İbn Ebî Hâtim, el-

Cerhu ve’t-Tâdîl , VI,340. 504 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XIII, 477.

142

Süleyman eı Ameş, Yahya b. Said, Fudayl b. Kazvân talk b. Muviye hadis aldığı bazı

kimselerdir. Ebû Hayseme, Kuteybe, Ebû Bekr b. Ebî şeybe, ondan rivâyet edenler

arasındadır.505

Cerîr b. Abdillah hakkında olumlu değerlendirmelere rastledığımız

kaynaklarda onun hakkında İbn’ul-Kayserânî onun hakkında; Hâfız, hüccet, Rey

şehri muhaddisi diyerek muhaddislerin, sika, hafız oluşu ve ilminin genişliği

sebEbîyle ondan hadis öğrenmek için yola koyulmuş olduklarını anlatır.506 Sika ,

sahihu’l-kitâb, hadisi ile ihticac edilir gibi lafızlar onun için söylenenlerden bazıları

olarak anılmaktadır.507 Ahir ömründe ihtilatı da ona yönelik tespitleden biridir.508

Ağır eleştiriler almayan Cerîr’in, güvenilir bir muhaddis olduğunu

söylüyoruz.

27. Ebû Abdillah el- Hafız:

28. Ebû Abdillah Muhammed b. Ya'kub el- Hafız:

29. Ebû Ali er- Revzebârî(Nisaburlu v.403):

El- Hasen b. Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Hâtim Ebû Ali er-

Revzebârî et- Tûsî. Zehebî onun İsmail es- Saffâr, Abdullah b. Ömer b. Şevzeb, İbn

Dâsse, El- Hüseyn b. el- Hasen et-Tûsî ‘den hadis işittiğini ve Ebû Davud’un

sünenini anlatması için kendisine bir meclis kurulduğunu, hastalnınca taberân’a

gittiğini ve orada vefat ettiğini, ondan akranı Hakim’in ve Beyhakî’nin rivâyet

ettiklerini anlatmıştır.509

Et-Takyit’te de benzer şekilde ifadelerle anılan El-Hasen b. Muhammed b.

Muhammed b. Ali b. Hâtim Ebû Ali er- Revzebârî 403 senesinde vefat etmiştir.510

505 İbn Mencuveyh, Ricâlu Müslim, I, 116-117; Müslim, el-Kunâ, I, 492. 506 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz I,271-272. 507 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,IV,541; Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, I, 460; İbn Hacer, Takrîb, I, 139; İbn

Sa’d, Tabakâtu’l-Kubrâ, VII, 381; Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz, I, 122; Iclî, Ma’rifetu’s-Sikât, I, 267. 508 Trablusî, Men Rumiye bi’l-İhtilât, s.56; Ukaylî, ed-Duafâu’l-Kebîr, I, 200; İbnu’l-Keyyâl, el-

Kevâkibu’n-Neyyirât, s.22; Zehebî, Mîzân, II,119. 509 Zehebî, Nubelâ, XVII, 219. 510 Muhammed b. Abdilganî, et-Takyîd, I, 232-233.

143

30. Ebû Bekr b. Eî Şeybe Abdullah b. Muhammed b. İbrahim ( Kûfeli, v.

235):

Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed b. Ebî Şeybe. Şerîk, İbn el- Mubarek, ve

Hüşeym’den tasnîfâtı bulunumaktadır.Buhârî, Muslim, Ebû Davud, Ebû Ya’la ve

başkalrı ondan rivâyette bulunmuşlardır. 511 Müsned ve musanneflerinin yanısıra

ahkam ve tefsir ile de meşgul olduğu anlaşılmaktadır.512Sebt, saduk, sika, Salih, hafız

ve mutkin gibi lafızlarla anılmıştır.513

Ebû Bekr b. Ebî Şeybe Abdullah b. Muhammed b. İbrahim b. Osman el-

Ubsî. Ahmed b. İshak el- Hadrami, Ahmed b. Abdullah b. Yunus, Abdülmelik b.

Vakıd el- Harani, Ebû’l-Ahves, Sdellam b. Selim, Süfyan b. Uyeyne, Amr b. Ubeyd,

Abdullah b. el-Mübarek, Abdullah b, En Nümeyrî gibi pek çok Muhaddisten

rivâyette bulunmuş, ondan da Buhârî, Müslim, Ebû Davud, İbn Mâce, İbrahim b.

İshak el- Harbî, Ahmed b. Hanbel gibi muhaddisler hadis almışlardır.514 Hafız, sebt,

sadûk, sika, mutkın şeklinde kendisinden bahsedilmiş olduğunu görmekteyiz.515

31. Ebû Ca'fer Muhammed b. Amr el-Buhterî (Bağdatlı, v.339):

Ebû Ca’fer Muhammed b. Amr el-Buhterî er-Razzâz el-bağdadî. Sû’dân b.

Nasr, Abbas b. Muhammed ed-Devrî ve başkalrından rşivayet ederken, Ebû’l-Hasen

b. Büşran ve başkaları da ondan nakletmiştir.516

Hatip Tarih’inde sika sebt demiştir.517

32. Ebû’l- Huseyn Ali b. Muhammed b. Abdillah b. Büşrân (Bağdatlı,v.415):

Ebû’l- Huseyn Ali b. Muhammed b. Abdillah b. Büşrân. Sika, adil, emin bir

kimse olarak zikredilmiş olduğunu görmekteyiz.518 511 Zehebî, el-Kâşif, I, 592. 512İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, II, 432-433. 513 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz,II, 432;433; Ebû Hafs, Târîhu Esmâi’s-Sikât, I, 132; Zehebî,

el-Kâşif, I, 592; Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, II, 282. 514 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XVI, 35-38; Hatîb, Tarîh, X, 66. İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, II,

432 Zehebî, el-Kâşif, I, 592. 515 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, II, 433; Hatîb, Tarîh, X, 69-70. Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh,

II, 828. 516 İbn Abdilganî, Tekmiletü’l-İkmâl, III, 23. 517 Hatîb, Tarîh, III, 132.

144

33. Ebû Kamil Fudayl b. Hüseyn el- Cahderî ( Basralı, v.237):

Ebû Kamil Fudayl b. Huseyn b. Talha el- Cahderî, el- Basrî. Hammad b.

Zeyd, Hammad b. Seleme, Ebû Avâne, Fudayl b. Süleyman, Yezid b. Zerî’, Yahya

el- Kattan ve diğer bazı muhaddislerden rivâyette bulunurken, ondan da Ebû Zür’a,

Muhammed b. Âmir, Müslim b. el- Haccâc, Buhârî ( ta’lik ederek), Ebû Davud,

Nesâî ve Abdullah b. Ahmed b. Hanbel hadis rivâyet etmişlerdir.519 İbn Hacer onun

hakkında sikadır demiştir.520

34. Ebû Muâviye Muhammed b. Hâzim es- Sa’dî (Kûfeli, v. 195):

Ebû Muâviye Muhammed b. Hâzim es- Sa’dî.521 Süleyman el- Ameş, Şu’be

b. el- Haccâc, Hişam b. Urve ve pek çok kimseden hadis naklederken, ondan Ahmed

b. Hanbel, Ebû Hayseme Züheyr b. Harb, Ali b. el- Medînî Muhammed b. Abdillah

b. Numeyr, Hennad b. es-Seriy ve birçok muhaddis hadis almışlardır.522

A’meş’ten rivâyetlerinde tereddüt göstermesi, bunun da hadisleri iyi

ezberlememesinden kaynaklandığı, kısaca A’meş rivâyetlerinin muzdarip olduğu

nakledilmiştir.523 Ahmed b. Hanbel’e atfedilen bu değerlendirmenin yanında Yahya

bi Main’in onun hakkında Ameş rivâyetinde Cerîr’den daha esbet olduğunu

söylediği, onu A’meş rivâyetinde es-Sevrî ve Şu’be’den sonra A’meş ashabı içinde

üçuncü sırada saydığı, yine ameş rivâyetinde veki e üstün tutuğu nakledilmiştir.524

Sika hafız. Mutkin olduğu ancak tedlis ettiği525 mürcieden olduğu526 kaynaklarda yer

almıştır. Yine Ebû Davud, onun Kûfe’de mürcienin başı olduğunu söylerken, İbn

518 İbn Abdilganî, Tekmiletü’l-İkmâl, III, 468. 519 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, VII, 71; İbn Hacer, Tehzîb, VIII, 261. Zehebî, el-Kâşif, II, 124.

İbn Hibbân, es-Sikât, IX, 10. Kelâbâzî, Ricâlu Sahîhi’l-Buhârî, II, 880. 520 İbn Hacer, Takrîb, I, 447. 521 Müslim, el-Kunâ, I.759. 522 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXV, 123-127; İbn Hacer, Tehzîb, IX, 120; 523 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXV, 128 524 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXV, 129; İbn Hacer, Tehzîb,IX, 120-121. 525 Halebî, et-Tebyîn li Esmâi’l-Müdellisîn, I, 178; Alâî, Câmiu’t-Tahsîl, I, 109; İbn Hacer,

Tabakâtu’l-Müdellisîn,I, 36. 526 Iclî, Ma’rifetu’s-Sikât, II, 236; Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz, I, 128; İbn Hibbân, es-Sikât, VII, 442.

145

Hibban “habis bir mürciî idi” demiş, İbn Maîn, Iclî, Nesâî ve Darekutnî onun sika

olduğunu söylemişlerdir.527

Kaynaklarda biryandan onun Âmeş rivâyetlerindeki ilminin genişliği ve

itksanı anılırken öte yandan bazı olümsuzlukların ve eleştirilerin birlikte yer alması

eleştirilerde onun mürcieden olmasının bir payının olabişleceğini düşündürmektedir.

35. Ebû Muhammed Süleyman b. Mihran el- A’meş ( v.148):

Said b. Cübeyr,Süheyl b. Ebî Sâlih , İbrahim, Zeyd b. Vehb ten hadis rivâyet

etmiş; Sevrî ve Şu’be, Ebû İshak el- Hemedânî ondan hadis nakletmişlerdir.528 Onun

Abdullah b. Mes’ud hadisinde çok iyi olduğu belirtilmiştir.529

A’meş’in tedlisine de yer verildiğini burada zikretmek gerekmektedir.530 O

kadar ki, onu Kûfe ehlinin hadisini bozan ve Kûfe ehlini helak eden bir kimse olarak

görenler olduğu nakledilmiştir.531 Ancak kaynaklar ağırlıklı olarak onu tevsik eden

ve hadis ilmini muhafazadaki kudretine işaret eden muhaddislerin sözleri ile doludur.

Mizzî bu sözlere geniş yer verirken, onun hakkında ifade edilen tedlîse bile

değinmemiştir.532

36. Ebû Ubeyde b. Abdillah b. Mesûd (Kûfeli,v. 83 ):

Ebû Zür’a, Ebû Ubeyde b. Abdillah b. Mesûd’un isim ve künyesinin aynı

olduğu belirtmiştir. Ebû Ubeyde, babasından rivâyette bulunurken, ondan Ebû İshak

es- SEbîi hadis rivâyet etmiştir. 533 İbn Ebî Hâtim babasından nakille, babası da

te’lifinde Ebû Ubeyde’nin babası Abdullah b. Mesud’tan hadis, işitmediğini

zikretmktedirler.534 Ebû Hâtim ve İbn Ebî Hatim ve İclî onu bir kelime ile ve sika

lafzıyla tevsik ederleken İbn Hacer onun babasını işitip işitmedi konusundaki

tartışmaya yer verirken babsına mülaki olmasının ve onu işitmesinin sabit olduğunu

527 Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz, I, 129. 528 Müslim, el-Kunâ, I, 723; Buhârî, Târîh, IV, 37; Rabeî, Mevlidu’l-Ulemâ ve Vefeyâtuhum, I, 346-

347. 529 Buhârî, Târîh, IV, 37. 530 İbn Hibbân, es-Sikât, IV,302;Zehebî, er-Ruvâtu’s-Sikât, I, 105. 531 Zehebî, el-Mu’nî fi’d-Duafâ, I, 283, 532 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XII, 84-90. 533 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, IX, 403. 534 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, IX, 403; İbn Hibbân, es-Sikât, V, 561.

146

ancak ondan rivâyetinin tedlise dahil olduğunu belirtmiştir.535 İbn Hâzim de babasını

idrak etmediği kanatindedir. 536 Bütün bunlar, ibn hacerin ağırlıklı görüşün Ebû

Ubeyde’nin babası Abbdullah b. Mesûd’u işitmediği 537 yönündeki tespitini

güçlendirmektedir.

37. Ebû’z-Zübeyr Muhammed b. Müslim el- Mekkî (Mekkeli, v.126):

Ebû’z- Zübeyr Muhammed b. Müslim el- Kureşî el- Esedî el- Mekkî.

Tâbiinden538 rivâyetlerinin çoğu Câbir b. Abdillah^tan olan Muhammed b. Müslim539

Saîd b. Cübeyr, Ebû’t-Tafîl Âmir b. Vâsıle, Hz Aişe, ve pek çok sahabiden

rivâyetleri bulınmaktadır.540 Ondan da, Ebû Hayseme Züheyr b. Muâviye el- Cû’fî,

Süfyan es-Sevrî, Süfyan b. Uyeyne, Seleme b. Kuheyl, Süleyman el-A’meş, Şube b.

el-Haccac ve pek çok kişi rivâyette bulunmuştur. 541 Şafiî’nin desteğe muhtac

gördüğü, Nesai’nin sika dediği İbn Hıbbanın Sikât’ında zikrettiği hadisi ile ihticac

edilEbîleceği542 sahabeden duymaksızın rivâyetlerinin 543bulunmasına karşın ve diğer

bazı eleştiriler sebEbî ile terk edilmeyi hak etmediği yorumları da yapılmıştır.544

38. Ebû’n- Nu’man Muhammed b. Fadl es-Sudûsi ( Basralı, v. 224):

Ebû’n-Numan Muhammed b. Fadl es –Sudûsî, “ Ârim” ismi ile meşhur

Basralı hafız muhaddis. Cerîr b. Hâzim, Hammad b. Zeyd, Hammad b. Seleme,

Abdullah b. Mubarek, Vüheyb b. Halid, Muhammed b. Râşid el- Mekhulî, Ebû

Avâne ve Abdülvahid b. Ziyad ‘tan rivâyet ederken, İsmail el- Buhârî, Ahmed b.Nasr

en-Nisâburî ,Haccac b. el-Aşir, Muhammed b. Abdülmelik ed- Dakikî, Ahmed b.

535 İbn Hacer, Tabakâtu’l-Müdellisîn, I, 48. Iclî, Ma’rifetu’s-Sikât, II, 414; İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu

ve’t-Tâdîl, IX, 403; İbn Hibbân, es-Sikât, V, 561. 536 Nevevî, Tehzîbu’l-Esmâ, II, 537. 537 İbn Hacer, Tabakâtu’l-Müdellisîn, I, 48. 538 İbn Hacer, el-Îsâr bi Ma’rifeti Ruvâti’l-Âsâr, I, 202. 539 Herevî,Müştebehu Esâmî’l-Muhaddisîn,I, 130. 540 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,XXVI, 402, 403. 541 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,XXVI, 404-406; Buhârî, Târîh, I, 221. 542 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,XXVI, 409 ;Ahmed b. Abdirrahîm, Tuhfetu’t-Tahsîl fî Zikri Rûvâti’l-

Merâsîl, I,287. 543 Alâî, Câmiu’t-Tahsîl,I, 269; Ahmed b. Abdirrahîm, Tuhfetu’t-Tahsîl fî Zikri Rûvâti’l-Merâsîl,

I,287. 544 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,XXVI, 409.

