Prof. dr hab. med.Tadeusz Mika

PODRCZNIKDLAWYDZIAWFIZJOTERAPIIMEDYCZNYCHSTUDIWZAWODOWYCH

Wydanie II

Wydawnictwo Lekarskie PZWLWarszawa

Copyright by Tadeusz Mika 1993, 1996 Copyright by Pastwowy Zakad Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1993 Copyright by Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1996

Redaktor: Ewa JaworskaRedaktor techniczny: Franciszka WyszomirskaKorektor: Elbieta Michalska

Projekt okadki i strony tytuowej: Artur Lewandowski

Podrcznik dotowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i dopuszczony do uytkuszkolnego przez Ministra Zdrowia i Opieki Spoecznej

Wszystkie prawa zastrzeone.Przedruk i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci caoci bd czci ksiki bez pisemnej zgodywydawcy s zabronione.

ISBN 83-200-2053-0

Wydawnictwo Lekarskie PZWLWarszawa 1996 r.Wydanie II.Cieszyska Drukarnia WydawniczaCieszyn, ul. Pokoju 1Zam. nr 727-k-96.

Spis treci

Rys historycznyRola medycyny fizykalnej i lecznictwa uzdrowiskowego w leczeniu,diagnostyce i rehabilitacjiCzynniki fizyczne

Mechanizm dziaania czynnikw fizycznych

Leczenie ciepem i zimnem

CiepolecznictwoWaciwoci fizyczne energii cieplnejWymiana ciepaRegulacja cieplna organizmuWpyw ciepa na organizmZabiegi ciepolecznicze

ania sucha szafkowaania sucha rzymskaSaunaZabiegi cieplne przy uyciu parafiny

Leczenie zimnemWpyw zimna na organizmZimne zabiegi miejscowe

Zimne okady lub zawijaniaOzibienie przy uyciu ciekego chlorku etyluZabiegi miejscowe przy uyciu zimnego powietrza

Oglne zabiegi zimneOglna terapia zimnem

Wodolecznictwo

Wpyw zabiegw wodoleczniczych na ustrjWybrane zabiegi wodolecznicze

9

14

1618

21

212122242931313232374040434344444646

49

4959

Kpiele . . 59Pkpiele 63Natryski . . 64

Natryski specjalne 68Wskazania i przeciwwskazania d o stosowania natryskw . . . . . 7 0

Polewania 70Polewania czciowe 71Polewania cakowite 72

Zmywania . . 72Nacierania . 72Zawijanie . . . 73Okady . . . ' 73Pukania 75

Pierwsza pomoc w przypadku utonicia 76

wiatolecznictwo 77Podstawy fizyczne i biologiczne 77Promieniowanie podczerwone 80

Dziaanie biologiczne promieniowania podczerwonego 81Terapeutyczne promienniki podczerwieni 82Lampy i urzdzenia do nawietla promieniami podczerwonymi i widzialnymi . 84Oglne zasady obowizujce >v nawietlaniach promieniami podczerwonymi . 89

Promieniowanie nadfioletowe 90Podzia i waciwoci promieniowania nadfioletowego 90Dziaanie biologiczne i wpyw promieniowania nadfioletowego na organizmludzki . 92Sztuczne rda promieni nadfioletowych 101Terapeutyczne lampy kwarcowe 106Nowoczesne metody terapii promieniowaniem nadfioletowym . . . . 112Bakteriobjcze lampy kwarcowe 116Metodyka nawietla oglnych i miejscowych 117Zastosowanie promieni nadfioletowych w zapobieganiu i leczeniu . . . 125

Helioterapia 129Biostymulacja promieniowaniem laserowym 133Podstawy fizyczne 133Dziaanie biologiczne promieniowania laserowego 138

Wybrane wskazania i przeciwwskazania do stosowania promieniowanialaserowego 140

Metodyka zabiegw promieniowaniem laserowym maej mocy 141Terapeutyczna aparatura laserowa 143

Elektrolecznictwo 151Prd stay . 151

Wpyw prdu staego na organizm 151

Zabiegi elektrolecznicze przy uyciu prdu staego 156Galwanizacja 157Jontoforeza 163Kpiele elektryczno-wodne 174

Prdy maej czstotliwoci 179Elektrostymulacja 184Impulsy prostoktne 191Impulsy trjktne 192Aparaty do elektrostymulacji 198

