tak się wszystko zaczęło… śladami polaków w czarnogórze ... (1).pdf · tragom poljaka u...

Tak się wszystko zaczęło…śladami Polaków w Czarnogórze

Tako je sve počelo...tragom Poljaka u Crnoj Gori

Tak się wszystko zaczęło...śladami Polaków w Czarnogórze

Tako je sve počelo...tragom Poljaka u Crnoj Gori

Podgorica 2015

Redakcja / RedakcijaPiotr Dyczek

Pomysł i koordynacja projektu / Ideja i koordinacija projektaAgnieszka Klasa

Konsul RP w Czarnogórze / Konzul RP u Crnoj Gori

Autorzy tekstów / Autori tekstova Barbara Kosińska

Piotr DyczekHalina Kadović

Bożena Knežević Grażyna Maslovar

Lucyna Radonjić Teresa Tomašević

Aneta Milutinović Marko i Marija Pešić

Janusz Recław Ivona Vujisić

Wanda Vujisić

Fotografie udostępnione przez autorów tekstów / Fotografije dostavljene od autora tesktova

Tłumaczenie na język czarnogórski / Prevod na crnogorski jezik: Wanda i Blagoje VujisićKorekta i redakcja tekstu czarnogórskiego / Korekcija i redakcija teksta na crnogorskom jeziku: Aleksandar RažnatovićKorekta tekstu polskiego / Korekcija teksta na poljskom jeziku:Tomasz Płóciennik

Opracowanie graficzne, skład / grafička obrada, sastavljanje:Anna Adamczyk Projekt okładki / Projekat naslovnice:Janusz Recław, Anna Adamczyk

© Ambasada RP w Podgoricy

Wydawca / Izdavač: Ambasada RP w Podgoricyul. Kozaračka 7981 000 Podgorica, Czarnogóra

ISBN: 978–83–63743–95–6

Podgorica 2015

Wydanie I / Izdanje INakład: 500 egz. / Tiraž: 500 primjerakaDruk / Štampa: IVPE – Cetinje, ul. Predgrađe 9mail: [email protected]

SPIS TREŚCI / SADRžAJ

Słowo wstępne / Predgovor

Irena Tatarzyńska / Irena Tatažinjska / 7 Ambasador RP w Czarnogórze / Ambasador RP u Crnoj Gori

Prof. dr hab. Piotr Dyczek / Petar Dicek / 9Dyrektor Ośrodka Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego / Direktor Centra za Istraživanje nad Antikom Jugo-istočne Evrope Varšavskog Univerziteta

Agnieszka Klasa / Agnješka Klasa / 11Konsul RP w Czarnogórze / Konzul RP u Crnoj Gori

Barbara Kosińska / Barbara Kosinjska / 13Polacy w Czarnogórze. Zarys historyczny i współczesność Polonii czarnogórskiej Poljaci u Crnoj Gori. Istorijska skica i savremenost crnogorske Polonije

Piotr Dyczek / Petar Dicek / 33Obrazki z wystawy — ze sztambucha archeologa Slike sa izložbe — iz albuma arheologa

Halina Kadović / 67„Moje wspomnienia”. Wywiad Agnieszki Klasa z Panią Haliną Kadović „Moja sjećanja”. Intervju Agnješke Klase sa gospođom Halinom Kadović

Bożena Knežević / Božena Knežević / 75„Z Wilna przez Gdańsk do Podgoricy”. Wywiad Agnieszki Klasa z Panią Bożeną Knežević „Iz Viljnusa preko Gdanjska do Podgorice”. Intervju Agnješke Klase sa gospođom Boženom Knežević

Grażyna Maslovar / Gražina Maslovar / 85„Tak to się zaczęło...”. Wywiad Agnieszki Klasa z Panią Grażyną Maslovar „Tako je to počelo...”. Intervju Agnješke Klase sa gospođom Gražinom Maslovar

Lucyna Radonjić / Lucina Radonjić / 91„Laluniu Ty moja…”. Wywiad Agnieszki Klasa z Panią Lucyną Radonjić „Lutkice moja...”. Intervju Agnješke Klase sa gospođom Lucinom Radonjić

Teresa Tomašević / 97„Kawa w swoim i tylko swoim domu…”. Wywiad Agnieszki Klasa z Panią Teresą Tomašević „Kafa u našem i samo našem domu...”. Intervju Agnješke Klase sa gospođom Teresom Tomašević

Aneta Milutinović / 103Ze świata do Tivatu Iz svijeta u Tivat

Marko i Marija Pešić / 111Wspomnienie o Irenie, naszej Matce Sjećanje na Irenu, našu Majku

Janusz Recław / Januš Reclav / 115Moja BokaMoja Boka

Ivona Vujisić / 133W Polsce są moje korzenie, a w Czarnogórze jest mój domU Poljskoj su moji korijeni, a u Crnoj Gori je moj dom

Wanda Vujisić / Vanda Vujisić / 141Moje spotkanie z Czarnogórą — wspomnienia i refleksjeMoj susret sa Crnom Gorom — sjećanja i refleksije

Słowo wstępne

Predgovor

RIrena Tatarzyńska

Ambasador RP w CzarnogórzeAmbasador RP u Crnoj Gori

Crnu Goru, iz godine u godinu, privlači sveviše Poljaka. Godine 2014. ovu neobičnu

državu je posjetilo preko 50 hiljada naših zem-ljaka, dok ih je 2013. g. — bilo preko 44 hiljade.Među njima su turisti, preduzetnici i đaci. Na-šem, sve boljem, obostranom kontaktu dopri-nosi više činilaca, takvih kao što su geografskai kulturna bliskost, iskustva, slična poljskim ilitradicionalna, uzajamna simpatija oba naroda i države. Ne bez značaja, za te kontakte ostaju i dostignuća Crne Gore na njenom putu u NATOi EU, od referenduma za nezavisnost, održanogdana 21. maja 2006. godine. U junu 2012. go-dine, Crna Gora je počela proces pregovaranjasa EU. Dana 2. decembra 2015. godine je dobilapozivnicu za NATO, što joj daje istorijski mo-menat. Na putu reformi države, Crna Gora jepriznata kao lider u regionu. Poljska ima, takođei svoj udio u tome.

Czarnogóra z roku na rok przyciąga corazwięcej Polaków. W 2014 roku ten nie-

zwykły kraj odwiedziło ponad 50 tysięcy na-szych rodaków, podczas gdy w roku 2013 —ponad 44 tysiące. Wśród nich są turyści, przed-siębiorcy i uczeni. Naszym coraz bliższym kon-taktom dwustronnym sprzyja wiele czynników,takich jak bliskość geograficzna i kulturowa,wspólnota doświadczeń oraz tradycyjna wza-jemna sympatia obydwu narodów i państw. Nie bez znaczenia dla tych kontaktów pozo-stają osiągnięcia Czarnogóry na jej drodze doNATO i UE od czasu referendum niepodległo-ściowego w dniu 21 maja 2006 r. W czerwcu2012 r. Czarnogóra rozpoczęła proces nego-cjacji z UE. W dniu 2 grudnia 2015 r. zostałazaproszona do NATO, co stanowi przełomowymoment w historii jej państwowości. Na drodzereformowania państwa Czarnogóra uznawanajest za lidera w regionie. Polska ma w tym rów-nież swój udział.

7

„Tako je sve počelo… Tragom Poljaka u CrnojGori” čini interesantni zapis, ne samo uspomenai osjećanja ali i rezultata višegodišnjih istra-živanja i otkrića naših stedenata arheologije. Ova knjiga se čita sa velikim interesovanjem, jer je ona, prije svega, riznica znanja, dokumentio Crnoj Gori i modernih nam Poljaka, koji suispisali fragment svog života ostavljajući timetrajno trag u istoriji poljsko-crnogorskih odnosa.

„Tak się wszystko zaczęło… Śladami Pola-ków w Czarnogórze” stanowi ciekawy zapis nietylko wspomnień i wrażeń, ale również wynikówwieloletnich badań i odkryć naszych uczonych archeologów. Książkę tę czyta się z dużym za-interesowaniem, bo jest to poza wszystkimskarbnica wiedzy, dokument na temat Czar-nogóry i współczesnych nam Polaków, którzyspisali fragment swojego życia, pozostawiająctym samym trwały ślad w historii stosunkówpolsko-czarnogórskich.

8

Słowo wstępne

Predgovor

RPiotr Dyczek

Dyrektor Ośrodka Badań nad Antykiem Europy Południowo-WschodniejUniwersytetu WarszawskiegoDirektor Centra za Istraživanje nad Antikom Jugo-istočne EvropeVaršavskog Univerziteta

Historia magistra vitae… „Istorija je svje-dok vremena, svjetlost istine, život sje-

ćanja, učitelj života”. Te riječi Cicerona midolaze na pamet kada se zadržim na momenatna pojedinim stranama knjiga „Tako je sve po-čelo… Tragom Poljaka u Crnoj Gori”. Svakastrana je drugačija istorija, svaka istorija je dru-gačije iskustvo, svako iskustvo je sljedeći eleme-nat, dodat u mozaike ljudskih djela. Neko takodobro, kao što mi arheolozi cijenimo „tragove”prošlosti, kako te davne tako i ove, nama vre-menski bliže. Odlično što se rodila ideja ovje-kovječenja tih prolaznih sudbina, tih „tragova”koje su Poljaci ostavili u istoriji Crne Gore.Vjetrovi djelovanja vremenom je nasipaju, a po-nekad se čine nevelikim, u odnosu na istorijucijelog naroda i države ali itekako važnim.Mada, upravo one označavaju prečicu našihpoljskih sudbina. Ljudi koji duplo vole: svojuOtadžbinu nad Baltikom i tu novu, izabranunad Jadranom. To su upravo pojedine, obične,sudbine ljudi koji stvaraju istoriju, pletu u jednu

Historia magistra vitae… „Historia jestświadkiem czasów, światłem prawdy,

życiem pamięci, nauczycielką życia”. Te słowa Cycerona przychodzą mi na myśl, kiedy zatrzy-muję się na chwilę na poszczególnych stronachksiążki „Tak się wszystko zaczęło… Śladami Po-laków w Czarnogórze”. Każda strona to innahistoria, każda historia to inne doświadczenie,każde doświadczenie to kolejny element do-dany do mozaiki ludzkich dziejów. Któż takdobrze jak my, archeolodzy, potrafi docenić„ślady” przeszłości, zarówno tej dawnej, jak i tejbliższej nam czasowo. Wspaniale, że narodziłasię idea uwiecznienia tych ulotnych losów, tych„śladów”, które Polacy odcisnęli na historiiCzarnogóry. Wiatr dziejów czasem je zasypuje,czasem wydają się niewielkie wobec historii ca-łego narodu i kraju, ale są jakże ważne. Przecieżto one właśnie wyznaczają ścieżkę naszych pol-skich losów. To właśnie poszczególne, partyku-larne losy ludzi tworzą historię, splatają w jednącałość rozerwane nici wspomnień, stanowią dla

9

cjelinu otkinute niti sjećanja, čine za nas prim-jer, uče, upozoravaju, čine fundament našegidentiteta. Dozvoljavaju nam, kroz prizmu po-jedinačnih iskustava, obilježiti logiku djela. Tiveoma spersonalizovani opisi ispunjavaju nastakođe optimizmom. Prolazi kroz nju takovažna za sve ljude nada, radost, ponekad oprav-dani ponos. Pripada našoj ambasadi u Podgo-rici velika zahvalnost, za to, što je odlučila dasačuva od zaborava tu ličnu istoriju i u poplavivažnih svečanosti i diplomatskih događaja kojiočekuju Crnu Goru, podsjetila je na naše pol-jsko učešće u istoriji tog lijepog dijela Evrope.Mi, arheolozi, smo veoma ponosni, što možemonaš rad i otkrića, u određenom smislu „da napi-šemo” sljedeći dio u poljsko-crnogorskim odno-sima. Otkrivajući ponovo sjaj ovih krajeva,njene civilizacijske korijene, ukazujemo na stal-nost te istorije, pomažemo u opisivanju identi-teta i značenja za Evrope. Plivamo tom „rijekom”djela, pomenutim u crnogorskoj himni:

Rijeka će naših vala, Uskačući u dva mora,

Glas nositi okeanu, Da je Vječna Crna Gora.

nas wzór, uczą, przestrzegają, stanowią funda-ment naszej tożsamości. Pozwalają nam, przezpryzmat pojedynczych doświadczeń, dostrzeclogikę dziejów. Te bardzo spersonalizowaneopisy napawają nas także optymizmem. Prze-bija przez nie tak ważna dla wszystkich ludzinadzieja, radość, czasem uzasadniona duma.Należą się naszej ambasadzie w Podgoricy wiel-kie podziękowania za to, że postanowiła ocalićod zapomnienia te osobiste historie i w powo-dzi ważnych uroczystości oraz dyplomatycz-nych wydarzeń czekających Czarnogórę przy-pomniała nasz polski wkład w historię tego pięknego zakątka Europy. My, archeolodzy, jesteśmy bardzo dumni z tego, że możemy nasząpracą i odkryciami w pewnym sensie „pisać”kolejny rozdział relacji polsko-czarnogórskich.Odkrywając na nowo dawną świetność tejkrainy, jej cywilizacyjne korzenie, wskazujemyna ciągłość jej historii, pomagamy w określeniujej tożsamości i znaczenia dla Europy. Płyniemytą „rzeką” dziejów wspomnianą w czarnogór-skim hymnie:

Rzeka z naszych brzegów, Uchodząc do dwóch mórz,

Zaniesie głos do oceanu, Że Czarnogóra jest wieczna.

10

Słowo wstępne

Predgovor

RAgnieszka Klasa

Konsul RP w Czarnogórze Konzul RP u Crnoj Gori

Dolazeći u Crnu Goru iz Srbije, vidjela samveličanstvene planine i prelijepih boja ri-

jeke i biljke. Iznenadilo me, da cvjetovi iz našihpoljskih vrtova i cvjećara, rastu na stijenama i bli-zu puteva.

Na poslu su me sačekali osmjesi GospođeAmbasador Gražine Sikorske i Gospodina Kon-zula Radoslava Gruka, kao i pogled pun pažnjeGospođe, koja je došla da uzme svoj pasoš.

Nakon godinu dana i teškog rada, uz nepro-cijenjenu pomoć Polonije, nastanjene u CrnojGori, počela sam da tražim u pristupačnim publikacijama, informacije poljskoj dijaspori u Crnoj Gori. Iznenadio me mali broj pristu-pačnih informacija o Poljacima, nastanjenim u Crnoj Gori, obradovala istorija naših, div-nih dama iz Tivta, Nikšića, Bijelog Polja, Bara,Rožaja kao i ganuće, koje sam vidjela na nji-hovim licima, kada su pričali o svojim životima.Sve me to navelo, da pišem prijateljici, koja je us-tvrdila, da štampanje knjige o Poljacima u CrnojGori jeste izvanredna ideja. I tako je to počelo…

Przyjeżdżając do Czarnogóry od strony Ser-bii zobaczyłam cudowne góry i przepiękne

kolory rzek i roślinności. Zaskoczyło mnie, żekwiaty z naszych polskich ogródków i kwiaciarnirosną na zboczach skał i w pobliżu dróg.

W pracy przywitały mnie uśmiechniętetwarze Pani Ambasador Grażyny Sikorskiej i Pana Konsula Radosława Gruka oraz bacznieprzyglądająca mi się Pani, która przyszła ode-brać swój paszport.

Po upływie roku wytężonej pracy, przynieocenionej pomocy Polonii zamieszkałej w Czarnogórze, zaczęłam szukać w dostępnychpublikacjach informacji na temat tutejszej pol-skiej diaspory. Zaskoczyła mnie mała liczbadostępnych informacji na temat Polaków za-mieszkałych w Czarnogórze, zauroczyły histo-rie naszych wspaniałych Pań z Tivatu, Nikšicia,Bijelo Polja, Baru, Rožaja oraz wzruszenie, jakiewidziałam na ich twarzach, kiedy opowiadałyo swoich przeżyciach. Wszystko to skłoniłomnie do napisania do mojej przyjaciółki, która

11

12

Nadam se da će, čitajući ovu knjigu, emi-gracija srca pridobiti i Vaša srca, kao što je pri-dobila srca naših crnogorskih prijatelja.

stwierdziła, że wydanie książki o Polakach w Czarnogórze to wspaniały pomysł. I tak tosię zaczęło…

Mam nadzieję, że gdy czytać będą Pań-stwo tę książkę, emigracja serc ujmie równieżPaństwa serca, tak jak ujęła serca naszych czar-nogórskich przyjaciół.

Diaspora Polaków, zwana zwyczajowo Po-lonią, to określenie Polaków mieszkają-

cych poza granicami Polski. Według danychszacunkowych poza terytorium Polski mieszkaod 18 do 21 milionów Polaków i osób pochodze-nia polskiego, co czyni Polonię jedną z najwięk-szych diaspor na świecie. Skomplikowane dzie-je Polski, a zwłaszcza dramatyczny ciąg wydarzeńw ubiegłym stuleciu sprawiły, że miliony Pola-ków znalazły się — często wbrew swej woli —poza obecnymi granicami kraju. Także w ostat-nich latach — odzyskanej wolności i demokracji— mamy do czynienia ze zjawiskiem swobodnejmigracji zarobkowej na obszarze Unii Europej-skiej, z czego do tej pory skorzystały ponad dwamiliony obywateli Rzeczypospolitej.

W porównaniu z całkowitą liczbą człon-ków Polonii na świecie polska społeczność w Czarnogórze wydaje się maleńka. Niemniej,nie tylko rozmiar ma znaczenie — czarnogór-ska Polonia swoim zorganizowaniem, cyklicz-nymi spotkaniami i stopniem zintegrowania

Polacy w CzarnogórzeZarys historyczny i współczesność Polonii czarnogórskiej

Poljaci u Crnoj GoriIstorijska skica i savremenost crnogorske Polonije

RBarbara Kosińska

Absolwentka anglistyki i stosunków międzynarodowych na Uniwersytecie Warszawskim,praktykantka w Ambasadzie RP w PodgoricyApsolvent anglistike i međunarodnih odnosa na Univerzitetu u Varšavi,pripravnik Ambasade Poljske u Podgorici

Poljska dijaspora, uobičajeno zvana Polo-nija, je termin za Poljake koji žive izvan

granica Poljske. Prema procjenama, van terito-rija granica Poljske, živi 18 do 21 milion Poljakai lica poljskog porijekla, što čini Poloniju, jed-nom od najvećih u svijetu. Komplikovana pol-jska istorija, a posebno dramatični slijed doga-đaja u prošlom vijeku, učinio je, da su milioniPoljaka, bili — često protiv svoje volje —vansadašnjih granica zemlje. Nakon osvojene slo-bode i demokratije, posljednjih godina je nadjelu pojava slobodne migracije, radi zapošlja-vanja u zemljama Evropske unije, što je do sadaiskoristilo više od dva miliona građana Poljske.

U odnosu na ukupan broj članova Polonijeu svijetu, poljska Polonija u Crnoj Gori izgledamala. Međutim, nije samo veličina značajna —crnogorska Polonija svojim organizovanjem,redovnim susretima i stepenom integracije pre-vazilazi mnoge druge polonijske skupove, štomože da dokaže čitanje ovog poglavlja. Ovdjećemo približiti istoriju Poljaka u Crnoj Gori,

13

przewyższa wiele innych skupisk polonijnych,co udowodnić może lektura tego rozdziału.Przybliżona zostanie w nim historia Polaków w Czarnogórze, ich rozmieszczenie i liczebność,a także zaangażowanie w kultywowanie polskiejkultury. Opisane zostaną przykłady polonijnejaktywności, od oświaty i mediów po życie kul-turalne i ważne dla społeczności miejsca. Roz-dział jest też wstępem do dalszych historii za-prezentowanych w książce i może pomóc czytel-nikowi w ich zrozumieniu i zinterpretowaniu.

Rys historycznyObecność Polaków na terenie Bałkanów, a więctakże i w Czarnogórze, rozpoczęła się w XIXwieku, kiedy pozostawały one jeszcze pod pa-nowaniem tureckim. Była ona ściśle związana z historią polskich walk o niepodległość i z nie-podległościowymi poczynaniami politycznymipolskiej emigracji, dokonywanymi w oparciu o Turcję. Z drugiej strony w stosunkach międzyPolakami a okupowanymi przez Turków kra-jami bałkańskimi, zamieszkałymi przez połud-niowych Słowian, dużą rolę odgrywały w tymokresie więzy słowiańskiej wspólnoty etnicznejoraz sentymenty między walczącą o wolnośćSłowiańszczyzną bałkańską a ożywioną tymi sa-mymi ideami Polską.

Zapewne aż do wybuchu I wojny świato-wej w 1914 roku niewielu Polaków udawało się czy trafiało do Czarnogóry. Jednym z nich był pochodzący z Galicji Mikołaj Jurystowski

njen razmještaj i brojčano stanje, kao i njego-vanje poljske kulture. Biće opisani primjeri ak-tivnosti Polonije, od obrazovanja i medija dokulturnog života i mjesta važnih za društvo.Ovo poglavlje je takođe uvod u dalju istoriju,prezentovanu u knjizi, i može pomoći čitaocuda je razumije i da je interpretira.

Istorijski pregledPrisustvo Poljaka na Balkanu, a samim tim i u Crnoj Gori, počelo je u XIX vijeku, kada sujoš bili pod turskom vlašću. Ona je bila tijesnopovezana sa istorijom poljske borbe za nezavis-nost i sa nezavisnim, političkim akcijama pol-jske emigracije, koje su se vršile u odnosu naTursku. S druge strane, u odnosima izmeđuPoljaka i okupiranih, od strane Turaka, balkan-skih država, naseljenih Južnim Slovenima,igrale su važnu ulogu u ovom periodu, veze slo-venske etničke zajednice i osjećanja, između ra-tujućih za slobodu balkanskih Slovena i inspi-risanih istim idejama, Poljaka.

Vjerovatno, prije izbijanja Prvog svjetskograta 1914. godine, nekoliko Poljaka se uputilou Crnu Goru. Jedan od njih, porijeklom iz Galicije, Mikolaj Juristovski (1872–1938), u vri-jeme 1905–1911. godine je bio konzul Austro--Ugarske, u tadašnjoj prijestonici nezavisne

14

(1872–1938), który w latach 1905–1911 byłkonsulem Austro-Węgier w ówczesnej stolicyniepodległej Czarnogóry — Cetinje. Inny Po-lak i dyplomata, Jerzy Bolesław Bończa-Toma-szewski (1872–1955), po rewolucji bolszewi-ckiej w Rosji został szefem gabinetu emigra-cyjnego ministra spraw zagranicznych Czarno-góry w Neuilly-sur-Seine.

Chyba nigdy na raz nie było tak wielu Po-laków w Czarnogórze, co podczas I wojny świa-towej. Podczas jej trwania powstał w 1916 rokufront bałkański. Na początku 1916 roku wojskaaustro-węgierskie zmusiły do kapitulacji Czar-nogórę i cały ten kraj znalazł się pod okupacjąwojskową austro-węgierską. Oczywiście w woj-sku austriackim na froncie bałkańskim byłowiele tysięcy Polaków

Obecnie Polonia w Czarnogórze to w 99%kobiety, które wyszły tu za mąż i założyły rodzi-ny. Polonia, jak i inne na Bałkanach, nie jestemigracją ani polityczną, ani ekonomiczną.Przyjęło się o niej mówić, że jest to „emigracjaserc”. Polki żyją tu przeważnie w rodzinachmieszanych, głównie w miastach. Wtopiły się,chcąc nie chcąc, w miejscowe środowisko, szyb-ko się asymilując, przyjmując tutejszy język,obyczaje, kulturę i kuchnię. Niektóre z nichmieszkają w Czarnogórze już ponad czterdzie-ści lat, niektóre wróciły do Polski, inne zaś za-mieszkały w byłych republikach Jugosławii.Coraz więcej rodaków z kraju przyjeżdża tu na wakacje. Wielu z nich chce się tu osiedlić na stałe.

Crne Gore — na Cetinju. Drugi Poljak, diplo-mata, Ježi Boleslav Bonča-Tomaševski (1872–1955), poslije boljševičke revolucije u Rusiji, jebio načelnik štaba u izgnanstvu, ministra ino-stranih poslova Crne Gore u Neuilli-sur-Seine.

Vjerovatno nikada, u isto vrijeme, nije bilotoliko puno Poljaka u Crnoj Gori, kao u vri-jeme Prvog svjetskog rata. Tokom njegovog tra-janja, osnovan je 1916. godine balkanski front.Početkom 1916. godine, vojska Austro-Ugar-ske je primorala Crnu Goru da kapitulira i cijelaova država se našla pod vojnom okupacijomAustro-Ugarske. Naravno, u austrijskoj vojscina balkanskom frontu je bilo nekoliko hiljadaPoljaka.

Trenutno Polonija u Crnoj Gori broji 99%žena, koje su se ovdje udale i osnovale porodicu.Ova Polonija, kao i druge na Balkanu, nije nipolitička ni ekonomska emigracija. Uobičajenoje da se za nju kaže da je to „emigracija srca”.Poljakinje ovdje žive uglavnom u mješovitimbrakovima, pretežno u gradovima. One su sestopile, htjele to ili ne, u lokalnu sredinu, brzosu se asimilovale, usvojile lokalni jezik, običaje,kulturu i kuhinju. Neke od njih, žive u CrnojGori, već više od četrdeset godina, neke su sevratile u Poljsku, a druge su se naselile u bivšimrepublikama Jugoslavije. Sve više i više sunarod-nika iz Poljske dolazi ovdje na ljetovanje. Nekiod njih žele da se trajno ovdje nastane.

Mikołaj Jurystowski, ambasador w CetinjeMikolaj Juristovski, ambasador na Cetinju

15

16

Statystyki: liczebność Polonii oraz charakte-rystyka jej osiedleniaCzarnogóra liczy ok. 620 tys. mieszkańców.Polonia zamieszkała w Czarnogórze, wg danychStowarzyszenia Polaków Zamieszkałych w Czar-nogórze z dnia 25 marca 2014 roku, liczy:

Do największych skupisk Polaków zamie-szkujących Czarnogórę należą: miasto Podgo-rica (48 osób), gmina Nikšić (25 osób), gminaBar (20 osób), gmina Danilovgrad (19 osób) i gminaTivat (11osób). W pozostałych gmi-nach liczba Polonii nie przekracza 10 osób.

OrganizacjaPolska grupa w Czarnogórze jest mała, ale dobrze zorganizowana. Od 2003 roku działa tu Stowarzyszenie Polaków Zamieszkałych w Czarnogórze, którego przewodniczącą jestpani Wanda Vujisić. Lista zasług pani WandyVujisić na polu działań dla Polonii w Czarno-górze jest bardzo długa — jest ona m.in. inicja-torką, założycielem oraz prezesem Stowarzy-szenia Polaków w Czarnogórze, organizatorkąbiblioteki polonijnej w ramach działalnościStowarzyszenia, założycielką Klubu Studentówprzy Stowarzyszeniu, stałą korespondentką

Statistika: broj Polonije i karakteristike nje-govog naseljavanjaCrna Gora ima oko 620 hiljada stanovnika. Po-lonija naseljena u Crnoj Gori, prema podacimaiz Udruženja Poljaka nastanjenih u Crnoj Goriod 25. marta 2014. godine broji:

Mjesta sa najvećom koncentracijom Pol-jaka, koji žive u Crnoj Gori su: grad Podgorica(48 osoba), opština Nikšić (25 osoba), opštinaBar (20 osoba), opština Danilovgrad (19 osoba)i opština Tivat (11 osoba). U ostalim opština-ma broj Poljaka ne prelazi 10 osoba.

OrganizacijaPoljska grupa u Crnoj Gori je mala, ali dobroorganizovana. Od 2003. godine, ovdje funkcio-niše Udruženje Poljaka nastanjenih u CrnojGori, čija je predsjednica gospođa Vanda Vuji-sić. Lista zasluga Vande Vujisić u oblasti aktiv-nosti za Poloniju u Crnoj Gori je veoma duga— ona je, između ostalog, inicijator, osnivač i predsjednik Udruženja Poljaka nastanjenih u Crnoj Gori, organizator biblioteke poljske zajednice koja radi u okviru Udruženja, osnivačKluba studenata u okviru Udruženja, stalni dopisnik iz Crne Gore časopisa: „Slovo JU

Grad Miejscowość

Polonija Polonia

Djeca Dzieci

Unučad Wnuki

Ukupno Razem

ANDRIJEVICA 1 – – 1

BAR 7 9 4 20

BIJELO POLJE 3 2 2 7

BERANE 1 3 3 7

BUDVA 1 1 – 2

CETINJE 2 4 3 9

DANILOVGRAD – 5 14 19

HERCEG NOVI 1 1 – 2

NIKŠIĆ 9 12 4 25

PODGORICA 13 24 11 48

TIVAT 4 4 3 11

TUZI 1 2 – 3

Ukupno Razem

43 67 44 154

Źródło: dane Stowarzyszenia Polaków Zamieszkałych w Czarnogórze

Izvor: podaci Udruženja Poljaka nastanjenih u Crnoj Gori

Polonia” (Beograd — Srbija), „Kopernik”(Hrvatska) i „Gazeta Peterburg” (Rusija). Ta-kođe piše za veb stranicu Udruženja „Poljskazajednica” i za crnogorske novine „Dan”, „Po-bjeda” i „Vijesti”. Ona je prevodilac poljske po-ezije na srpski jezik, osnivač prvog časopisapoljske zajednice u Crnoj Gori, „Glas Polonije”,osnivač prvog kursa poljskog jezika u CrnojGori za učenike osnovnih i srednjih škola i pre-davač na kursu, inicijator mnogih konkursa,susreta Polonije, radionica i konferencija.

Cilj Udruženja Poljaka nastanjenih u CrnojGori je integracija poljske zajednice i njego-vanje nacionalnog identiteta. Prvi susret Poljakakoji žive u Crnoj Gori održan je 8. novembra2003. godine u primorskom mjestu Sutomore,hotel Nikšić. Ovom sastanku prisustvovalo je21 lice, zajedno sa svojim porodicama. Sastankuje prisustvovao i konzul Juzef Kaminski, koji jesvesrdno podržao ideju o osnivanju Udruženja.I tako je došlo do osnivanja.

U prvom Odbora Udruženja, pored VandeVujisić, izabrane za predsjednicu, našli su se još:mr Zigmunt Hupka (Bar) — potpredsjednik,Elžbjeta Turković (Podgorica) — blagajnica, i predstavnici iz većih gradova Crne Gore: Kristina Karpović-Vuksanović (Bar), TeresaMedojević (Bijelo Polje), Katažina Nenezić(Nikšić), Stanislava Nikolić (Nikšić), MarilaĆupić (Podgorica) i Teresa Tomašević (Tivat).

z Czarnogóry czasopism „Słowo YU Polonii”(Belgrad — Serbia), „Kopernik” (Chorwacja)oraz „Gazety Petersburskiej” (Rosja). Pisała teżdla strony internetowej Stowarzyszenia „Wspól-nota Polska” i dla gazet czarnogórskich „Dan”,„Pobjeda” i „Vijesti”; jest tłumaczem polskiejpoezji na język serbski, założycielką pierwszegoczasopisma środowiska polonijnego w Czar-nogórze „Głos Polonii” oraz inicjatorką wielukonkursów, polonijnych spotkań, warsztatówi konferencji.

Celem Stowarzyszenia Polaków Zamiesz-kałych w Czarnogórze jest integracja środowi-ska polonijnego oraz pielęgnowanie tożsamościnarodowej. Pierwsze spotkanie Polaków miesz-kających w Czarnogórze odbyło się 8 listopada2003 roku w nadmorskiej miejscowości Suto-more, w hotelu Nikšić. Wzięło w nim udział 21osób wraz ze swoimi rodzinami. Na spotkaniuobecny był także konsul Józef Kamiński, któryz całego serca poparł pomysł utworzenia stowa-rzyszenia. Tak doszło do jego powstania.

W pierwszym zarządzie Stowarzyszenia,obok pani Wandy Vujisić wybranej na prezesa,znaleźli się jeszcze: mgr inż. Zygmunt Hupka(z Baru) — jako wiceprezes, Elżbieta Turković(z Podgoricy) — skarbnik — oraz przedstawi-ciele większych miast Czarnogóry: KrystynaKarpovič-Vuksanović (Bar), Teresa Medojević(Bijelo Polje), Katarzyna Nenezić (Nikšić), Sta-nisława Nikolić (Nikšić), Maryla Ćupić (Pod-gorica) i Teresa Tomašević (Tivat).

17

Obchody dziesięciolecia powstania i działalności Stowarzyszenia Polaków w Czarnogórze — finansowane ze środkówStowarzyszenia „Wspólnota Polska” i Ambasady RP w Podgoricy (Podgorica, 7 grudnia 2013 r.)Proslava desetogodišnjice osnivanja i djelat-nosti Udruženja Poljaka u Crnoj Gori — finansirano iz sredstava Udruženja „Poljskazajednica” i Ambasade Poljske u Podgorici(Podgorica, 7. decembar 2013. godine).

Dnia 7 grudnia 2013 roku StowarzyszeniePolaków Zamieszkałych w Czarnogórze hucz-nie świętowało jubileusz dziesięciolecia. Z tejokazji w Podgoricy odbyło się uroczyste spot-kanie członków Stowarzyszenia wraz z rodzi-nami i zaproszonymi gośćmi.

OświataStowarzyszenie Polaków Zamieszkałych w Czar-nogórze oraz Ambasada RP w Podgoricy ot-worzyły w 2010 roku w szkole podstawowej„Marko Miljanov” w Bijelom Polju kurs języ-ka polskiego dla uczniów szkół podstawowych z Czarnogóry. Język polski wykładają na nimpani Wanda Vujisić oraz pani Teresa Medoje-vić. W 2014 roku zakończyła się otwarta V edy-cja tego kursu. Do 2014 roku był to jedyny kursjęzyka polskiego w Czarnogórze: dzieci zdoby-wały na nim wiedzę o podstawach języka pol-skiego oraz zapoznawały się z kulturą i polskimiobyczajami. Każdy kurs kończy się wręczeniemnagród i dyplomów dla najlepszych uczniów —w 2011 roku zorganizowano dla nich także wycieczkę nad Jezioro Biogradzkie. W latach2010–2014 kurs ukończyło 172 uczniów. Wewrześniu 2014 roku Ambasada RP w Podgo-ricy planuje otworzyć kolejny kurs dla dzieci w miejscowości Risan, a także pierwszy kursjęzyka polskiego dla dorosłych w Podgoricy.

Dana 7. decembra 2013. godine Udruženjeje proslavilo jubilej — 10 godina postojanja.Tim povodom, u Podgorici je održan svečanisusret članova Udruženja zajedno sa njihovimporodicama i pozvanim gostima.

ObrazovanjeUdruženje Poljaka nastanjenih u Crnoj Gori i Ambasada Poljske u Podgorici, otvorili su,2010. godine u Osnovnoj školi „Marko Milja-nov” u Bijelom Polju, kurs poljskog jezika zaučenike osnovnih škola Crne Gore. Poljskijezik predaju gospođe Vanda Vujisić i TeresaMedojević. Peti kurs poljskog jezika završen je2014. godine. Do 2014. godine ovo je bio je-dini kurs poljskog jezika u Crnoj Gori: djeca suna njemu dobila osnovno znanje poljskog jezikai upoznala se sa kulturom i poljskim običajima.Svaki kurs se završavao dodjelom nagrada i di-ploma za najbolje učenike — 2011. godine or-ganizovan je za njih izlet na Biogradsko jezero.U periodu 2010–2014. godine kurs je završiloukupno 172 učenika. U septembru 2014. go-dine, Ambasada Poljske u Podgorici planira daotvori još jedan kurs za djecu u gradu Risnu,kao i prvi kurs poljskog jezika za odrasle u Pod-gorici.

Uczestnicy pierwszego kursu języka polskiego w CzarnogórzeUčesnici I kursa poljskog jezika u Crnoj Gori

18

Media polonijneOd 2008 roku Stowarzyszenie Polaków Za-mieszkałych w Czarnogórze wydaje czasopismo„Głos Polonii”, a od 2010 r. biuletyn mło-dzieżowy „Wakacje z Polską”, które są w całościfinansowane ze środków Ambasady RP w Pod-goricy. Czasopismo „Głos Polonii” wydawanejest dwa razy do roku, a „Wakacje z Polską” —po letnich koloniach w Polsce. „Głos Polonii”donosi o wydarzeniach dotyczących Polonii nacałym świecie, spotkaniach polonijnych, ob-chodach świąt oraz współpracy z innymi bał-kańskimi organizacjami polonijnymi. Prezen-towane są sylwetki słynnych Polaków oraz re-portaże i wywiady. We wrześniu 2010 rokuklub naszych studentów „Młoda Polonia”, dzia-łający przy Stowarzyszeniu Polaków w Czarno-górze, wydał pierwszy numer biuletynu „Waka-cje z Polską”. Biuletyn został zredagowany przezmłodzieżowe kolegium redakcyjne. We wspom-nianym numerze znalazły się ciekawe zapiski z wakacyjnych podróży do Polski. Od paździer-nika 2014 roku Stowarzyszenie Polaków Za-mieszkałych w Czarnogórze zaprasza na stronęinternetową, na której będą dostępne mediapolonijne w wersji on-line.

Mediji PolonijeOd 2008. godine, Udruženje Poljaka nastanje-nih u Crnoj Gori izdaje časopis „Glas Polonije”,a od 2010. godine omladinski bilten „Odmorsa Poljskom”, koji su u potpunosti finansirani izsredstava Ambasade u Podgorici. Časopis „GlasPolonije” izdaje se dva puta godišnje, a „Odmorsa Poljskom” — poslije ljetovanja u Poljskoj.„Glas Polonije” izvještava o događajima koji setiču Polonije širom svijeta, susreta Polonije,obilježavanja praznika, kao i saradnje sa drugimbalkanskim polonijskim organizacijama. Pred-stavljeni su likovi slavnih Poljaka, izvještaji i in-tervjui. U septembru 2010. godine, klub našihučenika, „Mlada Polonija”, koji radi u sastavuUdruženja Poljaka u Crnoj Gori, objavio je prvibroj biltena „Odmor sa Poljskom”. Bilten je pri-premljen od strane omladinske redakcije. U na-vedenom broju su se našle zanimljive bilješke saljetnjeg putovanja u Poljskoj. Od oktobra 2014.godine Udruženje Poljaka nastanjenih u CrnojGori poziva na veb stranicu, na kojoj će biti do-stupni mediji Polonije u verziji on-line.

Okładka dziesiątego numeru „Głosu Polonii”. „Dziesiątka”to kolaż składający się z poprzednich okładekKorica 10-og broja „Glasa Polonije”. Deseti broj je kolaž kojise sastoji od prethodnih korica

19

Tradycyjne imprezy cykliczneJednym z pierwszych spotkań czarnogórskiejPolonii była impreza w Barze, w hotelu Topo-lica (maj 2006 r.), połączona z wycieczką i zwie-dzaniem Starego Baru z udziałem p. dr. MaciejaSzymańskiego, ambasadora RP, i p. Józefa Ka-mińskiego, konsula RP w Belgradzie. Po tympierwszym spotkaniu chęci integrowania sięwśród czarnogórskiej Polonii wzrosły, co zao-wocowało corocznymi spotkaniami świątecz-nymi, obchodami Dnia Dziecka, organizacjąkolonii letnich czy zaangażowaniem Polonii w wydarzenia kulturalne.

Polonijne wigilieZ pewnością każdy Polonus może przyznać, że okresem, w którym najbardziej odczuwa się tęsknotę za Polską, są święta Bożego Naro-dzenia. Pierwszą wigilię polonijną z udziałempana Jarosława Lindenberga, chargé d’affaires,i pana Radosława Gruka, konsula RP, zor-ganizowano w 2007 r. w Podgoricy, w hoteluKerber, a następną — w roku 2008 — już w salonach Ambasady RP. Wspólne obcho-dzenie polonijnej wigilii, a także spotkań dzieciz Mikołajem w gmachu Ambasady stało się już coroczną tradycją.

Dodatkowym zaangażowniem w postacicałodziennej obecności i ciężkiej pracy z uśmie-

Tradicionalni redovni događajiJedan od prvih sastanaka crnogorske Polonijebila je manifestacija u Baru, u hotelu Topolica(maj 2006. godine), sa ekskurzijom i posjetomstarom Baru, uz učešće dr Maćeja Šimanskog,ambasadora Poljske i gospodina Juzefa Kamin-skog, konzula Poljske u Beogradu. Poslije ovog,prvog susreta, želja da se crnogorska Polonijaintegriše, su porasle, što je rezultiralo godišnjimprazničnim susretima, obilježavanjem Dana dje-teta, organizacijom ljetnjih kolonija ili angažo-vanjem Polonije u kulturnim događanjima.

Polonijski badnjaciSigurno, svaki Polonus može da prizna da je vri-jeme u kojem najviše osjeća težnju za Poljskom,praznik Hristovog rođenja. Prvo Polonijskobadnje veče, uz prisustvo gospodina JaroslavaLindenberga, otpravnika poslova Ambasade i gospodina Radosłava Gruka, konzula Poljske,je organizovano 2007. godine u Podgorici, u ho-telu Kerber, a sljedeće — 2008. godine — veću salonima Ambasade Poljske. Zajednička pro-slava Polonijske badnje večeri, a takođe i susretidjece sa Deda Mrazom, u zgradi Ambasade jeveć postala godišnja tradicija.

Dodatnim angažovanjem, u vidu cjelod-nevnog prisustva i napornog rada sa osmijehom

Wigilia (2010 r.)Božić (2010. godine)

Stoisko polskie, Christmas Bazaar (2012 r.)Poljski štand „Christmas bazar” (2012. godine)

20

chem na ustach Polonia wykazała się, kiedypoświęciła swój czas obsłudze polskiego stoiskapodczas dobroczynnego kiermaszu świątecz-nego Christmas Bazaar w Podgoricy, organi-zowanego pod hasłem „Dobroczynność łączynarody świata”. Ambasada RzeczypospolitejPolskiej w Podgoricy miała na nim swoje stoi-sko, na którym oferowała polskie produkty,takie jak: słodycze, piwo, obrusy, wyroby cera-miczne, ozdoby, kosmetyki, koszulki, bombkiitp. W 2012 roku stoisko Ambasady RP w Pod-goricy odniosło ogromny sukces na ChristmasBazaar — zajęło drugie miejsce (wśród trzy-dziestu stoisk) w ilości zebranych środków fi-nansowych.

WielkanocPierwsze wielkanocne spotkanie Polonii miałomiejsce 7 kwietnia 2012 roku w domu parafial-nym sióstr franciszkanek w Nikšiciu, a udział w nim wzięli p. Grażyna Sikorska, ambasadorRP, i ks. Dariusz Nowak, opiekun duchowyczarnogórskiej Polonii. Kolejne spotkanie wiel-kanocne zorganizowano 23 marca 2013 roku w kościele parafialnym w miejscowości DonjaLastva — z udziałem ks. Dariusza Nowaka i bra-ta Don Dejana. Spotkanie wielkanocne Polonii w Muo koło Kotoru w dniu 12 kwietnia 2014roku, zorganizowane dzięki wsparciu Ambasa-dy RP w Podgoricy oraz księdza Dariusza No-waka, opisane zostanie w części poświęconejśladom polskiej obecności w Czarnogórze.

Obchody Dnia DzieckaUroczyste i radosne obchodzenie Dnia Dzieckastało się już polonijną tradycją. Zapoczątkowałają organizacja spotkania z okazji Dnia Dzieckaz udziałem p. Aleksandra Chećki, konsula RP,i I sekretarza ambasady Iwony Chećko w domudziecka „Mladost” w Bijeloj, w 2007 roku. Kolej-nym krokiem było zorganizowanie spotkaniaPolonii w Virpazarze z okazji obchodów DniaDziecka, z udziałem p. Jarosława Lindenberga,

na ustima, Polonija je dokazala svoju angažova-nost kada je posvetila svoje slobodno vrijeme,da rukovodi poljskim štandom, za vrijeme do-brotvornog „Božićnog bazara” u Podgorici, kojije bio organizovan pod motom „Dobročinstvoujedinjuje narode svijeta”. Ambasada Poljske u Podgorici je imala svoj štand, na kojem je nu-dila poljske proizvode, kao što su: slatkiši, pivo,stolnjaci, keramički proizvodi, ukrasi, kozme-tika, majice, bombice za jelku, itd. Štand Am-basade Poljske u Podgorici, 2012. godine jeimao veliki uspjeh na „Božićnom bazaru” —osvojio je drugo mjesto (među trideset štandova)po iznosu prikupljenih sredstava.

UskrsPrvi uskršnji susret Polonije je održan 7. aprila2012. godine, u parohijskom domu kod franje-vačkih sestara u Nikšiću, a prisustvovali su mugospođa Gražina Śikorska, ambasadorka Re-publike Poljske i fr. Darijuš Novak, duhovnistaratelj crnogorske Polonije. Sljedeći uskršnjisusret je organizovan 23. marta 2013. godine u župnoj crkvi u Donjoj Lastvi — uz učešće fr.Darijuša Novaka i brata Don Dejana. Uskršnjisusret Polonije u Mulu kod Kotora održan je12. aprila 2014. godine, zahvaljujući AmbasadiPoljske u Podgorici i svešteniku Darijušu No-vaku, o čemu ćemo više reći u dijelu posvećenomtragovima poljskog prisustva u Crnoj Gori.

Wielkanoc w Dolnej Lastvie (2013 r.)Uskrs u Donjoj Lastvi (2013. godine)

21

chargé d’affaires, i p. Radosława Gruka, kon-sula RP (Virpazar, Pješačac, 2008 r.). Rokpóźniej Dzień Dziecka świętowany był w ParkuNarodowym Biogradska Gora, gdzie ogłoszonotakże rezultaty konkursu rysunkowego dladzieci i młodzieży pt. „Jak wyobrażasz sobieświat za sto lat?” (Bijelo Polje – Kolašin, 30maja 2009 r.). W 2010 r. obchody Dnia Dzie-cka przebiegały na wycieczce statkiem po BoceKotorskiej, a w 2011 r. — w parku linowym w miejscowości Ivanova Korita. W 2012 r. dziecimiały okazję wybrać się wspólnie — z udziałemambasadora RP Grażyny Sikorskiej — na wy-cieczkę do Dubrownika. W 2014 r. ambasadawe współpracy ze Stowarzyszeniem PolakówZamieszkałych w Czarnogórze zorganizowaławyprawę do Risan dla uczestników kursu języ-ka polskiego z Bijelog Polja. Profesor PiotrDyczek z Instytutu Archeologii UniwersytetuWarszawskiego opowiadał im o starożytnej Ili-rii i życiu w krainie królowej Teuty, która wła-dała nad Zatoką Kotorską dwadzieścia kilkawieków temu. Archeolodzy przygotowali spraw-dzian wiedzy z tego wykładu, by uczestnicymogli otrzymać certyfikaty potwierdzające wi-zytę w stolicy iliryjskiej królowej Teuty i iliryj-skiego króla Ballaiosa — w antycznym Rhizon.

Proslava Dana djetetaSvečana i vesela proslava Dana djeteta postalaje već tradicija Polonije. Počinje od susreta gospodina Aleksandra Hećka, konzula Poljskei prvog sekretara u Ambasadi Ivone Hećko u Dječjem domu „Mladost” u Bijeloj 2007. go-dine, povodom Dana djeteta. Sljedeći korak je organizovanje susreta Polonije u Virpazaru, povodom obilježavanja Dana djeteta uz učešćegospodina Jaroslava Lindenberga, otpravnikaposlova i gospodina Radoslava Gruka, konzulaPoljske (Virpazar, Pješačac, 2008. godine). Godinu dana kasnije, Dan djeteta obilježen je u Nacionalnom parku Biogradska gora, gdje suproglašeni rezultati likovnog konkursa za djecui omladinu pod naslovom „Kako zamišljaš svi-jet za sto godina?” (Bijelo Polje – Kolašin, 30.maj 2009. godine). Susret povodom Dana dje-teta, 2010. godine, organizovan je u sklopu iz-leta brodom po Boki Kotorskoj, a 2011. godine— u Avanturističkom parku Ivanova Korita.Djeca su imala priliku, 2012. godine, da zajednosa ambasadorom Poljske Gražinom Śikorskomputuju u Dubrovnik. Ambasada je 2014. go-dine u saradnji sa Udruženjem Poljaka nastan-jenih u Crnoj Gori, organizovala ekspediciju u Risan za polaznike kursa poljskog jezika iz

Dzień Dziecka w Dubrovniku (2012 r.)Dan djeteta u Dubrovniku (2012. godine)

Dzień Dziecka w Risan (2014 r.)Dan djeteta u Risnu (2014. godine)

22

Kolonie letnieStowarzyszenie i Ambasada RP w Podgoricykilkakrotnie zorganizowały już kolonie letniedla dzieci pochodzenia polskiego. Program ko-lonii i obozów polonijnych umożliwia przedewszystkim poznanie kraju swoich przodków i do-skonalenie języka polskiego. W czasie pobytuwakacyjnego w Polsce dzieci mają szansę po-znać polskie rodziny, zaprzyjaźnić się ze swoimirówieśnikami, jak również nauczyć się jeszczelepiej i swobodniej mówić po polsku. Pierwszekolonie miały miejsce w Puławach (Podgorica– Puławy, 31 lipca – 13 sierpnia 2009 r.).

Z każdą kolejną edycją kolonii liczba atrak-cji do zobaczenia wzrastała — dzieci miałyokazję zwiedzić także Warszawę, Lublin, Wie-liczkę, Zakopane i Kraków. Wszystkie były bardzo zadowolone z organizacji, z ciepłegoprzyjęcia przez swoich polskich rówieśników i z oglądania pięknych polskich krajobrazów.

Obchody Roku PatronaPolonia corocznie angażuje się w uroczyste ob-chody związane z upamiętnianiem wybitnychPolaków. Uchwały w sprawie ustanowienia da-nego roku rokiem wydarzenia lub osoby przyj-muje Sejm. Sejm ustanowił rok 2010 RokiemFryderyka Chopina, 2011 — Marii Skłodow-skiej-Curie, 2012 — Piotra Skargi, 2013 — Juliana Tuwima, a 2014 — Rokiem OskaraKolberga. Z okazji Roku Chopinowskiegodzieci i młodzież z Czarnogóry wzięły udział w konkursie na plakat pt. „Fryderyk Chopin— sercem Polak, a talentem świata obywatel”(Bijelo Polje, 24 kwietnia 2010 r.) oraz w pro-jekcie pt. „I like Chopin” (projekt organizowa-ny w Bijelom Polju przez pozarządową orga-nizację Inicijativa, Dom Kultury i średnią szkołę techniczną oraz Stowarzyszenie Polakóww Czarnogórze). Rok Miłosza uczczony zostałobchodami setnej rocznicy urodzin tego wiel-kiego polskiego poety i noblisty (Bijelo Polje,30 kwietnia 2011 r.). W czerwcu tego samego

Bijelog Polja. Profesor Petar Diček iz Institutaza arheologiju Univerziteta u Varšavi im je go-vorio o drevnoj Iliriji i životu u zemlji kraljiceTeute, koja je vladala Bokokotorskim zalivomprije dvadeset vjekova. Arheolozi su pripremilitest znanja iz ovog predavanja da bi učesnicimogli da dobiju sertifikate koji potvrđuju nji-hovu posjetu glavnom gradu ilirske kraljiceTeute i ilirskog kralja Ballaiosa — drevni Rizon.

Ljetnje kolonijeUdruženje Poljaka i Ambasada Poljske u Pod-gorici nekoliko puta su organizovali ljetnje kolonije za djecu poljskog porijekla. Programikolonije i polonijskih kampova omogućavaju,prije svega, upoznavanje zemlje svojih predakai unapređivanje poljskog jezika. Tokom boravkau Poljskoj, djeca imaju priliku da upoznaju polj-ske porodice, da se sprijatelje sa svojim vršnja-cima, kao i da još bolje i slobodnije nauče dagovore poljski. Prva kolonija je organizovana u Pulavi (Podgorica – Pulavi, 31. jul – 13. avgust2009. godine).

Svaka naredna kolonija je sve veća atrakcijaza djecu — djeca su imala priliku da posjeteVaršavu, Lublin, Vjeličku, Zakopane i Krakov.Svi su bili veoma zadovoljni organizacijom, uztoplu dobrodošlicu njihovih vršnjaka iz Poljskei uz posmatranje lijepih poljskih pejzaža.

Na koloniach w Puławach (2011 r.)Na ljetovanju u Pulavi (2011. godine)

23

roku uczniowie szkoły podstawowej „MarkoMiljanov” zasadzili w parku szkoły dąb i posta-wili tablicę upamiętniającą tę rocznicę. Kolej-nym elementem obchodów był konkursplastyczny dla dzieci i młodzieży pt. „Poezja Mi-łosza widziana naszymi oczami” (wystawa pracmiała miejsce w Domu Kultury „Vojislav Bula-tović-Strunjo”, Bijelo Polje, 4 czerwca 2011 r.).Rok Tuwima został podsumowany wieczor-kiem literackim z poezją Juliana Tuwima z oka-zji Dnia Kobiet, który odbył się w AmbasadzieRP w Podgoricy w dniu 7 marca 2014 roku.

Polonia chętnie włącza się także w obcho-dy świąt i rocznic ważnych dla Polski. Tak byłona przykład podczas uroczyście obchodzonychświąt i rocznic wypadających w maju 2014roku: w Bijelom Polju i Podgoricy zorganizo-wano w dniach 5–6 maja — z udziałem Poloniizamieszkałej w Czarnogórze — obchody świętaKonstytucji 3 Maja oraz dziesięciolecia wstą-pienia Polski do Unii Europejskiej, piętnasto-lecia wstąpienia do NATO i dwudziestopięcio-lecia pierwszych częściowo wolnych wyborów.

Оbilježavanje Godine PokroviteljаPolonija se, svake godine, angažuje u prosla-vama vezanim za imena istaknutih Poljaka. Odluku o godini posvećenoj događajima ili licudonosi Parlament. Parlament je 2010. godinuproglasio godinom Frederika Šopena, 2011-tu— Marije Sklodovske-Kiri, 2012-tu — PjotraSkargi, 2013-tu — Julijana Tuvima, a 2014-tu— godinom Oskara Kolberga. Povodom go-dine Šopena, djeca i omladina iz Crne Goreučestvovali su na konkursu za plakat pod naslo-vom „Frederik Šopen — srcem Poljak, a talen-tom državljanin svijeta” (Bijelo Polje, 24. april2010. godine), a takođe u projektu „I like Chopin” (Projekat je organizovan u BijelomPolju, od strane nevladine organizacije Inicija-tiva, Doma kulture i Srednje stručne škole, kaoi Udruženja Poljaka u Crnoj Gori). Godina Če-slava Miloša je obilježena proslavom stogodiš-njice rođenja velikog poljskog pjesnika i do-bitnika Nobelove nagrade (Bijelo Polje, 30.april 2011. godine). U junu iste godine učeniciOsnovne škole „Marko Miljanov” posadili su uškolskom parku hrast i postavili tablu za uspo-menu na ovu godišnjicu. Drugi dio proslave jelikovni konkurs za djecu i omladinu „PoezijaMiloša gledana našim očima” (izložba radovaje održana u Domu kulture „Vojislav Bulatović--Strunjo” u Bijelom Polju 4. juna 2011. godine).Godina Julijana Tuvima je obilježena književ-nom večeri, sa poezijom Tuvima povodomDana žena, koja je održana u Ambasadi Poljske,u Podgorici 7. marta 2014. godine.

Polonija se veoma rado uključuje, takođe,u obilježavanje praznika i za Poljsku važnih go-dišnjica. Tako je, naprimjer, povodom godiš-njice obilježavanja praznika i godišnjica koje subile 2014. godine: u Bijelom Polju i Podgoricisu održane 5–6. maja — uz učešće Polonije na-stanjene u Crnoj Gori — proslava praznikaUstava 3. maja i 10 godina ulaska u Evropskuuniju, 15 godina ulaska u NATO i 25 godinaod prvih djelimično slobodnih izbora.

Wydanie specjalne „Głosu Polonii” z okazji ustanowienia roku 2010 Rokiem ChopinaSpecijalno izdanje „Glasa Polonije” povodom proglašenja Godine Šopena, 2010. godine

24

Polonica„Encyklopedia wiedzy o książce” podaje, że ter-min „polonicum” wywodzi się od łacińskiegoprzymiotnika Polonicus („polski”). Dalej ency-klopedia definiuje „polonica” jako: „dokumen-ty (druki, rękopisy, dzieła sztuki, pamiętnikihistoryczne itp.) polskie lub dotyczące Polski”.Termin powstał w XX wieku. Podobnie określasię dokumenty innych narodów, np. bohemica,rossica.