147

Hanbel, Yakub el-Fesevî ve kalabalık bir muhaddis topluluğu ondan hadis rivâyet

etmişlerdir. 545 Ömrünün son yıllarında ihtilatına ve bu döneme özgü münker

rivâyetlerine dikkat çekilmiş, bu nedenle son rivâyetlerine ve ondan son döneminde

rivâyette bulunanlara karşı ihtiyatlı olunması gerekliliği kaynaklarda belirtilmiştir.546

Bununla birlikte ihtilatı öncesi ondan meşhur muhaddislerin; İsmail el Buhârî,

Ahmed b. Hanbel, iki Hammadın da rivâyet etmiş olmaları ve ihtilatı dışında sika

olarak tevsik edilmesi, ihtilatı dolayısı ile tamamen rivâyetinin terk edilmesinin israf

olacağı da kaydedilmiştir. 547 Önemli muhaddislerin, Buhârî, Müslim, Nesâî, İbn

Mâce gibi müelliflerin telifatına ondan aldıkları rivâyetleri ihtilatından öce

olmalıdır.548

Özetle kaynaklarda onun durumunun net bir şekilde ortaya konulduğu ve son

yıllarındakşi ihtilatından muhaddislerin haberdar oldukları ve buna göre sika bir

râvîden rivâyet etikleri ortaya çıkmaktadır.

39. Ebû'l – Hassen Muhammed b. el –Hüseyn b. Davud el – Ulvî:

40. Ebû'l –Abbas Muhammed b. Ahmed b. Bdilkerim el –Ba'dadi: Hakkında

bilgi edinemedik

41. Ebû'l Abbas b. Muhammed b. Ahmed b. Abdilkerim el –Bezzar:

Hakkında bilgi edinemedik

42. Ebûl- Velid Hişam b. Abdilmelik et- Teyalisi (Basralı, v.227): Hakkında

bilgi edinemedik

43. Ebû'r- REbî' ez- Zehranî Süleyman b. Davud (Basralı, v. 234): Hakkında

bilgi edinemedik

Ebû’r- Rebî’ ez- Zehrânî Süleyman b. Davud el-Itkî, el Basrî, El Bağdâdî.

İsmail b. Ca’fer, Cerîr b. Hâzim, Hammad b. Zeyd, Selam b. Selim et- Tâvil, Şerîk b.

545 Zehebî, Nubelâ, X, 265-266; Buhârî, Târîh, I, 208; Kelâbâzî, Ricâlu Sahîhi’l-Buhârî , II, 674-675. 546 İbnu’l-Keyyâl, el-Kevâkibu’n-Neyyirât, I,74; İbnu’l-Cevzî, ed-Duafâ ve’l-Metrûkîn; III, 91; İbn

Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, VIII, 58; Ukaylî, ed-Duafâu’l-Kebîr,IV, 121; Alâî, Kitabu’l-

Muhtelitîn, I, 116-117.; Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, II, 675; İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, VIII,

58 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 410; Zehebî, Nubelâ, X, 266. 547 Alâî, Kitabu’l-Muhtelitîn, I, 116-117. 548 İbnu’l-Keyyâl, el-Kevâkibu’n-Neyyirât, I, 74.

148

Abdillah en Nehaî, Muhammed b.Saîd el-Ûbdî gibi muhaddislerden rivâyet ederken,

Buhârî, Müslim, Ebû Davud, Ali b. el –Medînî, Ahmed b. Hanbel ondan rivâyet

edenler arasındadır. 549 Zehebî onun hakkında sikadır derken 550 Ebû Hâtim es-

Sikâtında onu zikretmiştir.551Sika ve saduk olarak nitelendirilmiştir.552

44. Ebû't – Tufeyl Âmir b. Vâsıle ( Kûfeli,v. 110):

Ebû’t- Tufeyl Âmir b. Vâsıle el- Kenânî, el- Leysî. Rasûlullah (s.a.v.)’ i

görmüş ve ondan hadis ezberlemiştir. Ayrıca sahabeden Hz. Ebû Bekr, Ömer ve Ali

ile , Muaz, Huzeyfe, ibn Mesûd, İbn Abbâs ve başkalrından rivâyette bulunurken

ondan da Ez-Zührî, Ebû Zübeyr, Katade ve diğerleri rivâyette

bulunmuşlardır.Sahabeden en son vefat eden olduğu da zikredilmektedir. Ayrıca

hayatı ve vefatı ile ilgili farklı tesbitler zikredilmiştir. 553 İbn Ebî Hayseme onu

Sahabe şairlerden saymıştır. Faziletli, akıllı, hazırcevap ve fasih konuşurdu. Hz. Ali

şiâsındandı. Kûfe’ye yerleştiği ve orada vefat ettiği nakledilmiştir.554

45. El- Esved b. Yezîd(Kûfeli,v.75):

Ebû Amr el- Esved b. Yezîd b. Kays en- Nehaî el- Kûfî. Muhadram ,tabii, fakih, 555

Hz. Ebû Bekr ve Ömer’i görmüş, Ali b. Ebî Talip, İbn Mesûd, Muaz b. Cebel, Ebû

Musa, ve Hz. Âişe’den rivâyet ederken Abdurrahman b. el-Esved, Abdurrahman b.

Yezid, İbrahim en-Nehaî ve başkaları rivâyette buluınmuştur. 556 Iclî onun sika

olduğunu zikrettikten sonra Hz. Âişe’nin ona saygısını ve Abdullah b. Mesûd’un

kıraat ve ifta meclisini Alkame, el- Esved, Ubeyde , Ebû Meysera, el- Haris b. Kays,

ve Mesrûk b. el- Ecda’ olmak üzere altı kişi olarak nakleder.557 Ayrıca kaynaklarda

549 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,XI, 423-424, İbn Hibbân, es-Sikât, VIII,278. 550 İbn Hacer, Takrîb ,I 251. 551 İbn Hibbân, es-Sikât, VIII,278. 552 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,XI, 424. 553 İbn Hacer, el-İsâbe, VII, 230; İbn Abdilberr, el-İstîâb, IV, 1696; İbn Hayyât, et-Tabakât, I , 279. 554 İbn Abdilberr, el-İstîâb, IV, 1696. 555 Nevevî, Tehzîbu’l-Esmâ,I,132; Zehebî, Nubelâ,IV,50. 556 Nevevî, Tehzîbu’l-Esmâ,I,132-133; Zehebî, Nubelâ,IV,50. 557 Iclî, Ma’rifetu’s-Sikât, I, 229-230.

149

sireti övülmüş, oruç ve namaz kılışının çokluğu, hacca çok gittiği ve ahlaki

meziyetleri yer alırken olumsuz değerlendirmelere rastlamamaktayız.558

46. El- Fadl b. Dukeyn (Kûfeli, v.219):

Ebû Nuaym El fadl b. Dukeyn. el- Ameş, es- Sevrî ve Şu’be’den hadis işitmiş,

Yahya b. Maîn, Buhârî, Darimî, ondan rivâyette bulunmuş olanlar arasındadır.559

İbbn el- Kayserânî onun için hafız sebt derken, onun hakkında Ahmed b.

Hanbel’in , Veki’’den daha az hatalı, hadis hocalarını, neseblerini ve ricali ondan iyi

bildiğini, Veki’’in ise ondan daha fakih olduğunu; Yahya b. Main’in zamanının

hayatta olanları arasında ondan ve Affan’dan daha iyi kimse görmediğini; Ebû

Nuaym ın onun ıtkanındakî mevkiini; Ebû Hâtim ve Ebû Nuaym’ın onun hafız ve

mutkın olduğunu söylediklerini nakletmektedir.560

47. El- Fadl b. Hubâb el- Cumhî (Basralı, v.305):

Ebû Halife el- Fadl b. el- Hubâb Amr b. Muhammed b. Şuayb b. Sahr b.

Abdirrahman el- Cumhî. Müslim b. İbrahim, Süleyman b. harb, Müsedded b.

Müserhed, Ebû’l- Velîd et- Tayâlisî hadis işittiği bazı kimselerdir. Ondan da

Taberânî, Îsmailî, İbn Adiyy ve pek çokları hadis almışlardır.561

İbnul Kayserânî sadık, müksir Basra’lı sika muhaddis değerlendirmesinde

bulunmuştur562 Ebû Halife el- Fadl b. el- Hubâb el- Cumhî, Şuays b. Muhriz’i idrak

etmiştir.563

48. El- Hasen b. Ârefe ( Bağdatlı, v. 258):

Eû Ali el- Hasen b. Ârefe, b. Yezid el- Ubdî, el- Bağdâdî. Mubârek b Saîd,

Süfyan es- Sevrî, Hüşeym b. Beşir, İsmail b. Ayaş, İbrahim b. Ebî Yahya, Half b.

Halîfe, Abdullah b. Mubarek, Hafs b.Gıyas, Ebû Muaviye ve bunların tabakasından

558 İbn Hibbân, Meşâhîru Ulemâi’l-Emsâr, I, 100; İbn Hibbân, es-Sikât, IV, 31; Zehebî, Nubelâ, IV,

51; Nevevî, Tehzîbu’l-Esmâ, I, 133. İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 50. 559 Müslim, el-Kunâ, I, 846; İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 372. Mizzî, Tehzîbu’l-

Kemâl,XXXIV, 352. 560 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 373. 561 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz,II,670-671; Muhammed b. Abdilganî, et-Takyîd, I,423; İbn

Abdilganî, Tekmiletü’l-İkmâl,II, 64. 562 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz,II,670-671. 563 Zehebî, Mîzân, III, 348.

150

rivâyet ederken, Tirmizî, İbn Mâce, Ebû Ya’lâ, Abdurrahman b. Ebî hatim ondan

rivâyette bulunmuşlardır.564 İbn Urfe imam, saduk, sika, la be’s, leyse bihi be’s ve

benzer lafızlarla kaynaklarda zikredilmiştir. 565 251 den258 senesine kadar vevat

tarihleri verilen İbn Ârefe 566 hakkında kaynaklarda olumsusuz değerlendirmelere

rastlamamaktayız.

49. EL- Hasen b. Er- REbî’ Ebû Ali ( Kûfeli, v.220):

Ebû Ali el- Biclî Hasan b. Er- REbî’ el- Bevrâni. Abdullah b. İyad, Abdü’l-

Cebbar b. el- Verd, Hammad b. Zeyd, Ebû’l- Ahves Selam b. Selim, Mehdî b.

Meymun, Ebû Îshak Hâzim el- Humeysî, Ebû Avâne gibi râvîlerden rivâyet ederken,

ondan da, Şeyhayn, Ebû Davud, Ebû Zür’a, Ali b. Abdülaziz ve Irak ehli ondan hadis

almışlardır. 567 Sika, salih, hafız, müteabbid gibi lafızlarla tevsik ve övgü ile

kaynaklarda anılmaktadır.568 Bununla birlikte tehzibüt tehzib sahibi, İbn Şahin’in es

–Sikat’ından, Osman b. Ebî Şeybe’nin el- Hasen b. er- Rebî’ in saduk fakat hüccet

olmadığını söylediğini nakletmektedir.569

50. El- Heysem b. Cehm (Basralı,v.?):

El- Heysem b.Cehm b. Hassân b. el- Münzir el-Müezzin. Asım b.

Behdele’den rivâyet ederken ondan da Müslim b. İbrahim, Ebû Huzeyfe Musa b.

Mesûd ve oğlu Osman b. el- Heysem rivâyet edenler arasındadsır.570

564 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, III,31; Zehebî, Nubelâ, XI,547-548; Hatîb, Tarîh,VII,394. 565 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, III, 31; Zehebî, Nubelâ,XI,547-549; İbn Hibbân, es-Sikât, VIII,

179. Hatîb, Tarîh, VII, 395. 566 Rabeî, Mevlidu’l-Ulemâ ve Vefeyâtuhum, II, 567, Hatîb, Tarîh ,VII,395; İbn Hibbân, es-Sikât,

VIII,179. Burhânuddin İbrâhîm, el-Maksadu’l-Erşed, I, 327. 567 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, II, 458-458; İbn Hibbân, es-Sikât, VIII, 172; Zehebî, el-

Kâşif,I, 323; Kelâbâzî, Ricâlu Sahîhi’l-Buhârî, I, 157-158; İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, III, 13;

Zehebî, Nubelâ,X, 399; Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz, I, 203. İbn Hacer, Tehzîb, II, 242. Hatîb, Tarîh,

VII, 307. 568 Zehebî, Nubelâ, X, 400; İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, II, 458; Iclî, Ma’rifetu’s-Sikât,

I,293. Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz, I, 204; İbn Hacer, Tehzîb, II, 242. İbn Hacer, Takrîb, I, 161. Hatîb,

Tarîh, VII, 307.

569 İbn Hacer, Tehzîb, II, 242. 570 Buhârî, Târîh, VIII, 215; İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, IX, 83; İbn Hibbân, es-Sikât ,IX, 235.

151

Hadisinde bir nahoşluk olmadığı nakledilen571 el- Heysem b. Cehm hakkında

fazla bilgi elde edemedik.

51. El-Kâsım b. Avf (Kûfeli, v.?):

El-Kâsım b. Avf eş-Şeybânî elKûfî. Zeyd b.Erkam, Abdullah b. Ebî evfâ,

Abdurrahman b. Ebî Leyl ve dİğer bazı muhaddislerden rivâyet ederken ondan

Katade, el-Âvâm b. Havşeb ve bazıları hadis nakletmişklrdir.572

Muzdaribu’l-Hadis, olduğu Ebû Hâtim’e dayandırılarak nakledilmiş,573Ebû

Zer’den irsal ettiği kaydedilmiş,574 yine onu için “muhtelefun fîh” denilmiştir.575

Bununla birlikte Mizzî ve İbn Hacer benzer görüşleri aktarırlar ve İbn Hibban’ın onu

Kitab es- Sikât’ında zikrettiği ve hadisi yazılan birisi olduğu yönündeki görüşlere de

yer verirler.576

El-Kâsım b. Avf eş-Şeybânî daîfu’l-hadîs 577 görülmüş birsi olarak, ihticac

edilmeyen fakat rivâyeti yazılabilecek biri olarak değerlendirilEbîlir.

52. Fıtr b. Hammad ( Basralı, v. ?):

Fıtr b. Hammad b. Vâkid el Basrî. Mehdî b. Meymûn , Selem b. Kuheyl,

Mâlik b. Enes ve Hammad b. Zeyd ve başkalarından rivâyet ederken, Ebû Zür’a,

Abdullah b. Ahmed rivâyet etmişlerdir 578

Ebû Zür’a ona sika derken Ebû Davud çok fazla teğayyur ettiğini

söylemiştir. 579 Yine Ebû Hâtim onun hakkında, leyse bi’l-kavî, derken İbn 571 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, IX, 83. 572 Tarihi kEbîr,VII, 166; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXIII,400; 573 Zehebî, Men Tukullime Fîh ,I,152; İbnu’l-Cevzî, ed-Duafâ ve’l-Metrûkîn, III,15; Zehebî, Mîzân,

V,457; Zehebî, el-Mu’nî fi’d-Duafâ, II,520. 574 Ahmed b. Abdirrahîm, Tuhfetu’t-Tahsîl fî Zikri Rûvâti’l-Merâsîl,I,260. 575 Zehebî, el-Kâşif, II, 129; Zehebî, el-Mu’nî fi’d-Duafâ, II,520; Zehebî, Mîzân, V,456. 576 İbn Hacer, Tehzîb, VIII, 293; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXIII, 400. 577 İbn Hacer’in Nesâî’den nakille İbn Avf hakkında, ondan tahrîc ettiği '4)4 ا (�م وا hadisinin ardında

belirttiği görüşü.bkz. İbn Hacer, Tehzîb, VIII, 293. 578 İbn Hacer, Ta’cîlu’l-Menfaa, I, 334 ; İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, VII, 90. Ebû’l-Mehâsin

el-Huseynî, el-İkmâl, 579 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, VII, 90; Ebû’l-Mehâsin el-Huseynî, el-İkmâl, I, 342. İbn

Hacer, Lisânu’l-Mîzân, IV , 454,; İbnu’l-Keyyâl, el-Kevâkibu’n-Neyyirât, I, 71. Trablusî, Men Rumiye

bi’l-İhtilât, I, 64.