Aparat do leczenia prdem staym i prdami impulsowymi maej czstotliwociStymat S-100 198Aparat do leczenia prdem staym i prdami maej czstotliwoci StymatS-120 200Elektrostymulator Myostim-2 201

Prd faradyczny 203Prd maej czstotliwoci w leczeniu porae kurczowych 204

Metoda Hufschmidta 204Metoda tonolizy 205Aparaty do tonolizy 206Elektrostymulacja czynnociowa 209

Przezskrna stymulacja elektryczna (TENS transcutaneous electrical nervestimulation) 213Metoda eleklrostymulacji w skrzywieniach bocznych krgosupa . . . . 215

Prdy diadynamiczne (DD), zwane inaczej prdami Bernarda 216Aparat do leczenia prdami diadynamicznymi Diadynamic, typ DD6 . . 222Aparat d o leczenia prdami diadynamicznymi Stymat S-200 . . . . 224Aparat do leczenia prdami diadynamicznymi i ich modyfikacj Isodyna-mic, typ DD8 226

Metodyka zabiegw 228Wybrane przykady metodyki zabiegw przy uyciu prdw diadynami-cznych 230Wskazania i przeciwwskazania do stosowania prdw diadynamicznych . 233

Prdy redniej czstotliwoci 239Prdy interferencyjne (zwane rwnie prdami Nemeca) 240

Aparat do terapii prdami interferencyjnymi Interdyn ID 99 . . . . 246Aparat d o terapii prdami interferencyjnymi Stymat S-300 . . . . 248

Prdy stereointerferencyjne 249Modulowane prdy redniej czstotliwoci 250Aparaty do elektroterapii skojarzonej z oddziaywaniem mechanicznym . . 252

Zestaw do terapii skojarzonej ultradwikami i prdami impulsowymimaej czstotliwoci, typ DS-200 252Intervac typ IV-0l 253

Zasady postpowania w wypadku poraenia prdem elektrycznym i zasady bez-pieczestwa obsugi urzdze elektroleczniczych 256

Elektrodiagnostyka 259

Metody stosowane w elektrodiagnostyce ukadu nerwowo-miniowego . . . 259Metody jakociowe 260Metody ilociowe 263

Pola elektromagnetyczne wielkiej czstotliwoci 270Drgania elektromagnetyczne ich istota i wytwarzanie 271Dziaanie drga elektromagnetycznych na tkanki ustroju 280

Oddziaywanie na tkanki prdu wielkiej czstotliwoci 281Oddziaywanie na tkanki pola elektrycznego wielkiej czstotliwoci . . . 283Oddziaywanie na tkanki pola magnetycznego wielkiej czstotliwoci . . . 287

Metody lecznicze 288Arsonwalizacja 288Diatermia krtkofalowa 290

Budowa, dziaanie i obsuga aparatu do diatermii krtkofalowej DiamatG-10 305

Terapia impulsowym polem magnetycznym wielkiej czstotliwoci . . . 310Budowa, dziaanie i obsuga aparatu do terapii impulsowym polem magne-tycznym wielkiej czstotliwoci Terapuls GS-200 310

Diatermia mikrofalowa 314Aparat do diatermii mikrofalowej ucz-58-1 322Aparat do diatermii mikrofalowej Wona-2 324

Pola magnetyczne 325

Charakterystyka fizyczna pola magnetycznego 326Dziaanie biologiczne pola magnetycznego 329Leczenie polami magnetycznymi 331

Impulsowe pole magnetyczne maej czstotliwoci 332Aparatura do magnetoterapii 334

Aparatura do leczenia zmiennym polem magnetycznym maej czstotliwo-ci Ambit 2000 335

Ultradwiki 338

Podstawy fizyczne 338Dziaanie biologiczne ultradwikw 345

Zmiany miejscowe (pierwotne) 345Dziaanie mechaniczne 345Dziaanie cieplne 346Dziaanie fizykochemiczne 346

Zmiany oglne (wtrne) 347Dawkowanie ultradwikw 348

Wskazania i przeciwwskazania d o stosowania ultradwikw . . . . 350Lecznicza aparatura ultradwikowa 353

Budowa, dziaanie i obsuga aparatu do terapii ultradwikowej UltratonD-300 357Budowa, dziaanie i obsuga aparatu do terapii ultradwikowej UltratonD-200 359