Stowarzyszenie Polaków w Czarnogórzeposiada bibliotekę dla uczniów kursu językapolskiego, która mieści się w szkole podstawo-wej „Marko Miljanov” w Bijelom Polju. Wypo-sażenie w edycje książkowe otrzymało odFundacji „Semper Polonia” w ramach współ-pracy z organizacjami polonijnymi (ok. 200woluminów).

W siedzibie Ambasady RP w Podgoricyznajduje się także wspólna biblioteka ambasadyoraz stowarzyszenia: wyposażenie bibliotekizostało sfinansowane przez Fundację „SemperPolonia”, natomiast napływ nowych pozycjiksiążkowych to m.in. dopływy z MinisterstwaSpraw Zagranicznych oraz Ambasady RP. Wszy-stkie edycje książkowe są zarejestrowane i po-siadają karty biblioteczne.

Polonika„Enciklopedija znanja o knjizi” objašnjava datermin „polonicum” potiče od latinskog prid-jeva polonicus („poljski”). Dalje, Enciklopedijadefiniše termin „polonica” kao „poljski doku-menti (grafike, rukopisi, umjetnička djela, isto-rijski dnevnici, itd.) ili vezani za Poljsku”. Terminje nastao u XX vijeku. Slično se definišu i do-kumenti drugih naroda, na primjer, Bohemica,Rossica.

Udruženje Poljaka u Crnoj Gori ima bib-lioteku za učenike kursa poljskog jezika, koja se nalazi u Osnovnoj školi „Marko Miljanov”u Bijelom Polju. Biblioteku je opremila Fonda-cija „Semper Polonia” u saradnji sa polonijskimorganizacijama (oko 200 primjeraka).

U sjedištu Ambasade Poljske u Podgorici,nalazi se, takođe, zajednička biblioteka Amba-sade i Udruženja: biblioteka je opremljena finan-sijskim sredstvima fondacije „Semper Polonia”,dok je priliv novih knjiga, između ostalih, odMinistarstva vanjskih poslova i Ambasade Republike Poljske. Sve knjige su registrovane i imaju bibliotekarske kartone.

Świętowanie rocznicowe w Bjelom Polju (5–6 maja 2014 r.)Proslava u Bjelom Polju (5–6. maj 2014. godine)

25

Ślady polskiej obecnościNiewiele jest śladów polskiej obecności w Czar-nogórze — nie ma tu pomników, polskich ko-ściołów ani cmentarzy, ale miejsca, które są wjakiś sposób związane z Polakami, są otoczonespecjalną opieką przez Polonię i Ambasadę RPw Podgoricy.

Pierwszym z takich miejsc są wykopali-ska w Risan. Od 2000 roku Polacy realizują w Czarnogórze znaczący projekt archeologi-czny, badając zabytki greckie, iliryjskie i rzym-skie. Terenem badań polskich archeologów jestwspółczesne miasto Risan nad Boką Kotorską,w starożytności zwane Rhizon (po grecku) orazRisinium (po łacinie). Obecnie prace wykopa-liskowe prowadzi tu Ośrodek Badań nad Anty-kiem Europy Południowo-Wschodniej Uni-wersytetu Warszawskiego pod kierownictwemprof. dr. Piotra Dyczka. Polscy archeolodzy odkryli tu m.in. dom hellenistyczny z licznymipomieszczeniami mieszkalnymi otaczającymimały dziedziniec (zachowały się fragmentyzdobionego mozaikami basenu do kąpieli), magazyn greckich amfor na wino, rzymski domz mozaiką z motywem podwójnego meandrapochodzacą z IV wieku. Znaleziono także mo-nety iliryjskie pochodzące z okresu poprze-dzającego panowanie królowej Teuty. Polscy archeolodzy prowadzą również samodzielnebadania podwodne w tym rejonie. Odkryliduże ilości greckich i rzymskich amfor do winaoraz pitosów — dużych glinianych naczyń

Tragovi poljskog prisustvaMalo je tragova poljskog prisustva u Crnoj Gori— ne postoje spomenici, crkve ili groblja; dokmjesta, koja su na neki način povezana sa Pol-jacima, posebno su zaštićena od Polonije i Am-basade Poljske u Podgorici.

Prvo od ovih mjesta, su nalazišta u Risnu.Od 2000. godine, Poljaci realizuju u CrnojGori značajan arheološki projekat, istražujućigrčke znamenitosti, rimske i ilirske. Područjeistraživanja poljskih arheologa je savremenigrad Risan, u Boki Kotorskoj, u antici zvaniRhizon (na grčkom) i Risinium (na latinskom).Trenutno, radove na iskopinama vodi Centarza proučavanje antičke Jugoistočne Evrope Varšavskog univerziteta, pod rukovodstvomprof. dr Petra Dičeka. Poljski arheolozi otkrilisu, ovdje, između ostalog, helenističku kuću sabrojnim stambenim prostorijama, koje okru-žuju malo dvorište (sačuvani fragmenti ukraše-nog mozaicima bazena za kupanje), magacingrčkih amfora za vino, rimsku kuću sa mozai-kom sa motivom dvostrukog meandra, kojapotiče iz četvrtog vijeka. Nađene su, takođe,ilirske monete koje potiču iz perioda, koji jeprethodio vladavini kraljice Teute. Poljski ar-heolozi sprovode, takođe, samostalna pod-vodna istraživanja u tom reonu. Oni su otkrilivelike količine grčkih i rimskih amfora za vinoi pitosa - velikih glinenih lonaca koji su se ko-ristili za čuvanje hrane. želja poljskih arheologaje otkriće grobnice kraljice Teute.

Wielkanoc w Muo (2014 r.)Uskrs u Mulu (2014. godine)

26

służących do przechowywania żywności. Ma-rzeniem polskich archeologów jest odkryciegrobu królowej Teuty.

Kolejnym wyjątkowym miejscem na mapieCzarnogóry jest kościół w Muo, położonymnieopodal zabytkowego miasta Kotoru. Jest tomała, niezwykle urocza osada rybacka z charak-terystycznymi starymi domami wiekiem sięga-jącymi jeszcze czasów weneckich. Od września2008 roku pracują tam księża salwatorianie.Opiekunem kościoła jest ksiądz Dariusz Nowak,który wcześniej przez dwa lata pracował w pa-rafii katedralnej pw. Niepokalanego PoczęciaNajświętszej Marii Panny w Barze. Od lipca2010 roku, wraz z przybyciem do Czarnogórykolejnego salwatorianina ks. Piotra Pająka, roz-poczęli oni swoją posługę w diecezji kotorskiej,w parafii pw. Najświętszej Marii Panny Wspo-możycielki Wiernych w Muo, na terenie którejznajdują się dwa kościoły. Pierwsza świątynia— pw. św. Kosmy i Damiana — została zbu-dowana w XI wieku. Druga jest poświęconaNajświętszej Marii Pannie WspomożycielceWiernych i bł. Gracjanowi, który pochodził z tej miejscowości. Oprócz pracy parafialnej,księża podejmują apostolat rekolekcyjno-po-wołaniowy na terenie Albanii i krajów byłej Jugosławii.

Sljedeće jedinstveno mjesto na mapi CrneGore je crkva u Mulu, koja se nalazi u blizini is-torijskog grada Kotora. To je malo, izuzetno in-teresantno ribarsko selo, sa tipičnim starimkućama, koje datiraju još iz vizantijskog pe-rioda. Od septembra 2008. godine tamo radesveštenici salvatorijanci. Staratelj crkve je sve-štenik Darijuš Novak, koji je dvije godine radiou parohijskoj crkvi Svete Djevice Marije u Baru.Od jula 2010. godine, dolaskom u Crnu Gorunarednog salvatorijanca oca Petra Pajonka, počela je njihova služba u Kotorskoj biskupiji,u parohiji Svete Marije Blažene. Na terenuMula, nalaze se dvije crkve. Prva crkva — crkvaSvetih Kozme i Damjana je izgrađena u XI vijeku. Druga je posvećena Svetoj Mariji Blaže-noj i blagoslovenom Gracijanu, porijeklom iztog mjesta. Osim parohijskog rada, sveštenici seprihvataju apostolata na teritoriji Albanije i re-publika bivše Jugoslavije.

27

W 2014 roku czarnogórska Polonia odby-ła w Muo uroczyste spotkanie wielkanocne. W trakcie kazania ksiądz Dariusz Nowak przybliżył zebranym postać błogosławionegoGracjana, który żył w latach 1438–1508. Przezpierwsze trzydzieści lat mieszkał on w Muo i był rybakiem. Już wówczas ujawniła się w nimnieprzeciętna pobożność i gorliwość w wierze.Osiągnąwszy trzydziesty rok życia, popłynął doWenecji, gdzie pod wpływem kazania św. Szy-mona z Camerino postanowił zostać bratem zakonnym, augustianinem. Przez całe swoje za-konne życie wypraszał dla tłumnie przychodzą-cych do niego ludzi wiele łask i cudów. Jest onuważany za patrona małżeństw przeżywającychtrudności, patrona żeglarzy i osób doświadcza-nych przez różne nałogi.

W 2015 roku Ambasada RP w Podgoricywraz ze Stowarzyszeniem Polaków Zamieszka-łych w Czarnogórze zorganizowała Wielkanocw Nikšiciu. Dzięki zaangażowaniu członkówPolonii z tego miasta spędziliśmy wspaniałyczas, goszcząc u sióstr w klasztorze w Nikšiciuw obecności księdza Dariusza Nowaka.

Dzień Dziecka w czerwcu 2015 roku obcho-dziliśmy nad Jeziorem Biogradzkim, gdzie dzieciPolonii i te z kursu języka polskiego spędziły czasprzy muzyce i rysowaniu karykatur. Był równieżczas na spacer wokół jeziora oraz wspólną zabawę.

Miejsca turystyczne najchętniej odwiedzaneprzez PolakówDo najczęściej odwiedzanych przez turystów z Polski regionów Czarnogóry należy niewątpli-wie jej wybrzeże: Ulcinj, Bar, Sutomore, Petro-vac, Bečići, Budva, Tivat, Kotor, Herceg Novi,a także góry w Czarnogórze, zwłaszcza parkinarodowe Lovćen i Durmitor oraz žabljak.

Obecność polskiej pomocy rozwojowej w Czar-nogórzeOd 2011 roku Ambasada RP w Podgoricy, pro-mując polską działalność pomocową, realizuje

Crnogorska Polonija je 2014. godine od-ržala u Mulu svečani sastanak povodomUskrsa. Tokom propovijedi, sveštenik DarijušNovak, je približio prisutnima lik blagoslove-nog Gracijana, koji je živio od 1438. do 1508.godine. Svojih prvih trideset godina je živio u Mulu i bio je ribar. Čak i tada se javila u njemunatprosječna pobožnost i revnost u vjeri. Kadaje napunio trideset godina života, plovio je zaVeneciju, gdje je pod uticajem propovijedi Sv.Šimona od Kamerina odlučio da postane mo-naški brat, augustijanac. Tokom svog monaškogživota tražio je za ljude, koji su dolazili kodnjega, puno milosti i čuda. On se smatra zaštit-nikom brakova koji preživljavaju teškoće, za-štitnikom pomoraca i lica koja su bolesna odzavisnosti.

Ambasada Poljske u Podgorici je 2015. go-dine, zajedno sa Udruženjem Poljaka nastanje-nih u Crnoj Gori, organizovala Uskrs u Nikšiću.Zahvaljujući angažovanju članova Polonije izovog grada, proveli smo predivno vrijeme koddomaćina, sestara u manastiru u Nikšiću, u pri-sustvu sveštenika Darijuša Novaka.

Dan djeteta u junu 2015. godine proslavilismo na Biogradskom jezeru, gdje su djeca Polo-nije i ona sa Kursa poljskog jezika provela vri-jeme, uz muziku i crtanje karikatura. Bilo je i vre-mena za šetnju oko jezera i zajedničku zabavu.

Turističke destinacije koje najradije posjećujuPoljaciNajčešće posjećivana mjesta od strane turista izPoljske, su regioni Crne Gore, kao što je njenaobala: Ulcinj, Bar, Sutomore, Petrovac, Bečići,Budva, Tivat, Kotor, Herceg Novi i planine u Crnoj Gori, a posebno nacionalni parkoviLovćen, Durmitor i žabljak.

Prisustvo poljske razvojne pomoći u CrnojGoriOd 2011. godine Ambasada Poljske u Podgo-rici, promovišući aktivnosti poljske pomoći,

28

projekty finansowane w ramach małych grantów.Ambasada RP stara się ukierunkować pomocna cele związane z trwałą pomocą dla dzieci,młodzieży oraz osób starszych i niepełnospraw-nych. Dotychczas zrealizowane projekty to:• 2011 r. — wyposażenie gabinetu fizykoterapiiw domu starców w Bijelom Polju;• 2012 r. — wyposażenie w sprzęt medycznyZakładu Opieki dla Dzieci Niepełnosprawnychw Bijelom Polju;• 2013 r. — wyposażenie w sprzęt WydziałuSztuk Pięknych Uniwersytetu w Czarnogórze,który utracił wyposażenie w pożarze. Projektprzyczynił się do wyrównania szans studentówz rodzin najuboższych, którzy dotychczasznaczną część czynności naukowych wymaga-jących wykorzystania sprzętu będącego przed-miotem donacji musieli wykonywać na zasa-dach komercyjnych poza uczelnią;• 2014 r. — budowa pasieki dla celów dydak-tycznych w szkole „Bećo Basić” w Plavie. Dziękirealizacji tego projektu szkoła rozpoczęła kształ-cenie przyszłych pszczelarzy. Ambasada RP w ramach promocji Polski planuje rozszerzyćpomoc dla szkoły i znaleźć dla szkoły „BećoBasić” w Plavie szkołę partnerską w Polsce;• 2015 r. — dwa kolejne projekty: dla szkołypodstawowej w Nikšiciu i domu samotnej ma-tki i dziecka „Sirena” w Ulcinju.

Ponadto, polonijna młodzież oraz czarno-górskie dzieci uczące się języka polskiego co rokuotrzymują pomoc z funduszy DepartamentuWspółpracy z Polakami i Polonią za Granicą Mi-nisterstwa Spraw Zagranicznych, z których finan-sowane są kolonie, spotkania świąteczne, DzieńDziecka oraz czasopisma Stowarzyszenia Pola-ków Zamieszkałych w Czarnogórze, promującekulturę polską oraz informujące tutejszą Polonięo najważniejszych wydarzeniach w Polsce i spra-wach polonijnych w Czarnogórze.

realizuje projekte finansirane u okviru malihgrantova. Ambasada nastoji da usmjeri pomoćza stalne potrebe za djecu, omladinu i starijeosobe i osobe sa invaliditetom. Do sada su rea-lizovani projekti:• 2011. — Opremanje kabineta za fizikalnu te-rapiju u Staračkom domu, u Bijelom Polju;• 2012. — Medicinska oprema za djecu sasmetnjama u razvoju, u Bijelom Polju;• 2013. — Medicinska oprema za Fakultet li-kovnih umjetnosti na Univerzitetu Crne Gore,koji je izgubio opremu u požaru. Projekat je do-prinio da se izravnaju šanse za studente iz naj-siromašnijih porodica, koje su do sada veliki dionaučnih aktivnosti, koje zahtijevaju korišćenjeopreme, koja je predmet donacije, morale davrše na komercijalnoj osnovi izvan Univerzi-teta;• 2014. — Izgradnja pčelinjaka za nastavnesvrhe u Srednjoj školi „Bećo Bašić” u Plavu. Zahvaljujući realizaciji ovog projekta, škola je počela edukaciju budućih pčelara. Ambasada u okviru promocije Poljske planira da proširipomoć školama, te za školu „Bećo Bašić” u Plavu,pronađe partnersku školu u Poljskoj;• 2015. — Dva naredna projekta: za osnovnuškolu u Nikšiću i za Dom samohrane majke i dje-teta „Sirena” u Ulcinju.

Pored toga, polonijska omladina i crno-gorska djeca, uče poljski jezik i svake godinedobijaju sredstva iz fonda Odjeljenja za sarad-nju sa Poljacima i Polonijom u inostranstvu, priMinistarstvu vanjskih poslova, od kojeg su fi-nansirane kolonije, praznični susreti, Dan dje-teta i časopis Udruženja Poljaka nastanjenih u Crnoj Gori, da promoviše kulturu Poljske i informiše ovdašnju Poloniju o najvažnijim do-gađajima u Poljskoj i o djelatnostima Polonijeu Crnoj Gori.

29

Aktivnosti i događaji vezani za poljsko prisu-stvo i promociju, u okviru djelovanja diplo-matskog predstavništva koje podržava Polo-niju i PoljakePromovišući poljsku naučnu djelatnost na teri-toriji Crne Gore, diplomatsko predstavništvosarađuje sa grupom arheologa, koji već neko-liko godina vode iskopavanja u Risnu. Zajednosa Univerzitetom u Varšavi, Ambasada Poljskeje 2013. godine objavila album „Risan — biserCrne Gore”, čija je promocija održana za vri-jeme Dana Poljske u Crnoj Gori, u oktobru2013. godine. Promovisanje rada poljskih ar-heologa je kontinuirano, u vidu izložbi, koje suilustrovale njihov desetogodišnji rad, kojim semogu pohvaliti arheolozi, prezentovani u Risnu,Podgorici, Kotoru, Budvi i Ulcinju.

Odličan primjer razvoja saradnje Amba-sade, sa poljskim umjetnicima, je izložba foto-grafija jednog od arheologa, gospodina JanušaReclava, čiji radovi predstavljaju ljepotu BokeKotorske i bili su izloženi u Podgorici, BijelomPolju, Budvi, Ulcinju, kao i u Poljskoj.

U okviru bilateralne razmjene studenata,između Poljske i Crne Gore, u Podgorici se našloveć nekoliko studenata i naučnika iz Poljske.Ponudu razmjene na akademskom nivou jeiskoristila gospođa Malgožata Durska, doktorsociologije, docent u Centru američkih studijaUniverziteta u Varšavi, koja je istraživala u CrnojGori kulturne pozicije žena u društvu i gospo-din dr inž. Januš Kozubal sa Tehničkog fakul-teta u Vroclavu, koji je sa crnogorskim pre-davačima uspostavio naučnu saradnju u vidugeotehničkih istraživanja u oblasti podobnostizemljišta za građevinske objekte. S druge strane,dio studenata, koji su boravili na razmjeni, an-gažovao se za rad u Ambasadi i organizovao zacrnogorske poznanike otvoreni dan, povodom4. juna i 25 godina slobode. Svi posjetioci Am-basade su informisani, da je to prilika da se pro-slavi i podijeli radost povodom obilježavanjapobjede „Solidarnosti” tokom parlamentarnih

Działania i wydarzenia związane z polskąobecnością i promocją w ramach działalno-ści placówki w zakresie wspierania Polonii i PolakówPromując polską działalność naukową na tere-nie Czarnogóry placówka współpracuje z grupąarcheologów, którzy prowadzą od kilku lat wykopaliska w Risan. W 2013 roku wspólnie z Uniwersytetem Warszawskim Ambasada RPwydała album „Risan — perła Czarnogóry”,którego promocja odbyła się w czasie Dni Polskich w Czarnogórze w październiku 2013roku. Promocja pracy polskich archeologówkontynuowana była w postaci wystaw obrazu-jących dziesięcioletni dorobek, którym posz-czycić się mogą archeolodzy, prezentowanychw Risan, Podgoricy, Kotorze, Budvie i Ulcinju.

Doskonałym przykładem rozwoju współ-pracy ambasady z polskimi artystami jest wysta-wa fotografii jednego z archeologów, p. JanuszaRecława, którego prace przedstawiające pięknoBoki Kotorskiej wystawiane były w Podgoricy,Bijelom Polju, Budvie, Ulcinju, a także w Polsce.

W ramach bilateralnej wymiany studentówmiędzy Polską a Czarnogórą w Podgoricy zna-lazło się już kilkunastu studentów i pracowni-ków naukowych z Polski. Z oferty wymiany naszczeblu akademickim skorzystała p. Małgorza-ta Durska, doktor socjologii, adiunkt w Oś-rodku Studiów Amerykańskich UniwersytetuWarszawskiego, która badała w Czarnogórzekulturowe uwarunkowania pozycji kobiet w spo-łeczeństwie, oraz p. dr inż. Janusz Kozubal z Politechniki Wrocławskiej, który nawiązał z czarnogórskimi wykładowcami współpracęnaukową w formie badań geotechnicznych w zakresie przydatności gruntów dla obiektówbudowlanych. Z kolei część studentów przeby-wających na wymianie zaangażowała się w praceambasady i zorganizowała dla swoich czarno-górskich znajomych dzień otwarty z okazji 4 czerwca i 25 lat wolności. Wszyscy odwie-dzający ambasadę zostali poinformowani, że

30

izbora koji su se desili u Poljskoj, prije 25 go-dina. Ambasadu su posjetili pozvani univerzi-tetski predavači, studenti Fakulteta političkihnauka Univerziteta u Podgorici i učeniciOsnovne škole „Pavle Rovinski” iz Podgorice,kao i druga zainteresovana lica. Ovaj događaj jepodijeljen na dva dijela. Prvi, najmlađi učesnicisastanka, su imali priliku da čuju kratke razgo-vore o poljskoj istoriji, da učestvuju u kvizu natemu Poljske i da naprave pečat na razgledniciza uspomenu sa likom kauboja — simbola iz-bora 1989. godine. Prezentovane su i druge atraktivnosti za stariju grupu: odslušali su našapredavanja i priče o političkoj i ekonomskojtranziciji i o društvenim transformacijama u Poljskoj, koje je pratila živa diskusija. Zatimje održano takmičenje u znanju o Poljskoj, po-slije čega je prikazan film „Zov slobode”, koji jeprikazao kako je izgledala borba za slobodu satačke gledišta muzičara, posebno zainteresovaostudentsku omladinu. Proslava događaja za-vršena je zdravicom — čašom vina „za slobodu”.Dan otvorenih vrata u Ambasadi Poljske u Pod-gorici, kvalifikuje se kao jedan od osam najbol-jih u stranom konkursu „Zajedno 89”, u orga-nizaciji Škole lidera. Kofinansiran je iz finan-sijskih sredstava Ministarstva vanjskih poslova,u okviru konkursa za realizaciju projekta „Sa-radnja sa Polonijom i Poljacima u inostranstvuu 2014”.

Povodom organizovanja kulturnih mani-festacija, Ambasada poziva poljske umjetnikeza učešće u njima. Na taj način, u Crnoj Gori,između ostalih, boravili su poznati pijanistaRafal Luščevski (Narodno pozorište u Podgo-rici, 23. oktobar 2012. godine), Pšemislav Vitek(koncert je otvorio sezonu u Narodnom pozo-rištu u Podgorici, 24. oktobar 2013. godine),Marijan Sobula (povodom Međunarodnogdana muzike u Herceg Novom, 15. jul 2014.godine), a takođe i ansambl Guralski bend(obilježavanje godišnjice u Bijelom Polju, 5–6.maj 2014. godine) i ansambl Artur Dutkjevič

okazją do świętowania i dzielenia się radościąbyły obchody zwycięstwa „Solidarności” w trak-cie wyborów parlamentarnych, do jakich doszłow Polsce 25 lat temu. Ambasadę odwiedzili za-proszeni wykładowcy uniwersyteccy, studenciWydziału Nauk Politycznych Uniwersytetu w Podgoricy i uczniowie szkoły podstawowej„Pavle Rovinski” z Podgoricy, jak również innizainteresowani. Wydarzenie zostało podzielonena dwie części. Najpierw najmłodsi uczestnicyspotkania mieli okazję wysłuchać krótkiej po-gadanki o historii Polski, wziąć udział w quiziena temat Polski czy zrobić pieczątkę na pamiąt-kowej pocztówce z wizerunkiem kowboja —symbolem wyborów z 1989 roku. Inne atrakcjezostały zaprezentowane starszej grupie: wysłu-chała ona naszych wykładów i opowieści o trans-formacji politycznej i ekonomicznej oraz o prze-mianach społecznych w Polsce, którym towa-rzyszyła żywiołowa dyskusja. Następnie zostałprzeprowadzony konkurs wiedzy o Polsce, poktórym nastąpiła projekcja filmu „Beats ofFreedom — Zew wolności”, który — pokazu-jąc, jak wyglądała walka o wolność z punktu wi-dzenia muzyków — szczególnie zainteresowałmłodzież studencką. Obchody wydarzenia zo-stały zakończone wspólnie wzniesionym lam-pką wina toastem „za wolność”. Dzień Otwartyw Ambasadzie RP w Podgoricy zakwalifikowałsię do ośmiu najlepszych zgłoszeń zagranicz-nych w konkursie „Razem 89”, organizowanymprzez Szkołę Liderów. Współfinansowany był ześrodków finansowych otrzymanych z Minister-stwa Spraw Zagranicznych w ramach konkursuna realizację zadania „Współpraca z Polonią i Polakami za granicą w 2014 r.”.

Przy okazji organizowania wydarzeń kul-turalnych ambasada stara się zapraszać do udzia-łu w nich artystów z Polski. W taki sposób doCzarnogóry zawitali już m.in. uznani pianiściRafał Łuszczewski (Teatr Narodowy w Podgo-ricy, 23 października 2012), Przemysław Witek(koncert otwarcia sezonu w Teatrze Narodo-

31

Rzeźba pani Marzeny PeričićSkulpture gospođe Mažene Peričić

Trio (Petrovac Jazz Festival, 31. avgust 2013.godine).

Polonija se sa zadovoljstvom okuplja, dasluša poljske umjetnike ali pravi njen ponos jegospođa Mažena Peričić — pjesnikinja i va-jarka, stalno nastanjena u Crnoj Gori, koja je u Poljskoj izdala dvije knjige poezije: „Moj glasiz bivše Jugoslavije” i „Čežnja”. U izdavaštvuAmbasade Poljske u Podgorici njena zbirka po-ezije pod naslovom „Prozor mog srca” sadrži naj-bolje pjesme, koje je autorka napisala 1995.godine. U zbirci se nalazi 48 izabranih pjesama,prevedenih na crnogorski jezik. U junu 2015.godine pojavilo se drugo, prošireno izdanjeknjige pjesama gospođe Peričić. Pasija pjesni-kinje su skulpture od maslinovog drveta. Foto-grafije njenih skulptura su našle svoje mjesto u zbirci poezije.

wym w Podgoricy, 24 października 2013), Marian Sobula (z okazji MiędzynarodowychDni Muzyki w Herceg Novi, 15 lipca 2014), a także zespół Góralski Band (obchody roczni-cowe w Bijelom Polju, 5–6 maja 2014) oraz zespół Artur Dutkiewicz Trio (Petrovac JazzFestival, 31 sierpnia 2013).

Polonia z przyjemnością gromadzi się, abyposłuchać polskich artystów, ale prawdziwą jej dumą jest pani Marzena Peričić — poetka i rzeźbiarka na stałe zamieszkała w Czar-nogórze, która wydała w Polsce dwa tomiki wierszy: „Mój głos z byłej Jugosławii” oraz „Tęsknota”. W wydanym przez Ambasadę RPw Podgoricy zbiorze poezji pt. „Okno mojegoserca” wybrane zostały najlepsze wiersze, któreautorka pisała od 1995 roku. W tomiku znaj-duje się 48 wyselekcjonowanych utworów, prze-tłumaczonych na język czarnogórski. W czerwcu2015 roku ukazało się drugie, rozszerzone wy-danie tomiku wierszy pani Peričić. Poetka jestrównież pasjonatką rzeźby w drzewie oliwnym. Fotografie jej rzeźb również znalazły swojemiejsce w zbiorze poezji.

32

Obrazki z wystawy — ze sztambucha archeologa1

Slike sa izložbe — iz albuma arheologa1

RPiotr Dyczek

1 Program wykopaliskowy realizowany w Risan przez OśrodekBadań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej Uniwer-sytetu Warszawskiego został sfinansowany ze środków Narodo-wego Centrum Nauki, przyznanych na podstawie decyzji numerDEC-2011/03/B/HS3/00371.

Bez obzira na to koji nacionalni jezik koris-timo, svi mi — u većoj ili manjoj mjeri —

razumijemo jezik muzike. Često, za ovo nijepotrebno poznavanje nota. Interno, instink-tivno osjećamo raspoloženje, a mašta nas na-vodi na asocijacije i slike.

Idući tim tragom, na početku sam staviofragment partiture „Promenade” iz djela Mo-desta Musorgskog „Slike sa izložbe”. Kao štoznamo, ovih slavnih deset minijatura, u origi-nalu napisanih za klavir, pojavile su se 1874. go-dine — Musorgski ih je posvetio iznenadapreminulom prijatelju Viktoru Hartmanu. Uzpomoć svih genijalno razbacanih nota po peto-linijskom notnom sistemu preslikao je senzacijekoje su ga pratile tokom posmatranja slikarskihdjela umjetnika.

1 Program iskopavanja realizovan u Risnu od strane Centra za ist-raživanje antike jugoistočne Evrope Varšavskog univerziteta bioje finansiran od sredstava Nacionalnog centra nauke, koja su biladodijeljena na osnovu odluke br. DEC-2011/03/B/HS3/00371.

Niezależnie od tego, jakim narodowymjęzykiem się posługujemy, wszyscy —

w większym lub mniejszym stopniu — rozu-miemy język muzyki. Często nie jest do tegopotrzebna znajomość nut. Wewnętrznie, in-stynktownie wyczuwamy nastrój, a wyobraźniapodsuwa nam skojarzenia i obrazy.

Idąc tym tropem, na początku umieściłemfragment partytury „Promenady I” z dzieła Mo-desta Musorgskiego „Obrazki z wystawy”. Jakwiemy, te sławne dziesięć miniatur, w oryginalenapisanych na fortepian, powstało w roku 1874— Musorgski poświęcił je zmarłemu nagleprzyjacielowi Wiktorowi Hartmannowi. Zapomocą swych genialnie rozsypanych po pię-ciolinii nut „odmalował” on ulotne wrażenia,które towarzyszyły mu podczas podziwianiamalarskich dzieł artysty.

33

2 Pragnę bardzo serdecznie podziękować za pomoc okazywanąnam przez JE Ambasador RP w Czarnogórze Panią Grażynę Sikorską oraz Panią Konsul Agnieszkę Klasa.

2 želim da se posebno zahvalim za pomoć koju nam je ukazala NjenaEkselencija Ambasador Poljske u Crnoj Gori, gospođa Gražina Śikorska, i Konzul Poljske u Crnoj Gori, gospođa Agnješka Klasa.

Ovi poznati taktovi došli su mi na pamet,kada sam pogledao seriju zabilježaka i foto-grafija odrađenih na raznim mjestima CrneGore, za koju se osjećam vezan, ne samo prekopoznatih iskopina u antičkom Rizonu. Teškoda ne podlegnete ljepoti pejzaža ove zemlje.Teško je ne imati muzičku asocijaciju. Teško jeostati ravnodušan na misterioznu i tajanstvenuharmoniju koja se vidi u formi visoke planine,zelenog drveća, u dubokom smaragdnom moru,u kristalnim planinskim potocima.

Zahvaljujući saradnji i aktivnoj pomoćikoju smo dobili od Ambasade Poljske u Pod-gorici2, zahvaljujući prijateljstvima, koje smouspjeli steći sa mnogim licima u Crnoj Gori,možemo postići ne samo izvanredne naučnerezultate u našim arheološkim istraživanjima,ali takođe možemo se čuditi neuobičajenošćumnogih mjesta, koja se često nalaze izvan uta-bane turističke staze.

Nakon nekoliko godina odlučio sam dasredim svoje „slike sa izložbe”, koje su za menegalerija stvorena u Crnoj Gori uz pomoć pri-rode. Ne mogu da ih opišem zvukom, ali ću po-kušati riječima da dočaram utiske koji su mepratili.

Idući stazom Musorgskog, pa čak i koris-teći naslove pojedinih djelova njegovih kom-pozicija, želim da u ovoj formi podijelim savama pregršt refleksija Poljaka koji često pos-jećuju Crnu Goru i radе u njoj, ne samo za svojuotadžbinu, nego i za ovu drugu — balkansku.

„Stari dvorac”Već u djelu anonimnog grčkog autora zvanogPseudo-Skylaks, nastalom polovinom IV vijekaprije n.e., u kojem on opisuje najvažnije pomor-ske plovidbene puteve, nalazimo zapis o antič-kom Rizonu koji leži u pritoci Boke Kotorske

Te znane takty przyszły mi na myśl, kiedyprzeglądałem serię notatek i fotografii wykona-nych w różnych miejscach Czarnogóry, z którączuję się związany nie tylko poprzez znanewykopaliska w antycznym Rhizon. Trudno nieulec pięknu krajobrazu tego kraju. Trudno niemieć skojarzeń muzycznych. Trudno pozostaćobojętnym na majestatyczną i tajemniczą har-monię widoczną w formach wyniosłych gór,zieleni drzew, głębokim szmaragdzie morza,krysztale górskich potoków.

Dzięki współpracy i aktywnej pomocyudzielanej nam przez Ambasadę RP w Pod-goricy2, dzięki przyjaźniom, jakie udało mi sięzadzierzgnąć z wieloma osobami w Czarno-górze, możemy nie tylko osiągać wspaniałenaukowe wyniki w naszych badaniach archeo-logicznych, ale także podziwiać niezwykłośćwielu miejsc, często leżących poza utartymszlakiem turystycznym.

Po latach postanowiłem poukładać swoje„obrazki z wystawy”, którą dla mnie jest galeriastworzona w Czarnogórze przez Naturę. Niemogę ich opisać dźwiękiem, ale postaram sięsłowem oddać towarzyszące mi wrażenia.

Idąc tropem Musorgskiego, a nawet uży-wając tytułów poszczególnych części jego kompozycji, chcę w takiej formie podzielić się garścią refleksji Polaka często odwiedzającego Czarnogórę i pracującego w niej nie tylko dla swojej Ojczyzny, ale także dla tej Drugiej —bałkańskiej.

„Stary zamek”Już w powstałym w połowie IV wieku p.n.e.dziele anonimowego greckiego autora zwanegoPseudo-Skylaksem, w którym opisuje on naj-ważniejsze morskie szlaki żeglugowe, odnaj-dujemy wzmiankę o leżącym w odnodze Boki

34

(koja je po njemu nazvana „rijeka”). To je tre-balo da bude mjesto oživljene trgovine. Ovdjesu se sretali kupci iz raznih strana svijeta, ovdjesu se takođe sudarale razne kulture: grčka, ilir-ska i rimska.

U kasnijim rimskim zapisima nalazimo interesantnu legendu koja se odnosi na ovomjesto. U starim vremenima bronzanog doba(oko 1200. god. prije n.e.) brojna plemena kojasu živjela na istočnoj obali Jadrana morala su davode međusobne krvave bitke. Jedno od njih,koje je bilo nastanjeno oko antičkog Rizona, za-tražilo je pomoć od Kadmosa, čuvenog vladarakoji je vladao Beotijom (Grčka) i Tebom. Onje prethodno bio feničanski princ (oblast dana-šnjeg Libana), a za ženu je uzeo Harmoniju,prelijepu kćerku kralja Tebe. On je vladaoBeotijom i Tebom i bio je vladar svog otmenogzamka, nazvanog po njegovom imenu Kad-meja. Ipak, on je požurio na poziv i ne samo daje pobijedio neprijatelje, nego ih je i pomirio.Istovremeno, dao im je savjete o tome kakotreba da upravljaju svojom sudbinom u budu-ćnosti. Nakon ovih događaja, vođe plemenadošli su do zaključka da bi bilo najbolje ako biupravo Kadmos ostao njihov zajednički kralj.On se složio sa ovim predlogom. Predao je vlastnad Tebom svojim sinovima i zajedno sa Har-monijom doputovao u Rizon. Odavde su onivladali svojim novim kraljevstvom. Ovdje je nasvijet došao njihov sljedeći potomak, kome sudali ime Iliros. On je poslije smrti svojihroditelja uspješno i pravedno vladao pleme-nima, koja su po njegovom imenu nazvanailirska, a njegova kraljevina nama dobro poz-nata Ilirija. Evo antičke priče.

Kao i uvijek, kao na stranicama antičkihdjela, nalazimo slične priče, pitamo se da li u nji-ma ima bar zrno istine? Instinktivno se prisje-timo tog „zlatnog doba” čovječanstva, u kojemsu kraljevstva bila bogata, vladari — pravednici,a ljudi su živjeli u miru. Mi bismo željeli da tobude istina. Ali, racionalni dio našeg razuma

Kotorskiej (przez niego nazywanej „rzeką”) an-tycznym Rhizon. Miało to być miejsce oży-wionej wymiany handlowej. Tu spotykali siękupcy z różnych stron świata, tu także zderzałysię różne kultury: grecka, iliryjska i rzymska.

W późniejszych, rzymskich przekazachodnajdujemy interesującą legendę związaną z tym miejscem. W dawnych czasach epoki brązu(ok. roku 1200 p.n.e.) liczne żyjące na wschod-nim wybrzeżu Adriatyku plemiona miałytoczyć ze sobą krwawe walki. Jedno z nich,osiedlone wokół antycznego Rhizon, zwróciłosię o pomoc do Kadmosa, sławnego władcyleżących w Beocji (Grecja) Teb. On sam byłwcześniej księciem fenickim (obszar współ-czesnego Libanu), a za żonę pojął Harmonię,piękną córkę króla tebańskiego. Władał nadBeocją i Tebami, będąc niepodzielnym panemswojego wytwornego zamku, nazwanego odjego imienia Kadmeją. Pośpieszył jednak nawezwanie i nie tyle pokonał wrogów, co ichpogodził. Jednocześnie udzielił im rady, jakpowinni kierować w przyszłości swoim losem.Po tych wydarzeniach przywódcy plemion do-szli do wniosku, że byłoby najlepiej, gdyby towłaśnie Kadmos został ich wspólnym królem.On przystał na tę propozycję. Przekazawszyzatem władzę nad Tebami swoim synom, wrazz Harmonią przybył do Rhizon. Stąd władalioni swoim nowym królestwem. Tu na światprzyszedł ich kolejny potomek, któremu nadaliimię Iliros. On to po śmierci rodziców sku-tecznie i sprawiedliwie rządził plemionami,które od jego imienia nazywamy iliryjskimi, zaśjego królestwo to dobrze znana nam Iliria. Tyleantyczna opowieść.

Jak zawsze, kiedy na kartach antycznychdzieł znajdujemy podobne historie, zadajemysobie pytanie: czy jest w nich chociaż ziarnkoprawdy? Odruchowo wspominamy też ten„złoty wiek” ludzkości, w którym królestwabyły bogate, władcy — sprawiedliwi, a ludzieżyli w pokoju. Chcielibyśmy, aby była to prawda.

35

3 W skład polskiej ekipy oprócz autora wchodzą: Janusz Recław,Martin Lemke, Tomasz Kowal. Na stałe współpracują z nami:Renata Ciołek, Jerzy Żelazowski, Tomasz Płóciennik. Co rokuw wykopaliskach bierze też udział liczna grupa praktykantów.4 Prace w Risan prowadzili: Jovan J. Martinović, Vilma Kovače-vić, Dejan Gazivoda, Predrag Lutovac, Magdalena Radunović,Čedomir Marković.

3 U sastav poljske ekipe, osim autora, ulaze: Januš Reclav, MartinLemke, Tomaš Koval. Stalno sarađuju sa nama: Renata Ćolek,Ježi želazovski, Tomaš Pućenik. Svake godine u iskopinamauzima učešće mnogobrojna grupa pripravnika.4 Radove u Risnu vodili su: Jovan J. Martinović, Vilma Kovačević,Dejan Gazivoda, Predrag Lutovac, Magdalena Radunović, Če-domir Marković.

kaže nam bez sažaljenja da verifikujemo taj idealizovani svijet. Nažalost, ovo je nezahvalnauloga koja najčešće pripada arheolozima.

Kada je 2001. godine ekspedicija iz Centraza istraživanje antike Jugoistočne Evrope Var-šavskog univerziteta počela arheološka isko-pavanja u Risnu, morali smo da se uhvatimo u koštac sa ovim drevnim mitom3.

Istina je da su već i ranije u Risnu vođenaiskopavanja4, a ipak na većinu važnih pitanja ni-jesu dobijeni odgovori. Nakon napornih pet-naest godina našeg istraživanja dio njih većznamo.

Jednak racjonalna część naszego jestestwa każenam bezlitośnie weryfikować ten wyideali-zowany świat. Niestety, ta niewdzięczna rolanajczęściej przypada archeologom.

Kiedy w roku 2001 ekspedycja OśrodkaBadań nad Antykiem Europy Południowo--Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego roz-poczęła prace archeologiczne w Risan, musie-liśmy zmierzyć się z tym antycznym mitem3.

Co prawda, były już wcześniej w Risanprowadzone incydentalne wykopaliska4, jednakna większość kardynalnych pytań nie uzyskanow ich trakcie odpowiedzi. Po mozolnych pięt-nastu latach naszej pracy część z nich już znamy.

36

Iznad obimnog plateau — okruženog sajedne strane strmom planinom, a sa druge morem,a sa treće rijekom Spilom — uzdiže se uzvišenjezvano Akropolis, gornji grad antički Rizon, sadazvani Gradina. Na nevelikoj, stijenama prošara-noj površini, vidni su ostaci drevnih građevina.Sada su najkarakterističnije od njih ruševine

Nad dość obszernym plateau — otoczo-nym z jednej strony przez stromo wznoszące sięgóry, z drugiej przez morze, a z trzeciej przezrzekę Spilę — góruje tak zwana akropolis, czyligórne miasto antycznego Rhizon, obecniezwane Gradine. Na niewielkiej, usianej skałamipowierzchni widoczne są pozostałości dawnych

37

male tvrđave iz turskog perioda, ali naše istraži-vanje nam je dozvolilo da se premjestimo u vri-jeme počev od početnog perioda naseljavanja.Znamo da su ovdje ranije imali svoje tvrđaveVenecijanci, a još ranije u IV vijeku n. e. —Rimljani. U vrijeme vrhunca Rizona, odnosnou trećem i drugom vijeku prije n. e., na moćnimtemeljima, stvorenim od takozvanih kiklopskihzidova, stajao je veličanstveni hram posvećenilirskom božanstvu Medauru. Još ranije,vjerovatno na kraju bronzanog doba, bilo je tui drugo učvršćenje. Na ovu temu ne znamopuno, kasnije rekonstrukcije su zatrle tragove,ali možda se baš ovdje nalazilo prvobitnosjedište mitskog Kadmosa i Harmonije.

Trenutno, najinteresantnije za nas suruševine iz helenskih vremena — i to iz važnihrazloga. U Sjevernoj Africi se nalazi velika legionarska tvrđava Lambaesis u kojoj je sredi-nom XIX vijeka otkriven interesantan rimo-vani natpis. Njega je kopirao sluga, tada stra-nac u Legiji, Poljak, kaplar Juzef Konaževski.Sadržaj ovog natpisa budi naše iznenađenje.Ovdje je polovinom drugog vijeka živio legatIII legiona Augusta, koji se hvalio da potiče

budowli. Obecnie najbardziej charakterysty-czne z nich są ruiny małej twierdzy z czasówtureckich, jednak nasze badania pozwoliłyprzenieść się w czasie do początkowych okre-sów osadnictwa. Wiemy, że wcześniej mieli tuswoją twierdzę Wenecjanie, a jeszcze wcześniej— w IV w n.e. — Rzymianie. W czasach świet-ności Rhizon, czyli w III i II wieku p.n.e., napotężnych fundamentach utworzonych z takzwanych cyklopich murów stała wspaniałaświątynia poświęcona iliryjskiemu bóstwuMedaurowi. Jeszcze wcześniej zaś, a więc praw-dopodobnie pod koniec epoki brązu, wznosiłosię tu inne umocnienie. Niewiele wiemy na jegotemat, późniejsze przebudowy zatarły ślady, alebyć może tu właśnie znajdowała się pierwotnasiedziba mitycznego Kadmosa i Harmonii.

Obecnie najbardziej interesujące dla nas sąruiny z czasów hellenistycznych — i jest tegoistotny powód. W leżącej w północnej Afrycewielkiej twierdzy legionowej Lambaesis od-kryto w połowie XIX wieku interesującą wier-szowaną inskrypcję. Skopiował ją służący wtedyw Legii cudzoziemskiej Polak, kapral JózefKonarzewski. Treść inskrypcji budzi nasze

38

iz slavnog Risiniuma, koji je bio okruženveličanstvenim monumentalnim zidinama zaodbranu — u njegovoj tvrdnji koja potiče izarhaičnog perioda, i koja se predaje u zaštitu ve-likom božanskom čuvaru grada — Medauru.Kao što se vidi iz ovog natpisa, još u drugojpolovini II vijeka n.e. Rizon (u vrijeme Rimazvani Risinium) je bio veliki, veličanstveni i sla-vni grad, objekat ponosa njegovih stanovnikarazbacanih po cijelom tadašnjem svijetu.

Antičke ruševine uvijek stimulišu refleksijei uvijek su obdarene tajanstvenim šarmom.Kada sa vrha Gradine gledamo na horizontu,vidljivi Jadran, kada pogledamo na okolni zaliv,velikolepne vrhove, ova starovjekovna vremenapostaju nam opipljiva. Kamenje, od kojeg suizgrađene antičke građevine, počinju da razgo-varaju sa nama i pričaju nam svoje često tragi-čne, a često i herojske priče. Ova priča je, me-đutim, prepričavana u gotovo potpunoj tišini,prekidanoj samo fijukom vjetra, cijepana cvrku-tom leteće ptice i dalekim ehom cvrčaka.Davne priče kao da se materijalizuju u nama,gotovo fizički osjećamo njihovu naraciju. „Starizamak” dijeli sa nama svoju prošlost.

Obližnji Kotor ima potpuno drugačiju is-toriju, a to je zato što u vrijeme grčke kolo-nizacije i rimske dominacije grad vjerovatnonije postojao (sada izgleda da je identifikacija

zdziwienie. Oto bowiem żyjący w połowie II wieku legat III legionu Augusta chwali się w niej, że pochodzi z osławionego Risinium,otoczonego wspaniałymi monumentalnymimurami obronnymi — w jego opinii pocho-dzącymi z czasów archaicznych, i oddaje się w opiekę wielkiemu boskiemu opiekunowi mia-sta — Medaurowi. Jak wynika z tego napisu,jeszcze w połowie II wieku n.e. Rhizon (w cza-sach rzymskich nazwane Risinium) było wielkim,wspaniałym i sławnym miastem, obiektem dumyjego mieszkańców rozsianych po całym ówczes-nym świecie.

Antyczne ruiny zawsze pobudzają do re-fleksji i zawsze są obdarzone tajemniczym uro-kiem. Kiedy ze szczytu Gradine patrzymy narysujący się na horyzoncie Adriatyk, kiedy spoj-rzymy na otaczające zatokę wyniosłe szczyty,owe starożytne czasy stają się wręcz namacalne.Kamienie, z których zbudowano antyczne bu-dowle, zaczynają do nas przemawiać i opowia-dać swoje często tragiczne, a często heroicznehistorie. Opowieść ta snuta jest jednak w pra-wie całkowitej ciszy, przerywanej jedynie świs-tem wiatru, urwanym trelem przelatującegoptaka i dalekim odgłosem cykad. Dawne histo-rie wtedy jakby materializują się w nas, wręczfizycznie odczuwamy ich narrację. „Stary zamek”dzieli się z nami swoją przeszłością.

39

Kotora sa antičkim Acruviumom pogrešna).Prve vjerodostojne informacije o njemu dati-raju iz IV vijeka n.e. U vrijeme vladavine Justinijana, 535. godine, izgrađena je velikatvrđava, koja je kasnije pretrpjela mnoge prom-jene koje su se desile za vrijeme Mletačke repu-blike, kada je dobila današnji izgled. Tvrđava Sv. Jan nam govori svoju priču. Nikada nije bilaosvojena. Do danas se ona vidi iz daljine, sajakim odbrambenim zidovima koji obuhvatajuvisoko brdo — za njega je to bila najbolja zaš-tita. Ipak, u izvjesnom smislu i danas obavljaistu ulogu — samo je treba pogledati da bi seosjećali bezbjedno. Takođe, naziru se u daljinisiluete crkve koje nam bude osjećaj transceden-talne bezbjednosti. Iako se tvrđava uzdiže iznadbučnog grada, dovoljno je proći jednu kapiju i da se nađemo u bezbjednoj tišini. Otežano,penjući se sve više i više, prolazimo poredšestovjekovne crkve Gospa od Zdravlja (Bo-gorodica koja ozdravljuje bolesne) i zatimtakođe i ovdje, slično kao u Risnu, sve više seudaljujemo od sadašnjosti, sa osjećajem lakoće

Nieodległy Kotor ma zupełnie inną his-torię, a to dlatego, że w czasach kolonizacjigreckiej i dominacji rzymskiej miasto to jeszczeprawdopodobnie nie istniało (obecnie wydajesię, że utożsamianie Kotoru z antycznym Acru-vium jest błędne). Pierwsze zweryfikowane in-formacje o nim pochodzą dopiero z IV wiekun.e. Za cesarza Justyniana, w roku 535, wznie-siono tu wielką twierdzę, która po wielu prze-budowach dokonanych w czasach RepublikiWeneckiej uzyskała swój obecny wygląd.Twierdza św. Jana opowiada nam swoją historię.Nigdy nie została zdobyta. Do dziś widoczna z oddali, mocnym uściskiem potężnych murówobronnych obejmuje wysokie wzgórze — byładla niego najlepszą ochroną. Nadal zresztą w pewnym sensie pełni tę samą rolę — wystar-czy bowiem na nią spojrzeć, aby poczuć się bez-piecznie. Również rysujące się w oddalisylwetki cerkwi dają nam poczucie — transcen-dentalnego tym razem — bezpieczeństwa.Mimo że twierdza góruje dziś nad gwarnymmiastem, wystarczy minąć jedną z bram, aby

40

i slobode što nam daje okolno prostranstvo.Gledamo na venecijansku građevinu koje senalazi u podnožju Kotora. Ona sama čini naj-veći dragulj — katedrala Sv. Trifuna iz XII vijeka, unutar koje ćemo naći niz antičkihstubova.

Postoje, međutim, u Crnoj Gori i drugi —ko zna, da nijesu veći — zamkovi. Oni nijesustvoreni rukom čovjeka. Naravno, Grci bi mi-slili da su ih sagradili Divovi, koji su se borili saolimpijskim bogovima i bacali na njih ogromnokamenje. Oni su posebnog oblika i teško je za-misliti sa kojom snagom je to rađeno, nasloženoje navodno slučajno, ali gvozdenom rukom.Kada gledamo Crnu Goru iz aviona, tada boljemože da se vidi njena snaga — planinski masivDurmitor. Zaslužuje on taj naziv koji najvjero-vatnije znači „Onaj koji spava”. Veličanstvenivrhovi osvijetljeni su zlatnim pramenovimasunca na kojima se vide tragovi borbenih silaprirode.

znaleźć się w bezpiecznej ciszy. Mozolniewspinając się coraz wyżej i wyżej, mijamy szes-nastowieczną cerkiew Gospa od Zdravlja(Matki Boskiej Uzdrowienia Chorych) i wtedytakże tu, podobnie jak w Risan, coraz bardziejoddalamy się od współczesności, z poczuciemlekkości i swobody, którą daje nam otaczającaprzestrzeń. Spoglądamy na wenecką zabudowęleżącego u stóp Kotoru. On sam stanowioprawę największego klejnotu — pochodzącejz XII wieku katedry św. Tryfona, w którejwnętrzu odnajdziemy rząd antycznych kolumn.

Są jednak w Czarnogórze i inne — kto wie,czy nie potężniejsze — zamki. Nie zostałystworzone ręką człowieka. Pewnie Grecy sądzi-liby, że wznieśli je Giganci, którzy walcząc z bo-gami olimpijskimi cisnęli na nich ogromnegłazy. Są one pogięte nadzwyczajną i trudną dowyobrażenia siłą, ułożone niby przypadkowo,ale z żelazną konsekwencją. Kiedy ogląda sięCzarnogórę z pokładu samolotu, wtedy lepiejwidać tę potęgę — masyw górski Durmitor.Zasługuje na swoją nazwę, która najprawdo-podobniej znaczy tyle co „Śpiący”. Wyniosłeszczyty oświetlone złotym strumieniem słońcanoszą widoczne ślady zmagań potężnych siłprzyrody.

41

Prvo se u plitkom toplom moru prije dese-tina miliona godina taložio sloj krečnjaka, formi-ran milijardama i milijardama malih morskihstvorenja. Kasnije, nakon povlačenja mora, sileiz utrobe zemlje podigle su davnašnje morskodno do visine preko jednog kilometra, da bikasnije dobilo talasasti oblik kao gomila papira,stvarajući zanimljive, tajanstvene i upečatljivemodele spletenih petlji. Ovaj proces traje i danas.Ponekad se manifestuje u obliku nasilnihzemljtresa poput onog u Kotoru i Risnu, aprila1979. godine. Međutim, svakodnevno je gotovoneprimjetan. Samo geolozi i mi, arheolozi, vidi-mo njegove realne tragove. Kao što se računa,cijela tektonska ploča zapadne obale Jadranskogmora svake godine tone oko 2 mm. Očiglednoto nije mnogo, ali to prouzrokuje da je dio arheoloških slojeva, u kojima se nalaze ostacinajstarijeg naselja, sada nedostupan za nas —potopljen je u moru.

Najpierw w płytkim ciepłym morzu przeddziesiątkami milionów lat osadzały się warstwywapieni, utworzone przez miliardy miliardówmałych morskich żyjątek. Później, po ustąpie-niu morza, płynące z wnętrza ziemi siły wyp-chnęły dawne morskie dno na wysokość ponadkilometra, aby później sfałdować je jak plikkartek papieru, tworząc interesujące, tajem-nicze i frapujące wzory splątanych pętli. Procesten trwa do dziś. Czasem daje o sobie znać w postaci gwałtownych trzęsień ziemi, jak to w Kotorze i Risan w kwietniu roku 1979. Jed-nak na co dzień jest on niemal niezauważalny.Jedynie geolodzy i my, archeolodzy, widzimyjego realne ślady. Jak się oblicza, całość płytytektonicznej zachodniego wybrzeża Adriatykuzapada się corocznie o około 2 mm. Niby nie-wiele, ale powoduje to, że część warstw archeo-logicznych, w których znajdują się pozostałościnajstarszego osadnictwa, obecnie jest dla nasniedostępna — pogrążyła się bowiem w morzu.

42

Masiv Durmitora uzdiže se kao akropolis,položen je iznad blago talasaste i skoro bezijednog drveta ravnice. On je kao zamak, be-zosjećajan i veličanstven. Na ravnici su pone-gdje vidljiva mala udubljenja — u nekima odnjih nalaze se nevelika tamna jezerca. Ovo jekraški pejzaž. Voda, ulazeći u najmanje kamenepukotine i ispirajući kreč, stvara ogromnepećine, dimnjake i beskrajne lavirinte hodnika.Ponekad neki od njih propadaju, formirajući napovršini, redovno, kraške lijevke. Uprkos veli-kim padavinama, voda se gubi u podzemnom,mračnom svijetu. Nema je dovoljno za drveće i bujnu vegetaciju, preživi samo trava. Ipak, pej-zaž ne izgleda mrtav. Obavijen zracima sunca,zavijen u magli, napominje predvorje grčkog,božanskog Olimpa, pod kojim se skriva mrakkraškog Ada.

Masyw Durmitoru wznosi się jak akropolisnad niżej położoną, lekko pofałdowaną i prawiebezdrzewną równiną. Jest jak zamek, niewzru-szony i majestatyczny. Na równinie zaś gdzie-niegdzie widoczne są małe zagłębienia — w niektórych z nich utrzymują się niewielkieciemne jeziora. To krajobraz krasowy. Woda,wciskając się w najmniejsze skalne szczeliny i wypłukując wapień, tworzy rozległe jaskinie,kominy i bezkresne labirynty korytarzy. Cza-sem niektóre z nich się zapadają, tworząc napowierzchni regularne leje krasowe. Mimo obfitych opadów woda ginie w podziemnym,ciemnym świecie. Nie wystarcza jej już dladrzew i bujniejszej roślinności, przetrwała je-dynie trawa. Mimo to krajobraz nie wydaje sięmartwy. Muskany promieniami słońca, owianymgłą przypomina raczej przedsionek greckiegoboskiego Olimpu, pod którym kryje się mrokkrasowego Hadesu.

