tarihteusul - kopya.pdf

7/30/2019 TarihteUsul - Kopya.pdf

1/134

ATATRK KLTR, DL VE TARH YKSKK KURUMUT R K T A R H K U R U M U Y A Y I N L A R I

II. Dizi - Say: 6

TARH ARATIRMALARINDA

U S L

MBAHAT S. KTKOLU

TRK TARH KURUMU BASIMKV - ANKARA201 1


2/134

Kiilkol, Miibahat S.

Tarih aratrmalarnda usl / Mbalat S. Ktkolu . 1. bsk.

Ankara : T rk Tarih K urumu, 2011.\viii, 196 s. : tpkbasm ; 24 cm. (A K D T Y K T rk Tarih

M n u yay n la r; II. Diz i-Sa. 6).

Bibliyog rafya v e indeks var.

ISBN 97 8-9 75 - 16- 2341 -6

1. Taril _ Metodoloji. 2. Tarih yazcl. I. E.a. II. Dizi.

'107.2

Aialiirk Kltr, D il ve Tarih Yksek Kuru munun 12.01.2011 tarih ve 626/30

sayl Ynelim Kurulu Karar gerei 5.000 adet baslmtr.

Esrin if. Basks: Elif Kitabevi Yayn, stanbul 2007.

Trk Tarih Kurumu Yaynlan arasnda 1. Bask.

ISBN 17 - 975 - 16 - 2341 - 6

TUrk Tarih Kurumu Baamevi

Aklm ( liiddcN No: I

Sincan rfin i/ r Sauyi Blgesi / A N K A R A

'IH:((m')27 Ki II


3/134

NDEKLER

i i n d e k i l e r

NSZ...............

KISALTMALAR

V

XV

XVII

Birinci Blm

TARH VE FAYDALANDII LMLER

I. TARHN MAN, KONU veFAYDASI .........................................

A. Tarihin Tarifi..........................................................................

B. Tarihin Konusu......................................................................C. Tarihin Faydas......................................................................

II. T ARH TELK K S veGELMES................................................

A. Hikayeci (Rivayetti) T arih....................................................

B. retici (Pragmatik) Tarih....................................................

C. Aratrc Tarih.......................................................................

111. TARHN FAYDALANDII LMLER...........................................

A. Felsefe.....................................................................................

B. Sosyoloji..................................................................................

C. ktisat......................................................................................

D. Antropoloji ................................ ............................................. 1

1. Fizik Antropolojisi .......................................................................... 1

2. Kltr Antropolojisi ....................................................................... 1a. A rktohji............................................................................ 1


4/134

VI TARH ARATIRMALARI NDA USL

b. E tnoloji......................................................................................

10bu. E fnoffafi..............................................................................10bb. Sosyal A ntropoloji.................................................................10

bc. Dil (Filoloji)..........................................................................10

E. Sanat Tarihi ..................................................................................11F. Corafya..........................................................................................11

G. Paleografya.....................................................................................11

H. Diplomatik.....................................................................................12

I. E pigrafi...........................................................................................12J. Nmizmatik (Meskukt) .............................................................13

K. Mhrler (Siciltagrafi) ve Armalar (Heraldique)......................13L. ecereler (Etsab Cetveli, Geneoloji)...........................................13

M.Takvimler (Kronoloji)..................................................................13

N.Yer Adlan (Onomastik)................................................................

14

kinci Blm

TARHN KAYNAKLARI

1. KAYNAKLARIN TASNF............................................................18A. Szl K aynaklar............................................................................19

1. Tarih iirler.................................................................................

192. Hikyeler......................................................................................19

3. Efsaneler......................................................................................194. Mytoslar (Mitler).........................................................................195. Destanlar......................................................................................206. Menkbeler...................................................................................207. Fkralar ve Ataszleri..................................................................20

B. Yasal, izili, Sesli ve Grntl K aynaklar..........................20

1. Ariv Malzemesi .........................................................................20a. Yayl Arfiv Mahgmesi..............................................................20


5/134

NDEKLER VII

b. inili Ariv Malzemesi.............................................................

...21c. Grntl Ariv Malzemesi.........................................................21

ca. KesimveFotoraflar...............................................................21cb. Doktnanter Filmler veVideo Bandlar veCD Romlar..........22

d. Sesli Ariv Malzemesi..................................................................222. Ktbhane Malzemesi.................................................................22

a. ecereler........................................................................................22

b. Takvimler veYllklar..................................................................22ha. Takvimler...............................................................................22bb. Yllklar.................................................................................23

c. Vakayinameler.............................................................................23d. 'Biyografiler veOtobiyografiler........................................................23e. Hatralar............................i.........................................................24f. Seyahatnameler.............................................................................24

g. Sreli Yaynlar.

............................................................................25h. Dier Malzeme............................................................................26

C. Mzelik Malzeme ..........................................................................261. Tarih Bir Hatray Muhafaza ve Nakletmek zereYaplanlar.....................................................................................26a. Bir Hatray Yaatan Kitabe, Abide, Heykel ve Zafer

Taklar.........................................................................................26

b. iJhid >eMe%ar Talan................................................................

26c.Hadud veKilometre Talan..........................................................27d. Madalyalar.................................................................................27

2. Bir Hatray Muhafaza Dncesi Olmayanlar.......................27a insan Vcdu Bakiyeleri.............................................................27b. rf re Adetlere Ait Madd Kalntlar..........................................27c. D ij..............................................................................................27

d. Paralar........................................................................................

27e. Arma re Mhiitler.......................................................................28


6/134

vu TARH ARA TIRMALARINDA USL

II. K AY NAK LARIN T E NK D ..............................................................28

A. D Tenkit .................................................................................28

1. Eserin Tantc Unsurlannn Tesbiti...................... .....................28

a. Eserin Ad, Yaart ve Telif Tarihinin Tesbiti............................28

/;. Eserin Mstensihi ve stinsah Tarihinin Teshili...........................29

c. sim ve Tarih Bulunmayan Eserlerin Yanl Tarihinin

Tesbiti................................................................................ ...30

d. Eserin Yakld Yerin Tesbiti........................

..........................312. Kaynak Tahlili................................................................................31

a. Eserin Orijinalliinin Tesbiti................................................ ...31

b. En iyi Nshann Tesbiti..........................................................31

3. Belgelerin Tenkidi (Diplomatik Tenkit).....................................32

a. belgelerin Hakiki Oluunun Tesbiti...................................... ...32

b. Belgelerin Tarihi ve Mumelesinin Tekemml..........................33

ba. Belgenin Tarihlendirilmesi..................................................

33

bb. Muamelesi Tekemml Etmemi Belgeler..............................33

bc. Belgenin it Olduu Bronun Tesbiti.................................33

B. Tenkit ..................................................................................34

1. Mellifin Tenkidi ...........................................................................34

2. Olaylarn Tenkidi...........................................................................34

3. Eserin Kymeti Hakknda Hkm Verilmesi............................35

nc Blm

ESERN HAZIRLIK SAFHASI

1. K ONUNUN TESBT, SINIRL ARININ ZLMES

A. Konunun Tesbiti.....................................................

B. Konunun Snrlandrlmas.....................................

37

37

37


7/134

II. BBLYOGRAFYANIN TESBT ve TOPLANMASI ............. 39

A. Tesbit............................................................................................... 391. Bibliyografik Eserlerin Taranmas .......................................... 39

2. Ktbhane Fileri ve Kataloglarn Taranmas ...................... 39

B. Eser ve Makalelerin Filenmesi.............................................. 431. Eserlerin Filenmesi.................................................................. 43

2. Makalelerin Filenmesi ............................................................. 583. Not Alma ekli .......................................................................... 62

4. Fotokopi ..................................................................................... 67

III. ARV MALZEMESNN TESBT ve TOPLANMASI.......... 67A. Arivlerin Tesbiti......................................................................... 67

B. Ariv K lavuzlarnn Taranmas.............................................. 69C. Ariv Kataloglan ve Filerin Taranmas............................... 72

1. Ariv Tasnifleri Hakknda nbilgi ......................................... 72

2. Fileme ........................................................................................ 73D. Not Alnmas ................................................................................ 79

IV. MADD VE SZL MALZEMENN TESBT....................... 81A. Saha Aratrmas.......................................................................... 81B. Szl Malzeme............................................................................. 81

Drdnc Blm

ESERN KALEME ALINMASI

I. NOTLARIN TASNF..................................................................... 83A. lk Ayrma...................................................................................... 83

1. Bahisle lgili Not Koyma.......................................................... 832. Zarflama - Dosyalama ............................................................. 84

B. Plnn Yaplmas ......................................................................... 85

1. Plnn Tertibi ............................................................................. 85

NDEKLER IX


8/134

TARH ARATI RMALARINDA USL

a. Kakam - H arf Sistemi............................................................ 85b. Ondalk Sistem...................................................................... 86

2. Plnlarn Konularna Gre zellikleri ................................. 86

a. Biyografik Eser Plan............................................................. 86

b. Siys - Askeri, Sosyal - ktisdi Konular............................... 87

c. Messese ve Tekilt Tarihi.................................................... 88

II. Y AZMA........................................................................................... 89A. lk Kaleme A l...................................................................;.... 89

1. Notlarn Okunmas................................................................ 89

2. fade........................................................................................ 90

3. Fikirlerde Tamamlayclk...................................................... 91

4. Dengeli Hacim.................................................................... . 91

5. ml......................................................................................... 91

(>. Yazy Tamamlayc Unsurlar................................................. 937. Metinde Dipnodar (sayfa alt nodan) Yerlerinin

Tayini...................................................................................... 96

a. Aklanmas Gereken isim ve Tabirler.................................... 96

b. Deiik Yerlerden Alman Bilgiler............................................ 97

c. Kaynaklar Aras F arkllklar.............................................. 97

d. Fikrin Bittii Cmle Sonlan .................................................. 97

8. Dipnotu Tipleri...................................................................... 97

a. Sadece Kitab veya Makalenin Gsterilmesi............................... 97

aa. ikinci Notta Ayn Sayfann Tekrar................................. 99

ab. kinci Notta Ayr Sayfa Gsterilmesi................................. 99

m. Araya Baka Bir Eser Girdikten Sonra Tekrar............... 99

ad. Bir Yakarn kinci, nc Eserlerinin Gsterilmesi........... 99

ae. kinci Eserin Mtekb Notta Tekrar.............................. 100af. kinci Eterin Anya Baka Notlar Girdikten Sonra

Tekrar............'.............................................................. 100


9/134

NDEKLER XI

ag. Ayn Soyadn Tayan ki Yabam Notta Gsteriliekli...............................................................................ab. Ayn Yakarn ki E ser veya Makalesinin Pepee

Gsterilii......................................................................

at. A riv Belgelerinin Gsterilii........................................

b. isim veTabirlerin Aklan ekli......................................

c. Kaynaklar Arasndaki htilfn Gsterilii.......................

d. Fayla Bilgi Bulunacak Yerin Gsterilii............................

da. Eserin Baka Yerinin Gsterilii.................................

db. Baka Bir Eserin Gsterilii........................................

e. Farkl Bilgi Bulunan Eserin Gsterilii.............................

f. Ayn Notta Birden Fayla Referans Verilmesi.................

g. Baka Bir EserdeVerilen Referansn Gsterilii .............

h. Bir Yardmn Belirtilmesi....................................................

9. Msvedde Yaparken Dipnodarnn Yazlmas............a. E lyays ileMsvedde ........................................................

b. Bilgisajar Kelime-llemProgramnda Yayna...................

B. Son ekil .................................................................................

1. Boluklarn Doldurulmas ...............................................

2. Dzeltme ............................................................................

C. Sonu ........................................................................................

D. Bibliyografyann Hazrlanmas......................................1. Sadece Kitab - Makale Kullanlan Eserlerin

Bibliyografyas....................................................................

2. Ariv Malzemesi Kullanlan Eserlerin Bibliyografyas

E. E kler...........................................................................................

1. Szlk..................................................................................

2. Belge Metinleri...................................................................

3. ecercler..............................................................................4. Tablolar.................................................................................

