tarix - munavvar ko‘zgu...tarix odamzodning hayot uchun kurashini, bu jarayonda uning...

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O'RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

A. ABDUNAB1YEV

TARIX - MUNAVVAR KO‘ZGU

Darslik

0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy va o ‘rta m axsus ta ’lim vazirligi nashrga tavsiya etgan

O'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti

Toshkent - 2007

www.ziyouz.com kutubxonasi

Tarix — m unawar ko‘zgu. Darslik.Abdulla Gulyamovich Abdunabiye

Taqrizchilar: tarix fanlari doktorlari, professorlarD.A. Alimova, Q. Usmonov, filologiya fanlari doktoriH . Homidov.

M as’ul m uharrir: G. Yusupova

Abdunabiyev A.Tarix — m u n a w a r ko ‘zgu: D arslik / Abdunabiyev A. — Т.:

O 'zbek iston faylasuflari m illiy jam iyati nashriyo ti, 2007. - 80 b.

ISBN 978-9943-319-09-7

© «O'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati» nashriyoti, 2007.


"Awalo, yoshlarimiz tarixni chuqur o'rganishlari lozim. Negaki, o'z tarixini bilmagan jamiyat istiqbolga eltuvchi yo'lni topa olmaydi. Tarixga bepisand xalqning kelajagi yo'q... Ana shu tarixdan saboq chiqarma- sak, ertaga kechagi кип ko'rguliklari qaytadan boshimiz- ga tushib qolishi hech gap emas. Boshqacha aytganda, kechagi kundan to'g'ri xulosa chiqarib ish tutgan jam iyat kelajakka ishonch bilan qadam qo'yadi".

Islom KARIMOV"Xalq so'zi", 2006-y. 10-may.


1. MOZIYNI BILIB ISH QILMOQ XAYRLIDIRInsoniyat uzoq asrlar davomida erishgan sivilizatsiya, m od

diy va m a'naviy m adaniyatning bugungi darajasi jahon xalqlari qobiliyati, zehni, tadbirkorligi, matonati, tinimsiz m ehnatining mahsulidir.

Tarix odam zodning hayot uchun kurashini, bu jarayonda uning takomillashuvini, yuksalishini, kam olotga intilishini aks ettiruvchi xotira daftaridir. Demak, jahon tarixining tarkibiy qismi bo'lgan Vatanimiz o'tm ishi ajdodlarimiz turm ush tarzi, m a'nav iy-ruh iy kechinm alari, sodir bo 'lg an voqea-hodisalar haqidagi fandir. Tarix ajdodlam ing keyingi avlodlarga qoldirgan noyob merosi, xalqimizning intellektual mulkidir.

Abdurauf Fitrat "Tarix millatlaming o'tm ishini, taraqqiyotini ham da tanazzuli sabablarini o 'rganatu rg 'on bilimdir”, degan edi. O 'tm ishning m urabbiyligini inobatga olib Abdulla Qodiriy moziyga qarab ish qilm oqqa da'vat etadi. M ahm udxo'ja Beh- budiy esa tarix kelajak tarozusidir, deb uqtiradi.

Tarixda sod ir b o 'lg an har bir voqea, hodisa o 'tm ishga m ansub. Shul sabab ularni keyingi avlod o'zgartirolm aydi. Ammo, ming afsuski, odam lar uni buzib ko'rsatishi yoki ayrim sahifalarini bexosdan yoki atayin unutishi mumkin ekan. Xalqim izning uch m ing yillik boy tarixi keyingi yuz-yuz ellik yil davom ida bir taraflam a yoritildi, uning talaygina yorqin sahi- falari e 'tiborga olinm adi yoki qasddan soxtalashtirildi. Xalqimiz turli tazyiqlar ostida o 'z urf-odati, madaniyati, an 'analarin i unu ta boshladi, ayrim kishilarda hatto m anqurtlik belgilari paydo bo'ldi.

Bu xavfli ja ray o n sho 'ro larn ing to ta lita r tizim i davrida kuchaydi. M ahalliy aholi bunday mensimaslikdan o'ksidi, ziy- olilarimiz ko 'ng li o 'ta g 'ash bo'ldi, iztirob chekdi. Xususan, A bdurauf Fitrat o 'zining "Temur sag'anasi" asarida sho'rolar istibdodidan qutulishga Sohibqiron ruhidan iltijo qiladi, g'oyibona m aslahat so'raydi. M unaw ar qori Abdurashidxonovning "Mil- liy ittihod" tashkiloti o 'tm ishga xolis qarashni talab qiladi.

Bu sharoitda o 'lkam iz rahbarlari Fayzulla Xo'jayev, Akmal Ikromov xalqimiz m a'naviy qadriyatlarini saqlab qolishga intil- dilar. Lekin ular ham 1937 — 1938-yilgi siyosiy qatag 'on qur- bonlari bo'ladilar.

O 'zbekistonning keyingi rahbarlari va ayrim ziyolilar m arkaz-


ga "Otang yaxshi, onang yaxshi" qabilasida ish olib borishga majbur bo'ladilar va shu alfozda respublika manfaatlarini im kon boricha yoqlaydilar. Lekin II jahon urushi tugagach sho 'ro lam ing qatag 'onlik siyosati qayta kuchaydi. Xususan, Shukrullo (uning “Kafansiz ko'milganlar" asarini eslaylik), Saida Zunnunova kabi adiblar taqdiri ham ko'rsatib turibdi. Yoki Abdulla Q ahhom ing “M en partiyaning yugurdagi emasm an, men xalq xizm atko- riman" iborasi, Erkin Vohidovning "O 'zbegim " qissasi jasorat timsoli edi.

E.Vohidovning fig'oni falakni larzaga keltirgani bejiz emas: Tarixingdur ming asrlar ichra pinhon o'zbegim,Senga tengdosh Pomir-u oqsoch Tiyonshon o'zbegim, So'ylasin Afrosiyob-u, so'ylasin O'rxun xati,Ko'hna tarix shodasida bitta marjon o'zbegim.

Shukurlarkim, istiqlol tufayli yurtboshim iz Islom Karimov sa'y-harakatlari bilan O 'zbekiston tarixini o 'rganishga e 'tib o r keskin o'zgardi. Prezidentimiz tarixchi olim larga m urojaat qilib, haqqoniy tariximizni tiklashga, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishga chaqirdi. O 'quv yurtlarida V atani- miz tarixi keng va chuqur o 'rganilishiga imkoniyat tug 'ild i, yoshlarimizda haqiqiy tarixiy ongni shakllantirish uchun zarur sharoit yaratildi. Yurtga hurm at uning o'tm ishini o 'rganish va bilishga bog'liqligi yana bir bor isbot etildi.

O 'tm ishni o'rganish, uni idrok etish, tarix saboqlaridan to 'g 'r i xulosa chiqara bilish har bir m a'rifatli inson burchidir. M oziyni tahlil eta bilish kishiga bugunni baholash, anglash, kelajakka ziyraklik bilan nazar tashlash im konini beradi. Tarixiy ong Vatan o'tm ishini idrok etish, o 'z xalqi va m am lakatini istalgan joyda va istalgan darajada boshqalam i tanishtira olish uchun uquv desak to 'g 'ri bo'lar. Tarixiy tafakkur bugun ongli faoliyat ko'rsatishning muhim omillaridan biridir. Shuning uchun ham haqiqiy insonga tarixiy xotira zarur. Prezidentim iz Islom K arimov "Tarixiy xotirasiz kelajak yo 'q" degan m a'nodor ibora mazmunini m ahorat bilan yoritib bergan edilar.

Jahonning b ir qancha nufuzli davlatlarida fuqarolik h u q u - qini olmoqchi bo 'lgan har bir kishi davlat tili, m am lakat k o n - stitutsiyasi va tarixini o 'zlashtirish bo 'y icha davlat im tihoni topshirishi shart ekan. Zero, o ’z tarixini bilgan kishigina m am lakat fuqarosi, deb hisoblanadi. Bunday udum ko 'pgina m am -

5


lakatlarda tan olinib, u xalqaro huquq amaliyoti bo'lib borm oqda. Bu holat ham tarixning tarbiyaviy kuchi va murabbiylik m ohiyatidan dalolatdir.

Ko'p insonlar tajribasidan ma'lumki, o 'z tarixini bilish o 'zga xalq lar o 'tm ishiga, u lam ing turm ush tarziga, m adaniyatiga, urf-u odati, qarashlariga hurm at bilan yondashish imkoniyatini beradi.

O 'tm ishni o 'rganishda tarixiy tahlilni ilmiy jihatdan xolisona va halol am alga oshirish asosiy vazifadir, deb ta 'kidlaydilar Islom Karimov.

M amlakatimizda uzoq asrlar davomida pinhon bo 'lgan tariximizni sinchiklab o'rganish, xolisona tiklash keng yo'lga qo'yildi. Fanlar Akademiyasining Arxeologiya, Tarix hamda Sharqshu- noslik in s titu tla r in in g olim lari, o 'q u v y u rtla rid ag i fido iy o 'qituvchilar tariximizni ilmiy asosda yaratish borasida talaygina ishlam i am alga oshirdilar. Awalo mavjud manbalarni qayta va teran o 'rgan ish yo 'lga qo'yildi, yangi m anbalar izlandi, topild i. A rxeologlarning yangi topilm alari ham tarixim izni o 'rgan ishda m uhim o 'rin tutm oqda. T adqiqotch ilarn ing bu boradagi harakatlari qadim iy tariximizni to 'laroq yoritishga yordam berm oqda.

Islom Karimov aytganlaridek, "Biz jahon maydonida kuni kecha paydo bo 'lgan xalq emasmiz. Bizning millatimiz, xalqimiz Xorazm zam inida "Avesto" paydo bo'lgan zam onlardan buyon o'z hayoti, o 'z madaniyati, o'z tarixi bilan yashab keladi".

M a'lumki, "Avesto" eng qadimiy zamonlardan boshlab uzoq asrlar m obaynida shakllangan. U tabiat kuchlarini hurm at qilish, quyosh, yulduz, olovni ulug'lashga chorlovchi qadimiy m adhi- yalarga boy asar. U nda atrof-m uhitni kuzatib, uni idrok etish jarayoni inson tafakkurini harakatga keltiradi, deyiladi. Odamzod endi ikki xil ehtiyoj bilan yashay boshlaydi — biri tirikchilik tashvishi, y a ’ni m oddiy talab, ikkinchisi — m a’rifiy-m a'naviy chanqoqlik. Bu ikki ehtiyoj inson turm ush tarzini belgilaydi, u qulayliklar izlaydi, taraqqiyotga yuz tutadi. Demak, kishilar ilk sivilizatsiyaga qadam qo 'yadi va bu jarayon "Avesto"da o'z ifodasini topadi. Bu m uqaddas kitob qadim o'lkam izda buyuk davlat, buyuk m adaniyat bo'lganligidan dalolat beruvchi huj- ja td ir. Bu noyob asarda im on uch o 'ta muhim tayanchga asoslanadi: fikr sofligi, so'z sobitligi va amaliy ishlam ing inso-

6


niyligi. Asar jam iyatda barcha odam lam i, u lar tanasining ran - gidan, tilidan, urf-odatlari va yashagan joylaridan qat'iy nazar, h a y o tn in g fa ro v o n , o so y ish ta lik b i la n b o r ish ig a o 'z in i bag 'ish lagan ju r’atli, dovyurak, kom il insonlar bo 'lib yetish - ishga da'vat etadi.

A sar b e h u d a q o n to 'k u v c h i q u rb o n lik la r , h a rb iy to'qnashuvlar, bosqinchilik hujumlarini qoralab, odam lami o'troq, osoyishta hayot kechirishga, m ehnatga, dehqonchilik, chorvachilik bilan shug'ullanishga chaqiradi.

Sharqshunos olim S. O ldenburg zardushtiylik insonning yer yuzidagi hayotini yengillatishga, uni baxtiyor qilishga qaratilgan eng oqilona din bo'lgan, deb yozgan edi. Zardushtiylik tarixini keng tadqiqot etgan ingliz olim asi M eri Boysning fikricha, bu ta 'lim ot M arkaziy Osiyo, Eron, A fg'oniston va H indistonda tarqalgan, Yunonistonga va boshqa hududlarga ham anchagina ta 'sir ko'rsatgan. Xususan, yunon donishm andi Aristotel ''Avesto"ni chuqur tahlil qilib ustozi Platon g'oyalari bilan uyg'unlashtirishga harakat qilgan. Asarga nemis, fransuz, rus allom alari ham yuksak baho b e rg an la r. Z ardush tiy lik ta 'lim otining talaygina xususiyatlari a w a l yahudiylarga, keyin nasroniylar va so 'ng islom diniga o 'tadi. E 'tibor bering, o tash- parastlar kuniga uch marta yuvinib, poklanib, quyoshga qarab, uni olqishlab sig'inganlar. Ularda bosh yalang ibodat qilish m an etilgan. Zardushtiylikning ayrim odatlari, xususan olovga sig 'inish belgilari hozirgacha saqlanib qolgan. To'ylarda olov (gulxan) atrofida kelin-kuyovni aylantirish, ayrim qariyalam ing daraxtlar va eski devorlar tagiga chiroq yoki sham yoqib turli duolar o'qishlari ham qadim dan qolgan odat. Yopilgan tandir non ham quyoshga taqliddan dalolatdir.

O 'zbekiston ahli mamnuniyat va g 'u ru r bilan bu m uqaddas asar yaratilganining 2700 yilligini nishonladi.

M intaqamizda va uning atroflarida topilgan Behistun yo- zuvlari, yunon, xitoy, sanskrit, fors, arm an va boshqa m iloddan a w a l yaratilgan bitiklar, turli hikoyatlar, lotin va yunon tillari- dag i tarixiy manbalar, keyingi davrlarda tadqiqotchilar aniqla- g an m oddiy va m a 'nav iy to p ilm a la r ta rix im izn i to 'la ro q o 'rgan ishga im kon berm oqda. Tarix fanlari doktori Azamat Ziyoning "O 'zbek davlatchiligi tarixi" m onografiyasida qadim zam onda va o 'rta asrlarda yaratilgan m avzuga oid yuzdan ortiq yozm a manbalar tilga olingan.


Akademik В. Ahmedov "O 'zbekiston xalqlari tarixi m an- balari" kitobida qadim gi turk manbalari sifatida to 'qqiz runik bitiklar haqida, bir necha so 'g 'd yozma topilmalar xususida m a'lum ot beradi. Ushbu kitobda arab, fors-tojik va turkiy tillarida o 'rta asrlarda yaratilgan o'lkamiz tarixiga oid 76 asarga qisqacha sharh berilgan.