43

Ali ipak, postoje mjesta, gdje kristalna vodapolako rastvara krečnjačke stijene, grize ih svedublje i dublje, kao da hoće da spoji oba temi-stična svijeta. Veliki, divni, najdublji kanjon u Evropi, urezala je mala ali hirovita rijeka Tara— na mjestima pjenušava i opasna, na mjestimamirna i šarmantna kao jezero. Kristalne kaskadevode koja pada kao veo vodopada sa okolnihplanina upotpunjuju njenu struju, stvarajući nez-aboravne predjele. Na strmim padinama hrabrose odupiru vjetrovima kolone visokog drveća,kao da stvaraju monumentalnu sliku antičkoghrama.

Antičke tvrđave i tvrđave koje je oblikovalapriroda su jedna od „slika” Crne Gore.

Są jednak miejsca, gdzie krystaliczna wodaz mozołem drąży wapienne skały, wgryza sięcoraz głębiej i głębiej, jakby chcąc połączyć obate mistyczne światy. Wielki, wspaniały, najgłęb-szy w Europie kanion ukształtowała niewielka,ale kapryśna rzeka Tara — miejscami spienionai groźna, miejscami spokojna jak urokliwejezioro. Kaskady krystalicznej wody spływającejwelonami wodospadów z okolicznych gór do-pełniają jej nurtu, wyczarowując niezapomni-ane krajobrazy. Na stromych pionowych zbo-czach dzielnie opierają się wiatrom kolumnystrzelistych drzew, tworząc jakby monumen-talny portyk antycznej świątyni.

Antyczne twierdze i twierdze ukształto-wane przez naturę — oto jeden z „obrazków”Czarnogóry.

44

„Trg u Limogesu”U davna vremena, Rhizon je bio slavan kao trgovačko naselje, takozvani emporion. Možemoda pretpostavimo da je glavna centralna tačkau gradu bio trg. Vjerovatno, kao i na svim an-tičkim trgovima, miješali su se na njemu raznijezici, a na improvizovanim tezgama privlačilaje poglede brojna naslagana roba. Između osta-log, tu su bili raznobojni materijali, obrađeneživotinjske kože, luksuzni namještaj, amforepune uvezenog vina, luksuzni stoni servisi, alitakođe i mirišljavi raznobojni začini i ljekovitobilje, uvezeno sve iz dalekih zemalja, kao i onokoje je bilo sakupljeno u blizini grada. Svuda sečula buka, zvukovi životinja, zveket kovanica,smijeh, nervozni glasovi, dio razgovora. Nakonviše od dva milenijuma, elemente ove slike na-lazimo takođe na savremenim pijacama: i u timskrivenim sjenkama odbrambenih zidova Ko-tora, i u ovim malim, kamernim i našim u Risnu.

Već u zoru počinje nervozna žurba, širećimiris kafe. Bazar, koji se nalazi ispod mirisnihlipa, izaziva osjećaj davnih vremena. Uprkospromjenama u populaciji, različitih, ponekadatragičnih njihovih sudbina, bazar ostaje isti,

„Rynek w Limoges”W starożytności Rhizon słynęło jako osadahandlowa, tak zwane emporion. Możemy sobiewyobrazić, że głównym, centralnym punktemmiasta był rozległy rynek. Najpewniej, jak nawszystkich antycznych rynkach, mieszały się na nim różne języki, a na prowizorycznych stra-ganach przyciągały wzrok ułożone w stosy roz-liczne towary. Były wśród nich barwne mate-riały, wyprawione skóry zwierzęce, luksusowemeble, amfory pełne importowanego wina,luksusowe serwisy stołowe, ale też pachnącekolorowe przyprawy i zioła, zarówno sprowa-dzone z dalekich stron, jak i te zbierane w okoli-cach miasta. Wszędzie słychać było gwar, odgłosyzwierząt, brzęk monet, śmiech, nerwowe głosy,urywki rozmów. Po ponad dwóch tysiącleciachelementy tego nastroju znajdujemy także nawspółczesnych bazarach: i tym ukrytym w pod-cieniach murów obronnych Kotoru, i tym ma-łym, kameralnym i swojskim w Risan.

Już o świcie trwa tu nerwowa krzątanina,rozchodzi się zapach kawy. Bazar, rozłożonypod pachnącymi lipami, oddaje nastrój dawnychczasów. Mimo zmian populacji, różnych, czasem

46

uvijek živ, mlad, pun pokreta, zasljepljujućiraskošnim bojama, privlačeći halapljive ljude.

Međutim, bazar je uvijek bio društvenifenomen, specifična forma organizacije društva,vrsta grčke agore i rimskog foruma. Tu je uvijekcvjetao društveni i politički život. On je bio naj-bolje mjesto za razmjenu informacija i ogova-ranja. Bazar je uvek ujedinjavao ljude u do-brom,ali i u lošem smislu te reči. Činio se spoljašnjom,materijalnom formom koja je ukazivala na našedobre osobine, kao što su poštenje i otvorenost,kao i na nedostatke: lukavost, pohlepa, zavist.Međutim, postoji i druga crta — nadvremenska.Ovdje vrijeme teče drugačije, mjereno drugači-jom mjerom. Kao nekada, ovo sunce označavadjelove dana. Ne računaju se sekunde, minuti,čak ni sati. Ovo mjesto je u izvjesnom smisluutočište, u našem stalno prometnom svijetu.

Lijepo je čučnuti za trenutak, pod pergo-lom, zarasloj lozom i udisati ovu sliku i raspo-loženje, pustiti na volju fantaziji, razmišljati o nevažnim stvarima — kao što je svakodnevnodolce far niente.

Ali u svemu ovome gužva i žurba su vidljivii svjesni vezivanja za prošlost, mali, ali značajnidokazi da se gaji tradicija i sjećanje. Nijesu uvi-jek antički umjetnici bili zadovoljni njihovimformama, ali vjerovatno cijenili su samu čin-jenicu njihovog postojanja. Jer, ovdje iza uglamožemo obaviti kupovinu, pojesti baklavu sakoje kaplje šerbet ili probati druge specijaliteteu kafićima, restoranima i prodavnicama kojenose nazive Medaur, Hipnos, Teuta, Rizon.

Za ovaj narodni „Bazar u Limogesu”,priroda Crne Gore, takođe je našla odgovor.Ona je opipljiva. Kada u zoru idemo na isko-pine, duva sa planine topli vjetar i nosi mirisambrozije osvježene od jutarnje rose, cvjetova i bilja. U davnom, antičkom vremenu, prag-matični stanovnici Rizona cijenili su bogatstvo,koje im je dala priroda. Čini se da ime gradapotiče od grčke riječi rhiza, koja označava „ko-rijen”, a samim tim i „prirodu”.

tragicznych ich losów, bazar pozostaje niezmien-ny, zawsze żywy, młody, pełen ruchu, oślepiającykolorami, przyciągający łakomczuchów.

Jednak bazar od zawsze był także zjawi-skiem społecznym, specyficzną formą organi-zacji społeczeństwa, rodzajem greckiej agory i rzymskiego forum. Tu zawsze kwitło życie to-warzyskie i polityczne. To on był najlepszymmiejscem wymiany informacji i plotek. Bazarzawsze jednoczył ludzi w dobrym, ale i złymtego słowa znaczeniu. Wydawał i wydaje sięzewnętrzną, materialną formą odzwierciedla-jącą zarówno nasze dobre cechy, takie jak uczciwość i otwartość, jak i wady: chytrość,pazerność, zawiść. Ma jednak też inną cechę —ponadczasowość. Tu czas biegnie inaczej, mie-rzony jest inną miarą. Jak dawniej to słońceokreśla tu części dnia. Nie liczą się sekundy,minuty, a nawet godziny. Miejsce to jest w pew-nym sensie azylem w naszym stale zabieganymświecie.

Miło jest przykucnąć na chwilę pod per-golą obrośniętą winną latoroślą i wchłaniać tenobraz i nastrój, popuścić wodze fantazji,pomyśleć o rzeczach nieważnych — takie co-dzienne dolce far niente.

Jednak w całym tym zgiełku widoczne są i świadome nawiązania do przeszłości, niewiel-kie, ale ważne dowody pielęgnowania tradycji i pamięci. Nie zawsze antyczni artyści bylibyzadowoleni z ich formy, ale najpewniej doce-niliby sam fakt ich istnienia. Bo oto tuż za ro-giem możemy zrobić zakupy, zjeść ociekającąsyropem bakławę czy skosztować innych spec-jałów w kawiarniach, restauracjach i sklepachnoszących nazwy: Medaur, Hypnos, Teuta,Rhizon.

Dla tego ludzkiego „Rynku w Limoges”przyroda Czarnogóry także znalazła odpo-wiedź. Jest ona wręcz wyczuwalna. Kiedy przedświtem idziemy na wykopaliska, wiejący odstrony gór ciepły wiatr niesie ambrozyjny za-pach odświeżonych przez poranną rosę kwiatów

47

Strme planinske padine su prekrivene razno-bojnim oleandrima, iako su oni otrovni i opasniali zato privlače šarmom, svojih bijelih, crvenihi rozih čipkanih cvjetova. Na kraju krajeva,Risan je mjesto endemičnog postojanja. Međuoskudnom vegetacijom, naše oko privlače bujnelovorike. Na njihovim tamnozelenim kupolamasu vidljive kremaste fleke, lijepo mirišljavog cvi-jeća. Takođe i lovorike, kao i oleandri, imaju ovdjesvoju domovinu.

Međutim, na ovim, na prvi pogled jalovimi negostoljubivim stijenama, vide se i druge raz-nobojne kompozicije. Upereni prema nebu, crni,elegantni čempresi, kao da tvore zareze u reče-nicama zapisanim od prirode.

Razgranate agave ponosno dižu svoje velikecvasti, cvjetajuće žute i crvene opuncije više ličena morske bezoblične pojave nego na biljke. A i same stijene, kao da žele da se pridruže ovojsimfoniji boja i oblika. Neke liče na oštre britve,druge na antičke zidine, a neke druge stvarajumasivne ruševine. Neke su bijele kao snijeg,druge su sive i naborane, kao da nose žig milionagodina erozije i vjetrenja, neke su još crvene. Za-jedno sa biljkama formiraju ukrašenu osnovuovog svijeta planina i mora. Ova država MonteNegro, je država tamnih planina.

Treba samo da se popenjete na okolnevrhove i platoe da biste mogli imati veličan-stveni pogled: livada prošarana raznobojnimcvijećem. U svojoj gomili, ono tvori fantastičneimpresionističke kompozicije, rasprostrte pri-

i ziół. W czasach antycznych pragmatycznimieszkańcy Rhizon docenili bogactwo, któredała im natura. Wydaje się, że sama nazwa mia-sta pochodzi od greckiego słowa rhiza określa-jącego „korzeń”, a więc także „przyprawę”.

Strome stoki górskie porastają koloroweoleandry, co prawda trujące i niebezpieczne, alemoże właśnie dlatego wabiące urokiem swychbiałych, czerwonych i różowych koronkowychkwiatów. Wszak Risan to miejsce ich endemi-cznego występowania. Wśród skąpej roślin-ności oko przyciągają bujne laury. Na ichciemnozielonych kopułach widoczne są kre-mowe plamki pięknie pachnących kwiatów.Także i laury, podobnie jak oleandry, mają tuswoją „ojczyznę”.

Jednak na tych — na pierwszy rzut oka —jałowych i niegościnnych skałach widać i innekolorowe kompozycje. Strzeliste, czarne, ele-ganckie cyprysy, tworzące jakby przecinki w zdaniach zapisanych przez przyrodę.Rozłożyste agawy dumnie wznoszące swewielkie kwiatostany, kwitnące na żółto i czer-wono opuncje, bardziej podobne do morskichdziwolągów niż roślin. A i same skały jakbychciały dołączyć do tej symfonii barw i ksz-tałtów. Jedne przypominają ostre brzytwy, inneantyczne mury, jeszcze inne tworzą potężnezwaliska. Niektóre białe jak śnieg, inne szare i pomarszczone, niczym noszące piętno milio-nów lat erozji i wietrzenia, jeszcze inne czer-wone. Razem z roślinami tworzą wzorzystą

48

rode na tezgama bazara. Međutim, ako ih bližepogledamo, svaki od cvjetova biće drugačiji,svaki ima drugi karakter. Svi oni izgledaju ple-menito, ali prirodnjak prepoznaje ovdje običnucikoriju ili popularnu viku, izdaleka mirišljavunanu, zlatasti kantarion. Odjeveni u svoje odore,privlače pogled, primamljuju ljepotom i miri-som. Među njima se okupljaju hiljade sitnihživotinja: letećih, skakutavih, puzećih — ličena ljudsku gomilu koja obavlja kupovinu naraznim tezgama.

Teško je ne primijetiti ova upoređenja. Čaki ne znamo, da li to ljudi kopiraju prirodu iliona kopira ljudske modele.

osnowę tego świata gór i morza. Tego krajuMonte Negro — ciemnych gór.

Wystarczy wejść na otaczające szczyty i pła-skowyże, aby ujrzeć ten wspaniały widok: łąkiwręcz upstrzone różnokolorowymi kwiatami.W swej masie tworzą fantazyjne, impresjoni-styczne kompozycje, rozpostarte na straganachbazaru przyrody. Jeśli jednak bliżej się imprzyjrzeć, każdy z kwiatów okaże się inny,każdy ma inny charakter. Wszystkie wydają sięszlachetne, chociaż przyrodnik rozpozna tuzwykłą cykorię czy popularną wykę, pachnącąz oddali miętę, złocisty dziurawiec. Ubrane w swoje strojne szaty przyciągają wzrok, kusząpięknem i zapachem. Wśród nich uwijają siętysiące drobnych zwierząt: latających, skaczą-cych, pełzających — przypominają ludzki tłumdokonujący zakupów na różnych straganach.

Trudno nie zauważyć tych paralel. Już saminie wiemy, czy to ludzie naśladują przyrodę czyteż ona kopiuje ludzkie wzory.

49

„Katakombe”Ovaj naziv asocira nas na groblje. Znači to istošto i grob na dnu. Ovaj termin su skovali Rim-ljani, navodeći na taj način mjesto Via Appia,gdje se nalazio kamenolom vulkanske sedre,pored groba gdje je sahranjen Sv. Sebastijan.Od XI v. n. e. ovaj naziv je počeo da se upotre-bljava za označavanje svih grobova koji se nalazeu podzemnim hodnicima. To ima za mnoge odnas istinsko značenje, usmjerava naše misli kakonačnim pitanjima. Međutim, arheologe ovoasocira uglavnom na iskopine.

Ove oblasti sličnog značenja vjerovatnonigdje drugdje u svijetu nijesu sa sobom takoisprepletane kao u Crnoj Gori. Prolazeći uli-cama Risna, Perasta i Kotora na svakom korakuvidimo ugrađene u modernim zgradama an-tičke spomenike. Lako možemo očitati imenanekadašnjih stanovnika ovih naselja: Julia Ter-tulla, Statius, Pulina, Tertio, Caius Secundus...To je samo nekoliko njih koji nijesu sačuvalisvoju anonimnost. Međutim, treba imati na

„Katakumby”Nazwa ta słusznie kojarzy nam się z cmen-tarzem. Znaczy tyle co „grób w dole”. Terminten ukuli Rzymianie, określając w ten sposóbmiejsce przy Via Appia, gdzie znajdował siękamieniołom tufu wulkanicznego, tuż przygrobie, w którym pochowano św. Sebastiana.Od XI wieku n.e. nazwę tę zaczęto stosować do określenia wszystkich grobów ulokowanychw podziemnych korytarzach. Ma ona dla wieluz nas istotne znaczenie, kieruje bowiem naszemyśli ku sprawom ostatecznym. Jednak archeo-logom kojarzy się głównie z wykopaliskami.

Te obszary zbliżonych znaczeń chyba ni-gdzie indziej na świecie nie są ze sobą tak splecione jak w Czarnogórze. Przechodząc uli-cami Risan, Perastu czy Kotoru co rusz widzi-my wmurowane we współczesne budowle anty-czne nagrobki. Z łatwością możemy odczytaćimiona dawnych mieszkańców tych okolic:Julia Tertulla, Statius, Pulina, Tertio, Caius Secundus... To jedynie nieliczni, którzy nie za-

50

umu da je kroz stotine godina, u nekropolamaoko Risna, nasložen prah hiljada ljudi. Snagatradicije je toliko velika da se neka savremenagroblja nalaze na mjestu tih starih, antičkih.Sadašnji stanovnici sahranjeni su zajedno saonima koji su otišli u vrijeme Teute, Augusta iliKonstantina. Karakteristični kameni spomeniciu vidu konusa koji se oslanja na pravougaonuosnovu, ili takozvane cippi, uprkos jednosta-vnosti oblika imali su veliko značenje. Oni subili simbol nade. Sam konus bio je ništa drugodo stilizovana šišarka — vječni simbol života.Do današnjih dana ona je dekorativni motiv naspomenicima. Ne znamo, da li su na antičkimnekropolama rasli čempresi, sljedeći antičkisimbol drugog svijeta, ali znamo, da su oni jošuvijek razumljivi simbol za nas.

Starinska tradicija traje pošto ponekadpoprima oblike koji se nadovezuju neposrednona antičke uzore. I mada poznata veranda kor— tzv. karijatida — sa stojećeg na Akropoljuatinskog Erehtiona nije bila direktno simbolponovnog rađanja, treba imati na umu da suukrasi u hramu podsjećali na eleuzijske misterije.One su se nalazile u blizini Aten Eleusis i bilesu posvećene mitu Persefone ili vječnom pre-porodu života. Motiv karijatide nije bio stran

chowali swojej anonimowości. Należy jednakpamiętać, że przez setki lat na nekropolachwokół Risan złożono prochy tysięcy osób. Siłatradycji jest tak wielka, że niektóre współczesnecmentarze są ulokowane na miejscu tychstarych, antycznych. Obecni mieszkańcy spo-czywają razem z tymi, którzy odeszli w czasachTeuty, Augusta czy Konstantyna. Charak-terystyczne kamienne nagrobki w kształciestożka opartego na prostopadłościennej pod-stawie, czyli tak zwane cippi, mimo prostotyformy zawierały wielki ładunek znaczeniowy.Były symbolem nadziei. Sam stożek bowiem tonic innego jak stylizowana szyszka piniowa —odwieczny symbol życia. Do dziś stanowi onamotyw dekoracyjny pomników. Nie wiemy, czyantyczne nekropole porastały cyprysy, kolejnyantyczny symbol zaświatów, ale wiemy, żestanowią one nadal zrozumiały dla nas symbol.

Trwanie antycznych tradycji przybiera cza-sem formy nawiązujące wprost do antycznychwzorów. I jakkolwiek sławny ganek kor — takzwanych kariatyd — ze stojącego na akropolisateńskiej Erechtejonu nie był bezpośredniosymbolem odrodzenia, to trzeba jednak pamię-tać, że fryzy zdobiące tę świątynię nawiązywałydo misteriów eleuzyjskich. Te zaś odbywały się

51

w leżącej niedaleko Aten Eleusis i były poświę-cone mitowi Persefony czyli wiecznemuodradzaniu życia. Motyw kariatyd nie był obcymieszkańcom Rhizon. W czasie wykopaliskodkryliśmy unikatową głowę kariatydy, niegdyśpokrytą barwną polichromią. Stanowiła ona —jak sądzimy — ozdobną podporę w wielkimportyku otaczającym główny miejski plac. Te— wydawałoby się — drobne odniesienia doantyku można by uznać za zbieg okoliczności— w Boce Kotorskiej są one jednak wyjątkowoliczne.

Już w czasach starożytnych zwracanouwagę na nadzwyczajne piękno niektórychmiejsc. Panujący w nich spokój i harmonia byłyodczuwane jako dotyk doskonałości, miejscenoszące boskie piętno. Trudno się zatem dzi-wić, że często tam właśnie lokowano „ziemskiedomy bogów” — świątynie. W Czarnogórzeten antyczny zwyczaj przetrwał do naszych cza-sów. Któż nie zna tajemniczej, pełnej świętościjaskini, w której święty Bazyli wzniósł w XVIIwieku monastyr Ostrog?

W Boce Kotorskiej mamy zresztą wy-jątkowe zgrupowanie wspaniałych kościołów o niezwyczajnej, wyrafinowanej architekturzewspółgrającej z otaczającą niezwykłą „architek-turą” piętrzących się skał.

Mimo że część tych budowli ma wielkierozmiary, to jednak były one tak zaprojek-towane, że ich monumentalność nie przytłacza— wydają się wręcz kameralne,przykrojone do ludzkich rozmia-rów, a jednocześnie wzniosłe, po-zwalające błądzić nam w świecieabsolutu. Strzeliste wieże są nietylko optycznym łącznikiem mię-dzy ziemią i niebem, ale także łącz-nikiem symbolicznym — międzysprawami ziemskimi i niebiańskimi.

52

narodu Rizona. U vrijeme iskopavanja otkrilismo unikatnu glavu karijatide, nekada pokri-vene polihromnim bojama. Ona je predstavljala— kako pretpostavljamo — ukras u velikomtrijemu koji okružuje glavni gradski trg. Ovanaizgled sitna upoređenja sa antikom mogla bise smatrati slučajnost, međutim u Boki Kotorskojona su izuzetno mnogobrojna.

Čak i u drevnim vremenima obraćala sepažnja na izuzetnu ljepotu nekih mjesta. Mir i harmonija koji su u njima vladali osjećali su sekao dodir savršenstva, kao mjesto koje je nosilobožanski pečat. Stoga ne čudi da su često tamolocirane „zemaljske kuće bogova” — hramovi.U Crnoj Gori taj antički običaj je opstao donašeg vremena. Ko ne zna tajanstvenu, punusvetosti pećinu u kojoj je Sveti Vasilije u XVIIvijeku izgradio manastir Ostrog?

U Boki Kotorskoj imamo zaista jedin-stvenu veličanstvenu grupu crkava neobične,sofisticirane arhitekture koje okružuje neobična„arhitektura” nagomilanih stijena.

Iako dio tih građevina ima velike dimenzije,one su bile tako projektovane da nas njihovamonumentalnost ne pritiska — izgledaju onegotovo intimne, oblikovane u ljudskim raz-mjerama, a istovremeno uzvišene, što nam omo-gućuje da lutamo u svijetu apsoluta. Upereneu nebo, kule su, ne samo optička veza između

zemlje i neba, nego takođe i simbolička veza —između djela zemaljskog i nebeskog.

Vrlo dobro su, arhitekte razumjeli ovu simboliku, pošto nas sa vrha kule Sv. Eustahijau Dobroti gleda brižni anđeo.

U Perastu, čipkana kula crkve Sv. Nikole,završena kamenim šljemom, u obliku piramide,navodi nas na asocijaciju egipatske, ali uistinuopšteljudske, simbolike sunca — sunčevih zrakakoji se probijaju kroz oblake.

Dobrze rozumieli tę symbolikę architekci,bo oto ze szczytu wieży kościoła św. Eustachegow Dobrocie spogląda na nas opiekuńczy anioł.

W Peraście koronkowa wieża kościoła św. Mikołaja, zakończona kamiennym hełmemo kształcie piramidy, nasuwa nam skojarzeniaegipskiej, ale tak naprawdę ogólnoludzkiej,symboliki słońca — przedzierającego się przezchmury promienia słonecznego.

53

Nadovezujući se na romanske uzore, ka-rakteristične male zvonare crkava i kapela u Ko-toru i Risnu, skromne, gotovo siromašne, go-vore nam snagom zvukova zvona — mementomori.

Druge — sakrivene među drvećem, od-sječene od svijeta, izgrađene na malim brdima— su utočište za ljude, životinje i biljke, stvarajusvoj vlastiti, mali, zatvoreni sakralni svijet.

Gdje god da pogledate po Crnoj Gori, uvi-jek se nađe, u lijepim mjestima neka crkva ilikapela, tako kao da bi ljudi željeli da podvukuvlast Tvorca nad ovim lijepim mjestima. Ili bimožda željeli ostaviti svoj trag u toj ljepoti kojuje stvorila Priroda?

Nawiązujące do wzorów romańskich cha-rakterystyczne małe dzwonnice kościołów i ka-plic Kotoru i Risan, skromne, wręcz ubogie,przemawiają do nas siłą dźwięków dzwonu —memento mori.

Inne — ukryte wśród drzew, odcięte odświata, wzniesione na niewielkich wzgórzach— stanowią azyl dla ludzi, zwierząt i roślin,tworzą swój własny mały zamknięty sakralnyświat.

Gdziekolwiek nie spojrzy się w Czarno-górze, zawsze znajdzie się w pięknych miejscachjakiś kościół lub kaplicę, tak jakby ludzie chcielipodkreślić władztwo Stwórcy nad tymi piękny-mi zakątkami. A może po prostu chcieli zazna-czyć swój ślad, partycypować w tym piękniestworzonym przez Naturę?

54

Međutim, postoje u okolini Risna i druge„katakombe” — stvorene od prirode. Danju,većina od njih je utonula u potpuni mrak. Alitreba samo naći ulaz do njih, da bi slabi plamenosvijetlio divne sobe, monumentalne kamenestubove, bisere sitnih vodenih kapi.

Ove prirodne „katakombe” presijecaju ci-jele masive, predstavljaju nepoznati lavirint kojije postao „na početku vremena” i marljivo sagvozdenim, a prije svega vodenim posljedicama,milimetar po milimetar, stvaran je do danas.

Kraške pojave, prouzrokovale su, da se u kre-čnjačkim masivima stvaraju izvanredna djelaprirode: pećine, jazbine, bunari i dimnjaci, tajniprolazi, kraška jezera. Čitav taj sistem nepo-znatih spojeva, ovdje nad Bokom — za razlikuod Durmitora — radio je za dobrobit ljudi.Poput prirodnog akvadukta, davao je velikekoličine slatke vode. To nije iznenađujuće, dasu ljudi, od kada znaju za sebe, iskorišćavali ovepećine za svoje potrebe.

U jednim su živjeli, u drugim se štitili u slu-čaju opasnosti, a ostale koristili za ambare i ma-gacine, a nekima su pridavali magični značaj.

Jedna takva pećina, koja se nalazi na nad-morskoj visini od oko 400 m nad Perastom,pećina Tamnica, bila je predmet naših spa-silačkih istraživanja. Prolazeći kroz uske ulaze i tijesne ulazne koridore nijesmo očekivali da

Są jednak w okolicy Risan i inne „kata-kumby” — utworzone przez przyrodę. Na codzień większość z nich jest pogrążona w całko-witych ciemnościach. Wystarczy jednak znaleźćdo nich wejście, aby nikły płomień rozświetliłwspaniałe komnaty, monumentalne skalne słupy,perełki drobnych wodnych kropli.

Te naturalne „katakumby” przecinają całemasywy, stanowią nieznany labirynt, którypowstał „u początku czasów” i z mozołem i że-lazną, a raczej wodną, konsekwencją, milimetrpo milimetrze tworzony jest do dziś.

Zjawiska krasowe spowodowały, że w wa-piennych masywach powstają nadzwyczajnedzieła natury: jaskinie, groty, studnie i kominy,tajemnicze przejścia, jeziorka krasowe. Cały tensystem nieznanych połączeń tu nad Boką — w przeciwieństwie do Durmitoru — działał nakorzyść ludzi. Niczym naturalne akweduktydawały one obfitość słodkiej wody. Trudno sięwięc dziwić, że ludzie od zarania dziejów wyko-rzystywali te jaskinie do swoich celów. W jed-nych mieszkali, w innych chronili się w razieniebezpieczeństwa, inne jeszcze wykorzysty-wali na spichlerze i magazyny, a niektórymprzypisywali znaczenie magiczne.

Jedna z takich jaskiń, leżąca na wysokościokoło 400 m n.p.m. nad Perastem jaskinia Tam-nica, była obiektem naszych badań ratowniczych.

55

ćemo za nekoliko metara vidjeti podzemni raj.Prvo smo imali čudan osjećaj da ulazimo krozvrata pakla. Međutim, nakon nekoliko metara,došli smo do gigantske podzemne katedrale.Njenu kolonadu predstavljaju veliki stalaktiti i stalagmiti. Njenu kupolu formirali su vodenivirovi i zidna rebra. Njeni podovi su serijekraških malih jezera. Zidovi ukrašeni stalak-titima liče na antički gipsani malter. Raznobojnaobojenost prošarana zlatnim tačkama pirita i kristala liči na antičke freske. Ovu pećinu, većšest hiljada godina prije naše ere, odabrali susebi ljudi za svoju kuću, pa čak i u vrijeme kasneantike, u četvrtom vijeku nove ere koristili su jekao skladište za čuvanje amfora sa vinom.

Takvih pećina, naseljenih u doba jadranskogneolita, ima još. Nijesu sve istražene, njihovalokacija ih štiti od radoznalih turista. One činecio zatvoreni svijet u kojem je zapisana istorija,posljednjih, najmanje osam hiljada godina.

Ima takođe nad Bokom posebno mjesto,jer je „sveto”. U Lipcima, koje se nalaze u bliziniRisna, kao posljedica erozije odvalio se komadstijene, otkrivajući unutrašnjost pećine. Tada susvjetlost dana ugledale neobične kompozicije.Prvi podaci o njima, objavljeni su 1961. godine.Na površini od oko 10 m2 na ravnoj stijeni,nalaze se izrađene od kreča, pomiješanog sa pigmentom konture (tzv. skeletne) slike, kojeprikazuju krdo jelena, ljude, konture broda, kaoi čudne znakove, koji podsjećaju na kukasti krst.Oko 50 m prije ispusta, našli smo odlomak, de-bljine dva metra, oblikovan kao polukrug zida,formiran od debelog, velikog i malog kamenja,povezanog zemljom. Njegova konstrukcijapodsjeća na tzv. ilirske zidove.

Poslije nekoliko decenija nakon ovog ot-krića, naša ekspedicija stigla je na ovo mjesto,pokušavajući da napravi novu, revidiranu doku-mentaciju i precizira datum i funkciju ovihslika. Do sada, one su bile datirane na početaksedmog vijeka prije n.e. Arheološka analizadovela nas je do potpuno novih zaključaka.

Przeciskając się przez wąskie wejście i ciasny wejściowy korytarz nie spodziewaliśmy się tego,że za parę metrów zobaczymy podziemny raj.Raczej mieliśmy dziwne uczucie wchodzeniaprzez bramy piekielne. Jednak po kilku metrachdotarliśmy do gigantycznej podziemnej kate-dry. Jej kolumnadę stanowią wielkie stalaktytyi stalagmity. Jej sklepienia — uformowaneprzez wodne wiry skalne żebra. Jej posadzki —serie krasowych jeziorek. Ściany zdobione na-ciekami porfiru przypominają antyczne stiuki.Różnokolorowe przebarwienia upstrzone zło-tymi punktami pirytów i kryształów kojarzą się z antycznymi freskami. Tę jaskinię już sześć tysięcy lat przed naszą erą wybrali sobieludzie na swój dom i jeszcze w czasach późne-go antyku, w IV wieku n.e., wykorzystywali ją jako magazyn do przechowywania amfor z winem.

Takich jaskiń, zasiedlonych w okresie takzwanego neolitu adriatyckiego, jest więcej. Niewszystkie jeszcze zostały zbadane, ich położeniechroni je przed wścibskimi turystami. Stanowiącały zamknięty świat, w którym zapisano his-torię ostatnich co najmniej ośmiu tysięcy lat.

Jest też nad Boką miejsce specjalne, bo„święte”. W leżących nieopodal Risan Lipci w wyniku erozji urwał się kawałek skały,odsłaniając wnętrze jaskini. Wtedy światłodzienne ujrzały niezwyczajne kompozycje.Pierwszą informację na ich temat opubli-kowano w roku 1961. Na powierzchni około10 m2 na płaskiej ścianie umieszczone są wy-konane wapnem zmieszanym z pigmentemkonturowe (tzw. szkieletowe) malowidłaprzedstawiające stado jeleni, ludzi, zarysstatku oraz dziwne, przypominające swastykęznaki. Około 50 m przed nawisem uchwy-ciliśmy odcinek grubego na dwa metry, ufor-mowanego w półokrąg muru, ułożonego z nie-obrobionych dużych i małych kamieni łączo-nych ziemią. Swoją konstrukcją przypominająone tak zwane mury iliryjskie.

56

Ispostavilo se, da su tvorci ovih slika doseljeniciiz sjeverne Italije.

Tamo, u Valle Camonica pod Alpima, ot-kriveni su slični spomenici. Došli smo takođedo zaključka, da su oni mnogo stariji nego štose mislilo, i da se mogu datirati na deseti vijekprije nove ere, a zatim za početak gvozdenogdoba na ovim prostorima. Vjerujemo, da je natom mjestu bilo drevno svetilište, vezano za ljet-nju krizu, a takođe, da misteriozna „svastika”,nije samo simbol solarni sensu stricto, već vrsta karte Boke Kotorske, čiji oblik za tvorceovih slika ima magični značaj, zapravo sim-bolizuje Sunce. Analiza oblika broda, omo-gućila nam je da zaključimo, da on liči nakasnije poznate liburne. Ako su na takvimbrodovima ovdje stigli tvorci ovog svetilišta,onda to znači da su u tim vremenima morali dasijeku talase Boke Kotorske. Već tada, i Risan i njegova okolina bili su prirodna luka, oko koje se oko 250 godina kasnije, razvijao, namapoznati, iz pomenute, prethodne informacijePseudo-Skylaksa — drevni Rizon. Na ovaj način,utvrdili smo razloge i genezu nastanka grada.

Tako se „katakombe” — i prirodne i arheo-loške — prožimaju uzajamno. Ponovo su pri-roda i ljudska aktivnost, stvorile neponovljivisvijet, u kojem nebo, zemlja, voda i podzemlječine jedan ciklus. Oni djeluju jedni na druge,

Po kilkudziesięciu latach od dokonaniatego odkrycia nasza ekspedycja przybyła na tomiejsce, starając się wykonać nową, zwery-fikowaną dokumentację oraz uściślić datowaniei funkcję tych malowideł. Dotychczas były onedatowane wstępnie na VII wiek p.n.e. Analizaarcheologiczna doprowadziła nas do całkiemnowych wniosków. Okazało się, że twórcamimalowideł byli przybysze z północnej Italii.Tam bowiem, w Valle Camonica pod Alpami,odkryto podobne zabytki. Ustaliliśmy także, żesą one dużo starsze, niż dotychczas przy-puszczano, i że można je datować na X wiekp.n.e., a zatem na początki epoki żelaza na tymobszarze. Przypuszczamy, że w miejscu tymznajdowało się antyczne sanktuarium, związanez letnim przesileniem, oraz że tajemnicze„swastyki” nie tyle są symbolami solarnymisensu stricto, co rodzajem „mapy” Boki Ko-torskiej, której kształt najwyraźniej dla twór-ców tych malowideł miał znaczenie magiczne,rzeczywiście symbolizujące Słońce. Analizakształtu statku pozwoliła nam na stwierdzenie,że przypomina on późniejsze sławne liburny.Jeśli na takich statkach dotarli tu twórcy tegosanktuarium, oznacza to, że już w owych cza-sach musiały one przecinać fale Boki Ko-torskiej. Już wtedy zatem Risan i jego okolicebyły naturalnym portem, wokół którego około

57

a ljepotu prirode povećava ljepota arhitekture.Ovo zauzvrat, povećava moć ideje, humanizujeje i daje nam rijedak primjer harmonije prirodesa ljudskim radom.

„Kućica na pilećoj nozi”Ovo čudnovato umijeće ukomponovanja u oko-lnu prirodu — a čak određena stidljivost, miješa se u njoj — takođe je vidljivo na višeprizemnih građevina — običnih kuća.

Arhitektura Boke Kotorske je priličnounikatna, ali i dalje njeguje pojavu kreativnogkorišćenja topografije i prirodnih resursa za iz-gradnju ljudskih staništa. Ovdje je namjernokorišćen arheološki termin „ljudska sjedišta” jerse ne radi samo o samim kućama, nego takođei o cjelokupnom uređenju okolnog prostora i specifične urbanistike. Za izgradnju kuća ko-risti se, mada bolje rečeno — koristio se samoprirodni kamen, odsječen u obliku pravouga-

250 lat później rozwinęło się znane nam zewspomnianego wyżej przekazu Pseudo-Sky-laksa antyczne Rhizon. W ten sposób ustali-liśmy przyczynę i genezę powstania miasta.

Tak wiec „katakumby” — te naturalne i tearcheologiczne — przenikają się wzajemnie.Ponownie przyroda i działalność człowieka utworzyły niepowtarzalny świat, w którymniebo, ziemia, woda i podziemia stanowią jedencykl. Odziaływują na siebie, a piękno przyrodypotęguje piękno architektury. To z kolei potęgujesiłę idei, humanizuje ją i daje nam rzadki przykładharmonii natury z dziełem ludzkim.

„Chatka na kurzej stopce”Ta zaskakująca umiejętność wkomponowywa-nia się w otaczającą przyrodę — a wręcz pewnanieśmiałość ingerowania w nią — świetniewidoczna jest także w bardziej przyziemnychbudowlach — zwyczajnych domach.

Architektura Boki Kotorskiej stanowi dośćunikatowe, ale nadal pielęgnowane zjawiskotwórczego wykorzystania topografii i natural-nych surowców do budowy ludzkich siedzib.Celowo użyty został tutaj archeologiczny ter-min „ludzkie siedziby”, bo nie chodzi tu tylkoo same domy, ale także o całą aranżację otacza-jącej przestrzeni i specyficzną urbanistykę. Dobudowy domów używa się — choć może

58

onih blokova. Ovaj metod izgradnje, s arheo-loške tačke gledišta relativno mlad, potiče izsrednjeg vijeka, ali predstavlja drevnu tehniku,u kojoj su za podizanje odbrambenih zidova i zidova kuća upotrebljavani prirodni blokovi i kamene ploče, spojeni krečom u slojevima.Kao rezultat toga, gledajući sa izvjesne daljine,imamo utisak da su oni elemenat prirodnog pejzaža. Njihova boja i oblik čine da se oni„tope” na prirodnom, zeleno-sivom tlu. Za raz-liku od tvrđave i hramova, u ovom slučaju, riječje bila o potpunom utapanju u prirodu. To nijebio samo estetski podvig, nego i odraz svakod-nevnog života stanovnika ovih kuća, koje suusko povezane sa prirodom i njenim ciklusima.

Mali prozori koji štite od toplote, kamenizidovi što zrače hladnoćom ljeti, a drže toplotuzimi, karakteristični krovovi pokriveni crije-pom, skromni, ali sofisticirani u svom obliku,ukrasni elementi nadvratnika i prozorskihokvira — sve ovo čini da nam kuće izgledajuudobno, lijepo, a čak, u izvjesnom smislu,veselo. Njihovi graditelji realizovali su — madanesvjesno — tri Vitruvjušova pravila idealnearhitekture: trajnost (firmitas), upotrebljivost(utilitas) i ljepotu (venustas).

Kuća ipak, ne predstavlja građevinu samupo sebi, nego je jedini razvojni centar prostora.Okružena je zidom, izrađenim od lomljenogkamena, često sa susjednom livadom ili vrtom,zajedno sa maslinama i voćkama, a takođe i sacvjetnim žbunjem, zasađenim na ovim malimdjelovima zemlje samo za puko zadovoljstvo, dabi se družilo sa ljepotom — pomenutom venus-tas. Takvo aranžiranje govori više o ljudima,nego detaljni etnografski opisi.

Prema urbanističkom planu, kuće sa pe-dantno urađenim fasadama, okrenute su premaulici. Sa ove strane izgledaju grubo, imaju evi-dentno odbrambeni karakter. Međutim, i ovdjenailazimo na lijepo iznenađenje. Kada našpogled prošeta uzduž njih, vidjećemo da čak

raczej: używało się — jedynie naturalnegokamienia, przyciętego w prostopadłościennebloki. Ta metoda budowania — z archeologi-cznego punktu widzenia dość młoda — sięgaraptem średniowiecza, ale odtwarza dawną antyczną technikę, w której do wznoszeniamurów obronnych i ścian domów używanonaturalnych bloków i płyt kamiennych, od-spajanych z ułożonych warstwowo wapieni. W efekcie, patrząc na domy z pewnej odle-głości, odnosimy wrażenie, że są one elementemnaturalnego krajobrazu. Ich barwa i formasprawiają, że „roztapiają” się one na naturalnym,zielono-szarym tle. W przeciwieństwie dotwierdz czy świątyń, w tym wypadku chodziłoo całkowite wtopienie się w przyrodę. Był to za-bieg nie tyle estetyczny, co odzwierciedlającycodzienne życie mieszkańców tych domów,związane ściśle z naturą i jej cyklami.

Niewielkie, chroniące przed upałem okna,kamienne ściany dające chłód latem, a trzyma-jące ciepło zimą, charakterystyczne dachy krytedachówką, skromne, ale wyrafinowane w swejformie ozdoby nadproży i ram okiennych —wszystko to sprawia, że domy wydają się namprzytulne, miłe, a nawet w pewnym sensie wesołe. Ich budowniczowie zrealizowali —choć nieświadomie — trzy Witruwiuszowe za-sady idealnej architektury: trwałość (firmitas),użyteczność (utilitas) i piękno (venustas).

Dom jednak nie stanowi budowli samej w sobie, jest jedynie centrum zagospodarowa-nia przestrzeni. Otoczony jest murem wyko-nanym z łamanych kamieni, często z przyległąłąką lub ogródkiem, wraz z oliwkami lub drze-wami owocowymi, a także kwitnącymi krze-wami, zasadzonymi na tych niewielkichskrawkach ziemi jedynie dla czystej przyjem-ności obcowania z pięknem — wspomnianąvenustas. Taka aranżacja więcej mówi o mie-szkańcach niż najbardziej szczegółowe etno-graficzne opisy.

59

takva, naizgled banalna stvar, kao što je običnaulica, jeste zaista umjetničko djelo. Teško je reći,da li je to naredni uticaj antike, ali moguće jepostići takav utisak. Zbog čega? Zbog toga štoje površina ulica urađena od malih raznobojnihkamenčića, složenih u vidu jednostavnog mo-zaika. Identične šljunkane površine ukrašavalesu unutrašnjost kuća u drevnom Rizonu — dali je to samo slučajnost?

Odavno se u arheologiji vodi diskusija natemu stvaranja gradova, njihove geneze, uslovakoji moraju biti ispunjeni, kako bi u određe-nom mjestu bilo moguće izgraditi staništa. Naj-češće se posvećuje pažnja prirodnim uslovima:dostupnost vode, odbrambeni karakter mjesta,položaj na trgovačkim putevima, dostupnostsirovina.

Da, to je istina: svi ovi elementi su uslovi zasine quibus non stvaranja gradova. Obraća setakođe pažnja, da se ponekad mora voditi računai o gradovima, koji ne ispunjavaju sve ove uslove,ali su zato lijepo smješteni. Veoma teško dolazido naše svijesti u naprednom svijetu, da je bilomoguće donijeti odluku da se gradovi grade izestetskih razloga. Malo se zanemaruje važnosttakvih drevnih zapisa, na primjer Platona ili

W układzie urbanistycznym domy swymipełnymi, zabudowanymi fasadami zwracają sięw stronę ulicy. Od tej strony wydają się surowe,mają ewidentnie obronny charakter. Jednak i tuspotyka nas miła niespodzianka. Kiedy naszwzrok powędruje wzdłuż nich, zobaczymy, żenawet tak banalna — zdawałoby się — rzeczjak zwyczajna ulica jest tak naprawdę dziełemsztuki. Trudno powiedzieć, czy to kolejnywpływ antyku, ale można odnieść takie wraże-nie. Dlaczego? Bowiem nawierzchnie ulic ut-worzono z małych różnobarwnych otoczaków,ułożonych w proste mozaikowe wzory. Identy-czne otoczakowe nawierzchnie zdobiły wnętrzadomów w antycznym Rhizon — czy to tylkoprzypadek?

Od dawna toczy się w archeologii dyskusjana temat powstania miast, ich genezy, warun-ków, jakie musiały być spełnione, aby w okre-ślonym miejscu zbudować można było trwałesiedziby. Najczęściej zwraca się uwagę na wa-runki naturalne: dostępność wody, obronnycharakter miejsca, położenie przy szlakachhandlowych, dostępność surowców. Tak, toprawda: wszystkie te elementy są warunkamisine quibus non utworzenia miasta. Zwraca sięjednak także uwagę, że czasem mamy doczynienia z miastami, które nie spełniają wszy-stkich z wymienionych warunków, ale są za to... pięknie położone. Bardzo trudno trafia do naszej świadomości w stechnicyzowanymświecie, że można było podjąć decyzję o bu-dowie miasta ze względów estetycznych. Trochęzaniedbuje się znaczenie takich antycznychprzekazów, na przykład Platona czy Arystote-lesa, które wskazują na ten właśnie aspekt za-gadnienia. Uważa się, że to tylko filozoficznedywagacje. Jednak Risan jest jednym z przy-kładów, że filozofowie ci mogli mieć rację.Prawdą jest, że lokalne plemiona (później nazwa-ne Enchelejami czyli „plemieniem wężowym”),zakładając prawdopodobnie już w VII wiekup.n.e. swoje miasto, ulokowały je przy obfitych

60

Aristotela, koji ukazuju na ovaj aspekt pitanja.Smatra se da su ovo samo filozofska razmišljanja.Međutim, Risan je jedan od primjera, da su filo-zofi mogli biti u pravu. Istina je, da su se lokalnaplemena (kasnije nazvana Enheleji ili „zmijskopleme”), gradeći svoj grad već u sedmom vijekuprije n.e., locirala pored obilnih izvora vode, u bezbjednom kraju zaliva. Ali je takođe istina,da i drugi elementi „propisa za izgradnju grada”nijesu bili u ovom slučaju u potpunosti uzeti u obzir. Čini se da je u većem stepenu odlučilaljepota okoline, neobičnost prostora.

Gledajući na savremeni Risan, teško je pov-jerovati da je prije 2700 godina, to bio jediniveliki drevni grad u Boki Kotorskoj i jedan odrijetkih na Jadranu. Nijesu tada postojali niKotor, ni Herceg Novi, još uvijek nije bilo Du-brovnika. Najbliži centar, koji se nalazio nasjeveru, bila je Narona na rijeci Neretvi, a na juguse nalazila manja grčka kolonija Bouthoe,današnja Budva. Drevni grad, u osnovi, je po-krivao čitavo područje današnjeg Risna, ali jevjerovatno brojao više stanovnika nego danas,oko tri hiljade. Ali njegov izgled, u drevnom

źródłach wody, w bezpiecznym krańcu zatoki.Ale faktem jest również to, że inne elementy„przepisu na budowę miasta” nie zostały w tymprzypadku w pełni uwzględnione. Wydaje się,że w większym stopniu zadecydowało pięknookolicy, niezwyczajność miejsca.

Patrząc na współczesne Risan, aż trudnouwierzyć, że 2700 lat temu było to jedyne wcałej Boce Kotorskiej wielkie miasto antycznei jedno z niewielu na wybrzeżu Adriatyku. Nieistniał wtedy Kotor ani Herceg Novi, nie byłojeszcze Dubrownika. Najbliższym ośrodkiemleżącym na północ była Narona nad Neretwą,a na południe dużo mniejsza kolonia greckaBouthoe, czyli dzisiejsza Budva. Antyczne mia-sto w zasadzie obejmowało cały teren współ-czesnego Risan, ale prawdopodobnie liczyłowięcej mieszkańców niż obecne, bo około trzytysiące. Jednak jego wygląd w antyku odbiegałod dzisiejszego — było ono piękniejsze!

Miasto greckie zajmowało około siedmiuhektarów, rzymskie było dwukrotnie większe.Trudno porównywać także antyczną architek-turę ze współczesną.

61

dobu, je odudarao od današnjeg — bio je pre-divan!

Grčki grad zauzimao je površinu oko sedamhektara, a rimski je bio dvostruko veći. Teško je takođe uporediti drevnu arhitekturu sa savre-menom.

Rhizon je bio veoma dobro isplaniran,podijeljen na okruge, sa jasnom mrežom širo-kih ulica. Bio je okružen monumentalnim od-brambenim bedemima, debljine od 2,5 metra i visine oko 10 metara. Unutar bedema, nakraju svake ulice, koje su dosezale do utvrđenja,izgrađeni su bastioni. Grad je imao najmanječetiri odbrambene kapije. Dvije glavne ulice,sjekle su se na gradskom trgu (agora/forum).Svaki okrug (insula) grada imao je sopstvenikarakter i bio je izgrađen zbijenim kompleksomkuća. U jednom od njih, bila su grupisanaskladišta i prodavnice, u kojima se prodavalovino i posuđe za piće, u nekom drugom su živ-jeli proizvođači namještaja i tkanina, a u nekomnarednom nalazila su se skladišta za žitarice. A ko su bili stanovnici grada?

S obzirom na porijeklo: Iliri, Grci i Rimljani.Pisali su i govorili grčki i latinski, sporazumije-vali se takođe na lokalnom, nama nepoznatomilirskom jeziku. Oni su se bavili trgovinom i ra-znim zanatima: tkanje i bojenje tkanina (vje-ro-vatno purpurnom bojom), štavljenje kože,proizvodnja namještaja, trgovina drvetom i ru-dom gvožđa, livenje bronze. Trgovali su sa cije-lim tadašnjim svijetom. U arheološkim slojevimanalazimo robu iz Sicilije, Fenikije, Italije, Grčke,Egejskih ostrva. Oni su se ispovijedali ilirskimbogovima, kao što je Medaur, ali i grčkim, kaošto su Artemida, Dionis, Silen, i rimskim, kaošto su tzv. Kapitolinska Trojica, a takođe božan-stva porijeklom iz Egipta, kao Izida. To su bilibogati ljudi, što ne znači da ih nijesu ometali ratovi i potresi zemlje. Poslije svake nesreće,ipak su se hrabro oporavljali, mukotrpno ob-navljali svoj grad — i tako nepromjenljivo, okotri hiljade godina.

Rhizon było świetnie zaplanowane, podzie-lone na dzielnice, z jasną siatką szerokich ulic.Otoczono je monumentalnymi murami obron-nymi o grubości 2,5 m i wysokości około 10 m.W ciąg murów, na końcu każdej z ulic docho-dzących do fortyfikacji, wbudowano bastiony.Miasto miało przynajmniej cztery obronnebramy. Dwie główne ulice krzyżowały się przymiejskim placu (agora/forum). Każda dzielnica(insula) miasta miała swój charakter i była zabu-dowana zwartym kompleksem domów. W jed-nej z nich zgrupowano magazyny i sklepiki, w których sprzedawano wino i zestawy naczyńdo jego picia, w innej mieszkali producencimebli i tkanin, w jeszcze innej znajdowały sięmagazyny zbożowe. A kim byli mieszkańcy miasta? Ze względu na pochodzenie: Ilirami,Grekami i Rzymianami. Pisali i mówili po gre-cku i łacinie, porozumiewali sie także w lokal-nym, nieznanym nam języku iliryjskim. Zaj-mowali się handlem i różnymi rzemiosłami:tkaniem i barwieniem tkanin (najpewniej teżpurpurą), wyprawianiem skór, produkcją mebli,handlem drewnem i rudami żelaza, odlewni-ctwem brązu. Handlowali z całym ówczesnymświatem. W warstwach archeologicznych od-najdujemy towary z Sycylii, Fenicji, Italii, Grecji,wysp Morza Egejskiego. Wyznawali bogówiliryjskich, jak Medaur, ale także greckich, jakArtemida, Dionizos, Sylen, i rzymskich, jak tzw. trójca kapitolińska, oraz bóstwa pochodzącez Egiptu, jak Izyda. Byli ludźmi bogatymi, co nieoznacza, że nie trapiły ich wojny i trzęsieniaziemi. Po każdej klęsce jednak dzielnie się pod-nosili, z mozołem odbudowując swoje miasto— i tak niezmiennie przez prawie trzy tysiące lat.

W czasie naszych badań archeologicznychodkryliśmy wiele zabytków świadczących o wy-rafinowanym guście mieszkańców Rhizon, o ichotwartości na nowe idee i mody. Opowiadająnam one o ich życiu codziennym i duchowym,także o znajomości mitologii, w której w zwartejformie przekazano symbolicznie ponadczasowe

62

Tokom našeg arheološkog istraživanja, ot-krili smo mnogo arheoloških spomenika, kojisvjedoče o prefinjenom ukusu stanovnika Rizo-na, o njihovoj otvorenosti za nove ideje i modu.Govore nam o njihovom svakodnevnom i duho-vnom životu, a takođe o poznavanju mitologije,u kojoj su u sažetoj formi simbolički prenesenenadvremenske ideje: borba dobra i zla, ljudskedužnosti. Definisano je dobro, ali takođe i pat-nja, ljepota i ružnoća. Kako drugačije može dase tretira gema izrađena od stakla, ćilibarskeboje, koja predstavlja Tezeja, koji ubija Mino-taura? To je simbol pobjede nad zlom, pohvalaupornosti, ljubavi, osuda brakolomstva, koja jeodjevena u umjetničku formu. A umjetničkaterakota — plaketa koja predstavlja Maenadukoja pleše — važno je otkriće, jer se ispostaviloda je to nedostajuća scena iz čuvenog djelaKalimaha, oltara posvećenog Dionisu na atin-skoj agori? Poslastica za istraživača, a sa drugestrane pohvala za zabavu, kao i vjersku revnost,

idee: walki dobra ze złem, powinności czło-wieka. Zdefiniowano dobro, ale też cierpienie,piękno i brzydotę. Jak bowiem inaczej trakto-wać wykonaną ze szkła w kolorze bursztynugemmę z przedstawieniem Tezeusza zabija-jącego Minotaura? Jest to symbol zwycięstwanad złem, pochwała uporu, miłości, potępie-nie wiarołomstwa ubrane w artystyczną formę.A terakotowa plakietka z przedstawieniemtańczącej Menady — ważne odkrycie, bookazało się, że to brakująca scena ze sławnegodzieła Kallimachosa, ołtarza poświęconegoDionizosowi na agorze ateńskiej? Gratka dlanaukowca, ale z drugiej strony pochwała zarów-no zabawy, jak i religijnej gorliwości, a zarazemjednocześnie tak ludzkie „wytłumaczenie” nad-używania alkoholu oraz ostrzeżenie przedzgubnymi jego skutkami. A co powiedzieć nawspaniałą figurkę wyobrażającą Dionizosa lubSylena — kontaminację różnych kultów, i tychiliryjskich, i tych greckich, pochwałę „Pana

63

a ujedno, istovremeno ljudsko „objašnjenje”zloupotrebe alkohola i upozorenje zbog nje-govih negativnih posljedica. A šta da kažemoza predivnu figuru, koja predstavlja Dionisa iliSilena — kontaminaciju različitih kultova, i onihilirskih, i onih grčkih, pohvalu „Gospodarušume” ali i „Gospodaru vinove loze”, koja jepredstavljena sa prižmirenim okom ali ipakpostavljena na kućni oltar? A uz ovo, divan,jedan od najdivnijih do sada, poznatih heleni-stičkih zlatnih prstenova (iz III vijeka prije n.e.).Divan i od velikog naučnog značaja, jer je naukrašenoj i napravljenoj od granata (poludragikamen) gemi, u misterioznom reljefu predstavl-jena Artemida. Prema našem istraživanju, ovajreljef je jedino poznati, vjerni prikaz skulpturegrčkog umjetnika Praksitela, tzv. ArtemideBrauronije („medvjeđe”).

Stajala je ona davno, u svetilištu ove boginjena atinskom Akropolu, ali je uništena, deceni-jama arheolozi i istoričari umjetnosti su zamišl-jali njen izgled. U Risnu smo riješili ovaj problem.