Metodyka zabiegw ultradwikowych 361Metody leczniczego stosowania ultradwikw 363

Wziewania 366

Aerozole 366Lecznicze stosowanie aerozoli 368Leki stosowane do wziewa 369Urzdzenia do wziewa 370

Higiena aparatw do wziewa oraz wymogi bezpieczestwa pracy . . . 374

Balneoterapia 376

Lecznicze wody m i n e r a l n e 376Podzia i c h a r a k t e r y s t y k a dziaania leczniczego wd minera lnych . . . . 379Wystpowanie wd leczniczych w Polsce 380

Borowina 381Kpiele w wodzie sztucznie minera l izowanej lub gazowanej 384

Kpiele s o l a n k o w e 384Kpiele kwasowglowe 385Kpiele s i a r k o w o d o r o w e 386

Klimatologia 388

P o j c i e k l i m a t u i p o g o d y 3 8 8E l e m e n t y k l i m a t y c z n e 3 8 9C e c h y k l i m a t u P o l s k i 3 9 6

L e c z n i c t w o u z d r o w i s k o w e 4 0 0W s k a z a n i a i p r z e c i w w s k a z a n i a d o l e c z e n i a u z d r o w i s k o w e g o . . . . 4 0 4

Rys historyczny

Historia fizykoterapii i balneoterapii siga zamierzchej przeszoci, w kt-rej czowiek, poszukujc w otaczajcej go przyrodzie rodkw leczcychchoroby, odkry leczniczy wpyw ciepa, zimna, promieniowania sonecz-nego i wd mineralnych. Instynkt oraz obserwacja wiata zwierzcegowytyczay drogi prymitywnego, lecz skutecznego postpowania lecznicze-go.

Leczniczy wpyw ciepa oraz promieni sonecznych stanowi zapewnegwn podstaw do utrwalenia si powszechnego u ludw staroytnychkultu ognia i soca. Jak gboko zakorzenione w wiadomoci tych ludwbyo przekonanie o zalenoci stanu zdrowia od soca, wiadczy mitologiagrecka, wedug ktrej Asklepios, bg sztuki lekarskiej, zwany w RzymieEskulapem, by synem Apollina boga soca.

Wykorzystywanie przez czowieka od niepamitnych czasw leczniczegowpywu wody znajduje swj wyraz u rnych ludw w przetrwaych dodnia dzisiejszego obrzdach i zwyczajach rytualnych, bdcych echemdawnych, zapomnianych metod leczniczych. wiadcz o tym rwniezapisy w staroytnych ksigach Hindusw, Egipcjan i narodw BliskiegoWschodu.

Kolebk nowoczenie pojtej fizykoterapii i balneoterapii s ziemiebasenu Morza rdziemnego. Ludy Egiptu, Bliskiego Wschodu, Grecyi Rzymianie przykadali du wag do leczniczego wpywu naturalnych,fizycznych bodcw przyrody. Dowodem tego s opracowane naukowoprzez znanych lekarzy staroytnoci, takich jak Hipokrates (460-380p.n.Ch.) czy Asklepiades z Bitynii (120-56 p.n.Ch.), metody leczniczegowykorzystania wiata sonecznego i wody. Rzymianom zawdzicza sistworzenie podwalin lecznictwa uzdrowiskowego, a wiele wykorzystywa-nych przez nich uzdrowisk cieszy si do dnia dzisiejszego zasuon saw.

W tym samym obszarze dokonywano, rwnie ju w staroytnoci,pierwszych zabiegw elektroleczniczych. rdem elektrycznoci byy ryby

- drtwy, majce zdolno gromadzenia adunku elektrycznego. Przy-kadanie tych ryb do ciaa ludzkiego byo pierwszym zastosowaniemelektrycznoci w celach leczniczych, chocia istota zabiegu nie bya jeszczewwczas rozumiana w dzisiejszym pojciu.