152

Halfûn’un Ebû Hâtim ve Ebû Zür’anın sözlerini zikrettikten sonra kendisinin onu

sika gördüğüne es-Sikât’ında yer verdiği nakledilmektedir.580 Yine İbn Halfun’un

çalışmamızdaki rivâyettede yer alan Fıtr b. Hammad’ın Seleme b. Kuheylden

rivâyetinin ona ait olmadığını, ve onu idrak etmediğini naklettiğini öğrenmekteyiz.581

53. Habîb b. Hassan (Kûfeli, v. ?):

Habîb b. Ebî’l –Eşras veya Habîb b. Hassan isimleri ile bilinmektedir. Said b.

Cübeyr ve başkalarından rivâyet ederken, ondan Süfyan es- Sevrî, el- Fadl b. Musa,

El- Kasım b. El- Hakem, Mervan b. Muâviye, İsmâil b. Ca’fer rivâyette

bulunmuşlardır.582

Kaynaklarda sika olmadığı, münkeru’l-hadîs, metruku’l-hadîs, metrûk gibi

lafızlarla nitelendirildiğini görmekteyiz. 583 Yahya b. Main’in onun hakkında bir

yerde hadisinde bir şey yok; başka bir yerde ise sika değil dediği nakledilmektedir.584

54. Haccâc b. Minhâl (Basralı, v. 217):

Ebû Muhammed Haccâc b. Minhâl el-Enmâtî es-Sülemî el-Basrî.Cerîr b.

Hâzim, Hammâd b. Zeyd, Hammâd b. SelemeSüfyân b. Uyeyne, Şu’be b. el-

Haccâc, Abdullah b. En- Nümeyrî gibi bizim çalışmamıza konu rivâyetlerde adı

heçen hadis râvîlerinden naklederken, Buhârî Abdullah b. el-Heysem el-Ûbdî, Oğlu

Abdurrahman ve Abdullah ondan rivâyet edenler arasındadır.585

Basralı sika, sâlih, simsarlıkla meşgul Ebû Muhammed Haccâc b. Minhâl’ı586

Ebû Hâtim es- Sikât’ında zikretmiştir.587 Mizzî ve Zehebî Tehzib’lerinde İbn Ebî

580 İbn Hacer, Ta’cîlu’l-Menfaa,I,334. 581 İbn Hacer, Ta’cîlu’l-Menfaa,I,334. 582 Zehebî, Mîzân, II, 192. 583 Buhârî, Târîh,II, 313; İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, III; Buhârî, et-Târîhu’s-Sağîr, II, 95;

Nesâî, ed-Duafâ ve’l-Metrûkîn, I, 34; Zehebî, Mîzân, II, 192; İbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân, II, 167; İbn

Adiyy, el-Kâmil fî Duafâi’r-Ricâl, II, 403; Buhârî, ed-Duafâu’s-Sağîr, I,30; Ukaylî, ed-Duafâu’l-

Kebîr, I, 261; Zehebî, el-Mu’nî fi’d-Duafâ, I, 146. 584 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, III, 98; İbn Adiyy, el-Kâmil fî Duafâi’r-Ricâl, II, 403; Ukaylî,

ed-Duafâu’l-Kebîr, I, 261. 585 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,V, 457-458. İbn Hacer, Tehzîb, II, 182. 586 Iclî, Ma’rifetu’s-Sikât, I, 286. 587 İbn Hibbân, es-Sikât,VII,202.

153

Hatim kitabında hadis imamlarının onu övücü ve tezkiye eden sözlerini aktarırlarken

yine Zehebî Takrîb’inde sika, fâzıl olarak anmıştır.588

Ebû Muhammed Haccâc b. Minhâl el-Enmâtî es-Sülemî el-Basrî Basra’da

217 senesinde vefat etmiştir.589

55. Hafs b. Gıyas. b. Talk(Kûfeli,v.196):

Ebû Ömer Hafs b. Gıyas b. Talk b. Muaviye en- Nehaî. Kûfe ve Bağdad

kadılığı yapmıştır.590 Yahya b. Said el-Ensârî, el-A’meş, es-Sevrî , Cafer es- Sadık

gibilrinden rivâyet etmitir.Ondan hadis alanların bazısı, Ömer b. Hafs b. Gıyas, El-

Hasen b. Ârefe, İbn Main, Ebû Nuaym, Ebû Hayseme, akranı Yahya el-Kattan gibi

alimlerdir.591

Iclî sika, me’mun derken Yahya b Said, A’meş ahabının en güveniliriolarak

nitelendirmiş 592 kaynaklarda sika memun, sikatun sebt, fakih gibi lafızlar ile

anklatılan Ebû ömer Hafs b. Gıyas b. Talk’ın ,593 son zamanlarında unutkanlığa düçar

olduğu zikredilmiştir.594

56. Hafs b. Ömer. b. el- Haris en-Nemerî (Basralı,v.225):

Ebû Ömer Hafs b. Ömer b. el Haris B. Sahbera el- Ezdî, el- Havdî en- Nemerî

. Hammad b. Zeyd, Selam et-Tavîl, Şu’be b. el- Haccâc, hadis aldığı bazı

kimselerdir. Ondan rivâyet edenlerden bazıları ise, Buhârî, Ebû Davud, Ebû Halife,

el- kiccî Ebû Hâtimer razi, dir.595

588 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,V, 459; . İbn Hacer, Tehzîb, II, 182; İbn Hacer, Takrîb, I, 153; İbn Ebî

Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, III, 167. 589 Rabeî, Mevlidu’l-Ulemâ ve Vefeyâtuhum.II, 482. 590 Buhârî, Târîh, II, 370. Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz, I, 130; İbn Hibbân, Meşâhîru Ulemâi’l-Emsâr, I,

172; İbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân, VII, 201. Kelâbâzî, Ricâlu Sahîhi’l-Buhârî, I, 181. Hatîb, Tarîh, VIII,

188-189. 591 İbn Hacer, Tehzîb, II, 358: Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, VII, 56-59. 592 Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz, I, 130. 593 İbn Hacer, Tehzîb, II, 358; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, VII, 59-60; Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, II,

511. 594 İbn Hacer, Tehzîb, II, 358. 595 İbn Hacer, Takrîb, I, 172; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, VII, 27-28.

154

Sika sebt, saduk mutkın, sebt mutkin,sebt huccet,saduk sika, saduk salih

lafızları ile kaynaklarda zikrini görmekteyiz. 596 Ulaşabildiğimiz bu kaynaklarda

hakkında olumsuz bir değerlendirmye rastlamadığımız Ebû Ömer Hafs b. Ömer b. el-

Haris Basra’lıların onun adaleti üzere buluştuğu saduk fasih bir Arabî 597 şahsiyet

olarsak karşımıza çıkmaktadır.

57. Halife b. Muhammed el- Mevsıli. Hakkında bilgi edinemedik

58. Hammad b. Ebî Süleyman,(Kûfeli,v. 132):

Ebû İsmail b. İsmail Hammad b. Ebî Süleyman el Kûfî, İmam Ebû

Hanife’nin hocası.598 Enes b. Malik, el-Hasen el-Basrî, Ebû Vail, Zeyd b. Vehb,

Said b el-Müseyyeb, Said b Cübeyr, İbrahim en –Nehaî’den rivâyet ederken

Hammad b. Seleme, Süleyman el, Ameş (akranıdır) , Süfyan es Sevrî , Şube b.

el- Haccâc, Ebû Hanife en-Nu’man b.Sâbit ondan rivâyette bulunanalar

arasındadır.599 Hakkındaki değerlendirmelerde saika saduk ve fakih olduğuna yer

verilirken fıkhı övülmüş 600 rivâyetteki durumuna tehzib(ul kemal) sahibi geniş

yer vermiş 601 mürcieden olduğu kaynaklarda yer almıştır. 602 İcli onun bu

durumununirca konularında konuşmak ve yorumyapmaktan ibaret olduğunu,

yoksa bu konuda sahibi kelam yada müdafi olmadığını nakletmektedir. 603

Bakabildiğimiz kaynaklarda hakkında çok olumsuz değerlendirmelere

rastlammamamktayız. Bununla birlikte zehEbî, İbn main in ve başkalaranın ona

596 Zehebî, Nubelâ, X, 355-356; İbn Hacer, Takrîb, I, 172; Zehebî, el-Kâşif, I, 341 ; Bâcî, et-Ta’dîlu

ve’t-Tecrîh ,II, 509. 597 Zehebî, Nubelâ, , X, 355-356; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, VII, 29. 598 Müslim, el-Kunâ, I, 50; Zehebî, el-Muktenâ,I, 76. 599 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, III,146-147; Zehebî, Nubelâ, V, 231; Suyûtî, Tabakâtu’l-

huffâz, I,55; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, VII, 269-271; İbn Mencuveyh, Ricâlu Müslim, I, 159. 600 Zehebî, Nubelâ ,V, 233-234; Ebû Hafs, Târîhu Esmâi’s-Sikât, I,66; İbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân,

VII,203; İbn Hacer, Tabakâtu’l-Müdellisîn, I, 30; İbn Hacer, Takrîb, I, 178; Zehebî, el-Kâşif, I,,349;

Ebû Muhammed el-Ensârî, Tabakâtu’l-Muhaddisîn bi İsbehân, I, 326. 601 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,VII,269-279. 602 İbn Hibbân, es-Sikât, IV,160; İbn Hacer, Takrîb, I,178. 603 Iclî, Ma’rifetu’s-Sikât , 321.

155

sika derken ibn Sa’d ın zayıf, Ebû Hâtim’in la yuhtec bih dediğini

kaydetmiştir.604

59. Hammad b. Zeyd Ebû İsmail ( Basralı, v. 179):

Ebû İsmail Hammad b. Zeyd b. Dirhem, el- Ezdi, el-Cahdemi, el- Basrî.

İmam, Hafız, Irak’ın üstadı, Hammad b. Zeyd, Sabit, Eyyüb es- Sehtiyani,

Abdülaziz b. Suhayb, Yunus b. Ubeyd, Ubeydullah b. Ebî Bekr b. Enes, Seleme b.

Alkame gibi prk çoklarından rivâyet etmiş, ondan da, Yezid b. Harun, Affan b.

Müslim, Süleyman b. Harb, Müsedded, Arim b. el- Fadl, Ebû’r- REbî’ ez- Zührânî,

Ubeydullah b. Ömer el- Kavârîrî, Kuteybe b. Said, İbn el-Mübarek, Veki’, İbn

Uyeyne gibi muhaddisler rivâyette bulunmuşlardır. 605 Bütün hadislerini

ezberlerdi. 606 Sika, sebt, hücceti, kesiru’l- hadis, mutkin hibi lafızlarla ondan

bahsidilmiş ve hıfzı övülmüştür. 607 İki Hammad’dan biri olan Hammad b. Zeyd

Hakkıda olumaus değerlendirmelere rastlamadığımız çalışmamızda onun Yahya

b.Said rivâyetlerindeki ihtilatı nedeniyle onadan rivâyetlerde cüz taşıdığını ve bu

cüzden rivâyet ettiği anlaşılıyor.608

60. Hennad b. es- Seriy ( Kûfeli,v.243):

Ebû’s-Seriy Hannad b. es- Seriyy b. Mus’ab ed- Dârimî, et- Temîmî, el-

Kûfî. İsmail b. Ayaş, Hâtim b.İsmail el- Medenî, Hüseyin b. Ali el- Cu’fi, Hafs b.

Gıyas, Süfyan b. Uyeyne, Ebûl Ahves Selam b. Selim, Abdullah.b. el Mübarek, Veki

b.el Cerrah, Yahya b. Maîn, Ya’la b. Ubeyd et- Tenâfüsi’den rivâyet ederken ondan

da Buhârî, Ebû Hâtim, Ebû Zür’a, Ahmed b. Mansur er- Ramâdî rivâyette bulunanlar

arasındadır.609 Kaynaklarda ilminin ve siretinin övüldüğünü, ibadetinin çoğluğundan

604 Zehebî, Men Tukullime Fîh, I,71. 605 Hatîb, Tâlî Telhîsu’l-Müteşâbih, II, 363; İbnu’l-Cevzî, Safvetu’s-Safve, III,364; Rabeî, Mevlidu’l-

Ulemâ ve Vefeyâtuhum, I, 405; İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, III, 137; Suyûtî, Tabakâtu’l-

huffâz, I, 103; İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 299; Zehebî, el-Kâşif, I, 349. 606 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, VII, 239. 607 İbn Sa’d, Tabakâtu’l-Kubrâ, VII, 286; İbn Hacer, Tehzîb, III, 9-10; İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-

Tâdîl, III,138; İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 299. 608 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, III, 138. 609 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,XXX, 311-312; ricalü muslim, II, 328; essikat, IX,246; Zehebî, Nubelâ,

XI, 465-466. tehzibuttehzib, XI, 62.

156

ona Kûfenin rahibi denildiğini610 kendisi hakkında sika, sadûk şeklinde ehli hadisin

değerlendirmede bulunduğnu, olumsuz bir söz sarfetmediklerinin görmekteyiz.611

61. Hişam b. Abdilmelik et- Tayâlisî (Basralı, v.227):

Ebûl- Velîd Hişam b. Abdilmelik et-Teyalisi,el- Basrî.İkrime b. Ammar,

Ömer b. Ebî Zâide, Şube, Hişam ed- Destuvâî, Yezid b. İbrahim, Hemmam b. Yahya,

Süleyman b. el- Muğîre ve kalabalık bir muhaddis topluluğundan rivâyet ederken

ondan da, Buhârî, Ebû Davud, Muhammed b. Beşşar, Muhammed b. el- Müsenna,

Ahmed b. Sinan el-Vasıti, Ebû Hâtim, Ebû Zür’a, Ahmed b. Hanbel hadis rivâyet

etmişlerdir.612 Ebû Hâtim onun için insanların akıllılarındandı613 derken İbn Ebî

Hatim, ZehEbî onun hakkında söylnenleri sika, sebt , hafız, Hüccet, emiru’l-

muhaddisin gibi lafızlarla nakletmişlerdir.614 Ahmed b. Hanbel ise mutkin olduğunu

söylemiş ve Ebû’l- Velîd günümüz şeyhulislamıdır ve muhaddislerden ondan önde

geleni yoktur demiştir.615

62. Hüseyin b. Muhammed el-Mervezî ( Bağdatlı, v. 213):

Ebû Ahmed Hüseyin b. Muhammedel Mervezi. Bağdata yerleşmiş, Cerîr b.

Hâzim, İsrail, İbn Ebî Zi’b, Şeyban, Ebû Ğassan Muhammed b. Mutrif ten hadis

almış ve ondan da Ahmed, Yahya, Ebû Hayseme, Abbas ed- Dûrî, İbrahim el- Harbî

hadis nakletmişlerdir. İbn Sa’d onu “sika” görürken Nesaî La be’s olarak

nitelendirmiştir.616

63. Hüşeym b. Beşîr b. el Kâsım b. Dînar (Vâsıt’lı, v. 183):

610 Zehebî, el-Kâşif, II, 339. 611 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXX, 312; İbn Hacer, Takrîb, I, 574; İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-

Huffâz, II, 507; Zehebî, Nubelâ, XI, 467; İbn Hacer, Tehzîb, XI, 62. 612 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl,IX, 65; Buhârî, Târîh, VIII, 195; Zehebî, Nubelâ , X, 342;

Burhânuddin İbrâhîm, el-Maksadu’l-Erşed, III,79. 613 Es –sikat, VII, 571. 614 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, IX; 65; Zehebî, Nubelâ, X,341-344. 615 Ahmed, Bahr, I, 439. 616 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 406.