Planovi helenističkih kuća — sličnih poz-natim kamenim kućama sa terena Boke — bilisu u praksi pokušaj racionalnog uređenja pro-stora. Neke prostorije imale su svoje stalnefunkcije, kao naprimjer gynaikon — ženskasoba. U jednom takvom prostoru, ispod podaje skrivena, krajem III vijeka p. n. e. velika po-suda, koja je u sebi sadržavala, vjerovatno, cijelu

lasu”, ale i „Pana winnej latorośli”, przedsta-wioną z przymrużeniem oka, ale jednak usta-wioną na domowym ołtarzyku? A do tegowspaniały, jeden z najwspanialszych obecnieznanych złotych pierścieni hellenistycznych (z III w. p.n.e.). Piękny i o wielkim naukowymznaczeniu, bowiem na zdobiącej go wykonanejz granatu gemmie w misternym reliefie przed-stawiono Artemidę. Jak wynika z naszych ba-dań, relief ten jest jedynym znanym wiernymwyobrażeniem rzeźby greckiego artysty Praksyte-lesa, tzw. Artemidy Brauronii („niedźwiedziej”).Stała ona niegdyś w sanktuarium tej bogini naakropolis ateńskiej, ale uległa zniszczeniu i przezdziesiątki lat archeolodzy i historycy sztukigłowili się nad jej wyglądem — w Risan roz-wiązaliśmy ten problem.

Plany domów hellenistycznych — podo-bnie jak znanych z obszaru Boki domów ka-miennych — były w praktyce próbą racjonalnejaranżacji przestrzeni. Niektóre pomieszczeniamiały swoje stałe funkcje, jak np. gynaikon —pokój kobiecy. W jednym z takich właśniepomieszczeń pod podłogą ukryto w końcu IIIwieku p.n.e. wielkie naczynie zawierające na-jpewniej całe oszczędności domowników:dwanaście kilogramów monet, łącznie 4656sztuk — największy znany skarb monet hel-lenistycznych. Konserwacja tego skarbu trwajuż prawie pięć lat i niestety nadal nie możemy

64

ušteđevinu domaćinstva: dvanaest kilogramakovanog novca, ukupno 4.656 komada — naj-veće poznato blago helenističkih kovanica.Konzervacija ovog blaga traje već skoro pet godina, i nažalost, još uvijek ne možemo dadočekamo, da crnogorski konzervatori završesvoj posao. To su neobične monete, iz serije tajanstvenog kralja Balajosa. Znamo, da jevladao u Rizonu i da se ovdje nalazila jedna odnjegovih kovačnica. Problem je u tome, što ćuteo njemu pisani izvori. Krajem XIX vijeka ArturEvans, koji je prije nas i prije otkrića dvorca Minosa u Knososu, vršio iskopavanja u Risnu,pretpostavio je datum njegove vladavine, među-tim — kako smo ustanovili — pogriješio je zasto godina. Balajos je bez sumnje bio moćnivladar iz sredine III vijeka p. n. e. Monete, kojesmo otkrili, su u cjelini unikatne, jer do sada,uopšte nijesu bile poznate. Ovo veliko otkriće,predstavlja pravu revoluciju u istoriji Ilirije. Pri-morava nas, da promijenimo hronološke tabeleilirskih vladara, da drugačije moramo pogledatina formiranje ilirskih kraljevstava, naopačkenam se okreće čitavo naše znanje. To je veliki,ali takođe i sjajan izazov. I sve to, zahvaljujućispomenicima sačuvanim u slojevima drevnogRizona.

Knjigu dešavanja, dopunili smo, ipak, nesamo za period, kada su ovim područjimavładali Iliri ili Grci. Rimski Risinium, takođe,nam je povjerio neke od svojih tajni.

Moguće je, da su svima poznati, čuvenimozaici, otkriveni u Risnu još tridesetih godinaXX vijeka, u tzv. Vili Hipnosa. Zahvaljujućinašim izvršenim istraživanjima, ove građevine,ispostavilo se, da je, osim pet, već poznatihmozaika, uvijek za otkrivanje ostalo još tri,uključujući u ovo jedan bogato ukrašen, sapovršinom od nekoliko desetina kvadratnihmetara. Nažalost, oni takođe čekaju, za sadabezuspješno, na konzervaciju. Istraživanja su,ipak omogućila, verifikaciju ranijih nalaza, natemu funkcije ove građevine. Ispostavilo se da

się doczekać, aż czarnogórscy konserwatorzyskończą swoją pracę. Są to monety niezwy-czajne, emisje tajemniczego króla Ballaiosa.Wiemy, że panował on w Rhizon i że tu znaj-dowała się jedna z jego mennic. Problem w tym,że milczą o nim źródła pisane. W końcu XIXwieku Arthur Evans, który przed nami i przedodkryciem pałacu Minosa w Knossos pro-wadził wykopaliska w Risan, zaproponowałdaty jego panowania, jednak — jak ustaliliśmy— pomylił się o sto lat. Ballaios był niewątpli-wie potężnym władcą z połowy III wieku p.n.e.Odkryte przez nas monety są całkowicie unika-towe, bo dotychczas w ogóle nieznane. Towielkie odkrycie pociąga za sobą jednak pra-wdziwą rewolucję w historii Ilirii. Zmusza nasdo zmiany tabel chronologicznych władcówiliryjskich, każe inaczej spojrzeć na kształ-towanie się królestw iliryjskich, do góry no-gami wywraca całą naszą wiedzę. To wielkie, aletakże wspaniałe wyzwanie. A wszystko to dziękizachowanym w warstwach antycznego Rhizonwspaniałym zabytkom.

Księgę dziejów uzupełniliśmy jednak nietylko dla okresu, kiedy tymi obszarami władaliIlirowie czy Grecy. Także rzymskie Risiniumzdradziło nam część swoich tajemnic.

Wszystkim są zapewne znane osławionemozaiki, odkryte w Risan jeszcze w latach trzy-dziestych XX wieku w tzw. Willi Hypnosa. Dzięki przeprowadzonym przez nas badaniomtej budowli okazało się, że oprócz pięciu jużznanych mozaik do odkrycia pozostawałyjeszcze trzy kolejne, w tym jedna bogato zdo-biona, o powierzchni kilkudziesięciu metrówkwadratowych. Niestety, również one czekają— na razie bezskutecznie — na konserwację.Badania pozwoliły jednak na weryfikacjęwcześniejszych ustaleń na temat funkcji tej bu-dowli. Okazało się, że tzw. Willa Hypnosa toantyczny hotel (hospitium) połączony z restau-racją, że mozaiki powstały nie w III wieku, alew połowie II wieku n.e., że wykonali je artyści

65

je tzv. Vila Hipnos bila drevni hotel (hospitium)povezan sa restoranom, čiji mozaici, su tamostvoreni, ne u III vijeku, već sredinom II vijekap. n. e., da su je iskopali umjetnici iz slavne školemozaika, koja se nalazila u antičkoj Saloni(blizu današnjeg Splita), da konačno, osim toghotela u rimskom Risiniumu, je bilo mnogoprivatnih kuća, čije patose su ukrašavali mozaici— sljedeći, sada zatrpani, nalaze se na ulazu u bolnicu u Risnu.

Ispostavilo se, da, uprkos nekoliko godinanašeg rada, Risan i dalje ostaje neiscrpni arheo-loški Sezam. Nažalost, u arheologiji nije dovolj-no reći: „Otvori se!” — trebaš sam da istražuješnapornim radom, komad po komad, da otkri-vaš svoje blago i tajne.

Ovo je mala kolekcija mojih — ubačenih u album — „slika sa izložbe”, koje je stvorilapriroda, a takođe i onih arheoloških, koje ječovjek izradio. Mali dio refleksija, vezanih zaCrnu Goru, u kojoj se priroda, prošlost i sada-šnjost prepliću, u neodvojivom zagrljaju. Ali,imajte na umu, da u ovoj galeriji, ima još mnogoslika, a takođe, i mi našim radom, premazujemosljedeća bijela platna.

z osławionej szkoły mozaik znajdującej się w antycznej Salonie (w pobliżu dzisiejszegoSplitu), że wreszcie oprócz tego hotelu w rzym-skim Risinium było wiele prywatnych domów,których podłogi ozdabiały mozaiki — kolejny,obecnie zasypany, znajduje się przy wjeździe doszpitala w Risan.

Jak się okazuje, mimo kilkunastu lat naszejpracy Risan nadal pozostaje niewyczerpanymarcheologicznym Sezamem. Niestety, w archeo-logii nie wystarczy powiedzieć: „otwórz się!” —trzeba samemu w mozolnym trudzie, kawałekpo kawałku odkrywać jego skarby i tajemnice.

Oto mała kolekcja moich — włożonych dosztambucha — „obrazków z wystawy”, tych utworzonych przez naturę oraz tych archeo-logicznych — wykonanych przez człowieka.Mały wycinek refleksji związanych z Czarno-górą, w której przyroda, przeszłość i teraźniej-szość splecione są w nierozerwalnym uścisku.Trzeba jednak pamiętać, że w tej galerii jestjeszcze wiele obrazów, a również my naszą pracązamalowujemy kolejne białe płótna.

66

Moje wspomnieniaWywiad z Panią Haliną Kadović

Moja sjećanjaIntervju sa Gospođom Halinom Kadović

RAgnieszka Klasa

Pani Halino, proszę, aby mi Pani opowiedziałao sobie: o Pani życiu w Polsce i o tym, jaki los spro-wadził Panią do Czarnogóry.

Nazywam sie Halina Maria Kadović. Urodzi-łam się w Koninie 15 września 1946 roku, tamtakże ukończyłam szkołę. W 1977 roku wyje-chałam do Czarnogóry. Pochodzę z Polski, z ziemi szerokich pól, gdzie mieszka cichy i dumny naród. Tam spędziłam moje dzieciń-stwo i młodość. Los zrobił swoje i w mojej pięk-nej ziemi poznałam przystojnego CzarnogórcaMilovana. Pamiętam nasze pierwsze spotkanie.Siedziałam z koleżanką w kawiarence i piłyśmykawę. Obok nas siedziało dwóch bardzo przy-stojnych mężczyzn, patrzących w naszą stro-nę. W pewnym momencie Milovan podszedł do nas i napisał mi alfabet cyrylicą. Zapyta-łam, czy są Rosjanami. On odpowiedział: „Nie, jesteśmy z Montenegro, Jugosławia”. Tak za-częła się nasza znajomość. Wymiana adresów i korespondencja.

67

Gospođo Halina, molim Vas, recite nam nešto o Vašem životu u Poljskoj i o tome, kakva je sud-bina, koja Vas je dovela u Crnu Goru.

Zovem se Halina Maria Kadović. Rođena samu Koninu, 15.09.1946. g. gdje sam završilaškolu. Godine 1977. sam doputovala u CrnuGoru. Vodim porijeklo iz Poljske, iz države ve-likih polja, gdje živi tihi i ponosni narod. Tamosam provela svoje djetinjstvo i mladost. Sudbinaje uradila svoje i u mojoj prelijepoj zemlji, samupoznala prekrasnog Crnogorca, Milovana.Sjećam se našeg prvog sastanka. Sjedjela sam sadrugaricom u kafiću i pili smo kafu. Pored nasje sjedjelo dvoje prekrasnih muškaraca i gledalisu u nas. U jednom trenutku, Milovan nam jeprišao i napisao mi nešto ćirilicom. Pitala samga, da li su Rusi, on je odgovorio — ne, mi smoiz Crne Gore, Jugoslavija. Tako je počelo našepoznanstvo. Razmijenili smo adrese i korespon-denciju.

Na kom jeziku ste se dopisivali?

Na poljskom i srpsko-hrvatskom, jednostavnosmo pisali sa rječnikom u ruci i prevodili tapisma. Nakon toga, pozvana sam u posjetu,kako bih upoznala njegovu državu. Kada samdobila slobodne dane, otputovala sam u CrnuGoru, na odmor u Herceg Novi. Bila sam odu-ševljena gradom. Prelijepi Herceg Novi, op-koljen prekrasnim Jadranom. Zaljubila sam seu Crnu Goru ali već tada, prije 40 godina, vid-jela sam velike razlike u kulturi, koje nijesammogla razumjeti, jer je bilo neshvatljivo, da ženaprvi put, može, zajedno sa prijateljima, kole-gama sa posla, da sjedi, pije kafu, pođe na ručak.Ono što je u Poljskoj bilo očigledno i normal-no, tu se nije moglo ni pomisliti. Lijepi hotel,u kojem je svirala muzika, bio je prazan. Nikonije plesao. Nije bilo đuskanja, kao kod nas u Poljskoj.

Da li oni plešu Gospođo Halino?

Nekada nijesu, danas se to promijenilo. Davno,to je bilo staromodno vaspitanje. žena je biladrugačije tretirana, može se reći — kao iz tur-skih filmova. Danas se to promijenilo, stigle sunove generacije, koje su počele da putuju i damijenjaju sve, te je danas to normalno. Mladisu donijeli promjene i novi duh u Crnu Goru.Prije je bilo nemoguće, da žena nosi pantalone,ne govoreći o šortsevima, a danas, nakon 40 go-dina, sve je to postalo normalno. Ipak, CrnaGora je bila i ostala prelijepa. Ljudi su prija-teljski, gostoljubivi i iskreni. Kao što je to sa pri-jateljima, za čitav život. Ne prave lažna prija-teljstva. U to vrijeme, nikada nijesam imala nikakvih problema.

Vraćajući se na moj dolazak, za stalno, u CrnuGoru... Ponovljeni dolazak na odmor, završiose brakom. Otišli smo u Ambasadu, u Beograd,tada još nije bilo ambasade u Crnoj Gori, bilaje to još uvijek lijepa Jugoslavija. Sjećam se,

W jakim języku Państwo do siebie pisali?

W języku polskim i serbskochorwackim, poprostu pisaliśmy ze słownikiem w ręku i tłuma-czyliśmy listy. Po czym zostałam zaproszona doprzyjazdu i poznania jego kraju. Po otrzymaniuurlopu wyruszyłam na wakacje do Czarnogóry,które spędziliśmy w Herceg Novi. Byłam za-chwycona tym miastem. Piękne Herceg Noviotoczone cudownym Adriatykiem. Byłam za-uroczona Czarnogórą, ale wtedy, czterdzieścilat wstecz, widziałam już wielkie różnice kultu-rowe, których nie mogłam zrozumieć. Było naprzykład nie do pomyślenia, aby kobiety popracy mogły wraz z przyjaciółmi, kolegami z pracy usiąść, wypić kawę, pójść na obiad. Cow Polsce było oczywiste i normalne, tu było niedo pomyślenia. Piękny hotel, w którym grałamuzyka, był pusty. Nikt nie tańczył. Nie byłodancingów, tak jak u nas w Polsce.

Czy oni nie tańczą, Pani Halino?

Kiedyś nie tańczyli, dziś to się zmieniło. Kiedyśto było staroświeckie wychowanie. Kobieta byłainaczej traktowana, można by powiedzieć: jakw tureckich filmach. Dziś się to zmieniło, przy-szły nowe pokolenia, które zaczęły podróżowaći zmieniać wszystko, i dziś już jest to normalne.Młodzież przyniosła zmiany i nowego duchado Czarnogóry. Kiedyś było niemożliwe, abykobieta nosiła spodnie, nie mówiąc już o szor-tach, a dziś, po czterdziestu latach, wszystko sięstało normalne. Jednak Czarnogóra była i jestpiękna. Ludzie są przyjaźni, gościnni i szczerzy.Jak już są przyjaciółmi, to na całe życie. Nie za-wierają fałszywych przyjaźni. W takich rela-cjach nigdy nie miałam żadnych problemów.

Wracając do mojego przyjazdu na stałe doCzarnogóry... Ponowny przyjazd na wakacjeskończył sie małżeństwem. Udaliśmy sie do ambasady do Belgradu, wtedy jeszcze nie byłoambasady w Czarnogórze, była to jeszcze piękna

68

u ambasadi, tada je konzul bio Gospodin Tar-novski. Dugo smo razgovarali. U to vrijeme,Poljakinje, koje su se udale na Kosovu, imale supuno problema, bile su primoravane da pokri-vaju glave, nijesu imale svojih prava, živjele su,jednostavno, kao u tursko vrijeme. Gospodinkonzul je uznemireno pitao mog muža, da slu-čajno nije Albanac, a on mu je ponosno i glasnoodgovorio ne! — ja sam Crnogorac!!! Nakondugog razgovora, dobila sam dozvolu za brak i 1978 godine, u martu, smo se vjenčali. To subili najljepši dani u mom životu. Mimo čežnjei nostalgije za mojom državom, odlučila sam daostanem i nastanim se u Crnoj Gori, u Nikšiću,u kojem živim do današnjih dana.

Zdravstveni problemi mog muža počeli suveoma rano — još te iste godine. Na početku jeizgledalo veoma bezopasno (temperatura, preh-lada). Pokazalo se takođe, da sam trudna. Uz tulijepu i veselu vijest, došla je i ova druga. Mojmuž ima rak grla. Neizlječiva bolest. Probalismo sve. Iz uprave Rudnika, gdje je tada radiomoj vjerenik, pomagali su nam u svemu. Naj-bolje klinike u Beogradu, ljekari ali nije uspjelo.Sve je prošlo tako brzo. Bolest mi je uzela vol-jenog muža i oca mog sina Radoša. Godine1981. ostala sam sama. Sama sa malim, jedno-godišnjim sinčićem. Izgubljena. Osjećala samse kao izgubljena ovca u vučjoj jazbini. Radošnije upoznao svog oca. Znao ga je samo izmojih priča. Jak, mnogo dobar i pun poštovanjai ljubavi je bio njegov tata.

Počeo je težak period mog života koji je tra-jao 6 godina. Tih 6 godina bila sam u žalosti zamojim mrtvim mužem. Imala sam osjećaj, da susva osjećanja umrla u meni, zajedno sa mojim,voljenim Milovanom. Moja prijateljica me mo-lila, da na kraju ostavim žalost, počnem život i mislim na sebe, na dijete, koje za godinu danatreba da krene u školu, da upoznam nekoga.Mislila sam, da je to nemoguće. Jednog danaprijatelji su me pozvali na kafu, gdje je bio muš-karac, kojeg tada nijesam poznavala. Odmah

Jugosławia. Pamiętam, w ambasadzie w tymczasie konsulem był pan Tarnowski. Długo roz-mawialiśmy. W tych czasach Polki, które wy-szły za mąż w Kosowie, miały bardzo dużo pro-blemów, były zmuszane do nakrywania głowy,nie miały swoich praw, żyły po prostu jak zaczasów tureckich. Pan konsul, zaniepokojony,zapytał mojego męża, czy przypadkiem nie jestAlbańczykiem, a mój mąż dumnie i głośno od-powiedział: „Nie! Ja jestem Czarnogórcem!”.Po naszej długiej rozmowie otrzymałam po-zwolenie na ślub i w 1978 roku w marcu wzię-liśmy go. To były najpiękniejsze dni w moimżyciu. Mimo tęsknoty i nostalgii za moim kra-jem zdecydowałam się zostać i na stałe zamiesz-kać w Czarnogórze — w Nikšiciu, w którymmieszkam do dzisiejszego dnia.

Problemy zdrowotne mojego męża zaczęłysie bardzo szybko — jeszcze w tym samymroku. Na początku wyglądało to wszystko bar-dzo niegroźnie (temperatura, przeziębienie).Okazało sie też, że jestem w ciąży. Wraz z tąpiękną i wesołą wiadomością przyszła, niestety,i ta druga: mój mąż ma nowotwór gardła. Nie-uleczalna choroba. Próbowaliśmy wszystkiego.Kopalnia, gdzie pracował wtedy mój małżonek,pomagała nam we wszystkim. Najlepsze klinikiw Belgradzie, lekarze, ale nie udało się. Wszy-stko poszło tak szybko. Choroba zabrała mimojego ukochanego męża i ojca mojego synaRadosza. W 1981 roku zostałam sama. Sama z małym, rocznym dzieckiem. Zagubiona. Czułam się jak zagubiona owca w stadzie wil-ków. Radosz nie poznał swojego ojca. Tylko z moich opowiadań wiedział, jakim wspania-łym, pełnym szacunku i miłości człowiekiembył jego tata.

Zaczął się ciężki okres mojego życia, którytrwał sześć lat. Przez sześć lat nosiłam żałobę pomoim zmarłym mężu. Miałam wrażenie, żewszystkie uczucia umarły we mnie wraz ześmiercią mojego kochanego Milovana. Mojaprzyjaciółka prosiła mnie, abym w końcu zdjęła

69

sam shvatila, što su mi pripremili. To je bio prviizlazak i upoznavanje, sa mojim sadašnjimmužem. Prvi utisak je bio veoma pozitivan.Svidjela mi se njegova iskrenost i stav. Od prvogmomenta je govorio, da ima ozbiljne namjere,da ne želi da iskoristi naše poznanstvo. želi, dabudemo supružnici. I tako je sve počelo. Već 28.godina živimo zajedno. Nijesmo stupali u brakali jesmo supružnici. Nije nam potreban doku-menat, da bismo bili zajedno. Kojo, moj sadaš-nji muž je dobar i gospodin čovjek. Pomogaomi je da vaspitam Radoša, izvedem ga na praviput, da bi izrastao u pravog čovjeka. Radoš jeizrastao u dobrog i jakog muškarca. Oženio se,ima porodicu. Podario mi je prelijepu unukuNevenu i voljenu snahu Lanu, koju volim kaosvoju kćerku. U ovom momentu čekam na sljedeću sreću. Lana je u drugom stanju i s nes-trpljenjem očekujemo na dolazak naše noveutjehe.

Molim Vas da mi kažete, kako je Radoš prihvationovog oca, novog muža u Vašem životu?

Molim Vas da mi vjerujete da se to sve desiloveoma brzo. Kojo, moj supružnik se veoma trudio, uložio je puno ljubavi i pažnje. Radošga je, praktički, istog momenta prihvatio i nijebilo nikakvih problema. Zajedno smo ga vaspi-tali i prenijeli mu naše vrijednosti i životno iskustvo.

Gospođo Halina, molim Vas da nam kažete o Va-šim roditeljima, sestri.

U Poljskoj je ostala moja porodica, dvoje braćei sestra, kao i roditelji.

Moji roditelji su živjeli do kraja svog života,u Koninu. Doživjeli su lijepu starost. Tata jeumro u 95. godini života, a mama u 94. Dokraja svog života su bili vitalni, kako fizički,tako i mentalno. Proveli su zajedno lijepe i dugegodine života, nijesu nikome bili na teretu,

żałobę, zaczęła żyć i myśleć o sobie, o dziecku,które za rok ma pójść do szkoły, abym kogośpoznała. Myślałam, że jest to niemożliwe. Pew-nego dnia zostałam zaproszona na kawę domoich przyjaciół, gdzie był też mężczyzna, któ-rego wtedy nie znałam. Od razu zorientowałamsię, co mi przygotowali. To było pierwsze spot-kanie i zapoznanie się z moim obecnym mężem.Pierwsze wrażenie było bardzo pozytywne.Spodobała mi się jego szczerość i stanowczość.Już w pierwszej chwili powiedział, że ma po-ważne zamiary, że nie chce wykorzystać naszejznajomości. Chce, abyśmy byli małżeństwem. I tak się zaczęło. Już 28 lat żyjemy razem. Niezawarliśmy związku małżeńskiego, ale jesteśmymałżeństwem. Nie potrzebny był nam doku-ment, aby być razem. Kojo, mój obecny mąż,jest dobrym i szlachetnym człowiekiem. Po-mógł mi wychować Radosza, wprowadzić gona dobrą drogę, aby wyrósł na dobrego czło-wieka. Radosz wyrósł na dobrego i silnego męż-czyznę. Ożenił się, ma rodzinę. Podarował miwspaniałą wnuczkę Newenę i kochaną synowąLanę, którą traktuję jak swoją córkę. W tej chwiliczekamy na następną pociechę. Lana jest w od-miennym stanie i z niecierpliwością oczeku-jemy na pojawienie się naszej nowej pociechy.

Proszę mi powiedzieć, jak Radosz zaakceptowałnowego ojca, nowego mężczyznę w Pani życiu.

Proszę mi wierzyć, to się stało bardzo szybko.Kojo, mój małżonek, bardzo się starał, wkładałdużo miłości i poświęcenia. Radosz praktyczniemomentalnie go zaakceptował i nie było żad-nych problemów. Razem go wychowywaliśmyi przekazywaliśmy mu nasze wartości i doświad-czenia życiowe.

Pani Halino, proszę nam coś powiedzieć o Panirodzicach, siostrze.

70

umrli su priodnom smrću. Jednostavno, orga-nizam je počeo da se gasi i ugasio se.

U Poljskoj sam posljednji put bila prije 15.godina, 1996. godine. Možda ćete me sada pitati, zašto tako davno. Jednostavno, mojezdravlje mi više ne dozvoljava takva putovanje,a finansijska situacija nije najbolja, da bih moglasebi da odvojim za put u Poljsku. Dovoljne sumi uspomene, slike, televizijske emisije i serijali,da bih bila blizu svoje Poljske.

Gospođo Halina, upravo gledam na Vaše slike izgimnazije. Molim Vas, recite mi nešto o tom vre-menu, školi i poslu u Poljskoj.

Radila sam u Koninu, stambenoj zajednici u stambenom odsjeku. Sjećam se našeg predob-rog direktora — Gospodina Penherskog. Bio jeto veliki odsjek. Radilo nas je tamo 5. Od toga,koliko se sjećam, Gospođe Marija, Barbara,Anja, Vjeśa i ja. To su bile lijepe godine. Godineprijateljstva. Godine moje mladosti u stambe-noj zajednici. Radila sam tamo 9. godina. Prijestambene zajednice radila sam godinu dana u rudniku mrkog uglja. To je bilo odmah nakonškole, gdje mi je direktor bio Gospodin Kozik.Nakon mog dolaska u Crnu Goru, dobila sampismo od koleginica sa posla, koje su mi pisalei mislile, da je moj suprug bogat čovjek, da samse odlučila na odlazak i život u tu državu. Takoje moralo da bude. To je bila moja sudbina. Prijetoga, kada sam upoznala muža, dobila sampoziv od ujaka — maminog brata, za dolazak u Francusku, ali nijesam htjela o tome da čujem.Nijesam mogla da zamislim kako bih mogla daostavim posao, prijatelje. Nepuna 3 mjesecakasnije, doputovala sam u Crnu Goru. Sudbinaje umiješala svoje prste i usmjerila moj život.

Molim Vas da mi kažete kako ste 40 godina ču-vali poljsko u sebi, da ga zadržite u sebi?

W Polsce została moja rodzina: dwóch braci i siostra oraz rodzice.

Moi rodzice żyli do końca swoich dni w Koninie. Dożyli lat pięknej starości. Tatazmarł w dziewięćdziesiątym piątym roku życia,mama — mając lat 94. Do końca swoich dnibyli witalni zarówno fizycznie, jak i umysłowo.Spędzili ze sobą piękne i długie lata życia, nie będąc do końca nikomu ciężarem, umarliśmiercią naturalną. Po prostu organizm zacząłwygasać i zgasł.

W Polsce ostatni raz byłam piętnaście lattemu, w 1996 roku. Może się Pani zapytać, dla-czego tak dawno. Po prostu moje zdrowie jużmi nie pozwala na taką podróż, a sytuacja finan-sowa również nie jest taka, bym mogła sobiepozwolić na wyjazd do Polski. Muszą mi wy-starczyć wspomnienia, zdjęcia, telewizyjneemisje i seriale, abym była blisko mojej Polski.

Pani Halino, właśnie patrzę na Pani zdjęcia z gim-nazjum. Proszę mi coś opowiedzieć o tym czasie— latach szkoły i pracy w Polsce.

Pracowałam w Koninie w spółdzielni mieszka-niowej, w wydziale mieszkaniowym. Pamiętamnaszego wspaniałego dyrektora, pana Pencher-skiego. Był to duży wydział. Pracowało nas tampięć. Z tego, co pamiętam: pani Maria, Barbara,Ania, Wiesia i ja. To były piękne lata. Lata przy-jaźni. Lata mojej młodości w spółdzielni miesz-kaniowej. Pracowałam tam przez dziewięć lat.Przed spółdzielnią mieszkaniową pracowałamteż przez rok w kopalni węgla brunatnego. Tobyło od razu po szkole, w której dyrektorem byłpan Kozik. Po moim wyjeździe do Czarnogóryotrzymałam list od koleżanek z pracy, które —jak wynikało z listu — myślały, że mój małżo-nek musi być bogatym człowiekiem, skoro zde-cydowałam się na wyjazd i życie w tym kraju.Ale tak po prostu musiało być. To było mojeprzeznaczenie. Zanim poznałam mojego męża,dostałam zaproszenie od mojego wujka, brata

71

72

mamy, bym przyjechała do Francji, ale ja niechciałam o tym słyszeć. Nie mogłam sobie wy-obrazić, jak mogłabym zostawić moją pracę,przyjaciół. Niespełna trzy miesiące później wy-jechałam do Czarnogóry. Los wepchnął swojepalce i pokierował moim życiem.

Proszę mi powiedzieć, jak Pani przez te czterdzie-ści lat pielęgnowała w sobie polskość, aby ją za-trzymać przy sobie.

To nie było łatwe. Tutejszego języka bardzoszybko się nauczyłam i używałam go codzien-nie. Moja wymowa była bardzo śmieszna i sym-patyczna dla tubylców. Lubili słuchać, jakmówię z błędami, jak nieprawidłowo wyma-wiam niektóre wyrazy. Zachęcali mnie do roz-mów, ale brakowało mi rozmów w językupolskim. Wtedy nie mieliśmy telewizji ani moż-liwości długich rozmów telefonicznych — naj-pierw nie było telefonów, później nie było nasna to stać. W tym czasie jedynym kontaktem z polskością były listy do i od mojej rodziny. Pisaliśmy bardzo dużo. Kontakt i przyjaźń z moimi rodaczkami, które też mieszkają w Nikšiciu, pomogły mi pielęgnować moją pol-skość.

W 2003 roku zaświeciło słonko dla nas,Polek na obczyźnie. Zadzwonił telefon i usły-szałam pozdrowienia w języku polskim. To była nasza Pani Wanda, która walczyła o to, abystworzyć nasze stowarzyszenie i zorganizowaćpierwsze spotkanie w Sutomore. To było piękne.Wszystkie z całej Czarnogóry spotkałyśmy siętam i poznałyśmy. Od tego czasu bardzo częstosię spotykamy. I najważniejsze: mamy teraznaszą polską ambasadę w Podgoricy. Nasząmałą Polskę. Nasz mały dom, gdzie drzwi dlanas, naszych smutków i radości stoją zawsze sze-roko otwarte. Mojemu szczęściu nie było granic.Dostaliśmy nasze stowarzyszenie polonijne, zaco jestem bardzo wdzięczna i dziękuje naszejPani Wandzie. Jej w tym największa zasługa.

To nije bilo lako. Jezik sam veoma brzo naučilai koristila sam ga svakodnevno. Moj izgovor jebio veoma smiješan i simpatičan za mještane.Voljeli su da slušaju kako se govori sa greškama,kako nepravilno izgovaram neke izraze, podsti-cali su me da pričam ali mi je falilo razgovorana poljskom. Tada nije bilo televizije, a ni mo-gućnosti dugih telefonskih razgovora, najprijenije bilo telefona, kasnije nije bilo mogućnostiza to. U to vrijeme, jedino na poljskom, su bilapisma mojoj porodici i od njih meni. Pisali smopuno. Kontakt i prijateljstvo sa mojim rođa-cima, koji takođe žive u Nikšiću, pomoglo mije da brinem za poljsko u sebi.

Godine 2003. zasvijetlilo je sunašce za nas— Poljak u inostranstvu. Zazvonio je telefon i čula sam pozdrave na poljskom. To je bila našaGospođa Vanda, koja se borila za to, da napravinaše udruženje i prvi susret u Sutomoru. To jebilo prelijepo. Sve, iz cijele Crne Gore smo sesrele tamo i upoznale. Od tog trena, veomačesto se sastajemo. I najvažnije... Imamo sadanašu poljsku ambasadu, u Podgorici. Našu,malu Poljsku. Naš mali dom, gdje su vrata, zanas, našu tugu i radost, uvijek širom otvorena.Mojoj sreći nije bilo kraja. Dobili smo našeudruženje, Polonijno, za što sam veoma za-hvalna i veliko hvala našoj Gospođi Vandi. Onaima najveće zasluge. Puno bih mogla da govo-rim ali ću ovdje završiti. Šta reći na kraju...Imam sada dvije domovine. Dva naroda, kojajednako volim. Brinu me problemi i tuga kakojedne, tako i druge strane. Moje želje bi bile, daGospod Bog blagosilja sve koji donose ljubav,poštovanje i mir. Neka ljubav i poštovanje po-vezuje narode sa svih strana.

Dużo bym mogła mówić, ale tu skończę. Copowiedzieć na koniec... Mam teraz dwie oj-czyzny. Dwa narody, które kocham jednakowo.Martwią mnie kłopoty i smutki tak jednej, jaki drugiej strony. Moim życzeniem byłoby, abyPan Bóg błogosławił wszystkich, którzy przy-noszą miłość, szacunek i spokój. Niech miłośći szacunek łączą narody ze wszystkich stron.

73

Gospođo Boženo, možete li mi odgovoriti, kakoste se upoznali sa svojim mužem?

To je bila stvarno nevjerovatna istorija! Moja sestra od tetke, zajedno sa rođacima,

su otišli na godišnji odmor. Najprije, mislim u Italiju, a kasnije su plovili brodom i zadržalise u Baru. Tu su, takođe, odlučili da ostanuneko vrijeme na odmor. Kada su se iskrcavali,nijesu znali gdje i šta trebaju da rade, nijesuimali ništa isplanirano, jednostavno, htjeli susamo da tu provedu malo odmora. Šetajući, a tačnije tumarajući po gradu, nijesu znali gdjeda idu, naletjeli su na moju svekrvu, koja ih jepitala, da li im je potrebna soba. Kada su se većsporazumjeli, da je tako i da im treba soba, za-jedno su krenuli ka kući, gdje je tada živio mojmuž, zajedno sa porodicom. Smjestili su se i tako upoznali sa njim, koji je tada bio na od-moru i posvetio im puno vremena, pokazujućiim svoje mjesto. Sprijateljili su se i veoma zavol-jeli. Na tim izletima i susretima, moja rođakame je pominjala i govorila o meni, kao da je

Pani Bożeno, może mi Pani opowiedzieć, jak sięPani poznała ze swoim mężem?

To była naprawdę niewiarygodna historia!Moja siostra cioteczna wraz z krewnymi

udali się gdzieś na urlop. Najpierw chyba doWłoch, a później płynęli statkiem i zatrzymalisię w Barze. Tu też postanowili zostać na jakiśczas na urlopie. Jak już wysiadali, tak naprawdęnie wiedzieli, gdzie i co mają robić, nie mieli niczaplanowanego, po prostu chcieli tylko tu spę-dzić urlop. Chodząc, a raczej błądząc po mie-ście, nie wiedząc, gdzie się udać, spotkali mojąteściową, która ich zapytała, czy jest im po-trzebny pokój. Jak się już porozumieli, że takjest, i że im naprawdę potrzebny jest pokój,razem udali się do domu, gdzie wtedy mieszkałmój mąż wraz z rodziną. Zakwaterowali się i tak poznali się z moim mężem, który byłwtedy na urlopie i poświęcił im bardzo dużoczasu, pokazując im swoje miasto. Zaprzyjaźnilisię bardzo, bardzo się polubili. Na tych ich wy-cieczkach i spotkaniach moja kuzynka ciągle

75

Z Wilna przez Gdańsk do PodgoricyWywiad z Panią Bożeną Knežević

Iz Viljnusa preko Gdanjska do PodgoriceIntervju sa Gospođom Boženom Knežević

RAgnieszka Klasa

imala osjećaj, da će nešto od svega toga da sedesi. Pokazala je moju sliku i on je zamolio zamoju adresu, koju mu je ona, naravno dala.Nakon povratka u Varšavu, pozvala me, kako bimi o tome ispičala. Bila sam ljuta i nijesam shva-tala, kako je mogla to da uradi, da da moju adresu, putpuno stranoj osobi i priča o meni, i uopšte na kom jeziku ću da se sa njim spora-zumijevam. Ali, ona me smirila i ubijedila, daje to stvarno fin momak i da mi ništa ne smetada se upoznamo. Rekla mi je, da radi u vojscikao profesionalni vojnik i da je predobar i iz-gleda, da bi bili savršen par. Nakon nekog vre-menena, u poštansko sanduče je stiglo pismo izJugoslavije. Bila sam šokirana! Otvorila sam ga,a sljedeći problem, kako ću ga pročitati!? Otišlasam u knjižaru, kako bih kupila rječnik srpsko-hrvatskog jezika i sjela sam da čitam pismo, riječpo riječ sam počela da prevodim. U pismu jebilo napisano to, što sam Vam već ispričala i molba da mu dam šansu da se upoznamo. Na-pisao je još, da me moli da mu odgovorim naruskom jeziku, jer ima drugara, koji će mu toprevesti. To nije bio problem za mene, u to vri-jeme sam upravo studirala rusku filologiju. Od-govorila sam. Zamislite samo, da danas skoro i ne pričam ruski, godine su uradile svoje, ne-dostatak komunikacije i mogućnosti razgovorai jezik je jednostavno pobjegao, a nekada samčak i razmišljala na ruskom.

Gospođo Boženo, to što znam, rodili ste se u Vilj-nusu, molim Vas, recite mi kako ste Vi i Vaša po-rodica stigli iz Viljnusa u Poljsku?

Godine 1945. kao repatrijanti, dobili smo doz-volu, kako bismo otputovali u Poljsku ali doz-vola nije važila za nas, bez našeg oca. Za ocemje bila izdata potjernica i imao je zabranu na-puštanja države. U to vrijeme, moj otac je bioaktivista, koji se borio za Poljsku, što se nijesvidjelo, a ni njemačkoj, a ni litvanskoj strani.Bio je tražen i gonjen, prijetila mu je smrtna

mnie wspominała i mówiła o mnie tak, jakbymiała przeczucie, że coś z tego może wyjść. Po-kazała mu moje zdjęcie i on poprosił o mójadres, który ona oczywiście mu dała. Po powro-cie do Warszawy zadzwoniła do mnie, aby mi o tym opowiedzieć. Byłam wściekła, nie rozu-miałam, jak mogła to zrobić — dać mój adreskompletnie obcej osobie i mówić o mnie, opo-wiadać... I tak w ogóle to w jakim języku jamam się to niby z nim porozumieć. Ale onamnie uspokajała i zapewniała, że to naprawdęmiły chłopak i co mi szkodzi się z nim poznać.Powiedziała mi, że pracuje w wojsku jako zawo-dowy wojskowy, że jest przemiły, i że wydaje sięjej, że byłaby z nas wspaniała para. Po jakimśczasie naprawdę w skrzynce pocztowej był listz Jugosławii. Byłam zaszokowana! Otworzyłamlist i pojawił się kolejny problem: jak ja mam goprzeczytać? Poszłam do księgarni, aby kupićsłownik języka serbskochorwackiego, siadłamnad listem i słowo po słowie zaczęłam tłuma-czyć. W liście było napisane to, co już Pani opo-wiedziałam, i prośba o to, abym mu dała szansęmnie poznać. Napisał jeszcze, że prosi mnie,abym odpisała w języku rosyjskim, bo ma ko-legę, który może mu to przetłumaczyć. To niebył problem dla mnie w tym czasie, właśniebyłam na studiach i studiowałam filologię ro-syjską. Odpisałam. Proszę sobie wyobrazić, żedziś prawie nie mówię w języku rosyjskim, latazrobiły swoje, brak komunikacji i możliwościrozmowy i język po prostu uciekł, a kiedyśnawet myślałam w języku rosyjskim.

Pani Bożeno, z tego, co wiem, urodziła się Paniw Wilnie. Proszę mi powiedzieć, jak Pani i Panirodzina dotarliście z Wilna do Polski.

W 1945 roku jako repatrianci dostaliśmy po-zwolenie, aby wyjechać do Polski, ale pozwole-nie było tylko dla nas — nie dotyczyło naszegotaty. Za tatą wysłano list gończy i miał zabro-nione opuszczanie kraju. W tych czasach mój

76

kazna. U kuću je često dolazila policija, koja jeuvijek sa sobom imala i naredbu za hapšenjemog oca. Ali, moj tata je uvijek, na neki čudannačin, uspijevao da pobjegne, sjećam se da smoživjeli u prizemlju i jedna od soba je bila odstrane vrta, u toj sobi, prozor je uvijek bio samoprikrenut, kako bi tata mogao kroz njega da po-bjegne. Godine 1945. poslali su nas u Torunj,nakon čega su nas 1946. god. preselili u Gdanjsk.Naš tata je uspio da se sakrije u vozu i zajednosa nama otputuje u Poljsku. Skoro na sva tamjesta se zapošljavao u pošti i to na veoma vi-sokoj poziciji i dobili smo stan u Sopotu, gdjesmo se preselili 1948. godine, a tata je dolaziou Gdanjsk na posao. Takođe, mi smo bili dugopovezani sa Gdanjskom, moj brat sve do danastu živi. Moji roditelji su kasnije proveli čitavživot u Sopotu, gdje su i sahranjeni.

Gospođo Boženo, vraćajući se na našu temu,molim Vas recite mi kako je, na kraju došlo do sus-reta sa Vašim mužem.

Moja sestra od tetke, koja je dala moju adresu,održavala je kontakt sa svojim prijateljima izCrne Gore. Jednom, kada sam otputovala kodnje u posjetu i Nikola, moj muž je bio u isto vri-jeme u Varšavi, tako smo se upoznali prvi put.Upoznavali smo se obilazeći zajednički Var-šavu, veoma lijepa sjećanja ima na to vrijeme.Cijela naša familija, svi rođaci, koji su tada ta-kođe bili sa nama na taj odmor, držali smo sezajedno. I onda je došlo vrijeme za novi odmor,koji je unaprijed planiran da bude u CrnojGori, u toj istoj kući, u Baru. Tako smo provelizajednički odmor, sa kog su se svi vratili kućiosim mene, odlučila sam da se udam za Nikolui da ostanem tu, u Crnoj Gori.

Molim Vas, recite mi kako je to izgledalo u to vri-jeme, u crnogorsku porodicu ulazi Poljakinja,kako su Vas primili?

ojciec był aktywnym działaczem walczącym o polskość, co nie podobało się ani niemieckiej,ani litewskiej stronie. Był poszukiwany i prze-śladowany, wisiała nad nim kara śmierci. W domu były częste naloty policji, która za-wsze miała ze sobą nakaz aresztowania mojegoojca. Ale mojemu tacie zawsze w jakiś opatrznysposób udawało się uciec. Pamiętam, mieszka-liśmy na parterze, jeden z pokojów był od strojuogrodu. W tym pokoju okno było zawsze tylkoprzymknięte, aby tata mógł przez nie uciec. W 1945 roku wysłano nas do Torunia, po czymw 1946 przeniesiono nas do Gdańska. Nasze-mu tacie udało się ukryć w pociągu i przybyćwraz z nami do Polski. Prawie natychmiastpodjął pracę na poczcie i to na bardzo wysokimstanowisku. Dostaliśmy mieszkanie w Sopocie,dokąd przeprowadziliśmy się w 1948 roku, a tata dojeżdżał do Gdańska do pracy. Równieżmy byliśmy długo związani z Gdańskiem, mójbrat do dziś mieszka w Gdańsku. Moi rodzicespędzili już później całe swoje życie w Sopocie,gdzie są również pochowani.

Pani Bożeno, wracając do naszego tematu, proszęmi powiedzieć, jak doszło w końcu do spotkaniaPani z Pani mężem.

Moja siostra cioteczna, która dała mu mój adres,utrzymywała kontakty ze swoim przyjacielemz Czarnogóry. Jednego razu, jak pojechałam doniej w odwiedziny, Nikola — mój mąż — byłw tym czasie w Warszawie, tak spotkaliśmy siępierwszy raz. Poznawaliśmy się, wspólnie zwie-dzając Warszawę — bardzo miło wspominamte czasy. Cała nasza paczka i wszyscy krewni,którzy wtedy byli też na tych wczasach, trzyma-liśmy się razem. Kolejny urlop był już z góry za-planowany w Czarnogórze, oczywiście w Barze,w tym samym domu. Tak spędziliśmy wspólnewakacje, z których wszyscy wrócili do domuoprócz mnie. Ja zdecydowałam się wyjść za mążza Nikolę i zostać tu, w Czarnogórze.

77

Cijela porodica me čekala, možda su bili podutiskom moje slike, takođe želite da se najstarijisin oženi, to je dovelo do toga, da sam obje-ručke prihvaćena. Naravno, na početku je dolazilo do raznih, smiješnih, a čak i manje pri-jatnih situacija, obzirom na razlike u kulturi,koje su vladale između Poljaka i Crnogoraca, alisam ja veoma brzo sve shvatala i prilagođavalasvoje ponašanje običajima koji su ovdje vladali.Moj svekar je bio veoma miran čovjek, što senije moglo reći za svekrvu. Bila je veoma strogažena, koja je uvijek imala nešto da kaže, prak-tički je stalno nešto pričala, nikada nije poka-zivala osjećanja, uvijek je bila veoma hladna i distancirana. Nije mi bilo lako, skoro istogtrena mi je ostavila cijelu kuću na glavu, imalasam velike probleme, kako bih naučila dakuvam na način kako su to oni radili i voljeli ali i sa tim sam se izborila. Nijesmo ostali dugou porodičnoj kući mog muža, već nakon go-dinu dana, Nikola je dobio stan u Titogradu,današnjoj Podgorici, gdje smo se preselili.

Kako ste se tu snašli, obzirom na tradiciju i obi-čaje?

Nijesam imala sa tim apsolutno nikakvih pro-blema, to mi nije bilo teško da ispoštujem i tra-diciju i obrede, osim toga, veoma smo sličnijedni na druge, pravoslavlje i katolicizam, skoroisto, jer smo oboje hrišćani. Moj muž je bio ko-munista i nije išao u crkvu, nije praktikovao alimi to nije smetalo sve do današnjeg dana, oba-vezno sam nedjeljom išla u crkvu na svetu misu.Djeca smatraju, da se pravoslavnoj religiji, poočevoj strani, čak su i kršteni u pravoslavnojcrkvi, nikada mi to nije smetalo i sa poštovan-jem sam se uvijek odnosila prema religioznojorjentaciji. A nije bilo teško se prilagoditi timobičajima i jednostavno poštovati drugu kul-turu i način obreda. Moj život je bio miran, dokse moj suprug nije razbolio. Razbolio se odveoma teške psihičke bolesti, šizofrenije. Bilo je

Proszę mi powiedzieć, jak to wyglądało w tam-tych czasach. Do rodziny czarnogórskiej wchodziPolka. Jak Panią przyjęli?

Cała rodzina czekała na mnie — może byli podwrażeniem mojego zdjęcia? Ale też pragnienie,aby się w końcu najstarszy syn ożenił, spowo-dowało, że byłam przyjęta z otwartymi rękami.Oczywiście na początku dochodziło do róż-nych śmiesznych i nawet mniej przyjemnychsytuacji, ze względu na różnice kulturowe, jakiepanowały między Polską a Czarnogórą, ale jabardzo szybko wszystko wyłapywałam i przy-stosowywałam moje zachowanie do zwyczajówpanujących tutaj. Mój teść był bardzo spokoj-nym człowiekiem, czego nie można było powie-dzieć o teściowej. Była bardzo srogą kobietą,która miała zawsze coś do powiedzenia, prak-tycznie ciągle coś mówiła, nigdy nie okazywałauczuć, zawsze była bardzo zimna i zdystanso-wana. Nie było mi łatwo. Prawie od razu zosta-wiła mi cały dom na głowie: miałam duże pro-blemy, aby się nauczyć gotować w sposób, jakoni to robią i lubią, ale i z tym dałam sobie radę.Nie zostaliśmy długo w rodzinnym domu mo-jego męża — już po roku Niko dostał mieszka-nie w Titogradzie, dzisiejszej Podgoricy, dokądsię przeprowadziliśmy.

Jak Pani się tu odnalazła w kwestii tradycji i zwy-czajów?

Nie miałam z tym absolutnie żadnych proble-mów, nie było dla mnie ciężkie uszanować innątradycję i obrzędy, poza tym jesteśmy tak po-dobni do siebie: prawosławie i katolicyzm toprawie to samo — jedni i drudzy są chrześcija-nami. Mój mąż był komunistą i nie chodził dokościoła, nie praktykował, ale mi nic to nieprzeszkadzało — do dzisiejszego dnia obowiąz-kowo jestem w niedzielę w kościele na mszyświętej. Dzieci uważają, że są prawosławnej re-ligii, po ojcu, nawet są ochrzczeni w Kościele

78

veoma teško, uz takvu bolest je potrebno punostrpljenja i razumijevanja. Najveći problem jebilo to, da moj suprug nije uopšte shvatao ko-liko je ozbiljno bolestan, odbijao je ljekove i nataj način mu se nije moglo pomoći, bolest seveoma brzo širila i kao konsekvenca toga, na-stupila je smrt.

Gospođo Boženo, kako se djeca odnose prema Polj-skoj i Poljacima?

Moja djeca i unuci Vole Poljsku, uspjela sam daim prenesem ljubav prema Poljskoj, govorilasam sa puno ljubavi o svojim sjećanjima i čežnjiprema mojoj prelijepoj državi. Veoma puno supitali i obožavali da slušaju priče o Poljskoj.Imam troje unučadi, najstarija Andrea, 20-go-dišnja studentkinja ekonomije, srednji unukStefan, u septembru puni 17 godina, pohađaekonomsku školu i najmlađa Alorena ima 12godina i ide u 7 razred osnovne škole. Alorenaje moja pjevačica, tako je zovem. Muzički je ta-lenat i prelijepo pjeva, dobila je puno nagradana regionalnim i međunarodnim muzičkim fes-tivalima. Prošle godine, svi smo bili u Poljskoj,u posjeti mom bratu. Bili su opčinjeni, svuda su šetali i trudila sam se da im najviše ispričami pokažem, trudila sam se da vide sve.

Molim Vas, recite mi kako ste proveli praznike.Na koji način?

Imam tu mogućnost da slavim sve praznikeduplo, imamo dva Badnja dana i dva Božića.Naravno, nije uvijek lako, nije uvijek finansijskasituacija dozvoljavala na to, da bi i jedni i drugibili tako bučni i praznični ali ih uvijek slavimokada okitimo jelku za Božić, tek je u februaruraskitimo i uvijek ostane sentimentalno, da jeviše nema. Obavezno proslavimo prazničnimručkom, i jedan i drugi Božić, sastanemo se za-jedno i djeca dobiju sitne poklone, a kada dođeVaskrs, jaja farbamo i na jedan i na drugi praz-

prawosławnym. Nigdy mi to nie przeszkadzałoi z szacunkiem zawsze odnosiłam się do tej re-ligii. A obyczaje? To nie było nic trudnegoprzystosować się i po prostu uszanować drugąkulturę i jej obrzędy. Moje życie było spokojne,dopóki mój małżonek nie zaczął chorować. Za-chorował na bardzo ciężką chorobę psychiczną,schizofrenię. Było bardzo ciężko, przy takiejchorobie potrzeba bardzo dużo cierpliwości i zrozumienia. Największym problemem byłoto, że mój małżonek nie zdawał sobie sprawy z tego, jak bardzo poważnie jest chory, odma-wiał przyjmowania leków. I tak nie mogliśmymu pomóc, choroba bardzo szybko postępo-wała i w konsekwencji doprowadziła do śmierci.

Pani Bożeno, jak Pani dzieci odnoszą się do Pol-ski i polskości?

Moje dzieci i wnuki kochają Polskę, udało misię przekazać im miłość do Polski. Opowiada-łam dzieciom, pełna miłości, o moich wspom-nieniach i tęsknocie do mojego pięknego kraju.Bardzo dużo pytały i uwielbiały słuchać moichopowieści o Polsce. Mam troje wnucząt: naj-starsza Andrea, dwudziestoletnia, studiuje eko-nomię, średni wnuk Stefan we wrześniu skończy17 lat i również uczy się ekonomii w gimna-zjum ekonomicznym, najmłodsza Alorena ma12 lat i chodzi do siódmej klasy szkoły podsta-wowej. Alorena to moja śpiewaczka — tak jąnazywam. Jest uzdolniona muzycznie i pięknieśpiewa — zdobyła już wiele nagród na regional-nych i międzynarodowych festiwalach muzycz-nych. Zaledwie w tamtym roku wszyscybyliśmy w Polsce w odwiedzinach u mojegobrata. Byli zachwyceni, wszędzie chodziliśmy i starałam się im jak najwięcej opowiedzieć i po-kazać. Starałam się, aby zobaczyli wszystko.

Proszę mi powiedzieć, jak Państwo spędzająświęta. W jaki sposób?

79

nik. To je sve tako slično, samo se datumi razli-kuju, ništa više!

Živite tu već 40 godina, molim Vas recite mi, kakoste nailazili na tragove Poljaka sve ovo vrijeme?

U to vrijeme, puno ljudi iz Poljske je dolazilo u Jugoslaviju, u trgovinu. Trgovali su različitimstvarima iz Poljske. U firmu, gdje sam radila,došlo je par osoba, koje su htjele nešto da pro-daju. Naravno, uvijek sam bila tu da pomog-nem, da prevedem i čak i nagovorim da kupenešto od tih ljudi. To je bio veoma dobar i po-šten narod, koji su na taj način zarađivali zaživot, a roba, koju su dovozili je bila veoma do-brog kvaliteta Tako, u tom trgovanju i kupo-vanju, rađala su se nova prijateljstva, ljudi su naspočeli posjećivati svake godine, pisali pisma,koja sam rado prevodila koleginicama na poslu.To je bilo stvarno iskreno i prijateljski. Jednomsam kupila cijelu kolekciju knjiga, puno volimknjige. Kako bih pročitala neku knjigu, naposlu bih im prepričavala, moje koleginice suobožavale to da slušaju, ta moja prepričavanja,uvijek su mi govorile, da se osjećaju kao u filmu.A onda mi je pala luda ideja u glavu. U to vri-jeme puno se obraćalo pažnje na praznik žena,8. mart i ja sam predložila, tačnije pitala našegdirektora, da li se tim povodom može organi-zovati izlet u Poljsku i on je priznao da je todobra ideja.

Gospođo Boženo, da li ste uspjeli da pođete na tajizlet?

Da, naravno! Zamolila sam jednu od kolegi-nica, da mi pomogne u organizaciji cijelog iz-leta, pošto je njen suprug radio u jednoj odturističkih agencija. I poletjeli smo avionom doVaršave, na 8.-martovski izlet. Bilo je odlično,moje koleginice su bile oduševljene Poljskom i Varšavom. Posjećivali smo, išle u šoping i dugosmo spominjali naš zajednički izlet u Varšavu.

Mam możliwość obchodzenia każdych świątpodwójnie, mamy dwie Wigilie i dwie Wielka-noce. Oczywiście nie zawsze jest łatwo, nie za-wsze finansowa sytuacja pozwala na to, aby i jedne, i drugie były tak huczne i świąteczne,ale zawsze je obchodzimy. Jak ubiorę choinkęna Wigilię, to dopiero w lutym ją rozbieram i zawsze odczuwam żal, że już jej nie ma. Obo-wiązkowo zaznaczamy obiadem świątecznymjedną i drugą Wigilię, spotykamy się razem,dzieci dostają drobne upominki, a jak przycho-dzi Wielkanoc, to malujemy jajka i na jedną, i na drugą Wielkanoc. To wszystko jest tak po-dobne, tylko daty się różnią, nic więcej!

Mieszka Pani tu już czterdzieści lat. Proszę mi po-wiedzieć, czy napotykała Pani na ślady Polakówprzez ten czas.

W tych czasach bardzo dużo ludzi z Polskiprzyjeżdżało do Jugosławii na handel. Handlo-wali różnymi rzeczami z Polski. Do firmy, gdziepracowałam, trafiło też parę osób, które chciałycoś sprzedać. Oczywiście zawsze służyłam po-mocą, aby coś przetłumaczyć i nawet namówićdo kupowania od tych ludzi. To byli bardzo do-brzy i uczciwi ludzie, którzy w ten sposób zara-biali na życie, a i towar, który przywozili, byłbardzo dobrej jakości. Tak w tym handlowaniui kupowaniu rodziły się nowe przyjaźnie, ludziezaczęli nas odwiedzać co roku, pisać listy, któreja bardzo chętnie tłumaczyłam koleżankom w pracy. To były naprawdę szczere i długie przy-jaźnie. Któregoś razu kupiłam całą kolekcjęksiążek, ja bardzo kocham książki. Zaczęłam jeczytać, a następnie opowiadałam o nich w pracy,moje koleżanki uwielbiały tego słuchać, tychmoich opowiadań, zawsze mówiły mi, że czująsię, jakby były w filmie. A następnie wpadł mido głowy szalony pomysł. W tamtych czasachdosyć dużą wagę przywiązywało się do ŚwiętaKobiet 8 marca i ja zaproponowałam, a raczejspytałam naszego pana dyrektora, czy z tej

80

81

okazji można by było zorganizować wycieczkędo Polski, i on uznał to za bardzo dobry pomysł.