101

101

101

103

104

104

104

104

10.5

105

106

107

107

107

108

109

109

109

110

111

I I I

114

116

116

117

117

I 17


10/134

XI I TARH ARATIRMALARINDA USL

5. Grafikler..................................................................................1186. Resimler ..................................................................................118

7. Harita ve Plnlar.................................................................... 118

F. nsz......................................................................................... 119

Beinci Blm

ESERN BASIMI

A. Dzenleme................................................................................ 121

1. Sayfa Dzeni ..........................................................................122

2. Kullanlacak Puntonun Tesbiti.............................................. 123

B. Tashih/Dzeltme ................................................................... 123

C. ndeks/Dizin............................................................................125

1. ndekse Girecek Kelimelerin Seilmesi................................ 125

a. ndeks eitleri...................................................................... 126

b. Kelimelerin Alfabetik Sraya Konmas..................................... 128

2. ndeksin Tertibi ..................................................................... 130

a. Genel indeks.......................................................................... 131

b. Gruplandrlm ndeksler....................................................... 132

D. Dzeltmeler (Yanl-Doru Cetveli)....................................... 133

E. indekiler ve Kapan Hazrlanmas................................. 133

Altnc Blm

BLDR HA ZIRLANIP SUNULMASI

1. Bildirinin Tarifi ...................................................................... 135

2. Bildirinin Sresi...................................................................... 136

3. Bildirinin Hazrlanmas.......................................................... 1364. Bildirinin Sunuluu................................................................ 139


11/134

NDEKLER XIII

EKLER

I. ETL TRDEK ESER PLNLARINDAN RNEKLER ................................................................................................... 141

BYOGRAFK ESER PLNLARINDAN RNEKLER.......... 141

ok Ynl Bir ahsiyetin Biyografisi............................................ 141

lmiye Mensubu Biyografisi............................................................. 143

Devlet Adam Biyografisi................................................................. 144

SYS T ARHLE LGL ESER PLNI.....................................146

SOSYAL ve KTSD TARHLE LGL ESER PLNI........ 147

EHRLERN SOSYAL ve KTSD TARHYLE LGL

ESER PLNI........................................................................................... 149

MESSESE TARH LE LGL ESER PLNI ....................... 151

TEKLT TARH LE LGL ESER PLNI.......................... 155

ONDALIK SSTEME GRE YAZILMI ESER PLNI......... 157

II. OSMANLI TARH ARATIRMALARINDA BAVURULACAK BALICA ESERLER.................................................... 161

1. Bibliyografyalar............................................................................... 161

2. Yazma Eserler Kataloglar .......................................................... 162

3. Ariv K lavuzlan............................................................................. 164

4. Ansiklopediler................................................................................. 165

5. Szlkler .......................................................................................... 165

6. Mecmualar....................................................................................... 166

a. Trke............................................................................................ 166

b. Yabana Dilde ................................................................................ 167

7. Balca Osmanl Tarihleri ............................................................. 168

a. Vak'anviskr................................................................................. 168

b. el Tarihler.................................................................................. 1698. Biyografiler......................................................................................171

a. Gmtl............................................................................................... 171


12/134

XIV TARH ARATIRMALARINDA USL

b. Sadrzamlar.................................................................................. 171c. eyhlislmlar................................................................................ 171

d. IJkm............................................................................................ 172

e. Kapdan Paalar............................................................................. 172

f. Keislkttablar.............................................................................. 173,>Hattatlar....................................................................................... 173

kanara Tezkireleri........................................................................... 173

HtBIjYOG RAFYA

I. Uslle lgili Eserler..................................................................................175

II. rnek Olarak Kullanlan Eserler.......................................................... 178

NDEK S............................................................................................................. 183


13/134

N S Z

Btn ilim dallarnda olduu gibi tarihte de cidd bir inceleme meydana

getirilebilmesi, ancak lm aratrma usllerinin bilinmesi ile mmkndr,Gerekten, konuyla ilgili bibliyografyann tesbitinden balayarak, matbaada

dizilen kitabn tashihine kadar, eidi safhalarda kullanlan usller bilinmeden,gerek mnda ilm bir eser meydana getirilemez. Bu bilgiler ise, niversiterencisinin seminer devleri ile lisans st tezlerin hazrlanmas srasndakazanlabilecektir. Ancak, seminer ve tez ynetimi srasndaki tecrbelcr

gstermitir ki, her yeni safhada, bir ncekinde edinilen bilgiler ksmenkaybolmakta ve sonuta yanl yapma ihtimali belirmekledir. TttrihAratrmalarnda Usl,lisans ve lisans st rencilerinin ilm aratrmalarn!faydalanabilecekleri bir rehber kitabn, bu gibi ihtimalleri bertaraf edebileceidncesiyle hazrlanmtr.

Tarih Aratrmalarnda Usl, 1970li yllarda Tee hazrlk (a/ m/ tm"adyla mezuniyet tezi ncesinde yaplan seminer almalaryla balayan, dahasonra, rencilerin tesbit edilen eksiklikleri ve sorduklar sorularla gelien,

1982den sonra teorik hale sokulan dersin, nodarnn gelitirilmesiylemeydana gelmi olup, klsik aratrma usllerini ihtiva etmektedir. Ksas gayerenciye pratik bilgi vermek olmakla birlikte, daha nceki yllarda grlen

Tarih Metodu dersinde okutulan bahislerin hatrlatlmasnda fiydtgrldnden al blmden meydana gelen kitabn ilk iki blm inrilfelsefesi ve tarihin faydaland ilimlerle kaynaklarnn tasnifine ayrlmtr,Eserin malzemesinin toplanmasna, nc; kaleme alnmasna, drdnc;

dizgi ve bask safhalarnda yazara den grevlere ise beinci blmde yerverilmitir. Kongre, sempozyum ve seminerlerde dinlenen bildirilerderastlanan baz aksaklklar sekizinci baskya bildiriyle ilgili bir blmneklenmesine ihtiya duyurmutur.

Ders kitab olduu iin dipnotu kullanlmamaya allm, faydalanlan

eserler bibliyografyada gsterilmitir. Ayrca sona, deiik trdeki eserplnlarndan rnekler ve Osmanl tarihi konusundaki aratrmalarda ilk ekle


14/134

XVI TARH ARATIRMALARINDA USL

ihtiya duyulacak referans kitablaryla belli bal resm ve huss tarihlere itlisteler eklenmitir.

niversitede renci iin hazrlanm bu tip el kitablannn yok denecekkatlar az oluu dolaysiyle tahminlerin aksineTarih Aratrmalarnda Ustnilk basklar sr'atle tkenmitir. kinci ve drdnc basklarda kitab yenidengzden geirilerek baz ilveler yaplm ve eidi niversitelerde rencilerebu kitab tavsiye eden meslekdalanmn isteklerine uyularak rneklerarttrlmtr. Ancak geen yllar iinde lm aratrma ve almalardabilgisayarn yaygnlamas ve renciler tarafndan da tercih edilmeye

balanmas dolaysiyle sekizinci baskda byk apta deiiklik yaplm,eserin bilgisayarda yazlmas halinde nasl bir yol takib edilmesi gerektiihakknda bilgi verilmeye allmtr. Maamafh, baz hallerde elle notalnmasnda zarret bulunduundan bu da tamamen ihmal edilmemitir.Fakat, nasast yaynclkta indeks tamamen bilgisayarda yapldndanfileme suretiyle elle yaplan indeks ekli karlarak yerine bilgisayarda indeksyaplmas konulmutur. Ayrca, internet, CD rom ve hatta televizyonprogramlarndan faydalanma ekillerine de yer verilmitir. Yine bu baskya

internette baz ariv ve ktbhane sitelerinin kullanl ile ilgili bilgi vegrntler eklenmitir.

Mbahat S. Ktkolu


15/134

K I S A L T M A L A R

a.g.e. ad geen eser

a.g.m. ad geen makale

AT AE Askeri Tarih ve Stratejik Etd Bakanl

ADTCF Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi

DTCFD Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi

bk. baknz

BOA Babakanlk Osmanl Arivi

ev. eviren

E.. Ege niversitesi

fas. fasikl

Gnl. Kr. Genel Kurmay

Gnl. Md. Genel Mdrlk

haz. hazrlayan

HH Hatt- H myn

hk. hkmdarl

IRCICA Islm Tarih, Kltr ve Sanat Tekilt

A slm AnsiklopedisiMS stanbul Mftl er Siciller

.. stanbul niversitesi

FM stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas

KKA Kuyd- Kadme Arivi

Ktb. Ktblv.me

MEB Mill Eilim Hakanl

M.. Milddnn mv


16/134

XVIII TARH ARATIRMALARINDA USL

ncr. nereden

nr. numara

ODT Ortadou Teknik niversitesi

. lm

s. sayfa

sad. sadareti

TDK Trk Dil K urumu

tere. tercme

TOR Tarih-i Osmn Encmeni

'l'SM Topkap Saray Mzesi

TSMA Topkap Saray Mzesi Arivi

TSMK Topkap Saray Mzesi K tbhanesi

TTF. Trk Tarih Encmeni

TYATOK Trkiye Yazmalar Toplu K atalou

TY Trke yazma

Oniv.K tb. niversite K tbhanesi

VHM Vakflar Ba Mdrl

VGM Vakflar Genel Mdrl

yay. yayn, yaynlayan

yy yzyl


17/134

Birinci Blm

TARH VE FAYDALANDII LMLER

I. TARH N MN , K ONU ve FAYDASI

A. Tarihin Tarifi

amz bir bilgi adr. nsanolu, cad ettii letler sayesinde, uzaygitmekte, insan eliyle yaplacak ilemler, ok ksa srelerde bilgisayarlarayaptrlmaktadr. Amma btn bu gelimeler, tarihi ihmal edilebilir lalcgetirmemekte, bilkis, amz, ayn zamanda tarihi kafasyla dnme a"

haline sokmaktadr. u halde, tarihin nasl incelenmesi gerektii hakknda bilgiedinmeden nce, byk fikir adamlar ve tarihilerin tarih hakkndaki gr vedncelerine ksaca temas etmek faydal olacaktr.

Tarih, en basit ifadeyle gemiin bilimi olarak tarif edilmitir. Ancak b,eksik bir tariftir. Fransz Annales Okulu kurucularndan Marc Bloch, bu tarifizaman iinde insanlarn ilmi ekline sokmutur. Amerikal tarihi Turner isetarihi gemiten bize ulaan, gnmzde ortaya kan tenkiti ve yorumcu biranlayla incelenen kalntlar, Ariel ve Will Durant ise kolayca yorumlanacakbirey olarak grmedikleri tarihi gemite olan hadiseler hakkndaki belgelerin

verileri eklinde tarif ederler.Voltaire, btn tarihin ilk esaslarn bir nesilden br nesle intikal etlen

hikyelerin tekil ettiini; hayatn ferd uzviyetteki devam gibi, tarihin ilesosyal bnyede bir devamllk olduunu syler. Ona gre insan, mevcudiyetinihatrlad iin mevcuttur ve bunu hatrlayarak, bundan sonra da yle olacanakarar verir. Beeriyet iin de durum ayndr.

Tarih, gemite insanlar tarafndan meydana getirilen olaylar bizeulatrdna gre, tarihi RH . Carrm tarihi ile olaylar arasnda devaml bir

etkileim ameliyesi, gemile gnmz arasnda bitmeyen bir dialog; LucicFebvrein ifadesiyle "gemi vc bugnn incelenmesi, bir bakma "bugnn


18/134

2 TARH ARATIRMA!.ARINDA USL

aklanmasdr. Y ine Annales Okulu mensublanndan byk tarihi FemandUraudcl de tarihi, btn tarihlerin toplam, gemi, hal ve gelecekteki meslekkabiliyet ve bak alarnn bir araya gelmesi olarak grr. Ona gre, hergiinliik olay, deiik meneli ve ritmli hareketleri bir araya getirir. Bugnnzaman dnden, daha evvelden, ok eskilerden kaynaklanr. Tarihi zaman gerievrilemez ve dnyann dnyle ayn ritm iinde akar.

Tarih, htra, tecrbe ve mlhaza ilmi olarak da tarif edilmitir. Bularif yapan Gabriel Hanotaux, tarihin, beer bir kabiliyet olduu; ferd btntecrbeleri birbirine birletirerek beer bir uzviyet haline koyduunu syler.