157

Ebâ Muâviye b. Ebî Hâzim Hüşeym b. Beşîr b. el- Kâsım b. Dinar. Tebeu’t-

tabiinden Vasıt’lı, soradan bağdata yerleşmiştir.617 Amr b.Dinar, ez-Zührî, Yunus b.

Ubeyd, Eyyub es Sehtiyani, Humeyd et- Tavîl, Ali b. Zeyd, Cabir b. zeyd, Cabir el-

Cu’fi hadis aldığı kimselerden bazılarıdır. Ondan da, Şu’be ibn el- Mubarek, Cerir b.

Abdülhamid, Ebû nuaym, Amr b. Avn, Anmed b. Hanbel, Ali b.Medini, Yahya b

mein, Yahya b Said el kattan, Abdurrahman el- mehdi ve Veki’ ondan rivâyette

bulunanlardandır. 618 Hakkında sika sebt, hafız ve benzer lafızlarla bahsedeilen

hüşeym b. Beşir’in kaynklarda, tedlisine yer vrildiğini, tedlisi dolayısı ile hadisinin

terkedilmediğini, tedlisinin boyutlarının tartışıldığını ve ayıklanmaya çalışıldığını

görmekteyiz. Ebû Zekeriya tezhibinde ibn Sa’ dın onun hakkında, sika ve sebt

olduğunu ancak çoktedlis yaptığını, hadisnde, ahberan şeklindeki rivâyetlerinde

hüccet olduğunu bnun dışındakilerde hüccet olmadığını söylediğini

nakletmektedir. 619 Hatipel Badadi, onun tedliste bulunmadığında sika olduğunu

naklederken620 , Ebû Abdillah Muhammed ez-Zehebî’de, hafız ve sika olduğunu

ancak tedlisi olduğunu, sahihlere rivâyetlerinin alındığını ancak Hüşeym’in,

Zühriden rivâyetinde zayıf olduğunda n bu rivâyetlerini almadıklarını

söylemektedir. 621 Hammad b Zeyd ve Ebû Hâtim onun şerefini, salh, dıdk ve

emanetini överken mizanda tedlisi hakkında diğer görüşlere yer verilmiştir.622

Anlayabildiğimiz kadarıyla Hüşeymin hadisi tamamıyla terk edilmezken

ondan hadis alanlar tedlisinden teyakkun ile hadis almışlardır.

64. İbrahim b. Yezîd en -Nehaî ( Kûfeli. v. 96):

Ebû İmrân İbrahim b. Yezid en Nehaî.Esved b. Yezid, Hayseme b.

Abdirrahmân, Abdurrahman b. Bişr b. Mes’ûd el- Ezrak alkame b. Kays en- Nehaî,

Ebû Ubeyde b. Abdillah. B. Mes’ûd tan rivâyette bulunurken, ondan Hammad b Ebî

617 İbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân, VII,179; Hatîb, Tarîh, XIV, 85. 618 Hatîb, Tarîh, XIV, 85; İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, IX, 115; İbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân,VII,

419; Zehebî, Mîzân,VII, 90; Ahmed, Bahr, I, 441. 619 Nevevî, Tehzîbu’l-Esmâ, II, 437. 620 Hatîb, Tarîh, XIV, 85, 621 Zehebî, er-Ruvâtu’s-Sikât, I, 179. 622 İbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân, VII, 90-91.

158

Süleymân, Süleyman el- A’meş, ve çok kimse ondan rivâyette bulunmuştur.623 Hz

Âişe ile görüşmüş624 ancak hadis işittiği sabit olmamıştır.625ZehEbî fakih, sikadır

ancak çok irslade bulıunuyorderken Sahabeden rivâyetlerinin mürseller olduğu, onun

mürsellerini ibn Maîn in Şa’bî ve el -A’meş in mürsellerinden daha iyi bulduğu

nakledilmektedir.626

65. İsmail b. Muhammed es- Saffâr (Bağdatlı,v. 341):

Ebû Al İsmail b. Muhammed b. İsmail b. Salih b. Abdirrahman es- Saffâr en-

Nehavî. Hasan b. Ûrfe el- Ûbdî, Zekeriya b. Yahyâ el- Mervezî, Sû’dân b. Nasr el-

Mahremî rivâyet aldığı bazı kimseler iken, Ebû’l-Huseyn b. Büşrân, Darekutnî, el-

Huseyn b. el- Hasen ondan hadis nakledenler arasındadır.627

Zehebî, onun için Bağdatlı muhaddis, Sikâdır demiştir.628 Hatîb el- Bağdadî

onun sikaolduğunu ve 341 senesinde vevât ettiğini anlatmıştır.629

66. Mâlik b. El-Hâris es- Sülemî (Kûfeli, 94):

Malik b. El-Hâris es- Sülemî . İbn Abbas, Abdurrahman b. Yezid, babası el

Hâris es –Sülemî, Ebû Vâil Şakik b. Seleme, Abdullah b. Rebîa, Alkame b. Kays,

Ammar b. Yâsir, Ebû Saîd el-Hudrî den rivâyet ede3rken, ondan da, İbrahim en

Nehaî, Süleyman el A’meş riveyette bulunmuşlardır.630tabiinden haricilerin önde

gelenlerinden sayılan Malik b. el-Haris 631 yahayab. Maîn sika derken ib hıbban

essikatta zikretmiştir. 632 ayrıca İbn Hacer ,zehEbî ve ibna sa’d sikaolarak

zikretmişlerdir.633

67. Mehârik b. Selîm (Kûfeli,v.?):

623 Müslim, el-Kunâ, I,595. Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,II, 233-.236. 624 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,II,237. 625 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,II,235; tehzibuttehzib,I, 155 626 İbn Hacer, Tehzîb,I, 155. 627 Hatîb, Tarîh,VI, 302. 628 Zehebî, Tabakâtu’l-Muhaddisîn, I, 111. 629 Hatîb, Tarîh,VI, 302. 630 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXVII,129-130; İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, VIII, 207. 631 Zehebî, Mîzân, VII,4. 632 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, VIII, 207. Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXVII,130. 633 İbn Hacer, Takrîb,I,516; Zehebî, el-Kâşif, II,234; İbn Sa’d, Tabakâtu’l-Kubrâ, Vı,294.

159

Ebû Kâbûs Mehârik b. Selîm eş- Şeybânî. Sahabiliğinde ihtilaf edilmiş, ibn

Hibban onu sika tabiînler arasında zikrederken, 634 Zehebî sahabi olduğu

kanatindedir.635 Nesâî’nin zikrine göre, Rasulullah’tan, Ali b. Ebî Tâlib, Abdullah b.

Mesûd, Ammar b. Yasirden rivâyet ederken, çocukları, Abdullah b. Mehârık ve

kâbûs b. Mehârık nakletmişlerdir.636

Kûfelilerden addedilen Mehârik b. Selim,637 sahabeden veya tabiinden sika

birisi olarak kaynaklarda yer almıştır.638

68. Muaviye: Kim olduğunu tesbit edemedik.

69. Muhammed b. Abdillah b. Numeyr ( Kûfeli, v.234):

Ebû Abdirrahman Muhammed b. Abdillah b. Numeyr el- Hemedanî, el- Kûfî.

Kûfe’nin bu üçüncü kuşak mütehassıs muhaddisi, Babası, Ebû Muaviye, İbn Aliyye,

Abdüsselam b. Harb, Ebû Bekr b. Ayaş,Bekir b. Yunus b. Bukeyr, Hafs b. Ğıyas

Abdullah b. İdris, Veki’, Muhammed b. Fudayl gibi pek çok muhaddisten hadis

nakletmiş, ondan da, Buhârî, Müslim, Ebû Davud, İbn Mâce, Ebû Hâtim, Ebû Zür’a,

Yakub el-Fesevî ve diğerleri rivâyette bulunmuşlardır.639 Sika, Irak’ın incisi, hafız

sebt , hüccet, Irak’ın rayhan çiçeği gibi lafızlar ile tavsif ve tevsîk edilen

Muhammed b. Abdillah b. Numeyrin ilim, anlayış ve sünnete bağlı anlayışın a

mütemadiyen vurgu yapılduğını gördüğümüz kaynaklarda olumsuz bi yönüne

rastlamdık. 640

634 İbn Hacer, Takrîb, I, 523. 635 Zehebî, el-Kâşif, II, 247. 636 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXVII, 315; İbn Hacer, Tehzîb, X, 61. 637 Buhârî, Târîh, VII, 430. 638 Müslim, el-Kunâ, I, 700; Zehebî, el-Muktenâ,II, 20; İbn Hibbân, es-Sikât,V, 444. İbn Hacer,

Takrîb, I, 523. 639 Zehebî, Nubelâ,XI, 455; İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, II, 439; İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu

ve’t-Tâdîl, I, 320, VII, 307; Kelâbâzî, Ricâlu Sahîhi’l-Buhârî, II, 658. 640 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, I, 320; İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz,II,439-440;

Zehebî, Nubelâ, XI, 455-457; Iclî, Ma’rifetu’s-Sikât, II,243; İbn Adiyy, Men Ravâ anhüm el-Buhârî

fi’s-Sahîh, I, 185; İbn Hacer, Takrîb, I, 490; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXV, 566-570; Kelâbâzî, Ricâlu

Sahîhi’l-Buhârî, II, 658; Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, II, 654; Hatîb, Tarîh, V, 429, Iclî, Ma’rifetu’s-

Sikât, II,243.

160

70. Muhammed b. en- Nadr: Hakkında bilgi edinemedik

71. Muhammed b. fudayl( Kûfeli, 195):

Ebû Abdirrahman Muhammed b. Fudayl el- Kûfî. Muğire ve el- A’meş’ten

hadis işitmiştir. 195 senesinde vefat etmiştir.641Ahmed b. Hanbel, Muhammed b.

Abdillah b. Nümeyr, ondan rivâyet edenler arasındadır. 642 Sika, , saduk , hasenul

hadis, ehli ilm onunhakkında kullanılkan lafızlardır. Kaynaklarda şii olduğu

zikredilmiştir.643 Ebû Hâtim çok hatası var derken, ibn sa’d bazılarının onunla ihticac

etmediğini söylemiştir.644

72. Muhammed b. İshak es- Sâğanî (Horasanlı,Bağdatlı, v.270):

Ebû Bekr Muhammed b. İshâk b. Ca’fer veya Muhammed b. İshak b.

Muhammed es- Sâğanî. Aslı Horasanlı, Bağdat’a yerleşmiş sika hafız bir

kimsedir.645Abdurrahman b. Gazvân, Ebû Âsım, Ebû Nuaym el-Fadl b. Dukeyn, İbn

Maîn, hadis naklettiği bazı kimseler iken ondan Buhârî dışındaki meşhur hadis

imaları ve ismaqil b. Muhammed es- Saffar gibi muhaddisler rivâyette

bulunmuşlardır. 646

Hatib onun döneminin Yahya b. Main’i olduğunu ve sika olduğunu

nakleder. 647 Hafız, sika me’mûn, sebt saduk gibi lafızlarşla tavsif edildiğini

görmekteyiz.648

73. Muhammed b. İsmâîl b. Mihrân (Nisaburlu,v.295):

641 Buhârî, Târîh, I, 207. 642 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, VIII, 57 643 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, VIII, 57; İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 315; Suyûtî,

Tabakâtu’l-huffâz,I, 136; Zehebî, Mîzân, VII, 455. İbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân,VII, 372, Zehebî, el-

Kâşif, II, 211; ; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,XXVI, 297-298. Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, II, 674. 644 Zehebî, Men Tukullime Fîh, ı, 167. 645 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXIV, 396. 646 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXIV, 396-397; Hatîb, Tarîh, I, 240; İbn Mencuveyh, Ricâlu Müslim, II,

163; Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz, I, 260. 647 Hatîb, Tarîh, I, 240. 648 Zehebî, el-Kâşif, II, 156; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXIV, 398; Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz, I, 260;

Hatîb, Tarîh, I, 240-241:Burhânuddin İbrâhîm, el-Maksadu’l-Erşed, II, 373.

161

Muhammed b. İsamail b. Mihrân’ı Nisaburlu Sadûk meşhur muhaddis olarak

anan İbn Hacer, onun ölümünden altı sene öcesinde konuşamaz olduğunu ve bu

dönemde ondan alınan hadislerin zayıf olacağını anlatırken, bun8un dışında ona sika

denildiğini nakletmektedir.649

Zehebî de Onun için saduk meşhur derken Son yıllarındaki önemli değişikliğe

ve münkerlerinin ilduğuna işaret eder.650

74. Muhammed b.Ubeyd et- Tenâfüsî (Kûfeli, v. 205):

Ebû Abdilllah İbn Ubeyd İbn Ebî Ümeyye Muhammed b. Ubeyd et-

Tenâfüsî, el- Hanefî. Süleyman el- A’meş, İsmail b. Ebî Halid, Ubeydullah b. Ömer,

Yezid b. Keysan ‘dan rivâyet ederken; Muhammed b. Abdillah b. Nümeyr, İbn Ebî

Şeybe, Ve Züheyr b. Harb ondan hadis almışlardır.651 Sika, Saduk şeklinde tevsik

edilirken onu eleştirenen ağır söz, la be’s şeklindedir ve hata ettiği ve bundan

dönmediği şeklindedir.652 Rivâyette Yahya b. Maîn’in ve Amr b. Ya’la’nın ona tercih

edilmesi ile birlikte râvîmizin rivâyetlerinin kabul edildiği de anlaşılmaktadır. 653

75. Muhammed. b. Kesîr Ebû Abdillah (Basralı,v.223):

Ebû Abdillah Muhammed b. Kesîr el- Basrî. Kardeşi Ebû Ömer Süleyman b.

Kesîr, Süfyan es- Sevrî, Şu’be, İbrahim b. Nafi’ el-Mekki, İsrail b. Yunus, İsmail b.

Ayaş, Cafer b. Süleyman, Şu’be b. el-Haccac, Ebû Avne ve pek çok muhaddisten

hadis rivâyet ederken ondan da, Buhârî, Ebû Davud, Ebû Müslim, İbrahim b.

Abdillah el-Kiccî, Ebû Hâtim, Ebû Zür’a, Ali b. el-Medînî hadis rivâyet

etmişlerdir.654 ZehEbî, İbn Hacer onun hakında sikadır demişlerdir.655 Mizzi, Ebû

Bekr b. Ebî Haysemeden haberle Yahya b Main in ondan yazmayın dediğini

649 İbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân, V,81. 650 Zehebî, Mîzân,VI, 73; Zehebî, el-Muktenâ, I, 122; Zehebî, el-Mu’nî fi’d-Duafâ, II, 556. 651 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, VIII, 10; Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, II, 664; İbn Mencuveyh,

Ricâlu Müslim, II, 192. 652 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, VIII, 10; Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, II, 664; Iclî, Ma’rifetu’s-

Sikât, II, 247. 653 Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, II, 664. 654 İbn Sa’d, Tabakâtu’l-Kubrâ, VII, 305; İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, VIII,70; İbn Hibbân,

es-Sikât, IX, 77; Zehebî, el-Kâşif, II, 213. 655 Zehebî, el-Mu’nî fi’d-Duafâ, II, 627; İbn Hacer, Takrîb, I, 504.