Pani Bożeno, czy udało się wam pojechać na tęwycieczkę?

Tak, oczywiście! Poprosiłam jedną z koleżanek,aby mi pomogła w organizacji całej wycieczki,ponieważ jej mąż pracował w jednej z agencjiturystycznych. I wyruszyliśmy samolotem doWarszawy na ósmomarcową wycieczkę. Byłowspaniale, moje koleżanki były zachwyconePolską, Warszawą. Zwiedzałyśmy, narobiłyśmywszystkie zakupów, długo wspominałyśmy naszwspólny wyjazd do Warszawy.

A jakieś jeszcze inne ślady polskości w Pani życiucodziennym?

Jeszcze na początku, jak mieszkaliśmy nad mo-rzem wraz z mężem, mieliśmy też pole namio-towe w naszym ogródku, gdzie bardzo częstogośćmi byli Polacy, i tu miałam możliwość rozmawiać i wspominać, a i moim znajomym i przyjaciołom zawsze przy kawie opowiadałamo Polsce, o moim kraju. Polska zawsze była wemnie i ze mną przez te wszystkie lata tu. Jed-nego dnia zdarzyło się też coś niesamowitego.Przed dziesięcioma laty ja i mój zięć odprowa-dzaliśmy naszych krewnych na pociąg. Prze-chodząc, zauważyłam leżącą na ziemi książkę,ale przeszłam obok niej. Po tym, jak krewni odjechali, wracając znów natknęłam się na tęksiążkę, stanęłam i zaczęłam się jej przyglądać.Wiatr przewracał strony. Przyjrzałam się i stwier-dziłam, że rozumiem, co jest w niej napisane.Nie mogłam w to uwierzyć, podniosłam książkęi otworzyłam na pierwszej stronie. A tam byłonapisane „Gdańsk”. Zaskoczona zaczęłam krzy-czeć do zięcia, że to po prostu niemożliwe,byłam tak zaskoczona, skąd tu się mogła wziąćta książka, w dodatku polska, wydana w Gdań-sku! Wzięłam ją ze sobą i do tej pory jest ona

A koji su još poljski tragovi u Vašem svakodnev-nom životu?

Još na početku, kada smo živjeli na moru, za-jedno sa mužem, imali smo šator u vrtu, gdje su nam često gosti bili naši Poljaci i tu sa ima-la mogućnost da razgovaram i prisjećam se, a mojim poznanicima i prijateljima sam uvijekuz kafu pričala o Poljskoj, o mojoj državi. Polj-ska je uvijek bila u meni i sa mnom sve ove go-dine. Jednog dana se desilo nešto nevjerovatno.Prije nekih desetak godina, moj zet i ja smo pra-tili naše rođake na voz. Prolazeći, na zemlji samprimijetila knjigu kako leži ali sam prošla porednje. Nakon toga, kada su rođaci otputovali, vra-ćajući se, ponovo sam naletjela na tu knjigu,stala sam i počela da gledam. Vjetar je otvoriostranicu, na moje iznenađenje, gledajući samshvatila šta u njoj piše, nijesam mogla u to dapovjerujem, podigla sam knjigu i otvorila prvustranicu. Nijesam mogla u to da povjerujem, naprvoj stranici je pisalo Gdanjsk, iznenađena,počela sam da vrištim do iznemoglosti, jedno-stavno, nije bilo moguće, bila sam tako izne-nađena, kako se tu mogla naći ta knjiga i jošštampana u Poljskoj, u Gdanjsku! Uzela sam jesa sobom i do danas me prati. Knjiga, koja ještampana 1958. godine, u Gdanjsku, veoma jedobro očuvana, u sredini je crno-bijela, preli-jepo ilustrovana, njen sadržaj je istorija Gdanj-ska, od samg početka preko istorijsku pričukrstaša, preko Malborka do predizborne kam-panje u Gdanjsku, 1935. godine i najezda Hit-lera na Poljsku. Vrijednost te knjige nema cijenuza mene. Volim Gdanjsk i puno mi nedostaje i na neobjašnjiv način ta knjiga je postala mojprozor na Gdanjsk, kada samo poželim, moguje otvoriti i pogledom biti tamo.

Da li ste ikada pomislili o povratku u Viljnus. O odlasku?

82

moją towarzyszką. Książka, która została wy-dana w 1958 roku w Gdańsku, bardzo dobrzezachowana, w środku przepięknie ilustrowana.Treścią jej jest historia Gdańska od samego po-czątku, przez Krzyżaków, przez Malbork, dokampanii przedwyborczej w Gdańsku w 1935roku i najazdu Hitlera na Polskę. Wartość tejksiążki jest po prostu niewiarygodna dla mnie.Kocham Gdańsk i tęsknię za nim, a ta książkaw niewytłumaczony sposób stała się moimoknem na to miasto — jak tylko zatęsknię,mogę ją otworzyć i popatrzeć na nie, być tam.

Czy myślała Pani kiedykolwiek o powrocie doWilna? O wyjeździe?

Tak. Oczywiście. Bardzo dawno nie byłam w Wilnie, ale i Wilno jest w moim sercu i zosta-nie na zawsze. Wilno jest kolebką moich rodzi-ców. I nigdy w życiu nie zapomnę ich smutku i tę-sknoty, a równocześnie świadomości, że nigdynie będą mogli tam powrócić. Mam nadzieję, żew tym roku uda mi się odwiedzić miasto moichrodziców, odwiedzić krewnych, po prostu byćtam z powrotem. Ani mój małżonek, ani dziecinigdy nie byli w Wilnie. Zawsze było to jakoś zadaleko, brakowało czasu albo pieniędzy, aby mo-żna było to zrobić. Ale kocham Wilno i ono teżjest częścią mnie i zawsze będzie w moim sercu!

Jak wygląda Pani życie teraz, przez ostatnie dwalata? Jak Pani żyje i jakie ma Pani kontakty z polskością?

Teraz jest wszystko wspaniale, od jakiegoś czasumamy naszą ambasadę w Podgoricy i nasze sto-warzyszenie polonijne. Poznaliśmy się wszyscy,spotykamy się, jesteśmy bardzo aktywni. Terazwiemy, że istniejemy i że mieszkamy tak bliskosiebie. Możemy ze sobą porozmawiać, podzielićsię bólem i tęsknotą za naszą Polską. Jestemwdzięczna naszej ambasadzie, że tak naswspiera i zawsze stoi otwarta dla swojej Polonii.

Da. Naravno. Veoma dugo nijesam bila u Vilj-nusu ali Viljnus je u mom srcu i ostaće zauvijek.Viljnus je kolijevkom mojih roditelja. I nikadau životu neću zaboraviti njihovu tugu i čežnju,a istovremeno svijest, da nikada više se neće vra-titi u Viuljnus. Nadam se, da ove godinbe uspi-jem posjetiti grad svojih roditelja, posjetimrođake, jednostavno budem opet tamo. A nimoj suprug, a ni djeca nikada nijesu bili u Vilj-nusu. Uvijek je bilo to nekako daleko, ili je ne-dostajalo vremena ili para, kako bi mogli touraditi. Ali Volim Viljnus i on je takođe diomene i uvijek će biti u mom srcu!

Kako izgleda Vaš život sada, posljednje 2 godine,kako živite i koji su Vam kontakti sa Poljacima?

Sada je sve odlično, već neko vrijeme imamonašu Ambasadu u Podgorici i naše udruženjepolonije. Upoznali smo se svi, sastajemo se nazajedničkim susretima, veoma smo aktivni.Sada znamo, da postojimo i da živimo blizusebe. Možemo razgovarati, podijeliti bol i čež-nju za našom Poljskom. Zahvalna sam našojAmbasadi, da nas toliko podržava. I uvijek namstoje otvorena vrata polonije i uvijek govorimsvim našim polonusima, da moramo biti za-jedno, aktivni na svim sastancima, jer je Amba-sada za nas, a mi za našu Ambasadu.

Kako Vaša djeca gledaju na Poljsku?

Moja djeca i unuci vole Poljsku, čak i moj zetvoli Poljsku, na kraju, zajedno smo našli knjigu.Mojim stalnim pričama uspjela sam da prene-sem ljubav prema mojoj otadžbini. To je u sva-kom slučaju, u svakom Poljaku duboko i sačežnjom i neizmjeran melos do kraja, koja seprenosi ljudima oko nas.

83

I zawsze mówię wszystkim naszym Polonusom,że musimy być razem, aktywni na wszystkichspotkaniach, bo tak jak ambasada jest dla nas,tak i my jesteśmy dla naszej ambasady.

Jak Pani dzieci postrzegają Polskę?

Moje dzieci i wnuki kochają Polskę, nawet mójzięć kocha Polskę, w końcu razem znaleźliśmytę książkę. Moimi ciągłymi opowiadaniamiudało mi się przekazać im miłość do mojej Ojczyzny. To jest w każdym z nas, w każdymPolaku — głębia i tęsknota, i niezmierna miłośćdo kraju, która udziela się ludziom dookoła nas,naszym najbliższym.

Gospođo Gražino, kako je to bilo sa Vama?

Pohađala sam tehničku, hotelsko-turističkuškolu, u Varšavi, u Poznanjskoj ulici. Na maturinam je predložen odlazak, na razmjenu, u Tivat,kao i u druge gradove. Rečeno nam je, da mo-ramo vidjeti i naučiti, kako izgleda turističkasezona u Jugoslaviji. Na kraju, to je bio posaokelnerice ali smo bili mladi i ništa nam nije sme-talo. Važno je bilo, samo negdje da se otputuje.Tamo sam upoznala muža. Na toj praksi samostala 3 mjeseca. U septembru sam se vratila u Poljsku, a muž mi je došao u posjetu, već u novembru, zajedno sa svojim prijateljem. Tusu odmah počeli razgovori o tome, da li bih seudala za njega. Nakon kraćeg vremena, ponovome posjetio, a kasnije je još jednom došao alitada je donio sa sobom i odijelo za vjenčanje. Umaju 1974. godine, u Varšavi smo se vjenčali.Samo zahvaljujući mojoj baki, koja nije dozvo-lila, da se vjenčanje održi bilo gdje drugo, osimtu, u Poljskoj i decidno nam nije dozvoljavalaodlazak, prije našeg vjenčanja. Naravno, vjen-

Pani Grażyno, jak to było z Panią?

Chodziłam do technikum hotelarsko-turysty-cznego w Warszawie na Poznańskiej i w klasiematuralnej zaproponowano nam możliwośćwyjazdu na wymianę do Tivatu oraz innychmiast. Powiedziano nam, że musimy zobaczyći nauczyć się, jak wygląda sezon turystyczny w Jugosławii. W rezultacie była to praca kelnerki,ale byliśmy młodzi i nic nam nie przeszkadzało.Ważne było, aby tylko gdzieś pojechać. Tampoznałam mojego męża. Na tych praktykachzostałam trzy miesiące. We wrześniu wróciłamdo Polski, a mój mąż był u mnie w odwiedzi-nach już w listopadzie wraz ze swoim kolegą.Już wtedy zaczęły się rozmowy o tym, czy zgo-dziłabym się wyjść za niego. Po krótkim czasieponownie mnie odwiedził, a później jeszcze razprzyjechał, ale wtedy miał już ze sobą garniturdo ślubu. W maju 1974 roku wzięliśmy ślub w Warszawie. Tylko dzięki mojej babci, któranie zgadzała się, aby ślub odbył się gdzie indziejniż tu, w Polsce, i stanowczo nie pozwoliła nam

85

Tak to się zaczęło…Wywiad z Panią Grażyną Maslovar

Tako je to počelo...Intervju sa Gospođom Gražinom Maslovar

RAgnieszka Klasa

čali smo se dva puta. U junu 1974. godine,nakon vjenčanja, pojavila sam se tu — u Tivtu.Naravno, u kući njegovih roditelja. Svekar je biovoljen čovjek. Sa svekrvom je bilo drugačije.

Gospođo Gražinko, možete li nam vjerodostojnijepribližiti momenat, kako je to bilo. Rekli ste „jed-nostavno, sreli smo se”. Molim Vas, recite namnešto bliže o tome.

Ne znam tačno, šta je to bilo ali u to vrijememoj muž je imao automobil. Omogućavalonam je to zajedničke izlete, na koje me često po-zivao, zajedno sa prijateljicama. Ubrzo je počeoda mimoilazi prijateljice i često je htio da budesam sa mnom, kako bi mi pokazao i to i ono,vozili smo se tu i tamo. Jednostavno, htio je dabude sam sa mnom. Tako je to lagano i počelo.

Najviše me privlačila njegova dobrota. Bioje veoma dobar i miran čovjek, a situacija u mo-joj kući, u to vrijeme nije bila interesantna.Svađe između roditelja, a kao konsekvenca togai razvod. Jednostavno, bio mi je potreban mir,koji mi je on osigurao.

Čim se bavi Vaš muž?

Moreplovac! To su bili plusevi i minusi u našojvezi. Doputovala sam u junu, a ispostavilo se,da već u novembru, moj muž, mora ići u vojsku.Vojna služba je tada trajala 1,5 godinu, značiodmah nakon vjenčanja sam ostala sama sa nje-govim roditeljima. Suprug je otišao na odslu-ženje vojnog roka u Rijeku.

Nakon kraćeg vremena, svekar je umro.Prije smrti, obećao mi je da će mi naći posao alinije uspio. Često sam mijenjala mišljenje o tome,da li ja uopšte treba da radim. Bilo je teško. U tovrijeme sam bila u bolnici, gdje sam dočekalapraznike, koje sam istinski htjela da provedemkući. Nakon izlaska iz bolnice, ni sama nijesamznala, zašto sam uopšte htjela da budem kući zate praznike, gdje su na Badnji dan spremljene

na wyjazd przed ślubem. Oczywiście wzięliśmyślub jeden i drugi. W czerwcu 1974 roku, ponaszym ślubie, zjawiłam się tu, w Tivacie. Oczy-wiście w domu moich teściów. Teść był kocha-nym człowiekiem. Z teściową bywało różnie.

Pani Grażynko, proszę nam przybliżyć, jak tobyło. Powiedziała Pani: „po prostu spotkaliśmysię”. Proszę bliżej coś o tym opowiedzieć.

Nie wiem dokładnie, co to było, ale w tym cza-sie mój mąż miał samochód. Umożliwiało tonam wspólne wycieczki, na które często mniezapraszał wraz z przyjaciółkami. Szybko zacząłpomijać moje przyjaciółki i często chciał być zemną sam, żeby pokazać mi to czy tamto, poje-chać tu i tam. Po prostu chciał być ze mną sam.Tak to powoli się zaczęło.

Najbardziej przyciągnęła mnie jego dobroć.Był bardzo dobrym i spokojnym człowiekiem,a sytuacja w moim domu rodzinnym w tymczasie była nieciekawa. Kłótnie między rodzi-cami, a w konsekwencji rozwód. Po prostu po-trzebowałam spokoju, który on mi zapewnił.

Kim jest z zawodu Pani mąż?

Marynarzem! To było plusem i minusem w na-szym związku. Przyjechałam w czerwcu, a oka-zało się, że już w listopadzie mój mąż musi iśćdo wojska. Służba wojskowa trwała wtedy pół-tora roku, czyli od razu po ślubie zostałam samaz moimi teściami. Małżonek udał się do Rijeki,by tam odbyć służbę wojskową.

Po krótkim czasie mój teść zmarł. Przedśmiercią obiecał znaleźć mi pracę, ale się nieudało. Zresztą często zmieniał pogląd na to, czy ja w ogóle powinnam pracować. Było ciężko.W tym czasie byłam też w szpitalu, gdzie za-skoczyły mnie święta, na które obowiązkowochciałam być w domu. Po wyjściu ze szpitalasama nie wiedziałam, dlaczego w ogóle chcia-łam być na te święta w domu, gdzie na wigilię

86

ćue. Bilo je puno suza. To je jednostavno bilokomunističko vrijeme. Oni su bili komunisti.Nijesu vjerovali, nijesu praktikovali. Tako jebilo. Ako je neko već htio, to je morao krijući.Bilo je drugačije... Čudno.

Muž se vratio iz vojske i odmah, već u majuje morao da ide na brod. Ponovo ga nije bilo 9mjeseci. Tada sam znala da je život zajedno sasvekrvom nemoguć i odlučili smo da štedimo,kako bismo sagradili svoju kuću. Stvorili smotu mogućnost, da živimo u svom domu i samonašem domu.

Sjećam se, u to vrijeme je bila takva moguć-nost, da je supruga mogla da putuje zajedno sasvojim mužem na brod, gdje je radio, uz mini-malne troškove, mogla sam da budem sa mužemu toku njegove plovidbe. Iskoristili smo tu mo-gućnost. Otišla sam zajedno sa njim na brod,gdje smo proveli 9 mjeseci.

Molim Vas, recite nam kako je bilo na brodu?

Na brodu je bilo veoma prijatno. Ta putovanjamorima, za mene su bila nepoznata i veoma in-teresantna. Naše rute su bile veoma zanimljive.Od Rumunije, Amerike, Libija, Italija. Imalasam mogućnost obilaska dijela svijeta. Istinugovoreći, kada sam ih posjećivala, bila samsama. Moj muž je bio toliko umoran od posla,na brodu, da, kada bi doplovili do luke, rijetkoje imao volje na silazak i posjetu zajedno samnom. Shvatala sam to i poštovala. Potrebanmu je bio odmor, nakon teškog posla.

Kako je izgledao vaš povratak u Tivat?

Nakon 9 mjeseci plovidbe, kada smo se vratilibila sam trudna, nosila sam sina Marka. Ubrzo,kada je Marko imao godinu dana, uselili smo seu našu kuću, istina još uvijek nije bila upotpu-nosti završena ali smo mogli da živimo. Bilo jeuslova za to. Godine 1979., nakon zemljotresa,živjeli smo sami u svojoj kući.

podane zostały klopsy. Było dużo łez. To poprostu takie były czasy komunistyczne. Oni bylikomunistami. Nie wierzyli, nie praktykowali.Tak było. Jeżeli ktoś już chciał, to tylko po kry-jomu. Było inaczej... Dziwnie.

Mąż wrócił z wojska i od razu w maju mu-siał iść na statek. Ponownie miało nie być goprzez dziewięć miesięcy. Wtedy wiedziałam już,że życie wraz z teściami jest niemożliwe, i po-stanowiliśmy zacząć oszczędzać, aby wybudo-wać własny dom i stworzyć sobie możliwośćżycia w naszym i tylko naszym domu.

Pamiętam, w tamtych czasach była takamożliwość, że małżonka mogła towarzyszyćswojemu mężowi na statku, gdzie pracował. Za bardzo minimalną opłatą mogłam więc byćz mężem w trakcie jego rejsów. Wykorzystaliśmytę możliwość. Poszłam wraz z mężem na statek,gdzie spędziłam wraz z nim dziewięć miesięcy.

Proszę nam powiedzieć, jak było na statku.

Na statku było bardzo przyjemnie. To było dlamnie nieznane i bardzo interesujące przeżycie.Nasze trasy były bardzo interesujące: Rumunia,Ameryka, Libia, Włochy. Zwiedziłam kawałświata. Prawdę mówiąc, jak zwiedzałam, byłamsama. Mój mąż był tak zmęczony pracą na statku,że jak dopływaliśmy do portu, bardzo rzadkomiał ochotę na wyjście i zwiedzanie wraz zemną. Rozumiałam to i szanowałam. Potrzebnymu był odpoczynek po ciężkiej pracy.

Jak wyglądał Pani powrót do Tivatu?

Po dziewięciu miesiącach rejsu, jak już wrócili-śmy, byłam wtedy w ciąży. Urodził się nam synMarek. Szybko, bo już jak miał roczek, mogli-śmy się wprowadzić do naszego domu — co pra-wda, jeszcze wtedy nie był do końca wybudo-wany, ale już mogliśmy w nim mieszkać. Były dotego warunki. W 1979 roku, od razu po trzęsieniuziemi, zamieszkaliśmy sami we własnym domu.

87

Nije lako biti supruga moreplovca, mužapraktički nije bilo nigdje. Plovidbe su trajale po6–9 mjeseci, nakon toga pauza 2 ili 3 mjeseca,kući. Sve je spalo na mene, završavala sam sveobaveze i vaspitavala našeg sina Marka. Kada jeMarko bio mali, često su se dešavale smiješne si-tuacije. „A ko je to došao?” Čak se jednom ocuobratio sa — striko. Nije bilo lako ali iz ove per-spektive ne žalim i znam, da sigurno ne bih ura-dila drugačije.

Čovjek, kada je mlad, ne razmišlja o tome,kakve dodatne konsekvence mora da podnese,pošto je daleko od svoje porodice. U tim mo-mentima, sve izgleda moguće. Ne ulaze u glavudruge okolnosti npr., da neće biti aviona ili no-vaca za karte. Nostalgija i čežnja dolaze tek kas-nije i tada se rozmišlja o svemu tome.

Da li ste često bili u Varšavi?

Da. U posljednje vrijeme sve češće. Mama većnije u idealnom zdravstvenom stanju. U Polj-sku putujem dva puta godišnje. Nije to lako,kada mi muž, takođe nije zdravstveno najbolje.Nekada sam ostajala u Poljskoj po mjesec dana,sada najduže 3 nedjelje i to, kao na iglama.želim biti sa mamom i što više joj pomoći, a sadruge strane, znam, da sam takođe potrebnamužu i tako sam podijeljena na dvije strane, a nemogu biti istovremeno na dva mjesta...

Molim Vas da mi kažete, gledajući danas, naVaršavu i Tivat, da li biste i drugi put izabraliisto?

Da, sigurno da! Volim Varšavu. Moja mamaživi u starom gradu Varšave, koja se nije promi-jenila ali drugi djelovi grada se ne mogu prepoz-nati. Ipak, ta stara Varšava je ostala u mom srcu.To je moja uspomena, moja mladost, godine pro-vedene u školi. Prolazeći Poznanjskom i gleda-jući u moju škole, do današnjeg dana, srce mi bržekuca. Te uspomene će zauvijek ostati sa mnom.

Niełatwo być małżonką marynarza —męża praktycznie nie było nigdy. Rejsy trwałyod sześciu do dziewięciu miesięcy, po tym prze-rwa dwa lub trzy miesiące w domu. Byłamzdana na siebie w wypełnianiu wszystkich obo-wiązków i wychowywaniu naszego syna. JakMarek był mały, często zdarzały się śmieszne sy-tuacje. „A kto to przyjechał?” Raz nawet zwró-cił się do ojca „Wujku”. Nie było łatwo, ale z per-spektywy czasu nie żałuję i wiem, że na pewnonie zrobiłabym inaczej.

Człowiek, jak jest młody, nie zastanawia sięnad tym, jakie dodatkowe konsekwencje będziemusiał ponosić w związku z tym, że jest z dalekaod swojej rodziny. W takich momentach wszy-stko wydaje się możliwe. Nie przychodzą dogłowy żadne komplikacje, na przykład że nie bę-dzie połączeń samolotowych albo pieniędzy napodróż. Nostalgia i tęsknota przychodzą do-piero później i wtedy zaczyna się myśleć o tymwszystkim.

Czy często bywa Pani w Warszawie?

Tak. Od jakiegoś czasu częściej. Mama już niejest w takim idealnym stanie zdrowotnym. DoPolski jeżdżę dwa razy do roku. Nie jest tołatwe, gdyż mój mąż też nie jest najlepszegozdrowia. Kiedyś zostawałam w Polsce nawetprzez miesiąc, teraz najdłużej przez trzy tygo-dnie, i to też siedząc jak na igłach. Chcę być z mamą i jak najwięcej jej pomóc, a z drugiejstrony wiem, że jestem potrzebna także mo-jemu mężowi. Jestem rozdarta na dwie strony,a nie mogę być przecież w dwóch miejscachjednocześnie.

Proszę mi powiedzieć, patrząc dziś na Warszawęi Tivat, czy wybrałaby Pani drugi raz tak samo.

Tak, na pewno tak! Kocham Warszawę. Mo-ja mama mieszka w starej jej części, która się nie zmienia, ale inne części miasta są nie do

88

Molim Vas, recite nam nešto još o školi, porodici,o tim Vašim putovanjima u Varšavu?

Ni sama ne znam... Škola. Moj tata je bio oficir.Stalne promjene stanova, okoline. Jedno, drugomjesto. Jedno 4–5 seljenja i razvod mojih rodi-telja. To nijesu bili lijepi događaji, koji su biliveoma bolni i ostavili su ružne uspomene.

Crna Gora mi je donijela mir. U ta vre-mena je to bila velika razlika između Jugoslavijei Poljske, a do današnjeg dana, ovdje se živi la-ganije, mirnije. U Varšavi je uvijek bila trka zaposlom, za životom. Za sve je falilo vremena.Ovdje je drugačije, puno mirnije i lagodnije.Porodica me često pita da li bih se vratila u Var-šavu. Znam zasigurno, da ne! Ne mogu svojživot zamisliti u takvoj brzini, pod tako velikimstresom i u stalnom trčanju. Ne bih mogla dase na to naviknem.

Veoma mi nedostaje Varšava, Poljska. Mirisistarih vremena. Nedostaje mi prelijepo poljskoproljeće i smreke. Često sanjam miris proljeća,miris Poljske ali kada sam u Varšavi, nedostajemi Tivat i izgleda će tako biti zauvijek.

poznania. Jednak ta stara Warszawa została w moim sercu. To moje wspomnienia, mojamłodość, lata szkoły. Gdy przechodzę Poznań-ską i patrzę w stronę mojej szkoły, do dzisiej-szego dnia serce bije mi szybciej. Te wspo-mnienia na zawsze zostaną ze mną.

Proszę coś jeszcze powiedzieć: o szkole, o rodzinie,o czasie przed Pani wyjazdem z Warszawy.

Sama nie wiem... Szkoła... Mój tata był oficerem.Ciągłe zmiany mieszkań, otoczenia. Jedno, dru-gie miejsce. Chyba ze cztery czy pięć przepro-wadzek i rozwód moich rodziców. To były nie-miłe wydarzenia, które bardzo bolały i zosta-wiły niemiłe wspomnienia.

Czarnogóra przyniosła mi spokój. W tam-tych czasach była duża różnica pomiędzy Ju-gosławią i Polską, a i dzisiaj żyje się tu wolniej i spokojniej. W Warszawie zawsze był wyścig za pracą, za życiem. Na wszystko brakowałoczasu. Tu jest inaczej, dużo spokojniej i wolniej.Rodzina często mnie pyta, czy wróciłabym doWarszawy. Wiem na pewno, że nie! Nie wyo-brażam sobie życia w takim pośpiechu, w takdużym stresie i w ciągłym biegu. Nie mogłabymsię do tego przyzwyczaić.

Bardzo tęsknię za Warszawą i Polską. Zazapachami starych czasów. Tęsknię za pięknąpolską wiosną i świerkami. Często śni mi się za-pach wiosny, zapach Polski, ale jak jestem już w Warszawie, tęsknię za Tivatem i chyba to jużtak na zawsze pozostanie.

89

Molim Vas, recite mi kako je to bilo sa Vama.

Sa mnom je bilo veoma slično. Skoro isto, kaosa Gražinom. Završila sam školu u Varšavi, teh-ničku poslastičarsku, u Majdanjskoj ulici, naGrohovu. Prije mature informisani smo o to-me, da postoji mogućnost odlaska u Jugoslaviju,na razmjenu i da je ostalo još 30 slobodnihmjesta, iz svakog razreda mature, moglo je daotputuje 10 osoba. Uspjela sam da uđem u tusrećnu deseticu i odmah nakon mature, sa jošsedam prijateljica, otputovali smo u Crnu Goru.Moj tata je već tada imao osjećaj, da ću tamonaći muža. Rekao mi je, kao da je znao mojusudbinu. Dana 25.06., krenuli smo vozom zaBeograd. Iz Beograda, dalje autobusom. Stiglismo u Crnu Goru kasno. Tokom noći, oko 3h,odmah su nas smjestili u naše sobe, a već ranodošli za nas, kako bi nam pokazali i sproveli nastamo, gdje ćemo se hraniti i tamo gdje ćemo od-raditi našu praksu.

Naravno, postale smo atrakcija. Bile smo,jednostavno čupane. Čak su se naše kolege iz

Proszę mi powiedzieć, jak to było z Panią.

Ze mną było bardzo podobnie. Prawie taksamo jak z Grażyną. Uczyłam się w Warszawie,w technikum cukierniczym na Majdańskiej, naGrochowie. Przed maturą poinformowano naso tym, że jest możliwość pojechania do Jugosła-wii na wymianę i że zostało jeszcze trzydzieścimiejsc wolnych, z każdej klasy maturalnej możepojechać dziesięć osób. Trafiłam do tej szczęśli-wej dziesiątki i od razu po maturze z jeszczesiedmioma przyjaciółkami wyruszyłyśmy doCzarnogóry. Mój tata już wtedy miał przeczu-cie, że ja sobie tam męża znajdę. Powiedział mi to już wtedy, jakby znał moje przeznaczenie.25 czerwca wyruszyłyśmy pociągiem do Bel-gradu. Z Belgradu dalej autobusem. Dotarły-śmy do Czarnogóry w nocy. Nad ranem, oko-ło godziny trzeciej, od razu nas rozlokowano po naszych stancjach, a już rano przyszli po nas, aby nam pokazać, gdzie będziemy się sto-łować i gdzie będziemy odpracowywać nasząpraktykę.

91

Laluniu Ty moja…Wywiad z Panią Lucyną Radonjić

Lutkice moja...Intervju sa Gospođom Lucinom Radonjić

RAgnieszka Klasa

tehničke, koji su bili zajedno sa nama, šalili nanaš račun i stajali na zidu, vičući „Ovdje sudošle djevojke iz Varšave!!!” To je bilo zabavnoali nepoznato za nas, zato smo uvijek sve bilezajedno. Nigdje nijesmo izlazile same, uvijekzajedno. Ja i još tri koleginice smo se upoznalesa četvoricom ovdašnjih momaka i dogovorilise da idemo na igranku. Uveče smo trebali daidemo na Ostrvo cvijeća, gdje je organizovanažurka. Čekali smo na dogovoreno mjesto aliniko nije došao... Naše kolege, koji su bili sanama počeli su da se šale i dovode drugemomke, kako bi nas upoznali. Doveli su nam,takođe mog muža. Nije bio namijenjen meni,samo je trebalo da se upozna s mojom drugari-com. Upoznali ali su sjeli pored mene i počeoje da mi se nabacuje. Govorila sam mu da nijetu zbog mene ali to nije pomoglo. Nije meostavljao ni trena. Pozvao me, da idemo naigranku. Naravno da sam potvrdila ali nijesamhtjela da idem sama. Moj kolega je pošao sanama i tako se to desilo.

Tako je počela naša Odiseja, prvi poljubac,prvi iskaz ljubavi, nije gubio vrijeme, a umio jeda šmeka i obožava djevojke. Proveli smo preli-jepih 2,5 mjeseca tokom mog boravka. To jebila ljubav od prvog momenta, čak se naš na-stavnik brinuo, da li ću se uopšte vratiti u Polj-sku. Sve to vrijeme, muž je govorio, da će doćipo mene i dovesti me iz Poljske ali u tom mo-mentu, uistinu, u to nijesam vjerovala. Mislilasam da kada odem, vratićemo se normalnom,svakodnevnom životu i naša Odiseja će se završiti.

Zajedno s ostalima, vratila sam se u Poljskui već u oktobru sam počela da radim, tačno sesjećam, bilo je to 13. oktobra. I šta se desilo...On je već 29. novembra bio u Poljskoj. Stigaoje i odmah me zaprosio pred ocem. Nije čekao.Tačno je znao šta želi i nije htio da gubi vrijeme.Ostao je tu još par dana i morao je da se vraća.Ja sam ostala. Dogovorili smo se da dođem. U Poljskoj je bila neka epidemija, što je maloodužilo mogućnost odlaska, čak sam u mo-

Oczywiście stałyśmy się atrakcją. Byłyśmypo prostu rozrywane. Nawet nasi koledzy z te-chnikum, którzy byli wraz z nami, żartowalisobie z nas i stawali na murku krzycząc: „Tutajdziewczyny z Warszawy przyjechały!!!”. To byłozabawne, ale też niespotykane dla nas, dlategotrzymałyśmy się razem. Nigdy nie wychodzi-łyśmy same, zawsze razem. Ja i jeszcze trzy ko-leżanki zapoznałyśmy się z czterema tutejszymichłopcami i umówiłyśmy się z nimi na tańce.Wieczorem mieliśmy pojechać na Wyspę Kwia-tów, gdzie to było organizowane. Czekałyśmyw wyznaczonym miejscu i nikt nie przyszedł.Nasi koledzy, którzy byli z nami, zaczęli sobie z nas żartować i przyprowadzać innych chłopa-ków, aby ich z nami zapoznać. Przyprowadzonotakże mojego męża. Nie był on przeznaczonydla mnie — miał się poznać z moją koleżanką.Poznali się, ale usiedli przy mnie, a on zaczął za-lecać się do mnie. Mówiłam mu, że nie jest tu z mojego powodu, ale to nie pomogło. Nie od-stępował mnie na krok. Zaprosił mnie, abymposzła z nim na tańce. Zgodziłam się, owszem,ale nie chciałam pójść sama. Mój kolega po-szedł z nami i tak to się stało.

Tak zaczęła się nasza historia, pierwszy po-całunek, pierwsze wyznanie miłości. Nie traciłczasu, a umiał podrywać i adorować kobietę.Spędziliśmy ze sobą piękne dwa i pół miesiącamojego pobytu. To była miłość od pierwszegomomentu, nawet nasz wychowawca się mar-twił, czy wrócę z nimi do Polski.

Przez cały ten czas mąż mówił, że po mnieprzyjedzie i zabierze mnie z Polski, ale w tymmomencie nawet w to tak naprawdę nie wie-rzyłam. Myślałam, że jak wyjadę, to wrócimy dożycia codziennego i nasza historia się skończy.

Wróciłam do Polski wraz ze wszystkimi i jużw październiku zaczęłam pracować. Dokładniepamiętam, był to 13 października. I co się stało?On już 29 listopada był w Polsce. Przyjechał i od razu poprosił mojego tatę o moją rękę. Nieczekał. Dokładnie wiedział, czego chce, i nie

92

mentu mislila, da ne želi više to... Bilo mi je žaoposla, imala sam mnogo poznanika. Razmi-šljala sam, da li je to dobra odluka. Odlučilasam se i 30. marta 1973. godine sam doputovala u Crnu Goru ali još do kraja nijesam bila si-gurna. Na poslu sam ostavila otvoreno radnomjesto ako bi se nešto iskomplikovalo. Pošla samda vidim, probam, ubijedim se da je to sigurnoto, što želim. Ubrzo se ispostavilo, da je to to,htjela sam da budem sa tim čovjekom i sa njimprovedem svoj život. Nakon dva mjeseca mo-rala sam ponovo da se vratim u Varšavu, kako bihpokupila nedostajuća dokumenta. U junu samdoputovala, a u septembru se ponovo vratila u Crnu Goru i već 28. oktobra 1973. godinesmo se vjenčali. Nakon godinu dana poznan-stva smo se vjenčali.

Odmah nakon vjenčanja — u januaru jeumrla njegova mama, stanovali smo zajedno sanjegovim bratom, naši odnosi sa njim nijesuuvijek bili dobri. Česte svađe i nemila atmosfera.Muž je htio sa mnom da otputuje u Poljsku i daprobamo tamo da živimo ali smo na kraju odus-tali od toga. Velika povezanost ovdašnjih muš-karaca sa porodicom i domovinom me ubijedilau to, da je bolje, da ostanemo tu i tu živimo.

Nakon kratkog vremena, dodijeljen nam jestan, takozvana baraka. Sjećam se, kada je mojamama to čula, jako se iznervirala. Očekivala je,ne znam šta da će vidjeti ali kada je došla da nasposjeti, to i nije bilo tako strašno. Bile su tomale betonske kućice, koje su ostale nakon au-strougarskih vremena. Imam veoma lijepa sje-ćanja na taj naš prvi, samostalni dom. Puno samvoljela da živim u njemu. Jedini nedostatak jebilo to, da je toalet bio napolju. Ali je to bio našprvi samostalni dom i do sada me vežu lijepasjećanja na to vrijeme i taj stan. Nakon zemljo-tresa 1979. godine preselili smo se u naš stan,gdje i danas živimo.

U Varšavu smo putovali svake godine,takav je bio dogovor i obećanje koje smo dalimojoj mami. Moj muž je bio sa mnom, možda

chciał tracić czasu. Był tu przez parę dni i mu-siał wracać. Ja zostałam. Było umówione, żeprzyjadę. W Polsce panowała jakaś epidemia,co opóźniało możliwość mojego wyjazdu, nawetprzez chwilę myślałam, że nie chcę tego... Byłomi szkoda pracy, miałam mnóstwo znajomych.Wahałam się, czy to dobra decyzja. W końcuzdecydowałam się. 30 marca 1973 roku przyje-chałam do Czarnogóry, ale jeszcze nie byłam dokońca pewna. W pracy zostawiłam sobie drogępowrotu, jakby coś nie wyszło. Pojechałam zo-baczyć, spróbować, upewnić się, że to na pewnojest to, czego chcę. Szybko się wyklarowało, żeto jest to — chciałam być z tym człowiekiem i z nim spędzić moje życie. Po dwóch miesią-cach musiałam ponownie wrócić do Warszawy,aby zebrać brakujące mi dokumenty. W czer-wcu przyjechałam, a we wrześniu ponowniewróciłam do Czarnogóry i już 28 października1973 roku wzięliśmy ślub. Po roku znajomościzostaliśmy małżeństwem.

Zaraz po ślubie — w styczniu — zmarłajego mama, mieszkaliśmy wraz z jego bratem,nasze stosunki z nim nie zawsze były dobre.Częste kłótnie i niemiła atmosfera. Mąż chciałwraz ze mną wyjechać do Polski i spróbowaćtam żyć, ale w końcu nie zdecydowaliśmy się na to. Silna więź tutejszych mężczyzn z rodzinąi ojczyzną uświadomiła mi, że lepiej będzie, jeślizostaniemy tu i tu będziemy mieszkali.

Po krótkim czasie przydzielono nam mie-szkanie, to były tak zwane baraki. Pamiętam,jak moja mama to usłyszała. Załamała się. Ocze-kiwała, że nie wiem, co zobaczy, ale jak przyje-chała, widziała, że to nie jest takie straszne. Byłyto małe domki betonowe, które zostały po cza-sach austro-węgierskich. Bardzo mile wspo-minam ten nasz pierwszy samodzielny dom.Bardzo lubiłam tam mieszkać. Jedynym man-kamentem było to, że toaleta była na zewnątrz.Ale to był nasz pierwszy samodzielny dom i dotej pory bardzo mile wspominam ten czas i tomieszkanie. Po trzęsieniu ziemi w 1979 roku

93

samo jednom, obzirom, da se posvađao sa mojimocem, koji je veoma pazio na mene, čak i previšei nije mogao da shvati, kakve su razlike u men-talitetu između muškaraca u Crnoj Gori i Pol-jaka. Nije mu se svidjelo da moj suprug čestoizlazi, a ja sam sa djetetom kući. Izgledalo muje da me nije tako vaspitao i školovao, da bihbila sama sa svojim obavezama. To je uvrijedilomog muža i od tog momenta, putujem sama sasinom u Varšavu.

U vrijeme teških vremena inflacije koja jebila tu veoma velika, čak sam putovala u Poljskuna posao. Radila sam u FSO. Posao mi je za-vršila moja sestra od tetke. Radila sam 3 mje-seca, jedno dva puta, što nam je pomoglo dapreživimo ta teška vremena ovdje. Protekomvremena, rjeđe je i moj sin putovao sa mnom u Poljsku. Kako je rastao, tako je upadao u svojeobaveze, škola, posao, vojska ali ja nadalje pu-tujem u posjete, da bih bila sa majkom uvijek,kada sam joj potrebna. Kada je bila bolesna, po nekoliko mjeseci pored nje. Prije smrti, bilasam sa njom 5 mjeseci. Sada, nakon majčinesmrti, veoma rijetko putujem u Poljsku, svi smorastrčani i imamo svoje živote. To više nije isto,otkada nema mame.

Nakon toliko godina, mogu samo reći, dane žalim to što sam se udala za Crnogorca.Mimo toliko, puno razlika u kulturi i mentali-tetu, imamo uspješan brak i veoma sam pono-sna na svoj život i našu porodicu. Bilo je punoteških momenata i bilo je potrebno vrijeme, kakobi se prilagodili i prihvatili, poštovali razlike, koje su postojale ali to je sada moj dom i mjesto, gdje se dobro osjećam.

Gospođo Lucino, zovu Vas Lalka. Odakle Lalka?

Kada sam se rodila, moja mama je htjela, da sezovem Aleksandra — tako kako se zvala mojabaka ali moj otac je rekao, da ima puno tih Aleksandri i nakon velike svađe dobila sam imeLucyna. Lucina — pošto sam se rodila 30. juna,

przeprowadziliśmy się tutaj, do naszego miesz-kania, i do dziś mieszkamy tutaj.

Do Warszawy jeździłam każdego roku,taka była umowa i obietnica dana mojej mamie.Mój mąż był ze mną chyba tylko raz, z tegowzględu, że pogniewał się na mojego tatę, którybył bardzo opiekuńczy, może nawet nadopie-kuńczy, i nie mógł zrozumieć, jak duże są róż-nice mentalne między mężczyznami z Czar-nogóry a Polakami. Nie podobało mu się, żemój małżonek często wychodzi a ja zostaję samaz dzieckiem w domu. Wydawało mu się, że niepo to mnie wychował i wykształcił, abym po-zostawała sama z moimi obowiązkami. To ura-ziło mojego męża i od tej pory sama z synemjeździłam do Warszawy.

W ciężkich czasach inflacji, która była tubardzo duża, nawet jeździłam do Polski do pracy.Pracowałam w FSO. Pracę załatwiła mi mojasiostra cioteczna. Pracowałam chyba dwa razypo trzy miesiące, co nam bardzo pomogło prze-brnąć przez te ciężkie czasy tutaj. Z biegiemczasu coraz rzadziej mój syn jeździł ze mną doPolski. Jak rósł, tak wpadał w wir swoich obo-wiązków, szkoła, praca, wojsko, ale ja nadal jeź-dziłam w odwiedziny i byłam przy mamiezawsze, gdy mnie potrzebowała. Jak była chora,byłam po kilka miesięcy przy niej. Przed jejśmiercią byłam z nią pięć miesięcy. Teraz, pośmierci mamy, bardzo rzadko jeżdżę do Polski,wszyscy jesteśmy zaganiani i mamy swoje życie.To już nie to samo, od kiedy nie mam mamy.

Po tylu latach mogę tylko powiedzieć, żenie żałuję tego, iż wyszłam za mąż za Czarno-górca. Pomimo tak wielu różnic kulturowych i mentalnych mamy udane małżeństwo i jestembardzo dumna ze swojego życia i z naszej ro-dziny. Było dużo ciężkich chwil i potrzeba by-ło czasu, aby przystosować się i zaakceptowaćwszystko, szanować inność, która jest tutaj, aleteraz to jest mój dom i miejsce, w którym czujęsię dobrze.

94

kada su imendani Lucini i Emiliji. Izabrali suLucina.

Moja baka nije mogla da prihvati ime Lu-cina, koje nije imalo skraćenicu i uvijek mezvala „Lutkice moja”. Svi su me zvali Lalka.Tetka je probala na različite načine, da to pre-kine, sjećam se da je sastavila svesku, u kojoj jepisala kazne od 50 groša za onog, koji me budezvao Lalka ali ni to nije pomoglo. Ona jedno-stavno nije mogla da stigne sa pisanjem i pres-tala je. Jedino su me u školi zvali po imenu.Jedino sam tamo bila Lucina.

Mama me zvala Lutkice. Kada bi me zvalaLalka, znala sam, da je nešto ljuta. Tata me zvaoLalica, a brat takođe Lalka. Čitav život sam bilaLalka za sve. Često se dešavalo kada sam bilabolesna i nijesam išla u školu, da su dolazile ko-leginice, kako bi me posjetile i pitajući gdje Lu-cina živi, dobijali bi odgovor, da tu takva ne živi.Jednostavno, za sve sam bila Lalka i tako jeostalo do današnjih dana.

Pani Lucyno, mówią do Pani „Lalka”. SkądLalka?

Po moim urodzeniu moja mama chciała, abymmiała na imię Aleksandra, tak jak moja babcia,ale mój tatuś stwierdził, że za dużo tych Alek-sander, i po bujnej sprzeczce dostałam imię Lu-cyna. Lucyna — ponieważ urodziłam się 30czerwca, kiedy są imieniny Lucyny i Emilii.Wybrali jednak Lucynę.

Moja babcia nie mogła się pogodzić z imie-niem Lucyna, które nie miało zdrobnienia, i zawsze mówiła do mnie „Laluniu ty moja”.Wszyscy mówili do mnie „Lalka”. Ciocia pró-bowała różnych sposobów, aby to przerwać —pamiętam, że założyła zeszyt, w którym zapisy-wała karę w wysokości 50 groszy dla każdego,kto powie do mnie „Lalka”, ale i to nie poskut-kowało. Ona po prostu nie mogła nadążyć z pi-saniem i przestała. Jedynie w szkole zwracanosię do mnie moim imieniem. Jedynie tam byłamLucyną.

Mama mówiła do mnie „Lalunia”. Jak mó-wiła „Lalka”, wiedziałam, że jest na mnie zła.Tata zwracał się „Lalica”, brat też „Lalka”. Całeżycie byłam Lalką dla wszystkich. Często sięzdarzało, kiedy chorowałam i nie chodziłam do szkoły, że przychodziły koleżanki, aby mnieodwiedzić, i pytając o Lucynę dostawały odpo-wiedź, że taka tu nie mieszka. Po prostu dlawszystkich byłam Lalką i tak zostało do dzisiej-szego dnia.

95

Odakle, zašto Crna Gora?

To je bilo u Zakopanama, sreli smo se i odmahzavoljeli. U to vrijeme sam radila u hoteluPTTK, u Varšavi, zvala me koleginica i zamo-lila da joj pomognem oko jugoslovenske grupe.Tvrdila je, da ću to bolje odraditi nego ona,pošto sam malo pričala jugoslovenski. Naravno,sve je zavisilo od toga, da li ću dobiti godišnjiodmor, kako bih mogla da pođem i pomog-nem. Dobila sam odmor i još 2 slobodna dana.Otputovala sam u Zakopane, kako bih pomo-gla, pri dolasku grupe iz Jugoslavije. Tu smo seupoznali i od prvog trena sam imala utisak, dase znamo čitav život. Tako sam se osjećala poprvi put u svom životu.

Istog momenta smo počeli da planiramo našponovni susret. Trebalo je da se vidimo 1. majaali zbog epidemije, nije došlo do tog susreta.Kada je stigao kod mene u posjetu, donio je i prstenje i sve je bilo jasno. Vjenčanje je plani-rano za avgust. Jedini problem je bio, gdje će seodržati. On je htio kod sebe, a ja tu, u Poljskoj.

Skąd, dlaczego Czarnogóra?

To było w Zakopanem, spotkaliśmy się i szybkozakochaliśmy się. W tym czasie pracowałam w hotelu PTTK w Warszawie, zadzwoniła domnie koleżanka i poprosiła o pomoc przy gru-pie jugosłowiańskiej. Twierdziła, że dam sobieradę lepiej niż ona, gdyż mówiłam trochę po ju-gosłowiańsku. Oczywiście wszystko zależało odtego, czy dostanę urlop, abym mogła pojechaći jej pomóc. Dostałam urlop i jeszcze dwa dniwolnego. Wyruszyłam do Zakopanego, aby jejpomóc w przyjęciu grupy z Jugosławii. Tu siępoznaliśmy i od pierwszego momentu miałamwrażenie, jakbyśmy się znali przez całe życie.Czułam się tak pierwszy raz w swoim życiu.

Momentalnie zaczęliśmy planować naszeponowne spotkanie. Miało sie ono odbyć 1 maja,ale z powodu epidemii nie doszło do skutku.Gdy już przyjechał, aby mnie odwiedzić, miałze sobą obrączki i wszystko było jasne. Ślub byłplanowany na sierpień. Jedynym problemembyło, gdzie ma się odbyć. On chciał u siebie, a ja

97

Kawa w swoim i tylko swoim domu…Wywiad z Panią Teresą Tomašević

Kafa u našem i samo našem domu...Intervju sa Gospođom Teresom Tomašević

RAgnieszka Klasa

Na kraju, otputovala sam na odmor kod muža,tada još u Karlovac, gdje je radio i zajedno smonastavili u njegov grad, Tivat, gdje smo se, predkraj mog odmora, 20. avgusta, vjenčali. Nakonvjenčanja, vratila sam se u Poljsku, kako bih pri-kupila sva dokumenta, potrebna za moj odlazaki život u Crnj Gori. . U to vrijeme, dobila sampasoš, što je značilo odjavu boravka iz zemlje.Obuzeo me čudan osjećaj, nesigurnost, strah.Šta će biti ako nam ne uspije?! Gdje ću se vra-titi?! Kratko je trajala nesigurnost, pobijedila jeljubav i već u januaru sam bila kod muža — u Tivtu.

Kada ste imali crkveno vjenčanje?

To je bilo u aprilu, otputovali smo u Poljsku i tusmo se vjenčali u crkvi.

(Gospođa Teresa se prisjeća)

Tako je to bilo ali ne uvijek tako slatko, bilo jei tužnih dana. Velike razlike u mentalitetu i kul-turi. život u porodičnoj zajednici i religijskerazlike, koje su bile fikcija, jer niko od njih, u tovrijeme, nije išao u crkvu ali mimo svega, uvijeksmo mi iz Poljske bili, kako su oni govorili „siro-mašni Poljaci”, a oni bogata Jugoslavija. Takvasu bila vremena. Vraćajući se na religiju, mislim,da je to zavisilo od njih, a ne od religije, jer smosvi hrišćani i moglo je to da bude veoma pri-jatno. Mogli smo da proslavljamo duple praz-nike, da se uzajamno posjećujemo, oni nas,kada su moji praznici, a mi njih, kada su njihoviali su oni bili čudni i nijesu htjeli ili nijesuumjeli to da shvate

Kada ste se osamostalili i počeli sami da živite?

Prvi korak je bio nakon 5 mjeseci, kada sam po-čela da radim ali tada je to bio sezonski posao.Tek nakon godinu dana — u avgustu, sam se za-poslila za stalno, a nakon dvije godine zajednič-

tu w Polsce. W końcu pojechałam do męża naurlop, jeszcze wtedy do Karlovca, gdzie praco-wał, i wspólnie pojechaliśmy do jego rodzin-nego miasta Tivatu, gdzie pod koniec mojegourlopu, 20 sierpnia 1972 roku, wzięliśmy ślub.Po ślubie wróciłam do Polski, aby zebrać wszy-stkie dokumenty potrzebne do mojego wyjazdui życia w Czarnogórze. W tych czasach dosta-łam stały paszport, co było równoważne z wy-meldowaniem z kraju. Objęło mnie dziwneuczucie, niepewność, strach. Co będzie, jeślinam się nie uda? Dokąd wrócę? Krótko trwałaniepewność, lecz zwyciężyła miłość i już w sty-czniu byłam u męża w Tivacie.

Kiedy wzięli Państwo ślub kościelny?

To było w kwietniu, pojechaliśmy do Polski i tuwzięliśmy ślub kościelny.

(Pani Teresa zastanawia się)

Tak to było, ale nie zawsze było tak słodko, byłyi gorzkie dni. Ogromne różnice mentalności i kulturowe. Życie we wspólnocie rodzinnej i różnice religijne, które właściwie były fikcją,nikt z nich w tych czasach nie chodził do ko-ścioła i tak naprawdę nie praktykował, ale mimowszystko to zawsze my z Polski byliśmy — jakto oni mówili — „biednymi Polakami”, a onisilną Jugosławią. Takie były czasy. Wracając doreligii, myślę, że to zależało od nich, a nie od re-ligii: przecież wszyscy jesteśmy chrześcijanamii mogło to być bardzo przyjemne. Mogliśmyobchodzić podwójne święta, odwiedzać się na-wzajem, oni nas w moje święta, my ich w ichświęta, ale oni byli dziwni i nie chcieli lub nieumieli tego zrozumieć.

Kiedy się Państwo tak naprawdę usamodzielnilii zaczęli żyć sami?

98

kog života i života sa porodicom mog muža, jersmo bili već dobro umorni, počeli smo da gra-dimo našu kuću. To je bilo teško, uvijek je svegafalilo, bili smo sami sebi poslodavci. Skoro svesmo radili sami. I pločice, i parket, i vodu. Prak-tično sve ali smo bili mladi i sa pjesmom nausnama, sve nam je išlo od ruke. Maštali smo o tome, da čemo da budemo sami u svojoj kući,da skuvamo naš prvi ručak ali kada je došao tajdan, bili smo toliko umorni, a istovremeno za-dovoljni tišinom, u kojoj se može čuti muva, dasmo tog dana popili samo kafu i to je bilo do-voljno, kafa u našem i samo našem domu.

Gospođo Teresa, vodite porijeklo iz Varšave. KakoVam je proteklo djetinjstvo i život u Varšavi uticaona Vaš kasniji život i odnos sa Crnogorcima?

Vremenom smo imali iste poglede, vremenomse nijesmo slagali. Dugo sam se mučila, sjećajućise Varšave. Sjećam se, na poslu, na recepciji samimala nalijepljene sve svoje slike sa uljubljenimmjestima iz moje Varšave, često sam se zagleda-vala u te slike i prisjećala sam se. Čak me jednogdana direktor uhvatio u tome ali je bio dobarčovjek, širokih shvatanja i razumio je.

Kada ste posljednji put bili u Varšavi?

(Pitajući gospođu Teresu, nijesam dobila odmahodgovor. Nakon kraćeg razmišljanja i došapta-vanja sa prijateljicama, povezujući činjenice —odgovorila je)

To je bilo davno. Prije nekih 8–9 godina, avioninijesu letjeli, a vozom je bilo opasno zbog krađau Budimpešti i mislim da sam doputovala kom-bijem do Beograda, sa nekom turističkom agen-cijom iz Poljske, problematičan je bio dolazak,uz presijedanje.

Kako Vam se čini Varšava, sa posljednjeg puto-vanja?

Pierwszym krokiem po pięciu miesiącach byłoto, że ja zaczęłam pracować, ale jeszcze wtedybyła to praca sezonowa. Dopiero po roku, w sier-pniu, zostałam zatrudniona na stałe, a po dwóchlatach wspólnego mieszkania i życia z rodzinąmojego męża, jak byliśmy już dobrze tymwszystkim zmęczeni, zaczęliśmy budowę na-szego domu. To było ciężkie, zawsze wszyst-kiego brakowało, prawie wszystko robiliśmysami. I kafelki, i parkiety, i wodę. Praktyczniewszystko, ale byliśmy młodzi i z piosenką naustach wszystko szło nam od ręki. Marzyliśmyo tym, że jak już będziemy sami w swoim domu,ugotujemy nasz pierwszy obiad, ale jak przy-szedł ten dzień, byliśmy tak zmęczeni — a i za-dowoleni z ciszy, w której można było usłyszećnawet muchę — że w tym dniu wypiliśmy tylkokawę. I to było wystarczające: kawa w swoim i tylko swoim domu.

Pani Tereso, pochodzi Pani z Warszawy. Jak Panidzieciństwo i życie w Warszawie wpłynęło naPani późniejsze życie i relacje z Czarnogórcami?

Czasami mieliśmy takie same poglądy, czasa-mi się nie zgadzaliśmy. Długo sie męczyłam, wspominając Warszawę. Pamiętam, w pracy na pulpicie recepcji miałam nalepione zdjęciawszystkich moich ulubionych miejsc z mojejWarszawy, często zapatrywałam się w nie i wspo-minałam. Nawet jednego dnia mój dyrektorprzyłapał mnie na tym, ale był dobrym człowie-kiem, szerokich horyzontów, i rozumiał mnie.

Kiedy była Pani ostatni raz w Warszawie?