Demak, yurtim izning uzoq va boy o 'tm ishi haqida ko 'p lab moddiy va m adaniy m anbalar mavjud. Bular orasida turli jan r- larda, qolip-andozada yozilgan tarixiy adabiyot, shu jum ladan solnomalar, sarguzashtlar, qissalar, qasidalar alohida o 'ringa ega. Bu m anbalam i shartli ravishda bir necha guruhga (tur- kumga) bo'lish mumkin.

Bundan ming yil m uqaddam 27 yoshli Abu Rayhon Beruniy qalamiga m ansub "Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar" asari uzoq o'tm ishim izni ta saw ur etishda katta aham iyat kasb etadi. Bu asar 1957 val968-yillarda Toshkentda o 'zbek va rus tillarida chop etilgan. Muallif so 'g'diylar, xorazmliklar, yunon- lar, hindlar, nasroniylar, yahudiylar va boshqa elatlam ing islo- miyatgacha bo 'lgan ijtimoiy va madaniy hayoti ham da tarixini bayon etadi. A l-Beruniyning "Xorazm haqida suhbatlar" va Hindistonga bag'ishlangan asarlari ham muhim tarixiy voqealar - ga boydir.

Demak, m ashhur astronom, matematik, geodeziya, geologi- ya, mineralogiya kabi fanlam ing bilimdoni Abu Rayhon Beruniy ayni paytda yetuk tarixchi olim ham bo'lgan.

O 'tmish dalillari shuni ko'rsatadiki, mintaqamiz tarixiga oid adabiyot IX —X asrlarga kelib ko'payadi. Arab, fors-tojik va turkiy tillarda talaygina tarixiy kitoblar, solnomalar va risolalar yoziladi. Aholining tarixga qiziqishi ham ortib boradi.

Abulxasan M adoiniy, Al-Yaqubiy va boshqa o 'n lab arab tarixchilari halifalik hududi tarixini yaratar ekanlar O 'rta Osiyo o 'tm ishiga e 'tibo r beradilar. Yirik qomusiy olim Abu Ja 'fa r at- Tabariy (839 — 923-yy.) yaratgan mukammal tarixiy asar boy m anbalarga asoslanib yozilgan. Ko'p jildlik "Tabariy tarixi"da olam ning "yaratilishi"dan to 912 — 913-yillarga qadar arab halifaligi m uzofotidagi yurtlar, shu jum ladan M ovarounnahrda bo 'lib o 'tgan ijtim oiy-siyosiy voqealar bayon etiladi. K o'pchilik voqealar yilm a-yil, xronologik tarzda yoritiladi. Shu boisdan Tabariyning bu asari o'lkam izning VIII —IX asr tarixi bo 'yicha asosiy m anbalardan hisoblanadi.


Bu asar o 's h a pay tlardayoq shu q a d a r k a tta q iz iq ish uyg 'otganki, uni 963-yili somoniylar davlatining vaziri, ilm -fan hom iysi Abu Ali Balamiy arabchadan dari tiliga taijim a qiladi. Tarjim on "Tabariy tarixi”ni muhim yangi dalillar bilan to 'ldiradi, ayrim hollarda aniqlik kiritadi. A sam ing to 'la matni 1867 — 1874-yillarda Parijda fransuz tilida nashr etiladi. Uning ayrim qism lari bir necha tillarda chop etilgan.

O 'lkam iz tarixnavisligining durdonalaridan biri 943 — 944- y illarda yozilgan “Buxoro tarixi”dir. Uning muallifi Buxoroning V obkent tum anida 899-yilda tavallud topgan Abu Bakr N arshaxiy bo'lgan. Kitobda vohaning obod bo'lishi, dehqonchilik va hunarm andchilikning rivoj topishi, qadim gi qishloq va sha- harla rn ing barpo bo 'lish iga oid tarix iy voqealar yoritilgan. Shuningdek, asarda O 'rta Osiyoda arab halifaligi hukm ronli- ginirtg o'matilishi, Islom dinining kiritilishi va yoyilishi, M u- qan n a harakati, somoniylar davlatchiligi haqida so'z boradi. N arshaxiy asari keyingi tarixchilar — farg 'onalik Abu Nasr al- K uboviy tom onidan 1129-yilda va M uham m ad ibn Zufar tashabbusi bilan 1178-yilda birm uncha qisqartirilgan va yangi voqea la r bilan to'ldirilgan. "Buxoro tarixi" kitobi turli davrlarda fransuz, rus, ingliz, arab, fors, o 'zbek tillarida chop etilgan.

Yozma m anbalardan bilamizki, N arshaxiydan oldin ham Buxoro o'tm ishiga bag'ishlangan asarlar bitilgan ekan. X ususan, Abu Abdulloh ibn Sulaymon al-B uxoriy (vafoti 924-yil) N arshaxiydan qirq yil cham asi oldin shu nom bilan kitob yaratgan. O 'sha davrlarda u yoki bu hudud o'tm ishi, aholi turm ushi, siyosiy va ijtimoiy ahvoli to 'g 'ris ida bir qancha solnom alar tuzilgan. Masalan, Abulxaris Asad al-Versiy (v. — 927-y.) Kesh (Shaxrisabz) va Nasaf (Qarshi) ahli haqida, Abu Ahmad ibn al-K ofiy (v. — 957-y.) Xorazmning qadim iy tarixi to 'g 'risida asarlar yozgan. Abul Abbos al-M ustavfiy X —XI asrlar oralig 'ida "Sam arqand tarixi"ni yozadi. Ushbu asar qadim shahrim izning ibtidoiy zam onlardan to X asrgacha bo 'lgan tarixi, uning osori- atiqalari, shuningdek, Nasaf va Kesh viloyatlarining tarixini o 'z ich iga olgan. Sam arqand tarixiga oid keyingi kitob muallifi Abu Said al-Idrisiy (v. — 1015-y.) bo'lgan. Bu asarning davomini N ajm uddin an-N asafiy (1068—1142-yy.) bitgan. Uning shogirdi Abul Fazl as-Sam arqandiy yaratgan "Kichik qandiya" ustozi yozgan asarning qisqartirilgan nusxasi sifatida bizgacha yetib kelgan .


Toshkent o 'tm ishiga oid ko 'p m a'lum otlar IX —X asrlarda Al — Xorazmiy va A t-Tabariy asarlarida, Abu Is 'hoq Istaxriy (850 — 934-yy.) sarguzashtlarida, XI asrda Beruniy va M ahm ud Q oshg 'ariy asarlarida mavjud. Shunindek, Kubo, A xsikent, Termiz, C hog’oniyon tarixiga tegishli yozma m anbalar ham bor.

O 'sha paytlardagi tarixiy adabiyotning talaygina qism i turli sulolalar va hukm ronlam ing hokimiyat tepasiga kelishi, saltanatni idora qilish tajribasi va harbiy yurishlariga bag 'ishlangan. Masalan, A bubakr Balazuriy arablarning O 'rta O siyoga huruji, Ibn X urdadbeh esa arablarning bu yerdagi iqtisodiy siyosati haqida yozadilar. Bu davrlarda Somoniy va Qoraxoniy sulola- larining olib borgan ijtim oiy-iqtisodiy siyosati, m arkazlashgan davlatni idora qilish tajribasi xususida bir necha tarixiy asarlar yaratiladi. XI asrda Abunasr O 'tbiy, Abufazl Bayhaqiy, Abu Said Gardiziylar g'aznaviylar sulolasiga oid, Nizomulimilk salju- qiylar olib borgan siyosat xususida e'tiborga molik kitoblar yozadilar. A lauddin Juvayniy va Rashiduddinlar C hingizxon tarixi va m o 'g 'u llar bosqinini yozgan bo'lsalar, Shihobuddin M uhamm ad Nisoviy xorazmshohlar tarixi, Jaloliddin M angu- berdining jasorati xususida aniq faktlar bilan hikoya qiladi.

O 'zbekiston tarixi manbalari ustida so 'z borar ekan, XI asm ing ikkinchi yarmida yaratilgan M ahm ud Q oshg'ariyning turkiy tillarga bag 'ishlangan m ashhur asarini tilga olish joizdir. Uning "Devonu lug 'atit turk" ("Turkiy so'zlar lug 'ati") asari keng m intaqadagi turk qabilalari va urug'larining tili, lahjalari, etnik tarkibini o 'rganishda qimmatli manbadir. M uallif turk tilining boshqa tillar orasidagi o 'm i va ahamiyati, un ing xususiyatlari haqida muhim m a'lum otlar beradi. Uch jildlik kitobda X —XI asrlarda turkiy xalqlar orasida iste 'm olda bo 'lgan sakkiz m ingdan ortiq so'zlar atroflicha izohlangan. "Lug'at"da yigir- m adan ortiq qabilalar, ularning belgilari, turar joylari ham da ijtim oiy-siyosiy hayotda tutgan o 'm i batafsil ko'rsatilgan. Asarda turli shevalardagi uch yuzga yaqin maqollar, yetti yuz satrdan ortiq she 'rlar keltirilgan. Oisqasi Q oshg'ariy asari turkiyzabon xalqlar o 'tm ishini, shu jum ladan, o 'zbek xalqining e tn ik tarixini keng va xolisona tiklashda katta o 'rin egallaydi. Bu asar turli davrlarda b ir nechta tillarda chop etilgan, faqat XX asr d a vom ida arab, o 'zbek, usmonli turk, ingliz, uyg'ur tillarida nashr etilgan.


Tariximiz xususidagi adabiyot bilan tanishar ekanmiz yana bir masala to ‘g ‘risida to'xtalmoqchimiz. Talaygina asarlar m ashhur sh ax s la rg a , u la rn in g ja m iy a td a g i o 'rn ig a b a g 'ish la n g a n . M asalaning e ’tiborga molik tom oni yana shundaki, nafaqat katta amaldorlar to 'g 'risida, balki yirik olimlar, adiblar haqida ham asarlar bitilgan. Masalan, Nizomi Aruzi Samarqandiyning "Ajoyibotlar to'plam i" asarini olaylik. Unda O 'rta OsiyoningX —XI asrlardagi ijtim oiy-siyosiy va m adaniy hayoti yoritilgan. Lekin asaming muhim xususiyati shuki, muallif Abu Ali ibn Sino, Al-Beruniy, Umar Hayyom, Rudakiy, Firdavsiy kabi a llom alar hayoti va ijodi xususida ham qiziqarli m a'lum otlar keltiradi.

Biz yuqorida faqat IX —XII asrlarda bitilgan tarixiy adabiyotning bir qism inigina um um iy holda tilga oldik. Keyingi asrlarda ham m ashhur tarixnavislar asarlarining ko'pchiligi bizgacha qo'lyozma yoki keyingi davrlarda nashr etilgan holda yetib kelgan. Bu o 'rinda N izom uddin Shomiy, M u 'inuddin Natanziy, Hofizi Abru, Sharafiddin Ali Yazdiy, Abdurazzoq Samarqandiy, M irxond, Xondamir, Davlatshoh Samarqandiy, A bdulla Nasrullohiy, M uham m ad Solih, Kam oliddin Binoiy, Xofiz Tanish Buxoriy, M uham m ad Haydar asarlarida xalqimizning m o 'g 'u llar bosqiniga qarshi kurashi, Amir Tem urning hokimiyat tepasiga kelishi, uning markazlashgan saltanat tuzishi, tem uriy lar sulolasi h ukm dorlig i davridag i ijtim o iy -siyosiy o'zgarishlar, shayboniylar va joniylam ing O 'rta Osiyodagi faoliyati, o 'lkaning uch xonlikka bo'linib ketish sabablari yoritilgan.

XVIII —XIX asrlarda ham M unis, O gahiy, M irzo Olim Toshkandiy, Ahmad Donish, Abu Tohirxo'ja, M uham m ad Solih Toshkandiy, Niyoz M uham m ad X o'kandiy, Is’hoqxon Ibrat kabi solnom achilar asarlari Vatanimiz tarixining ko 'z oldim izga to 'l a r o q k e l t i r i s h d a k o 'm a k d i r . M a ’r i f a tp a r v a r M .Abdurashidxonov 1911-yili "Turk qavm lari tarixi"ni yozib jadid maktablariga darslik sifatida taqdim etadi.

O 'lkamiz tarixchiligiga nazar tashlar ekanm iz yana bir muhim voqelikka e'tibor berish lozim. Turli davrlarda o 'tgan ko 'p esli- hushli hukmdorlar moziyga qarab ish tutish, tarix saboqlariga quloq solish m ohiyatini anglaganlar. Davlat arbobi, buyuk m utafakkir Alisher Navoiy tarixning qadrini chuqur anglagan, ta r ix n a v is la rg a y a q in d a n k o 'm a k b e rib k e lg a n . M irzo U lu g 'b e k n in g "T o 'r t u lu s ta rix i" , Z ah ir id d in B o burn ing

11


l,Boburnom a"si, M uham m ad Solihning "Shayboniynom a"si, A bulg'ozixonning turkiylar shajarasiga oid asarlari yurtimiz o'tmishini to 'laroq tasaw ur etishda muhim o'rin egallaydi.

Ko’rib turibmizki, yurtimiz tarixi mazmunli va boy m anbalarga ega. Yana shuni unutm aylikki, bu asarlarning m utlaq ko 'pchiligi qo'lyozm a sifatida bizga yetib kelgan. Ular o'z davrida bitilgan bo'lib, k o 'p holda xatto tlar tom onidan qayta- qayta ko'chirilgan. Chunki, u vaqtlarda noshirlik kashf etilm a- gan edi. M anbalam ing faqat oz qismigina bizga kitob sifatida, ayrim hollarda taijima etilgan holda yetib kelgan.

Demak, o'lkam izda uzoq asrlardan buyon tarixga qiziqish mavjud bo'lgan. M oziydagi muhim voqealar bayonini qog'ozga tushirish, ya’ni tarixini yozishga qodir, mulohazakor insonlar talaygina bo'lgan. Ular sa’y-harakati tufayli yuzlab tarixiy asarlar vujudga kelgan. Bu nom alardan ayonki, xalqimiz faxrlansa arzigudek sermazmun va ibratli tarixga ega.