162

nakletmekle birlikte Ebû Hâtim den nakille saduk olduğunu aktarmaktadır656 İbn

Hacer ise yhaya b Mainden haberle onun hadisinde onu zayıf düşürEbîlecek

lafızların varlığını naklediyor. 657 Yahya b. Mâîn’e dayandırılan bu eleştirilerin

dışında onun hakkında kaynaklarda saduk sika, muttaki, fâdıl, la be’se bih şeklinde

lafızlar yer almaktadır.658

76. Muhmmed b. İsmâîl es- Sâiğ (Mekkeli,v. 276):

Muhammed b. İsmail es- Sâiğ. İbn Mâce onu Mekke muhaddisi olarak

saymış659276 senesinde vefat ettiği nakledilmiştir.660

77. Musa b. Mesûd ( Basralı, v.220):

Ebû Huzeyfe Musa b. Mesûd, En- Nehdî, el- Basrî. Züheyr b. Muhammed et-

Temîmî, Süfyan es- SevriEl –Heysem b. el- Cehm el- müezzin, İkrime b.

Ammar’dan rivâyette bulunurken ondan da, Buhârî, Ebû Müslim İbrahim b.

Abdillah, İbrahim b. Mezuk, El- Hasen b. Urfe, Hafs b. ömer er- rukiyy, Ebû

hayseme Züheyr b. Harb, Ebû Hâtim Muhammed b. idris er Razî rivâyet

etmişlerdir661 Buhârînin hocalarından olup, Ahmed b. Hanbel leyin, tirmizî zayıf

görmüştür.662 Zehbi saduk, tasahhuf eder663 derken, kaynaklarda, iclî nin sika saduk,

Ebû haâtim in saduk ma’ruf dedikleri; ibn hibban ın kitabus sissikatında zikrettiği ve

hata eder olduğunu dediği ve tasaffuh sahibi olduğu zikredilmektedir.664 Söylenen bu

çok farklı ifadelerin sonucunda saduk ancak hıfzında problem olduğu, tasahhuf ettiği

ve ondan rivâyet edenlerin rivâyetlerine mutâbaat ettikleri anlaşılmaktadır.665

78. Müsedded b. Müserhed Ebû'l- Hasen el- Esedi ( Basralı, v.228):

656 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXVI,335. 657 İbn Hacer, Tehzîb, IX, 371. 658 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, VIII, 70; İbn Hibbân, es-Sikât, IX, 78; İbn Hacer, Lisânu’l-

Mîzân,VII, 373; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,XXVI, 335; İbn Hacer, Tehzîb, IX, 371. 659 Zehebî, Tabakâtu’l-Muhaddisîn,I, 99. 660 Rabeî, Mevlidu’l-Ulemâ ve Vefeyâtuhum.II, 598. 661 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXIX, 145-146; Buhârî, Târîh,VII,295. 662 Zehebî, el-Mu’nî fi’d-Duafâ, II, 687. 663 Zehebî, el-Kâşif, II, 308. 664 Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, II, 706 ; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXIX, 148. 665 İbn Hacer, Mukaddimetu Fethi’l-Bârî, I, 446.

163

Ebû'l –Hasen müsedded b. Müserhed b. Müdserbel el- Esedi, El –Basri.

Hammad b. Zeyd, Mehdi b. Meymun, Sellamb. Ebî Muti', Yahya el- Kattan,

Cüveyirye b. Esma, Ebû Avane Abdulvahid b. Zeyyad, Yezid b. Zeri' dan rivâyette

bulunmuş; Ebû Zür'a,İsmail el- Buhârî, Ebû Davud es- Sicistani, İsmail el- Kadi, Ebû

Halife el- Cumhi onadan hadis almışlardır. 666 Hadis aldığı kişilerden müsnedini

tasnif edrken, Basra'da ilk müsnedi tasnif eden olduğu belirtilmektedir.667 Sika ,

Sikatu's- Sika, esbet ve diğer tevsik sıfatları ile kaynaklarda adı geçmektedir.668

79. Ömer b. Hafs b. Gıyas b. Talk b. Muâviye ( Kûfeli, v.222):

Ebû Hafs Ömer b. Hafs b. Ğıyas b. Talk b.Muâviye en-Nehaî el- Kûfî.

Babasından hadis almış ondan da, Buhârî, Müslim, Ebû Şeybe, İbrahim b, Ebî Bekr

b. Ebî Şeybe, İbrahim b. Ya’kub el Cevzcani, Ahmed b İbrahim ed Devrâkî,Abdullah

b. Abdirrahman ed-Darimi, Ebû Zür’a Abdullah b. Abdilkerim er Razi, Amr b.

Mansur en Nesai, Ebû Hâtim Muhammed b. İdris er- Razi ondan hadis rivâyet

etmişlerdir.669 Icli onun hakında sikadır demiştir.670 Ebû Hâtim onun için sikadır

derken İbn Hıbban belki hata etmiş olabileceğini belirtmiştir.671

80. Ömer b. Hafs es- Sudûsî (Basralı , v.93) :

Ebû Bekr Ömer b. Hafs es- Sudûsî. Âsım bin Ali, Kâmil b. Talha Ebû Bilal

el Eş’ari,Salim b. el- Muğîra el Ezdî, Ebû’l- Velidet- Tayâlisî ve Basralılar’dan

rivâyet ederken Ebû Muhammed Yahya, Muhammed b. Saîd, Ebû Amr b. es-

Semmâk, Cafer el- Huldî, Ebû Bekr eş –Şafiî ve diğereleri onadan rivâyette

bulıunmuşlardır.672 Hat’ib Onun sika olduğunu nakletmiştir.673 Hakkında fazla bilgi 666 El-Berdîcî, el-Esmâu’l-Müfrede, I, 174; İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, VIII, 438; Muhammed

b. Abdilganî, et-Takyîd, I, 457; İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, II, 421; Zehebî, Nubelâ, X, 591;

Zehebî, el-Kâşif, II, 256; Kelâbâzî, Ricâlu Sahîhi’l-Buhârî, II, 743. 667 Muhammed b. Abdilganî, et-Takyîd, I, 457; İbn Hacer, Takrîb, I, 528. 668 İbn Hacer, Takrîb, , 528; Iclî, Ma’rifetu’s-Sikât, II, 272; Zehebî, Nubelâ, X, 591; İbnu’l-Kayserânî,

Tezkiratu’l-Huffâz; II, 421-422; İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, VIII, 438; Muhammed b.

Abdilganî, et-Takyîd, I, 457; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XVII, 444-446. 669 Müslim, el-Kunâ, I, 207; İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, VI, 103; Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh,

III, 936; Kelâbâzî, Ricâlu Sahîhi’l-Buhârî, II, 508; İbn Mencuveyh, Ricâlu Müslim.II, 34. 670 Iclî, Ma’rifetu’s-Sikât, II, 164. 671 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXI, 305. 672 İbn Hibbân, es-Sikât, VIII, 447; Hatîb, Tarîh, XI, 216.

164

toplayamadığımız Ebû Bekr Ömer b. Hafs es- Sudûsî hakkında hatinb’in bu

naklinegöre değerlendirmede bulunabileceğiz.Ayrıca Âsım b. Ali’den rivâyetinin

kaynaklarda belirtilmesini674 Ahmed b. Hanbel rivâyeti içi olumlu bir değerlendirme

olarak değerlendireceğiz.

81. Sa’dân b. Nasr(Bağdatlı ,v.265):

Ebû Osman Sa’dân b. Nasr b. Mansûr es-Sakafî el- Bezzâr. Süfyan b.

Uyeyne, Ebû Muaviye, Veki’ b. el- Cerrah ma’mer b. Süleyman er-Rukiyy, Ali b.

Âsım rivâyet ettiği bazı kimselerdir. Ebû Al İsmail b. Muhammed b. İsmail b. Salih

b. Abdirrahman es- Saffâr, Ebû Avâne ondan nakledenler arasındadır.675

Saduk,sika, sika me’mûn şeklinde tevsîk edilen676 Ebû Osman Sa’dân b.

Nasr b. Mansûr 265 senesinde vefat etmiştir.677

82. Selam b. Selim et- Tavîl (Horasanlı, Medâinli, v.177):

Ebû Süleyman Selam b. Selim et temîmîes Sa’dî. Ebû Eyyub el medâinî diye

de adlandırılan sellma b selim Selam et Tavîl olarak ta bilinmektedir. Aslen

Horasanlı olup medâin’e yerleşmiştir.678 Ca’fer b. Muhammed es Sâdık, Humeyd et-

Tavîlden, Zeyd’ul- Amâ rivâyet ederken ondan da Saîd b. Süleyman el-Vâsitî,el-

Heysem b. el Habîb el-Mısrî, Ebû’r- Rebî’ Süleyman b. Davud ez- Zehrânî gibi

muhaddisler de hadis almışlardır.679 Ebû İshak el Cevzcânî sika derken Iclî, zayıf

olduğunu söylemiştir.680 İbn Ebî Hâtim zayıf olduğunu naklederken681 kaynaklarda

sika olmadığı, metrûk’ül-hadis olduğu, hadisinin yazılmayacağı gibi eleştirilere yer

673 Hatîb, Tarîh ,XI, 216. 674 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz,I,397; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl

XIII,510. 675 Zehebî, Nubelâ, Xıı, 357-358; Hatîb, Tarîh, IX, 205. 676 Hatîb, Tarîh, IX, 205 Zehebî, Nubelâ, XII,358; İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl,IV,290. 677 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, II, 565. 678 Hatîb, Tâlî Telhîsu’l-Müteşâbih, II, 468. 679 İbn Hacer, Tehzîb, IV, 247; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, 277,278; İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl,

IV, 260. 680 Cûzecânî, Ahvâlu’r-Ricâl,I, 196 ; Iclî, Ma’rifetu’s-Sikât ,I, 443. 681İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, IV, 266.

165

verilmiştir.682

83. Seleme b. Küheyl el- Hadrami ( Kûfeli, v. 121):

Ebû Yahya Seleme b. Kuheyl b. Husayn el- Hadrami. Cündeb b. Abdillah,

Ata b. Ebî Rebah, eş- Şa’bi, Ebû Cuhayfe, Ebû’t- Tafil, Iyad b. Iyad, Ebû Vail,

Ebû’l- Ahves, Alkame b. Vail den rivâyet ederken, ondan da Mansur, A’meş, es-

Sevri, Şu’be gibi meşhur muhaddisler rivâyette blunmuşlardır.683 İmam, Hafız, Sebt,

Mutkin, me’mun gibi lafızlarla tevsik edilen Seleme b. Kuheyl, teşeyyi etmesine

rağmen sika ve sebt görülmüş, iki yüz elli kadar hadisi olduğu belirtilmiştir.684

84. Sellam b. Süleym Ebû'l – Ahves ( Kûfeli, v.179):

Ebû' l- Ahves el- Hanefî; Ebû İshak, Semmak b. Harb, Mansur, Zeyyad b.

Alaka'dan rivâyet ederken; kendisinden, Ebû davud, Yahya b. Adem, Veki' b. el-

Cerrah, Ebû'l- Velîd, Müsedded, Kuteybe, İbn Mehdî ve başkaca kimseler hadis

almışlardır. 685 Sebt, sika, saduk, mutkin olarak tavsif edilen râvîmizin hakkında

belirgin olumsuz bir değerlendirmye ulaştığımız kaynaklarda raslayamadık.686

85. Süfyan b. Said b. Mesrûk es-Sevrî ( Kûfeli, v.161 ) :

Ebû Abdillah Süfya b. Said b. Mesruk el- Kûfî. Zeyd b. el- Hâris, Habib b.

Ebî Sabit, el- Esved b. Kays, Zeyyad b. Alaka hadis aldığı bazı muhaddislerdir. Onda

da İbn el-Mubarek, Yahya el- Kattan, İbn Vehb, Veki’, Feryabî Ebû Nuaym,

Muhammed b. Kesîr ve pek çokları ondan hadis rivâyet etmişlerdir.687 Ebû Hâtim

onun hafız, Mutkin ve fukahadan olduğunu zikretmiş, vera ve ibadete bağlılığını

belirtmiştir.688 İbn Hacer Sika , hafız, fakih, abid, İmam, Hüccet ve yedinci tabakanın

682 İbnu’l-Cevzî, ed-Duafâ ve’l-Metrûkîn,II, 6; Buhârî, Târîh, IV, 133; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,279-

280; İbn Hacer, Tehzîb, IV, 247. 683 Kelâbâzî, Ricâlu Sahîhi’l-Buhârî, I, 321 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, IV, 170; Zehebî,

Nubelâ, V, 298-299. 684 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, IV, 170; Zehebî, Nubelâ, V, 298-299 ; Zehebî, el-Kâşif, I, 454. 685 Müslim, el-Kunâ, I, 91; Buhârî, Târîh, IV, 135; İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, IV, 259; Iclî,

Ma’rifetu’s-Sikât, I, 444; Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz, I, 112.; Kelâbâzî, Ricâlu Sahîhi’l-Buhârî, I, 333. 686 Buhârî, Târîh, IV, 135; İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, IV, 259; Iclî, Ma’rifetu’s-Sikât, I, 444. 687 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 204; İbn Mencuveyh, Ricâlu Müslim, I, 283. Mizzî,

Tehzîbu’l-Kemâl,I, 154-155. Kelâbâzî, Ricâlu Sahîhi’l-Buhârî, I, 329. 688 İbn Hibbân, Meşâhîru Ulemâi’l-Emsâr, I, 169.

166

önde gelenlerinden diye nitelendirdiği Süfyan es-Sevrî’nin belki tedlis yapmış ( ر��

S د) olabieceğini söylemiştir. 689 El-Bâci de onu tevsik edenlerin sözlerini

naklederken.690 İclî onu sika, İbn el-Kayserânî seyyidu’l huffaz olarak görmüştür.691

86. Süfyan b.Uyeyne ( Kûfeli, v. 198):

Ebû Muhammed Süfyan b. Uyeyne b. Ebî Imran el-Kûfî, el- Mekkî. Hicaz

bölgesini tedlisi çok yapan meşhur İmam ve Fakihi. Ancak tedlisi sadece sika

muhaddislerden yaptığı nakledilmektedir.692 Son birkaç yılında ihtilatı zikredilmekte,

ancak muhaddislerin bunun farkında bulunarak temmekkünle ihticaca devam ettikleri

anlaşılmaktadır.693 İshak b. Said b. Amr b. Said b. el- As, İbrahim b. Ukbe, İsmail b.

Müslim el-Ubdi, el-Esved b. Kays, ez- Zührî Abdullah b. Dinar hadis aldığı bazı

kimselerdir. Buhârî, Humeydi, Ali b. el- Medini, el- A’meş, İbn Cureyc, şube, İbn

Numeyr, Ebû Hayseme, Ahmed b.Hanbel ondan hadis almışlardır.694 Kaynaklardan

onun tedlis ve ihtilatına kayıtlar düşülürken, Iclî onun hakkında hadiste sika ve

sebttir demiştir.695 Suyûtî Ali b. el-Medînî’nin Zührî rivâyetinde ondan mutkinin

olmadığını nakleder. 696 Kaynaklardan rivâyetinin terk edilmediğini ve ihticac

edildiğini görmekteyiz.

87. Süleyman b. Harb ( Basralı, v.224):

Ebû Eyyûb Süleyman b. Harb b. Becil el- Ezdî, el- Vaşihi, el- Basrî. Cerîr,

Şu’be, Hammad b. Seleme, Hammad b. Zeyd, Mubârek b. Fudale, Seriyy b. Yahya

Yezid b. İbrahim et- Tüsteri hadis aldığı bazı Muhaddislerdir. Ondan da Yahya b.