(Gdy pytam Panią Teresę, nie od razu dostaję od-powiedź — dopiero po krótkim przemyśleniu,podpowiedzi przyjaciółek i powiązaniu faktów)

To było dawno. Jakieś osiem–dziewięć lat temu,samoloty wtedy nie latały, a pociągiem było nie-bezpiecznie, przez złodziejstwo w Budapeszcie,

99

Bilo je bolje, puno modernih zgrada, prelijepih,staklenih. Sve su moderne ali tako hladne, bezduše, nedostajala mi je moja stara, malo ruini-rana ali tako lijepa Varšava!

A kako je bilo u Tivtu u to vrijeme?

Tivat je bio bez struje, bez osvjetljenja, čak i kadabi neko na nekoga naletio i pozdravio, niko ni-koga ne bi prepoznao, par kuća, nedostajalo jevode. Ljeti je bilo samo 2 sata. Bilo je teško. Toje bilo selo, u poređenju sa Varšavom.

Kako je sada u Tivtu, koje su promjene?

Sada je lijepo ali i više žagora, gužve, modernije,nekada je bilo mirnije. Bilo je to selo, koje jeimalo sve što je potrebno, sada je to već maligradić.

Kako Vas je muž podržavao, u to vrijeme, kadaste stigli, da živite tu?

U principu, moj suprug je odlučio da živimo u Tivtu ali sam više sebe vidjela, u to vrijeme, u Karlovcu, ipak nijesam htjela da stavljamprepreke, kako ne bi pomislio, da želim da gaodvojim od porodice. On je odlučio tu da ži-vimo i sagradimo kuću, da smo ostali tamo,morali bi da čekamo na stan. Nije bilo moguć-nosti, da sagradimo kuću.

Gospođo Tereso, na početku ste rekli da govoritecrnogorski jezik, odakle to znanje i umijeće?

Nekako mi je to lako došlo, bila sam u posjetiposlom, zajedno sa grupom, a drugi put sambila sama u Crnoj Gori. Dobila sam nešto de-viza, što je bilo dovoljno, da se iznajmi soba i tubudem, imala sam rječnik srpsko-poljskog jezikai moju domaćicu, koja je obožavala da priča. Neznam ali nekako mi je to lako došlo. Možetesamo da zamislite, kada sam razgovarala sa

i chyba pojechałam minibusem do Belgradu z jakąś agencją turystyczną z Polski. Kłopotliwybył dojazd z przesiadkami.

Jak Pani wspomina Warszawę z ostatniego po-bytu?

Już było lepiej, dużo nowoczesnych budynków,pięknych, szklanych. Wszystko takie nowocze-sne, ale takie chłodne, bez duszy. Brakowało mimojej starej, trochę zrujnowanej, ale takiej pięk-nej Warszawy!

A jak było w Tivacie, gdy Pani do niego przyje-chała po raz pierwszy?

Tivat był bez prądu, bez oświetlenia, nawetgdyby ktoś kogoś zaczepił i dostał, nikt nikogoby nie rozpoznał. Parę domków, brakowałowody. Latem była dostępna tylko przez dwiegodziny. Było ciężko. To była wioska w porów-naniu do Warszawy.

Jak jest teraz w Tivacie? Jakie są zmiany?

Teraz jest pięknie, ale gwarniej, tłoczniej, no-wocześniej. Kiedyś było spokojnie. Była to wio-seczka, która miała wszystko, co jest potrzebne,teraz to już małe miasteczko.

Jak mąż Panią wspierał w tych czasach, gdy przy-jechaliście, aby żyć tu?

W gruncie rzeczy to mój małżonek zdecydo-wał, że zamieszkamy w Tivacie, ja raczej bar-dziej widziałam się w tym czasie w Karlovcu,jednak nie chciałam stawać na przeszkodzie,aby nie pomyślał, że chcę go odłączyć od rodziny.On postanowił tu zamieszkać, żyć tu i wybu-dować dom, a gdybyśmy zostali tam, musieli-byśmy czekać na mieszkanie. Nie byłoby mo-żliwości, abyśmy mogli wybudować własnydom.

100

mužem, da sam ja govorila na svom i razumjelismo se. Bio je to najveći problem, znate li zakoga? — za moju svekrvu, koja nije mogla dashvati šta njena snaha govori njenom sinu!

Pani Tereso, na początku powiedziała Pani, żemówi Pani w języku czarnogórskim. Skąd taumiejętność i znajomość języka?

Jakoś mi tak łatwo przyszło, byłam na objaz-dówce z pracy wraz z grupą, a drugim razembyłam sama w Czarnogórze. Dostałam przy-dział dewiz, co było wystarczające, aby tu wy-nająć pokój i tu być, miałam rozmówkiserbsko-polskie i moją gospodynię, która uwiel-biała rozmawiać. Nie wiem, ale jakoś mi to łatwoposzło. Proszę sobie wyobrazić, że ja rozmawia-łam z mężem po swojemu i rozumieliśmy się.Było to największym problemem, wie Pani, dlakogo? Dla mojej teściowej, która nie mogła zro-zumieć, co jej synowa mówi do jej syna!

101

Prvi put smo došli u Crnu Goru 2005. go-dine. Kao vjerenici, sa Predragom, mojim

budućim mužem, isplanirali smo putovanje poEvropi. Iznajmili smo automobil u Minhenu,Njemačkoj i putovali tako sljedećih 8 hiljada ki-lometara, punih mjesec dana. Najprije smo po-sjetili Veneciju, Italiju, kasnije Postojnsku jamuu Sloveniji, potom cijelu obalu Hrvatske sve doDubrovnika, gdje smo ostali jedan dan, a ondaCrnu Goru, Srbiju, Slovačku, Poljsku i Češku.

Kada smo, u međuvremenu, stigli u CrnuGoru, odakle potiče moj muž, doputovali smoiz Hrvatske i obišli cijelu Boku Kotorsku. Za-držali smo se na jedan dan u mjestu Prčanj. Mojmuž, koji je živio u Podgorici, posljednjih 15godina, godišnje odmore je provodio u Prčnju,po dva mjeseca, sa porodicom. Sjećam se da jenaš plan posjete bio toliko skučen da sam mo-rala da ga molim za makar jedno kupanje u Boko-kotorskom zalivu. Slike Boke su mi se veomaurezale u sjećanje i to je bilo nešto što još nikadanijesam vidjela u Poljskoj ili u Kanadi, vezumora i planina, a pri tom toliko toplote, pro-zirna, slana voda, u kojoj se možete kupati. Alipravi pogledi su tek počinjali. U povratku muž

Po raz pierwszy przyjechaliśmy do Czarno-góry w 2005 roku. W narzeczeństwie wraz

z Predragiem, moim przyszłym mężem, zapla-nowaliśmy podróż po Europie. Wynajęliśmy sa-mochód w Monachium i podróżowaliśmy takprzez cały miesiąc, przejeżdżając osiem tysięcykilometrów. Najpierw odwiedziliśmy Wenecję,później Jaskinię Postojną w Słowenii, następniecałe wybrzeże Chorwacji aż po Dubrownik,gdzie zostaliśmy jeden dzień, a wreszcie Czar-nogórę, Serbię, Słowację, Polskę i Czechy.

Do Czarnogóry, skąd pochodzi mój mąż,przyjechaliśmy od strony Chorwacji, po czymobjechaliśmy całą Bokę Kotorską. Zatrzyma-liśmy się na jeden dzień w miejscowości Prčanj.Mój mąż, mieszkając w Podgoricy przez pięt-naście lat swojego życia, przyjeżdzał do Prčanjaw każde wakacje i spędzał tam z rodziną dwamiesiące. Pamiętam dobrze, że nasz plan wy-cieczki był tak napięty, że musiałam błagać goo możliwość chociaż jednej kąpieli w zatoce.Krajobrazy Boki bardzo utkwiły mi w pamięci— to było coś, czego jeszcze nigdy nie widzia-łam, mieszkając w Polsce lub w Kanadzie: po-łączenie morza i gór, a do tego ciepła, szklana,

103

Ze świata do Tivatu

Iz svijeta u Tivat

RAneta Milutinović

me poveo preko Lovćena, gdje je putovanje pre-lijepim serpentinama učinilo da smo se zaustav-ljali na skoro svakoj krivini i pravili panoramskeslike. Pogled sa Lovćena je bio takav, da se ledilakrv u žilama. Kada smo potom stigli na ža-bljak, na planini Durmitor, popadali smo kaomuve i to ne od umora, već od svježeg vazduha,planinskog vjetra. Prespavali smo tamo jednunoć i nastavili ka Srbiji.

To, da ćemo nekada, ikada živjeti u CrnojGori, je bio samo san. živjeli smo u Kanadiskoro 15 godina i znali smo da tamo sigurnonećemo ostati, pitanje je bilo samo gdje, kada i kako? Sam život nam je donio odgovore. Malovremena za porodicu, za sebe, puno vremena naposlu i van kuće, vječne gužve na putevima,dugi sati na poslu, a pri tom samo 2 nedjelje od-mora za cijelu godinu. Katastrofa. Ideja je bilada se preselimo, kada se rodi naše prvo dijete alismo znali da želimo i drugo i nije bilo dovoljnovremena da bih se svim bavila. Kada smo čekalidrugo dijete, odmah sam znala da je to na krajudobra prilika da se preselim. Isprva smo plani-rali da to bude Beograd, Srbija i tako se i desilo.

Kada se sin rodio, nakon dva mjeseca smootputovali u Beograd. život na koferima je biotežak ali ako se juri za snovima ništa ne možestati na put. Već u Kanadi muž je poslao apli-kaciju za posao u Srbiji. Poslao je brojne aplika-cije za posao i u Crnoj Gori. Kada smo stigli u Beograd, prva dva mjeseca smo čekali na vijesti

słona woda, w której można się kąpać. Aleprawdziwe widoki dopiero miały się zacząć. W drodze powrotnej mąż zabrał mnie na Lov-ćen, gdzie wjazd zjawiskowymi serpentynamisprawił, że chciałam, abyśmy się zatrzymywalina niemal każdym zakręcie i robili panora-miczne zdjęcia. Widok z samego Lovćenu jesz-cze bardziej zapierał dech w piersiach. Gdynastępnie pojechaliśmy do žabljaka w górachDurmitor, padliśmy tam jak muchy — nie zezmęczenia, ale od zastrzyku świeżego górskiegopowietrza. Przenocowaliśmy tam jedną noc i udaliśmy się do Serbii.

To, że kiedykolwiek będziemy mieszkali w Czarnogórze, było tylko marzeniem. Miesz-kając w Kanadzie przez blisko piętnaście latwiedzieliśmy, że na pewno tam nie zostaniemy.Mało czasu dla rodziny, dla siebie, dużo czasuw pracy i poza domem, wieczne korki na dro-gach, długie godziny pracy, a do tego tylko dwatygodnie wakacji na cały rok. Katastrofa. Pyta-nie było tylko: dokąd, kiedy i jak? Samo życieudzieliło nam odpowiedzi. Pomysł był taki, żeprzeprowadzimy się, kiedy urodzi się naszepierwsze dziecko, ale wiedzieliśmy, że chcemymieć i drugie, i nie było wystarczająco czasu,żeby wszystkim się zająć. Kiedy oczekiwaliśmynaszego drugiego dziecka, od razu wiedzie-liśmy, że jest to w końcu dobra okazja, żeby sięprzeprowadzić. Początkowo plan był taki, żebybył to Belgrad, i tak też się stało.

104

za posao muža, a u međuvremenu smo se iz-državali od mog majčinskog dodatka. Nakondva mjeseca, muž je prihvatio ponudu za posaou Tivtu, u Crnoj Gori. Čekalo nas je novo sel-jenje. Sada, sjećajući se svih tih seljenja, moguse samo tiho nasmijati ali ništa nije bilo takolako, a to je bio tek početak.

U Tivat smo stigli 28. maja 2012. godine.Spavali smo u hotelu Sun prve dvije nedjelje, a u međuvremenu smo tražili apartman, u ko-jem smo mogli da živimo. Nije to bilo jedno-stavno, pošto su se svi u tom momentu spremaliza ljetnju sezonu i nijesu bili oduševljeni iznaj-mljivanjem na duži rok. Nakon dvije nedjelje,našli smo prelijepi apartman na prvoj liniji odmora, sa ogromnom terasom. Vlasnici apar-tmana su bili veoma prijatni i brzo smo sa njimauspostavili dobre relacije. Uostalom, do danassmo veoma dobri prijatelji. Apartman se nala-zio na granici naselja Kalimanj i župa. Imalismo predivan pogled na prelijepa ostrva SvetiMarko i Gospa od Milosrđa. Plaža Belanje i malamarina su se nalazili na nekoliko metara od nas.Svakodnevno smo tamo šetali sa djecom. Uz to,muž je još iz Kanade donio brodić, kojim smoposjetili sve krajeve Boke Kotorske. Takođe, ni-jesmo se ograničavali samo na Tivat. Skoro sva-kog vikenda smo organizovali posjete Budvi,Kotoru, žabljaku ili Podgorici, a pošto je biopočetak ljetnje sezone, posjećivali su nas prija-telji iz Kanade, Srbije i Poljske, uvijek smo imali

Kiedy nasz synek się urodził, po dwóchmiesiącach wyjechaliśmy do Belgradu. Życie nawalizkach było trudne, ale jeśli się podąża zamarzeniami, nic nie może stanąć na drodze. Jużz Kanady mąż wysyłał aplikacje o pracę w Serbii.Wysłał też nieliczne aplikacje o pracę w Czarno-górze. Gdy dotarliśmy do Belgradu, przez dwamiesiące czekaliśmy na jakąkolwiek odpowiedźw sprawie pracy męża, a tymczasem utrzymy-waliśmy się z mojego macierzyńskiego. Podwóch miesiącach mąż zaakceptował ofertępracy w Tivacie w Czarnogórze. Czekała nasnastępna przeprowadzka. Teraz, wspominającte wszystkie przeprowadzki, mogę sie tylko cichozaśmiać do siebie, ale nic nie było takie łatwe, a był to dopiero początek naszej przygody.

Do Tivatu dotarliśmy 28 maja 2012 roku.Przez pierwsze dwa tygodnie zatrzymaliśmy sięw hotelu Sun, szukając tymczasem aparta-mentu, w którym moglibyśmy zamieszkać. Niebyło to proste, gdyż wszyscy w tym czasie przy-gotowują się na sezon letni i nie są przychylniwynajmowaniu na długi termin. Po dwóch ty-godniach znaleźliśmy przepiękny apartament z ogromnym tarasem nad samym morzem.Właściciele apartamentu byli bardzo przyjaźnii szybko nawiązaliśmy z nimi dobre relacje.Zresztą do dziś jesteśmy bardzo dobrymi przy-jaciółmi. Apartament był położony na pogra-niczu dzielnic Kalimanj i župy. Mieliśmydokładny widok na urocze wyspy Sv. Marko

105

društvo za izlete. Tog ljeta nas je posjetilo punorođaka, tata je doletio iz Poljske ali takođe imoja mama iz Kanade. Porodica mog muža jedolazila ovdje godinama i odsijedali su u Prčanj,nedaleko od Tivta. Takođe, djeca su imala pri-liku da se upoznaju i poigraju sa svojim najbli-žim rođacima.

Moja ćerka Sofija je krenula u vrtić, u Ko-toru, gdje sam je svakodnevno vozila, a sa Vik-torom, koji je još bio beba, sam šetala po Tivtuili nekim drugim mjestima nedaleko. Imala sampuno slobodnog vremena, posebno kada je Vik-tor drijemao, a ja sam obilazila neotkrivenamjesta. Veoma sam voljela da posjećujem Luš-ticu, gdje se nalaze prelijepe pješčane i stjeno-vite plaže. Plavi Horizonti su mi se posebnosviđali. Neizmjerno čista voda, pješčana plaža,koju vole djeca i činjenica da nije duboka, činito da sam često putovala tamo sa djecom. Ta-kođe, sličnog tipa je i plaža Oblatno, gdje smočesto putovali. Plaže Mirište i žanjice su namse manje sviđale, obzirom na kamenu površinu.Kada su temperature dostizale 40 stepeni, čestosmo se skrivali ispod bujnog maslinovog drveća,kojeg je mnogo na Luštici.

Zahvaljujući mojoj ćerki Sofiji, koja je po-hađala vrtić i njenom društvu, upoznala sampuno drugarica. One su, kao i ja, stigle iz ino-stranstva, englesko jezičnih država, tako da smo brzo počele komunikaciju i organizovanje

i Gospa od Milosrđa. Plaża Belanje i mała ma-rina znajdowały się o kilka metrów od nas. Co-dziennie tam spacerowaliśmy z dziećmi. Dotego mąż sprowadził jeszcze z Kanady ponton,przy użyciu którego odwiedzaliśmy wszystkiezakątki Boki Kotorskiej. Nie ograniczaliśmy siętylko do Tivatu. Niemalże w każdy weekendorganizowaliśmy sobie podróże do Budwy, Ko-toru, žabljaka czy Podgoricy, a że był to począ-tek sezonu letniego, zaczęli odwiedzać nasznajomi z Kanady, Serbii i Polski, tak że zawszemieliśmy towarzystwo do podróży. Tego lataodwiedziło nas sporo rodziny — nie tylko tataprzyleciał z Polski, ale również moja mama z Kanady. Rodzina mojego męża przyjeżdżałatutaj od lat — przebywali w miejscowościPrčanj niedaleko od Tivatu. Dzieci miały więcokazję zapoznać się i pobawić ze swoimi naj-bliższymi kuzynami.

Moja córka Sofia zaczęła też przedszkole w Kotorze, do którego codziennie ją woziłam,a ja z Viktorem, który był jeszcze niemowlę-ciem, spacerowaliśmy po Tivacie albo innychmiejscach nieopodal. Miałam dużo czasu —kiedy Viktorek urządzał sobie drzemki, ja ob-jeżdżałam nieodkryte jeszcze miejsca. Bardzolubiłam zwiedzać półwysep Luštica, gdzie znaj-dują się przepiękne piaszczyste i skaliste plaże.Szczególnie przypadły mi do gustu Plavi Hori-zonti. Nieskazitelnie czysta woda, piaszczysta

106

sastanaka za djecu ili za nas, kako bismo odmo-rili od njih. Nije falilo lokalnog društva, koje jenašlo sa mnom zajednički jezik.

Jesen i zima 2012. godine je bila veomahladna da čak ljudi iz Crne Gore nijesu pam-tili toliko kiše koja je pala. Kišna sezona nam je brzo prošla uz putovanja i obaveze vezane sa djecom. U mali gradić, kakav je Tivat, imapuno aktivnosti za djecu. Moja ćerka Sofija jepočela sa lekcijama plesa u lokalnom Domukulture u Tivtu, a kada im je stvarno bilo do-sadno, vodili smo ih u luna park, gdje su moglida potroše svoju energiju. A na duže izlete, išlismo u žabljak ili u Kolašin, gdje je Predrag učioSofiju da skija.

Te zime sam poletjela sa djecom za praz-nike u Poljsku, kako bismo ih proveli sa dje-dom. Praznici su bili super, puno snijega i po-sjetili smo Olštin, prelijepi gradić ukrašen u prazničnoj atmosferi. Temperature u Poljskojsu bile u minusu i dostizale su do dvadeset ste-peni. Takođe, brzo smo se uželjeli Tivta, gdje jepadala kiša ali nije bilo hladno. Novu godinusmo proveli u Beogradu, gdje je većina Predra-gove porodice. Vraćajući se u Crnu Goru, osje-ćali smo da je ipak, tu naš dom. Tada smo i do-nijeli odluku da kupimo nešto za sebe, na dužiperiod, jer nijesmo htjeli da iznajmljujemoapartmane beskonačno. Ja sam htjela kuću, jeru njoj nikada nijesam živjela, a muž je htio stan.

plaża przyjazna dzieciom i fakt, że morze niejest głębokie, sprawiały, że często jeździłam tamz dziećmi. Podobna do niej była plaża Oblatno,gdzie również dość często jeździliśmy. PlażeMirišta i žanjica trochę mniej przypadły namdo gustu, ze względu na kamienistą strukturę.Gdy temperatury sięgały 40 stopni, często skry-waliśmy się pod pięknymi drzewami oliwko-wymi, których na Lušticy jest bardzo dużo.

Głównie dzięki mojej córce Sofii, chodzą-cej do przedszkola, i jej przedszkolnemu towa-rzystwu poznałam dużo koleżanek. One, po-dobnie jak ja, były z zagranicy, głównie z krajówanglojęzycznych, tak że szybko zaczęłyśmy siękomunikować i organizować spotkania albo dladzieci, albo dla nas — żeby od dzieci odpocząć.Nie zabrakło również lokalnych koleżanek,które również znalazły ze mną wspólny język.

Jesień i zima 2012 roku były dosyć chłodnei nawet ludzie z Czarnogóry nie pamiętali takdużych opadów. Deszczowy sezon minął namszybko na podróżach i obowiązkach związa-nych z dziećmi. Jak na małe miasteczko, któ-rym jest Tivat, jest tu dość dużo możliwościaktywnego spędzania czasu przez dzieci. Mojacórka Sofia zaczęła uczęszczać na lekcje tańca w lokalnym domu kultury w Tivacie, a gdydzieciom naprawdę się nudziło, zabieraliśmy jena zamknięty plac zabaw, gdzie mogły zużyćswoją energię. Na dłuższe wyprawy jeździliśmy

107

Na kraju smo kupili stan na dva sprata sa četirisobe, iznad obale mora i nedaleko od Tivta.

Vaskršnje praznike smo proveli sa poljskompolonijom u Crnoj Gori. Gospođa Vanda, kaoglavna, je organizovala misu, koju je vodio otacDariuš Novak, u katedrali Sveti Roko, u Tivtui svi su donijeli svijećice u boji i kućne specija-litete na gozbu nakon mise. Imala sam prili-ku da se upoznam sa puno polonije, uglavnom Poljakinja, koje već nekoliko godina žive u CrnojGori, a sada sam i ja ušla u njihovo grono.

Kada je Viktor počeo da ide u vrtić, mojeobaveze vaspitavanja su se malo smanjile. Imalasam više vremena za sebe. Počela sam da tražimneki posao, ipak, nakon određenog vremena zaključila sam da je bolje da počnem nešto privatno. Sa mužem smo odlučili da otvori-mo internet stranu sa reklamama apartmana:www.noclegiczarnogora.com. Pošto je ovo drža-va, koja uglavnom živi od turizma, shvatili smoda bi to bila dobra ideja. Rad na toj internetstrani mi je uzeo puno vremena. Napravila samkontakte sa vlasnicima apartmana, koji su mi u početku davali visoke cijene ali nakon od-ređenog vremena za razmišljanje, dolazilo je dopromjena cijena naniže. Pomoglo mi je i prego-varanje sa vlasnicima apartmana. Činjenica dasam počela da pričam crnogorski, takođe mi jepomogla, jer sam dostigla veće povjerenje kod

do žabljaka albo do Kolašina, gdzie Predraguczył Sofię jazdy na nartach.

Tej zimy poleciałam z dziećmi na święta doPolski, żeby mogły je spędzić z dziadkiem.Święta były bardzo fajne, bo ze śniegiem. Od-wiedziliśmy Olsztyn, gdzie przepięknie udeko-rowane miasto żyło świąteczną atmosferą.Temperatury w Polsce dochodziły do minusdwudziestu stopni, toteż szybko zatęskniliśmydo Tivatu, gdzie — choć padały deszcze — niebyło tak zimno. Sylwestra spędziliśmy w Bel-gradzie, gdzie mieszka wiekszość rodziny Pred-raga, ale wracając do Czarnogóry czuliśmy, żetu jest nasz dom. Wtedy również podjęliśmydecyzję, żeby kupić coś dla nas na dłuższy okres,skoro nie chcieliśmy wynajmować apartamentuw nieskończoność. Ja chciałam mieć dom, bonigdy jeszcze w domu nie mieszkałam, a mójmąż nastawił się na apartament. W rezultaciekupiliśmy mieszkanie na dwóch piętrach z czte-rema pokojami nad brzegiem morza niedalekoTivatu.

Święta Wielkanocne były okazją do spot-kania sie z polską Polonią w Czarnogórze. PaniWanda, główna organizatorka, zamówiła mszę,którą odprawił ks. Dariusz Nowak w kościeleSv. Roko w Tivacie. Wszyscy przynieśli kolo-rowe święconki i domowe wypieki na ucztę pomszy. Miałam okazję zapoznania licznych

108

109

przedstawicieli Polonii, głównie Polek, któremieszkają od lat w Czarnogórze. Teraz i ja do-łączyłam do ich grona.

Kiedy Viktor zaczął chodzić do przed-szkola, moje obowiązki wychowawcze trochęsię poluźniły. Miałam więcej czasu dla siebie.Zaczęłam szukać jakieś pracy, jednakże po pew-nym czasie doszłam do wniosku, że lepiej jestzacząć robić coś dla siebie. Postanowiliśmy z mężem otworzyć stronę internetową z rekla-mami apartamentów www.noclegiczarnogo-ra.com. Skoro jest to kraj, który głównieutrzymuje się z turystyki, uznaliśmy to za dobrypomysł. Tworzenie strony internetowej zajęłomi dużo czasu. Weszłam wtedy w kontakt z właścicielami apartamentów. Ci początkowodawali mi zbyt wysokie ceny, ale po pewnymczasie i namyśle zmieniali je na niższe. Pomogłomi też negocjowanie z właścicielami aparta-mentów. Fakt, że zaczęłam mówić po czarno-górsku, też mi sporo pomógł, bo zdobywałamwiększe zaufanie właścicieli, którzy wiedzieli,że skoro mówię również po polsku i angielsku,to szanse na ściągnięcie turystów do Czarno-góry są większe. Po jakimś czasie zaczęli polecaćmi swoich znajomych, którzy też mają aparta-menty na wynajem. Strona internetowa, którąotworzyłam, jest atrakcyjna dla oka i wygodnadla turystów, gdyż zredagowana jest w językach

vlasnika, koji su znali da, pošto govorim i polj-ski i engleski, to je velika šansa za privlačenje tu-rista u Crnu Goru. Nakon određenog vremena,počeli smo da preporučujemo svojim poznani-cima i rodbini, koji takođe imaju apartmane zaiznajmljivanje. Internet strana, koju sam otvo-rila je atraktivna za oči i za turiste, pošto je bilana engleskom, poljskom i ruskom jeziku. Re-klamirali smo se na facebooku i raznim porta-lima, dok su na kraju teškog posla stigli rezul-tati i mimo što to ljeto 2014. godine nije bilo turistički profitabilno, obzirom na vremenske prilike, gosti iz Poljske, Rusije i iz inostranstvapočeli su da dolaze, na početku manje ali u špicusezone već masovno. Moja namjera je bila dadovedem što više Poljaka u Crnu Goru, to jeprelijepa država, jeina i dobra za putovanja.Sve je veoma blizu, nezavisno čim se čovjekoduševljava. Tu su planine i more, zdrav vazduhza svakoga.

Projekat internet strane me uzeo cijelu. Iakoje to dosta težak posao, dozvoljava mi stalnikontakt sa ljudima i stalno razmišljanje. Kari-jera, koju sam imala u Kanadi je bila drugačija,naš život je bio drugačiji. Sada smo oslobođeniuličnih gužvi, imamo više slobode i vremena zasebe i djecu. Crna Gora je prelijep kraj, dobarza život i koristan za našu djecu, pod zdravstve-nim i edukativnim uglom. Zahvaljujući našem

110

angielskim, polskim i rosyjskim. Reklamowa-liśmy się na portalu facebooka i „naszej klasy”,aż w końcu pojawiły się rezultaty ciężkiej pracyi mimo że wakacje 2014 roku nie były owocneturystycznie ze względu na pogodę, goście z Polski, Rosji i innych krajów zaczęli napływać,z początku trochę wolniej, ale w szczycie se-zonu przyjeżdzali już masowo. Moim zamia-rem jest przyciągnięcie jak największej liczbyPolaków do Czarnogóry, ponieważ jest to krajpiękny, niedrogi i wygodny do podróżowania.Wszystko jest bardzo blisko, niezależnie o tego,czym się człowiek pasjonuje. Są góry i jestmorze, zdrowe powietrze dla każdego.

Projekt strony internetowej bardzo mniezaabsorbował. Chociaż jest to dosyć ciężkie zajęcie, pozwala mi ono na ciągły kontakt z ludźmi oraz na pracę umysłową. Kariera, któ-rą robiłam w Kanadzie, była zgoła inna, a i naszeżycie było całkiem odmienne. Teraz jesteśmywolni od korków ulicznych, mamy więcej swo-body i czasu dla siebie i dzieci. Czarnogóra jestzjawiskowym krajem, dobrym do życia i korzy-stnym dla naszych dzieci pod względem zdro-wotnym i edukacyjnym. Dzięki realizacji na-szego planu otworzyliśmy drogę nie tylko nam,lecz także naszym dzieciom. Jesteśmy szczęśliwii bardzo zadowoleni z naszego planu życiowegoi z tego, że — chociaż nie było łatwo — udałonam się go zrealizować. Życie przemija bardzoszybko, ale myślę, że w Czarnogórze udało namsię je trochę spowolnić i używać piękna, któreze sobą niesie.

planu otvorili smo put, ne samo nama, već i našojdjeci. Srećni smo i veoma zadovoljni sa našimživotnim planom i iako, teškim putem, uspjelismo da ga realizujemo. život leti brzo ali mislimda smo u Crnoj Gori uspjeli da ga malo uspori-mo i iskoristimo sve ljepote koje sa sobom nosi.

Wspomnienie o Irenie, naszej Matce

Sjećanje na Irenu, našu Majku

RMarko i Marija Pešić

Svaki put, kada mislim na majku, vidim sliku,divne, naizgled krhke žene, pune nesebične

ljubavi, kojom je darivala nas, djecu i oca.Veoma dobro se sjećam njene priče o ljubaviprema domovini Poljskoj, iz koje su je, sa 16 godina života, fašisti odveli na prinudni rad u Njemačku, kao i o tamošnjem susretu, sa na-šim ocem, Obradom Pešićem.

Naime, za vrijeme strašnog Drugog svjet-skog rata, rata smrti i gladi, naša majka je našlaljubav svog života, našeg oca, koji je bio za-robljenik vojske Jugoslavije i zatočen u blizinimjesta gdje je ona radila.

Dvije slovenske duše su se igrom slučajaupoznale i zavoljele na jednom njemačkomimanju, mnogo kilometara dalekom od njiho-vih rodnih ognjišta. Otac je pred kraj rata uspioda pobjegne preko zaleđenog Bodenskog jezerau Švajcarsku. A kada se rat završio, otac se vratio u Njemačku da potraži svoju ljubav Irenu, našumajku. Uspio je da je pronađe i vjenčali su se uzblagoslov pape. Vlasnica imanja kojeg su njihdvoje savjesno obrađivali, ponudila im je daostanu kod nje, ali su oni odbili ponudu,posebno zbog majčine želje da se naš otac vrati

Za każdym razem, kiedy myślę o mojejmatce, widzę piękny obraz pozornie

kruchej kobiety, kochającej bezinteresownąmiłością, którą przekazywała nam — dzieciom— i naszemu ojcu. Bardzo dokładnie pamiętamjej historię o miłości do swojej ojczyzny Polski,z której w wieku 16 lat faszyści wywiezli ją doprzymusowej pracy w Niemczech, a także jejopowieści o spotkaniu ze swym późniejszymmężem, a naszym ojcem — Obradem Pešiciem.

Podczas straszliwej II wojny światowej,wojny śmierci i głodu, nasza matka znalazłamiłość swojego życia — naszego ojca, któryjako jeniec z armii jugosłowiańskiej trzymanybył w pobliżu miejsca, gdzie pracowała naszamama.

Dwie słowiańskie dusze przypadkowo spot-kały się na niemieckiej farmie i zakochały się w sobie bardzo daleko od swych rodzinnychdomów. Ojcu przed końcem wojny udało sięuciec przez zamarznięte Jezioro Bodeńskie doSzwajcarii. Po zakończeniu wojny wrócił jednakdo Niemiec, aby odszukać miłość swojego życia— Irenę, naszą Matkę. Udało mu się ją odnaleźći pobrali się z błogosławieństwem papieża.

111

u svoju domovinu, Jugoslaviju i da ona vidizemlju čovjeka kojeg je zavoljela i da u njojzauvijek ostane. Kada bi je pitali kako je moglada se odluči da tako daleko ode od svoje domo-vine, ona bi uvijek odgovarala riječima: „To jeljubav, ljubav, ljubav...!”

I zaista, dolaze u ratom opustošenu Jugo-slaviju, susretavši se na svakom koraku sa ne-maštinom, glađu. Došavši u Bijelo Polje, zanašu majku je počeo novi život. Ubrzo i lako seprilagodila novom načinu života, običajima,navikama. Odmah je počela da obrađujezemlju, da šije, veze, prepravlja garderobu.Sprijateljila se ubrzo sa komšinicama, pomagalaim u njihovim poslovima, svoju garderobunesebično je davala djevojkama za igranke. Svisu je zavoljeli i veoma poštovali, pa su je izmilošte zvali „slatkiš”. Komšinica Fata se sjećakako je „Obradovica” (tako su našu majku zvalipo ocu Obradu) spasila njeno dijete od nekeupale sa visokom temperaturom. Majka jepredložila da se djetetu odmah daje kisjelomlijeko, a pošto komšinica nije imala mlijeka,majka je donosila svoje mlijeko i bila uz dijetesve dok se temperatura nije spustila.

Majka je bila blage naravi, nikada nas nijekažnjavala. Ja, njena kćerka, bila sam veomaživahna i nemirna, a majka bi samo govorila:„Marija, Marija, kanta se puni!”, a ja bih na topitala majku: „A koliko, mama, još treba da bibila puna?” Brat Marko se sjeća da se majka narastanku nikada nije htjela ljubiti, samo bi rekla„Idi/idite!” i brzo nestajala da ne bismo vidjelinjene suze.

Naša kuća je često bila puna gostiju. Otacje radio u hotelu, pa kada bi tamo dolazili gostiiz Poljske majka bi ih pozivala kući i uvijeklijepo ugostila i svi se sa njima lijepo družili.Osim maternjeg, poljskog, dobro je govorila i njemački i ruski jezik. Više puta je bila u prilicida prevodi sa ovih i na ove jezike. Jedan odrazloga da je kuća uvijek bila puna gostiju bio

Właścicielka ziemi, którą uprawiali we dwoje,oferowała im pozostanie z nią, ale oni odrzucilitę propozycję. Było to życzenie mojej matki,aby nasz ojciec powrócił do swojej ojczyzny Jugosławii i aby także ona mogła zobaczyćojczyznę człowieka, którego kochała — kraj, w którym postanowiła zostać. Kiedy pytano ją,jak mogła podjąć taką decyzję i być tak dalekood swojej ojczyzny, ona zawsze odpowiadała:„To jest miłość, miłość, miłość...!”.

I kiedy rzeczywiście przyjechali do znisz-czonej wojną Jugosławii, na każdym krokuwidzieli choroby i głód. Tu, w Bijelo Polje, dlamatki zaczęło się nowe życie. Bardzo szybko i łatwo dostosowała się do nowego sposobużycia, zwyczajów i nawyków. Od razu zaczęłauprawiać ziemię, szyć, robić na drutach, przera-biała ubrania. Szybko zaprzyjaźniła się z sąsiad-kami, pomagała im w ich pracy, swoje ubraniaczęsto wypożyczała młodym dziewczynom nawiejskie zabawy. Wszyscy ją pokochali, bardzoszanowali i czule nazywali „cukierkiem”. Sąsiad-ka Fata pamięta, jak „Obradovica” (tak ją nazy-wali — od imienia naszego ojca) uratowała jejdziecko od zapalenia płuc i wysokiej gorączki.Matka zasugerowała, aby natychmiast daćdziecku zsiadłe mleko, a ponieważ sąsiadka gonie miała, matka przyniosła mleko ze swojegodomu i była z dzieckiem, dopóki nie spadła mutemperatura.

Moja matka miała łagodny charakter,nigdy nas nie karała. Ja, jej córka, byłam bardzożywym i niespokojnym dzieckiem, ale gdy tylkomama powiedziała: „Mary, Mary, wiadro siępełni!”, ja wtedy pytałam mamę: „A ile jeszczetrzeba, aby było pełne?” Brat Marek pamięta,że matka nigdy na pożegnanie nie chciała sięcałować, mówiła po prostu: „Idź”, „Idźcie” i szy-bko znikała, abyśmy nie widzieli jej łez.

Nasz dom często był pełen gości. Ojciecpracował w hotelu, a kiedy przyjeżdżali tamludzie z Polski, mama często zapraszała ich do

112

je i taj da je prvi televizor u selu bio upravotelevizor u našoj kući.

Bila je, od svih koji su je poznavali, voljenai cijenjena. Pred kraj života, bila je neko vrijemeu bolnici i u te dane veliki broj ljudi je svakod-nevno posjećivao. A ona bi im se sa osmijehomzahvaljivala i govorila: „Ja se, zahvaljujući vama,ovih dana osjećam kao predsjednik”. Sudbina jetako htjela da majka umre na dan kada je u avionskoj nesreći Poljska izgubila predsjed-nika i njegovu suprugu i dio državnog i vojnogvrha, a da za tu strašnu tragediju nije saznala.

Svoju domovinu majka je posjetila tek po-slije dvadeset godina boravka u Jugoslaviji. Sus-ret sa domovinom i rodbinom bio je veomadirljiv. Tada je donijela malo zemlje koju smotrebali da pospemo po njenom sanduku, ali na-žalost ni do danas nijesmo uspjeli da nađemotaj grumen poljske zemlje. Zato ćemo joj prvomprilikom iz njenog zavičaja donijeti drugu ze-mlju. Zbog ovog podatka o pogibiji poljskogpredsjednika na dan smrti naše majke, posjetilasam grob predsjednika Leha Kačinjskog, odalamu dužnu počast i fotografisala se.

Draga naša mama, hvala Ti nezaboravno za svu nesebičnu pažnju i ljubav prema nama i mirno počivaj u zemlji, koju si voljela kaorodnu Poljsku! Vječna Ti slava!

Tvoji, sin Marko i kćerka Marija

domu, witała wszystkich z uśmiechem i częs-towała, czym miała.

Oprócz ojczystego polskiego języka dobrzeznała niemiecki i rosyjski. Kilka razy z nich tłu-maczyła. Jednym z powodów, że nasz dom byłzawsze pełen gości, był fakt, że pierwszytelewizor we wsi był właśnie u nas.

Matka była przez wszystkich, którzy ją znali,kochana i doceniana. Pod koniec życia przeby-wała przez jakiś czas w szpitalu i w tych dniachwielu ludzi codziennie ją odwiedzało. A ona zato dziękowała im z uśmiechem i mówiła: „Jawam dziękuję, w tych dniach czuję się jakprezydent”. Los tak zrządził, że matka zmarła w dniu lotniczej katastrofy smoleńskiej, w którejPolska straciła prezydenta, jego żonę, część kor-pusu dyplomatycznego oraz kierownictwa pań-stwowego i wojskowego, ale o tej tragedii jużsię nie dowiedziała.

Swoją ojczyznę matka odwiedziła dopieropo dwudziestu latach pobytu w Jugosławii.Spotkanie z ojczyzną i rodziną było bardzowzruszające. Wtedy to przywiozła ze sobątrochę polskiej ziemi, którą mieliśmy wysypaćna jej trumnę, ale niestety do dziś nie udało sięnam znaleźć tego zawiniątka. Ale przy pierw-szej okazji, kiedy będziemy w Polsce, przy-wieziemy jej symboliczny woreczek z polskąziemią i zostawimy go na grobie, w którym jestpochowana.

Kiedy byłam w Polsce, odwiedziłam gróbprezydenta Lecha Kaczyńskiego w Krakowie,oddałam mu należną cześć i zrobiłam sobiepamiątkowe zdjęcie.

Kochana nasza Matko, dziękujemy Ci zaniezapomnianą, bezinteresowną troskę i miłośćdo nas, spoczywaj spokojnie w kraju, którykochałaś jak swoją Polskę. Wieczna Ci chwała!

Twoi, syn Marko i córka Marija

113

Moja Boka

Moja Boka

RJanusz Recław

Uživotu svakog čovjeka, više puta se do-gađa, da prođe kroz takozvani déjà vu

(već viđeno). To je situacija, u kojoj se našao, a koja se — kako mu se čini — već dogodila, ilimjesto, u kojem se nalazi prvi put, a koje mu,mimo svega, izgleda poznato. Takva situacija se takođe i meni dogodila. Još uvijek se dobrosjećam, iako je od tog trenutka prošlo skoro petnaest godina. Bilo je to tada, kada sam prviput vidio Boku Kotorsku, probijajući se starim,veoma krivudavim putem, od strane Cetinjaprema Kotoru. Nota bene, mislim, da je to naj-bolje mjesto, s kojeg se ljepote Boke mogu vidjetikao cjelina. Upravo okrećući volan po bezbroj-nim serpentinama, stekao sam utisak, da mi je tomjesto poznato. Osjetio sam se tako, kao da samveć tu bio ranije, osjetio sam se kao u svojoj kući.Nakon nekoliko godina, pokazalo se, da sammnogo ranije čitao knjigu, čija dešavanja su sapodručja ovog zaliva i tada mi je sve postalojasno. „Podvodni svijet Divljeg Mrava” AndžejaPerepečki mi je donio, kao da sam već bio u Boki,iako fizički nijesam. Tada sam osjetio, da je Bokamoja sudbina. Kasnije, za vrijeme brojnih posjetatom mjestu, uspio sam Boku bolje upoznati. Diomog znanja o njoj, vrlo rado dijelim sa drugima.

Wżyciu każdego człowieka wielokrotniezdarza się przeżyć tak zwane déjà vu.

Jest to sytuacja, w której się znalazł, a która —jak mu się wydaje — już się zdarzyła, lubmiejsce, w którym jest pierwszy raz, a któremimo wszystko wydaje mu się znajome. Takasytuacja zdarzyła się też mnie. Wciąż doskonaleto pamiętam, mimo że od tego czasu minęło jużprawie piętnaście lat. Było to wtedy, gdy po razpierwszy zobaczyłem Zatokę Kotorską, przebi-jając się starą, bardzo krętą drogą od strony Cetinja do Kotoru. Nota bene, myślę, że jest tonajlepsze miejsce, z którego piękno Boki widaćprawie w całej okazałości. Właśnie kręcąc kie-rownicą po niezliczonych serpentynach odnio-słem wrażenie, że miejsce to jest mi znajome.Poczułem się tak, jakbym był tu wcześniej, po-czułem się jak w domu. Po latach okazało się,że wiele lat wcześniej czytałem książkę, którejakcja dzieje się m. in. nad tą zatoką, i wtedywszystko stało się dla mnie jasne. „Podwodnyświat Dzikiej Mrówki” Andrzeja Perepeczkisprawił, że byłem już wcześniej w Boce, choćbez fizycznej obecności. Wtedy poczułem, żeBoka to moje przeznaczenie. Później w czasielicznych pobytów w tym miejscu zdołałem

115

Zaliv Boke Kotorske ili Boka, nalazi se u jugo-istočnom dijelu Jadranskog mora, a tač-nije — u jugo-zapadnom dijelu Crne Gore. Toje sigurno, jedan od najljepših zaliva na našojplaneti. Džordž Bajron, imajući u vidu upravoBoku, je govorio: „U momentu nastanka našeplanete, najljepša veza zemlje sa morem je pripa-la obali Crne Gore” kao i: „Kada je sijana perlaprirode, na tu zemlju je prosuto najviše zrna”.Teško se sa tim tvrdnjama ne složiti, posebnokada se uzmu u obzir, brojna putovanja tog romantičara i njegova neobična osjetljivost.Obzirom na odlične prirodne resurse, kao i is-torijske, Boka se ubraja u trideset najljepših zaliva na svijetu. Neobično je slikovita, karak-teriše se prelijepim pejzažom, koji podsjeća naordove, iako nije ord. Naprotiv, to je zalivušće, ili takav, koji je nastao kao veza dvijerječne doline. Ovako ili onako, to je fantastičanspoj neba, planina i mora. Zaliv se sastoji od če-tiri manja dijela. To su, idući od strane mora:Hercegnovski zaliv, Tivatski zaliv (povezan saprethodnim, Kumborskim tjesnacom), Risan-ski (uz tjesnac Verige) i Kotorski zaliv.

Širina ovog posljednjeg tjesnaca iznosinešto više od 350 metara. Nedostatak mostadovodi do toga, da želeći da se premjestimo sajedne strane na drugu, treba preći veći dio puta.Istina, između mjesta Kamenari i Lepetani sa-obraća trajekt za automobile, ipak, turisti kojiobilaze te predjele, a koji putuju sa sjevera najug Crne Gore ili obrnuto, koristeći trajekt,gube jedinstven pogled. Naziv tjesnaca Verigeznači „lanac” — dobio ga je tako, što je u vri-jeme venecijanskog vladanja, ovo suženje zatva-rano upravo uz pomoć lanca, da bi onemogućioulazak neprijateljskih brodova u ostale djelovezaliva.

To je najdublje uvučeni zaliv na Jadranu.Njegova dužina iznosi 33 km. Dužina obale je106 km, a površina — 88 km2. Prosječna du-bina iznosi oko 35 metara. Sa obala se izdižu,skoro vertikalno, vrhovi koji dostižu do 900

Bokę poznać bliżej. Częścią mojej wiedzy o niejchętnie się podzielę.

Zatoka Kotorska czyli Boka znajduje się w południowo-wschodniej części Morza Adriatyckiego, a dokładniej — w południowo--zachodniej części Czarnogóry. Jest to napewno jedna z najpiękniejszych zatok na naszejplanecie. George Byron, mając na myśli Bokęwłaśnie, miał powiedzieć: „W momencie pow-stawania naszej planety najpiękniejsze połą-czenie ziemi z morzem przypadło wybrzeżuCzarnogóry” oraz: „ Kiedy rozsiewano perłynatury, na tę ziemię wysypano pełną garść”.Trudno się z tym stwierdzeniem nie zgodzić,zwłaszcza gdy weźmie się pod uwagę liczne podróże tego romantyka i jego niezwykłą wrażli-wość. Ze względu na wspaniałe walory naturalneoraz historyczne Boka zaliczana jest do trzy-dziestu najwspanialszych zatok na świecie. Jestniezwykle malownicza, charakteryzuje się ws-paniałym krajobrazem przypominającym fiordy,choć fiordem nie jest. Jest to natomiast zatoka riasowa, czyli taka, która powstała na skutekpołączenia się dwóch dolin rzecznych. Tak czyinaczej, jest to fantastyczne zespolenie nieba, góri morza. Zatoka składa się z czterech mniejszychakwenów. Są to, kolejno od strony morza: ZalewHercegnowski, Zalew Tivatski (połączony z po-przednim Cieśniną Kumborską) oraz (za cieś-niną Verige) zalewy Risański i Kotorski.

Szerokość tej ostatniej cieśniny wynosiniewiele więcej niż 350 metrów. Brak mostupowoduje jednak, że chcąc dostać się z jednejstrony na drugą trzeba nadłożyć spory kawałekdrogi. Co prawda między miejscowościami Ka-menari i Lepetane kursuje prom samochodowy,jednak turyści odwiedzający te strony a po-dróżujący z północy na południe Czarnogórylub odwrotnie, korzystając z niego, tracą nie-powtarzalne widoki. Nazwa cieśniny Verige oz-nacza „łańcuch” — wzięła się stąd, że w czasachpanowania weneckiego przesmyk ten zamykanybył właśnie za pomocą łańcucha, by uniemożli-

116

Boka

metara nadmorske visine, a najvisočiji od svih— malo udaljeniji od mora je Orjen — dostiže1895 metara nadmorske visine.

Vode zaliva su bogate različitim vrstamariba, kao što su zubatac, orada, brancin, SanPjero, kao i nepisani kralj Jadrana, gof. Popu-larni su takođe plodovi mora, posebno ostrige,lignje, sipe, hobotnice, a takođe jastog — kraljdubina, poznatiji kao Karlo. Sve te vrste, osimu moru, nalaze se često na tanjirima i to je pravagozba za sva čula, posebno kada je umjerenopolivana crnogorskim vinom. Govoreći o alko-holu, ne možemo mimoići da ne pomenemo ra-kiju, voćnu votku proizvedenu prije svega odgrožđa, koja — po mišljenju mještana — čistikrv, ubrzava razmišljanje i — naravno — jačakarakter. Okolne šume su bogate jelenima,srnama, kozama, divljačima, lisicama i vuko-vima, a planine gusto izrasle divljim šipkovima,od kojih mještani prave ukusan i zdrav sok.

wić wpłynięcie do ostatnich akwenów zatokiwrogim okrętom.

Jest to najgłębiej wcinająca się w ląd zatokaAdriatyku. Jej długość wynosi 33 km. Długośćwybrzeża to w sumie 106 km, a powierzchnia— 88 km2. Średnia głębokość wynosi około 35metrów. Z brzegów wyrastają niemal pionowoszczyty dochodzące nawet do 900 m n.p.m., a najwyższy z nich — nieco oddalony od morzaOrjen — sięga 1895 m n.p.m.

Wody zatoki obfitują w rozmaite gatunkiryb, takie jak zubatac, orada, brancin, San Pietroczy niepisany król Adriatyku czyli gof. Popu-larne są także owoce morza, zwłaszcza ostrygi,kalmary, mątwy, ośmiornice, a także homar —król głębin, zwany tu Karlo. Wszystkie te ga-tunki oprócz morza występują dość często namiejscowych talerzach i jest to prawdziwa ucztadla zmysłów, zwłaszcza kiedy umiarkowanie za-krapiana jest czarnogórskim winem. Mówiąc

117

Osim toga, flora, ovih oblasti, je prava sredo-zemna. Nastupaju tu oleandri, lovorike, magno-lije, eukaliptusi i streljasti limuni, kao i kaktusi,takvi kao peckavi, agave ili aloe. Ima palmi i mi-moza, ali i egzotičznih vrsta, doveženih odmornara, kao što su banane ili kivi. Gaji se ta-kođe vinova loza, popularne su pomorandže, li-muni i smokve, a ponegdje se mogu naći vrtovimaslina, kao i jestivi koštani. Jedno od mjesta u Boki, tačnije Kostajnica, dobila je naziv upra-vo od koštana, koji rastu na obližnjim brdima.U prošlosti se zvala još zvučnije Kaštanjica.

Obzirom na izuzetno bogate prirodne i kul-turne resurse, 1979. godine dio zaliva, kao i gradKotor, su upisani na Listu svjetskog kulturno--prirodnog nasljeđa — UNESCO.

Mještani govore lijepim jezikom, veomazvučnim i melodijskim, slično poljskom — nakraju, crnogorski jezik je takođe slovenski, zatomože biti razumljiv za Poljake. A pritom je dru-gačiji. Od antičkih vremena, Boka je prelazilaiz ruku u ruke. Njom su vladali različiti narodi,a svaki od njih, osim čvrstih građevina, kao štosu zgrade ili putevi, ostavili su svoj trag u jeziku.Mnoštvo je riječi italijanskog porijekla, njemač-kog ili turskog, a većina stvari ima najmanje dvanaziva.

U godinama 1687–1797, na tim terenimasu vladali Venecijanci. Tada je zaliv postaokršten nazivom Boka. Na italijanskom nazivglasi Bocca di Cattaro ili „usta Kotora”. Ime tose toliko primilo, da se koristi do današnjihdana. Možda za mještane Boke zvuči dostojnijenego običan zaliv, slično kao što se za CrnuGoru često govori Montenegro, umjesto CrnaGora. Ranije, ili od antičkih vremena do sred-njeg doba, mjesto se na latinskom zvalo SinusRhisonicus (Risanski zaliv).

Gradnju pomenutog puta, od Cetinja doKotora, je naredio, jedini carnogorski kralj Ni-kola I Petrović-Njegoš — pjesnik i vojskovođa.Poznat je on, takođe, i kao tast Evrope. Imao je,sa suprugom Milenom, čak trinaestoro djece,

o alkoholach nie sposób również pominąć rakiji, wódki owocowej produkowanej tu przedewszystkim z winogron, która — według miej-scowych — oczyszcza krew, przyspiesza myśle-nie i — oczywiście — wzmacnia charakter.Okoliczne lasy obfitują w jelenie, sarny, kozice,dziki, lisy i wilki, a góry gęsto porośnięte sąprzez dzikie granaty, z których miejscowi robiąpyszny i zdrowy sok. Poza tym flora tego ob-szaru jest typowo śródziemnomorska. Wystę-pują tu oleandry, laury, magnolie, eukaliptusy i strzeliste cyprysy oraz kaktusy, takie jak opun-cje, agawy czy aloes. Są palmy i mimozy, alerównież bardziej egzotyczne gatunki przy-wożone przez marynarzy, jak banany czy kiwi.Uprawia się też winorośl, popularne są poma-rańcze, cytryny i figi, a gdzieniegdzie spotkaćmożna gaje oliwne oraz kasztanowce, te jadalne.Jedna z miejscowości Boki, mianowicie Kosta-njica, właśnie od kasztanowców porastającychokoliczne góry wzięła swoją nazwę. W prze-szłości nazywana była bardziej dźwięcznie Kaštanjica.

W 1979 roku ze względu na wyjątkowobogate walory naturalne i kulturowe część za-toki oraz miasto Kotor zostały wpisane na ListęŚwiatowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przy-rodniczego UNESCO.

Mieszkańcy posługują się pięknym języ-kiem, bardzo dźwięcznym i melodyjnym, i dośćpodobnym do polskiego — w końcu język czar-nogórski jest językiem słowiańskim, dlategomoże być dla Polaków zrozumiały. A przy tymjest tak inny. Od czasów antycznych Boka prze-chodziła z rąk do rąk. Władały nią różne na-rody, a każdy z nich oprócz rzeczy trwałych,takich jak budynki czy drogi, pozostawił swojepiętno w języku. Mnóstwo jest słów pocho-dzenia włoskiego, niemieckiego czy tureckiego,a wiele rzeczy ma tam przynajmniej dwie nazwy.

W latach 1687–1797 terenami tymiwładali Wenecjanie. Wtedy też zatoka zostałaochrzczona nazwą Boka. Po włosku jej nazwa

118

pri čemu ih je udavao na razne, evropske dvo-rove. Vraćajući se na put, na njegovom od-ređenom dijelu, gledano iz vazduha, obliknenormalno podsjeća na slovo M. Legendakaže, da graditelj tog puta, inžinjer Josip Slade--Šilović iz Trogira, namjenski ga je tako projek-tovao. Nesrećnik se zaljubio u ženu kralja,Milenu i samo je na taj način mogao iskazatisvoja osjećanja.

Najstariji tragovi naseljavanja ovog mjestapotiče iz ranog neolita (oko 7000 godina prijenove ere). Djelovanje čovjeka iz tog vremena semože naći u brojnim pećinama. Nekoliko njihsmo imali priliku da istražujemo. Bile su to pe-ćine Tamnica, u okolini Perasta, kao i Brštanicai Kriti Ponor, u okolini Risna. Keramika, kojase tamo nalazila, dozvoljava nam potvrditi, dasu one korišćene od ranog, preko srednjeg i kas-nog neolita, a potom eneolita, kao i nakon njih,bronzi (III milenijum prije nove ere). Na krajubronze, i u ranoj eri željeza, na ovim teritori-jama, počeli su dolaziti Iliri. Bili su to indoev-ropski narod, podijeljen na više plemena, takvihkao Dardanci, Liburnci, Dalmatinci, koji su na-selili terene između istočnih obala Jadrana, cen-tralnog Dunava, kao i istočnih Alpa. Na terito-riji Boke nije postojalo, za njih, puno arheolo-škog materijala.

brzmi Bocca di Cattaro czyli „usta Kotoru”. Imięto na tyle się przyjęło, że zwyczajowo mówi sięo niej tak do dziś. Może dla miejscowych Bokabrzmi bardziej dostojnie niż zwykły zaliv, podo-bnie jak na Czarnogórę często mówi się tu Mon-tenegro zamiast Crna Gora. Wcześniej, czyli odantyku do średniowiecza, miejsce to nosiło łaciń-ską nazwę Sinus Rhisonicus (Zatoka Risańska).

Wspomnianą wyżej drogę z Cetinja do Ko-toru kazał wybudować jedyny czarnogórskikról Nikola I Petrović-Njegoš — poeta i żoł-nierz. Jest on znany również jako teść Europy.Spłodził bowiem ze swoją żoną Mileną aż trzy-naścioro dzieci, po czym wyswatał je na roz-maitych europejskich dworach. Wracając jed-nak do drogi, na pewnym jej odcinku kształtwidziany z góry do złudzenia przypomina literęM. Legenda mówi, że budowniczy tej drogi, in-żynier Josip Slade-Šilović z Trogiru, celowo takją zaprojektował. Nieszczęśnik miał się za-kochać w żonie króla Milenie i tylko w takisposób mógł dać wyraz swojemu uczuciu.