XIX asr oxiri — XX asr boshlarida bir qator sharqshunos rus olimlari yurtimiz tarixini o 'rganish bilan shug'ullandilar. V. Bartold, Ye. Bertels, N. Veselovskiy, V. Vyatkin, N. O strou- mov, A. Sem enov , A. Y akubovsk iy k ab i ta d q iq o tc h ila r o'tm ishimizga doir birm uncha manbalar bilan tanishdilar va o'zlari anglagan holda Turkiston tarixi va madaniyatining bir qancha jihatlarini yoritdilar. Ular asarlaridagi talqinlar sho'rolar davrida chop etilgan O 'zbekiston tarixi kitoblarida bayon etildi. Ta'kidlash joizki, bu sharqshunoslar tariximizga oid m anbalar bilan to 'la tanish emas edilar, ehtimol buning im koniyati ham bo'lm agandir. U ndan tashqari xorij olimlari o 'z idroki, dunyoqarashlari, shaxsiy m ulohazalariga ega bo 'lgan holda o'lkamiz o 'tm ish voqealariga tasnif berganlar. Buning ustiga, yurtimiz tarixi Rossiya tarixidan boy bo 'lgan holda uni kamsitib ko'rsatish sovet tarixshunosligida odat tusiga kirgan edi. Shu- larni inobatga olsak, sovetlar davrida b ir necha bor nashr etilgan "O 'zbekiston SSR tarixi" ko 'p jihatdan subyektiv va kem tik holda yozilganligiga ajablanm asa ham bo'ladi.

Keyingi yillarda tariximizga oid talaygina asarlar qayta nashr etildi. Bular orasida Sharafiddin Ali Yazdiyning "Zafamoma", Ibn Arabshohning "Amir Tem ur tarixi", Mirzo U lug'bekning "To'rt ulus tarixi", Salohiddin Toshkandiyning "Temumoma" asa rla ri, h a m d a "M eros" tu rk u m id a chop e t i lg a n Abu T ohirxo 'jan ing “Sam ariya", N arshaxiyning "Buxoro ta rix i”,


Bayoniyning "Xorazmshohlar shajarasi", Ibratning "Farg 'ona tarixi" kitoblari mavjud.

Kezi kelganda shuni ham ta 'kidlash lozimki, O 'zbekiston tarixchilari o 'tm ishim izga do ir asarlarni va b oshqa tarixiy m anbalam i rus tilida ham targ 'ib etm oqdalar. M ustaqillik yillarida "История Узбекистана в источниках", "М атериалы по истории и истории науки и културы народов Средней Азии" majmualari nashr etildi. Tarix fanlari doktori A. O 'rinboyev tahriri ostida o'tm ishimizga doir manbalar to 'p lam i "Собрание восточных рукописей" rukn i ostida 1998-yili chop etildi. Umumiy pajmi 56 taboq bo 'lgan bu salm oqli m ajm uada Shar- qshunoslik instituti qo'lyozm alar fondida saqlanayotgan o'nlab nodir tarixiy asarlar bayoni va ta'rifi berilgan.

S h un ingdek , davrim iz ta rix ch ila ri A. S agd u llay ev n in g "Qadimgi O 'zbekiston ilk yozm a manbalarda", "Qadim gi O 'rta Osiyo tarixi", E. Rtveladze, A. Saidov, Ye. Abdullayevlam ing "Q adim gi O 'zbekiston sivilizatsiyasi: davlatchilik va huquq tarixidan lavhalar", B. Ahmedovning "Tarixdan saboqlar" asarlari, E. R tveladzening ta fs ilo tg a boy "Buyuk ipak yo 'li", K. Shoniyozovning "O 'zbek xalqining shakllanish jarayoni" monografiyalari, M uhammad N osim ing "Nasaf va Kesh allomalari" to'plam i bugungi talabalar uchun muhim manbadir.

Professor D. Alimova rahbarligida yaratilgan "Jadidchilik: islohot, yangilanish, m ustaqillik va taraqqiyot uchun kurash" deb nom langan to'plam da ham ilgarilari kam yoritilgan muhim m a'lum otlar va mazmundor m ulohazalar mavjud.

M ustaqillik yillarida bir guruh jonkuyar olimlar tom onidan yozilgan uch jild li "O 'zb ek is to n n in g yang i tarix i" k itob i o'tm ishimizni yangi nigoh bilan o 'rganishga im kon bermoqda. Tariximizni sinchiklab o 'rgan ishda 2000 —2006-yillarda chop etilgan 12 jildlik O 'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi jiddiy ko'mak berishi shubhasiz. Uning har bir jildida o'tm ishim izga oid ko'plab aniq m a'lum otlar mavjud. Bu qobusnom aning yakuniy 12-jildi faqat yurtim izga oid bo 'lib , unda O 'zbek iston o 'tm ishi va bugungi qiyofasi ilmiy asosda yoritilgan.

O 'tm ishim izni to 'laroq o 'rgan ishda adabiyotshunoslarning yaratgan tarixiy asarlari ham o 'ta muhimdir. Xususan, Abdulla Qodiriy, Oybek, M aqsud Shayxzoda, Pirimqul Qodirov, Odil Yoqubov kabi katta iste 'dod egalari qalam iga m ansub asarlarni eslaylik. Yozuvchi M aqsud Q oriyevning m ustaqillik yillarida

13


yaratgan "Spitamen", “Ibn Sino" va "G'aznaviylar" romanlari tarixim izning bir qancha pinhon manzaralarini ochib beradi.

Prezidentim iz Islom Karimov tashabbuslari bilan tariximizga e 'tibor davlat darajasidagi siyosatga ko'tarildi. Bu siyosatning asosiy xususiyati shundaki, u aw alo ma'naviy m erosga tayangan holda am alga oshirilmoqda. M ustaqillik yillarida bir qancha qadim iy shaharlam ing yubileylari ko'tarinkilik bilan o'tdi. "Avesto"ning 2700 yilligi, Xorazm M a'm un akadem iyasining ming yilligi ham tantanali ravishda nishonlandi. Tariximizda o 'chm as iz qoldirgan Amir Temur, Jaloliddin M anguberdi kabi jasur davlat arboblari, Mirzo Ulug'bek, Zahiriddin Bobur, Alisher Navoiy kabi buyuklar, al —Xorazmiy, al-Farg 'oniy , Forobiy, Ibn Sino, Beruniy kabi donishmandlar, islom falsafasini teran anglab ta rg 'ib qilgan imom al-Buxoriy, at-T erm iziy singari ulug' zotlar va boshqa-boshqa allomalaming faoliyati keng va xolis yoritildi. U lam ing hayoti, turm ush tarzi xalqim izda g 'urur tu y g 'u la rin i uyg 'o td i. Bu um um xalq m iqyosida o 'tkaz ilgan tantanalar tariximizning, madaniyatimizning, ma’naviyatimizning nechog 'lik boyligidan dalolat beradi.

M ustaqillik yillarida yurtimiz tarixining konsepsiyasi ham da o 'zbek xalqi etnogenezini o 'rganish dasturi ishlab chiqildi. U arxeologiya, antropologiya, etnografiya, toponomika, tilshunos- lik, o 'lkashunoslik bilimlari xulosalariga asoslangan. Bu konsep- siya aniq topilmalar, chuqur tadqiqotlar, qadimiy yozm a m anbalar, boshqa ashyoviy va ma'naviy dalillarga tayangan holda tuzilgan. Shu asnoda maktablar, litseylar va kollejlar uchun O 'zbekiston tarixi bo'yicha arzigulik darsliklar yaratildi. Oliy o 'quv yurtlari uchun qo'llanm alar nashr etilmoqda. Bular orasida professorlar R. Murtazoyeva, A. Sagdullayev, V. G enshtke- lar tahriri ostida chop etilgan o 'quv qo'llanm alari masalani to 'laroq yoritib bergan. 2006-yili chop etilgan “O 'zbekiston tarixi" kitobi Oliy o 'quv yurtlari barcha bakalavr yo'nalishlari uchun darslik sifatida vujudga kelgan asardir. U ning m ual- liflari tajribali domlalar Q.Usmonov, M.Sodiqov, S.Burhonova ko 'pdan beri kutilgan darslik yaratib muhim zaruriy ish qilgan- lar. Shubhasiz bu kitob (uning nashr bosm a tab o g 'i 32.5) ko 'pchilik talabalarga o'tm ishim izni to 'laroq o 'rganishda qo 'l keladi.

O 'z b e k is to n M illiy u n iv e rs ite tin in g ta jribali p ro fesso r- o 'q ituvchilari A.Abduraimov va G.Fuzailovalar tuzgan "Tarixiy


manbashunoslik" o 'quv qo'llanm asi ham yosh tarixshunoslarga j id d iy u s lu b iy y o rd am b e r is h i m u m k in . S h u n in g d e k , o'tm ishimizga qiziqqanlarga mo'ljallangan arzigulik tarixiy risolalar ko'paym oqda. "O 'zbekiston tarixi" jum alin ing chop etilishi ayni muddao bo'ldi. Fanlar Akademiyasi xodim lari tashabbusi bilan tayyorlanayotgan to ’laqonli, yaxlit, boy ilmiy manbalarga asoslangan, ko 'p jildli, xalqimizga munosib V atan tarixini ham - da o 'zbek davlatchiligining shakllanishi tarixini yozib tugallash ham yaqinlashmoqda.

Xolis tariximizni yaratishga bu qadar katta e ’tibor berish bejiz emas. Chunki u ulkan tarbiyaviy aham iyatga egadir. O 'z vatanini, xalqini, umuman inson o'tm ishini idrok etish kishida vatanpaivarlik hissini uyg 'o tadi, o 'zlikni anglash, insoniylik fazilatlar, milliy madaniyat, an'ana, udum lar m a'nosini bilish, qadriga yetishni o'rgatadi.

M oziyga nazar tashlasak, uning bir qator muhim, ibratli jihatlari nigohimiz oldida yaqqol gavdalanadi. Tarix xalqimiz hayotida asrlar davomida peshlangan qadriyatlarim iz negizini, m entalitetim iz asosini tashkil etadi va milliy istiqlol g 'oyasining m uhim manbai sifatida namoyon bo'ladi. Islom Karimov "Milliy m afkurani shakllantirishdagi eng katta m anba — bu haqqoniy yoritilgan tarixdir. Tarixni bilmay turib, m afkuraning falsafiy negizini anglab bo'lmaydi. Chunki mafkuraning falsafiy asos- lari o 'z davrida tarixiy haqiqat tufayli tug 'ilgan", deb ta ’kidlagan edilar.

Davlatim iz rahbari ay tganlaridek , m a’rifatli, m a 'naviyati yuksak odam, tug'ilib o 'sgan yurtida o'zini boshqalardan kam sezmay, boshini baland ko 'tarib yuruvchi inson, albatta, o'z tarixini yaxshi bilgan bo'lishi darkor. Chunki, tarixiy xotirasi bor inson — irodali inson. Jam iyatning har b ir a 'zosi o'z o 'tm ishini yaxshi bilsa, bunday odam larni yo 'ldan urish, har xil aqidalar ta 'siriga olish mum kin emas. Tarix saboqlari insonni hushyorlikka o 'rgatadi, irodasin i m ustahkam laydi. Demak, yu rtim iz fuqaro larida ta rix iy on g n i sh ak llan tirish m uhim zaruratdir.

Zero, tarix — m unaw ar ko'zgu, tafakkur bulog 'i. Uni idrok etib ish qilmoq xayrli va kelajakka umid bilan qarab samarali m ehnat qilish kafolatidir. Xullas, tarixni o 'rganish ijtimoiy taraqqiyot qonunlarini idrok etgan komil inson omili desak o'rinli bo'ladi.


2. JAMOA, SHAXS VA DAVLAT XUSUSIDAEslaylik, o'lkam izda eng qadimgi odam lar ilk paleolit dav

rida yoyilgan. Dastlabki manzilgohlar Sirdaryoning yuqori qis- mida, shuningdek, Farg'ona vodiysida topilgan. Surxondaryo- ning Boysun tog 'laridag i g 'o rda, O m onqo 'ton, O bi-rahm at g 'orlarida odam lar yashagan ekan. Ular ovchilik, terimchilik bilan shug'ullanib, ibtidoiy tarzda hayot kechirganlar.

Bronza davriga oid manzilgohlarda ajdodlarimiz turarjoylari vujudga keldi. Chorvachilik va dehqonchilik rivojlandi. Qabi- lalar o 'rtasida o'zaro aloqalar, mahsulot ayirboshlash boshlandi. M a'lumki, jam oa kishilam ing qadimiy uyushuvidir. U nda ishlab chiqarish vositalari odatda barchaning mulki bo 'lgan. J a m oa asosan o 'zin i o 'zi boshqargan. U rug ', oila, xonadon, qo 'shnichilik munosabatlari rivoj topib jamoa yangi bosqich sari intiladi.

Ibtidoiy jamoa davrining oxirlarida m intaqam izda davlatlar shakllana boshlaydi. ''A vesto"da m iloddan aw alg i VIII — VTI asrlarda harbiy dem okratik belgilarga ega bo'lgan tuzilmalar mavjud bo 'lganligi haqida yozilgan. So'ng bu tuzilm alar qudratli davlatlarga aylanadi.

M a’lumki, davlat, davlatchilik o'z mohiyati bilan bu inson- larning dolzarb talablarini, tub ehtiyojlarini amalga oshirishga, jam iyatda barqarorlikni o 'rnatish va saqlashga xizmat qiluvchi dargohdir.

Tariximiz dalolat beradiki, davlat siyosiy tashkilot sifatida m a'lum b ir jam iyatni uyushtiradi, tashkil topgan hokim iyat bilan uyg'unlashtiradi.

X ususan, O 'zbekiston M illiy ensik loped iyasida davlatni mamlakat miqyosida jamiyatni uyushtirish masalalarini hal qilish, uning tashqi m unosabatlarini belgilash vakolatlari bo 'lgan tuzilma deb ta'riflanadi.

B undan uch yarim ming yil aw al chamasi o 'lkam izda aholi m arkazlarining paydo bo'lishi mehnat qurollarining takomil- lashuviga va davlatchilikning shakllanishiga turtki bo 'lgan. So'ng Sam arqand, Kesh, Nasaf, Buxoro, Xiva, Marv, Termiz, O'sh, Toshkent, Kubo, X o'jand, M arg'ilon, Koson kabi shaharlar vu judga keldi. Shahar m adaniyatini m a'm uriy boshqaruvsiz ta saw u r etib bo'lm asligi siz-u bizga ma'lum.