Said el- Kattan, Ahmed b. Hanbel, İshak b. Rahuya, Buhârî, Ebû Zür’a, İbn Ebî

689 İbn Hacer, Takrîb, I,244. 690 Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, III, 1139. 691 Iclî, Ma’rifetu’s-Sikât,I, 407; İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, I,203. 692 İbn Hacer, Tabakâtu’l-Müdellisîn, I, 32; Alâî, Câmiu’t-Tahsîl, I, 86; 693 Alâî, Kitabu’l-Muhtelitîn, I, 45-46; Trablusî, Men Rumiye bi’l-İhtilât, I, 59; Zehebî, el-Mu’nî fi’d-

Duafâ, I,268; 694 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XI, 178-179; Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, III, 1137. İbnu’l-Kayserânî,

Tezkiratu’l-Huffâz, I, 262-263. 695 Iclî, Ma’rifetu’s-Sikât,I, 417. 696 Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz, I,119.

167

Şeybe, Ahmed b. Said e Dârimî rivâyette bulunmuşlardır.697 İbn Ebî Hâtim, Mekke

kadılığı yapmış Süleyman b. Harb ‘in hıfzını, önde gelen bir muhaddis oluşunu,

tedliste bulunmadığını, rical ve fıkıh ilminde de konuştuğunu nakletmektedir.698

İbn Hacer, Süleyman b. Harb’in sika, imam ve Hafız olduğunu söylerken, el-

Bâci de onun hakkında İbn Ebî Hatim’in sözüne yer vermiştir.699 Ez-Zühri onun sika

olduğunu söylerken Mekke kadılığından azledildikten sonra vefatına kadar Basra’ya

yerleştiğina yer vermektedir. 700 Hatip, Hıfzı itkanı ve sika olduğu konusunda

söylenilenleri tarihinde zikretmiştir.701

Çalışmamızda onu Süleyman b. Harb hakkında olumsuz bir eleştiriye

rastlamdık.

88. Şakîk b. Seleme Ebû Vâil ( Kûfeli, v.82) :

Ebû vail Şakîk b. Seleme el- Esedî. Hz. Ömer, Abdullah b. mesûd, Hz. Ali

Hz Âişe’ den rivâyet ederken ondan da Seleme b. Kuheyl, Süleyman el- A’meş,

Âsım b. Behdele ve pek çokları hadis rivâyet etmişlerdir.702 Cahiliyyeden yedi yıla

yetişmiş, Rasûlullah’a yetişmiş ancak onu görememiş bir muhadramdır.703 Hicretten

bir yıl sonra doğmuştıur.704 Ebû Hâtim onu es- Sikaât’ında zikrtetmiştir.705 Mizzî,

Veki’in, Yahya b. Maîn’in ve İbn Sa’d’ın Ebû Vâil hakkında sika dediklerin,i

nalkleder.706

89. Şu’be b. el- Haccac b. el- Verd ( Vâsıtlı, v. 160):

697 Müslim, el-Kunâ, I, 70; İbn Mencuveyh, Ricâlu Müslim, I, 268; İbn Hayyât, et-Tabakât, I, 228;

Hatîb, Tarîh, IX, 33; Kelâbâzî, Ricâlu Sahîhi’l-Buhârî, I, 314. 698 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, IV, 108. 699 İbn Hacer, Takrîb, I, 250; Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, III, 1111. 700 İbn Sa’d, Tabakâtu’l-Kubrâ, VII, 300. 701 Hatîb, Tarîh, IX, 33-36. 702 Müslim, el-Kunâ, I, 866; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,XII,548-554., XII, 549-551; İbnu’l-Kayserânî,

Tezkiratu’l-Huffâz, I,60. 703 Zehebî, el-Kâşif, I, 489; İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz,XII,548. Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz, I,

28; İbn Abdilberr, el-İstîâb, IV, 1774; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,XII,548. 704 İbn Hibbân, Meşâhîru Ulemâi’l-Emsâr,I, 99. 705 İbn Hibbân, es-Sikât, IV, 354. 706 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XII, 53.

168

Ebû Bestam Şu’be b. el- Haccâc b. el-Verd el- Vasıti. Katade ve Ebû

İshak’tan rivâyet etmiştir. Süfyan es-Sevrî, Hammad b. Seleme ve Basralılar ondan

hadis almışlardır. Ebû Hâtim onu zamanının önde gelenleriden, hafız, ıtkan, vera ve

fazilet sahibiolarak ifade etmiş ve Irak’ta muhaddislerin faliyetlerini ilk teftiş eden

ve zayıf ve rivâyeti metruk kimseleri bu işten uzaklaştıranın o olduğunu

zikretmiştir.707 Ez- Zühri onu sika, me’mun, sebt ve hüccet olarak tevsik etmiş ve

hadisteki mesaisine örnekler nakletmiştir.708

90. Şuays b. Muhriz (Basralı,v.?):

EbûMuhammed Şuays b. Muhriz b. şuays b. Ebî’z- Zuarâ el- Ezdî. Şube b el-

Haccac’tan rivâyet ettiği , Ebû Halife el- Fadl b. el- Hubâb Amr b. Muhammed b.

Şuayb b. Sahr b. Abdirrahman el- Cumhî nin ondan naklettiği kaydedilmiştir.709

Zehebî sadûk derken710 İbn Ebî Hâtim babasının onun için şeyh dediğini nakletmiş711

91. Ubeydullah b. Ebî Bekr b. Enes b. Malik ( Basralı,v.? ):

Ebû Muaz Ubeydullah b.Ebî Bekr b. Enes b. Malik el- Ensârî el- Basrî.

Dedesi Enes b. Malik ten rivâyette bulunmuştur, Ondan İki Hmmad – Hmmad b.

Zeyd, Hmmad b. Seleme - Şube, Hüşeym, Utbe b. Humeyd, Ali b. Âsım ve diğer

pek çok muhaddis rivâyette bulunmuştur.712 Bakabildiğimiz kaynaklarda hakkında

olunsuz değerlendirme görmediğimiz Abdullah b. Ebî Bekr b. Enes, sika ve Salih

olarak nitelendirilmiştir.713

92. Ubeydullah b. Süfyan el Gadani:

Ebû Süfyan Ubeydullah b.Süfyan el Gadânî es -Savvaf el Basrî. Savvaf veya

sûfî oluşunun yün satmasıyla ilgili olabileceği nakledilmiştir. 714 Malik b. Enes,

Süfyan es- Sevrî ve İbn Avn’dan Rivâyet ederken, Ondan da Ebû Bilal el- Eş’arî,

707 İbn Hibbân, es-Sikât, VI, 446. 708 İbn Sa’d, Tabakâtu’l-Kubrâ, VII, 280. 709 İbn Hibbân, es-Sikât, VIII, 315. 710 Zehebî, Mîzân, III, 348. 711 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl,IV,386. 712 İbn Hibbân, es-Sikât, V, 65; İbn Hacer, Tehzîb, VII, 5; Zehebî, el-Kâşif, I, 679; Mizzî, Tehzîbu’l-

Kemâl, XIX, 15; Kelâbâzî, Ricâlu Sahîhi’l-Buhârî, I, 470; İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, II, 894. 713 İbn Hacer, Takrîb, I, 370; İbn Hacer, Tehzîb, VII, 5; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XIX. 714 İbnu’l-Kayserânî, el-Mu’telif ve’l-Muhtelif,I, 183.

169

Bişr b. el- Hakem en- Neysâbûrî ve başkalrı rivâyette bulunmuştur.715

Sebt muhaddislerden maklûb rivâyetleriyle teferrüd ettiği, sika kimselerden

muaddalları olduğu, 716 Yahya b. Maîn in kezzab dediği 717 onun hakkındaki

eleştirilerrinn odağını oluşturmaktadır.

93. Utbe b. Yakzân(Basralı,v. ? ):

Ebû Amr Utbe b. Yekzan er- Râsıbî el- Basrî. Hasan el- Basrî, Hammad b.

Ebî Süleyman daan rivâyet ederken ondan da Amir, Abdullah b. Nümeyr,

Muhammed b. el hasen el- Esedî gibi muhaddisler rivâyette bulunmuştur. 718 Nesai

nin el kuna sında sika dediği 719 İbn Hiban’ın Kitabu’s-sikât’ında zikrettiği 720

nakledilmiş Zehebî zayıf demiştir.721

94. Veki' b. el- Cerrah b. Melîh Ebû Ahmed en- Neysabûrî, el-Kûfî

(Kûfeli,v.197):

Veki' b. el Cerrah, tebeu’t-tabiinden 722 Ebû Süfyan künyesi ile de bilinmekt

edir.723 İsmail b. Edbi Halid, Hişam b. Urve, Süleyman el- A'meş, Abdullah b. Avn,

İbn Cureyc, Evzai, Süfyan es- Servi, İsrail, Şu'be ve kehmes b. el- Hasen gibi

tabiinin büyüklerinden hadis alırken, ondan da İbn el- Mubarek, Yahya b. Adem,

Yezid b. Harun, Kuteybe, İbn Mehdî, Ahmed b. Hanbel, İbn Râhuye, Humeydî ve

Müsedded, İbn el- Medînî, İbn Maîn, gibi bilinen bir muhaddis toplulugu rivâyette

bulunmuşlardır. 724 Kaynaklarda hakkında öğücü ifadelerle bahsedildiğini

görmekteyiz. İlminin genişliği, saduk, ve sika olduğu hep tekrarlanmış, hadis hıfzının

715 Hatîb, Tarîh, X, 312. 716 İbnu’l-Cevzî, ed-Duafâ ve’l-Metrûkîn, II, 163; İbn Hibbân, el-Mecrûhîn, II, 66. 717 İbn Hibbân, el-Mecrûhîn, II, 66. Hatîb, Tarîh, X, 312; Zehebî, Mîzân, V., 13. İbn Adiyy, el-Kâmil

fî Duafâi’r-Ricâl, IV, 332. 718 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XIX, 326, 719 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XIX, 326, 720 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XIX, 327. 721 İbn Hacer, Takrîb, I, 381. 722 Nevevî, Tehzîbu’l-Esmâ, II, 442. 723 Hatîb, Tarîh,XIII, 497. İbnu’l-Cevzî, Safvetu’s-Safve, III, 170. 724 Nevevî, Tehzîbu’l-Esmâ, II, 442; Hatîb, Tarîh,XIII, 497; Burhânuddin İbrâhîm, el-Maksadu’l-

Erşed,III,84.

170

yanında fıkıh şlminide mütalaa etmiş, Ahmed b. hanbel onun bir günün dışında hiç

şüpheye düşmediğini, yanında kitap, defter taşımadığını ilminin ve hıfzının

büyüklüğüne işaretle anlatmıştır. 725 En sağlam ifadelerle tevsik edilmiş bir râvî

olduğunu görmekteyiz.

95. Yahya b. Saîd b. Ferrûh (Basralı.v.198):

Ebû Saîd Yahya b. Said b. Ferrûh el- Kattân. Yahya b Said el- Enasâarî,

Hişam b. urve,humeyd et-tavîl, İkrime b. Ammar, el- Ameş, şube , Süfyan es- Sevri

ve kalabalık bir râvî topluluğundan hadis naklederken ondan, oğlu Muhammed b.

Yahya b. Said, torunu Ahmed b. Muhammed, Ali b. el medini Yahya b. Maîn,

Musedded, Ebû Hayseme, bişr b. el- hakem, Ebû kamil el- Cuhderî gibi tanınmış ,

dönemin önemli Iraklı muhaddisleri hadis nekletmşlerdir.726

Hadis ilmine yaşadığı dönemde çeki düzen verdiği ve zayıfları tek ettiği

anlaşılan Yahya b. Said b. Ferruh, ahmed b. jhanbelyahya b. main ve Ali b. elmedini

gibi önemli hadis alişmlerinin hadis ilmini öğrendiğikişi olarak zikredilmektedir.727

Yine rical konusunda benzersiz oluşu, 728 ilim ve ameli övulen muhaddşis bütün

kaynaklarda münekkidlerin onun benzerini görmediklerini ifadelri ile anılmıştır.729

Bütün hadis imaları onunla iticacac etmiş ve demişlerdirki; Yahya el- Katanın

terk ettiğini biz de terk ederiz.730 Bu söz onu anlatan kaynakların söylediklerini

özetler niteliktedir.

96. Yûnus b. Muhammed b. Müslim (Bağdatlı,v.207) :

725 Hatîb, Tarîh, XIII,496-501; İbnu’l-Cevzî, Safvetu’s-Safve, III, 170-172; Burhânuddin İbrâhîm, el-

Maksadu’l-Erşed, III, 85; Ahmed, Bahr, I, 448-451; Nevevî, Tehzîbu’l-Esmâ, II, 442; Ahmed, el-İlel,

I, 152. 726 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 298 İbn Hacer, Tehzîb, XI, 190; Mizzî, Tehzîbu’l-

Kemâl,XXXI, 331-334. 727 İbn Hibbân, es-Sikât, VII, 611. 728 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 298. 729 İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 298-300; Zehebî, Nubelâ,IX, 176; İbn Hibbân, es-Sikât

,VII, 611; İbn Hacer, Tehzîb, XI, 191-192; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,XXXI, 335 v.sonrası; Bâcî, et-

Ta’dîlu ve’t-Tecrîh,III, 1219; Ahmed, Bahr,460-461. 730 İbn Hacer, Tehzîb,XI, 192.

171

Ebû Muhammed el-Müeddeb, Yûnus b. Muhammed b. Müslim. Hmmad b.

Zeyd, Hammad b. Seleme ve diğerlerinden rivâyet ederken, odan da Ahmed b.

Hanbel, İbn el- Medînî ve diğerkleri hadis almışlardır.731

Sika, Sikatün sika, Sadûk gibi lafızlarla tevsik etilirken 732 kaynaklarda

hakkında olumsuz değerlendirmelere raslanmadığını söyleyEbîliirz.

97. Yusuf b. Esbât (Kûfeli, v. 155):

Ebû Yakub Yusuf b . Esbat el Kûfî, el Antâkî.Âiz b. Şurayh, İbn Huleyfe ve

Süfyan es- Servî den rivâyet ederken, İbn el-Mubarek, Abdullah b. Hab’ik el Antaki

hadis rivâyet etmişlerdir.733 Kalbim doğrulamıyor diyerek yazdığklarını gömdüğü

nakledilmektedir. 734 İbn Mainin sika, Ebû Hâtim’in Lâ yühtec dediğine yer

verilmektedir.735 Ancak kasdı olmaksızın hata ettiği, hatasının kitaplarının olmayışı

nedeni ile olduğu zehEbî nakletmiştir. 736 Ukaylî , Yusuf b. Esbat ın kitaplarını

gömdükten sonra, ezberinden hadis rivâyet ettiğini, bunların bazısının aslının

olmadığını, bazısında ise hata ettiğini zikretmiştir.737

98. Zâide b. Kudâme es- Sakafî (Kûfeli, v. ?):

Ebû’s-Salt Zâide b. Kudâme es- Sakafî Ebû ishak es- Sebîî, el-A’meş ve

Humeyd et-Tavîl hadis naklettiği bazı kimseler iken ondan, İbn Uyeyne Ebû

Huzeyfe, Ebû Nuaym ve Muaviye b. Amr rivâyet edenlerdendir.738

Ahmed b Hanbel hadis ilminde mütesebbit dört kişiden biri olarak Zâide’yi

de zikreder.739Sika, Sahib-i Sünnet, Sika me’mûn, sika sebt gibi lafızlarla tavsif

731 Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz,I, 161; İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I,361; Mizzî, Tehzîbu’l-

Kemâl,XXXII541, İbn Hacer, Tehzîb, XI,393. 732 Hatîb, Tarîh,XIV, 350; Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, III, 1242; Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz,I, 161;

İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I,361; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,XXXII,542-543; İbn Hacer,

Tehzîb,XI,393; İbn Hacer, Takrîb, I, 614. 733 Zehebî, Mîzân ,VII,292; İbn Hibbân, es-Sikât, VII, 638; İbn Hibbân, Meşâhîru Ulemâi’l-Emsâr, I,

186; Iclî, Ma’rifetu’s-Sikât, II, 374 734 Iclî, Ma’rifetu’s-Sikât, II, 374; 735 Zehebî, Mîzân, ,VII,292; İbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân, VI, 317. Zehebî, el-Mu’nî fi’d-Duafâ, II, 761. 736 İbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân, VI, 317. 737 Ukaylî, ed-Duafâu’l-Kebîr ,IV,454. 738 İbn Hacer, Tehzîb,III,264. 739 Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz, I,98.(diğerleri:Süfyân, Şu’be ve Züheyr olarak zikredeilmiştir.)