Najstarsze ślady osadnictwa w tym miejscupochodzą z wczesnego neolitu (ok. 7000 p.n.e.).Działalność człowieka z tego czasu znaleźćmożna w licznie występujących tam jaskiniach.Kilka z nich mieliśmy okazję badać. Były to jaskinie Tamnica w okolicy Perastu oraz Brštanica i Kriti Ponor w pobliżu Risan. Wy-stępująca tam ceramika pozwoliła stwierdzić,że były one użytkowane od wczesnego poprzezśrodkowy i późny neolit a następnie eneolitoraz w następującej po nich epoce brązu (IIItysiąclecie p.n.e.). U schyłku epoki brązu i wewczesnej epoce żelaza na tereny te zaczęli napły-wać Ilirowie. Był to lud indoeuropejski podzie-lony na wiele plemion, takich jak Dardanowie,Liburnowie, Dalmatowie, które zasiedliłytereny miedzy wschodnim wybrzeżem Adria-tyku, środkowym Dunajem oraz wschodnimiAlpami. Na terenie Boki nie pozostało po nichzbyt wiele materiału archeologicznego.

119

120

Właśnie z tych czasów pochodzą bardzociekawe malowidła naskalne, znajdujące się w północnej części zatoki, w miejscowościLipci. Zostały one wykonane farbą powstałą zezmieszania wapna i hematytu. Datowane są naok. 1100 r. p.n.e. Można tu dostrzec dośćstarannie przedstawione i łatwe do rozpoznaniasylwetki siedmiu jeleni, jednej łani oraz konturystatku. Więcej kłopotów interpretacyjnychdostarczają widoczne tam cztery przedstaw-ienia geometryczne, wstępnie interpretowanejako swastyki. Trudność sprawia również in-terpretacja całości kompozycji. W przypadkuprzedstawień zwierzęcych sprawa wydaje siędość oczywista. Przedstawiono scenę z życiacodziennego ówczesnych mieszkańców zatoki,którzy dosiadając łań pilnują jeleni zmierzają-cych na żerowisko. Drugą grupę stanowią statekoraz przestawienia geometryczne. Wydaje się,że w tym przypadku nie należy ich interpreto-wać jako symboli solarnych, ale jako mapę oko-licy, co w połączeniu ze statkiem stanowiłobyspójną całość. Z malowideł możemy wyciągnąćjeszcze jeden wniosek. Mianowicie taki, że oko-lice te w owym czasie obfitowały w jelenie i łanie.

Największy rozkwit tego terenu rozpocząłsię około VII w. p.n.e. Wtedy to greckie poleisogarnął kryzys. Brak żywności zmuszał ludnośćdo emigracji w poszukiwaniu nowych, lepszychwarunków do życia. W ten sposób nad Adria-tykiem powstało wiele greckich kolonii. Jednąz nich — jak się wydaje — było Rhizon, znaj-dujące się w miejscu dzisiejszego Risan. W tymczasie zamieszkiwali tam wspomniani jużIlirowie — lud dość prymitywny, nieposiada-jący własnego pisma, za to dysponujący znacznąsiła militarną i sprawną flotą wykorzystywanączęsto do ekspedycji łupieskich. Zatoka zasprawą swych warunków naturalnych znakomi-cie nadawała się do tego typu pirackiej działal-ności. Dokładnie nie wiadomo, jak przebiegałaasymilacja Greków z Ilirami. Badania archeo-logiczne prowadzone w Risan na stanowisku

Upravo iz tog vremena potiču veoma inte-resantne slike na stijenama, koje se nalaze u sje-vernom dijelu zaliva, u mjestu Lipci. Naslikanesu one bojom, nastalom mješavinom kalcijumai hematita. Datiraju one oko 1100. godina prijenove ere. Mogu se tu vidjeti, veoma brižnopredstavljene i lako prepoznatljive siluetesedam jelena, jednog laneta, kao i konturebroda. Više interpretacionih problema dajuvidljiva četiri geometrijska predstavljanja, naj-prije interpretirane kao svastike. Problem pred-stavlja, takođe interpretacija cjelosti kompo-zicije. U slučaju životinjskog predstavljanja,stvar se čini očigledna. Predstavljena je scena izsvakodnevnog života tadašnjih mještana zaliva,koji su, obrađujući njive, pazili jelene koji su išlina ispašu. Drugu grupu čini brod, kao i geo-metrijsko predstavljanje. Izgleda, da u tom slu-čaju ne treba ih interpretirati kao solarnesimbole, već kao mapu okoline, što u vezi sabrodom čini cjelinu. Iz umjetničkih slika mo-žemo izvući još jedan zaključak. Naime, da sute okoline bile bogate jelenima i njivama.

Najveći razvoj tih terena počeo je oko VIIvijeka prije nove ere. Tada je grčke poleis uhva-tila kriza. Nedostatak hrane primorao je ljudena emigraciju u traženju novih, boljih uslova zaživot. Na taj način na Jadranu je nastalo punogrčkih kolonija. Jedna od njih — kako se čini— je bio Rhizon, koji se nalazio na mjestu da-našnjeg Risna. U to vrijeme, tamo su stanovali

Malowidła w Lipci / Crteži u Lipcima

121

Carine niestety nie pozwalają na razie „zajrzeć”w tak odległe czasy. Spowodowane jest tocharakterystyką terenu. Otóż działalność sejs-miczna na tym obszarze powoduje zapadaniesię gruntu o 1–2 mm rocznie. A zatem przezdwa tysiące lat teren opadł o około 2–4 metry.Przez taką sytuację niedostępne są dla archeo-logów najstarsze warstwy, ponieważ woda z po-bliskiej rzeki Spili dostaje się na teren sta-nowiska i zalewa wykopy od spodu. Z Risan i piratami łączona jest słynna na tym obszarzekrólowa Teuta. Władzę nad lokalnym plemie-niem objęła po śmierci swojego męża Agrona,który na początku III w. p.n.e. stworzył potężnepaństwo Ilirów na wybrzeżu Morza Adriatyc-kiego ze stolicą w Szkodrze. Historyk greckiPolibiusz pisał, że Agron, król Ilirów, posiadałnajwiększą potęgę lądową i morską wśródwszystkich królów, jacy przed nim panowalinad Ilirią. Teuta kontynuowała działalnośćmęża, jednak mniej skupiała się na konsolidacjipaństwa, a bardziej na korsarstwie, grabiąc ital-skie okręty handlowe. Takie zachowanie niemogło pozostać bez echa. Senat rzymski wysłałposelstwo, które miało zmusić królową do za-

već pomenuti Iliri — narod dosta primitivan,koji nema sopstveni jezik, ali zato posjedujeogromnu vojnu silu i moćnu flotu, korišćenučesto za piratske ekspedicije. Zaliv, uz pomoćsvih prethodnih uslova, odličan je bio, za togtipa, piratske aktivnosti. Nije poznato, kako jetačno prošla asimilacija Grka s Ilirima. Arheo-loška istraživanja sprovedena u Risnu, na loka-litetu Carine, nažalost ne dozvoljavaju namsada „proviriti” u tako daleko vrijeme. Uslov-ljeno je to karakteristikom terena. Seizmičkodjelovanje na tim oblastima dovodi do propa-danja zemljišta o 1–2 mm godišnje. To znači daje kroz ove dvije hiljade godina, teren propaoza oko 2–4 metra. Zbog takve situacije, nedos-tupni su za arheologe najstariji slojevi, poštovoda iz pobližnje rijeke Spili, dolazi na teren lokaliteta i zalijeva iskopine ispod. Sa Risnom i piratima povezivana je slavna, na toj oblasti,kraljica Teuta. Vlast nad lokalnim plemenimapreuzela je nakon smrti svog supruga Agrona,koji je na početku III vijeka prije nove ere, stvo-rio moćnu državu Ilira na obali Jadranskogmora, sa sjedištem u Skadru. Grčki istoričar Polibiuš je napisao, da je Agron, kralj Ilira,

Risan

Risan

122

Plaża w Kostanjicy / Plaža u Kostanjici

Muo

123

przestania tego procederu. Teuta — ani myśląckończyć swojej dochodowej działalności —odpowiedziała posłom, że piractwo jest jej pry-watnym zajęciem, a władza publiczna nie ma z tym zupełnie nic wspólnego. Taka sytuacjaspowodowała wybuch pierwszej wojny Rzymuz Ilirią. Na jej skutek Teuta musiała uciekać doRhizon, i tam stworzyła nową stolicę swojegokrólestwa. W ten sposób Rhizon stało się jed-nym z ważniejszych miast ówczesnego świata.Samej Teucie jednak niewiele to pomogło. Ist-nieją sprzeczne informacje na temat jej końca.Jedne mówią, że została zmuszona do popeł-nienia samobójstwa, inne — że z Rhizon uciekła.Pewne jest natomiast, że w 168 r. p.n.e. terenyte dostały się definitywnie pod panowanieRzymian. Od tego czasu miasto nosiło nazwęRisinium, stając się częścią prowincji rzymskiejzwanej Illyricum. Ludność tam mieszkająca zachowała jednak wolność i przywileje. Złoty wiek Risinium przeżywało w okresie Cesar-stwa. Rzymianie stworzyli tam kurort, miejscena wakacje. W II wieku n.e. powstało w nimmiędzy innymi hospitium — „hotel” dla anty-cznych turystów. Podłogi budynku były bogatodekorowane mozaikami, a najsłynniejsza z nichto przedstawienie rzymskiego boga snu Hypnosa.

Jadąc z Risan w kierunku Herceg Novi na-trafimy na jaskinię o znajomo brzmiącej nazwieSopot. Na wiosnę, kiedy śniegi w górach top-nieją, wypływa z niej rzeka wpadająca do morzaz wielkim hukiem i tworząca wspaniały wo-dospad. W wyżej położonych partiach gór śniegnie jest zimą zjawiskiem niezwykłym, jednaknad samą zatoką, na poziomie morza, wys-tępuje bardzo sporadycznie. Jeśli już spadnie,leży najwyżej kilka godzin.

posjedovao najveću zemaljsku i morsku snaguod svih kraljeva, koji su prije njega vladali nadIlirima. Teuta je nastavila muževo djelovanje,manje se obazirući na konsolidaciju države, a više na piratstvu, loveći italske trgovačke brodove. Takvo ponašanje nije moglo da prođe bez eha. Rimski Senat je poslao delegaciju, koja je trebalo da primora kraljicu na prestanak tih aktivnosti. Teuta — koja nije ni razmišljala daokonča svoje profitne aktivnosti — odgovorilaje poslanicima, da je piratstvo njen privatniposao, a javna vlast sa tim, uopšte nema ništazajedničko. Takva situacija je dovela do prvograta Rima s Ilirima. Kao epilog, Teuta je moralada pobjegne u Rizon i tamo je stvorila novo sje-dište svog kraljevstva. Na taj način, Rizon jepostalo jedan od važnijih mjesta modernog svi-jeta. Samoj Teuti, ipak, to je malo pomoglo. Po-stoje različite informacije o njenom kraju. Jednigovore, da je primorana da izvrši samoubistvo,drugi — da je iz Rizona pobjegla. Sigurno je,međutim, da su 168 godine prije nove ere, ti te-reni postali, definitivno, pod jurisdikcijomRimljana. Od tog vremena, mjesto se zvalo Risinium, postajući dio rimske provincije, po-znate kao Illiricum. Stanovnici su ipak zadržalislobodu i privilegije. Zlatni vijek, Risinium jepreživio u periodu Cezarstva. Rimljani su stvo-rili tamo izletište, mjesto za odmor. U II vijekunove ere nastao je tu između ostalog hospitium— „hotel” za antičke turiste. Podovi zgrada bilisu bogato dekorisani mozaicima, a najpozna-tiji od svih, predstavljanje rimskog boga sna Hypnosa.

Idući od Risna, u pravcu Herceg Novog,nailazimo na pećinu sa poznatim nazivom So-pot. U proljeće, kada se snijeg u planinama topi,isplivava iz njega rijeka, koja se uliva u more, uzveliki huk, stvarajući prelijepi vodopad. U višimpartijama planine, snijeg, zimom nije neobičnapojava, ipak iznad samog zaliva, na nivou mora,nastupa veoma sporadično. Ako već padne,ostaje na zemlji maksimalno nekoliko sati.

124

KotorKotor jest najgłębiej położonym miastem za-toki. Czasami wydaje się, jakby zasnął u stópmasywu Lovćen. Znakomity widok na miastorozpościera się z położonego vis à vis masywuVrmac, górującej nad miastem twierdzy św.Jana lub wspomnianej wcześniej drogi z Ce-tinja. Początki miasta datuje się na czasy rzymskie, jednak największy jego rozwój miałmiejsce w wiekach średnich i pod panowaniemRepubliki Św. Marka. Kotor jest pełen zabyt-ków, mówi się wręcz, że jest jednym wielkimzabytkiem.

Przy placu św. Tripuna znajduje się ciekawezałożenie architektoniczne, mianowicie pałacrodu Drago — rodziny, z której od XIII doXVIII wieku pochodziło wiele znakomitychosobistości zajmujących się kulturą, sztuką,ekonomią oraz polityką, wywierając znaczny

KotorKotor se nalazi na najdubljem mjestu u zalivu.Ponekad, izgleda kao da je zasnuo u stope ma-siva Lovćena. Prelijepi pogled na grad, prostirese, sa položenog vis à vis masiva Vrmac, tvrđaveSv. Jana, koja se nalazi na brdu iznad grada ili pomenutog ranije puta, od Cetinja. Počecigrada datiraju iz rimskih vremena, ipak, najvećinjegov razvoj je bio u srednjem vijeku i pod ju-risdikcijom Republike Sv. Marka. Kotor je punznamenitosti, kaže se, da je jedan od najvećihistorijskih spomenika.

Na trgu Sv. Tripuna nalazi se interesantnoarhitektonsko nalazište, naime, zamak rodaDrago — porodice, iz koje, od XIII do XVIIIvijeka potiče više poznatih ličnosti i ljudi kojise bave kulturom, umjetnošću, ekonomijom,kao i politikom, dajući značajan uticaj na živottadašnjeg Kotora. Grb roda je zeleni zmaj na

Kotor

125

wpływ na życie ówczesnego Kotoru. Herbemrodu jest zielony smok na białym polu,widoczny nad wieloma portalami i oknami orazna licznych kapitelach. Budynek przez wiekiprzeżywał wzloty i upadki. Został kilkakrotniezniszczony, miedzy innymi w czasie trzęsieńziemi w latach 1667 oraz 1979. Jego obecnykształt zawdzięczamy rekonstrukcji dokonanejwłaśnie po tej ostatniej katastrofie. Budynekskłada się z dwóch części tworzących plan w kształcie litery L, przy czym starsza częśćpółnocna zbudowana jest w stylu gotyckim,natomiast południowa — w renesansowo--barokowym. W XIX wieku pałac przeszedł na własność gminy. Obecnie mieści się tamurząd zajmujący się archeologią i konserwacją,w którym z uwagi na kontakty zawodoweczęsto miałem okazję bywać. Na najwyższympiętrze znajduje się gabinet dyrektora z oknemi balkonem wychodzącym na południowyzachód, z pięknym widokiem na plac. Może niebyłoby w tym nic nadzwyczajnego, gdyby niedzwonnica pobliskiej katedry. Co godzinęwydaje z siebie przerażający dźwięk, powodu-jący brak kontaktu werbalnego z rozmówcamioraz z sobą samym. Miłośnikom mocnychwrażeń proponuję wyjście na rzeczony balkono pełnej godzinie.

Wracając do samej katedry, to miała onapowstać w 1166 roku na fundamentach star-szego kościoła datowanego na koniec VIIIwieku. Mówi się o niej, że jest najznamienitszymzabytkiem średniowiecznej Boki. EleonoraRoosevelt, odwiedzając Kotor, miała powie-dzieć do przewodnika, że ma do dyspozycjidwie godziny. Na to przewodnik odparł obu-rzony: „Ależ, droga pani, dwie godziny? Mamytu katedrę, która jest starsza niż ta cała waszaAmeryka”. Trudno się z tym nie zgodzić.

Na jednym z placów miasta znajduje siestara miejska studnia zwana dźwięcznie Karam-pana — to przy niej w dawnych czasachmieszkanki Kotoru spotykały się przy okazji

bijelom polju, vidljiv na više portala i prozora,kao i na brojnim kapelama. Zgrada je, kroz vje-kove, preživljavala uzlete i padove. Bio je neko-liko puta uništavan, između ostalog, u vrijemezemljotresa 1667. godine, kao i 1979. godine.Za njegov trenutni oblik možemo zahvaliti re-konstrukciji, izvršenoj upravo nakon posljednjekatastrofe. Zgrada se sastoji iz dva dijela, stva-rajući je u obliku slova L, pri čemu je stariji, sje-verni dio sagrađen u gotskom stilu, dok je južni— u renesansno-baroknom. U XIX vijekuzamak je prešao u vlasništvo opštine. Trenutnose nalazi tamo ured koji se bavi arheologijom i konzervacijom, u kojem sam, zbog profesio-nalnih kontakata, često imao priliku da bora-vim. Na posljednjem spratu se nalazi kabinetdirektora sa prozorom i balkonom, koji izlazina jugo-zapad, sa prelijepim pogledom na trg.Ne bi tu bilo ništa neobično, da nije zvonikakatedrale. Svakih sat vremena, čuje se užasanzvuk, koji dovodi do onemogućavanja verbal-nog kontakta sa sagovornicima, kao i sa samimsobom. Ljubiteljima jakih utisaka, predlažemizlazak na ovaj balkon, u punom satu.

Vraćajući se samoj katedrali, nastala je1166. godine, na fundamentima starije crkve,koja datira iz kraja VIII vijeka. Govori se o njoj,da je najpoznatiji spomenik srednjevjekovneBoke. Eleonora Roosevelt, posjećujući Kotor,rekla je vodiču, da ima dva sata vremena. Na tojoj je vodič ljutito odgovorio: „Ali draga gos-pođo, dva sata? Imamo ovdje katedralu, koja jestarija nego cijela ta vaša Amerika”. Teško se satim ne složiti.

Na jednom od trgova grada, nalazi se starigradski bunar, zvani, zvučno Karampana — tusu se u prošlosti, mještanke Kotora sastajale, uzuzimanje vode i razmjenjivale informacije, štase to dogodilo u sudjedstvu i šta su interesantnočule. Nikakva ogovaranja, samo činjenice.Mjesto je bilo neka vrsta lokalnog informativ-nog centra, za vrijeme dok još nije bilo radija,televizije, a ni novina. Trenutno, za vrijeme ko-

126

pobierania wody i wymieniały informacje natemat tego, co się wydarzyło w sąsiedztwie i cociekawego usłyszały. Żadne plotki, tylko fakty.Miejsce stanowiło swego rodzaju miejskie cen-trum informacji w czasach, kiedy nie byłojeszcze radia, telewizji ani gazet. Obecnie w cza-sie Karnawału Kotorskigo wydawany jest peri-odyk o tytule „Karampana”, który w dowcipnysposób opisuje plotki z życia miasta.

MamulaMamula jest małą wyspą położoną w środkowejczęści wejścia do zatoki. W 1850 roku wybu-dowano na niej twierdzę — strażnicę Boki.Nigdy jednak nie oddano ani jednego strzału zjej dział — od czasu jej zbudowania wszystkieataki na te tereny zostały przeprowadzone odstrony lądu. Natomiast w czasach I i II wojnyświatowej powstały na wyspie obozy, w którychzamykano — a często również mordowano —patriotów. Wtedy to zyskała ona przydomekWyspy Śmierci.

torskog Karnevala, izlazi magazin pod nazivom„Karampana”, koji na šaljiv način, opisuje ogo-varanja iz života grada.

MamulaMamula je malo ostrvce, koje se nalazi u cen-tralnom dijelu ulaza u zaliv. U toku 1850. go-dine, izgrađena je na njemu tvrđava — stražaraBoke. Nikada, ipak, nije ispaljen ni jedan metaksa njenih zidina — od momenta izgradnje, svinapadi na te terene, vođeni su sa obale. Međutim,za vrijeme I i II svjetskog rata, nastali su naostrvu zatvori, u kojima su zatvarani — čestosu i ubijani — patriote. Tada je ono dobilo i na-dimak Ostrvo smrti.

Mamula

127

BaošićiTu co roku odbywają się obchody Święta Mi-mozy. Na brzegu morza gromadzą się ludzie,jedzą ryby smażone na ruszcie i popijają jewinem, a wszystko to podobno bezpłatnie.

PerastJest to miasto-pomnik sławy bokeljskiej mary-narki. Od XIV wieku była tu szkoła morska, wktórej nauki pobierali admirałowie pływającypóźniej pod rozmaitymi banderami. Poza tymjest to jedna z bardziej malowniczych miejs-cowości w zatoce. Ze względu na liczbę mie-szkańców rzędu około czterystu dusz zwanejest też miastem zamkniętych okiennic. W cza-sie sezonu turystycznego miejscowość jednakkwitnie, a każdy jej zaułek wypełnia gwarrozmów i zapachy przygotowywanych posił-ków. Po sezonie miasto zasypia, zostają prze-ważnie tylko jego mieszkańcy, co również maswój urok. Zostaje swoista oaza spokojustrzeżona przez dwoje oczu — dwie wyspy usy-tuowane vis à vis miasta. Na pierwszej z nich,zwanej Sv. Đorđe (Św. Jerzy), znajduje się klasztor benedyktynów oraz cmentarz szlachty

BaošićiOvdje se svake godine održava Praznik mi-moze. Na obali mora, skupljaju se ljudi, jede seriba, pržena na roštilju i ispija se vino, a sve toje besplatno.

PerastTo je grad-spomenik u čast bokeljske morna-rice. Od XIV vijeka je tu morska škola, u kojojsu znanje skupljali admirali, koji plivaju kasnijepod različitim zastavama. Osim toga, to jejedno od slikarskijih mjesta u zalivu. Obziromna broj stanovnika, oko četristo duša, poznatoje i kao grad zatvorenih prozora. U vrijeme tu-rističke sezone, grad ipak cvjeta, a svaki njenćošak ispunjava žagor i miris pripremljenihobroka. Nakon sezone, grad se uspavljuje,ostaju pretežno samo njegovi stanovnici, što ta-kođe ima svoju ljepotu. Ostaje oaza mira ču-vana od dva oka — dva ostvrceta koja se nalazevis à vis grada. Na prvom od njih, poznatijemkao Sv. Đorđe, nalazi se crkva benediktanaca,kao i groblje gospode iz Perasta. Zbog toga, na-zvano je Ostrvo umrlih i na taj način je pred-stavljeno na slici Arnolda Boklina, pod istim

128

Ryby z Boki / Bokeške ribe

z Perastu. Z tego powodu zwana jest WyspąUmarłych i w ten sposób została przedstawionana obrazie Arnolda Böcklina o tym samym ty-tule. Legenda mówi, że w cichą noc można naniej usłyszeć nocne biesiadowanie zmarłychmieszkańców Perastu.

Druga z wysp — czyli Gospa od Škrpjela(Matka Boska na Skałach), usypana w XVIIwieku — też jest cmentarzem, z tym że nieludzi, lecz statków. Przed wiekami była tu mie-lizna, na którą wpadały statki i tonęły. Późniejzaczęto tam „grzebać” statki, które zakończyłyswoją służbę. Proces tworzenia wyspy trwa dodziś. Co roku 22 lipca mieszkańcy Perastu łód-kami transportują tam kamienie, by dopełnićrytuału i powiększyć jej obszar. Zwyczaj tenzwie się fašinada. Legenda głosi, że miejscowirybacy znaleźli tu święty obraz i zabrali go do

nazivom. Legenda kaže, da se u mrklu noć,mogu čuti noćne besjede mrtvih stanovnika Pe-rasta.

Drugo od ostrva — Gospa od Škrpjela, na-suta u XVII vijeku — takođe je groblje, s timšto nije ljudi, već brodova. U prošlosti je tu bioplićak, na koji su se nasukavali brodovi i tonuli.Kasnije su se tamo „grebali” brodovi, koji su za-vršavali svoju službu. Proces stvaranja ostrvatraje do danas. Svake godine, 22. jula, stanovniciPerasta brodicama transportuju kamenje tamo,kako bi ispunili ritual i povećali njegovu po-vršinu. Taj običaj se zove fašinada. Legendakaže, da su mještani, ribari našli tu svetu sliku i ponijeli je u grad, a ipak, nekim čudom se uvi-jek vraćala na isto mjesto. Nakon toga, odlu-čeno je sagraditi ostrvo. Tu sliku sada možetevidjeti u muzeju — uistinu, nju je naslikala

129

Perast

130

„Wyspa umarłych” / „Ostrvo mrtvih”

„Matka Boska na Skałach” / „Gospa od Škrpjela”

131

miasta, ten jednak jakimś cudem zawszepowracał w to samo miejsce. Potem posta-nowiono zbudować wyspę. Sam obraz możnateraz oglądać w muzeum — w rzeczywistościzostał on wykonany przez jedną z mieszkanekPerastu. Była to żona marynarza, który wy-płynął w rejs i nie powrócił. Początkowo dojego sporządzenia używała złotych i srebrnychnici, ale gdy zabrakło jej pieniędzy, używałaswoich siwych włosów.

Mieszkańcy Perastu mieli dwa cmentarze.Jeden dla ludzi, drugi dla statków.

Z miejscowością tą związana jest jeszczejedna legenda, dotycząca miejscowego kupcaVicka Bujovicia. Po tym, jak w 1693 rokuwybudował sobie pałac, zabrał jego architekta,Włocha Giovanniego Fontę na dach i zapytałgo, czy jest w stanie zaprojektować budynekjeszcze piękniejszy. Nieszczęśnik odpowiedział,że tak, i to go zgubiło, ponieważ zleceniodawca,słysząc potwierdzenie, zepchnął go z dachu,pozbawiając życia. Z tej historii dowiadujemysię co nieco o charakterze Czarnogórców. Jestto naród niezwykle porywczy i trudny doopanowania. Siedemnastowieczny podróżnikturecki Evliya Çelebi miał powiedzieć o nich,że „wzrostem i zachowaniem są wysocy jakcyprysy”. Cóż, całe stulecia walk z siłami przy-rody oraz licznymi najeźdźcami odcisnęły sporepiętno na mieszkańcach tych stron.

Mieszkańcy Perastu na przestrzeni wiekówwielokrotnie musieli się zmagać z próbami pod-bicia miasta, zwłaszcza przez Turków. Byli jed-nak na tyle bohaterscy, że nigdy na to nie po-zwolili. 15 maja 1654 roku odbyła się naj-bardziej zajadła bitwa morska i obrona miasta— oczywiście zwycięska. Dla uczczenia tegowydarzenia co roku organizuje się „Strzelaniedo koguta”. W przeszłości wypuszczano w morzeprzywiązanego do deski żywego ptaka i celo-wano weń ze znacznej odległości. Teraz oszczę-dza sie drób, a do deski przytwierdza się atrapę.

jedna od mještanki Perasta. Bila je to suprugamornara, koji je otplovio na put i nije se vratio.Na početku, rađena je od zlatnih i srebrnih niti,ali kada je ponestalo novaca, koristila je svojusijedu kosu.

Mještani Perasta su imali dva groblja. Jednoza ljude, drugo za brodove.

S ovim mjestom vezana je još jedna le-genda, koja se odnosi na lokalnog kupca VickaBujovića. Nakon toga, što je 1693. godine iz-gradio zamak, pozvao je arhitektu, ItalijanaĐovanija Fonte na krov i pitao, da li je u stanjuda projektuje još ljepšu zgradu. Nesrećnik je od-govorio: Da, i to ga je ubilo, jer ga je posloda-vac, čuvši potvrdu, gurnuo sa krova, ubijajućiga. Iz ove istorije saznajemo ponešto i o karak-teru Crnogoraca. To je narod neobično prgav itežak do savladavanja. Sedamnaestovjekovniturski putopisac Evlija Čelebi je o njima govo-rio, da „rastom i ponašanjem su visoki kao čem-presi”. Čitavi vijekovi borbe sa silama prirode,kao i brojnim napadačima, ostavilo je velikogtraga na stanovnike ovih predjela.

Mještani Perasta kroz vjekove, su morali dase izbore sa napadima na grad, posebno od Tu-raka. Bili su ipak takvi junaci, da nikada to ni-jesu dozvolili. 15. maja 1654. godine odigralase najogorčenija morska bitka i odbrana grada— naravno, pobjednička. U čast tog događaja,svake godine se organizuje „Pucanje na kokota”.U prošlosti je puštana u more, privezana zadasku živa ptica, i pucano je u nju iz daljine.Sada se štedi živina, a za dasku se veže lutka.

Klub emeryta Risan / Klub penzionera Risan

132

PrčanjW miejscowości Prčanj znajdziemy PałacTrzech Sióstr z XV wieku, zwany po włosku TreSorelle. W zasadzie jest to kamienica rodzinyBuća. Legenda mówi, że trzy siostry w nimmieszkające nieszczęśliwie kochały i czekałyprzez całe życie na jednego marynarza. Nie-stety, nie doczekawszy się ukochanego, siostrykolejno umierały, a te lub ta, która została przyżyciu, zamurowywały okno denatki. Oczywiś-cie oprócz jednego, którego nie miał kto za-murować. Na przekór temu obecnie tylkojedno okno jest zamurowane, ale pałac stoi dodziś opuszczony.

Boka z całą pewnością jest wyjątkową okolicą.Każdy znajdzie w niej coś dla siebie. Można tamspędzić parę chwil lub całe życie. Na pewnowarto zostać dłużej i zobaczyć to, czego niewidać na pierwszy rzut oka. Poznać kawałekhistorii i liczne dramaty, które miały miejsce natak małym obszarze. Mam nadzieję, że tekst tenzachęci do podróży i zapoznania się z urokamitej wspaniałej okolicy. Mnie Boka była pisana.Czuję, że jest ona moim przeznaczeniem. Możekiedyś przyjdzie mi osiąść tam na dłużej. Żaltylko, że w Risan przestał działać klub emeryta.

PrčanjU mjestu Prčanj, nalazi se zamak Tri sestre izXV vijeka, nazvan po italijanskom Tre So-relle. U principu, to je kamena kuća porodiceBuća. Legenda kaže, da su tri sestre živjele,nesrećno voljele i čekale čitav život jednogmornara. Nažalost, nijesu dočekale voljenog,sestre su redom umirale, a te ili ta, koja jeostala živa, zabetonirala bi prozor umrle. Na-ravno, osim jednog, kojeg nije imao ko da zabetonira. U inat tome, trenutno je zabeto-niran samo jedan prozor, dok je zamak dodanas napušten.

Sa velikom sigurnošću, se može reći da Bokaima izuzetnu okolinu. Svako će naći u njojnešto za sebe. Može se tamo provoditi parmomenata ili čitav život. Sigurno, vrijediostati malo duže i vidjeti to, što se ne vidi naprvi pogled. Upoznati dio istorije i lične drame,koje su imale mjesto na ovoj maloj površini.Nadam se, da će vas ovaj tekst pobuditi na pu-tovanje i upoznavanje sa ljepotama ove preli-jepe okoline. Meni je Boka bila zapisana.Osjećam, da je ona moja sudbina. Možda minekada dođe da ostanem tamo duže. žao mije samo, što je u Risnu prestao da radi klubpenzionera.

Wmoim rodzinnym domu, w mieście Bi-jelo Polje, jest bardzo dużo różnych

książek, co przyciąga wzrok każdego, kto nasodwiedzi. Wśród nich dużo jest edycji w językupolskim, m.in. bajki, baśnie, polski elementarzmojej mamy, literatura piękna, słowniki i inne.Na półkach obok książek stoją pamiątkowe fotografie oprawione w nietypowe ramki, alewidać po nich, że mają sporo lat i swoją historię.To piękne zdjęcia mojego dziadziusia, babci,mojej mamy, cioci i wujka z różnych okresówich życia, a przede wszystkim z lat młodości. Towszystko zabrała ze sobą moja mama, Polka,kiedy wyszła za mąż za mojego tatę, Czarno-górca, aby mieć blisko siebie swoją ojczyznę —tak zawsze mi mówiła, ilekroć o to pytałam.

Są tu także stare albumy ze zdjęciami mojejpolskiej rodziny. Moim szczególnym zaintereso-waniem cieszył się zawsze wspaniały mały album,który zrobił ręcznie mój dziadzio, a w którym sązdjęcia z obozów harcerskich mojej mamy. Byłaona harcerką w stopniu podharcmistrza. Oprócz

Umojoj porodičnoj kući, u Bijelom Polju,ima puno različitih knjiga, koje privlače

pogled svakoga ko nas posjeti. Među njima jemnogo edicija na poljskom jeziku, izmeđuostalog, tu su bajke, basne, poljski bukvar mojemajke, beletristika, rječnici i još mnogo toga.Na policama pored knjiga, stoje spomen-foto-grafije, uramljene u neobične ramove ali vidi sena njima, da imaju mnogo godina i svoju isto-riju. Tu su prelijepe slike mog deke, bake, mojemajke, ujaka i tetke iz različitih perioda njiho-vog života, a prije svega iz mladosti. Sve je ovouzela moja majka, Poljakinja, kada se udala zamog tatu, Crnogorca, da ima blizu sebe, svojudomovinu — tako mi je uvijek govorila, kolikogod puta sam je o tome pitala.

Tu su i stari foto-albumi sa slikama mojepoljske porodice. Moju posebnu pažnju pri-vukao je mali album koji je ručno uradio mojdjed, a u kojem se nalaze mamine slike sa njenihizviđačkih logora. Ona je bila izviđač sa viso-kim činom. Pored ovih fotografija i albuma, na

133

W Polsce są moje korzenie, a w Czarnogórze jest mój dom

U Poljskoj su moji korijeni, a u Crnoj Gori je moj dom

RIvona Vujisić

Spec.sci: Stosunki międzynarodowe i dyplomacjaPracownik Ambasady RP w CzarnogórzeSpec.sci: Međunarodni odnosi i diplomatijaSlužbenik Ambasade Poljske u Crnoj Gori

tych fotografii i albumów na ścianach wiszą olejne obrazy przywiezione z Polski — pamiątkarodzinna po moim dziadziusiu Heniu, którysam je namalował.

Oglądając te rodzinne pamiątki, zaczęłamzdawać sobie sprawę, że i ja mam gdzieś tuswoje miejsce. Trudno mi było sobie wyobrazić,że dziadziuś też był kiedyś małym chłopcem,babcia małą dziewczynką, a potem moja mamaich małą córeczką wraz ze swoją siostrą i bratem.Trochę wszyscy urośli, ale cóż z tego? Babci i dziadziusia niestety nie zapamiętałam zbytdobrze, bo zmarli, kiedy miałam pięć lat, alejednak w pamięci zostały mi mgliste wspom-nienia z naszych wspólnych wakacyjnychspotkań w Polsce. Pamiętam, że kiedy z rodzi-cami przyjeżdżałam do nich na wakacje doWarszawy, zabierali mnie na długie wycieczkipo tym wspaniałym mieście. Opowiadali mijego historię i pokazywali miejsca, które po-winnam zapamiętać i znać. W Łazienkach ga-niałam wiewiórki i chciałam „watę cukrową”.Zawsze smakowały mi obwarzanki przy Syrencena Starym Mieście i wszędzie szukałam napisów„pierogi” i „pączki”. Uwielbiałam rejsy statkiemwycieczkowym po „dużej rzece” Wiśle, patrząc,czy gdzieś tam nie czekają na mnie Bolek i Lo-lek z filmiku dla dzieci. Dopiero po kilkuna-stu latach, kiedy byłam już uczennicą liceum, uświadomiłam sobie, dlaczego to robili i cochcieli mi wpoić. Mieli na uwadze, że rodzicesą z różnych krajów, a ja powinnam zapoznaćsię i z moim drugim krajem, i znać dwa języki.Zawsze to powtarzali.

Dobrze pamiętam, że mama zawsze starałasię mówić do mnie po polsku, chociaż nie za-wsze jej się to udawało ze względu na środo-wisko, w którym mieszkała. Kiedy jednak ja jużzaczęłam dobrze „gadać”, to robiłam to od razuw dwóch językach. Początkowo mieszałam jeze sobą. Czasem nawet tworzyłam nowe słowa,myląc końcówki i zabawnie budując zdania.Było trochę śmiechu wokół tego, ale zaczęłam

zidovima se nalaze uljane slike donešene izPoljske — porodična uspomena mog djedaHena, koju je on sam naslikao.

Gledajući ove porodične suvenire, počelasam da shvatam, da i ja tu negdje, imam svojemjesto. Bilo je teško zamisliti, da je i djed bionekada mali dječak, baka mala djevojčica, a on-da moja mama, njihova kćerkica, sa sestrom i bratom. Svi su malo odrasli, pa šta? Bake i dekese, nažalost, ne sjećam dobro, jer su umrli, kadasam imala pet godina ali ipak, u mom sjeća-nju su ostale maglovite uspomene sa našihzajedničkih ljetovanja i susreta u Poljskoj.Sjećam se da su me, kada sam sa roditeljimadolazila kod njih na ljetnji raspust u Varšavu,uzimali na duge šetnje, po ovom predivnomgradu. Pričali su mi njegovu istoriju i pokazivalimjesta koja treba da zapamtim i da poznajem.U Laźenkama tjerala sam vjeverice i tražila„šečernu vunu”. Uvijek su mi prijale krofnice u Starom Gradu, pored Sirene i svuda samtražila natpise „pierogi” i „pączki” (krofne).Oduševljavalo me je krstarenje brodom, povelikoj rijeci Visli, gledala sam, da li me negdjetamo čekaju Bolek i Lolek iz crtanog filma zadjecu. Tek nakon nekoliko godina, kada samveć bila učenica gimnazije, shvatila sam zašto suovo radili i šta su željeli da prenesu na mene.Oni su imali na umu, pošto su mi roditelji izrazličitih zemalja, da bi trebalo da se upoznami sa drugom otadžbinom, i da znam dva jezika.Uvijek su mi to ponavljali.

Dobro se sjećam, da je moja majka uvijeknastojala da razgovara sa mnom na poljskomjeziku, mada joj to nije uvijek polazilo za ru-kom, s obzirom na okruženje, u kojem je živjela.Međutim, kada sam počela dobro da govorim,to sam odmah radila na oba jezika. U početkusam ih miješala. Ponekada sam čak i stvaralanove riječi, miješajući nastavke i stvarala smije-šne rečenice. Bilo je malo smijeha zbog ovoga,ali sam počela redovno da gledam poljske bajke,stripove za laku noć i tako sam polako počela

134

regularnie oglądać polskie bajki, kreskówki nadobranoc i powoli zaczęłam mówić po polsku,bo językiem czarnogórskim (wtedy nazywał się serbski) posługiwałam się w domu, potemw przedszkolu i w szkole, i nie mialam z tymklopotu.

Pamiętam, jak dziadziuś powiedział: „Alewyrośnie z niej wspaniała Polka”. Był dumny,kiedy mówiłam po polsku: „Nie chcę pićmleka, chcę kakao”, „Czy pójdziemy na lody do Zielonej Budki?”, „Co mi dziś przeczytaszna dobranoc?” itp. W Polsce, w naturalnymśrodowisku, było mi znacznie lżej rozmawiaćpo polsku, bo wszędzie słyszałam tylko tenjęzyk. Interesowały mnie także reklamy i napisy.Zaczęłam pytać o słowa i czytać, jeżeli to wtedymożna było nazwać „czytaniem”.

W Czarnogórze natomiast było trochętrudniej z nauką języka polskiego, bo mogłamsię go uczyć tylko od jednego rodzica, od mojejmamy. To ona przez swe naturalne emocje doswojego języka ułatwiła mi jego naukę. Wtedyja tak to zrozumiałam: mama to język polski, a tata — język czarnogórski.

Dzięki mojej rodzinie w Polsce poznałamten kraj, przyjeżdżając każdego lata na wakacje,od kiedy byłam niemowlęciem. Odwiedzałami odwiedzam do tej pory rodzinę mojej babci i dziadka i moją ciocię Asię mieszkającą w Warszawie. Od kiedy pamiętam, w Polscewszystko mi się podobało: ludzie, Warszawa,ZOO, „ptasie mleczko”, „Smyk”. Wszyscy bylimili i uśmiechnięci. Jako mała dziewczynkazostałam również ochrzczona w kościele ka-tolickim w Warszawie. To było życzenie i za-razem prośba mojej babci Stasi, która zostałaprzez mojego tatę spełniona. Mam dwa imiona:Ivona Michalina, co w Czarnogórze zawszerodziło wiele pytań.

Dzięki temu, że moja mama jest katoliczką,a tata wyznania prawosławnego, niektóre święta— takie jak Boże Narodzenie i Wielkanoc —obchodzimy w domu „podwójnie”, z czego

da govorim poljski, jer crnogorskim jezikom(tada se zvao srpski) koristila sam se kod kuće,zatim u vrtiću, u školi i nijesam sa tim imalaproblema. Sjećam se da je djed govorio: „Ala će od Tebe da izraste predivna Poljakinja!”. Bioje ponosan kada sam govorila na poljskom.„Neću da pijem mlijeko, hoću kakao!”, „Mož-emo li da idemo na sladoled u Zelenu Budku?”,„Šta ćeš danas da mi pročtaš za „laku noć”?, itd.U Poljskoj, u prirodnoj sredini, bilo mi jemnogo lakše govoriti poljski, jer svuda samslušala samo taj jezik. Interesovale su me takođereklame i natpisi. Počela sam da pitam za po-jedina slova i počela da čitam, ako se to tadamoglo nazvati čitanjem.

U Crnoj Gori je bilo malo teže sa učenjempoljskog jezika, jer sam ga mogla učiti samo odjednog roditelja, od moje mame. To mi je ona,kroz svoje prirodne emocije prema svom jezikuolakšala njegovo učenje. Tada sam shvatila:majka je poljski jezik, a tata — crnogorski.

Zahvaljujući mojoj porodici u Poljskoj,upoznala sam ovu zemlju odlazeći tamo svakogljeta, od kada sam bila beba. Posjećivala sam i po-sjećujem do sada porodicu moje bake i djeda i moju tetka Aśu, koja živi u Varšavi. Od kadapamtim, u Poljskoj mi se sve sviđalo: ljudi,Varšava, Zoološki vrt, „ptičje mlijeko”, velikaprodavnica „Smik”. Svi ljudi su bili dragi i na-smijani. Kao devojčica sam se krstila u kato-ličkoj crkvi u Varšavi. To je bila želja, a takođe i molba moja bake Staśe, koju je ispunio mojtata. Imam dva imena: Ivona i Mihalina, zbogčega je u Crnoj Gori bilo puno pitanja.

Zato što je moja majka katolikinja, a tatapravoslavne vjeroispovijesti, neke praznike —kao što su Božić i Uskrs — slavimo kod kuće„duplo”, čemu se veoma radujem. Tada najvišeosjećam moju pripadnost poljsko-crnogorskojporodici. Tata, od kada pamtim, uvijek je uka-zivao na potrebu za osjećaj identiteta sa drugomotadžbinom, jer ih imam dvije, uvijek je tonapominjao. Baka Staśa (mama moje mame —

135

bardzo się cieszę. Wtedy najbardziej czuję moją przynależność do polsko-czarnogórskiejrodziny. Tata, odkąd pamiętam, wskazywał za-wsze na potrzebę poczucia tożsamości z drugąojczyzną, bo przecież mam ich dwie, zawsze topodkreślał. Babcia Stasia zaś (mama mojejmamy — nauczycielka z zawodu) podkreślaławartość budowania mostów pamięci międzytym, co było, jest i co będzie. Buntowałam sięprzeciwko takiemu myśleniu, a jednak nie po-zostałam obojętna. Zaczęłam się zastanawiaćnad tym, o czym mówili mi najbliżsi. Kim jestczłowiek bez pochodzenia, gdzie są jego korze-nie, gdzie jest jego dom, co to znaczy „mamdwie ojczyzny”?

Jako Polka i Czarnogórka, w żyłach którejpłynie „mieszana krew”, jestem dumna z Polskii z jej historii, którą znam z opowiadań rodzin-nych i ekranizacji filmów historycznych. Polskato dla mnie coś ciepłego, dobrego, to zwyczaje,święta rodzinne i dom pełen biało-czerwonychwspomnień. Los zawsze się do mnie uśmiechałi pozwalał mi zbliżyć się do niej. Jako studentkawydziału stosunków międzynarodowych i dy-plomacji (studia ukończyłam w 2009 r. w Pod-goricy) odbyłam staż w Krajowej Izbie Gospo-darczej w Warszawie w Biurze ds. Unii Euro-pejskiej, ukończyłam także Letnią Szkołę Językai Kultury Polskiej w Krakowie, Europejską SzkołęLiderów Polonijnych w Warszawie, a także jakostudentka pochodzenia polskiego brałam udziałw III Międzynarodowej Konferencji MłodychLiderów Polonijnych w Toronto „Quo Vadis 3”.Jestem także redaktorem biuletynu młodzieżo-wego „Wakacje z Polską” i czynnym członkiemStowarzyszenia Polaków w Czarnogórze. Odczterech lat zatrudniona jestem w AmbasadzieRP w Podgoricy (Czarnogóra) i pracując z pol-skimi dyplomatami udoskonalam język polski.

Mój dom to dom pełen wspomnień za-równo polskich, jak i czarnogórskich, a mojezadanie to kontynuowanie tradycji, obyczajówi szanowanie wspomnień. Najważniejsze jest, by

nastavnica po profesiji) naglašavala je vrijednostgrađenja mostova za pamćenje, između onogašto je bilo i šta će biti. Ja sam se bunila protivtakvog razmišljanja, ali ipak nijesam ostajalaravnodušna. Počela sam da razmišljam o tome,o čemu su govorili moji najbliži. Šta je čovjekbez porijekla, gdje su njegovi korijeni, gdje je njegova kuća, šta to znači „imam dvijedomovine”?

Kao Poljakinja i Crnogorka, u čijim vena-ma teče „miješana krv”, ja sam ponosna naPoljsku i njenu istoriju, koju znam iz poro-dičnih priča i prikazivanih istorijskih filmova.Poljska je za mene nešto toplo, dobro, to suobičaji, porodični praznici i kuća puna crveno--bijelih uspomena. Sudbina mi se uvijek osmje-hivala i dozvoljavala mi da joj se približim. Kaostudentkinja, na Odsjeku za međunarodneodnose i diplomatiju (diplomirala sam 2009.godine u Podgorici), imala sam praksu u Nacio-nalnoj privrednoj komori u Varšavi, u Birou zapitanja Evropske unije, završila sam takođeLjetnju školu jezika i poljske kulture u Kra-kovu, Evropsku školu poljskih lidera u Varšavi,a takođe, kao studentkinja poljskog porijekla,učestvovala sam u Trećoj međunarodnoj konfe-renciji mladih poljskih lidera u Torontu, „QuoVadis 3”. Ja sam takođe i urednik biltena mladih„Ljetovanje sa Poljskom” i aktivni član Udru-ženja Poljaka u Crnoj Gori. Već četiri godineradim u Ambasadi Poljske u Podgorici (CrnaGora) i druženjem sa poljskim diplomatamausavršavam poljski jezik.

Moja kuća je kuća puna uspomena, i polj-skih i crnogorskih, a moj zadatak je da nastavimtradiciju i običaje, da poštujem uspomene.Najvažnije je to da negdje postoji ono što je začovjeka najvažnije: običaji, porodična slavlja,ceremonije — i regionalne i porodične, tradicije.Tradicije je uvijek najbolje prepoznati krozproslavu praznika, posebno Božića. U mojojkući je prava regionalna mješavina, jer su tutradicionalna jela, i poljska i ona koja se

136

gdzieś istniało to, co jest dla człowieka naj-ważniejsze: zwyczaje, święta rodzinne, ceremo-niały — te regionalne i te rodzinne, tradycje.Tradycje zawsze najlepiej rozpoznać poprzezcelebrację świąt, zwłaszcza Bożego Narodze-nia. W moim domu to prawdziwa regionalnamieszanka, bo są potrawy tradycyjne, i polskie,i te, które przygotowuje się tutaj w Czarnogórze.Jemy typowy czerwony barszcz na wywarze z grzybów z uszkami, pierogi z kapustą i grzy-bami, karpia w galarecie i smażonego, kluski z makiem. Przeglądałam — nie wiem, który razz rzędu — stare rodzinne fotografie znajdującesię w moim domu, w Czarnogórze, jak równieżw domach u jednych i drugich dziadków, któ-rych już nie mam, i myślę sobie, że dzięki nim i pamiątkom, które po nich pozostały, zrozumia-łam, że historia rodziny jest jak powieść przy-godowa, tyle tylko, że to ja mam napisać jejdalszy ciąg.

A pamiątki rodzinne, które posiadali dzia-dkowie i ich rodzice, są bardzo wartościowe. W moim domu mają one swoje miejsce i kiedyprzychodzi na to czas, opowiada się o nich. Takjak to robili moi dziadkowie, a teraz robi tomoja mama, bo zazwyczaj z większością tychpamiątek wiążą się niesamowite historie,opowiadane często przez dziadków, rodziców.A im więcej takich pamiątek, tym większy budząone podziw wśród nas — młodego pokolenia.Pamiątki rodzinne przekazywane są z pokole-nia na pokolenie. A ja pewnego dnia otrzymamje od mojej mamy wraz z ich historią.

Rodzice zawsze mi powtarzali, że dziecidwujęzyczne dużo szybciej uczą się kolejnychjęzyków, są bardziej otwarte, tolerancyjne,bardziej mobilne i elastyczne. Szybciej i chęt-niej czerpią z kultury krajów, których językamisię posługują. Łatwiej jest im żyć we współcze-snym otwartym świecie i społeczeństwie. Mająwiększą szansę, by stać się obywatelami świata.I mieli rację.

pripremaju ovdje u Crnoj Gori. Jedemo tipičnucrvenu čorbu sa pečurkama i torteline, piroškesa kupusom i pečurkama, šarana u pihtijama i prženog, makarone sa makom. Prelistavalasam — ne znam po koji put po redu — stareporodične fotografije, koje se nalaze u mojojkući, u Crnoj Gori, kao i u domovima jednog i drugog djeda, kojih više nema, i mislim, dasam, zahvaljujući njima i uspomenama koje suposlije njih ostale, shvatila da je porodičnaistorija, kao avanturistički roman, a samo jamoram da napišem njen dalji nastavak.

A porodično nasljeđe, koje su imali djedovii njihovi roditelji, veoma je vrijedno. U mojojkući, ono ima svoje mjesto i, kada za to dolazivrijeme, priča se o njemu. Tako, kao što su toradili moji djedovi, a sada to radi moja majka,jer obično većina ovih suvenira vezana je zanevjerovatne priče, koje su često pričali djedovii roditelji. I što je više takvih uspomena, one timviše izazivaju divljenje kod nas — mladihpokoljenja. Porodične uspomene se prenose sa pokoljenja na pokoljenje. A ja ću ih jednogdana dobiti od moje majke zajedno sa njiho-vom istorijom.

Moji roditelji su mi uvijek ponavljali, dadvojezična djeca, mnogo brže uče narednejezike, ona su otvorenija, tolerantnija, pokre-tljivija i fleksibilnija. Brže i češće uzimaju sve izkultura drugih naroda čijim jezicima govore.Time je za njih lakše da žive u modernom i otvo-renom svijetu i društvu. Oni imaju veće šanseda postanu građani svijeta. I bili su u pravu.

Govorim puno o Poljskoj mojim prija-teljima i poznanicima koji žive ovdje, u CrnojGori. Šta to ima u Poljskoj, čega nema u CrnojGori? Šta mogu da vide ovdje? Čime se možepohvaliti Poljska, kao članica EU? Uvijekpočinjem svoju priču od mjesta koja „govore”o tome, ko su Poljaci, kakvi su i šta su doživjeli.Zatim slijedi Varšava, Mazovše — srce Poljske,gdje sam provodila i provodim najviše vremenatokom ljetnjeg raspusta.

137

Mówię dużo o Polsce moim znajomym i przyjaciołom, mieszkając tutaj, w Czarno-górze. Co takiego jest w Polsce, czego nie ma w Czarnogórze? Co mogą tu zobaczyć? Czymmoże pochwalić się Polska jako członek UE?Zawsze zaczynam swoją opowieść od miejsc,które „opowiadają” o tym, kim są Polacy, jacy sąi co przeżyli. Potem jest Warszawa, Mazowsze,bo to serce Polski, bo tutaj spędziłam i spędzamw czasie wakacji najwięcej czasu.

Warszawa jako stolica Polski to miasto o no-woczesnym i multimedialnym charakterze. Tuznajduje się Centrum Nauki Kopernik, którejest największą w Polsce i jedną z najnowo-cześniejszych w Europie placówek upowszech-niających wiedzę naukową z różnych dziedzin.I to w sposób niezwykle atrakcyjny — zarównodla dzieci, jak i dla dorosłych. Można uczestni-czyć w trzęsieniu ziemi oraz zajrzeć w głąb ludz-kiego organizmu lub wszechświata. Z ogroduna dachu można spoglądać na Wisłę, Stadion Narodowy, Stare Miasto z Zamkiem Królew-skim. Prawdziwym cudem stolicy są Łazienki,Wilanów — podmiejska siedziba króla Jana IIISobieskiego, Puszcza Kampinoska, gdzie możnazobaczyć rysia i łosia, dworek w Żelazowej Woli,gdzie możemy posłuchać muzyki Chopina. W centrum miasta wzbija się w niebo Pałac Kul-tury — wizytówka miasta. Naprzeciwko PałacuKultury widać warszawski Manhattan. KołoPlacu Grzybowskiego, za Żelazną Bramą wid-nieje nowoczesny Cosmopolitan. Duże zain-teresowanie wzbudza także Praga. To lokalnyklimat Warszawy, gdzie można pójść na lunchdo baru mlecznego i spróbować prawdziwejpolskiej kuchni, a przede wszystkim zjeść „kolo-rowe pierogi”. To tylko cząstka tego, co możnazobaczyć w stolicy. To egzotyczne miasto, nie maono co ukrywać, przekazuje swoją historię i kul-turę innym. Ja także to robię z zadowoleniem, bojest tu zarazem dużo piękna, jak i autentyczności,trzeba tylko patrzeć i szukać. To wszystko tworzypolską tożsamość, która jest unikalna w Europie.

Varšava, kao prestonica Poljske, je gradmodernog i multimedijalnog karaktera. Tu senalazi Naučni centar Kopernik, koji je najvećiu Poljskoj i jedno od najmodernijih mjesta u Evropi koje širi naučna saznanja iz različitihoblasti. I to na atraktivan i neobičan način —kako za djecu, tako i za odrasle. Možete uče-stvovati u zemljotresu, kao i zaviriti u un-utrašnjost ljudskog organizma ili svemira. Savrta, na krovu, možete pogledati na rijekuVislu, na Nacionalni stadion, Stari Grad saKraljevskim zamkom. Pravo čudo prijestonicesu Laźenki, Vilanov — prigradsko sjedištekralja Jana III Sobjeskog, Kampinoska pra-šuma, gdje se može vidjeti ris i los, mali dvoracu želaznoj Voli, gdje možemo da slušamomuziku Šopena. U centru grada, uzdiže se u nebo Dvorac kulture — razglednica grada.Nasuprot Dvorca kulture, možete vidjetivaršavski Manhattan. Oko Trga Gžibovskog,iza Gvozdenih vrata, vidi se moderni Cosmo-politan. Veliko interesovanje pobuđuje i gradskačetvrt Prag. Ona je lokalna klima Varšave, gdjemožete ići na ručak, u mliječni bar i probatipravu poljsku kuhinju, a prije svega možete dapojedete raznobojne piroške. To je samo dioonoga što možete da vidite u prijestonici. Ovajegzotični grad nema potrebe da bilo šta skriva,on drugima prenosi svoju istoriju i kulturu. Jaovo takođe radim sa zadovoljstvom, jer se tunalazi mnogo, i ljepote i autentičnosti, trebasamo gledati i tražiti. Ovo sve jača poljski iden-titet, koji je jedinstven u Evropi.