M intaqam izda Katta Xorazm, Qadim gi Baqtriya podsholigi


va S o ’g 'diyona davlat uyushm alaridan so 'ng miloddan aw algiIII —II asilarda Dovon (Farg'ona), Q ang 'u (Sirdaryoning o ‘rta oqim i, jum ladan Toshkent vohasi) davlatlari, shun ingdek , M arg'iyona, Ustrushona, Parfiya paydo bo'ldi. M intaqamizda shakllangan qadimgi davr davlatchiligi o'zida jahon sivilizatsiyasi y u tu q la r in i m a 'lu m d a ra ja d a m u jassa m lash tirg an , desak m ubolag 'a bo'lmaydi. M ilodiy asrlar boshlarida Kushon saltanati, Eftaliylar davlati, so 'ng Turk xoqonligi vujudga kelgan. M arkazlashgan somoniylar, qoraxoniylar, xorazm shohlar davlatlarida boshqaruv tizimi yangi bosqichga ko'tariladi.

Davlatchilik shakllana boshlagach inson hayoti va odam - lam ing ijtimoiy-iqtisodiy m unosabatlari m a'lum qonun-qoidalar doirasida bo'lgan. Xususan, "Avesto"da odam larning jam iyat- dag i huquqiy, axloqiy m unosabatlari batafsil ifoda etilganligi m a'lum .

Shunday qilib, inson taraqqiyotin ing m uhim omillaridan biri, yurtda siyosiy-ijtim oiy barqarorlikni ta 'm inlash vositasi bo 'lgan davlatchilik o'lkam izda uzoq asrlar davom ida tashkil topib, u zamon taqozosiga ko 'ra takomillashdi, m urakkab ti- zimga aylanib bordi.

O lim lar fikricha, tarixni davr, zamon va shart-sharoit ha- rak a tg a keltiradi. Zero, qad im gi a jdod lar hayo ti shu ikki o 'lcham da kechgan. M a'lumki, dastlabki sivilizatsiya kurtaklari Sharqda bevosita ibtidoiy hayot sharoitlaridan kelib chiqqan. Taraqqiyotning bu kurtaklari odam larni jam oa bo'lib yashash- ga da'vat etgan va turli bid'at, urf-u odatlar, ijtimoiy m unosa- batlaiga asoslangan. Q adim dan inson xulqi va faoliyatida ajdodlar tajribasiga tayanish, yoshi ulug'larga hurm at va taqlid qilish odat tusiga aylana boshlagan edi. Bu sifatlar jam oa qadrin i bilishga undadi va bo ra -b o ra an 'an a la rn in g paydo bo 'lishiga olib keldi. Shu alfozda aholining turm ush tarzi shakllana boshlagan.

Ajdodlarimiz tinimsiz mehnat, izlanish, atrof-m uhitni anglash, idrok etish yo'lida bir um r harakatda bo'lganlar, qadam -ba- qadam to 'siqlarni yengib yuksalishga erishganlar. M arkaziy Osiyo mintaqasi insoniyat taraqqiyotining qadim gi o 'choqlaridan biridir. Shu bilan birga sivilizatsiya ko 'p elatlar faoliyatining va samarali ta ’sinning mahsulidir.

M asalaning yana bir tarafi xususida ikki og 'iz so'z. Sho'rolar davrida rasmiy targ 'ibot o 'tm ish n i xato, qusur, adashishlar

17 N

кwww.ziyouz.com kutubxonasi

tarixidan iborat, deb tushuntirar edi. Chunki u paytda hukm - ron b o ‘lgan mafkura oldingi ijtimoiy-siyosiy tuzum larini yomon- lashdan m anfaatdor edi. Shu bois, o 'tm ishni qoralab kishilami mensimaslikka undaganlar, an 'analam i esa sarqit deb ataganlar.

Ilmiy asosda yaratilgan tariximizni sinchiklab, m ehr bilan qayta o 'rganar ekanmiz ayon bo'ladiki, sho'rolar hukmronligi d av rid a ta r ix n i o 'rg a n is h g a g 'ay riilm iy , g 'a ra z l i y o 's in qo 'llanilgan ekan. U paytlar komm unistik m afkuradan kelib chiqib, insoniyat o'tmishi bu — qaram a-qarshi sinflar kurashidan, jamiyat esa doimiy ziddiyatlardan iborat, deb tushuntirilgan. Va shu bois boylar sinfi xalqqa muttasil jabr qilib kelgan, deyilar edi. H ukm dorlar (shohlar, xonlar, amirlar, sultonlar, beklar va boshqa amaldorlar) joh.il, shafqatsiz, berahm kishilar bo 'lgan deb talqin etilar edi. Inson m a'naviyatiga asos bo'lmish dinni esa a fy u n deb tushuntirishga uringanlar. Ahvol shu darajaga bordiki, O 'zbekiston o ’quv yurtlarida o 'lkam iz tarixi kemtik holda, o 'lda-jo 'lda o'qitildi. Oliy o 'quv yurtlarining deyarli barchasida tariximiz emas, balk i KPSS tarixi o 'q itild i. Shu sababdan bugungi o 'rta avlod va katta yoshdagi kishilar tala- balik davrida Vatanimiz tarixi xususida olgan taassuroti sayoz. Ulam ing aksariyati bu g'ayritabiiy holatdan chiqish niyatida xolis bitilgan adabiyotlar istab, o'tm ishimizni chuqur va keng o 'rganishga intilmoqdalar. Ularga sidqidildan "balli" deymiz.

Endilikda xolis yoritilgan o'tm ishimizni o 'rganar ekanmiz, k o 'z o ld im iz d a u m u m an b o sh q a c h a m a n za ra nam oyon bo 'lm oqda. Ishonchli dalillar guvohlik beradiki, o 'lkam izda bundan besh-o lti ming yil m uqaddam ajdodlarimiz m etall bilan tanishgan ekanlar, deyarli to 'r t ming yil aw al sug 'orm a dehqonchilik vujudga kelgan, dastlabki shaharsimon Sopollitepa, Jarqo 'rg 'on , M ullalitepa kabi manzillar paydo bo'lgan.

"Avesto" ma'lumotlari, arxeologik tadqiqotlar guvohlik b eradiki, m iloddan aw alg i VII —VI asrlarda M arkaziy Osiyoda Afrosiyob, Yerqal'a, Y erqo 'rg 'on , Qiziltepa, K o'zalikqir kabi dastlabki shaharlar bunyod etiladi.

Zero m intaqam izda qadim gi tosh davridan boshlab ibtidoiy m adaniyat vujudga kelganligi (Joytun, Kaltaminor, Xisor madani- yatlari) va bronza davriga oid boshqa yodgorlik lar dalolat beradi. Davlatchilikning vujudga kelishi bu jarayondagi yirik bosqich bo'ldi.


Bilamizki, jamiyat kishilarining tarixan qaror topgan ham - korlik fazilatlarining majmui. Jam iyatdagi barcha narsa odam - lam ing muayyan faoliyati va ular o 'rtasidagi ijtimoiy m unosa- batlam ing asosiy mazmunini tashkil etadi. Jam iyatning tuzilishi, ya'ni muayyan ijtimoiy qatlam, toifa va guruhlarning rivoj- lanishiga bevosita ta'sir ko'rsatadi.

Ma'lumki, davlat mamlakat miqyosida jamiyatni uyushtirish masalalarini hal qilish, uning tashqi munosabatlarini belgilash vakolatlari bo 'lgan hukmron tuzilma. Tarixdan bilamizki, dastlabki davlatlar dehqonchilik hududlari bo'lgan Misr, M esopo- tamiya, Elam, Hindiston, va Xitoyda bundan 3,5 — 5 ming yillar m uqaddam vujudga kelgan. O 'quvchilarim iz yodida bo'lsa, dav latn ing boshqaruv shakllari o 'tm ishda tu rlicha bo 'lgan . Ko'pchilik yurtlarda monarxiya, ya'ni yakkahokimlik uzoq vaqtlar davom etgan. Ular Sharqda podshohlar, xonlar, am ir-u sultonlar deb, G 'arbda qirollar, shohlar, imperatorlar, hukmdorlar deb yuritilgan. Respublika shaklidagi boshqaruv inson tarixida ilk bor Yunonistonda va Rimda paydo bo'lganligini ham eslaylik.

Q adim o'tm ishdagi hukm dorlar qanday yo'sinda, andozada davlatchilik tizimini tashkil etganlar, qanday tamoyillarga ta- yanganlar va mamlakatni taraqqiyot yo'liga boshlaganlar kabi savollar tug 'ilishi tabiiydir. O 'zim izning yurtim izdachi? Ular qanday shaxsiy fazxlatlarga ega bo'lganlar?

Bunday savollarga xolis tariximiz javob beradi. Odamzod o 'z tarixida issiqni ham, sovuqni ham ko 'rgan ekan. Tirikchilik deb turli ishlarni qilgan. H ayot tarzini yengillashtirish, o'z turm ushini yaxshilash niyatida k o 'p fikr yurgizgan. Shu bilan birga turli-tum an asbob-u uskunalam i o 'ylab topgan. Tabiat- dan to 'laroq foydalanish yo'lini qidirgan. Inshootlar, m anzilgohlar barpo etgan, to 'g 'on qurib suv chiqargan. Bu jarayonda eslirog'i, epchilrog'i tashkilotchi, ishda bosh-qosh bo'lgan. Shu alfozda odam lar peshlangan, ko 'p roq qobiliyatga ega bo'lganlar rahbar bo 'lgan.

O dam lar uni oqsoqol, yoshulli, otaxon, boshliq, rahnamo, yo 'lboshchi, sarkor, sardor kabi so 'z lar b ilan atab kelgan. "Avesto"da urug ' oqsoqoli "vispati", jam oa boshlig 'i "zantupa- t i” deb atalgan.

Tarixiy ma'lumotlarga ko'ra, ilk tem ir davrida O 'rta Osiyo janubidagi jamoalarda "uy egasi", "qishloq oqsoqoli", "oqsoqol- lar kengashi" kabi mansablar mavjud bo 'lgan ekan. Ularda

19


uyushtiruvchilik, odam lam i qovushtiruvchilik fazilatlari namoyon bo'lgan. Ulami rahbar sifatida boshqalar tan olgan, hurmat qilgan, aytganiga ko 'ngan. E'tiborlisi shuki, rahnamolar saralanishida ularning shaxsiy axloqiy xislatlari, aql-farosati va nufuzlari inobatga olingan ekan.

Shaxs kim? U ne xislat va fazilatlarga ega? U qayerda va qanday sharoitda shakllanadi? Qanday sifatlarga ega bo'lm og'i darkor?

Shaxs kishining tashqi qiyofasi bilan emas, balki uning o'z sohasida erishgan yutug'i, ijtimoiy taraqqiyotga qo 'shgan his- sasi bilan belgilanadi.

Ijtimoiy hayotda ko 'zga ko'ringan, aniq va ravshan e'tiqodga ega bo 'lgan insonni yirik siymo, shaxs desa to 'g 'ri bo'lar. Ayni paytda shaxsning o'ziga xos jihatlari — bilimi, xulqi, odobi ham da boshqa xususiyat va fazilatlarining turli xilligini ko'ramiz.

Zero, shaxs — bu o 'ziga xos yorqin sifatlarga ega bo'lgan ziyrak, farosatli, hissiyotli, irodasi kuchli inson. U ning xatti- harakati, dunyoqarash i, q ilgan ishi jam iyat taraqqiyotiga, ko 'pchilik manfaatini yoqlashga qaratilgan. Xullas, shaxs — insoniyat tarixida iz qoldirgan kishi.

Insonning shaxs b o ‘lib shakllanishida tarixiy davr va vaziyatning o 'm i kattadir. Shaxs jam iyatning bir a'zosi. U jami- yatdan tashqarida bo'lishi g'ayritabiiydir. Chunki kishi ko'pgina narsalarsiz ham yashay oladi, lekin tanholikda yashay olmaydi. Uning baxt-saodati jam iyatdan tashqari bo'lmaydi. Shu bois shaxs jam iyat bilan doimo bog'liq.

T arix iy shaxslar d eg an d a , k o 'p in ch a siyosiy arboblar, rah n am o la rn i ta s a w u r e tam iz . S h u n in g d ek , h ok im iyatn i suiiste 'm ol qilib, o'z foydasini ko'zlab ish ko'ruvchi hukmdorlar ham adabiyotda shaxs, salbiy shaxs deb yuritiladi.

Eslaylik, siyosiy yetakchi — bu jamiyatni jipslashtiruvchi, ijtimoiy tartibni saqlab qolish va mustahkamlash uchun turli vosita- lami qo'llovchi hukmdordir. Shaxsning jamiyatdagi o 'm i xususida ajdodlarimiz e'tiborga molik mulohazalar bildirganlar. Alisher Na- voiy tarix ma'nosini tushuntirar ekan, u shahzoda Badiuzzamonga deydiki: "Hukmdoming qay bin zulm otini surdi-yu, qay biri adolat bilan dong taratdi va oxiri bundan nima murod hosil bo'lganini tarixdan bilamiz. O ’lkada nima obod bo'ldi, mamlakat nimadan tinchlikka yuz tutdi. Har bir shaxsning sifati nima-yu, kamchiliklari nima, hamma-hammasi tarixda bitilgan."

20


Tarixdan ma'lumki, qadim zam onlarda rahnam olar, yurtboshilar paydo bo 'la boshlagan davrlarda hokim iyatga intilish, un ing uchun kurash ziddiyatlarga, turli nizolarga ham olib kelgan ekan. O 'sha paytlarda mamlakat barqarorligini ta 'm in etishning asosiy yo 'sinlaridan biri tax tn i sulola a ’zolaridan boshqalarga bermaslik deb topilgan. A sta-sekin vorislik tushunchasi paydo bo'ladi. Vasiyat qilib to j-u taxtni o 'z zurriyodiga qoldirish udum i vujudga keldi. Q adim gi Misr, Mesopotamiya, Ossuriya, Bobil, Eron, Hindiston, Xitoy, Yunoniston kabi yurt- lardagi davlat rahnamolari shu alfozda siyosiy m aydonga chiqqan. Bu an ’anani Markaziy Osiyo tarixida ham ko'ram iz. Bunday odatlar bir necha ming yillar davom ida barcha hududlarda asosiy taomil bo'lgan. Keyingi 2 — 3 asr m obaynida bu odat o'z ta 'sirini yo 'qota boshladi. Lekin taxt uchun kurash uzoq asrlar davomida ko 'p fojialarga olib kelganligi ham tarixda bor gap.

Davlat rahbarlarining tarixdagi o 'rn i haqida qadim o'tm ishda ham, keyingi davrlarda ham ko 'p donishlar turli mulohazalar bildirganlar. Ayrim olimlar jam iyatdagi barcha o 'zgarishlarni shaxsning ongli faoliyatiga bog 'laydi. Boshqalari esa uning haddidan oshib ketishi ko 'p falokatga olib kelganligini ta ’kidlab, buning oldini olish yo'llarini topishga intilganlar.