W redniowieczu nie dbano o higien, zdrowie, sprawno i estetykciaa i dlatego na cae stulecia zahamowany zosta rozwj fizycznych metodleczniczych. Dopiero w 1600 r. pojawia si w Anglii pierwsze pionierskiedzieo Williama Gilberta (1540-1603), lekarza nadwornego krlowejElbiety I, o elektrycznoci statycznej. Prace jego wi si z odkryciem, eszko, siarka, ywica i inne substancje nabywaj po ich potarciu, podobniejak bursztyn, waciwoci przycigania lekkich cia. Gilbertowi przypisujesi stworzenie sowa elektryczno" (electricitas), ktre pochodzi odgreckiej nazwy bursztynu (elektron). Sowo to bdzie od tej pory symbolemi treci postpu ludzkoci. W wieku XVI I dochodzi rwnie do doniosegoodkrycia w dziedzinie fizyki; jest nim rozszczepienie w roku 1660 przezIzaaka Newtona (1642 - 1727) wizki wiata biaego za pomoc pryzmatu.Odkrycie to zapocztkowuje wiatolecznictwo.

Wiek XVIII przynosi odkrycia decydujce o powstaniu nowej dzie-dziny fizykoterapii, a mianowicie elektrolecznictwa. Luigi Galvani(1737-1798), profesor anatomii w Bolonii, opisuje w 1791 r. skurczminia aby wywoany dziaaniem elektrycznoci. Skurcz minia przypi-sywa on dziaaniu elektrycznoci, wytworzonej w wyniku poczeniaminia z dwiema pytkami rnych metali. Woch, Alessandro Volta(1745-1827), kontynuujc dowiadczenia Galvaniego wykaza, e prdelektryczny powstaje w ukadzie dwch rnych metali poczonych zesob dobrym przewodnikiem elektrycznoci, a przedzielonych tkaninnasycon roztworem kwasu lub soli. Na tej zasadzie zostaje zbudowaneprzez Volt pierwsze ogniwo elektryczne, bdce jednoczenie pierwszymwykorzystywanym przez czowieka sztucznym rdem prdu elektrycz-nego.

W wieku XIX nastpuje dalszy olbrzymi postp w dziedzinie fizycznychmetod leczenia. Odkrycie w 1800 r. przez F. W. Herschla niewidzialnychpromieni podczerwonych, a w 1801 r. przez J. Rittera i W. H. Wollastonapromieni nadfioletowych to nastpne milowe kroki w rozwoju wiatolecz-nictwa. W tym wieku prowadzone s pierwsze prace nad reakcjamifotochemicznymi zachodzcymi w tkankach ywych pod wpywem pro-

10

mieniowania nadfioletowego; powstaj pierwsze lampy ukowe (H. B.Davy). W roku 1895 duski lekarz N. R. Finsen(1860- 1904) wykorzystujepromienie nadfioletowe, emitowane przez skonstruowan przez siebielamp, w leczeniu grulicy skry. Epokowe odkrycie w 1831 r. przez M.Faradaya (1791-1861), zjawiska indukcji elektromagnetycznej stworzyodla fizykoterapii moliwo wykorzystania prdu indukcyjnego, nazywa-nego - - dla uczczenia odkrywcy - - prdem faradycznym. Szerokiezastosowanie tego prdu w elektrolecznictwie zadecydowao o rozwojutego dziau fizykoterapii.

Kontynuacj odkry Galvaniego stanowiy prace E. H. Du Bois-Rey-monda (1818- 1896) i W. H. Erba (1840- 1921) w Niemczech oraz G. B.Duchenne (1806- 1875) we Francji. Ich wyniki umoliwiy wprowadzeniedo praktyki leczniczej elektrostymulacji mini. W kocu XIX wiekunastpuj podstawowe dla fizykoterapii odkrycia przez J. A. d'Arson-vala (1851-1940) i N. Tesl (1856-1943) prdw wielkiej czstotli-woci.

W tym czasie obserwacje lskiego chopa V. Priessnitza (1799- 1851)oraz badania naukowe W. Winternitza (1835- 1917) stworzyy podstawyrozwoju metod wodoleczniczych. Zostay one rozwinite przez niemiec-kiego ksidza S. Kneippa (1821-1897), twrc oryginalnej metody wodo-leczniczej. Gosi on wyprzedzajce jego czas pogldy o koniecznocikojarzenia leczniczych polewa wod z higienicznym trybem ycia, dietoraz ruchem na wieym powietrzu. W Polsce powany wkad w rozwjwodolecznictwa wnis J. niniewicz (1872-1954), ktry opracowaopart na fizjologicznych podstawach, reflektoryczn metod polewa.