M. Bloch, tarihi bir mhade ilmi olarak grr. Fakat burada, bunithade kimin tarafndan ve ne zerinde yaplacaktr sorusu hatra gelir.

Tarihi, olaylar bizzat grme imknna sahib deildir. Y ani, bir fiziki veyakimyager gibi laboratuvarnda mhade imknndan mahrumdur. Prof. .K afcsolnun da iaret ettii gibi, olaylar, mhade edenlerin braktklarbelgelere dayanarak takib etmek mmkndr. Mhade ise ancak kalntlardayaplabilir, olaylarda deil.

Hakikat, ressam iin ne ise, tarihi iin de odur; ancak gemi herkese

farkl bir k altnda grnr. Tarihi, eserinde duygu ve dncelerini de dilegetirir. Montaignein dedii gibi, uur bir noktay dahi tahrif etmese bile, uurl iin bundan emin olunamaz.

B. Tarihin Konusu

Tarih, gemiteki olaylarla ve o olaylarn zaman iindeki akyla ilgilenirtarifi, tarihin konusunun belirlenmesi bakmndan yeterli deildir. Zr,dnyadaki olaylar, sadece insanlar tarafndan meydana getirilmemilerdir. Birde tabiat olaylar vardr ki bunlar, insann dnda vuku! bulurlar. Tarih iseinsanlarn faaliyetleri neticesinde meydana gelen olaylarla ilgilenir. Baka birifadeyle tarih, bir olaylar dizisini deil, insanlarn dncelerinin ifadesi olan vezamanla ortaya kan olaylar; insanlarn ynlendirdii sosyal gelenekleri konuedinir. Bunlar ekillendiren kanunlar bulmay, gelime-k; tekml-yozlama art ve safhalarn akla kavuturmay vazife edinir.

Tarihin meydana gelmesinde, insan unsurunun rol kesin olmakla birlikte,bunun, nder vasfm hiz insanlarca m, yoksa toplumlaca m gerekletirildii

konusunda gr aynlklar vardr.Michelet ve l'stel de Coulanges, tarihin konusu, tabiat gerei insandr

derler. Thomas Cariyle ise tarihin konusunun, byk iler baarm adamlar


19/134

TARH VK 1AYDALANDlCl LMLER

olduunu syler. nsanlarn baard ilerin tarihi, yeryznde alp

abalam adamlann tarihidir. Dnyadaki ulalm baarlar, hep bykadamlann fikirlerinin madd sonulandr. u halde dnya tarihinin ruhunubyk adamlar tekil eder. Bu gr savunanlar, olaanst kabiliyet sahibiolduklarn syledikleri byk adamlar dahler veya kahramanlar olarakadlandrrlar.

Bu grn aksine, Bloch gibi, tarihin konusunun asla ferdler olmayp,insann iinde yaad tekiltlanm toplumlar olduu iddiasnda bukmalsrda vardr.

nsanlar farkl ruh yaplarna sahibdir ve tarih olaylarn meydangelmesinde insanlarn rh hallerinin rolleri bulunduu da inkr edileme/ . halde tarihi, sadece fikirlere ilgi duymayp, bu fikirlerin iindeki duygu vcheyecann kklerine de inmelidir. Ancak insanlar, farkl ruh yaplarna sahiholduklar iin, her yeni vakada meydana gelen olay da farkllk gsterir.

Ferdlerin farkl psikolojik yaplar gibi, toplumlarn da farkl psikolojikyaplar vardr. Tarihinin toplum psikolojisini de gzden uzak tutmamasgerekir. N itekim, eserlerini bu gr asndan deerlendiren tarihiler dcvardr. A lman Ranke ve Mommsen, Fransz Renan ve Michelet bunlardandr.

Baz tarihiler, olaylarn, tamamen iktisd faktrlerden kaynaklandniddia etmekte ve btn tarih olaylara bu perspektif iinde bakmaktadrlar.Prof. . L. Balkann da iaret ettii gibi, ideolojik modellerle oynamak" vcolaylar doktrin uruna dar kalblar iine sokmak tarihi iin kanlmasgereken bir tarzdr. Bunun yerine misalleri oaltmak ve eitli faktrleri birarada mtalaa etmek gerekir.

insanlar tarafndan meydana getirilen tarih olaylarn her birinde genel vczel miller sz konusudur. Genel miller, her olayda gz nmle

bulundurulmas gereken hususlardr. zel millere gelince, bunlar, olaydanolaya deien ardardr. yi bir tarihinin vazifesi ise, bunlarn her ikisinebirden gerekli nemi vererek inceleme yapmaktr.

Tarihi, inceledii toplumla o toplumun iinde bulunduu meknarasndaki balanty da hibir zaman gzden karmamak mecburiyetindedir.Mekndan soyutlanm bir toplum dnlemeyecei gibi byle bir tarihyazlmas da dnlemez.

Tarihe, ngiliz J.H . Pkmbn ifadesiyle msbet ilimler gibi gzlem vc

hayal gc, yaratclk ve sempati ile yaklamaldr. Ancak, tarihi, aynzamanda, zerimle alt konunun meneine kadar inmee alacak sabr vctakib fikrine de mhib olmaldr. Blochun bira/ ar benzetmesiyle iyi bir


20/134

TARH VK l'AYDAl.ANDII LMLER S

u halde tarih, insanlarn kltr seviyelerinin ykselmesine yardmc olur,

Amma, Prof. A. Toynbeeye gre tarih merak sadece ettellektel biraltrma olmayp insanlarda daha baka duygular da uyandrr; bunlardm biride hu duygusudur.

Tarih, insanlarda ahlk uurunu uyandrp manev deerlerin gelimesinderol oynar. Aileden balayp millete doru gelien bir sevgi ve ballkndomasna imkn hazrlar. Bylece tarih, bir ferdin t olduu milletin, stmleyaad vatan topraklarnn gemiini renme ve aratrma arzusunu ortnynkanr.

Tarih, dier ilimlerdeki gelimeleri takib edebilmek bakmndan da fay dilsalar. Sosyal ilimlerdeki gibi tabi ilimlerdeki gelimeler de tarihin usllerikullanlarak tesbit edilir.

Sosyal ve siys ilimler ise tarihe byk ihtiya duyarlar. nki, bu ilimlerde tpk tarih gibi insann faaliyetlerini konu edinmilerdir. Bu sehehle ilebirbirlerine tesir eder; hemen ayn dili konuurlar. u halde bunlar iin ortkbir model yaplabilir. Ancak bu modelin rol ve snrlarnn iyi tesbit edilmesigereklidir.

Sosyal ilimlerin geirdikleri tekmllerin tarihleri de lurilaratrmalarndaki usller kullanlarak yazlr. Hukuk, iktisat, sosyoloji,corafya, kltr ve medeniyet tarihleri bunlar arasndadr.

II . TARH TELK K S ve GEL MES

Tarih eserler, yazl tarzlarna gre birka grupta incelenir.

A. H ikyeci (Rivyetci) T arih

Bu tarzn ortaya kmas eski Yunandadr. Balangta azdan a/ ndolaan hatralar, irler tarafndan nazm tarznda sylenmekte ve bunlara eposad verilmekte iken logografi.ar tarafndan hikyeletirilerek nesre evrilmiler vcarivlerdeki malzemenin de ilvesiyle ilerine hakikat da karmtr. Ancak,Strabonun ifadesine gre epos olmaktan da kurtulamamlardr. Aslndalogograflarn eserleri ne edeb, ne de tarih eserlerdir; ancak lm aratrrnyolunu aan basit kroniklerdir denilebilir. Bunlardan biri olan I lekataiosdn

ise tarihilere yaklaan baz zellikler vardr. Bir seyyah olmas ona, aratrmfikrini de vermitir.


21/134

6 TARH ARATIRMALARINDA USL

Bundan sonraki merhalede karmza kan tarihi, tarihin babas sfatnkazanm olan Herodotos(M.. 485-425)dur. Her ne kadar Herodotos dabirok bakmdan logograflarn yolundan gitmise de insan merkez halinegelirmi olmas ve kavray stnlyle onlardan ayrlr. Herodotos, vkahikayeci tarih tarzn kullanmtr amma olaylar pepee sralamakla kalmayponlar bir dzen iinde nakl etmi, bir kompozisyon rnei vermidr. Eserdeaz olmakla birlikte siys grler de vardr; lkin tenkit mefhumuna sahibdeildir. Ancak, grdkleri ile iittikleri arasnda bir ayrm yapt gz nnealnrsa, bu yolda bir adm atmann eiinde bulunduu sylenebilir.

Maamafh, hikayeci tarihin mmessili olan Herodotosdan sonra da

sdccc olaylarn cereyan tarzlarn anlatan, fakat tarihlerini de verdikleri iinonlar hikye snfna girmekten kurtaran tarz tarihilik daha uzun asrlardevan etmitir. Romada, ortaa Avrupas ve slm dnyasnda davekayinme tr eserler hep bu grle kaleme alnmlardr. Bylece, tabi, neolaylarn sebeblerine, ne aralarndaki mnsebete, ne de neticelerine yerverilmi; muhakeme ve tenkit unsuru altrlmamtr.

B. retici (Pragmatik) T arih

Her ne kadar hikayeci tarih tarz uzun asrlar benimsenip mevcudiyetinidevam ettirmise de, daha Herodotosun yaad asrda, baka bir tarihyazclnn daha ortaya ktn gryoruz.

Gemi olaylardan ders almak, gelecekteki yolu doru izebilmek,okuyucuya ahlk ve mill duygular alayabilmek maksadyla yazlan bu tarztarih kitablar, retici bir mhiyet arz ettiklerinden retici veya pragmatikdenilen tarihilik akm iinde yer alrlar.

retici tarzn nderliini yapan tarihi ise Thukydidestir. Gerek

mnda tarihilik de onun Peloponnesos'lularla A tinahlann Sava adn tayaneseriyle balamtr. Eser, sadece edeb bakmdan deil, metod ve zihniyetbakmndan da, daha nceki tarihlerden ok farkldr. Bu fark, eserin gerekkonu, gerekse muhtevsnda kendini gsterir. Eser, zaman ve meknbakmndan snrlandrldktan baka, sadece mellifin yaad devrinolaylarna tahsis edilmi; devlet, tarih realitenin merkezi olarak grlerek, esasyerine yerletirilmitir. Devlet dncesinin esasm siyset tekil etmesidolaysiyle de Thukydides, bir siys tarih yazcs olmutur.

Thukydides, yetime tarz dolaysiyle, aratrmaya yeni bir mn

getirmitir. O da, siys retimde faydal olmadr. Bylece ilk defa olarak tarihilminin sosyal ilimler iindeki yeri de tayin edilmitir.


22/134

TARH VK l'AYDALANDlCl MU-R 7

Burada gaye, grld gibi, faydal olmak, tarih yoluyla tecrbeyi arttrp

bilgiyi oaltarak gelitirmek ve insan baarl klmaktr. Bunun artlar ise, a)hakikate tamamen sadk kalmak; b) vakalar anlatrken, aralarndakimnsebederi ortaya koymaktr ki, gemii renip, bu bilgilere dayanarak hlve gelecek hakknda hkm vermek mmkn olur.

Tarih yazclnda bu tarz, Thukydidesten sonra dier Grek ve ltontarihilerince de benimsenmi, Poiybios, Plutarkhos, Tacitus, Marhivelli gibiyazarlar onun izinden gitmilerdir.

Pragmatik tarihin en bariz hususiyeti, tarihte n yapm ahsiyetlere byk

yer vermesi, bu ahslarn idealletirilmeleri; hatta deta insan st varlklarhaline getirilmeleridir. slmiyetteki Siyer kitablar da bu tarza rnek olmkgsterilebilir.

Thukvdidesin at r, tarih hakikatleri ortaya koymak hedefinigtt halde, rnek olmak prensibiyle de hareket ettiinden, bnbenimseyen melliflerin eserlerinde hep zaferler ve parlak olaylarnilenmesine zen gsterilmi; baarszlklar ve hayal krklklar karsn!skt tercih olunmutur ki bu tutum, retici tarz tarihin zaafn tekil etmitir.