Mirzo Ulug'bek o'zining "To’rt ulus tarixi" kitobida rahnam olar faoliyatini tahlil etib, ularning tarixdagi o 'rn iga yuksak baho beradi, arboblarning m uhim fazilatlari to 'g 'ris ida so'z yuritadi.

Tabiiyki, siyosiy arboblar m ustaqil shaxslardir. Bu borada yurtdoshim iz faylasuf Anvar Choriyevning fikri e 'tiborga loyiq. Uningcha, mustaqil shaxs uch asosiy kom ponentni — mustaqil fikrlash, m ustaqil ishlash va m ustaqil yashashni o 'zida mujas- sam lashtiradi. Ushbu ta lab la r o 'zaro h am korlikda faoliyat ko'rsatib, shubhasiz, biri ikkinchisiga ta ’sir o'tkazadi. Tarixi- mizga murojaat qilsak ayon bo'ladiki, dastlabki davrlarda farosatli rahnam olar idora qilish y o ’sinlarini sharoit taqozosiga qarab olib borganlar. Ular, shun ingdek , m iloddan a w a lg i asrlardayoq qo 'shni Eron, Yunoniston, Xitoy, H indiston kabi yurtlar bilan iqtisodiy, m adaniy m unosabatlar orqali ham o'zga m amlakatlar tajribasini tanqid elagidan o 'tkazganlar va qiyos- laganlar. Davlatchiligimiz shakllanishida ''Avesto''ning o 'rn i juda katta bo'lgan. Bobil davlatida deyarli to 'rt m ing yil m uqaddam kashf etilgan Hammurapi qonunlari, uch ming yil m uqaddam

21


Isroilda hukm ron bo 'lgan Dovud o 'g 'li Sulaymon karomatlari, Yunonistonda shakl topgan "Solon demokratiyasi", Xitoydagi "Konfutsiya" falsafasi kabi m a'lum otlar mazmuni u yoki bu darajada qadim gi ajdodlarim izga m a'lum deb faraz qilsak haqiqatga yaqin bo'ladi.

Somoniylar M ovarounnahrda markazlashgan davlat tuzish- da Eron sosoniylari davlati tizimi bilan va Arab xalifaligidagi davlat boshqaruv tajribasidan keng foydalanganlar. Buxoroda- gi saroyda Firdavsiyning "Shohnoma"si va boshqa dostonlar maroq bilan tinglanib, u yerda saltanatni idora qilish uslubla- riga alohida e'tibor berganliklari tarixda bor gap.

M a'lumki, har bir siyosiy arbobning o 'z rahnam olik burchi- ni qanday anglashi, amalga oshirishi va namoyish etishi tarixda o 'ta muhim va ko'pqirrali masaladir. Davr taqozosi bilan ko'p hollarda saltanat barpo etish va boshqarish, hukmdor, uning yordam chilari vazifalari, aholining siyosatga bo 'lgan munosa- bati masalalarini ishlab chiqishga harakat qilindi. Bu jarayon XI asrdan boshlab jiddiy asarlam ing paydo bo'lishiga olib keldi.

XI asrda Qoraxoniylar davlati jadal shakllanib borayotgan davrda bolasog'unlik olim Yusuf Xos Hojib keng hajmli g'oyaviy- falsafiy va tarbiyaviy aham iyatga ega asar yozgan edi. Unda markazlashgan kuchli davlat barpo etish uchun kurashuvchi donishm and, adolatli hukm dor qiyofasini yaratdi. U xalq va davlat, davlat boshlig 'i va fuqaro, olim va hokim , qo 'shni davlatlar bilan iqtisodiy, m adaniy aloqalar, hukm ron tabaqalar- ning hokim iyat xalq oldidagi burchi haqidagi muhim muam- m olami ilgari suradi.

O 'ta ziyraklik va donishm andlik b ilan bitilgan bu asar "O utadg 'u bilig", ya 'n i to'kinchilikka, saodatga boshlovchi bilim nomi bilan siz-u bizga m a'lum . Qisqasi, bu kitob davlatni boshqarish odobiga bag 'ishlangan nodir asardir. Unda muallif to 'rt tayanch timsoliga e 'tibo r qaratadi. Bular: adolat, so'ng qut, ya 'n i baraka (omad), uchinchisi aql-u zakovat va to'rtinchisi qanoatdir, deydi olim.

M uallifning davlat arbobi qiyofasi xususidagi fikrlari o 'ta ibratlidir. Uning yozishicha, shohlikka davogarlarga xudo idrok, farosat va yum shoq bir ko 'ngil ato etadi, yaxshi ish yuritish uquvi bilan ham siylaydi. Shohning insoniy xislatlari to 'g 'risida mulohaza qilar ekan, Yusuf quyidagi to 'rt mezonni ta 'kidlaydi: u kuchli bir idrok sohibi, yuksak farosat egasi,

22


ezgulik nuriga to 'liq ko'ngilli, ish yuritish ustasi bo 'lm og 'i kerak. Olim o 'z fikrlarini asoslar ekan, quyidagi xislatga e'tibor beradi: shoh barcha ishlarda tajribali, yom onlikni darhol sezuv- chi, oqillik bobida ibratli, zakovatli, m a'rifatga tashna, kichik- larga (yoshlarga) tayanuvchi, adolatparvar, sadoqat sifatining sohibi bo'lishi shart.

Asarda muallif vazir, harbiy qo 'm ondon, shohning davlat masalalari bo 'yicha maslahatchisi (hojib), davlat elchilari, kotib- lar, xazinachi, hatto soqiylar, bosh oshpazlar qanday bo'lishi kerakligi xususida batafsil yozadi.

"Aholi hukmdordan nimani kutadi? H ukm dorchi?", degan savollar k o 'p in ch a uchrayd igan m asala ek an lig in i yoddan chiqarmaylik. Xususan, Yusuf Xos Hojib: ‘‘Xalq hukm dordan uch narsani kutadi", deydi. Bular: pulning qadrini ko'tarish; xalqqa xususiy mulk huquqini ta 'm inlovchi qonunlar chiqarish va yo 'llam i o 'g 'rilardan saqlash. Shoh esa fuqarolardan: soliqni vaq tida to 'lashni; chiqargan farmon, qonun la rin i bajarishni ham da do 'stiga do'st, dushm aniga dushm an bo 'lishn i talab qiladi, — deb yozadi. Olim fikricha, ma'rifatli shoh qudrat egasi bo 'lam an desa, uning o 'ng qo 'lida qilich (ya'ni kuchli qo'shin) bo'lsin, so 'l qo 'lida boylik va tilida shakardan-sh irin so'z bo'lsin, deb ta'kidlaydi.

Yusuf Bolasog'uniy o'z asarini 1070-yili Q oraxoniylar xoni Tog'voch Bug'roxonga tortiq etadi. Xon adibni taqdirlab o'z saroyida Xos Hojiblik (saroyning xos noziri) lavozimini beradi. Shundan so 'ng u Yusuf Ulug' Xos Hojib nom i bilan elga- yurtga taniladi. M ehr va oriflik bilan turkiy tilda yozilgan bu asar ko 'p tillarga o'girilgan ham da nafaqat M ovarounnahrda, balki Eron, Xitoy, Hindiston va boshqa ellarda ham m ashhur bo 'lgan . U keyingi asrlarda g 'arb m am lakatlari tillariga ham tarjim a qilingan.

Yirik tarixchi olim va davlat arbobi Abu Ali a t-T usiy saljuqiy sultonlar Alp Arslon va M alikshoh davrida uzoq yillar bosh vazir bo'lib ishlagan. U saltanatda mahalliy tarqoqlikka barham berish, markaziy davlatni m ustahkam lash, davlatning moliyaviy ishlarini tartibga solish uchun k o 'p kuch sarflagan. A t-Tusiy davlatning idora qilish m asalalariga bag 'ish langan "Siyosatno- ma" asarini 1092-yili yozib bitiradi. Saltanatda ko 'pchilik m ual- lifni Nizomulmulk, ya'ni davlatni idora qilish tartibining bilim - doni, deb atar edilar. Shu sababdan bu asam i yaratgan arbob

23


Nizomulmulk deb tarixga kirgan. "Siyosatnoma" 51 bobdan iborat b o ‘lib, unda markaziy davlat tuzilishi, uning moliyaviy hisob-kitob ishlari, qo 'shinning tuzilishi, yuqori davlat m ansab- lari va ularga tayinlash tartibi, qabul qilish m arosimlari va ulam i tayyorlash ham da o'tkazish, mansabdorlar faoliyati ustidan nazorat qilish kabi umumdavlat masalalari к о 'rib chiqil- gan. Asarda, shuningdek, somoniylar, qoraxoniylar va xoraz- m shohlarga oid ayrim m a’lum otlar mavjud. "Siyosatnoma" bir necha bor forsiyda, shuningdek, fransuzcha, ruscha, inglizcha va 1997-yili o 'zbek tilida chop etilgan.

Tarixga nazar tashlasak m a'lum bo 'ladiki, bunday maz- m undagi asarlar bir qancha o 'zga m am lakatlarda ham vujudga kelganligini ko'ramiz. Xususan, Rossiyada Yaroslav M udriy- ning "Rus haqiqati", M o'g 'ulistonda Chingizxonning "Yaso"sida davlatchilikka oid muhim masalalar davr talabi va dunyoqa- rashidan kelib chiqib yoritilgan.

Saltanatni idora qilishda Amir Temur aniq va ravshan tamoyillarga ega bo'lgan va ularni ongli ravishda amalga oshirgan. M ashhur "Temur tuzuklari" mustaqillik yillarida keng targ'ib qilinayotgan bo'lsa-da, Sohibqironning bu nodir asaridan ayrim tamoyillami keltirishga jazm qildik. E'tibor bering-a:

• podshoh bir so'zli bo 'lishi va aytgan so'ziga amal qilishi, belgilangan har bir ishni bilib qilishi lozim;

• har bir ishda adolatpesha bo'lishi, atrofida ham shunday kishilam i tutishi zarur;

ф ne ishniki qilar bo'lsa, o 'zi hukm chiqarsin;• biror ishga qaror qilar ekan, qarorida qattiq tursin;• uning am r-u farmoni barcha uchun vojib bo'lsin;• podshohlik ishlarini biror boshqa kim saga ishonib berib

qo'ym asin;• ne ish qilm oqchi bo'lsa, boshqalar bilan kengashsin, lekin

m aslahatning foydalisini olsin;• saltanat, raiyat va sipoh ishlarida yaxshi-yom on gaplar

eshitsa, haqiqat deb ishonmasdan, m ulohaza bilan o 'zi hukm chiqarsin.

Sohibqiron bu tam oyillam i o 'z tajribasida sinab ko 'rib o'ziga shior qilib o lgan edi. ‘‘Tem ur tuzuklari" davlat arbobining donoligidan, odam iyligidan dalolat beradi. U barpo etgan buyuk davlat uch zabardast asosda — diyonat, adolat va qattiqqo 'l siyosat negizida qad ko 'targan edi. Uning “Kuch — adolatda-

24


dir" iborasi bugun ham dolzarb shiordek jaranglaydi, insof va vijdon bilan ish tutishga chorlaydi. Ко mil ishonch bilan aytish mumkinki, Tem ur jamiyat taraqqiyoti mazmunini, uning obyektiv qonunlarini va bu qonunlam i harakatga keltirish mexanizmini yaxshi anglagan buyuk shaxs bo'lgan.

"Temur tuzuklari"ning inson jam iyati uchun muhim ligini jahonning ko'pchilik yurt arboblari tan olgan. Asar turli davrlarda eski o ’zbekchadan forsiyga, so 'ng inglizchaga, fransuz- chaga, ruschaga, hindu, urdu tillariga, so 'ng arab, nemis, chex tillariga tarjima qilinib chop etilgan. XVII —XX asrlarda Buxoro, Xiva, Q o 'qon hukmronlarining shaxsiy kutubxonalarida Tem ur tuzuklarini xattotlar mehr bilan ko 'chirgan nusxalari mavjud bo 'lganligi ham bejiz emas.

Davlatni to 'g 'ri idora qilish xususida, arboblam ing fazilatlari borasida Zahiriddin Boburning "Siyosiy vasiyatlari", Alisher Navoiyning "Saddi Iskandariy" asari, Samandar Termiziyning “Podsholarga qo'llanma" kitobi, shuningdek, M uham m ad So- lihning "Shayboniynoma"si, Hofiz Tanishning "Abdullanoma"si, Salohiddin Toshkandiyning "Tem um om a"sida boy m a'lum otlar mavjud.

Siyosiy arbob xususida fikr yuritar ekanmiz, aw alo, siyosat mazmuni haqida ikki og'iz so'z. A rabchadan tarjima qilsak, bu so'z yurtni, jam oani tartibga solish san 'ati m a'nosini bildiradi. Siyosat (politika) so'zi yunoncha davlatni idora qilish, degan tushunchani beradi. Abu Ali at-Tusiy o'zining "Siyosatnoma"sida bu so 'zni saltanatni boshqarish, jam oa ishlarini tashkil qilish va ta rtibga solish mahorati, deb uqtiradi. XV asr m utafakkiri Xusayn Koshifiy siyosat yurtni tartibga soladi, agar siyosat bo'lm asa, davlat ishlariga xalal yetadi, degan. Q adim o 'tm ishda ham, hozir ham ko'pchilik m anfaatini ko'zlovchi, yurt ham ji- hatligini ta’minlovchi odil siyosat, uning amalga oshirilishi kishilik jam iyati ravnaqining muhim omili bo'lib kelgan. Shunday siyosatni shakllantirish va hayotga tatbiq qilish ko 'p jihatdan davlat arbobiga, uning qobiliyati va salohiyatiga, uning teva- rak-atrofidagi kishilam ing vijdoniga, insofliligiga bog 'liq ekan.

Shu bilan birga, keyingi asrlarda siyosat xususida o 'zga fikrlar ham bildirilmoqda. Ayrimlar siyosatni masalani o 'z foy- dasiga hal qilish, o ’z manfaatini ko 'zlash yo'llari, hatto m u- nofiqlik, qalbakilik deb ham ta'riflaydilar. Bunday m ulohaza- larda ham jon bor.