Wiek XX wnosi dalszy postp do fizykoterapii, a mianowicie wprowa-dza do lecznictwa prdy wielkiej czstotliwoci dziki pracom R. Zeynecka(1908) i F. Nagelschmidta (1907), ktry metod t nazwa diatermi.Skonstruowanie przez J. H. Fleminga i L. de Foresta pierwszej lampyelektronowej, wytwarzajcej drgania wielkiej czstotliwoci, zadecydowa-o nie tylko o rozwoju radiotechniki, ale rwnie o zastosowaniu w lecznict-wie pl elektrycznych i magnetycznych wielkiej czstotliwoci. Metoda ta,oparta na podstawowych pracach J. W. Schereschewsky'ego i E. Schlie-phakego, zostaa nazwana diatermi krtkofalow.

Dalszy postp w dziedzinie wykorzystania leczniczego prdw wielkiejczstotliwoci stanowio odkrycie radaru, zastosowanego przez aliantww czasie II wojny wiatowej do radiolokacji nieprzyjacielskich obiektwwojskowych. Uzyskanie fali elektromagnetycznej o czstotliwoci tysicy

11

milionw drga na sekund stao si moliwe dziki skonstruowaniuw Anglii przez J. T. Randalla i H. A. H. Boota lampy generacyjnej, zwanejmagnetronem Drgania elektromagnetyczne o takich czstotliwociach,ktrym odpowiada dugo fali rzdu decymetrw i centymetrw, na-zwano mikrofalami. Do lecznictwa zostay one wprowadzone w 1951 r.

Duym postpem byo rwnie wykorzystanie do celw leczniczychdrga mechanicznych o czstotliwoci przekraczajcej granic syszalnociucha ludzkiego, czyli ultradwikw. Podstawy rozwoju tej dziedzinylecznictwa fizykalnego stworzyo odkrycie przez braci Jakuba i PiotraCurie w 1880 r. zjawiska piezoelektrycznego. Pierwsze badania nadwpywem ultradwikw na organizmy ywe zostay zapocztkowaneprzez P. Langevina w 1927 r., a prace R. Pohlmana stworzyy naukowepodstawy do ich oficjalnego wprowadzenia do lecznictwa w 1951 r.Obecnie ultradwiki znajduj powszechne zastosowanie w lecznictwiefizykalnym, a wykorzystanie ich w celach diagnostycznych otwiera noweperspektywy ich stosowania.

Teoretyczne prace A. Einsteina (1879- 1955), dotyczce teorii promie-niowania kwantowego, stworzyy podstawy rozwoju techniki laserowej.W latach szedziesitych naszego stulecia wgierski uczony E. Mesterwprowadzi do terapii fizykalnej laserowe promieniowanie maej mocy,otwierajc nowy etap rozwoju wiatolecznictwa. Obserwowane w ostat-nich latach zainteresowanie terapi polem magnetycznym pocztkiemswym siga staroytnoci. U progu czasw nowoytnych szczeglnezainteresowanie magnetoterapi wykaza synny lekarz Paracelsus (wac.T. B. von Hohenheim -- ur. 1493 zm. 1541). Podwaliny wspczesnejterapii polami magnetycznymi pooyli: znakomity lekarz francuskiR. T. H. Laennec (1781 - 1826) oraz amerykaski lekarz E. Perkins, ktryw 1776 r. skonstruowa oparty na dziaaniu pola magnetycznego aparat dozwalczania blu.

Polska medycyna moe poszczyci si piknymi tradycjami i osig-niciami w rozwoju balneologii i lecznictwa uzdrowiskowego. Istnieje wieledowodw, e dawni Sowianie korzystali z lecznictwa zdrojowego, a nie-ktre odkryte przez nich zasoby wd mineralnych, np. w Szczawnie--Zdroju, su zdrowiu czowieka do dnia dzisiejszego. Do najstarszych,o wielowiekowej tradycji uzdrowisk polskich nale: Szczawno-Zdrj,Cieplice, Ldek-Zdrj, Iwonicz i Swoszowice. Spord pierwszych ogo-szonych drukiem prac polskich z zakresu wodolecznictwa i balneologiiwymieni naley traktaty Macieja z Miechowa (1457-1532), Jzefa

12

Strusia (1510-1568), lekarza nadwornego krla Zygmunta Augusta,a take traktat ojca polskiej balneologii Wojciecha Oczki (1537- 1599) pt. ,,Cieplice", ktry ukaza si drukiem w 1578 r.