C. Aratrc Tarih

XIX. yzylda tarih yaz tarznda cidd bir hamle yaplm; olaylarn sadeanlatm veya istikbale matuf redei vasf yannda, k sebebleri, bunlarhazrlayan miller, eitli olaylarn sebeb ve netice mnsebetlerininaratrlmasna balanmtr ki bylece tarih, bir ilim olma hviyeti kci timiftr.

Tek tanrya inanan dinlerde, o dine mensub insanlar eit grlrken, artkhangi dine mensub olurlarsa olsunlar, btn insanlarn eit olduu grnden

hareket edilerek bir kltre sahib olduklar ve tarihin oluunda katkdttbulunduklar kabul edilmitir.

Bununla beraber, dnyada cereyan eden olaylar, yeri ve zamnibakmndan deil, cereyan tarz, rol alan ahslar bakmndan da farkllklargsterir. ardarn msait olmas halinde, benzer olaylar cereyan edebilirse ile ~ok kullanlan bir ifadeyle- tarih tekerrr etmez. Yani, tarih olaylar, hibirzaman ayn cins ve mkdarlarda ayn malzemelerin kullanld laborattvardeneyleri gibi deildir. Herbirinin zel artlar, deiik meknlar vardr. Bu

olaylara karan ahslarn karakterleri, olay esnasndaki halet i rhiyeleri, lytesirler birbirinden farkldr. u halde, gerek mnda bir tahlil iin, biilnbunlarn derinliklerine inilip ayr ayr aratrlmas gerekir.


23/134


Olayn oluuna sebebiyet veren artlarn aratrlmas da ayr bir nem

tar. ok kere bir vakay tek bir sebebe balamak hataldr. Coraf, sosyal,siys, iktisd vs. ardarn iyi incelenmesi lzmdr. Bunlardan birinin grlpdikerlerinin ihmli yanl neticelere gtrebilir. u halde, tarihin ilim sfatmkazanabilmesi, dier bir ifadeyle lm tarihilikyaplabilmesi iin tarihin sosyalilimlerle olan mnsebederinin her zaman gz nnde bulundurulmas, yerineve zamanna gre, onlardan yardm istenmesi gerekir.

K saca ifade etmek gerekirse, tarih almalarnda, mantkl bir analizeihtiya vardr. Gerek tarih, yzeydeki olaylarn derinliklerine nfuz etmeye

almaktr. Bu ekliyle tarih, belki de btn ilimlerin en zorudur. Fakat birkere cazibesine kapldktan sonra dnceler hep ayn noktada teksif edilecek;metodlu bir alma ise bu cazibeye daha fazla canllk getirip gelitirecektir.

Burada, tarihinin aratrma iin seecei zaman diliminin snrlandrlmaszerinde de ok ksa olarak durmakta fayda vardr. Aratrmalara konu olarakksa dnemler mi, yoksa daha umll olmasn temin maksadyla, uzundonemler mi alnmaldr? Tarih, bir bakma bugnn aklamas olduunaHrc, hu aklamann mkemmel olabilmesinin temini bakmndan, ksa dnemerevesinde dnlmemesi, uzun dnemin incelenmesiyle, ksa dnemde

ortaya konamayacak baz gereklerin aydnla kavuturulabilecei grndeolanlar vardr. Bu grn mmessili F. Braudel, bunu kabl etmenin, birdnce patlamas, btn toplum hayatnn yeni bir ekilde kavranmas ve"yava ilerleyen, hatta bazan neredeyse durgun olan zamanla tanlmas demekolduunu; ok grlt yapan aktrlerin her zaman en gerek aktrler olmaypHcssiz kalan dierlerinin de bulunduunu syleyerek, tarihinin, uzun dnemdealmas halinde daha baka kaynaklarla da tanacan; bylece, olaylannderinliklerine inme veya neticelere varma imknnn artacan belirtmek

istemitir.Gerekten, baz trdeki aratrmalarda, konuyu uzun dnemde mtalaaetmenin ok byk faydalar salayaca phe gtremez. Messese tarihleribuna misl olarak gsterilebilir. leride de temas edilecei gibi, konuyu, hibirmesnedi olmayan tarihlerle snrlandrmak da son derecede sakncaldr.Snrlandrmalarda tarih ve mantk dnm noktalar aranmaldr.

Uzun dnem, belki tarih seyrin en iyi ekilde grlebilmesini teminbakmndan tercihe yn bir tarzdr. Fakat bu, ksa dneme ait almalaryaplmamaldr mnsna gelmemelidir. K sa dnem aratrmalar artttakdirde uzun dnemi kapsayan incelemeler de daha kolaylaacaktr.


24/134

TARH VE FAYDALANDII LMLER O

Tarihi, en iyiyi, en doruyu ve kendisini gayeye gtren yollar denemeli,

eksiklerini doldurmak iin gayret gstermelidir. Bazan neticeye vurmak iinsarf ettii emekler boa gidebilir, aradn bulamaz, balad noktayadnebilir; ancak bu baarszlk onu hayal knklna ratmamal, tam aksine*,neticeye varacak baka yollar ve metodlar denemelidir. 'Bilememek" vcbulamamak kelimeleri, tarihinin kullanaca en son szler olmaldr. Bunlarsylenmeden her yol denenmeli, her trl kaynaa ba vurulmaldr. pheni/ ,kaynaklara hi aksetmemi, hibir ip ucu bulunmayan veya zamannda zubtedilmi olduu halde eidi sebeblerle gnmze intikal edememi bilgilerielde etmek mmkn deildir. Byle durumlarda elbette tarihinin aczi s


25/134


C. ktisat

Birok tarih olayn temelinde iktisd faktrler yatar. Bu olaylarnkanunlar, iktisat ilmince ortaya konur. Tarih ise onlarn tasviri ile megul olur.Ancak, btn tarih olaylarn ktisad sebeblerden kaynakland grne de.splanlramaldr.

D. Antropoloji

"nsann tabi tarihi olarak tarif edilen antropoloji, fizik ve kltr

antropolojisi olarak ayrlr.1. Fizik antropolojisi, insan rknn tekmln;

2. K ltr antropolojisi ise, kltrlerin, yaznn icadndan ncekidevirlerden balayarak bugne kadarki gelimesini inceler.

i. Arkeoloji

Kltr antropolojisinin bir kolu olarak gelimi bir ilim dal olan arkeoloji,zellikle belgelerin bulunmad devirler iin, tarihin en mhim

ymlmclanndandr. Kolayca tahmin edilecei gibi, kalnalar, bilhassa kltr vemedeniyet tarihi asndan byk kymet tarlar. Hatta arkeolojik buluntularyannda yazl kaynaklar bazan ikinci plna debilir.

b. Etnoloji

Bu ilim dal, etnograf, sosyal antropoloji ve dil olarak ksmdaincelenebilir.

bu. Etnograf ile etnoloji arasndaki fark, antropolojinin kalbi addedilen

-tnografinin tek bir kabile veya topluluun hayatnn ana unsurlar olan yaay,rf, det ve geleneklerini incelemesine karlk etnolojinin iki veya daha fazlasayda kltr arasnda mukayeseli almalar yapmasdr.

bh. Etnolojinin dier bir kolu olan Sosyal Antropoloji ise, almalarnbirka koldan srdrr.

. Dn, siys, iktisd ve sosyal messeseler;

. Mzik, dans, halk edebiyatn iine alanfolkloraratrmalar;

t. Etnoloji ile tarih ve etnoloji ile psikoloji arasndaki mnsebederi konuulan mukayeseli almalar yapar.


26/134

TARH VI '. FAYDALANDII LMLER

bc. Dil (Filoloji)

Bir toplumun dili bilinmeden tarihinin bilinmesi mmkn deildir. Buuniindir ki tarih aratrmalarn ilk art o toplumun dilinin renilmesidir. Hu dfiloloji denilen dil bilgisi sayesinde olur. Ne var ki, tarih aratrmalarda basilbir dil bilgisi ok zaman yeterli deildir. K elimelerin szlkteki karlklardnda, eitli devirlerde ve kullanl yerlerine gre ifade ettikleri mnlarn dubilinmesi lzmdr. Aksi halde byk hatalara dlebilir. Mesel, terakki"kelimesinin szlkteki karl ilerlemedir. Fakat OsmanlI larda tabir (larskterakki, kapkulu veya timar erbabna cls veya harb sonrasnda yaplm

zamm gsterir.Bylece, antropoloji ve ona bal ilim dallar, tarihin sk mnsebetle

olduu ve faydaland ilim dallarn tekil eder.

E . San'at T arihi

Sanat tarihi ksmen arkeolojinin metodlarn kullanmakla birlikte, sonzamanlarda gelime gstermi bir daldr ve zellikle kltr tarihi asndan

ihml edilemez.F. Corafya

Btn tarih olaylar corafi bir mekn iinde geerler. Meknn tasviri,olaylann deerlendirilmesi asndan ok mhimdir ki bunu da corafya yapar.Coraf artlar, tarihe ekil verir ve gelimesine yardm eder. Deniz kylar,nehir ve gllerin evreleri, vahalar gibi topraklar, insanlann yerlemeleri iin celverili sahalar olmular; byk medeniyeder buralarda domutur. Msr, Nili;

Mezopotamya, Frat ve Diclenin insanlk lemine hediyeleridir. Bunun gibi Hintkltr de Ganj ve Brahmaputra nehirleri sayesinde gelimitir. Avrupamedeniyederinde ise Tuna, Ren, Elbe, Seine, Loire ile Po nehirlerinin byk rololmutur. Afrikal zencilerin byk medeniyeder meydana getiremcmifiolmalannm sebebini de yine corafi artlarda aramak gerekir.

Aslnda beeri corafya, tarihe, fizik corafyadan ok daha yakndr. Zr o,kanunlar teklif etmek yerine, topran iskn ediliinin artlar ve sonularhakknda bilgi verir. Beer corafyann, tarihin en ok yardmc olduu sahan,ktisad ve sosyal farilidir.

Tarihi corafin ise, yerleme yerlerinin kurulu ve gelimesi ile demografik,ktisdi ve sosyal ynlerini inceler.


27/134


G. Paleografya

Bir toplumun dilini bilmek, tarih aratrma iin yeterli deildir. Dillebirlikte kullanlan yaznn da bilinmesi lzmdr. Msr tarihi iin hiyeroglifleri,Mezopotamya iin ivi yazsn, Ortaasya Trk tarihi ile uraacaklar iinOrhun, Uygur ve in alfabeleriyle yazlm yazlan, Osmanl, Arab ve ranaratrmalar iin Arab alfabesi, Slav millederi tarihleri iin kiril alfabesi veAvrupa millederinin tarihini aratrmak iin de Ltin alfabesini bilmek gerekir.Ancak ok kere mesele bununla da zmlenemez. Bu yazlarn zel bir takm

eitleri vardr. Almanyada hl rneklerine rasdanan gotik yazsbunlardandr. Arab yazsnda ise nesih, sls, dvn, nka, ta'lik, siyakat gibipek eitli trler mevcuttur. Bunlarn her birinin kullanl yerleri de farkldr.Cicrckli yazlarn okunmas renilmeden hibir zaman cidd bir tarihantrma yaplmas mmkn deildir. Yazlarn tannmas ve hussiyederiyleilgili ilim dal isepaleografyaK.

H. Diplomatik

Toplumun dili bilinip kulland yaz okunsa dahi, belgelerin ifade ettiklerimn bilinmeden deerlendirilmeleri mmkn deildir. te, belgelerin cins veekil olarak deerlendirilmelerini yapan ilim dal diplomatikd\t.

Belge eideri, kt, vard yere veya yazlma gayesine gre pek deiikisimler alrlar.

Hkmdar tarafndan gnderilen emirler iinfirman, mir, biikum;bir eyinkullanlma hakk, bir vazifenin tevcihi gibi vesilelerle verilenlere berat;sadrazam, beylerbeyi gibi st kademe grevlilerinin emirlerine buyuruldu;

hkmdarn dier bir devletin tebaasna veya kendi tebaasndan bir gruba baheltii haklar gstermek iin verilene ahidtm; iki devlet arasnda karlkltekeffl ihtiva eden belgeye muahedevs. gibi adlar verilir. Bu belge trlerininlcr birinin zellii vardr ve bu zellikler bilinince bazan metnin tamamnnokunmasna gerek bile kalmadan hangi grup iine girecei tesbit edilebilir.