Lekin ko 'p donishlar siyosatni ham ilm -u fan, ham san'at deb hisoblaydi. Darhaqiqat, siyosat asosida chuqur tahlil, ilm- u fanga suyangan m ulohazalar bo 'lm og 'i zarur. Shu bilan birga siyosatni amalga oshirish jarayonida katta mahorat, san 'at ham lozim. Shunday qilib, siyosat ko 'p qirrali murakkab va m as'uliyatli faoliyat jabhasiga kiradi.

Bugungi kunda ko 'p olimlar siyosatni aw alo rejali va tashkiliy ravishda hokimiyatni qo 'lga kiritish, uni saqlab qolish (jami- y a tn i yoki jam oani) ido ra qilish b o rasidag i faoliyat, deb ta'riflaydilar. "Hokimiyat" so'zining m a’nosi esa am aldom ing kishilarni o 'z xohishiga va talabiga moyil qilish yoki ko'ndirish jarayonidir. Bu so'zning o 'zagi hukm chiqaruvchi, qaror qabul qiluvchi mazmunini bildiradi. Demak, "siyosiy hokimiyat" iborasi ham keng m azmunga ega ekan.

D arvoqe, "im om " so 'z in i ru h o n iy la r b o sh lig 'i, nam oz o 'qilishida birinchi qatorda turuvchi kishi m a'nosida tushu- namiz. Arab tilini m ukam m al bilgan Abu Nasr Forobiy "Fozil odam lar shahri" asarida im omni boshliq, yetakchi, peshvoz turuvchi mazmunida ishlatadi. Bu ham bejiz bo'lm asa kerak.

Yana bir masala. Buyuk shaxslarning paydo bo'lishi tasodif emas. Albatta shu kishining shu hududda, shu davrda paydo bo 'lishi tasodif bo'lishi mumkin. Lekin shu odamni xayolan chetlatsak, uning o 'm iga vaqt o 'tishi bilan boshqa odam ning paydo bo'lishi tabiiydir. M asalan, agar Kolumb tug'ilm aganda, nahotki Amerika shu paytgacha ochilmagan bo'lardi? Mabodo N yuton bo 'lm aganda, odam zod shu paytgacha bu tun olam tortilish qonunidan bexabar bo'larmidi? Yoki Al —Xorazmiy "arab raqam lari"ni ishlab chiqm aganda hamon murakkab rim raqam - lari iskanjasida bo'larm idik? Demak, tasodiflar to 'dasidan zaru- rat o 'ziga yo'l ochadi, keng m aydonga chiqadi.

Tarixiy shaxslar qay sharoitda siyosat m aydoniga chiqadi?Shoir M aqsud Shayxzoda "Kishi tug'ilm as boshda toj bilan,

tug 'ilar erklikka ehtiyoj bilan", — deb yozgan edi. Yirik arboblar m am lakatning ijtimoiy kuchlari, muayyan ijtim oiy-iqtisodiy vaziyatning taqozosiga ko 'ra , zam onaning o 'rtaga qo 'ygan dolzarb muammolariga muvofiq holda obyektiv sharoitda vujudga keldi. Masalan, Amir Tem ur shaxsining siyosiy maydon- da paydo bo'lishi masalasiga nazar tashlaylik.

Akadem ik Ibrohim M o'm inov aytganidek, Tem ur shaxsin ing yuzaga kelishi davr, zam on taqozosi edi. U davlat arbobi

26


sifatida m a'lum darajada bu zaruriyatni o 'zida aks ettirdi, ya'ni M ovarounnahm i g'anim lardan ozod qildi, bu yerda mustaqil m arkazlashgan davlat tuzdi, m am lakat ehtiyojlariga javob berdi. Demak, tarixiy voqealar, turli m uam m olar aniq bir holatda vujudga keladi, ulam i hal qilish tarixiy ehtiyojdir. Shu bilan b irga yirik shaxslar ma'lum bir aniq sharoitda katta ishlam i am alga oshiradilar, ulami muayyan bir yo 'nalishga buradilar. Bu asosan ulam ing aql-u zakovatiga, shijoatiga, iste 'dodiga bog'liq.

Prezidentimiz Islom Karimov bu m asalada shunday degan edilar: "Buyuk shaxslarni tarix yara tad i, deyd ilar. Bunga qo 'shim cha qilib Sohibqiron bobomiz suronli hayotini xayol ko 'zgusidan o'tkazib, buyuk shaxslarni millat qayg'usi, xalq dardi yaratadi, deyish mumkin".

Shunday qilib, har bir siyosiy shaxs o 'z zam onining ehtiyoji bilan va o 'sha davr tarixiy vaziyatidan kelib chiqadi.

K o 'pchilikka ayonki, Amir Tem ur va Z ahiriddin Bobur insoniyat tarixida o'chmas iz qoldirgan, ijtimoiy taraqqiyotni yangi bosqichga ko'targan va buyuk saltanatlarga asos solgan siymolar. B unday yirik rahnam olar ta rixda ah y on-ahyonda uchraydigan daholardir. Ular k o 'p yaxshi xislatlarni o 'zida m ujassam lashtirgan shaxs sifatida siyosat m aydonida yorqin yulduz bo'lganlar.

Bir misol. Tarixdan bilam izki A ndijonda tug 'ilib , Farg 'ona hukm dori bo 'lgan Zahiriddin Bobur taqd ir taqozosi bilan 1525- yili H indiston podshosi bo'ladi. O radan besh yil o 'tgach , u 47 yoshida vafot etadi. d i m haqligini tan olgan Boburshoh vafotidan deyarli ikki yil oldin to 'n g 'ic h o 'g 'li X um oyunga vasiyat qilib shunday yozgan ekan: "Ey farzandim . H indiston mamlakati turli mazhablardan tashkil topgan. Olloh taollo Sizga bu yurtni karom at etdi. Siz m azhablarni yom on ko 'rishdan dilingizni pok tuting. Har m azhabning tariqasiga adolat qiling. Xususan, Hind elining qalbini qo 'lga kiritam an, desangiz, sigir- ni qurbon qilishdan o'zingizni saqlang. Bu yaxshiligingiz evazi- ga aholining qalbi Sizga yaqin bo 'lad i. Q o 'lingiz ostidagi har qavm ibodatxonalarini va m uqaddas joylarini xarob etm ang. Shunday odillikni ixtiyor qilingki, podshoh raiyatdan, raiyat podshohdan xotirjam bo'lsin. Islom ning taraqqiyoti zulm tig 'i b ilan emas, ehson tig 'i bilan yaxshi bo 'ladi. Sunniy va shialar o 'rtasidagi janjallarga ko'zingizni yuming. Agar bunday qilm a-

27


sangiz islom zaiflashishi mumkin. Turli e 'tiqoddagi elatlarni teng tuting, toki ular uyg 'u n bo'lsin. Shunda saltanat har xil tashvishlardan xoli bo'ladi.

Bu siyosiy hujjatda yana bir muhim masala olg‘a suriladi: hazrat Sohibqiron Amir Tem urning ish yuritishlari doimo yo- dingizda bo'lsin. Shunda podshohlik m a’m ur va puxta bo'ladi. Ushbu mulohazalarni Sizga yetkazish bizning burchimizdir", degan so 'zlar bilan vasiyatnom a yakunlanadi va “Podshoh Bahodir G 'oziy Zahiriddin M uhammad Bobur" deb naqshlan- gan m uhr bosiladi. So'ng imzo bosiladi. Imzo chekilgan sana 1529-yil 11-yanvar ko'rsatilgan. Bu vasiyatnomaning asli hozirgi vaqtda H indistonning Bhopal davlat kutubxonasi xazinasida saqlanm oqda.

Vasiyatnoma aw alo dono shohning valiahdga, diloro ota- ning sevimli farzandiga qalb qo'ri bilan bitilgan. Uning maz- m uni esa yirik siyosiy arbobning yurt tinchligi, osoyishtaligi, rivoj topishi xususidagi eng muhim omillarini o'z ichiga olgan.

Bu hujjat ruhidan ko 'rinib turibdiki, Bobur o 'ta mas'uliyat va yuksak ma'naviy qudratga ega shaxs. U1 zot H ind elini, uning ko 'p millatli xalqini, urf-odatlarini sidqidildan hurmat qilgan inson bo'lgan.

Boburiylar sulolasining Hindistonda 1525-yildan to 1857- yilgacha, ya'ni 332 yil hukm ronlik qilganligi va u yerda yaxshi nom qoldirganligining ildizi sulola bosh bo'g 'inining insoniyli- gida, donoligida bo'Isa kerak. Buni m ustaqil H indistonning bosh vaziri Javoharla 'l N eruning Bobur faoliyatiga yuksak baho berganligida ham ko'rishim iz mumkin. AQSH olimi Garold Lemb 1961-yilda Nyu Yorkda chop etilgan "Bobur-Yo'lbars" asarida "Bobur H indistonda feodal parokandalikka barham berdi, diniy nizolarni daf etd i va buyuk imperiyaga asos soldi. U ning saltanati o 'tm ishga nisbatan kelajak istiqboliga pesh- kash ed i" ,— deydi.

Boburning muhim fazilatlaridan yana biri o'z faoliyatiga tanqidiy ko 'z bilan m ulohazada bo'lishidir. ‘'Boburnoma"da bu muhim xislat o'z aksini to 'la topgan. Yana bir misol. Bobur va Shayboniyxon doim iy raqib bo 'lgan lig in i tarixdan bilamiz. Shunga qaram asdan Bobur "Shayboniyxonning olam da bir yaxshi ishi ko 'p narsani b ilish idir”, deb unga tan bergan. Bunday fazilatlar har kim ga ham nasib etavermas ekan.

Yana bir holat. Davlat arbobining yaqin qarindoshlari oqi-28


batini o'ylamay, o'z manfaatlari uchun intilib hukm dom i no- qu lay sharoitga tushurib qo 'y ish i m um kin ekan. M asalan, Xorazmshohning onasi Turkonxotin saltanat ishlariga tez-tez aralashib turar, y a ’ni amaldorlami tayinlashda lavozimga arzima- sa ham o'ziga m a'qul bo'lgan kishilami qo 'llab -quw atlar edi.

Tarix dalolat beradiki, saltanat rahbariga xolis, odil m aslahat berganlar ham kam bo'lm agan. Bunga yorqin misol Sohib- qironning xotini m ashhur Saroymulkxonim - Bibixonimdir. Yoki Shohjahonning turm ush o 'rtog 'i M umtoz Bonu eriga dono va xolis maslahatchi bo'lganligi tarixda bor gap.

Otasining vafotidan so 'ng Xiva taxtiga o 'tirgan yosh M uham m ad Rahimxon Feruz tez orada xushom adgo'ylar ta 'sirida m aishatga berilib, ichkilikbozlik qila boshlaganda tashvishga tushgan onasi qat'iyat bilan unga tanbeh berib: "O 'g 'lim , bunday qilish marhum otang xotirasiga, ajdodlarim iz nom iga isnodku", deydi. Yosh, tajribasiz xonning onasi tanbehidan to 'g 'r i xulosa chiqargani, saroyda nafosat suhbatlari uyushtirib, badiyatga mehr qo'ygani va oqibat elga m uruw atli xon va iste 'dodli link shoir bo'lib yetishgani ham hayotiy haqiqat.

Tarixdan ma'lumki, ko 'p siyosiy arboblar odatda bam aslahat ish tutganlar, muammoni tushungan olimlar, shu soha mutaxassislari mulohazalarini inobatga olganlar. Ko'p yirik davlat arboblarining rasmiy va norasmiy m aslahatchilari bo 'lgan, ular o'zlarida boshqalar bilan fikr almashib, munozara qilishga ehtiyoj sezganlar. Masalan, Amir Tem urning Said Baraka, Abu Bakr Toybodiy kabi pirlari bo'lgan. Ayni paytda Tem ur turli toifada- gi kishilar bilan suhbatlar qurar edi.

Odatda, davlat arboblarining hurm at-u izzatda bo 'lishi tabiiy hoi. Ayni paytda, shaxs nafaqat hurmatli, balki boshqalam i hurm at qiluvchi ham bo'lm og'i darkor. Donishm andlar fikricha, am aldorlam ing zarur xislatlaridan biri odam lar dardini angla- moq, arz-dod bilan keluvchilarga e ’tibor qaratm oq, shikoyat- larini tinglamoq, ularga yordam bermoqdir. Davlat arbobi uchun eng muhimi quloq solishni va eshitishni bilm oq bo'Isa kerak.

Siyosatni yaxshi tushungan Alisher Navoiy: "Erursen shoh, agar ogohsen sen, agar ogohsen sen — shohsen sen", — deb yozgan edi. Ya'ni yurtboshi saltanatdagi vaziyatdan to 'la xa- bardor bo'lm og'i lozim, u ahvolni bilgan holda m am lakatni to 'g 'r i idora qilishi mumkin, deydi buyuk shoir va davlat arbobi.


Uzoq tarix dalolat beradiki, ko 'p incha buyuk hukm dorlar ramziylashtiriladi, ayrim hollarda hatto ilohiylashtirilar ekan. Bu qay darajada haqiqatga yaqin? Bunday m ulohazalam ing vujudga kelish sabablari turli. Awalo, odatda, arbob aql, insof va vijdon sohibi. Ko'pchilik aholi hokim iyatning muhimligi, murakkabligi xususida umumiy tushunchaga ega. Yurt osoyishtaligi aham iyatidan kelib chiqib, tartibot zarurligini anglagan holda xalqimiz "Podshoh amri vojib", deb sidqidildan aytadi. A dabiyotda hukm ronlam i ko 'kka ko 'tarish , ulam i ko 'p incha shunday fazilatlarga ega bo'lish orzusining ifodasi hamdir, deb o'ylayman. XX asrda paydo bo'lgan shaxsga sig'inish iborasiga kengroq qarash lozim bo 'lsa kerak.

Demak, obro' siyosatchiga lavozim bilan kelmaydi. Amal arbobning nimaga qodirligini ko 'rsatuvchi imkondir. Haqiqiy obro' shakllanishi uchun shaxsning hurm atga sazovor xislatlari, uning ish tashkil qilish salohiyati va qobiliyati mavjud bo 'lm og'i darkor. Bu kabi fazilatlar siyosiy arbob nufuzining tarkibiy qismidir. Shaxsning obro'yi, nufuzi turli ijtimoiy kuchlarni bir- lashtirishga qodir va ko'pchilikni muhim ishlarga otlantiradi.

Arbob faoliyatida ana shunday xislatlarni xaloyiq sezadi, ularga tan beradi, ulug'laydi.