Szczeglny rozkwit przeya polska balneologia w wieku XIX. W tymokresie dziaaj tej miary ludzie, co Jzef Dietl (1804-1878), ktrywskrzesi polskie lecznictwo uzdrowiskowe oraz stworzy podstawy dorozwoju ,,pery" uzdrowisk polskich Krynicy, M. Zieleniewski autor,,Rysu balneologii" - oraz E. Korczyski i A. Gliski, ktrzy podjlinaukowe badania nad wpywem wd leczniczych. Spord innych, za-suonych wielce dla balneologii polskiej, wymieni trzeba prof. F.Chapowskiego, kierownika pierwszej polskiej katedry balneologii przyUniwersytecie Poznaskim, oraz prof. A. Sabatowskiego, jednego z twr-cw wspczesnej balneologii, autora wielu prac i podrcznikw.

W Polsce fizykoterapia i balneoklimatologia speniaj wan rolw systemie suby zdrowia. Ustanowienie specjalizacji lekarskiej w zakresiemedycyny fizykalnej i balneoklimatologii oraz utworzenie wielu szkksztaccych technikw fizjoterapii, zapewnio dopyw lekarskich i red-nich kadr medycznych decydujcych o poziomie lecznictwa.

Nadzr nad poziomem lecznictwa fizykalnego i uzdrowiskowego spra-wuje Minister Zdrowia i Opieki Spoecznej.

Tradycje polskiej myli naukowej w zakresie balneologii, bioklimatolo-gii i medycyny fizykalnej kontynuuj: Polskie Towarzystwo Balneologii,Bioklimatologii i Medycyny Fizykalnej oraz Warszawskie TowarzystwoLekarzy Medycyny Fizykalnej obejmujce sekcj Technikw Fizjoterapiii Masaystw. Wielkie zasugi dla naukowego postpu fizykoterapiii balneologii w Polsce pooyli: doc. Jan Grczewski, prof. Jzef Jan-kowiak, doc. Irena Konarska, prof. Zbigniew Oszast, prof. MariaSzmytwna oraz prof. Henryk Walawski.

Rola medycyny fizykalneji lecznictwa uzdrowiskowegow leczeniu, diagnostycei rehabilitacji

Medycyna fizykalna zajmuje si zastosowaniem metod fizycznych w celachleczniczych, zapobiegawczych i diagnostycznych. Pozostaje ona w cisejcznoci z teoretycznymi i klinicznymi dyscyplinami medycyny orazwieloma dziedzinami fizyki, techniki i nauk przyrodniczych.

W zakres medycyny fizykalnej wchodz: fizykoterapia, fizjoprofilaktyka, fizykalne metody diagnostyczne.Fizykoterapia jest dziaem lecznictwa, w ktrym stosuje si wystpujce

w przyrodzie naturalne czynniki fizyczne, jak czynniki termiczne, promie-niowanie Soca oraz czynniki fizyczne wytworzone przez rnego rodzajuurzdzenia, np. urzdzenia dostarczajce energii cieplnej, prdw maejczstotliwoci, prdw wielkiej czstotliwoci, promieniowania wietlnego,nadfioletowego, podczerwonego oraz ultradwikw. Doda naley, e tendzia terapii fizykalnej jest okrelany czsto jako fizjoterapia. Temusynonimowi fizykoterapii przypisuje si zwykle szersze znaczenie uwaa-jc, e w zakres fizjoterapii wchodzi kinezyterapia. fizykoterapia orazmasa. Niektrzy autorzy do fizjoterapii zaliczaj niektre dziay leczeniauzdrowiskowego, jak np. balneoterapi i klimatoterapi.

Fizjoprofilaktyka jest dziaem medycyny fizykalnej, w ktrym naturalnei wytworzone sztucznie czynniki fizyczne wykorzystuje si do zaspokojeniapotrzeb ustroju lub do zwikszenia jego odpornoci. Dzia ten obecnierozwija si dynamicznie wraz z narastajc technizacj ycia i zwizanymz tym powikszeniem si liczby tzw. chorb cywilizacyjnych. Przyczynwystpowania tych chorb jest zaburzenie naturalnego stanu rwnowagimidzy organizmem ludzkim a jego otoczeniem. Czowiek wspczesny,bytujcy w duych skupiskach miejskich i przemysowych, ponaglany