Tarihsiz belgelerin tarihlendirilmesi, sahte belgelerin hakikilerinden ayrtedilebilmesi gibi konular hep diplomatik ilminin kapsam iine girer.


28/134

TARH VI-, FAYDALANDI I MIAR

. E pigrafi

Mstakil kitabeler olsun, bir yap zerine monte edilmi bulunanlar olnun,ihtiva ettikleri bilgilerin doruluu dolaysiyle tarihinin vaz gcemcyeccftikaynaklardr. Ancak bunlarn okunmas ayn bir ihtisas iidir. K iiiik bir satha okey sdrmak gayesiyle yazlan istifiyaklarayn zamanda birer sat'at eseridir,

te kitabelerin okunmasyla uraan ilme epigrafi ismi verilir. Kkkitabelere epigratt, byklere ise epgraf dtmlr.

J . N mizmatik (M eskkt)

N mizmatik, paralarn tannmas ile uraan bir ilim daldr. Para st* gereksiys, gerekse iktisd tarihin baz noktalarnn akla kavuturulmasasndan tarihinin faydaland bir kaynaktr.

K . M hrler (Sicillografi) ve A rmalar (Heraldque)

Mhrler ve armalar da baz meselelerin aydnlatlmasnda tarihiye

yardmc olmalarndan dolay, tarihin yardmc ilimlerinden saylr.

L . ecereler (Ensab Cetveli, Geneoloji)

ecereler, tarihi iin lzumlu ve faydal cetveller olmakla birlikte,kendisine asil bir soy hazrlama meraknda olan, bylece, toplum iindekiyerini salamlatracan umanlarca uydurma ecereler de tanzim edilmitir.Gnmzde hl bu merakn devam ettii, sahaflarda satlan bir fotoraf alpereveleterek bykbabas veya byk amcas olduunu iddia ederek

salonlarnn ba kesine asan, yahut da yine sahaflardan, muhteviyatn dahibilmedii bir ferman veya berat alp ile ydigr olarak gsterenlererasdanmaktadr. Bu hususlar gz nnde bulundurularak, her rastlananecereyi doru kabul etmek hatab olur.

M . T akvimler (K ronoloji)

Bir olayn getii zaman ok nemlidir. Zaman tesbit edilemeyen birolayn dier pek ok artlan da bilinemeyeceinden doru olarakdeerlendirilmesi mmkn deildir.


29/134


/ ,umann tayini iin, ok eski devirlerden tibren eitli takvimler yaplp

kullanlmtr. Eski Msr, Babil, Hind, in ve Sstlerin takvimleri olduubilinir. Byk skenderin fetihlerini miitekb yaplan Selefkos takvimi, Trlderinoniki senelik hayran takvimide daha sonra kullanlan takvimlerdendir.

Avrupada eski alarda, Julius Caesarn M.. 45 ylndaJulien takvimimyapmasna kadar farkl takvimler kullanlmtr, Julien takvimi ise, 1582yekatlar ilk ekliyle kullanlmken, geri kald gz nne alnarak drt ylda bir,senenin 365 gn yerine 366 gn saylmasyla, farkn kapatlmas yoluna gidilmive 5 Kkime rastlamas gereken gn de 15 Ekim kabul edilerek geri kal telfi

olunmaya allmtr.MsK imanlar, slmiyetin ortaya kndan 17 yl sonra, Hz. mer

/ .umannda, 11/. Muhammedin Mekkeden Medineye g tarihi olan M. 622ylnn 1 Muharremini balang, olarak alan Hicr takvim kullanmayabalamlardr. Ancak bu takvim, ayn dn esasna dayandndan, gne yly.ibi VS gn deil, 354 gn 21 saat kadard. Bu sebeble de her yl birmrkinden 10 gn 8 saat ksa oluyordu. Buna ramen Osmanhlar da buliikvimi kullanmay tercih ettiler. Ancak XVII. yzyln son eyreinde martayn ylba kabul eden bir ml takvim kullanmaa baladlar. Bu takvimdekiay isimleri ise Selefkos takviminden alnmt.

Tanzimattan sonra, 1256 (1840) hicri yln, ayn zamanda ml yl kabulctlct bir takvimi kullanmaa baladlar ki, iki takvim arasndaki 10 gnlk farktlolayisiyle, gitgide iki tarihin aras ald. Mesel Rumi 1 Mart 1341 tarihi Hicritakvimle 5 Cemzyelhr 1343e denk geldi.

1 Ocak 1926dan tibren benimsenen Mild takvim ile ise, Trkiye dedier devletlerle ayn takvimi kullanmaa balad.

ite dnyann eidi yerlerinde ve deiik zaman dilimleri iinde kullanlantakvimlerin farkl oluu dolaysiyle, ayn olaylar iin deiik kaynaklarda bakabaka ekillerdeki takvimlendirmeleri tek bir tarihe, bugn kullanlan mldtakvime evirmek iin, tarihinin, bunlarn birbirlerine geilerini iyi bilmesilzmdr. Onun iin de bu dal, tarihin yardmclarndan addedilir.

N. Yer Adlar (Onomastik)

Tarihi iin yer adlarnn, sadece muayyen mevkileri ifade eden birer ad

olmaktan tede, ok byk ehemmiyeti vardr.Yeni bir ky veya kasabann kuruluumla, oraya yeni bir ad aramaya hacetkalmakszn, yerleen topluluun atl verilir. Nitekim, Anadolu bunun


30/134

TARH Vl;. HAYDALANDII LMLER IS

mkemmel rnekleriyle lolmlur. Bu isimler bize, ayn ad tayan boy, airet,cemaat gibi gruplarn nasl bir yaylma gsterdiklerini de anlatr. Dou veyagney-dou Anadoludaki bir ky adnn Rumeli topraklarnda da olman, budalp yaylmann gzel bir rneidir.

Yeni doan ocua, babas veya len kardeinin isminin verilmesi gibi,iskn yerinin deimesiyle yeni yurd edinilen yerde eski isimlerin tekrarland#da tesbit olunan hususlardandr.

Bu isim vermeler sadece ehir veya kasabaya topluluun adn verme deil,ky ve kasabadan ehire gelite, gelinen yerin adnn mahalle veya semte

verilmesi eklinde de kendini gstermitir. Mesel, stanbuldaki Aksaray,Maka, K araman gibi semtlerle sur dndaki Yeni Bosna, buna rnek olarakgsterilebilir.

Bir baka isim verme eklini de Osmanl Devletinin toprak kaybnauramasyla gelen gmenlerin yerletirilmesinde gryoruz. Sultan II.Abdlhamid devrinde gmenlerin yerletirilmesi iin kurulan kylerinbirouna Hamidiye ismi verilmitir.

te bu yerleme yerleri ile uraan ilim dalma toponimi; deniz, nehir, gl

gibi su adlaryla uraana bidronimi; ahs adlaryla uraana ise atmpmimi adverilir.

Tarihin yardm ald disiplinler, bunlardan ibaret de deildir. Askeritarihin lykyle yazlabilmesi iin stratejive taktik, madenciliin tarihi iinjeohjibilmeye ihtiya vardr. ktisad tarihi aratrmalarnda ok kere is/ntistikinyardmna ba vurulur. E lektronik a olan gnmzde her sahada olduu gibitarih aratrmalarnda da bilgisayargeni bir kullanm alan bulmutur. Tarihi,kendi sahasn aan hususlarda bu konularn uzmanlarna danmak, onlardan

yardm istemek zorundadr.


31/134


32/134

kinci Blm

TARHN KAYNAKLARI

K aynak, tarih bilgi veren matemedir. nsann syledii vey yazdft,yahut ml ettii herey, onun hakknda bilgi verebilir. Ancak, her bilgi verenmalzeme kaynak olma zelliine de sahib deildir. Bu malzemenin kaynakaddedilebilmesi iin,

a) devrinde vcda getirilmi olmas;

b) devrine yakn bir zamanda ve devrinin kaynaklannda faydalanlmakmeydana getirilmi olmas gerekir.

Birinci gruba girenlere ana kaynakad verilir ve tarih aratrmalarnda son

derece mhim ve kymetlidirler. Bir olaya fiilen itirak etmi veya ok yakndantakib etmi bir kimsenin kaleme ald eser veya bir zafer sonundu ouhatrasn yaatmak iin dikilen bir kitabe yahut bide, bu cins kaynaklardandr.Devletin resm evrak da, hi phesiz, bu gruba girer.

kinci grup kaynaklar, birincilerin bulunmad hallerde nem kazanrlar.Bunlar, ana kaynaktan faydalanlarak meydana getirildikleri takdirde birinci eMenkaynakaddedilirler.

Ana kaynakla birlikte birinci elden kaynan da bulunmamas halinde,birinci elden kaynaktan faydalanlarak meydana getirilen ikinci e.Men kttyntkkrnem kazanr.

Osmanl vak'anvis tarihlerinin bir ksm, seleflerinin eserlerini dckullandklarndan, bu kaynak eserlerin gnmze ulamas halinde, o tarihlerarasndaki vekayi bakmndan, birinci derecede kaynak olma zelliklerinikaybetmektedirler. Mesel, Naima Tarihi, Haan Beycide TarihFnAcnnakledilenpasajlarda ehemmiyetini kaybettii halde, gnmze ulaamayan rih'lMenrzdenin eserinden alnan pasajlarda, birinci elden kaynak gibi mtalaaedilmektedir.

Ancak, ana kaynak varken birinci ve ikinci elden kaynaklarn n plmgememesi lzmdr, Ana kaynak olmad takdirde ise birinci elden kaynak n


33/134

H TARH ARATIRMALARIN DA USL

plna geecektir. Olaylara deiik biimlerde yaklalmas veya kaynan tenkit

szgecinden geirmesi hallerinde ikinci elden kaynaklar dahi ihmal edilemez.Burada zerinde nemle durulmas gereken bir husus da, kaynakla

aratrmann birbirine kantnlmamasdr. Gnmzde pek eitli malzemedenfaydalanlarak hazrlanm eserler iin hibir ekilde kaynak tabirininkullanlmamas icab eder.

1. K AY NAK LARIN TASNF

Modern teknolojinin gnlk hayata girmesinden nceki devirler iinkaynaklar, 1. szl, 2, yazl, 3. kalntlar olarak ayrlmken, yakn gemi/ erinde inceleme yapacaklar iin artk teyp ve video bandlan, dokmanterlilmler, CD Romlar gibi bir takm malzemenin de kaynaklar arasna alnmasgerekmektedir. Bunlar, kaydl veya grntl ariv malzemelerindendir. Batdali. Bernheim tarafndan yaplan, bizde de Prof. Z.V. Togan ve Prof. .K lcsok taraflarndan benimsenen tasnife gre, yazl ariv belgeleriylebirlikte bunlarn da kaynaklar iinde nc grup olan kaknttlarAa yer almalaricb eder.

Halbuki, ariv belgeleri daima ana kaynak durumundadr. N itekim, bunugz uine alan G. Monod, ferman, berat, ahidnme, meclis zabdar gibitarihi eserler dedii malzemeyi kanunlar, hesab defterleri, mektublar gibitarih olmayan eserler adn verdij malzemeden ayrm ve birinciyibidelerle birletirerek muharrer veya mahkuk eserler adyla ayr bir grupmeydana getirmitir. K aynak malzemesinin, topland yere gre tasnifi demmkndr ki burada, szl kaynaklar dndakiler ariv, ktbhane ve mzemalzemesi olarak bir tasnife tbi tutulmutur.

Gerekten, insana bal bulunan, insana hizmet eden, insan anlatan,mevcudiyetini, faaliyetini, zevklerini ve olu biimini ifade eden herey tarihinyazlmasnda kullanlr. Mesel, uaktan grlen bir manzara, yerde iken tesbitedilemeyen baz hususlarn akla kavumasn salar. K uzey AfrikadakiRoma snr tahkimat (limes) byle kef edildii gibi, Ege blgesinde bugneltik zraati yaplmayan yerlerdeki 60x60 ebadndaki tarlalarn havadan tesbiti,XVI. yzylTahrir Defterlerindeki eltik ekimine dair kaydlar dorulamaktadr.