172

edildiğini söyleyEbîliriz.740

99. Zekeriya b. Yahyâ es- Sâcî (Basralı, v. 307):

Zekeriya b. Yahyâ es-Sâcî, Fakih, Basralı Muhaddis.741 Zehebî Sika olduğunu

söyleyerek 307 senesinde vefat ettiğini nakletmektedir. 742

100. Zeyd b. Vehb Ebû Süleyman(Hemedanlı/Cühneli,v.96):

Zeyd b.Vehb el-Hemedani el-Cüheni el-Kûfî Ebû Süleyman, Tabiinin önde

gelenlerindendir. 743 Cahiliye dönemini görmüş 744 bir muhadramdır. 745 Rasulullah

(s.a.) ' ı görmek için Medine'ye doğru yola çıkmış, ancak o yoldayken Hz.

Peygamber vevat ettiğinden görememiştir.746 Hz. Ömer, Abdullah b. Mes'ud,

Hz. Ali, Huzeyfe, Ebû Zer, Enes b. Malik Ebû Musa el- Eş'ri gibi sahabeden rivâyet

ederken kendisinden özellikle, Süleyman el- A'meş, Hammad b. Ebî Süleyman,

Mansur, Seleme b. Küheyl olmak üzere Kalabalık bir râvî topluluğu hadis

nakletmişlerdir.747 Kaynaklarda olumsuz bir değerlendirmeye rastlyamadığımız Zeyd

b. Vehb hakkında kısaca ''sika'' denilmekte748, Onu dinleyenin bahsttiği kişiyi dinler

gibi anlattığına yer vermektedirler.749

101. Zeyd’ül- Amâ (Basralı v. ?):

740 Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, II, 600; İbn Mencuveyh, Ricâlu Müslim, I, 228; İbn Hacer, Takrîb,I,

213; İbn Hacer, Tehzîb,III,264. Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz, I,98. 741 Zehebî, el-Muktenâ, II,150. 742 İbn Hacer, Takrîb, , I ,216. 743Zehebî, Mîzân, III, 158. 744 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, III, 574; Hatîb, Tarîh, VIII, 440. 745İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 66 ; Zehebî, Nubelâ, IV, 196. 746 Zehebî, Mîzân,III, 158; Zehebî, el-Muktenâ, I, 288; Buhârî, Târîh, III, 407; Zehebî, Nubelâ,IV,

196; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,X, 111; Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh,II, 584; Hatîb, Tarîh,VIII, 440; İbn

Hacer, Tehzîb, III, 368; İbn Abdilberr, el-İstîâb, II, 559. 747İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, III, 574;ZehEbî, Zehebî, Nubelâ, IV, 196; Mizzî, Tehzîbu’l-

Kemâl,X, 112-114; Hatîb, Tarîh, VIII, 440. İbn Hacer, Tehzîb,III,368. 748Zehebî, Nubelâ, IV, 196; İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, III, 574; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,

X,112; İbn Hacer, Tehzîb, III, 368. 749 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl., X., 113; Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh,II,584; Hatîb, Tarîh,VIII,440;

Zehebî, Mîzân, III, 158; İbn Hacer, Tehzîb , III, 368.

173

Ebû’l Havârî Zeyd b. el Havarî el Amâ. Herat valisi olan Zeydü’l- Amâ Enes

b. Malik, Ca’fer b. Zeyd el- Ubdî ,Ebû İshak es- Sebîî, Saîd b. el-Müseyyeb, Ebû

Vâil ‘den rivâyette bulunurken kendisinden Süfyan es- Servî, Süleyman el-A’meş,

Selam et- Tavîl, Şu’be b. el- Haccâc, Hüşeym b. Beşîr ve pek çok muhaddis rivâyette

bulunmuşlardır. 750 Zührî İbn Adiyy’in şubenin muhtemelen Zeydden daha zayıf

birinden rivâyet etmemiş olduğunu söylediğini nakletmektedir.751Kaynaklarda ağır

eleştiri almayam Zeydü’l- Amâ hakkında la be’s olduğu, ehli hadise dahil olmadığı

ondan bazı rivâyetlerin yazıldığı ancak rivâyetlerinin eleştiri aldığını görmekteyiz.752

Mizzî onun hakkında yapılan değerlendirmeleri naklederken beklide onun durumunu

özetler mahiyette Ebû Hâtim’in Zeyd ul Ama hadisinin zayıf, yazılabilir fakat ihticac

edilemez olduğunu söylediğini zikretmektedir.753 Onun hakkındaki bu değerlendirme

kaynaklarda yer alan değerlendirmelerin özeti mahiyatinde görünmektedir.

102. Züheyr b. Harb b. Şeddad Ebû Hayseme ( Bağdatlı, v.234 ):

Ebû Hayseme, Züheyr b. Harb b. Şeddad, el- Hiraşî en- Nesâi,el-Bağdâdî.

Aslen Nese’li. İsmail b. Aliye, Bişr b. es- Seriyy, Cerîr b. Abdilhamid, Hafs b. Ğıyas,

Ravh, b. Ubâde, İbn Uyeyne, Hüşeym, Yahya b. Said el- Kattan, Abdurrahman b.

Mehdi’den hadis alırken, ondan da Bûhâri, Müslim, Ebû Davud, İbn Mâce, İbrahim

el- Harbî, oğlu Ebû Bekr b. Ebî Hayseme, Ebû Bekr b. el- Mervezî, Ebû Ya’la el

Mevsıli, İbn Ebî’d-Dünya, Ebû Zür’a er- Râzî, Ebû Hâtim, Ya’kub b. Şeybe hadis

rivâyet etmişlerdir. 754 Hatîb el-Bağdâdi onun sika sebt hafız mutkin olduğunu

söylemiştir.755 İbn Ebî Hâtim sadûk olduğunu naklederken756 Ebû Hâtim de onun

mutkin zabit olduğunu söylemktedir.757 Hatîb el-Bağdâdî ise onun sıka, sebt, hafız ve

750 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, X, 56-58; Zehebî, el-Kâşif, I, 416. 751 Zehebî, el-Kâşif, I, 416. 752 İbn Mâkûlâ, el-İkmâl, VII, 119, 753 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,X, 58-59, 754 İbn Hacer, Tehzîb, II, 296; Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz, I, 194; Buhârî, Târîh, III, 429; Hatîb, Tarîh,

VIII, 482. Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, IX , 402-404; İbn Mencuveyh, Ricâlu Müslim, I,223-224; İbn

Hibbân, es-Sikât, I, 256. 755 Suyûtî, Tabakâtu’l-huffâz, I,194, 756 İbn Ebî Hâtim, el-Cerhu ve’t-Tâdîl, III, 591. 757 İbn Hibbân, es-Sikât, VIII, 257.

174

mutkin olduğunu nakletmektedir. 758 Kaynaklarda hakkında olumsuz

değerlendirmelere rastlamadığımız Ebû Hayseme hakında benzer lafızlarla

bahsedildiğini görmekteyiz.759

103. Züheyr b. Muâviye b.Hadîc ( Kûfeli, v.173 ):

Ebû Hayseme Züheyr b. Hudeyc el- Cu’fi, el- Kûfî. El- Esved b. Kays, Ebû

ishak, Semmak b. Harb, Humeyd et Tavil, Zeyyad b. Alaka’dan rivâyet ederken, el-

Kattan, İbn Mehdi, Ebû Davud, El-Hasen b. Musa, Ebû Nuaym, Ebû Ca’fer en-

Nefili, Ahmed b. Yunus gibi pek çokları ondan hadis almışladır.760 Ebû İshak’tan

ihtilatından sonra hadis almasına dikkat çekilmiştir.761 Sika, sebt, esbet, mutkin,

min meadini’s- Sıdk, gibi lafızlarla övülen bu ırak ahalisi muhaddisi, es- Sevri’nin

vefatından sonra onun halefi görülmüştür. 762 Züheyr b. Muâviye hakkında

çalışmamızda görEbîldiğimiz kadarı ile kaynaklarda olumsuz değerlendirmelere

rastlayamdık.

758 Hatîb, Tarîh, VIII,482. 759 Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, II, 594; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, IX, 405; İbn Mencuveyh, Ricâlu

Müslim, I, 224. 760 Zehebî, Mîzân, III, 125; İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz, I, 233; Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh,

II, 595. 761 Bâcî, et-Ta’dîlu ve’t-Tecrîh, II, 596; İbn Hacer, Tehzîb, III, 303. 762 İbn Hacer, Tehzîb, III, 303; İbn Mencuveyh, Ricâlu Müslim, I, 224-225; Zehebî, Mîzân, III, 125;

İbnu’l-Kayserânî, Tezkiratu’l-Huffâz,I, 233.

175

BİBLİYOGRAFYA

Abdullah, İbn Ahmed b. Hanbel eş-Şeybânî,(v. 213) , es-Sünne, I-II, ed-Dimâm,

1406, thk. Muhammed, Saîd Sâlim el-Kahtânî.

Abdurrahman b. Ahmed, Ebu’l-Ferec İbn Ahmed b. Receb el-Hanbelî, (v. 850)

Câmiu’l-Ûlûm, Beyrût, 1408.

Abdurrezzak, Ebû Bekr Abdurrezzak b. Hemmâm b. Nâfi’ el-Hımyerî es-

San’ânî (v. 211), Musannef, I-XI, Berût, 1403

Ahmed, Ebû Abdillah İbn Hanbel eş-Şeybânî (v.241), Müsned, I-VI, Mısır,

t.y.+müsnedu’l-İmâm Ahmed İbn Hanbel, I-L, Beyrût, 1993/1413, thk.

Şuayb el-Arnaût.

----------------, el-İlel ve ma’rifetu’r-ricâl, I-IV, Beyrût, 1408/1988, thk. Ebû

Usâme Vasiyyullah b. Muhammed b. Abbâs.

----------------, Kitâbu bahri’d-dem fî men tekelleme fîhi’l-İmâm Ahmed bi

medhin ev zemm, Riyâd, 1989, thk. Ebû Usâme Vasiyullah b.

Muhammed b. Abbâs.

Ahmed b. Abdirrahîm, Tuhfetu’t-Tahsîl fî Zikri Rûvâti’l-Merâsîl (v.829) Riyad,

1999, thk, Abdullah Nevvâra.

Alâî, Ebû Said b. Halîl b. Keykeldi(v. 761), Câmiu’t-tahsîl fî ahkâmil’l-merâsîl,

Beyrût, 1407 /1986, thk. HamdîAbdul mecîd es-Selefî

----------------,Kitabu’l-muhtelitîn, Kâhire,1996, thk. Rif’at Fevzi Abdulmuttalib-

Ali Abdulbâsıt Mezîd.

Bâcî, Ebû’l-Velîd Süleyman b. Halef Sa’d (v. 474), et-Ta’dîl ve’t-tecrîh limen

harrece lehû’l-Buhârî fî’l-Câmii’s-sahîh, I-III, Riyâd, 1406/1986,thk.

Ebû Luhâbe Huseyn.

Bağcı, H. Musa,el-Buharînin, “Kaderiye/Mutezile ile Kader Konusundaki

Münakaşaları”,A.Ü.İ.F. Dergisi, 46/1-2005.

Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. El-Huseyn (v. 458), Şuabu’l-îmân, I-VIII, Beyrût

1410, thk. Muhammed se-Saîd Besyûnî Zağlûl.

----------------, es-sünenu’l-kübrâ, I-X, Mekke, 1414/1994, Thk. Muhammed

Abdulkâdir Atâ.

----------------,es-Sünenu’s-suğrâ, Medine,1410/1989.

176

Bilmen, Ömer Nasuhi, Dînî Bilgiler (Sualli-Cevaplı), İstanbul, t.y.

Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil el-Cu2fî (v. 256), sahîhu’l-Buhârî, I-

VII, Berût , 1410/1990.

-------------, et, Târîhu’l-kebîr, I-VIII, t.y., (Dâru’l fikr), thk. Seyyid Hâşim en-

Nedvî.

-------------, et- Târîhu’s-sağîr, I-II, Kâhire,1397/1977, tjk. Mahmûd İbrahim

Zâyid.

Burhânuddin İbrâhîm b. Muhammed (v.884), el-Maksadu’l-Erşed, I-III,

Riyad,1990, thk, Abdurrahman b. Süleyman.

Bûtî, El-Bûtî, Said Ramazan, Ebhasun fi’l_Gımme,I-II, Suriye, ty.

Çakın,Kâmil, İslamda Hadis ve Sünnetin Yeri, Ankara, 1997.

Cûzecânî, Ebû İshak İbrâhim b. Ya’kûb (v. 259), Ahvâlu’r-ricâl, Beyrût, 1405,

thk. Subhi el-Bedrî es-Sâmerrâî.

Abû Hafs, Ömer b. Ahmed el-Vâiz (v.385), Târîhu esmâi’s-Sikât, Kuveyt,

1404/1984, thk. Subhi es-Sâmerrâî.

Ebû Muhammed el-Ensârî, Abdullah b. Muhammed b. Câfer b. Hayyân (v.

369), Tabakâtu’l-muhaddisîn bi İsbehân ve’l-vâridîn aleyhâ, I-IV,

Beyrût, 1412/1992, thk. Abdulğafûr Abdulhak Huseyn el-belûşî.

Ebû Nuaym, Ahmed b. Bdullah el- İsbehânî, (v. 430) Hılyetu’l-Evliyâ, Beyrût,

1405.

Ebû’l-Mehâsin el-Huseynî, el-İkmâl fî zikri men lehû rivâyetun fî müsnedi’l-

İmâm- Ahmed mine’rricâl, (v. 865), Karataş, 1989/1409, thk, Abdülmu’tî

Emîn Kal’acı.

El-Berdîcî Ebû Bekir Ahmed b. Harûn (v. 301), el-Esmâu’l-Müfrede, Dımeşk, 1410,

thk, Ubde Ali Koşak.

el-Lâlekâî, Ebû’l-Kâsım Hibetullah b. el-Hasen b. Mansûr, (v. 418) Î’tikâdu Ehli’s-

Sünne, Riyad, 1402, thk. Ahmed Sea’d Hamdân.

Elmalılı, Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur’an Dili, I-X, t.y, y.y.

Et-Tahhân, Mahmûd,Teysîru mustalahi’l-hadîs, Riyad, 1407/1987.

Güler, İlhami, Allah’ın Ahlâkiliği Sorunu, Ehl-i Sünnet’in Allah Tasavvuruna

Ahlâki Açıdan Eleştirel Bir Yaklaşım, Ankara, 2002.

177

Hallâl, Ebû Bekir Ahmed b. Muhammed Hârûn b. Yezîd, es-Sünne, I-III, Riyad,

1414, thk. Atiyye ez-Zehrânî.

Halebî, Ebû’l-Vefâ İbrâhim b. Muhammed et-Trablusî, (v. 841), et-Tebyîn li

Esmâi’l-Müdellisîn, Beyrût, 1414/1994, thk, Muhammed İbrâhim Davud

el-mevsılî.

Hasan-ı Basrî, Hasan Basrî’nin Kader Hakkında Halife Abdülmelik B. Mervan’a

Mektubu,çevirenler; Lütfi Doğan-Yaşar Kutluay,A.Ü.İ.F.D.III,s.75-

84,1959.

Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali, (v. 463) Tâlî Telhîsu’l-Müteşâbih,

I-II, Riyad, 1417, thk, Meşhûr b. Hasan , Ahmed eş-Şâkirât,

-------------,Târîhu Bağdâd, I, XIV, Beyrût, ty.

Herevî, Ebu’l-fadl Ubeydullah b. Abdillah b. Ahmed (v.405), el-Mu’cem fî

Müştebehi Esâmî’l-Muhaddisîn, Riyad, 1411, thk, Nazar Muhammed el-

Fâryâbî.

Iclî, Ebu’l-Hasen Ahmed b. Abdillah b. Sâlih el-Kûfî, (v. 261)Ma’rifetu’s-Sikât, I-II,

Medîne, 1405/1985, thk, Abdulalîm Abdulazîm el-Bestevî.

İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillah b. Abdilber en-Nemrî (v. 463) el-İstîâb

fî Ma’rifeti’l-Ashâb, I-IV, Beyrût, 1402, thk, Ali Muhammed el-Bicâvî.

İbn Abdilganî, Ebû Bekir Muhammed el-Bağdâdî, ( v. 629), Tekmiletü’l-İkmâl, I-V,

Mekke, 1410.

İbn Adiyy, Ebû Ahmed Abdullah b. Adî b. Abdillah b. Muhammed el-Cürcânî, (v.

365), el-Kâmil fî Duafâi’r-Ricâl, I- VII, Beyrût, 1409/1988, thk. Yahyâ

Muhtâr Gazâvî.

------------, Men Ravâ anhüm el-Buhârî fi’s-Sahîh, Beyrût, 1414, thk. Âmir Hasan

Sabri.

İbn Ebî Âsım, Amr b. Ebî Âsım ed-Dahhâk, (v. 287), es- Sünne, I-II, Beyrût, 1400,

thk. Muhammed Nâsıruddîn el-Albânî.

İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdris er-Râzî (v.

327) el-Cerhu ve’t-Tâdîl, I-IX, Beyrût, 1271/1952.

178

İbn Ebi’l-Iz, Ali b. Ali b. Muhammed ed- Dımeşkî, Şerhu’l-Akîdeti’t-Tahhavî,

Beyrût, 1411/1990,thk. Abdullah b. Abdulhasen et- Türkî, Şuayb el-Arnaût.

İbn Hacer, Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalâni, (v. 852 )el-İsâbe fî

Temyîzi’s- Sahâbe, I-VIII, Beyrût, 1412,1992, thk, Ali Muhammed el-

Bicâvî.

------------, Fethu’l-Bârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, I-XIII, Beyrût, 1379.

------------, el-Îsâr bi Ma’rifeti Ruvâti’l-Âsâr, Beyrût, 1413, thk. Seyyid Kisravî

Hasan.

-----------, Lisânu’l-Mîzân, I-VII, Beyrût, 1406/1986.

-----------, Hedyu’s-Sârî Mukaddimetu Fethi’l-Bârî Şerhi Sahîhi’l-Buhârî, Beyrût,

1379, thk, M. Fuâd Abdulbâkî-Muhibuddin el-Hatîb.

-----------, Ta’cîlu’l-Menfaa bi Zevâidi Ricâli’l-Eimmeti’l-Erbaa, Beyrût, t.y. thk.

İkrâmullah İmdâdulhak.

-----------, Tabakâtu’l-Müdellisîn, Umman, 1403/1983, thk. Âsım b. Abdillah el-

Karyûtî.

-----------, Takrîbu't-Tehzîb, Suriye, 1406/1986, thk. Muhammed Avvâme.

-----------, Tehzîbu't-Tehzîb, I-XIV, Beyrût, 1404/1984.

İbn Hayyât, Halîfe b. Hayyât Ebû Ömer el-Leysî el-Asfûrî , et-Tabakât, Riyad,

1402/1982, thk.Ekrem Ziyâ el-Ömrî.

İbn Hibban, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî (v. 354), el-

Mecruhîn, I-III, Haleb, t.y., thk. Mahmûd İbrâhim Zâyid.

---------------, es-Sikât,I-IX, y.y., 1395/1975, thk. es-Seyyid Şerefuddîn Ahmed.

---------------, Meşâhîru Ulemâi'l-emsâr, Beyrût, 1959.

İbn Mâkûlâ, Ali b. Hibetillah b. Ebî Nasr (v. 475), el-İkmâli fî ref'i'l-irtiyâb ani'l

mu'telef ve'l-muhtelef fi'l-esmâ ve 'l-kunâ, I-VII, Beyrût, 1411.

İbn Mencuveyh, Ebû Bekr Ahmed b. Ali el-İsbehânî (v. 428), Ricâlu Sahîhi

Müslim, I-II, Beyrût, 1407, thk. Abdullah el- Leysî.

İbn Sa'd, Ebû Abdillah Muhammed el-Basrî (v. 230), et-Tabakâtu'l-Kubrâ, I-

VIII,Beyrût, t. y.

----------- ,et- Tabakâtu 'l-kubrâ el-kısmu'l-mütemmem li tâbîî ehli'l-Medîne ve men

179

ba'dehüm, Medîne, 1408, thk. Ziyâd Muhammed Mansûr.

İbnu'I-Cevzî, Ebu'l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Mnhammed (508-597), ed-Duafâ

ve 'l-metrûkîn, I-II, Beyrût, 1406, thk. Abdullah el-Kâdî.

---------------, Safvetu's-safve, I-IV, Beyrût, 1399/1979, thk. Mahmûd Fâhûrî

Muhammed Ravvâs Kal’âcî.

İbnu'I-Kayserâni, Ebu'l-Fadl Muhammed b. Tâhir b. Ali eş-Şeybânî el-

Makdisî(v.507/1113), Tezkiratu 'l-huffaz {Etrafu ehâdîsi Kitâbi 'l-mecrûhîn li İbn

Hibban, I-IV, Riyad, 1415, thk. Hamdi Abdulmecid İsmâil es-Selefî

----------- , el-Mu’telif ve’l Muhtelif, Beyrût, 1411, thk. Kemâl Yûsuf el-Hût.

İbnu’l-Keyyâl, Ebu’l-Berekât Muhammed b. Ahmed b. Yûsuf ez-Zehebî es-Suğrâ,

el-Kevâkibu’n-Neyyirât fî mağrifeti men ithalata mine’r-rûvati’s-sikât, Kuvet, t.y.

thk. Hamdi Abdulmecîd es-Selefî.

İbn Vehb, Abdullah b. Vehb b. Müslim el-Kureşî, (v. 197) el-kader ve mâ verade fî

zâlike mine’l-âsar, Mekke, 1406, thk. Abdulaziz Abdurrahmân, el-Ussîm.

Karaçam, İsmaiL, Kur'an-ı Kerîm'in Faziletleri ve Okunma Kâideleri, İstanbul, t.y.

Kelâbâzi, Ebû Nasr Ahmed b. Muhammed b. EI-Huseyn el-Buhârî (v. 398), Ricâlu

Sahihi 'l-Buhârî (el-Hidâye ve 'l-irşâd fi ma 'rifeti ehli 's-sikâti ve 's-sedâd), I-II,

Beyrût, 1407, thk. Abdullah el- Leysî.

Mızzî, Cemâluddîn Ebu'l-Haccâc Yusuf b. ez-Zekî Abdurrahman b. Yusuf (v.

742),Tehzfbu'l-Kemâl, I-XXXV, Beyrût, 1400/1980, thk. Beşşâr Avvâd.Mahmûd.

Muhammed b. Abdilganî, et-Takyîd ,Beyrût, 1408,thk. Kemâl Yusuf el-Hût.

Müslim, Ebu'l-Huseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nisâbûrî (v. 261),

Sahîhu Müslim, I-V Beyrût, t.y.

------------ el-Kunâ ve'l-esmâ, I-II, Medîne, 1404, thk. Adurrahîm Muhammed

Ahmed el- Kaşgârî.

Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şuayb b. Ali (v. 303), Sünenu'n-Nesâî (eI

Müctebâ mine's-Sünen), I-VIII, Haleb,1986/1406, thk. Abdulfettah Ebû

Gudde.+Halfa, 1383//1964.

----------, ed-Duafâ ve 'l-metrûkîn, Haleb, 1369, thk. Mahmûd İbrahim Zâyid.

Nevevî, Muhyiddin Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref (v. 676), Tehzîbu'l-esmâ, I-

III,Beyrût,1996.

180

Ömer b.Abdülaziz, er- Risâle fi’r-Red All’l-Kaderiyye, (Josef Von Ess,

Anfaenge Muslimischer Teologie içinde) Beyrut, 1977.

Öz, Mustafa, İmam-ı Azamın Beş Eseri, çvr. İstanbul, 1992.

Rabeî, Ebû Süleyman Muhammed b. Abdillah b. Ahmed (v. 379), Târîhu

mevlidi'l ulemâ ve vefeyâtihim, I-II, Riyad, 1410, thk. Abdullah Ahmed

Süleyman elHamd.

Sâlih, Subhî, Hadis İlimleri ve Hadis lstılahları, trc. M Yaşar Kandemir, Ankara,

1988.

Suyûtî, Ebi'l-Fadl Celâluddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr b. Muhammed eş-Şafiî

(v.911), " Tabakâtu'l-huffâz, Beyrût, 1403.

--------------, el-Leâli'l-masnûa fi'l-ehâdîsi'l-mevzûa, I-II, Kâhire, 1317.

Taberânî, Ebu'l-Kâsım Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb (v. 360), el-Mu'cemu'l-

kebîr,I-XX, Musul, 1404/1983.

-------------, el-Mu'cemu'l-evsat, I-X, Kâhire, 1415.

Tatlı, Bekir, Hadis Tekniği Açısından Cibrîl Hadisi ve İslam Düşüncesine

Yansımaları (Doktora Tezi).Ankara, 2005.

Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ (v. 279), el-Câmiu 's-Sahîh (Sünenu 't

Tirmizî), I-V, Beyrût, t.y.

Topaloğlu, Bekir, Kelam İlmi (Giriş), İstanbul, 1991.

Trablusî, İbrâhim b. Muhammed b. Halil (v. 841), el-İğtibiit li ma'rifeti men rumiye

bi 'l-ihtilât, Zerka, t.y., thk. Ali Hasen Ali Abdullamîd.

Ukaylî, Ebû Ca'fer Muhammed b. Amr b. Mûsâ (v. 322), ed-Duafâu'l-kebîr, I-

IV,Beyrût,1404/1984.

Vâsıtî, Eslem b. Sehl er-Rezzâz el-Vâsıtî (v. 292). 'Târîhu Vâsıt, Beyrût, 1406.

Zehebî, Şemsüddin Ebû AbdiIlah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz (v.

748), Siyeru a'lâmi'n-nubelâ, I-XXIll, Beyrilt, t.y.

--------------, Mîzânu 'l-i 'tidal fî nakdi 'r-ricâl, I-VIII, Beyrût, 1995.

--------------, el-Kâşif fî ma'rifeti men lehû rivâyetun fi'l-Kütübi's-sitte, I-II,

Cidde,1413/1992, thk. Muhammed A vvâme.

---------------, Zikru esmâi men tukullime fîhi ve huve muvessekun, Zerkâ, 1406, thk.

Muhammed Şekûr Emrîr el-Meyâdînî.

-------------, el-Muktenâ fi serdi'l-kunâ, I-II, Medîne, 1408, thk. Muhammed Sâlih

181

Abdulazîz.

-------------, el-Muğnî fi'd-duafâ, I-II, t.y. y.y., thk. Nureddin ltr.

-------------, er-Rûvâtu’s-sikâtu’l-mütekellemu fîhim bimâ lâ yûcebu

redduhum,Beyrût, 1992, thk. Muhammed İbrâhîm el-Mevsılî.

-------------, Tabakâtu’l-Muhaddisîn, Ammân, 1404, thk, Hemmâm Abdurrahim Saîd.

Sâbûnî, Mâtürîdiyye Akaidi, trc. Bekir Topaloğlu Ankara, 1991.

Yeprem, Saim,İrâde Hürriyeti ve İmâm Mâtürîdî, İstanbul, 1984.

Arslan, Murat, Kırk Gün Hadisi’nin Sened ve Metin Yönünden Değerlendirilmesi,

Yüksek Lisans Tezi,Danışman: Prof. Dr. Kâmil Çakın, 181 s.

ÖZET

Kırk Gün Hadisi adını verdiğimiz hadisi çalışmamıza konu edinmiş

bulunmaktayız. Daha çok hadisimizin hadis kitaplarındaki rivâyetlerini tespit ve

râvîleri bakımından durumlarını incelemeye çalıştığımız tezimizde, kısa bölümler

halinde metin tahlillerine ve farklılıklarına yer verdik. Bazı değerlendirmelerde

bulunduk.

Bu çalışma kısa bir Giriş ve dört bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde

hadisimizi ortay koymaya ve tanımaya ayırdık.

Birinci bölümde hadis kitaplarından tespit ettiğimiz kırk iki rivâyeti sened

ve metinleri ile sıralayıp Türkçe anlamlarını verdik. Sıralamada hadis kitaplarının

müelliflerinin vefat tarihini esas aldık. Yine isnadları yer aldıkları müelliflerin

eserlerini belirterek şemalarda göstermeye çalıştık. Buna göre üç sahabiden gelen

tarîklerde sahabeden İbn Mesûd daha çok yer alırken ondan nakillerde A’meş öne

çıkmıştır.

İkinci bölümde daha önce isnadlarda geçen râviler hakkında edindiğimiz

bilgiler ışığında rivâyetlerin sıhhatleri konusunda değerlendirmelerde bulunduk.

Bu değerlendirmelerden hareketle hadimsizin maddi yapısının iyi olduğunu

söyleyebiliyoruz.

Üçüncü bölümümüzde metin farklılıklarını, lafız ve anlam değişimini ve

metinlerden çıkarılabilecek ana temalar gibi konuları gözlemlemeye çalıştık.

Burada en zengin metin ve lafız biçimlerinin İbn Mesûd rivâyetleri olduğu

görülmüştür. Ancak diğer sahabilerden gelen tarîklerinde manayı tahsil edecek

niteliklerde olduğunu da belirtmek gerekir.

Dördüncü ve son bölümde rivâyetin bazı unsurlarını ele aldık ve

üzerlerinde söylenen eski ve yeni kısmî yorumlara yer verdik. Çalışmamız

esnasında hadisimiz üzerinde erken dönemde oluşan kanaate, hadis tekniği

açısından yaklaştığımızda günümüzde de aynen ulaşıldığını ifade edebiliriz.

Arslan, Murat, The İnvestigation of the Fate Hadith With Respect to Isnad

and Matn, Master’s Thesis, Advisor: Prof. Dr. Kâmil Çakın, 181 p.

ABSTRACT

Given as the name hadith of forty days has been issue in our studies.

Especially, in this study we investigated books of hadith and situation of its

messanger. We mentioned text analysis and differences of them as in the short

parts. Some evaluations was done.

This study has a small introduction and four sections. We defined the

hadith in the introduction.

In the first section, from the hadith books we determined forty two hadith

with texts and rumuors which was enumerated and turkish meanings of them was

given. In the sequence of rumuors we based on the death date of the writers of the

hadith books. According to this in this explanations while İbn Mesûd was taking

more place, A’meş was the one known well.

In the second section, according to information we get about the

meesengers, in hadith, we have made some assesment about validity of them. And

through this assisment, it can be said that our hadith is strong in terms of its

physical technique.

İn the third section, we tried to search text differences, changes, meaning

and some main themes of these texts. Here it has been seen that the richest text

and word kinds are rumours of İbn Mesûd. But it must be stated that other

rumours can oloso give the meaning.

In the fourth and last sectioni we have to take up some copenent of the

hadith we explained some of the old and new information. We can inform that

during our studies today, we’ve got the same influence as old days about our

hadith in terms of its physical shape.