14

tempem ycia tych rodowisk, naraony jest na wiele szkodliwych wpy-ww otoczenia. Zanieczyszczenie powietrza, wody i poywienia, niewa-ciwy sposb odywiania, alkohol, tyto i rnego rodzaju uywki oraznaduywanie lekw stwarzaj dodatkowe ujemne czynniki wpywajcena zdrowie czowieka. W tych warunkach dochodzi do wyczerpania rezerwsamoregulacji ustroju, co powoduje zaburzenia w jego przystosowaniu sido otoczenia. Doprowadza to do czstego wystpowania nerwic, chorobywiecowej, choroby nadcinieniowej, choroby wrzodowej odka i dwu-nastnicy, chorb uczuleniowych i innych. W celu zapobieenia tymchorobom obserwuje si obecnie w lecznictwie dno do wykorzystaniaczynnikw fizykalnych, pozwalajcych zwikszy odporno organizmuoraz usprawni procesy adaptacyjne. Szczeglnie due moliwoci stwarzaw tej dziedzinie stosowanie promieni nadfioletowych, wodolecznictwa orazleczenia uzdrowiskowego. Kojarzenie oddziaywania na ustrj odpowie-dnio dobranych i dawkowanych czynnikw fizykalnych z wpywemkorzystnych warunkw klimatycznych uzdrowiska i odpowiednim rei-mem leczniczym stwarza dobre warunki do regeneracji fizycznej i psychicz-nej organizmu.

Wspczesn medycyn cechuje gwatowny rozwj fizykalnych metoddiagnostycznych. Wszystkie te metody polegaj albo na rejestracji pewnychzjawisk fizycznych zachodzcych w ustroju, albo te na badaniu jegoodczynw na bodce fizyczne. Badanie zjawisk elektrycznych, zwizanychz czynnoci tkanek, stworzyo podstawy do powszechnie dzisiaj stosowa-nych w diagnostyce takich metod elektrograficznych, jak elektrokardio-grafia, elektroencefalografia czy elektromiografia, ktrych istota polegana rejestrowaniu prdw czynnociowych powstajcych w czasie czynnociminia sercowego, mzgu czy mini szkieletowych. Ocena reakcji tkanekwraliwych na bodce elektryczne jest domen elektrodiagnostyki, ktrawnosi wiele istotnych informacji o stanie ich pobudliwoci. Wiele cennychinformacji diagnostycznych wnosz te metody oparte na luminescencjitkanek pod wpywem promieni nadfioletowych. Due perspektywy roz-woju rokuje nowoczesna metoda diagnostyczna zwana termografi, ktrapolega na rejestrowaniu promieniowania podczerwonego emitowanegoprzez tkanki ustroju. Burzliwy rozwj przeywa rwnie diagnostykaultradwikowa, polegajca na rejestrowaniu odbitej przez rne strukturytkankowe fali ultradwikowej.

Trudno wymieni wszystkie metody fizykalne stosowane we wspczes-nej diagnostyce. Cz z nich jest ju dzisiaj metodami rutynowymi,

15

nieodzownymi do ustalenia prawidowego rozpoznania, inne s jeszczew trakcie rozwoju i bada. Fizykalne metody diagnostyczne znajduj corazszersze zastosowanie w medycynie i nie ma w obecnej dobie takiej dziedzinyklinicznej, w ktrej nie odgrywayby one podstawowej roli.

W bliskiej cznoci z medycyn fizykaln pozostaje leczenie uzdrowi-skowe, ktre czy elementy fizykoterapii z lecznictwem balneologicznymoraz klimatycznym. Wykorzystanie leczniczego wpywu czynnikw fizyka-lnych, klimatu oraz umiejtne stosowanie naturalnych tworzyw lecz-niczych, takich jak borowina i wody lecznicze, stwarza zesp bodcwoddziaujcy korzystnie w wielu chorobach.

Zarwno fizykoterapia, jak i lecznictwo uzdrowiskowe odgrywajbardzo wan rol w rehabilitacji, przez ktr naley rozumie, w od-niesieniu do osb chorych i kalekich, zorganizowane postpowanieplacwek suby zdrowia, zmierzajce do przywrcenia tym osobomoptymalnej sprawnoci fizycznej, psychicznej i zawodowej. O osigniciutego celu decyduje waciwe zaprogramowanie kompleksowego postpo-wania rehabilitacyjnego, w ktrym leczenie specjalistyczne, stosowanew danym schorzeniu, jest kojarzone ze stosowaniem leczniczych wiczeruchowych, czyli kinezyterapii, metodami fizykoterapeutycznymi, lecz-nictwem uzdrowiskowym, poradnictwem psychologicznym oraz opieksocjaln.