138

A Polska? To kraj wspaniałych różnorod-ności. Na jego terenie można znaleźć niemalwszystko, czego dusza zapragnie. Jeśli chodzi o atrakcyjne miejsca na terenie Polski, to jest ichtak wiele, że spisanie ich zajęłoby sporo czasu, a przecież nie o to chodzi. Opowieść zawsze za-czynam więc od Morza Bałtyckiego i ciągnę jąpoprzez wspaniałe jeziora mazurskie, niziny i wyżyny polskie, po kotliny i góry. Polska pełnajest zabytków, starych kościołów, twierdz i zam-ków, które mimo wielu wieków nadal zach-wycają swoją godnością i pięknem. Naprawdęwarto zobaczyć ruchome wydmy w SłowińskimParku Narodowym, a idąc dalej tym nadmor-skim śladem polecam wspaniałe Trójmiasto —Gdynię, Sopot i Gdańsk, a w nim Dwór Artusa,Długi Targ, fontannę Neptuna.

Następnym miejscem, do którego warto sięudać, jest Malbork — Zespół Zamkowo-Pała-cowy. Największa krzyżacka twierdza. Kolej-nym przystankiem w podróży po Polsce będziePuszcza Białowieska — jedyny w Europie kom-pleks leśny, który do złudzenia przypomina namlasy, jakie porastały Polskę za czasów naszychprzodków.

Ważniejsze miejsca, które także chciałabympokazać moim znajomym, to Lublin (z prze-pięknym zamkiem), Sandomierz, Kazimierz,Góry Świętokrzyskie ze szczytem Łysicą, Jura,

A Poljska? To je zemlja veličanstvene raz-nolikosti. Na njenom tlu možete naći gotovosve što vam srce poželi. Kada je riječ o atrak-tivnim mjestima na teritoriji Poljske, njih jetoliko mnogo da, kada bi pisali o njima, to binam oduzelo dosta vremena, ali ipak, ne radi seo tome. Priča uvijek počinje od Baltičkog mora i proteže se kroz divna Mazurska jezera, ravnice i poljska uzvišenja, preko kotlina i planina. Polj-ska je puna spomenika, starih crkava, tvrđavai zamkova koji, uprkos mnogim vjekovima, i daljeimpresioniraju svojim dostojanstvom i ljepotom.Stvarno vrijedi vidjeti pokretne dine u Nacio-nalnom slovinskom parku, a idući dalje, ovimobalskim pojasom, preporučujem tri veličan-stvena grada — Gdinju, Sopot i Gdanjsk, a u njemu Dvorac Artusa, Dugi Trg, fontanuNeptun.

Sljedeće mjesto do kojeg vrijedi poći jesteMalbork — skupina zamkova i palata. Najvećaje Krstaška tvrđava. Sljedeća stanica na puto-vanju po Poljskoj će biti Bjalovješka šuma —jedini u Evropi šumski kompleks, koji podsjećana šume koje su rasle u Poljskoj za vrijeme našihpredaka.

Važnija mjesta, koja bih htjela da pokažemmojim prijateljima, su Lublin (sa prekrasnimdvorcem), Sandomjež i Kažimjež, Śvjentokšiskeplanine sa vrhom Lisica, Jura park Baltuv, koji

139

Park Bałtów czyli pierwszy w Polsce park z dinozaurami w tle, klasztor na Jasnej Górze w Częstochowie, Kraków z Wawelem i Sukien-nicami oraz Smokiem Wawelskim, Muzeum w Oświęcimiu, wspaniałą kopalnię soli w Wie-liczce, Zakopane, a także Pieniny ze szczytemTrzech Koron i Sudety ze Śnieżką, i jeszczewiele, wiele innych wspaniałych miejsc.

Bardzo często opowiadam moim znajo-mym o moim drugim kraju i staram się ichzarażać sympatią do Polski. Pokazuję im al-bumy, widokówki, reklamy, filmy, współczes-ność i prehistorię, znane regiony i zapomnianemiejsca. Już wiedzą, że Polska to wspaniały,nowoczesny europejski kraj z przepięknymimiejscami, krajobrazami, miastami, zabytkami,historycznymi pamiątkami i zakątkami przy-rodniczymi. Ale i to, że jestem silnie związanaz tym przepięknym krajem, Polską, podobniejak i z cudowną Czarnogórą, i że w Polsce sąmoje korzenie, a w Czarnogórze toczy się mojeżycie i tu jest mój dom. I cieszę się, że na zawszepozostanę z tego powodu ich „czarnogórskąPolką”.

je prvi park u Poljskoj sa dinosaurusima, manastir Jasna Gora u Čenstohovi, Krakov saVavelom i Sukjenjicama, sa Vavelskim zmajem,muzej u Ośvjenćimu, prekrasni rudnik soliVjelička, Zakopane, kao i Pjenjini sa vrhom Tri krune i Sudeti sa vrhom Snješka i mnogo,mnogo čega drugog.

Vrlo često pričam svojim prijateljima, o svo-joj drugoj domovini i trudim se da ih zarazimsimpatijom prema Poljskoj. Pokazujem imalbume, razglednice, reklame, filmove, savre-menost i praistoriju, poznate regione i zabo-ravljena mjesta. Oni znaju da je Poljska divna,moderna evropska zemlja sa predivnim mje-stima, pejzažima, gradovima, istorijskim spo-menicima i yemlja prirodnih kutaka. Ali i to dasam ja snažno povezana sa tom prelijepomdržavom, Poljskom, slično kao i sa divnomCrnom Gorom, i da su u Poljskoj moji korijen,i a u Crnoj Gori teče moj život i ovdje je mojdom. I drago mi je da ću uvijek biti sa ovimrazlogom njihova „crnogorska Poljakinja”.

140

Człowiekowi zawsze potrzebny jest dożycia ktoś drugi. Każdy z nas poszukuje

drugiej osoby, by być szczęśliwym, by miećkogoś, komu może zaufać, o kogo może siętroszczyć, nawzajem sobie pomagać. Człowiekczuje się wtedy spełniony, bo wie, że ma kogoś,z kim może podzielić się swoją radością. Po-trzeba posiadania bliskiej osoby jest tak silniezakorzeniona w ludzkiej psychice, że bardzociężko ją wykorzenić. Każdy z nas wcześniej lubpóźniej dorasta do odpowiedzialności za in-nych. Zakładamy rodziny, by móc w miłościwychować swoje dzieci, przekazywać im naj-ważniejsze prawdy życiowe, pokazać właściwądrogę w życiu. Czasami się to nam udaje, cza-sami nie, bo i różne są tego przyczyny.

Mieszkam poza Polską już prawie trzy-dzieści lat. Ta sytuacja wywołuje u mnie różneuczucia, bo czym człowiek jest starszy, tym stajesię bardziej sentymentalny. W większości jestto smutek, chociaż naturę mam wesołą. Kiedyznalazlam się poza krajem, z tęsknoty za domemi za wszystkim, co było mi bliskie, zaczęłam się

Čovjeku je za život uvijek potreban nekodrugi. Svako od nas traži drugu osobu, da

bi bio srećan, da bi imao nekoga kome može dase povjeri, o kome može da se brine i da se uza-jamno pomažu. Čovjek se tada osjeća ispunje-nim, jer zna da ima nekoga sa kim može dapodijeli svoju radost i ljubav. Potreba posjedo-vanja bliske osobe je toliko duboko ukorijen-jena u ljudsku psihu, da je veoma teško isko-rijeniti. Svako od nas, prije ili kasnije odraste,da bude odgovoran za drugog. Formiramo po-rodicu, da bi u ljubavi vaspitavali svoju djecu,da im prenosimo najvažnije životne istine, daim ukazujemo na pravi životni put. Ponekadnam to polazi za rukom, ponekad ne, za šta po-stoje različiti razlozi.

živim izvan Poljske skoro trideset godina.Ova situacija, u meni budi različita osjećanja,jer što je čovjek stariji, time postaje više senti-mentalan. Ovo je u velikoj mjeri tužno, iakosam vesele naravi. Kada sam se našla izvan ze-mlje, sa nostalgijom za kućom i za svim što mije bilo blisko, počela sam da razmišljam, ko

141

Moje spotkanie z Czarnogórą — wspomnienia i refleksje

Moj susret sa Crnom Gorom — sjećanja i refleksije

RWanda Vujisić

Prezes Stowarzyszenia Polaków w CzarnogórzePredsjednik Udruženja Poljaka u Crnoj Gori

zastanawiać, kto i dlaczego „zgotował” mi takilos. Wiedziałam, że przyjdzie mi zmierzyć się z życiem, jakiego do tej pory nie znałam. I czu-łam, że rozstanie z bliskimi i z moją Ojczyznąbędzie dla mnie rozterką. Bo życie poza krajemojczystym nigdy nie było i nie jest łatwe. Nie-którzy nie chcą się do tego przyznać, ale ja z na-tury zawsze mówię to, co czuję, i umiem przy-znawać się do marzeń.

A moje spotkanie z Czarnogórą było zu-pełnie przypadkowe i nigdy nie pomyślałam, żewłaśnie tutaj będzie mój „drugi dom”.

Przytoczę opowieść mojego małżonka,którą słyszałam wiele razy, a którą on opowiadai dzieli się nią do dziś z tymi, którzy jej jeszczenie znają.

A było to tak... (opowiada mój Blagoje)Szedłem na uczelnię. Był mroźny listopadowyporanek. Dookoła było biało, a drobne płatkiśniegu tańczyły na wietrze jak baletnice. Byłonaprawdę pięknie. W duszy czułem, że w takipiękny, „bajkowity” poranek musi mi się cośniezwykłego wydarzyć.

I wydarzyło się, nie pomyliłem się, ale jeszczez tego nie zdawałem sobie sprawy. Wszedłem doinstytutu im. A. S. Puszkina w Sankt Petersburgui zauważyłem w szatni mówiącą po polsku mło-dą, piękną dziewczynę o niebieskich oczach,blond włosach i dołeczkach na twarzy, kiedy sięuśmiechała. To mnie urzekło i muszę przyznać,że zrobiło na mnie wrażenie. O Boże, jaki onamiała piękny i melodyjny głos. Zaintrygowałamnie ta osóbka i postanowiłem, że muszę jąpoznać, ale jak? To było najtrudniejsze, ale z perspektywy czasu okazało się wcale nie takietrudne.

Opowiedziałem o tym mojemu koledze,Dragaszowi, który razem ze mną był tutaj napraktyce. A ponieważ trochę znaliśmy językpolski (na studiach w Belgradzie uczyliśmy sięgo przez dwa semestry), to postanowiliśmybliżej zapoznać się z tymi dziewczynami z Pol-ski. Wpadliśmy na „genialny pomysł”, który

i zašto je „pripremio” takvu moju sudbinu.Znala sam, da ću morati da se suočim sa živo-tom, kojeg do sada nijesam poznavala. I osjećalasam da će rastanak sa bliskim osobama i mojomdomovinom biti za mene moja dilema. Jer životizvan svoje domovine nikada nije bio lak. Nekineće to da priznaju, ali ja uvijek kažem to štoosjećam i priznajem da umijem da sanjam.

A moj susret sa Crnom Gorom, bio je po-tpuno slučajan i nikada nijesam razmišljala, daće ovdje biti moj drugi dom.

Navešću priču mog supruga, koju sam čulanekoliko puta, a koju on prepričava i dan danas,onima koji je još ne znaju.

A bilo je to ovako ... (kaže moj Blagoje).Išao sam na Institut. Bilo je hladno novembar-sko jutro. Naokolo je bilo sve bijelo, a sitne bi-jele pahulje plesale su na vjetru kao balerine.Bilo je to zaista divno. U duši sam osjećao, daće mi se u tako lijepo, bajkovito jutro, desitinešto neobično.

I desilo se, nijesam se prevario, ali to još ni-jesam tada shvatio. Ušao sam u Institut „A. S.Puškin” u Lenjingradu (današnji Sankt-Peter-burg) i primijetio u garderobi, mladu, lijepudjevojku sa plavim očima, plavom kosom i ru-picama na licu, kada bi se nasmiješila, koja jegovorila poljski jezik. To me je privuklo i mo-ram priznati, veoma impresioniralo. O, Bože,kako je imala lijep i melodičan glas. Zaintere-sovala me je ta mala osoba i odlučio sam da jeupoznam, ali nijesam znao kako? To je bilo naj-teže, ali gledajući iz perspektive vremena, ispo-stavilo se da nije bilo tako teško.

Rekao sam to mom drugu Dragašu, koji jezajedno sa mnom bio ovdje na praksi. I zato štosmo pomalo znali poljski jezik (na Univerzitetuu Beogradu studirali smo ga dvije godine), od-lučili smo da se bliže upoznamo sa ovim djevoj-kama iz Poljske. Došli smo na „genijalnu ideju”,koja sada, kada o tome govorim može izgledatiglupa, ali ništa bolje u tom trenutku nijesmomogli da smislimo.

142

teraz, kiedy o tym mówię, może wydawać się głupi, ale nic lepszego nie mieliśmy w za-nadrzu.

Nasze sale wykładowe były obok, ale mypostanowiliśmy „zabłądzić”. Weszliśmy do sali,w której odbywały się zajęcia dla polskiej grupy,i zajęliśmy ostatnie miejsca, aby nie rzucać sięw oczy. Dwie Wandy, bo tak miały na imię te dziewczyny, jak się później dowiedzieliśmy, zapytały nas cicho: „Czy przypadkiem nie za-błądziliście?”. „O, nie”— odpowiedzieliśmyszeptem i łamaną polszczyzną, spoglądając nasiebie i dodając: „to jest cudowna pomyłka”. Ale one chyba tego nie zrozumiały, wzruszyłyramionami i zaczęły intensywnie uczestniczyćw zajęciach. Co pomyślały wtedy o nas, dowie-dzieliśmy się po kilku latach.

Po wykładach chcieliśmy je zaprosić nakawę, ale nie mieliśmy odwagi, bo baliśmy się,że nam odmówią, że dostaniemy przysłowio-wego „kosza”. „Raz kozie śmierć” — pomy-ślałem i podeszliśmy, aby się przedstawić i za-prosić na tę kawę. Wtedy nie wiedzieliśmy

Naše učionice za predavanja, bile su jednapored druge, pa smo nas dvojica riješili da se„izgubimo”. Ušli smo u učionicu, u kojoj jedržana nastava za poljsku grupu i zauzeli smoposljednja mjesta da bismo bili neprimjetni.Dvije Vande, tako su se zvale te dvije djevojke,kako smo kasnije saznali, tiho su nas upitale:„Da slučajno nijeste zalutali?”. „O, ne” — od-govorili smo mi šapatom, nepravilnim poljskimjezikom, gledajući jedan na drugog i dodali:„Ovo je divna greška”. Ali one to nijesu razum-jele, samo su slegle ramenima i počele inten-zivno da učestvuju u nastavi. Šta su tada po-mislile o nama, saznali smo nekoliko godinakasnije.

Nakon predavanja smo htjeli da ih pozo-vemo na kafu, ali nijesmo imali hrabrosti, jersmo se plašili da će nas odbiti i da ćemo dobiti„korpu”. „Jednom se umire” — pomislio sam i prišli smo im, da im se predstavimo i da ih po-zovemo na kafu. Tada nijesmo još znali, da je u Poljskoj takav običaj, da se poziva na kafu ili čaj. Ali u tom trenutku, to nije bilo važno.

143

jeszcze, że w Polsce jest taki zwyczaj, że pro-ponuje się kawę lub herbatę. Ale to w tym mo-mencie nie było ważne. Udało się. Jeden do zeradla nas! Zgodziły się, przyjęły nasze zaprosze-nie. „... i tak to się zaczęło”— jak w piosence,którą do dziś nuci moja, dziś już, małżonka.

Potem ona wróciła samolotem do War-szawy, gdzie mieszkała, a ja do Belgradu i do Bijelog Polja, gdzie mieszkamy do dziś. Pisa-liśmy do siebie regularnie, bo to nie była eratelefonów komórkowych, skype’a, internetu.Listy i moje, i mojej Wandzi do dziś przecho-wuję w mojej szkatułce, jest ich tyle, że możnaby nimi wylepić cały pokój. To była wielkaradość i przyjemność w tamtych czasach —pisać i otrzymywać nie tylko listy, ale i kartkipocztowe z różnych okazji: imieninowe, uro-dzinowe, świąteczne.

Wreszcie przyszły wakacje. Odważyłem sięi zaprosiłem moją dziewczynę do Jugosławiinad Morze Adriatyckie. Na powitanie, polskimzwyczajem, kupiłem bukiet róż, ale niosłem gotak, żeby nikt ich nie widział, bo wtedy rzadkokto na Bałkanach wręczał dziewczynom kwia-ty. A ja chciałem pokazać, że znam się na pol-skiej kulturze. Ile to mnie wtedy „kosztowało”?Myślałem tylko o tym, aby nikt ze znajomych

Uspjelo je. Jedan nula za nas! One su prihvatilenaš poziv. „... I tako je to počelo” — kao u pjesmi,koju i do danas pjeva, sada već moja supruga.

Poslije se ona avionom vratila u Varšavu, a ja za Beograd i Bijelo Polje, gdje i danas ži-vimo. Pisali smo jedno drugom redovno, jer tonije bila era mobilnih telefona, skajpa, inter-neta. Moja pisma i pisma moje Vande čuvam dodanašnjeg dana u kutiji, a ima ih toliko da binjima mogli izlijepiti cijelu sobu. To je bila velika radost i zadovoljstvo u tim danima — pi-sati i dobijati, ne samo pisma, već i razglednice u raznim prilikama: imendanske, rođendanskei praznične.

Došao je ljetnji raspust i ja sam se usudio i pozvao svoju djevojku da dođe u Jugoslaviju,na Jadransko more. Za dobrodošlicu, po polj-skom običaju, kupio sam buket ruža, ali sam ganosio tako da ga niko ne vidi, jer je tada maloko na Balkanu uručivao djevojkama cvijeće. A jasam htio da pokažem, da poznajem poljsku kul-turu. Koliko me je samo to „koštalo”? Razmišljaosam samo o tome, da me niko od mojih pozna-nika ne vidi, sa ovim cvijećem. Imao sam srećui sve mi je pošlo za rukom. Sada su se vremenapromijenila i većina muškaraca, čak se i takmičiu kupovini buketa — čiji je ljepši, veći i sređeniji.

144

mnie nie zobaczył z tymi kwiatami. Miałemdość szczęścia i wszystko się udało. Teraz czasysię zmieniły i większość panów nawet prześcigasię w kupowaniu bukietów — czyj ładniejszy,większy i ładniej ozdobiony.

Jak te czasy się zmieniają?Ślub zaplanowaliśmy na lipiec następnego

roku, bo Wandzia musiała wrócić do Polski, abyuregulować wszystkie sprawy związane z przy-jazdem na stałe do Czarnogóry (wtedy była tojedna z sześciu republik byłej dziś Jugosławii),obronić pracę magisterską i...

I tak, 12 lipca tamtego pamiętnego rokustanęliśmy na ślubnym kobiercu. Potem uro-dziła się nasza córeczka Iwonka i życie zaczęło nabierać nowego blasku. Zapamiętajcie: każdyz nas ma własne życie, czy ma wpływ na jegoprzebieg? Może częściowo, ale nie może uciecod przeznaczenia. I mnie też się to nie udało,ale nie żałuję.

Po tylu latach muszę powiedzieć, że ta „głu-pia pomyłka z salą” wcale nie była taka głupia.Nie pomyliłem się co do wyboru mojej towa-rzyszki życia, której nawet poświęciłem zbiorekpoezji „Między górami a słońcem”, a w nimswoje miejsce znalazł cykl wierszy pt. „ Rodze-nie miłości”, poświęcony mojej wybrance serca.

„Najpierw zakochałem się w niebieskiejciszy twoich oczu...” — to cytat z jednego mo-jego wiersza. Na zakończenie mojej opowieścipokazuję zawsze niewielki albumik ze zdję-ciami twojej mamy, Ino (tak pieszczotliwiezwracamy się do naszej Iwonki), kiedy byłamała, który przywiozła ze sobą wraz z innymirodzinnymi pamiątkami.

I tak zaczęło się moje spotkanie z Czarno-górą. Mogę powiedzieć, że był to dla mnieszczęśliwy okres mojego życia i pozostał na-prawdę szczęśliwy do dziś, nie tylko dla mnie,ale dla całej mojej rodziny.

Kako se ova vremena mijenjaju?Vjenčanje smo planirali za jul naredne go-

dine, jer je Vanda morala da se vrati u Poljsku,da riješi sva pitanja, vezana za stalno nastanjenjeu Crnoj Gori (tada je to bila jedna od šest re-publika bivše Jugoslavije), da brani magistarskirad i...

I tako, 12. jula te nezaboravne godine, stalismo pred matičara. Poslije se rodila naša ćerkaIvona i život je počeo da dobija novi sjaj. Za-pamtite: svako od nas ima svoj vlastiti život, a dali imamo uticaja na njegov tok? Možda djelimi-čno, ali se ne može pobjeći od sudbine. I menije to pošlo za rukom, i ne žalim.

Nakon toliko godina, moram da kažem, data „glupa greška sa učionicom”, ipak nije bilatako glupa. Nijesam bio u zabludi, u pogleduizbora mog bračnog druga, kome sam posvetiozbirku poezije „Između planine i sunca”, a u kojojje svoje mjesto našla i pjesma „Rađanje ljubavi”,posvećena mojoj izabranici srca.

„Prvo sam zavolio nebesku tišinu tvojihočiju...” — ovo je prvi stih iz ove pjesme. Nakraju moje priče, uvijek pokazujem mali albumsa slikama tvoje majke, Ino (tako se obraćamonašoj Ivonki), kada je bila mala, koji je donijelasa sobom zajedno sa drugim porodičnim uspo-menama.

I tako je počeo moj susret sa CrnomGorom. Mogu da kažem, da je za mene to biosrećan period života i da je ostao zaista srećando danas, ne samo za mene nego i za cijelu mojuporodicu.

145

RefleksjeJednak po latach spędzonych na obczyźnieprzychodzą chwile tęsknoty — to najdokład-niejszy sposób pomiaru miłości. Miłości do naj-bliższych, którzy są, i do tych, których już niema wśrod nas, i oczywiście do ziemi rodzinnej,do ojczyzny malowanej tęsknotą i wspomnie-niami. Wtedy lekarstwem dla mojej duszy są rodzinne pamiątki moich najbliższych — zdję-cia w starych albumach, które budzą uśpionewspomnienia.

Zdmuchuję wtedy kurz, otwieram stronyalbumu, zagłębiam się we wspomnieniachi pró-buję odnaleźć marzenia: i te spełnione, i te,które jeszcze „czekają”, aby się spełnić — takąmam cichą nadzieję. Pośród nich na pewno są i takie, które nigdy nie zostaną zrealizowane. A gdy przewracam kolejną kartę w albumie, towydaje mi się, że wraz z nią na chwilę zatrzymałsię czas i czuję, jakbym się w czasie zatraciła.Oczami błądzę po stronach przechowanych zda-rzeń i widzę znów inne zdjęcia pośród jeszczewielu... Czy tak ma wyglądać spełnienie marzeń?

,,Życie to ciągłe pożądanie — im mniejpragnień, tym mniej życia” pisał Feliks Chwa-libóg i chyba miał rację, bo każdy z nas, tak misię wydaje, nosi w sobie najskrytsze marzenia.Tak jest też ze mną. Nie jest to jednak prostasprawa, gdyż jest ich nieprzebranie wiele. Każdyczłowiek wybiega myślami daleko w przyszłość.Wszyscy mamy marzenia, które za wszelką cenęchcemy zrealizować. Marzenia piękne i dobrenadają życiu barwę. Droga ku ich realizacji na-pędza ludzi do działania.

Jestem niepoprawną marzycielką. Bardzoczęsto zdarza mi się zatracać w swoim wyima-ginowanym świecie. Potrafię kilka godzin spę-dzić, siedząc i spoglądając w niebo (szczególnielatem) — sycić duszę pełnią księżyca. Do tejpory niektóre z moich marzeń spełniły się, nie-które nie, ale myślę, że i na nie przyjdzie czas,trzeba tylko cierpliwości.

RazmišljanjaIpak, poslije mnogo godina provedenih u inos-transtvu, dolaze trenuci čežnje — ovo je najpre-cizniji način da se izmjeri ljubav. Ljubav premanajbližima, koji su tu i onima koji više nijesumeđu nama i, naravno, prema domovini, osli-kanoj čežnjom i uspomenama. Onda su lijek zamoju dušu moje porodične uspomene mojihnajbližih — fotografije starih albuma koje budeuspavane uspomene.

Očistim tada prašinu, otvaram stranice al-buma, udubim se u uspomene i probam da pro-nađem snove: i one koji su se ispunili i one kojijoš uvijek čekaju da se ispune — imam takvutihu nadu. Među njima svakako ima i onih kojinikada neće biti ispunjeni. A kada okrećem slje-deći list u albumu, čini mi se da se sa njim natrenutak zaustavilo vrijeme, i osjećam se kao dasam izgubljena u vremenu. Očima lutam postranicama zapamćenih događaja i vidim drugefotografije među mnoštvom postojećih... Da litako treba da izgleda ostvarenje snova?

,,život je stalna žudnja — što manje žud-nje, manje života”, pisao je Feliks Hvalibug i mi-slim da je u pravu, jer svako od nas, tako mi sečini, nosi u sebi najdublje snove. Tako je i samnom. Ali ovo nije jednostavna stvar, jer ih postoji mnoštvo. Svaki čovjek ide sa mislimadaleko u budućnost. Svi mi imamo snove da po svaku cijenu želimo da ih ostvarimo. Lijepii dobri snovi daju životu boju. Put ka njihovomostvarenju primorava ljude na djelovanje.

Ja sam nepopravljivi sanjar. Vrlo često mi sedešava da se gubim u svom imaginarnom svi-jetu. Mogu nekoliko sati da provedem sjedjećii gledajući u nebo (posebno ljeti) — da napa-jam dušu punim mjesecom. Do sada su se nekiod mojih snova ispunili, neki ne, ali mislim daće i za ovo doći vrijeme, samo treba biti strpljiv.

Moj najveći san, kao roditelja, je sreća i bla-gostanje našeg djeteta. Tako, kao kod svih ro-ditelja. Imam kćerku Ivonu, koju smo zajednosa suprugom vaspitavali u kultu nauke, obrazo-

146

Największym moim marzeniem, jako ro-dzica, jest szczęście i dobro naszego dziecka.Tak jak i wszystkich rodziców. Ja mam jednącórkę Iwonkę, którą wraz z mężem wychowa-liśmy w kulcie nauki, wykształciliśmy i wprowa-dziliśmy w dorosłe życie, co pozwoliło jej podjąćwłaściwą decyzję przy wyborze dalszej drogi ży-ciowej. Bardzo ją kochamy, to „oczko” w głowietaty. Bo wiedza i rozwój osobisty jest w życiunajważniejszy, a nauka przedłuża młodość —tak mówiła moja mama. Bez tego nie zdobędziesię ani dobrej pracy, ani pozycji w społeczeń-stwie. To marzenie nam obojgu się spełniło.

Marzę też, aby przyjaźń z moją przyja-ciółką Honoratą przetrwała lata, chociaż dzielinas przestrzeń. Ale wbrew pozorom od Bałtykudo Adriatyku nie jest aż tak daleko. Znamy sięjuż bardzo długo — ze studiów — i chybażadna sytuacja nie mogłaby nas poróżnić. Po-kazałyśmy, że pomimo odmiennych, co nieco,charakterów potrafimy ze sobą współpracowaći darzyć się przyjacielskim uczuciem. To wspa-niałe mieć u boku osobę, której można się zwie-rzyć, zaufać i liczyć na jej pomoc. Bardzo sięstaramy pielęgnować tę szczególną więź i mamynadzieję, że przetrwa ona jeszcze wiele lat, a Inadodaje: „chyba świetlnych”.

Jednak nade wszystko najważniejszym mo-im życzeniem i marzeniem jest zachowanie po-koju i szczęście wszystkich mieszkańców świata,a szczególnie Polaków rozrzuconych po świecie.Chciałabym móc zainwestować na giełdzie i pe-wien procent zarobionych pieniędzy przezna-czyć na cele charytatywne i dla mojej Polonii w Czarnogórze. To tylko moje ciche marzenie— sama do końca nie wierzę, że to może sięspełnić, ale marzę i...

Wiele podobnych pragnień przewija sięprzez moją duszę. Myślę, że nie jestem w nichodosobniona. Nie sposób napisać o wszystkich.Niektóre pozwolę sobie zachować dla siebie —to te najskrytsze, o których marzymy, będąc z dala od swojego ojczystego kraju.

vali smo je i uveli u život odraslih, što joj jeomogućilo da donese pravu odluku pri izborubudućeg životnog puta. Puno je volimo, ona je,,oko” u očevoj glavi. Jer znanje i lični razvoj sunajvažniji u životu, a nauka produžava mladost— tako je govorila moja majka. Bez ovoganema ni dobrog posla niti pozicije u društvu.Ova želja se ispunila za nas oboje.

Sanjam takođe, da se prijateljstvo sa mojomprijateljicom Honoratom održava godinama,bez obzira što nas dijeli velika daljina. Ali bezobzira na daljinu, od Baltika do Jadrana, nijetako daleko. Mi se poznajemo već duže vrijeme— sa fakulteta — i vjerovatno nikakva situacijanas ne bi mogla posvađati. Pokazali smo da,bez obzira na različite karaktere, znamo dameđusobno sarađujemo i da gajimo prijateljskeodnose. To je divno imati pored sebe osobukojoj se možete povjeriti i računati na njenupomoć. Trudimo se da njegujemo ovu posebnuvezu i nadamo se da će opstati još mnogo godina,a Ina dodaje: „...vjerovatno svjetlosnih godina”.

Ali pored svega, moja najvažnija želja i sanje, da se sačuva mir i sreća svih ljudi na svijetu,a posebno Poljaka rasutih širom planete. željelabih, da mogu da investiram na berzi i određeniprocenat zarađenog novca preusmjerim u do-brotvorne svrhe i za moju Poloniju u CrnojGori. To je samo moj tihi san — sama do krajau to ne vjerujem, da se to može ostvariti, ali jasanjam i...

Mnoštvo sličnih želja prolazi kroz mojudušu. Mislim da nijesam u njima jedina. Nemo-guće je napisati o svim. Dozvolite mi, da nekezadržim samo za sebe — to su one najdublje, o kojima maštamo kada smo daleko od svojeotadžbine.

Sve moje snove, na malim listićima, ostavilasam u ličnu veliku torbu. Nazvala sam je „tor-bom želja” i držala sam je neko vrijeme —stvarno — ispod jastuka. A kada je postala ve-lika, našla sam joj mjesto u ormaru, među svojim suvenirima: izviđačkog odijela, naliv-

147

Wszystkie swoje marzenia, na małych kar-teczkach, umieściłam we własnej dużej torbie.Nazwałam ją „torbą marzeń” i trzymałam przezpewien czas — naprawdę — pod poduszką. A gdy zrobiła się dość duża, zrobiłam jej miejscew szafie, wśród swoich pamiątek: ubrania har-cerskiego, wiecznego pióra, którym pisałam ma-turę, zegarka „Czajka”, który dostałam w pre-zencie od rodziców na osiemnaste urodziny...Od czasu do czasu zaglądam do torby i z przy-jemnością wyciągam karteczki, które są już nie-aktualne. Ciekawa jestem, które z nich i w jakiejkolejności spełnią się w tym lub przyszłymroku, bo marzenia to nic złego, nie trzeba sięich obawiać. Trzeba marzyć!

Szczególne miejsce w moim życiu na ob-czyźnie zajmuje jedno słowo, tak piękniebrzmiące, wzniosłe, trochę tajemnicze, mająceza sobą ogromny potencjał sił, niezwykłe słowo— „Ojczyzna”. Słowo, którego nie da się od-dzielić od całego ogromu uczuć rodzących sięgdzieś tu, głęboko w sercu. To się czuje dopierowtedy, kiedy się jest od niej daleko i nie mamożliwości codziennego obcowania z nią. Tosentyment do naszej małej ojczyzny skłaniatego, kto wrósł już w życie na emigracji, by choćna chwilę wrócił do stron rodzinnych. Piękniewyraził to Bolesław Prus w „Lalce”, której ekranizację oglądałam ostatnio w TVP Polo-nia. A słowa Ignacego Rzeckiego utkwiły mi w pamięci:

„(...) tułałem się po całej Europie. Byłem weWłoszech, Francji, Niemczech, nawet w Anglii,a wszędzie nękała mnie bieda i żarła tęsknotaza krajem. Nieraz zdawało mi się, że stracęrozum słuchając potoków obcej mowy i widzącnie nasze twarze, nie nasze ubiory, nie nasząziemię. Nieraz oddałbym życie, ażeby choć spoj-rzeć na las sosnowy i chałupy poszyte słomą.Nieraz jako dziecko wołałem przez sen: ja chcędo kraju!”

pera kojim sam pisala maturski rad, časovnika,,Čajka” koji sam dobila kao poklon od mojihroditelja za osamnaesti rođendan... S vremenana vrijeme zagledam u torbu i sa zadovoljstvomizvlačim listiće koji više nijesu aktuelni. Pitamse koji će se od njih i kojim redosljedom ispunitiu ovoj ili narednoj godini, jer snovi nijesu ništaloše, nema potrebe da ih se plašim. Treba sanjati!

Posebno mjesto u mom životu, u inostran-stvu, zauzima jedna riječ, koja tako lijepo zvuči,uzvišena je, pomalo tajanstvena, koja ima velikupotencijalnu snagu, to je neobična riječ —Otadžbina. Riječ, koja se ne može odvojiti odreda cijelih raznovrsnih osjećanja, koja se rađaju,negdje duboko u srcu. To se osjeća tek tada,kada ste daleko od nje i ne postoji mogućnostsvakodnevnog odnosa sa njom. To osjećanje,prema našoj maloj otadžbini, dovodi do toga,da bi se onaj, ko se uživio sa životom u emigra-ciji, bar na trenutak vratio u domovinu. Pre-divno je to izrazio Boleslav Prus u ,,Lutki”, čiju ekranizaciju sam nedavno gledala na TVP Polonia. A riječi Ignacija žeckog, ostale su miu sjećanju:

,,(...) Lutao sam širom Evrope. Bio sam uItaliji, Francuskoj, Njemačkoj, čak i u Engleskoji svuda me je opterećivalo siromaštvo i izjedalanostalgija za otadžbinom. Ponekad mi se činilo,da gubim razum, slušajući potoke tuđih govorai ne vidjevši naša lica, našu garderobu, našu ze-mlju. Nejednom bih dao svoj život, kada bihmogao bar pogledati na borovu šumu i starukuću pod slamom. Ponekad kao dijete vikaosam u snu: Hoću u domovinu! (...)”

Pitala sam se: za čim je čeznuo taj stari či-novnik? Šta je najviše želio? A odgovor je bioprilično jednostavan — njegovo srce je uvijekkucalo stalnom ljubavlju za otadžbinom. A našasrca? Da li je sa nama tako kao što je to bilo sanjim? Šta je za nas otadžbina, kada živimo u ne-koj drugoj zemlji? I ovdje sam se sjetila pjesmeTadeuša Ruževiča, u kojoj piše:

148

Zastanawiałam się: Za czym tęsknił tenstary subiekt? Czego pragnął najbardziej? A przecież odpowiedź była dość prosta — jegoserce zawsze biło z nieustanną miłością dokraju. A nasze serca? Czy z nami też jest tak jakz nim? Czym dla nas jest Ojczyzna, kiedy ży-jemy w innym kraju? I tu przypomniałam sobiewiersz Tadeusza Różewicza, w którym pisze:

Oblicze ojczyzny

ojczyzna to kraj dzieciństwamiejsce urodzenia

to jest ta mała najbliższaojczyzna

miasto miasteczko wieśulica dom podwórko

pierwsza miłośćlas na horyzoncie

(...)

na początku ojczyznajest blisko

na wyciągniecie rękidopiero później rośnie

krwawiboli

Ojczyzna to także miejsce, gdzie wraca sięz radością. Lubimy mieć takie miejsca, doktórych wracamy z prawdziwą radością i zaktórymi tęsknimy. Poczucie przynależności doskrawka ziemi, budynku czy osoby nadajenaszemu życiu sens, pokazuje światełko w tu-nelu, kiedy wszystko inne zdaje się nie miećznaczenia. Nie można, ot tak sobie, zapomniećo ojczyźnie, nie można wymazać jej z pamięci.Naszą prawdziwą ojczyzną nie jest kraj, doktórego przynależymy „administracyjnie”, alemiejsce, w którym byliśmy szczęśliwi i z którymłączą nas wspomnienia.Człowiek, który nie mawłasnej ojczyzny, nie zna własnej historii, kul-

Lice otadžbine

otadžbina je zemlja djetinjstvamjesto rođenja

to je mala najbliža otadžbina

Grad gradić seloulica kuća dvorište

prva ljubavšuma na horizontu

(...)

na početku otadžbinaje blizupri ruci

tek kasnije rastekrvariboli.

Otadžbina je takođe mjesto, kome se vra-ćamo sa radošću. Mi volimo da imamo takvamjesta, u koja se vraćamo, sa istinskom radošćui za kojima žudimo. Osjećaj pripadnosti parčetuzemlje, zgradi ili licu daje smisao našem životu,pokazuje svjetlost u tunelu, kada sve drugo iz-gleda da nema smisla. Ne možete tek tako za-boraviti svoju otadžbinu, ne možete je izbrisatiiz sjećanja. Naša prava otadžbina nije drža-va kojoj pripadamo administrativno, nego jemjesto gdje smo bili srećni i za koje nas vežuuspomene. Čovjek koji nema svoju otadžbinu,ne poznaje svoju istoriju, svoju kulturu i svojugeneologiju, ne poznaje takođe samog sebe i onne može da živi punim životom. Za mene, mojzavičaj, mjesto mog dugogodišnjeg boravka,poljska tradicija, naši običaji, naša istorija i ve-zanost za Poljsku, je osnova života, za koju sestaram, da je posebno njegujem u inostranstvu.Jer našoj otadžbini, Poljskoj, zahvaljujemo natome, ko smo i odakle su naši korijeni. Ukazi-vao je na to naš papa, Blagosloveni Jovan PavleII, u citiranom tekstu, dalje:

149

tury i własnego rodowodu, nie zna też i samegosiebie i nie może żyć pełnią swojego życia. Dlamnie moje rodzinne strony, miejsce wielolet-niego zamieszkania, polska tradycja, nasze oby-czaje, nasza historia i przywiązanie do Polskistanowi podstawę mojego życia, które staramsię szczególnie pielęgnować na obczyźnie. Bonaszej Ojczyźnie, Polsce, zawdzięczamy to, kimjesteśmy i skąd są nasze korzenie.

Wskazywał na to również nasz papież, bło-gosławiony Jan Paweł II, w cytowanym niżejtekście:

„Wiele na polskiej ziemi zmieniło się i zmie-nia. Mijają stulecia, a Polska rośnie wśród koleilosów, jak ten wielki dziejowy dąb ze swych korzeni.To jest wielkie dziedzictwo, z którymidziemy w przyszłość. (...) Pragnę was zachęcić,abyście nadal strzegli swojej tożsamości, pielęg-nując więzi rodzinne, pogłębiając znajomośćswojego języka i starając się przekazywać swąbogatą tradycję młodemu pokoleniu.”

( Jan Paweł II — słowa wygłoszone na sopockim hipodromie podczas drugiej pielgrzymki

do Trójmiasta w dniu 5 czerwca 1999 roku)

Twórzmy więc swoją encyklopedię opartąo polskie źródła i polskie korzenie naszychprzodków i nas samych, aby młodzi mieli nakim i na czym się wzorować.

Życie na obczyźnie, przepełnione tęsknotąza rodziną i ojczyzną, nie jest bajką, a realia, nocóż, tak samo jak w Polsce, są przepełnioneproblemami dnia codziennego. Czego mi naj-więcej brakuje? Polskiej rodziny, bo tę, którąmam w Czarnogórze, bardzo kocham i bardzojestem do niej przywiązana. Obojętnie, jak wspaniale jest w tym kraju, to nigdy nie zastąpi on więzi rodziny, ani nie zagłuszy tęsknoty za krajem. Każdego dnia przez wszystkie te latamojego pobytu w w Czarnogórze myślę, jakbysię moje życie ułożyło, gdybym nigdy niewyjechała z kraju.

„Mnogo se na poljskoj zemlji promijeniloi mijenja se. Vjekovi prolaze, a Poljska raste,usred niza sudbina, kao i onaj veliki istorijskihrast iz korijenja. Ovo je veliko nasljeđe, sakojim idemo u budućnost. (...) želim da vasohrabrim, da i dalje možete čuvati svoj identi-tet, njegovati porodične veze, produbljivatiznanje svog jezika i starati se, da se prenosi našabogata tradicija mladom pokoljenju.”

( Jovan Pavle II — riječi izrečene na Sopotskom hipodromu, tokom njegovog drugog hodočašća,

u Trogradu, 5. juna 1999. godine)

Stvarajte svoju enciklopediju, koja je zasno-vana na poljskim izvorima i poljskim korije-nima naših predaka i nas samih, da bi se mladiimali na kome i na čemu ugledati.

život u inostranstvu, ispunjen čežnjom zaporodicom i otadžbinom, nije bajka, već stvar-nost, pa, kao i u Poljskoj, je ispunjena proble-mima svakodnevnog života. Šta mi najvišenedostaje? Poljske porodice, jer ovu koju imamu Crnoj Gori, veoma volim i veoma sam jojprivržena. Bez obzira kako je sjajno u ovoj zemlji,ona nikada neće zamijeniti porodične veze, nitiodagnati čežnju za otadžbinom. Svakog dana,kroz sve ove godine mog boravka u Crnoj Gori,razmišljam, kako bi moj život tekao, da nijesamnikada napustila svoju otadžbinu.

Ipak, svake godine za vrijeme praznika, po-sebno Božićnih, uvodi me u takvo raspoloženje,da bih htjela svakoga da podsjetim na svoje po-stojanje, na to odakle potičem i... osjećam se namomente, kao da sam ostala sama na ovom svi-jetu. Tražim poslove, trudim se da povežem krajs krajem, ne dozvoljavam sebi da padnem u de-presiju emigracije. O tome znaju i moji najbližii pokušavaju da mi pomognu, da prebrinem,ovaj, za mene težak period. Moja porodica u Poljskoj, gledajući na simboličnu novogodiš-nju bombicu, koju sam kupila za njih, kada samprvi put, nakon udaje, doputovala za praznike,

150

Jednak każdego roku okres świąt, a szcze-gólnie świąt Bożego Narodzenia, wprowadzamnie w taki nastrój, że chciałabym wszystkimprzypomnieć o swoim istnieniu, o tym, skądpochodzę i... Czuję się momentami, jakbymzostała na tym świecie sama. Szukam zajęcia,próbuję wiązać koniec z końcem, nie pozwalamsobie popaść w depresję emigracyjną. O tymwiedzą również moi najbliżsi i starają się pomócmi przebrnąć ten trudny dla mnie okres. Mojarodzina w Polsce, patrząc na symboliczną bom-bkę, którą kupiłam dla nich, kiedy pierwszy razpo zamążpójściu przyjechałam na święta, za-wsze podczas tego wyjątkowego czasu jest zemną myślami, skoro nie możemy być razem.Czasami udaje mi się zaprosić do siebie choćmały kawałek Ojczyzny czyli siostrę Asię z ro-dziną, bo brat mieszka w dalekiej Australii i wi-dujemy się dość rzadko. Gdy żyli jeszcze ro-dzice, to oni byli tym kawałkiem Polski, którypozytywnie wpływał na moje samopoczucie.W 2014 roku święta spędziłam w Polsce.Radości nie było końca.

Co roku w sylwestra dzwonię do siostry,aby życzyć jej rodzinie w Warszawie szczęśli-wego Nowego Roku. Nie ma dnia, abym niebyła myślami tam, gdzie jest reszta mojej ro-dziny. Codziennie oglądam polską telewizję i czytam polskie gazety.A chociaż w pewnymmomencie mój język polski zaczął nabierać ak-centu czarnogórskiego, coraz bardziej zaczęłamnad tym pracować i coraz bardziej przywiązujęwagę do poprawności wysławiania się i wzbo-gacania mojego ojczystego języka. Teraz jet jużdobrze.

I jeszcze jeden epizod z mojego życia w Czar-nogórze.

Pamiętam do dziś, jak w 2009 r. otrzyma-łam zaproszenie od pani poseł na Sejm RPJoanny Fabisiak (twórczyni konkursu „Być Polakiem”, który trwa do dziś, a i ja do dziśjestem jego członkiem) do wejścia w skład jurykonkursu „Wspomnienie Solidarności w mojej

uvijek je tokom tog posebnog vremena samnom, u mislima, ako već ne možemo biti za-jedno. Ponekad uspijevam da pozovem kodsebe mali „komad Otadžbine”, a to je sestra Aśasa porodicom, pošto brat živi u dalekoj Austra-liji i vidimo se rijetko. Dok su roditelji još biliživi, oni su bili taj komad Poljske, koji je pozi-tivno uticao na moje raspoloženje. Ove godine,praznike sam provela u Poljskoj. Nije bilo krajamojoj radosti.

Svake godine, u novogodišnjoj noći, zovemsvoju sestru, da njoj i njenoj porodici, u Varšavi,poželim srećnu Novu godinu. Nema dana, dau mislima, ne bih bila tamo, gdje je ostatakmoje porodice. Svakodnevno gledam poljskuteleviziju i čitam poljske novine. A u jednomtrenutku, moj poljski jezik, počeo je da stičecrnogorski akcenat, sve više i više sam počela daradim na tome i pridajem sve veći značaj, da bihispravno govorila poljskim jezikom i bogatilasvoj vokabular.

I još jedna epizoda iz mog života u CrnojGori.

Još uvijek pamtim, kako sam 2009. godine,dobila poziv od poslanice u parlamentu PoljskeGospođe Joane Fabiśak (tvorca konkursa „BitiPoljak” koji traje do danas), da uđem u sastavžirija konkursa ,,Sjećanje na Solidarnost u mojojporodici”. Bila sam ponosna i do današnjeg danase sjećam, ovog, za mene važnog događaja, kojije bio i ostao blizak mom srcu.

Radova koji su prispjeli na konkurs ,,BitiPoljak” bilo je mnogo. Oni su imali veoma raz-ličitu formu. Većinom, radovi su pisani samo-stalno, pažljivo, a neki su pisani svojeručno.Među njima je bilo radova originalnih, kreativ-nih, jezički tačnih. Preovladavali su, u njima,elementi patriotizma, zajedničkih korijena, tra-dicije, pa čak i čežnje za otadžbinom roditelja i djedova, koji su kroz priče o svojoj otadžbini,porodici, Mazurki Dombrovskog, pokušali daprenesu dio Poljske, koju su ostavili davno u svo-joj otadžbini.

151

rodzinie”. Byłam dumna z tego i do dziśwspominam to ważne dla mnie wydarzenie,które było i pozostało bliskie mojemu sercu.

Prac, które wpływały na konkurs „Być Po-lakiem”, było dużo. Miały one bardzo różnąformę. W większości prace były pisane samo-dzielnie, starannie, niektóre pisane były ręcznie.Były wśród nich prace oryginalne, kreatywne,poprawne językowo. Przeważały w nich ele-menty patriotyzmu, wspólnych korzeni, trady-cji, a nawet tęsknoty za krajem rodziców i dzia-dków, którzy poprzez opowiadania o swojejOjczyźnie, rodzinie, Mazurku Dabrowskiegostarali się przekazać cząstkę polskości pozo-stawioną przez nich dawno w swojej Ojczyźnie.

Jak było widać z treści nadesłanych prac,dzieci bardzo interesowały się opowieściamiswoich dziadków i rodziców, którzy są do dziśżywym źródłem informacji i starają się przy-bliżyć cząstkę polskości pozostawioną przeznich dawno w swojej ojczyźnie, ale i wszystko,co polskie. Poprzez udział w konkursie dzieci i młodzież polonijna uczy się patriotyzmu, poznaje swoje korzenie i wie, co to tożsamośćnarodowa.

Ci młodzi ludzie to wspaniali obserwatorzyi słuchacze, o czym mogliśmy się przekonać,sprawdzając prace, które przysłali na konkurs.Niektórzy z nich dosłownie cytowali wywiadyprzeprowadzone ze swoimi rozmówcami.

Doskonale pamiętam wspaniałe wiersze:Ahmeda Harrabiego z Tunezji, w którym napisał, że mieszka w Afryce pod palmami i tęskni za śniegiem, o którym opowiadała mumama i wiersz Luki Šućura i Eleny Medjedovićz Czarnogóry „Moja mała historia Polski”,który w sposób niezwykły opowiada o za-bytkach historycznych naszej ojczyzny. Nauwagę zasługiwała także praca-rebus CalistyOstrowskiej z Francji, która pod obrazkamiukryła tekst Mazurka Dąbrowskiego. Z przy-jemnością czytałam wyróżnioną pracę SaniŠućur z Czarnogóry „Moja dziecięca Soli-

Kao što se moglo vidjeti, iz sadržaja prispje-lih radova, djeca su bila veoma zainteresovanapričama svojih djedova i roditelja, koji su dodanas živi izvor informacija i staraju se da impribliže, ne samo dio Poljske koji su ostavilidavno u svojoj otadžbini, nego i sve ono što jepoljsko. Kroz učešće na konkursu, djeca polo-nije i omladina uče se patriotizmu, da poznajusvoje korijene i znaju šta je nacionalni identitet.

Ovi mladi ljudi su veliki posmatrači i slu-šaoci, u što smo se mogli uvjeriti provjeravajućiradove, koje su poslali na konkurs. Neki od njihdoslovce su citirali intervjue, koji su vođeni sasagovornicima.

Dobro se sjećam, divne pjesme AhmedaHarabjega iz Tunisa, u kojoj je napisao da živiu Africi, pod palmama i čezne za snijegom, o ko-jem mu je govorila mama, i pjesme Luke Šućurai Elene Međedović iz Crne Gore ,,Moja mala istorija Poljske”, koja na neobičan način, pričao istorijskim znamenitostima naše otadžbine.Takođe, zaslužuje pažnju i rebus Kaliste Os-trovske iz Francuske, koja je ispod slika sakrilatekst Mazurke Dombrovskog. Sa zadovoljstvomsam čitala pohvaljeni rad Sanje Šućur iz CrneGore ,,Moja dječija solidarnost”, u kojem su, iz-među ostalog, prikazane fotografije i crteži izperioda, o kojim joj je pričala baka — očevidactamošnjih događaja. U većini radova, može sevidjeti lični, emocionalni stav djece prema temi,njihov osjećaj bliskosti sa otadžbinom svojihroditelja i djedova, iako žive van granica Polj-ske. Konkurs je u potpunosti ispunio svoj za-datak i naša očekivanja, doprinoseći tome, dadjeca i omladina, koji žive van granica Poljske,ne zaborave svoje korijene, identitet, kulturnubaštinu svojih roditelja i djedova, tradiciju...

152

darność”, w ktorej m.in. zostały pokazane fotografie i rysunki z okresu,o którym opo-wiedziała jej babcia — naoczny świadek tam-tych wydarzeń. W większości prac można byłozauważyć osobisty, emocjonalny stosunekdzieci do tematu, ich poczucie bliskości z ojczy-zną ich rodziców i dziadków, mimo że mie-szkają poza granicami Polski. A konkurs spełniłcałkowicie swoje zadanie i pokładane w nimoczekiwania, przyczyniając się do tego, abydzieci i młodzież mieszkające poza granicamiPolski nie zapomniały o swoich korzeniach,tożsamości, dorobku kulturowym ich rodzicówi dziadków, tradycjach...

Zakończę swoje wspomnienia i refleksje wier-szem „Ojczyzna”, napisanym w Perth-Bedford,6 października 2009 roku (przysłał mi go mójbrat Zygmunt — niestety autor jest nieznany).

Ojczyzna jest w sercu każdego Polakakwitnie nadzieją przy pełni księżyca

naszego kraju nie oszczędzała historiaczarna róża na grobach walczących o wolnośćjest symbolem Polski zniewolonej przez wieki

Polacy których los rozrzucił po świeciena obczyźnie tworzą swoją Małą Ojczyznę

kraj dzieciństwa w snach im się jawihistorię i literaturę polską czczą jak talizman

Ojczyzna co domem była milionówdziś tylko w sercu mieszka dumnie

serca biją tęsknotą do kraju wsi rodzinnejdo jasnoniebieskiego nieba wierzby płaczącej

Mała Ojczyzna Polaków na emigracjijest jak diament niezwykle drogi

blaskiem zniewala serca duszetęsknotą owocuje bezkresną niebiańską

Rzucam dziś garść diamentówna wszystkie strony świata

Završiću svoje uspomene i refleksije pjesmom,,Otadžbina”, koja je napisana u Perth-Bedfordu6. oktobra 2009. godine (poslao mi je brat Zig-munt — nažalost autor je nepoznat).

Domovina je u srcu svakog Poljakanadom cvjeta, pri punom mjesecunašu zemlju, istorija, štedjela nije

crna ruža na grobovima oslobodilaca, simbol je Poljske vjekovima porobljavane

Poljaci, koje sudbina razbaca širom svijeta,u emigraciji stvaraju, svoju Malu Otadžbinu

zemlja djetinjstva, u snovima im se javipoljsku istoriju i književnost, kao talisman slave

Domovina, koja je dom za milionedanas, samo u srcu, ponosno živi,

srca kucaju čežnjom za rodnim krajemsvijetlo-plavim nebom, žalosnom vrbom

Mala Otadžbina Poljaka, u emigracijiJe, kao dijamant neobično skupi

sjajem plijenila srca dušečežnjom oplođuje beskraj nebeski

Bacam danas šaku dijamanata na sve strane svijeta

153

aby wszyscy żyjący na emigracji Polacyw dłonie je chwytali do serca przytulali

i z myślą o kraju lat dziecinnychswe ostatnie tchnienie oddawali.

Ojczyznę mamy jedną, niezależnie od tego,gdzie mieszkamy, a prawdziwy nasz świat pozostaje tam, gdzie nasze korzenie, bo onemówią do nas: „Nasi tu byli...” czyli byliśmy,jesteśmy i będziemy!

da bi svi Poljaci, u emigracijiu šake je hvatali, do srca grlilii sa mišlju, o otadžbini svog djetinjstvadali joj, svoj posljednji dah.

Imamo jednu domovinu, bez obzira na to gdježivimo, a naš pravi svijet ostaje tamo, gdje sunaši korijeni, jer oni nam govore: ,,Naši su biliovdje...”, znači bili smo, jesmo i bićemo!

154

155

Od lewej strony od dołu: Sado Peričić, Marzena Peričić, Wanda J. Vujisić, Iwona Vujisić, Zygmunt Hupka, Trivo Zalak, Bożena Knežević, Aleksandra Janković, Blagoje Vujisić, Vukoman Medojević, Bartosz Klasa, Saša Obradović, Nevena Kadović, Anđela Međedović, Miloš Međedović, Luka Šućur, Anja Vujisić, Filip Miladinović, Elena Međedović, Teresa Medojević, Katarzyna Nenezić, Jolanta Dojić, Halina Kadović, Bojana Vujić, Irena Vujić, Grażyna Maslovar, Teresa Obradović, Agnieszka Klasa Konsul RP w Czarnogórze, Grażyna Sikorska Ambasador RP w Czarnogórze, Mila Korać, Vasilija Obradović, Biljana Obradović, Lana Kadović, Krystyna Jelić, Marko Vukašinović, Sanja Šućur, Dušan Bugarin, Maryla Ćupić

Sa lijeve strane ka dolje: Sado Peričić, Mažena Peričić, Vanda J. Vujisić, Ivona Vujisić, Zigmunt Hupka, Trivo Zalak, Božena Knežević, Aleksandra Janković, Blagoje Vujisić, Vukoman Medojević, Bartoš Klasa, Saša Obradović, Nevena Kadović, Anđela Međedović, Miloš Međedović, Luka Šućur, Anja Vujisić,Filip Miladinović, Elena Međedović, Teresa Medojević, Katažina Nenezić, Jolanta Dojić, Halina Kadović, Bojana Vujić, Irena Vujić, Gražina Maslovar, Teresa Obradović, Agnješka Klasa Konzul RP u Crnoj Gore, Gražina Sikorska Ambasador RP u Crnoj Gore, Mila Korać, Vasilija Obradović, Biljana Obradović, Lana Kadović, Kristina Jelić, Marko Vukašinović, Sanja Šućur, Dušan Bugarin, Marila Ćupić

tak się wszystko zaczęło… śladami polaków w czarnogórze ... (1).pdf · tragom poljaka u...

Documents