Tariximizni o 'rganar ekanm iz kuchli y o ’lboshchilar, qud ra t- li hukm dorlar degan iboralam i uchratamiz. Kuchli shaxs deganda u yoki bu hukm dor lashkarlarining ko'pligi, to 'p -zam - baraklam ing afzalligi emas, mamlakat hududining katta-k ich ik- ligi ham emas, balki arbobning tadbirkorligi, mulohazakorligi, ustomonligi, shijoati, katta irodaga egaligi inobatga olinadi.

Alisher Navoiy fikricha, davlat arbobi sharoitga qarab ish tutishi, joyi kelganda yumshoq, joyi kelganda qattiqqo 'l bo'lishi lozim. Zero, yurtboshilar nafaqat dono, m uruw atli bo 'lm og 'i va shu bilan birga shijoatli, irodali, qat'iyat bilan o'z siyosatini am alga oshiradigan siymo bo 'lm og'i lozim. Demak, qattiqqo'llik, talabchan siyosat tarixda o'zini oqlagan. Axir hokimiyat m o'rt bo 'lishi g 'ayritabiiy holku.

Insoniyat o 'tm ishi dalolat beradiki, kuchli, qudratli shaxslar ta rix iy ja ra y o n g a k a tta ta 's i r k o 'rsa ta d i, jid d iy ijtim o iy o 'zgarishlarga sharoit yaratadi. Ular o 'z faoliyati jarayonida aql bovar qilm aydigan ishlarga jazm qiladi. Bu burilishlar, odatda, zam on taqozosi bilan yangi sharoitlarda dolzarb m uammolami hal qilishga qaratiladi. Bu hoi shaxsning siyosiy ziyrakligidan,


ertang i kunni aniqroq ko 'ra bilishidan, jam iyatdagi turli oqim - lam ing u yoki bu ishga naqadar qodirligini anglashidan, voqealar oqibatini ta saw u r etishidan kelib chiqadi.

D onolar har bir tarixiy davr shu davrga yoki shu ijtimoiy taraqq iyo tga xos bo 'lgan xarak tem i yaratadi, deganlar. Bu m ulohazada jon bor, albatta. Shu bois ham har bir zam onning taraqqiyot qonunlarini e ’tiborga olib, m asalani beg'araz, xolis baholash muhimdir. O 'tm ishda hukm dor bo 'lganlam ing dunyo- qarashi, tutgan siyosati, ma'naviyati turlicha bo'lgan. Ular o'z zam onining mahsuli, murakkab ichki ziddiyatlarga ega siymo- lardir. Ularning qalbida insoniy niyat-rejalari, orzu havaslari, o 'z dard i va arm oni bo'lgan, saltanat oshuftasi tuyg 'u lariga ham berilgan kishilar. Demak, har bir shaxsning hayoti va faoliyati ichki qaram a-qarshiliklaridan holi bo'lm agan.

Yana ta 'kidlash lozimki, kuchli shaxslar insonning qancha- lik ezgulik va qabihlikka qodir ekanini ko 'rsatadi. Davlat arboblari har xil davr va sharoitlarda turlicha nam oyon bo'lganlar. Shu bois ulam i shartli ravishda uch guruhga bo'lish mumkin. U lar ijobiy, salbiy va ziddiyatli shaxslar.

K uchli shaxslar siyosati va faoliyatini to 'laroq anglam oq u c h u n aw alo o 'sh a davr taom illari, udum lar va hukm ron m afku ra xususiyatlarin i eslaylik. M asalan, "B oburnom a"da davlatni idora qilishning o 'sha zam ondagi xususiyatlarini ifoda qiluvchi shunday mulohazalarni uchratam iz: mam lakat pod- shohsiz bo'lmas; o 'n darvesh bir gilam ga sig'adi, ammo ikki xoqon bir gilamga sig'maydi. Mirzo Boburning bu fikrlari bizni atroflicha mulohaza qilishga chorlaydi. M asalaga bunday qarash o 'sha davrlarda G 'arb m am lakatlarida ham ustun bo'lgan.

Xullas, o 'tm ishda iz qoldirgan arboblar faoliyatini to 'g 'ri tushunishda inson tarixida yuzaga kelgan va dunyo xalqlari hayotida o'z o'm ini topgan mezonlarga tayanm oq lozim. Umuman moziyga bugungi kunning qonun-qoidalaridan kelib chiqib xulosa qilish yoki boshqa-boshqa davrlar udum larini bir-biriga sun'iy rav ishda ko 'chirish n o to 'g 'ri bo 'lsa kerak. V oqealarga baho berishda ham barcha zamonlarga oid yagona andoza, mezon qo'llanilishi bizni haqiqatdan, xolis m ulohazadan uzoqlashtiradi. Fikrimiz izohini Amir Temur shaxsi misolida ko'raylik. Sharafid- din Ali Yazdiy ''Zafamoma”sida shunday deydi: "Amir Temur bir vaqtning o'zida o'z dushmanlariga ofat, o 'z askarlariga qattiq qo 'l rahbar, o'z xalqiga esa talabchan ota bo 'lgan edi".

31


Akademik I. M o'minov Amir Tem um ing O 'rta Osiyo ta rixida tutgan o 'm i haqida mulohaza yuritib shunday deydi: «Sohibqiron bir tom ondan dushm anlarga qahr-u g 'azab i kuchli, o'g'rilar, qaroqchilarga nisbatan o 'ta shafqatsiz bo 'lsa, ikkinchi tom ondan, halol m ehnatkash va sodiq sipohiy uchun m u ru w atli, ado la tli, yurt u ch u n m a ’rifa tparvar huk m d o r bo'lgan». Olim bunday xulosaga kelishda T em ur faoliyati tadqiqotchilarining mulohazalariga, xususan, arab tarixchilari— Ibn Xaldun va Ibn Arabshoh, ispaniyalik elchi d e Klavixo, italiyalik tujjor B. Mignanelli, mojor professori X. Vamberri, nemis olimlari F. Shlosser, G. Veberlar fikrlarini ham hisobga olgan ko'rinadi.

Binobarin, o 'tm ishdagi yirik shaxslarga nisbatan bo 'lgan mulohaza ziyraklik bilan, atroflicha tahlil asosida bo'lm og'i, o 'sha davr odatlari, an 'analari va qonun-qo idalari inobatga olinmog'i darkor ekan.

Turli sifatlarga ega yirik hukm dorlar faoliyatini tahlil qilar ekan, buyuk nem is shoiri Iogann Gyote m a'nodor ohangda: "Men donishm and oldida bosh egaman, qudratli k ishi oldida tiz cho'kam an", — degan edi. Teran falsafiy mulohaza.

Oadimgi Rim faylasufi va davlat arbobi Senaka: "O 'zini har qanday sharoitda eng munosib darajada tuta biladigan inson— hukm dorlarning hukm doridir", — degan hikm atni aytgan edi.

Sharq donishlari ta'kidlaganidek, qudrat, kuchlilik — shafqat- sizlik emas, balki odillik, tantilik, rahmdillikdir, degan mulohaza mavjudligini ham esda tutaylik.

XV asr donishm andlari nazarida podsho yaxshilaxni himoya qilib, yom onlarni jilovlashi lozim. Yomonlar deganda xalqqa nohaq zulm o'tkazuvchi amaldorlar, qonun va shariatga xilof ish qilgan qozilar, firibgarlar, ortiqcha soliq undiruvchilar, o 'g 'rilar nazarda tutilgan.

Toj kiyib saltanatga m ahliyo bo 'lgan , hokim iyatga hirs, dunyoparastlik, bir-biri ustidan hukm o'tkazishga intilishlar ham tariximizda, afsuski, uchrab turadigan holat ekan.

Ayrim hukm dorlar o 'z hududini kengaytirishga intilib qo'shni yurtlarga ot surganlar. Xususan, Buxoro amiri Nasrulloh 34 yil ich ida Shahrisabzga deyarli 30 m arta hujum uyush tirgan . Tabiiyki, bunday xatti-harakatlar katta xarajat talab qiladi va qo 'shim cha soliq sifatida fuqarolam i nochor ahvolga solgan


ekan .Odil hukm dor timsolini yaratar ekan A lisher Navoiy «shohlar

darveshi-yu, darveshlar shohi» iborasini ishlatadi. Bu, albatta, tasodif emas edi.

Komil inson tushunchasi talqini b ilan shug 'u llanayotgan olim Najm iddin Komilovning yaqinda «Xizr chashmasi» asari chop etildi. Tushunamizki, bu yerda Xizr — Navoiy, chashm a — shoim ing teran va keng ijodi, faoliyati xususidagi kitob. Y uqo-rida keltirilgan iborani bobom iz b ir necha asarlarida darvesh fazilatlari (butun borlig 'in i o 'zg a la rg a bag 'ishlash , kam tarinlik, ham dardlik, hokisorlik va b.) b ilan shoh xislat- larin ing uyg 'un bo'lishini orzu qiladi, xayolan shoh va darvesh h ikm atlarin i o 'zaro bog 'lag isi keladi. N avoiyning bu keng m a 'noli iborasi yuksak istak mahsuli bo 'lsa kerak, deyishimiz m um kin.

Davlat arbobi lavozimi — bu katta va og 'ir mas'uliyatdir. B unday amal egasi im koniyatlarini ishga solib yuksaklikka erishishi yoki yirik xatolarga yo 'l qo 'y ib oxir tushkunlikka duchor bo'lishi mumkin. Zero, bu — qaltis amal. Xalq baxtiga rahnam olam ing ezgu niyatlari ro 'yobga chiqaversin, ular shay- tonga aldanmasin. Cho'qqiga chiqqan odam yiqilib tushmasligi uchun muvozanat sirlarini anglam og'i lozim ekan. Buning uchun ul zot doimo ziyraklik bilan ongli harakatda bo 'lm og 'i darkor ekan .

O 'lkam iz siyosiy arboblari hayoti, faoliyati bilan tanishar ekanm iz ayon bo'ladiki ulam ing ko'pchiligi:

— jamiyatni boshqarish (idora qilish) mexanizmini, uni harakatga keltiruvchi omillami idrok eta olgan;

— ular odam lar ruhiyatini, fe’l-atvorini yaxshi bilishga in- tilgan;

— tashkilotchilik, kishilarni uyushtirish, safarbar qilish qobiliyati yuqori bo'lgan;

— odam larning o'z so'ziga, taklif qilayotgan yo'liga, siyo- satiga ishontira bilish m ahoratiga ega bo'lganlar.

Zero, ko'pchilik davlat rahbarlari o'z salohiyatining ijtimoiy aham iyatini anglab, tarixiy tajribani yaxshi bilib jamiyatning m a'naviy qadriyatlarini o 'zida m ujassam lashtirganlar.

Yillar o'tib boryapti. M ustaqillikka erishganimizga ham o 'n oltinchi yil ketyapti. Ma'lumki, bizga totalitar sovet tuzumidan og 'ir meros qolgan edi. Shunday murakkab sharoitda muammo-

33


lami yaxshi tushungan, ishning ko'zini bilgan odam lami muhim ishlarga otlantiruvchi, ruhlantiruvchi, birlashtiruvchi shijoatli rahnamo zarurati tug'iladi. Yurtimiz ahli Islom Karimovga katta umid va ishonch bildirdi, o'z taqdirini unga topshirdi.

1989—1990-yillardayoq u kishi xalq dardini anglagan holda markaz tazyiqiga qaramay m ustaqil siyosat olib bora boshladi. M a'lum sharoitlar yuzaga kelganda sergaklik bilan O 'zbekistonni mustaqil respublika deb e ’lon qilishning tashabbuskori bo'lib chiqdi.

O 'zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning keng ko'lam dagi faoliyati N. Jo 'rayevning "Agar ogoh sen" (1998), L. Levitinning "O 'zbekiston tarixiy burilish pallasida'' (2001),O. S h aro fid d in o v n in g "M u staq illik m e 'm ori" (2002), M. Sharifxo'jayev va F. Rahimovlarning “Davrni belgilab bergan inson" (2004) kabi asarlarida to 'laroq yoritilgan.

M a'lumki, shaxs doimo odam lar nigohida bo'ladi. U lar davlat a rb o b la rig a tu rlich a q aragan , lek in hech q ach o n befarq bo'lm agan. Bugun ham yurtboshini yoki boshqa siyosiy rah- barni televizorda к о 'rib, rad ioda eshitib, gazeta-jurnallarda yoritilgan uning faoliyatiga oid m ateriallam i o'qib, kishi ko'p narsaga e 'tibo r beradi. Tramvay, trolleybusda, avtobus yoki ishxo-nada, bozor-o 'char qilganim izda yuqori m ansabdorlar haqida ko 'proq gapiramiz, ularning har bir so'zini, qilgan ishini ip idan-ignasigacha o 'zim izcha tahlil qilishga urinam iz. Goh ko'klarga ko'taramiz, baraka topsin deymiz, goh norozi bo'lamiz. Tanqid qilamiz. Davlat arbobi hokim iyat tepasiga kelar ekan, bu sertashvish am alning ulkan m as'uliyatini zimmasiga oladi. Shu boisdan bo 'lsa kerak, har bir kishi yurtboshidan umidvor, shuning uchun ham u insonning dono fazilatlari rahnam oda mujassamlanishini chin qalbidan istaydi.

O 'tgan asr boshlarida rus olimi Nikolay Berdyayev davlat tuzishdan m aqsad odam larga jannat yaratib berish emas, balki m am lakatda do'zax bo'lishiga yo 'l qo'ymaslik, degan edi. Ya'ni davlatning asosiy vazifasi inson hayotining farovon bo'lishi uchun sharoit yaratib berishdir. Kishilar esa o 'z baxtini o 'z mehnati, tadbirkorligi, fahm -u farosati, peshona teri bilan yaratadi. Demak, davlatning asosiy burchi aw alo m am lakatda osoyish- talikni, barqarorlikni ta'm inlashdir.

Yurtimiz tarixi dalolat beradiki, mamlakat tinchligi, uning ravnaqi xalqning davlat rahbariga bo 'lgan ishonchiga, arbob


siyosatini tushunib qo'llab-quw atlashiga, hamjihat bo'lib m ehnat qilishiga ko 'p darajada bog'liq.

M ustaqil O 'zbekistonning kelajagi buyuk davlat bo 'lm og 'i xalqim iz orzusidir. Bundan ming yillar m uqaddam yurtimiz donishm andi Al-Forobiy karomat qilib aytgan ekan: "Orzuga m unosib ideal jamiyatni aholining barcha tabaqalari ishtiroki- da, ulam ing m aqsad va m anfaatlarini himoya qilgan holda, ye tu k xislatlarni m ujassam lashtirgan rahnam o boshchilig ida yaratish mumkin".