A. Szl KaynaklarSzl kaynaklar, menei belli olan veya olmayan, fakat, azdan aza

sylenerek gelen tarih iirler, hikyeler, efsneler, destanlar, menkbeler vs. dir


34/134

T A R H N K A Y N A K L A R I 19

ki, bir ksm daha sonra kaleme de alnmtr. Fakat hibir zaman yazl kaynak

olarak vcda getirilmi malzeme lsnde gvenilir olamazlar. Bunlar, ancak

yazl kaynaklarn bulunmad durumlarda veya onlara yardmc olarak vcihtiyada kullanlma durumundadrlar.

1. Tarih iirler

Halk arasnda en yaygn ekillerden biri olup halk irleri tarafndm, birhatrann yaatlmas iin, destn mhiyette olmamak zere meydana getirilipazdan aza yaylan iirlerdir. Bunlarn rneklerine, Asyada Trk, Moftol vc

Arablar arasnda, Avrupada ise Germenlerde rasdanmaktadr.2. Hikyeler-

Burada kasd edilen hikyeler, tabi, iinde tarih bilgi olanlardr. Bunlar dn,

a. Mahall olanlar ,

b. Milletler aras mnsebeder neticesinde bir memleketten difterine, birktadan br kt'aya geerek ufak tefek farklarla dnyann birok yerindetekrarlananlar olarak snflandmlabilir.

Birincilerde tarih gerek pay bulunabilirse de kinciler, ahs vc yeradlarnn deimesi suretiyle deiik memlekederde tekrar edildiklerinden

gvenilir deildirler ve bu sebeble de kaynaklar iine sokulmamaldrlar.

3. Efsneler

Bunlar da tarih kaynak gibi grnmekle beraber gerek deillerdir.

Hikyelerde olduu gibi efsneler de

a. Mill,

b. Milleder aras olmak zere ayrlrlar. Birinci gruba girenler, milletlerinkarakterlerini aksettirmesi bakmndan mhimse de ikinci gruptakiler iin bylebir zellik de sz konusu deildir.

4. Mytoslar (Mider)

ok tanrl devirlere it olan mitoslar da bir nevi efsnedirler. Doupgelitikleri blgelerin dnce tarz ve temayllerini ortaya koyarlar, fakatgerekle bir ilgileri yoktur.


35/134


5. Destanlar

Nazm trnde olan destanlarda olaanst olaylar, tabiatst varlklaryanllarak mbalaaya kalsa bile esas konu, tarih hakikadere dayanr ve bubakmdan tarih kaynak olarak kullanlabilirler. N itekim, esas yazlkaynaklardaki boluklarn doldurulmas iin destanlarn kullanld eserler demevcuttur.

Destanlarn bize intikal eden ekilleri ise, daha sonraki devirlerde kalemealnm olanlardr.

6. MenkbelerGerek Dou, gerekse Batda azizler, evliyalar ve eyhler hakknda

sylenenlere menkbedenilmektedir. Bunlardan bazlar, bu ahslarn yaptklariler, gsterdikleri keramederle ilgili olduu gibi bazlar da mezarlarnnyerlerini konu etmektedir. Mesel, Hac Bekta- Veli menkbesi veya Hz.1llidin mezarnn yerinin Akemseddin tarafndan bulunuu gibi.

Menkbeler de zamanla yazl hale gelmi ve Menbbnmeler ad altndatrih kaynak olarak nemleri artmtr. Menkbnmelerde, onlara konu olan

ahsiyetlerin zelliklerinden baka devrinin dnce tarzn tesbit etmek demmkn olabilmektedir.

7. Fkralar ve Ataszleri

a. Tarih ahsiyedere atfedilen baz fkra ve anekdodarla

b. Tarih ahsiyete mal edilsin veya edilmesin ataszleri de o toplumundn tarzn aksettirmeleri bakmndan tarihi iin mhimdirler.

B. Yazl, izili, Sesli Ve Grntl Kaynaklar1. Ariv Malzemesi

Gnmzde ariv malzemesi denilince sadece yazl olanlar deil, ses,resim, fotoraf, izim ve grnt gibi malzeme de dnlmektedir. Bubakmdan, yazl olanlarla dierlerinin ayrlmas gerekir.

a. Ynh Ariv Malzemesi

Bunlar da birka grupta incelenebilir.

da. Ferman, berat, emir, hkm, ahidnme ve muhedenmeler gibihkmdarn imza, mhr veya iaretini (damga, tura) tayan belgelerle


36/134

TARHN KAYNAKLARI 21

bunlarn resm kopyalan; dvn ve meclislerin mzkere ve/ veya kararlarnihtiva eden belgeler.

ab. K anunnme, nizmnme, adletnme gibi zamannda hukuk birvazife gren belgelerle adliye zabt ve kararlann ihtiva eden dosya ve siciller,

ac. zel akidlerin tescil edildii noterlik belgeleri ile zel mektublar.

Tarih kaynak olarak bunlarn herbirinin kullanl yeri farkl olmaklaberaber, ana kaynak olarak gvenilirlikleri mnakaa edilemez. Fakat, bu tipbelgelerde dahi zaman zaman tarihiyi yanltabilecek baz hususlar bulunabilir.

Mesel, iki ayr devletle hemen ayn artlan hv iki muahedenin grlmeleribir arada yrtlmesine ramen biri imzaland halde dieri, aradaki bazihtilflarn halli iin bir sre gecikebilir. Buna ramen, ikisi arasnda parelellikarzu edildiinden, kinciye de, esas akd tarihi deil, dier devletle yaplanntarihi atlabilir. N itekim, XIX. yzyln ikinci yarsnda dahi bunun bir rneinigrmek mmkndr. K anlca Ticaret muahedelerinden sadece Fransa ileyaplann tarihi 29 Nisan 1861 olduu, Ingiltere ile imzalanmas maynortalarn bulduu halde her iki devletle yaplan da 29 Nisan tarihini

tamaktadr.zel mektublarda ise, ahsn hisleri de ie karacandan, dierlerine

nazaran ihtiyatla kullanlmalar gerekir.

b. inili A riv Malzemesi

Devrinde yaplm pln ve haritalar bu grup iinde yer alr.

ba. Bir ehrin, bir yapnn, bir let vs.nin plnlar, daima konuyu lyktutacak mhiyettedir. ehirlerin gelimesi, yangn gibi fetler dolayiAyle

meydana gelen pln deiiklikleri, tarih seyir iinde mahalle ve sokak adlarndavuku' bulan deiikliklerin bu plnlardan takibi mmkndr.

yi izilmi bir ev pln, devrinin yap zellikleri ile birlikte o blgede veyao ehirdeki insanlann yaama biimleri hakkjnda da ok kymetli ip ularverebilecek niteliktedir. Y ine bir fabrika, bir rhtm veya bir iskelenin pln dedevrinin ihtiyalan ile birlikte teknik hussiyederini de aksettirecektir.

bb. zellikle tarih corafya aratrmalarnda devrinde yaplm haritalarpek mhim kaynaklardr. Dolan bir krfez, mecras deien bir nehir, yok olanveya yeri yahut da ismi deien bir kyn ancak bunlarn yardmyla anlekilleri grlebilir.


37/134


c. Grntl Ariv Malzemesi

cu. KesimveFotoraflar

Bunlardan resimler, ister karakalem, ister sulu boya veya yal boya olsunyazl kaynaklarda bulunmayan pek ok zellii aksettirebilirler. Bir sava veyatalime it resmin asker nemi yannda kyafeder ve kullanlan silhlangstermesi bakmndan kltr tarihi asndan da ehemmiyeti byktr. Bukonuda Osmanl minyatrlerinin kymederi de dierlerinden aa kalmamaklabirlikte ktbhane malzemesi olan eserlerin iinde bulunduklarndan, onlardanayrlmaktadrlar.

Resme nazaran daha yakn tarihlerden tibren faydalanlabilen malzemearasnda olmakla birlikte fotoraflar, hem izim, hem de resimlerin vazifelerinigrebilmektedirler.

cb. D o kmanter Filmler, Video Band veCD Romlar

Sinema ve televizyon-video ve CD Romlar, toplum hayatna girilerindendonra, sadece elendirici deil, eitici-retici de olmular; aktel konularda dalim ve kasedler byk hizmeder grmeye balamlar; bylece, bunlar ihtiva

eden arivler oluturulmutur. Mesel II. Dnya Sava iin yazl malzemeninyannda olaylarn cereyan srasnda ekilen filmlerin byk kymeti vardr.Ayn ey gelecekte, gnmz video bandlan iin de sylenecektir.

d. Sesli A riv Malzemesi

Gnmzde, dierleri kadar olmasa bile sesli ariv malzemesi de kaynakolarak deer kazanmtr. Bunlar da ta plklardan balayarak ses kasedleri veODIere kadar gelmitir. Ancak, bandlarda ekleme ve karma, yani montajimknlarnn bulunmas, onlar % 100 gvenilir bir kaynak olma imknndan

mahrum brakmaktadr. Maamafih, yine de bunlardan vaz gemek mmkndeildir.

2. K tbhane Malzemesi

Devrinde kaleme alnan kaynak eserler, ktbhane malzemesi iinde yeralr ve birka grupta incelenebilir.

a. ecereler (Geneoloji)

Baoda Yunan ve Roma devirlerinden tibren ecereler tutulduu gibi

Trkler ve Arablarda da etsab cetvelleri dediimiz cetveller mevcuttur.Hkmdar veya ulema ileleri ecereleri olduu gibi, muayyen bir mevkii igal


38/134

T A R H N K A Y N A K L A R I 23

edenlerin de srayla listelerini ihtiva eden cetveller bulunmaktadr.

b. Takvimler ve Yllklar

ba. Takvimler, olaylarn kronolojik olarak gn gnne tutulduucetvellerdir. Hristiyanlar, bu ii kil ise ve manastrlarda yapmlardr. slnula da

ayn usln kullanld malmdur. T imur ve Seluklular zamanlarnd)takvimler tutulduu gibi, Osmanllar da bu usl devam ettirmilerdir, li

takvimlerden kurulu devrine t bazlar N ihal A tsz1 ve Prof. Dr. OsmnnT uran2taraflarndan ner edilmilerdir.

bb. Ylkklann tutulmas ise A surlular devrine kadar uzanmakladr,Bunlarda da olaylar kronolojik olarak kaydedilmilerdir. O rta Asya Trk lrili

iin in, Dou A vrupa T rk kavimleri iin Rus yllklar mhimdir. Ols

A vrupada L eh ve M acarlar taraflarndan tutulan yl lklarn tnevcudiyei ile

bilinmektedir.

c. Vekajintmler

Bat dillerinde kronik adyla anlan vekayinme trii eserlerin ilki K ayseripiskoposu Eusebios tarafndan kaleme alnm olup 323 ylna katlar olun

olaylan ihdv eder. Bu tarihten tibren rnekleri grlen tarza slm tarihileri

arasnda da rabet olunmutur.

Osmanl lar da bu an'aneyi srdrmlerdir. V ekayiin zabt iin X V III ,yzylda Dvn- Hmyna bal bir vak'anvis3 (veya daha doru tabiri ile

vekaynvis) kalemi kurulmu ve Naim M ustafa Efendi, ilk defa mk'mM ssfatyla bu vazifeye tayin edilmitir. Her ne kadar X V II I . yzyldan nce de

Sarayca, ehnameci adyla Osmanl Devleti tarihini ya/mnk invazifelendirilenler olmusa da stat bakmndan bu iki vazife arasnda fark

bulunduu muhakkaktr.

V ak'anvisliin, devletin resm bir messesesi olarak ortaya ktm

dnldkte, sadece Naim M ustafa E fendide itibaren resmen

vazifelendirilenlere vak'anvis/vekaynvis; yazdklar eserlere ise i'ak'ttniMstarihi denilebilecei, daha nce veya daha sonra zel olarak kaleme alnm

1 Osman!/ Tarihine A it Vahimler, 1, 824,835 vc* 843 Tarihl i T akvi mler, stanbul I% 1; "l'ill

Sultan M elunel e Sunulmu Tarih B ir T akvim, Is/all Im is I /h s Otj/si, III (1* 7), 17 23;Hicr 858 Ylna Ait Takvim, Seluklu /inift/rm/larr Delgisi, IV , A nkaa l'/75, 221 283.

- Islanbt/l' t Velhinle O/He Yaylmif l'an//'Vakrim/e\ A nkara 1')54.

1 tii kelimi' /am.n /a an "vak'auvist eklimle kullanl yorsa ila dorusu vak'.mii vis" dil',


39/134


kroniklere bu adn verilemeyecei kendiliinden ortaya kar.

d. Biyografiler veOtobiyografilerda. Tarihe mal olmu ahsiyederin hayatlarnn hikyesi (biyografi), eski

Ytnan ve Romada da rnekleri grlen tercme-i hl ki tabiatnda bulunur.Islm devlederinde de bu tarza nem verilmi ve eidi mellifler tarafndanbiyografik eserler vcda getirilmitir. Ykut- Hemev, bn Hallikanbunlardan sadece ikisidir. OsmanlIlarda da sadrazamlar, eyhlislmlar, ulem,kaplan paalar, reislkttablar, hattadar gibi eitli meslek gruplarnda isimyapm ahsiyeder iin, ayr ayr biyografi kitablan yazlmtr. uar

tezkirelerinde ise her trl meslek erbabndan olan irlere yer verilmitir.Mstakil tercme-i hl kitablan dnda vekaynmelerde de her yla it vekaysonunda o yl iinde len ahslarn biyografilerini ihtiva eden vefiyat ksmlarbulunmaktadr.

dh. ahsn hayat hikyesinin kendisi tarafndan kaleme alnmasnaotobiyografi denilir. Az saydaki mstakil otobiyografiler yannda, baz yazarlarneserlerinde ayr bahisler aarak biyografilerini verdikleri de grlmektedir.Mesel Takprlzde akaytku 'n-Numniyyesi sonunda; K tib elebi,ShIImiu 'I-vusI

ve M niil-bakkinda; Cevdet Paa,Te%kir\mn40. tezkiresindehayat hikyelerini vermilerdir. Zaman zaman, bir mnsebetini drerekkendilerinden veya meslek hayadanndan bahseden yazarlara da rasdanr. Bubilgilerin bir araya getirilmesiyle ise o ahsn biyografisi ortaya karlr. Ancakbu kaydlar, mesel Ltfi Paa ve lde grld gibi hissi ve tarafgirne deolabilir. Onun iindir ki otobiyografilerin, kullanlrken mudak surette tenkitszgecinden geirilmesi gereklidir.

Y ine bunun gibi, devlet kademelerindeki bir ahsa takdim edilen eserdeki,o ahsla ilgili vg, gr ve dnceler de ihtiyada kullanlmaldr.

e. Htralar

Devrinin olaylarna k tutmas bakmndan hatra nevinden eserlerinkymeti vardr. E ski alarda Julius Caesarm hatralar mehurdur. Bizansmparatoru K antakuzenos, Timur ve Bbr de hatrat brakanlardandr.

XIX. yzyldan tibaren hatrata verilen nem artm, Sultan II .Abdlhamid, Midhat, Said ve Kmil Paalar ile ttihad ve Terakkitin birnumaral yesi brahim Temo da dahil birok mhim ahsiyet hatralarnyazmlardr. Cumhuriyet devrinde Nutuk, Atatrkn hatralar kabul edildiigibi, onun mesa arkadalar . nn ve C. Bayar da hatralarn yazm veyaksydettirmilerdir.


40/134

TARHN KAYNAKLARI 2S

Hatralarn da tam bir objektiflik iinde yazlmas mmkn olmayp daima

hisler ve ahs grler n plnda tutularak kaleme alnacaklarndan, diereserlerle karlatrlmadan, yani tenkidi yaplmadan kullanlmama!gerekmektedir.

f. Seyahatnmeler

Seyahat intibalar diyebileceimiz bu eserler, ok kere yabanc bir lkeyitasvir ettiklerinden, seyyahlar, orada, kendilerince enteresan grdkleriniyazmlardr. Bazan o milletten birinin gremeyecei veya yazamayaca bireyibulup karmlar, bazan da eseri czip klmak iin mbalaaya kamlardr.

Hatta seyahatnamelerin bir ksmnda, dier eserler veya nceki seyyahlardanalnan pasajlar, seyyahn kendi intiba vey gr gibi aktarlmtr. Hubakmdan seyahatnmeler kullanlrken de dikkadi olunmal, doru ile yanlveya mbalaann ayrt edilmesine allmaldr.

Seyahatname trnn ilk rneklerinden X. yzylda dil havzasna seyahateden bn Fadlan ile XII I. yzylda Asyada seyahat eden Marco Polo, XIV,yzylda Anadoluyu dolap ok kymedi bilgiler veren bn Battuta saylabilir.Batl seyyahlar iin Yakn Dou hayli czip gelmi, XVI I. yzyldan sonra bu

blgeyi ziyaret eden seyyah says da artmtr. D ier milletlere mcnstb olanlaryannda ngiliz seyyahlannn says ise hayli kabarktr.

Seyahatnamelerden bahsederken XVII. yzyl Trk seyyah Evliyaelebiyi de unutmamak lzmdr. Zaman zaman mbalaya kaan ifadesineramen bu seyahatname, asla vaz geemeyeceimiz bir kaynaktr.

g. Sreli Yaynlar

Bunlar gazete ve dergilerden meydana gelir. lk duvar gazeteni

diyebileceimiz yaz ile haber vermeye Romada Julius Caesar zamannda AchDiuma ile balanmtr. Matbaann icadndan sonra ise ilk olarak Stranburg'da(1609) A lmanca olarak yaynlanan gazeteyi Anvers (1619), Londra (1622),Paris (1631), Roma (1640) ve dier lkelerdekiler takib etmitir.

Osmanl Devleti hududlar iinde Trkeden nce Franszca gazeteleryaynlanmtr. 1828de Msrda kan Vak'a-i Msriyye, Trke-Arabcadir.Devletin ilk resm gazetesi Takvm-i Vekay, 1831 de yayn hayatna girmitir.Resm olmayan ilk Trke gazete ise bir ngiliz tarafndan 1840'dayaynlanmasna balanan Cerde-i Haudis'dt. Bunu dier gazetelerle dergilertakib etmitir.


41/134


Gnmzde vekayinme vazifesi bu yaynlar tarafndan yrtlyordenilebilir. Ancak, yorumlarda her zaman tarafsz kalnd sylenemez. Hatta,ayn haberin iki farkl gre sahib gazete tarafndan deiik tarzlarda verilmesidc seyrek rasdanan birey deildir. Ayrca, gazeteler bazan daha nce tarihi ilnedilmi bir toplant, bir bulumay, tehir edilmi olduunu tahkik etmeden veyaoraya muhabir gndermeden, yaplm gibi gsterebilmektedirler. Y ahutprogramda ad yazl ahs toplantya katlamad halde o konumay yapmgibi yapabilmektedirler. Bu bakmlardan, her gazete, her yazar veya muhabirinciddiyet derecesi ve fikriyat bilinmeden, ayn haberi veri, ayn olay

youmlay tarzlar mukayese edilmeden, tek bir gazetenin kullanlmas, ilminciddiyetine glge drebilir.

h. Dier Malzeme

Cnmzde duvar ilnndan sinema afileri ve el ilnlanna kadar her trlbasl kd ktbhanelerde toplanmakta olup bunlann gelecekte siys, sosyal,ktisdi ve kltr tarihi almalannda kaynak olarak kullanlacanda phe yoktur.

C. Mzelik Malzeme

IKnlnr, binalar veya ak hava mzelerinde korunan her trl kalnt(biikyc)lardr. Tarih bir hatray yaatmak zere yaplanlarla byle bir gayegiitmeksizin yaplanlar olarak iki ksmda incelenebilir.

I , Tarih Bir Hatray Muhafaza veya Nakletmek zere Y aplanlar

a. Bir Ha/ ray Yaatan Kitabe, Abide, Heykel veZafer Taktan

Bir hatray yaatmak zere dikilen kitabeler olabilecei gibi cmi, mekteb,

medrese, kervansaray, eme, sebil vs. bir yapnn bnisi ve yapld tarihiiltiv eden manzum yahut mensur kitbeler de vardr.

Birinciler iinde Mezopotamya ve randaki ivi yazl kitbeler, Roma veBizans kitabeleri kitbeleri yannda taa hakkedilmi vakfiye ve adletnmelerdc bulunur. K tahyada Germiyanolu Yakub Bey vakfiyesi, stanbulda AfK fetdi K tiibhanesinin duvarna hakkedilmi vakfiyesi ve Bayburtta Ulu(]mi"in kaps yanndaki adletnme bunlara rnek olarak gsterilebilir.

Bu tip kitbeler, yazl kaynak addedilerek, hatray yaatanlar grubuna

sokulmaktadr.Heykel ve zafer taklar ise, bir ahs veya bir olay yahut kazanlan bir

zaferin gelecek nesillerde canl olarak yaamasn temin etmek iin yaplm


42/134

TARHN KAYNAKLARI 27

olup, zerinde bir kitabe bulunduu takdirde ayn zamanda kitabeler grubunugirerler. K itbesiz olanlarda heykel veya tkn ekli, zerindeki kabartma vcresimler de gerek dikili sebebi, gerekse san'at ynlerinden ok ey i fittirederler.

b. iJ ihid veMercir Talan

Mezar talan, biyografilerin yazlmasnda ktiibhanc vc nrlvmalzemesinin boluklarn doldurabilecek kaynaklardr. N itekim, Sicilli OsmAn(mellifi Mehmed Sreyya Bey, eserini hazrlarken stanbuldaki hazlrelcri

dolaarak mezar kitabelerinden toplad nodar, geni lde kullanmtr.Mezar ta kitabeleri sadece biyografi yazmnda deil, yerleme yerlerinin

tarihlendirilmesinde de byk i grr. Mezar talarnn zerlerindeki lmtarihleri XVII. veya XVIII. yzyla kadar inen bir kyn, XIX. yzyldakurulduu elbette iddia edilemez. u halde mezar talar, yerleme yerlerinintarihlendirilmesinde kullanlabilecek kaynaklardr.

c. Hudud veKilometreTaflan

Bunlar da snr ve yol gzerghlarnn tayininde yardmc olurlar.

d. Madalyalar

Madalyalar, tarih bir olay yaatmak, bu olayda baar gsterenlerimkfadandrmak gayesiyle hazrlanm olduundan, kaynak vazifesi grrler.

2. Bir Hatray Muhafaza ve ntikal Dncesi Olmayanlar

a. nsan V cudu bakiyeleri

nsan iskeletleri zerinde yaplan tetkikler, bir blgede hangi devirlerdehangi rklara mensub insanlarn yaadn gstermek bakmndan mhimdir vebu husus, antropologlar kadar tarihileri de megul etmektedir.

b. rf veAdetlereA it Maddi Kalntlar

Bu cins kalntlar iinde her trl ev eyalar, giyecckler vc cyitllmaksadlarla kullanlan letler saylabilir. Arkeolojik kazlarda bulunan kalintllflrsayesinde, hakknda aratrma yaplan toplumun kltrnn aklckavuturulmas mmkn olur.

t. Dil

Bir dilde nesilden nesile intikal eden deyim ve terimler, ive farkllklar dakalntlar iinde yer alr.