Buyuk m utafakkir Alisher Navoiy ijtim oiy adolat tuzum g 'oyasini shoh timsolida bayon qilgan edi. Shoir bu muammoni adolatli shoh — adolatli davlat — adolatli qonunlar — adolatli tartib sifatida tasvirlagan edi. Navoiy bir um r xalq va davlat arbobini o'zaro vafodorlikka chaqirgan shaxs. Faqat shunda- gina raiyat ham, rahnamo ham baxtiyor bo 'lm og 'i mumkin, — degan edi buyuk shoir.

Tarix va shaxs xususida yurgizilgan mulohazalardan asosiy m o'ljal yirik siymo bilan jam iyatning, ko 'pchilik bilan shaxsning hamjihatligiga, yakdilligiga erishm oq zamon taqozosi, davr ta lab i, yurt farovonlig in ing om ili ek an lig ig a im on kom il bo'lm og'idir. Dono xalqimiz qars ikki qo 'ldan chiqadi, dega- nida teran m a’no mavjudligini yoddan chiqarmaylik.

Zero, o'tm ishimiz dalolat beradiki, tarix g 'ildiragini buyuk shaxslar, siymolar aylantiradi. Ayni paytda ular xalq faoliyatiga, u n in g q o 'lla b -q u w a tla sh ig a tayanad ila r. D em ak, shaxslar ko 'pchilik manfaatini inobatga olgandagina, ularga suyangan- dag ina, u larn i ergashtira o lgan d ag in a ezgu ish lar am alga oshadi, taraqqiyot jadallashib boradi.


3. M UNAW AR O'TMISHIMIZ DA'VATLAJRIVatanimiz tarixini o 'rganar ekanmiz, qanday fikr-m uloha-

zalarga boramiz, ko 'hna tariximiz bizni qanday xulosalarga, da'vatlarga chorlaydi?

1. Tarixdan ma'lumki, Markaziy Osiyo mintaqasi m urakkab etnik-m adaniy taraqqiyot chorrahasida joylashgan. Q adim davr- dayoq bu yerda qiyofasi birmuncha farqlanuvchi, turli tarzda hayot kechiruvchi kishilar etnik jiha tdan aralashgan holda yashaganlar. Tadqiqotchilar fikricha, bundan 4 — 5 m ing yillar aw a l "bronza davri qabilalari O 'rta Osiyodagi turli elatlarga asos solganlar". Bu qavmlar tub aholi (avtoxton) bo'lib, ulam i so'g 'diylar, xorazmiylar, baxtariylar, farg'onaliklar, shoshliklar, yarim chorvador qang'lilar, ko'chm anchi sak-m assagetlar deb ataganlar. Keyingi asrlarda bu hududga qo 'shni m intaqalardan kelgan turkiy va boshqa qavmlar ham tub joy aholi bilan qorish ib ketgan. K eng m intaqada asosan dehqonchilik va hunarm andchilik bilan shug 'ullangan o 'troq aholi va cho‘1- adirlarda ko'chm anchi chorvadorlar yashar edi. Asrlar davomida turli sabablar (asosan tabiiy ofat, tirikchilik tashvishi) bilan m intaqam izga uzoq-yaqin hududlardan yangidan-yangi qavm va elat vakillari к о 'chib kelgan edi.

O 'zbek xalq i o 'zag in i bundan deyarli uch m ing yil m uqaddam shu hududda yashab kelgan aholi tashkil qilgan. Tadqiqotchilarning aytishicha, bugungi o 'zbeklam ing tarkibi- d a 90 dan o rtiq qavm va q a b ila la r b o 'lg a n . M ahm ud Q oshg'ariyning "Devoni lug 'atit turk" asarida o 'sha davrdagi turkiy xalqlar lahja va shevalari to 'kis yoritilgan. O 'zbek tiliga asos bo'lm ish qarluq-chig 'il lahjasi X —XI asrlarda keng rivoj- lanib yozma adabiyot darajasiga ko'tarildi. Turkiy xalqlar og'zaki ijodi ham kamol topdi. Masalan, "O 'g'iznom a", "Alpomish", "Go'ro'g'li", "Manas" kabi dostonlar og 'izdan-og'izga o 'tib yurdi. Bu davrda xalq orasida qo 'sh iq janri keng tarqaldi, hatto "Ashulalar kitobi" yaratildi, cholg'u asboblar turlari ko'paydi, m aqom -u ushshoqlar bastalandi. Xitoy m anbalarida aytilishicha, Sam arqand va Toshkentdan borgan raqqoslar Xitoy im peratori saroyida ham olqishlangan. 819-yili M ovarounnahrda ilk bor shaxm at o'yini bo 'yicha musobaqalar o 'tkazilgan bo'lib, unda buxorolik Abu Bakr as-Suli g 'olib chiqqan ekan.

Islom Karimov o 'zbek xalqining kelib chiqishi (etnogenezi)


masalasiga alohida e'tibor berib, "o 'zbekning fe'l-atvori bar- chaga ayon. U yemi, tabiatni sevadi. D o'ppisida suv tashib bo 'lsa ham, daraxt ko'kartiradi. O 'zbek tom m a'noda bunyod- kordir. Unga birovning yen kerak emas. M abodo qo 'liga qurol olguday bo'lsa, faqat o'zini himoya qilish uchungina oladi", — deydilar va "bizning ajdodlarimiz, xalqimiz qadim -qadim dan o 'troq yashagan, millatimizning iligi o 'troq m adaniyat sharoi- tida qotgan", — deb asosli ravishda uqtirgan edilar.

Odatda, xalqning tarixi uning nom idan ilgari yuradi. M a- salan, dunyodagi bir qancha xalqlar — inglizlar, fransuzlar, ruslar va boshqalar aw al turli qabila nom larida bo 'lganlar va asrlar osha (xususan, milodiy VI —XIII asrlarda) hozirgi nom - larini olganlar. Turkiylaming bosh bo 'g 'in i bo 'lgan o 'zbeklar uch ming yillik tarixga ega bo'lsalar ham, hozirgi nomi XI asrda tilga olinadi va millat sifatida XVI asrdan boshlab shun day deb ataladigan bo'ldi. Prezidentimizning: “Biz xalqni nomi bilan emas, balki madaniyati, m a'naviyati orqali bilamiz, ta r- ixning tag-tom irigacha nazar tashlaymiz", — degan so'zlarida teran ma'no mavjud.

Yana bir masala. Ta'kidlab o 'tish joizki, qadim gi va o 'rta asrlar davridagi tariximizga o'zbeklar bilan yonm a-yon yashab kelgan tojiklar, qozoqlar, uyg 'urlar, q irg 'iz lar, turkm anlar, qoraqalpoqlar va boshqa elat ajdodlari daxldordirlar. Ular o'zaro inoqlikda hayot kechirganlar, ham dard va ham nafas bo'lganlar.

2. Ajdodlarimizning ilk davlatchiligi mil.av. ikkinchi ming yillikda Amu va Sirdaryo havzasi hudud larida o 'troq aholi tom onidan shakllana boshladi. Bu davrda davlatchilikka oid siyosiy tuzilmalar, ijtimoiy m unosabatlar va boshqaruv tizim i- n ing ko'rinishlari yuzaga kela boshladi. Dastlabki davlatlar xo'jalik va ishlab chiqarish maqsadida foydalaniladigan sug'orm a dehqonchilik vohalarida paydo bo'lgan. Bu davrlarda tashqi harbiy bosqinchilardan himoyalanish, m anzilgohlar hududin i m udofaa qilish, sug'orish va dehqonchilik ishlarini uyushtirish, jam oa tashqi va ichki aloqalarini boshqarib turish zarurati vujudga keldi. Uyushma boshliqlarining faoliyati asosan aholi ham jihatlig in i t a ’m inlash, m uam m olarini yechish , nizolarni bartaraf etish doirasida kechgan. Aholi o 'rtasida m ulkchilik va u bilan bog'liq bo 'lgan mulkiy va ijtimoiy tabaqalanish, m ehnat taqsim oti jarayonlari davlatchilik shakllanishini tezlashtirdi.

Yana shuni ta 'k id lash joizki, M arkaziy O siyoda yozuv37


madaniyati m iloddan aw alg i birinchi m ing yillik o 'rtalarida paydo bo'lib, u moddiy va ma'naviy m adaniyatning keyingi ravnaqiga beqiyos ta 'sir ko'rsatgan.

Shunday qilib, inson taraqqiyotin ing muhim om illaridan biri, yurtda siyosiy-ijtim oiy barqarorlikni ta 'm inlash vositasi bo 'lgan davlatchilik o'lkam izda uzoq asrlar davomida tashkil topib, u zamon taqozosiga ko 'ra takomillashdi, m urakkab tiz- imga aylanib bordi.

Yurtimiz tarixini o 'rganar ekanmiz, yana bir nozik m uloha- zani inobatga olmoq darkor, deb o'ylayman. O 'zbek davlatchiligi hozirgi m ustaqil respublikamiz hududidan ancha keng bo'lgan. Turli davrlarda, uzoq yillar davom ida yurtimizda tashkil topgan davlat sarhadlari doimo birdek bo 'lgan emas. Masalan, Amur Temur Xurosonning Balh shahrida chaqirilgan qurultoy- da yurtimiz hukm dori deb e 'lon qilindi va u poytaxti Samar- qand bo'lgan buyuk davlatni barpo etdi.

Biz haqli ravishda Alisher Navoiyni o 'zbek tili va adabiyoti rivojiga ulkan hissa qo 'shgan bobokalonimiz deb ataymiz. Lekin bu zot hozirgi O 'zbekiston hududida (Samarqandda) atigi uch yil yashagan va umrining ko 'p qismi Xirotda, Astrobodda va Balxda o'tgan. O 'zbek mumtoz adabiyotida yorqin iz qoldirgan Mavlono Lutfiy, Mavlono Atoiylar ham, u lug1 m usaw ir Kamolid- din Behzod ham Xirotda tavallud topganlar. Sulton Husayn Boyqaro Xuroson ulusida rasmiy yozishmalarda turk — o'zbek tilini iste 'm olga kiritish borasida maxsus farmon chiqargani tarixda m a'lum . Farg 'ona ulusi hokim i Umar shayx Mirzo, uning valiahdi yosh Zahiriddin Boburlarning yozgi qarorgohi O 'shda bo'lganligini bilamiz. Zero, O 'sh shahri Farg 'ona ulusi tarkibida bo'lgan.

Bir vaqtlar Sibirda ham millatdoshlarimiz katta guruh bo'lib yashaganlar. Sibir xoni Ko'chim o 'zbeklardan bo 'lgan va u Buxoro shayboniylari bilan qarindosh edi. XVT asr oxirida bu xonlik yerlari Rossiya tom onidan «qo'shib» olinganligi ham bor gap.

XVII —XIX asrlardagi uch o 'zbek xonliklari (Buxoro, Xiva, Q o'qon) ham, hokim iyat tepasiga kelgan m ang'it, qo 'ng 'iro t va m ingurug' sulolalari yashab turgan sarhadlar ham hozirgi O 'zbekiston hududiga to 'la mos keladi, deb bo'Imaydi.

B ugungi k u n d a jah o n d a 27 m illiondan ortiq o 'zbek lar mavjud. Shundan deyarli 21 mln O 'zbekiston Respublikasida


yashamoqda. 4 m lndan ortiq millatdoshlarimiz yaqin atrofimiz- dag i davlatlar hududida istiqomat qilmoqdalar, ulam ing ajdodlari bu yerlarda uzoq davrlardan beri yashab kelgan. Taxmi- nan 2 mlnga yaqin o'zbeklar taqdir taqozosi bilan boshqa uzoq yurtlarga borib qolganlar va o'zlariga xos fazilatlari tufayli u yerlarda el qatori yashab kelmoqdalar.

Xulosa qilib aytganda, tarixiy haqiqat shundan iboratki, o 'zbek davlatchiligi o 'tm ishda bugungi O 'zbekiston chegara- laridan ancha katta bo'lgan. Lekin bu m ulohazalam i aytishdan m aqsad qo'shni yurtlarga da'vo m a’nosida emas, balki moziy- da xalqimiz keng m intaqada yashab kelganligini, boshqa elatlar bilan totuv m unosabatda bo'lganligini ta 'k id lash xolos. Sovet tuzum i davrida milliy hududiy chegaralanishning shoshm a- shosharlik bilan o 'tkazilganligini ham y o 'l-y o 'lak ay eslatib qo'ymoqchimiz. Balki bu atayin qilingan siyosatdir?

Yurtboshimiz Islom Karimov O 'zbekiston siyosiy m ustaqillikka erishgan chog 'idayoq bizning q o 'sh n i respublikalarga hech qanday hududiy da'voim iz yo'q, deb baralla aytdilar. Bunday yondoshish m intaqada milliy nizolarning oldini olish, m ahalliychilikka yo 'l qo'ymaslik, siyosiy barqarorlikni m ustahkam lashga qaratilgan dono siyosatning mahsuli edi.

Istiqlolga erishgan Vatanimiz qomusi bo 'lm ish Konstitutsiya- m izda "O 'zbekistonning davlat chegarasi va hududi daxlsiz va bo 'linm asdir" deb yozib qo 'y ilganlig i qalbim izda m a'naviy qoniqish hissini uyg'otadi.

3. Tariximizdan ma'lumki, qadim zam onlarda ham odam lar birgalikda umumiy yumushlarni am alga oshirganlar. Bu xislat turli qavm, qabila, elat faoliyatida nam oyon bo'lgan. Ularda bord i-keld i yuzaga kelgan. Natijada katta-k ich ik mintaqalarni o 'zaro bog'lab turuvchi yo'llar paydo bo 'ld i («Lojuvard yo'li», «Shoh yo'li»). M iloddan aw alg i III —II asrlarda keyinchalik Buyuk Ipak yo'li no mini olgan karvon yo 'li yuzaga keldi. Bu yo 'l Xitoydan tortib Markaziy Osiyo orqali E ron-u M esopo- tam iya va Misrgacha, boshqa yo'nalishi Shimoliy Kavkaz, Vi- zantiyagacha cho'zilganligi ma'lum. Ipak yo 'li uzoq asrlar davom ida bir qancha qo'shni yurtlar xalqlarini iqtisodiy va m adaniy jihatdan bog'lovchi vosita bo'lib xizmat qildi. Xitoy im pera-

tarix - munavvar ko‘zgu...tarix odamzodning hayot uchun kurashini, bu jarayonda uning...

Documents