43/134


44/134

TARH N KAYNAKLARI 29

A. D Tenkit

1. Eserin Tantc Unsurlarnn Tesbiti

a. Eserin Ad, Yaart veTelif Tarihinin Tesbiti

aa. lk yaplacak i, eserin yazarnn tesbitidir. Y azann ad, ya ciid iindekiilk sayfada eserin ad ile birlikte bulunur veya mukaddimede yahut da eneriniinde bir vesileyle geer. Mesel, K ann devri veziriazamlarndan 1-tfi Paa,Asafnmesinde, bu risalenin mellifi ezaf- ibadullah Ltf Paa ibnAbdlmu'n... diyerek sadece adn vermekle kalmayp, baba ad yerindekiAbdlmu'n ismiyle de devirmelikten geldiini anlatmakta; daha sonra ilakaleme alma sebebini belirterek ...bu risaleyi telif edip ismini Asajftmtkodum demektedir. Daha pek ok eserde bu tarz kaydlar bulabiliri/ . 1'akaibaz eserlerde mellif, adn aka yazmaz. Sadece memuriyeti hakkmla bilgiverir. Eser, belli tarihteki olaylar konu ediyorsa, yazarn adnn tesbiti oldukakolaylar. , o tarihte bahis konusu memuriyette kimin bulunduununtesbitine kalr. Tabi burada da bazan olayn ay, hatta gnnn bilinmenimecburiyeti ortaya kabilir. Zr, ayn yl iinde bir memuriyette birka cicisi

deiiklik olabilir. Baz dairelerde ise ayn vazifeyi ifa eden birden fazla ahnbulunabilir. Dvn- Hmyn hocalar, hassa tabibleri gibi. C) takdirde, ismintesbiti hayli gleir, hatta baz hallerde imknszlar. Maamafh, tarih vememuriyetin bilinmesi halinde, biyografik eserlerden, bunlar ihtiyaca kflgelmedii takdirde Osmanl devri iin arivdeki Dvn- Hmyn ruukaydlanndan isim tesbiti yoluna gidilebilir.

K tphanelerdeki eserlerin yazan ve adlarnn tesbiti, kiibhanekataloglannn hazrlanmas srasnda uzmanlarca incelenerek tesbit edilmi

olduundan, ok kere bu nevi glklerle karlalmaz. Fakat baz hallerde,katalog hazrlanmas srasnda eser tehis edilememi olabilecei gibi, bassan d#yanl isimlendirilmiler bulunabilir. Mesel, TSMK K atalogunda GeliboluluA lnin eseri Nusbats-Selcilinin, Terfatnmeolarak kayd edildiini; yine aynieserin Millet Ktbhanesi Ali Emir kitablar arasndaki bir nshasnn daAsafnmeeklinde getiini sylemek bu nevi hatalara kar aratncnm okdikkatli olmas icab ettiini ortaya koysa gerektir.

ab. Bir eserin ad ve yazannn bilinmesi kadar kaleme alnd tarihin debilinmesinde zarret vardr. Bu hem birinci veya ikinci elden bir kaynak

oluunun tesbiti iin mhimdir; hem de birden fazla kaleme alnan eserlerdekanc telif olduunun tesbiti bakmndan ehemmiyet arz eder. Eserin, hepnide mellif hatt ile birka nshas -ki mellif tarafndan yazlm bu nshalara


45/134


mellif nshas denir- ve bu nshalar arasnda da farkllk varsa, ikinci ve daha

sonraki teliflerde ilkine nazaran ne gibi deiiklikler yapldnn tesbitibakmndan, nce telif tarihlerinin bilinmesi gerekir. Telif tarihi de eserinsonunda / irajj kayd (kolofon) denilen ksmda bulunur.

b. hiserin Mstensihi vestinsah Tarihinin Tesbiti

Bir eserin, mellif nshasndan baka, eitli tarihlerde istinsah (kopya)edilmi nshalar bulunur. Bu nshalarn fera kaydnda kitabn telif deil,istinsah tarihi ile mstensihin (kopya eden) ismi kaydedilmitir. Bylece,istinsahn, telif tarihine yaknlk derecesi anlalr. Ancak, en eski kopya, her

zaman asln sadakade aksettirmez. Ayrca, baz eserlerde fera kayd da ihmalolunmutur.

c. simveTarih Bulunmayan Eserlerin Yapl Tarihinin Tesbiti

ca. K imin tarafndan yazld bilinen, fakat telif tarihi olmayan eserlerinyazld tarihin tesbiti, mellif hakknda yeterli bilgi olup olmamasna baldr.Mellifin biyografisi hakknda yeterli bilgi varsa telif tarihi de kendiliindenortaya kacaktr. Fakat mellifin sadece ismi bilinip yaad devir tesbitcdileniyorsa, ahidi olduu olaylardan hareketle tarihlendirmek mmkndr.Mesel, herhangi bir olayn neticelenmesinden hemen sonra telife baland vealt ay iinde bitirildii veya filnca hkmdarn clusunu mtekb kalemealnd yahut yazann, pek mlm bir ahsn himayesinde olduu gibi hususlarzikr edilmise, telif tarihi hakknda bazan kesine yakn tahminler yapmakmmkndr.

cb. Baz hallerde belli bir ahs iin kullanlan vezr-i zam- sabk MustafaPaa, defterdar esbak Ahmed Paa, kapdn- derya merhum HayreddinPaa gibi ifadeler de bulunabilir. Bu sfatlar, tarihlendirmede mhim ip ulan

olarak kullanlabilir. Zr, sabk, esbak gibi sfatlar, o ahslarnvazifelerinin sona ermi olduu; merhum ise, arak hayatta bulunmadngsterir. Byle bir durumda eserin en erken (terminus postquem) hangi tarihtetelif edildii belirlenmi olur. Y ine ayn tarzda bir tesbide en ge (terminusantiquem) tarih de bulunabilirse, eserin yazlm muayyen iki tarih arasndakidevreye indirmek mmkn olur.

cc. Bu nevi kaydlarn olmad hallerde ise, eserin ok dikkad bir tetkiktengeirilerek baz ip ularnn deerlendirilmesi gerekir. Mesel, bir sikkeayarlamasndan bahs ediliyor olabilir. Bu ayarlama srasnda eer 100 dirhemgmten o tarihe kadar 420 ake kesilirken artk 450 ake kesilmeyebaland belirtiliyorsa, bu olayn 1565e rastlamas dolaysiyle tarihlendirme


46/134

TARHN KAYNAKLARI

1565 etrafnda yaplacak demektir.

cd. Kdn cinsi, hattn karakteri ve tezhibli balklar da eserintarihlendirilmesinde rol oynayan mhim faktrlerdir.

Kdn cinsi, rengi, iindeki izgi ve filigranlarn ekli yann tayininderol oynayan unsurlardandr.

Yaz ise, zaman iinde tekml gsterdiinden mtekb iki asrn ynzmnbirbirinden ayrmak kabildir. Yazdaki baz hususiyetler ise, muayyentarihlerden itibaren grlmeye balamlardr.

Bunun gibi, yazma eserlerin ilk sayfalarnn bana yaplan tezhiblerdekiunsurlar da yapldklar devrin zelliklerini aksettirmektedirler.

te btn bu hususlarn inceden inceye tetkiki de eserlerin yazldktmtarihlerin belirlenmesinde rol oynar.

d. Eserin Ya f/dt Yerin Tesbiti

Eserin yazl yeri de dier hususlar kadar mhimdir. Eer eserde badair bilgi yoksa, burada da baz tahminlerde bulunulabilir. Hseri dil ve ivezellikleri ve hatan karakteri, mtehassslara ok eyler syleyebilir.

Mesel, Anadolu ve K rmda yazlm eserler dil bakmndan ayrzellikler gsterir.

Yaznn karakteri de yazld blgenin tesbitinde nemli bir rol oymr.Mesel, nesih gibi en ok kullanlan bir yaz tr blgeden blgeye deiikkarakterler arz eder. Memlk neshi kullanlm bir eserin Osmanl dairesindeyazlm olduu dnlemez. Bunun gibi, ran ile Osmall taliklerininbirbirinden ayrlmas da mmkndr.

2. Kaynak Tahlilia. Eserin Orijiihilliiin Teshili

Eserin ad, mellifi, telif tarihi gibi hususlar tesbit edildikten sonra kaynakolarak kymetinin tesbiti lzmdr. Tamamen orijinal bir eser midir, yoksa bnyknkaynaklardan faydalanlarak m kaleme alnmtr? Birinci eklen bir ksvnkolduu takdirde hangi ana kaynaklar ne lde faydalanarak kullanmtr? gibisorularn cevablandrlmas gerekir.

Birinci elden bir kaynakta yazar, eer faydaland eserlerin ismini veriyor,hangi pasajlar kimden aldn sylyorsa -hu eserler bulunabildii takdirdeshhatli bir nakil yapp yapmadnn tesbiti kolaydr. Fakat yazar, kasnaklarnnadlarn vermiyorsa, o zaman ihtiva ettii olaylar iin ana kaynak olan eserler


47/134


teshil edilerek karlatrlmas yaplr. Tabi bu pek kolay bir i debidir; sabr

vc sebat ister. Fakat sonunda ne kadar ksmnn orijinal, ne kadarnn iseaktarma olduu ortaya kar. Ayrca yazarn, kaynaklarn doru anlaypanlamad veya ksaltmalara gitmek iin baz mhim unsurlar adaypatlamad yahut ifadeyi, yanl anlalmalara sebebiyet verecek bir hale getiripgetirmedii gibi hususlar tesbit edilir. Aratrma sonunda, eserin orijinal olupolmad veya hakk mnda bir kaynak deeri bulunup bulunmadsonucuna varlr. Gerekten orijinal bir eserin, o ana kadar bilinenlerideitirmesi, yeni bilgi ve yorumlara imkn hazrlamas mmkndr.

b. I in iyi Nshann TesbitiEserin tek bir nshas bulunmas, bunun da mellife it olmas halinde bu

ii.sha emniyetle kullanlacaktr. Mellif nshas bulunmayp, btn nshalarnmustensuholmas halinde bunlann en iyisinin belirlenmesi gerekir.

stinsah tarihinin, telif tarihine yakn olmas ok kere nshaya deerkazandrrsa da her zaman en eski tarihli olan, en doru nsha demek deildir,/ irsi, gnmze ulaan en eski tarihli nsha (C), mellif nshas (A)ndankopya edilmi olmayp aradaki baka bir nsha (B) kullanlm bulunabilir. B

nshasnn mstensihi, istinsah srasnda baz dikkatsizlikler veya bilinli olarakilve ve karmalar yapmsa, mstensihi ok titiz ve dikkatli dahi olsa budeiiklikler aynen C nshasna da geecek ve B ve C kullanlarak devam edennshalar (D, E, F , ...) da aslndan uzaklam olacaklardr. Telifinden iki veya asr sonra asl nshay ele geirmek bahtiyarlna erien mstensihinnshas (N) ise asl nshay ok daha sadkane aksetdrebilecek; btn nshalariinde en itibarl, en gvenilir nsha olmak vasfn kazanabilecektir.

Bu tesbit iin iki yol vardr.

bu. Eserin muhtelif yerlerinden seilen ksmlann karlatnlmas. simler,tarihler ve tabirlerin, doruluundan emin olunan dier eserlerle mukayeseedilerek sonuca varlmas.

bb. Eserin btn nshalar grldkten ve sondajlar yapldktan sonrabirbirine benzeyen nshalann en iyilerinin seilerek mukayese edilecek nshaaylarnn birka taneye indirilip bunlarn karlatrlarak farklarnn tesbiti ileaslna en yakn bir metin tesis edilip, farkllklarn nodarda gsterilmesi yolunagidilmesi, ki buna tenkitli metin (edition critique) denir ve bal bana bir itir.Byle bir almada eserin kaynak ve tesirlerinin aratrlarak deeri de ortayakonacaktr.


48/134

TARHN KAYNAKLARI 33

3. Belgelerin Tenkidi (Diplomatik Tenkit)

Tarihinin faydaland malzeme kitablardan ibaret olmayp, ariv belgeleride ana kaynaklar snfna girdiinden kullanlmadan nce bunlarn dndeerlendirilmesinin yaplmas icab eder.

a. belgenin Hakik Oluunun Tesbiti

Padiah turas tayan bir ferman veya bir beratn dahi shhatli olupolmad tahkike muhtacdr. Tarihilerin ok iyi bildikleri gibi, / aman %timimgrevini ktye kullanan baz kimseler km ve bu tip belgelerin sahtelerini

dzenlemilerdir. Bunlar fark edildiinde en ar ekilde cezalandrlmlardr.Ancak, resm devlet arivlerine intikal etmeyen baz belgeler iinde sahtelerininbulunmas da pek l mmkndr. Nitekim, bunlarn byk madd defterleresahib olduklarn bilen ve kolay kazan temin etmek isteyen kimselerbulunmas dolaysiyle her memlekette bu tip sahtekrlk olaylnrinnrasdanabilmektedir. Bu sadece belge deil,

tarihteusul - kopya.pdf

Documents