Czynniki fizyczne

Czynniki fizyczne mog by naturalne lub sztuczne, wytworzone przezodpowiednie generatory. Do naturalnych czynnikw fizykalnych naleczynniki fizyczne biosfery, czyli sfery, w ktrej rozwija si ycie zwierzcei rolinne. Nale do nich: oddziaujce na ustrj ludzki czynniki termicz-ne, promieniowanie soneczne, elektryczno, pole magnetyczne, cinienieatmosferyczne oraz ruchy i wilgotno powietrza. Rne postacie energii,bdce czynnikami fizycznymi, mona w zalenoci od ich waciwocipodzieli w nastpujcy sposb:

Czynniki termiczne. Bodcem dla organizmu jest energia cieplna, ktramoe by przekazana drog przewodzenia, przenoszenia i promieniowania

16

lub wytworzona w tkankach w wyniku przepywu prdu o wielkiejczstotliwoci, oddziaywania na nie pl elektrycznych, magnetycznych lubelektromagnetycznych o wielkiej czstotliwoci. Ciepo powstaje rwniew tkankach pod wpywem drga mechanicznych o czstotliwoci przewy-szajcej granic syszalnoci ucha ludzkiego, czyli ultradwikw.

Czynnik fotochemiczny. Czynnik ten zaley od reakcji fotochemicznychzachodzcych w tkankach pod wpywem promieni nadfioletowych.

Czynnik elektrokinetyczny. Rnego rodzaju prdy impulsowe powodu-j pobudzenie tkanki nerwowej i miniowej. Wynikiem tego pobudzenias skurcze mini.

Czynniki elektrochemiczne. Istot tych czynnikw jest przepyw przeztkanki staego prdu elektrycznego. Poniewa protoplazma komrek orazpyn pozakomrkowy stanowi roztwr elektrolitw, przepyw prdupowoduje przemieszczenie jonw i zmiany w ich steniu, co wpywa z koleina chemizm tkanek. Czynnik ten stanowi rwnie istot jontoforezy, ktrapolega na wprowadzeniu do tkanek (siami pola elektrycznego) jonwdziaajcych leczniczo.

Czynniki mechaniczne i kinetyczne. Czynniki te zwizane s z od-dziaywaniem mechanicznym. Przykadem moe by cinienie hydro-statyczne wody w czasie kpieli, uderzenie strumienia wody o ciaow zabiegach wodoleczniczych, ultradwiki, masa oraz nacieranie. Czyn-nik kinetyczny oddziauje na organizm w czasie wykonywania wiczeruchowych biernych, wspomaganych i czynnych.

Podany uproszczony podzia czynnikw fizycznych ma wykaza ichrnorodno; w rzeczywistoci rne postacie energii powoduj zwyklew tkankach zoone odczyny. Tak np. ultradwiki powoduj wytworzenieciepa, oddziauj mechanicznie oraz wpywaj na wiele procesw tkan-kowych.

Podobnie pole elektryczne czy magnetyczne wielkiej czstotliwociprcz wytwarzania ciepa oddziauj bakteriostatycznie oraz wywoujw tkankach wiele zmian, ktrych nie mona wytumaczy wyczniewpywem energii cieplnej.

2 Fizykoterapia

Mechanizm dziaania czynnikw fizycznych

Odczyn wystpujcy w tkance w wyniku zadziaania na ni okrelonejpostaci energii zaley od:

iloci energii,czasu dziaania energii,

- waciwoci tkanki.Jeli natenie danego czynnika fizycznego jest mae, a czas jego

dziaania krtki, to odczyn jest minimalny lub nie wystpuje wcale.Najmniejszy stwierdzalny odczyn nazywa si odczynem progowym.

Zwikszenie natenia danego czynnika lub wyduanie czasu jego od-dziaywania nasila oczywicie odczyn tkanki. Stopie odczynu zaley odwraliwoci tkanki na dan posta energii. Przekroczenie granicy zdolnociprzystosowania si tkanki do bodca fizycznego powoduje jej uszkodzenie.Granic t okrela si nazw wartoci progowej tolerancji tkanki, ktrejmiar jest ilo energii dostarczonej w okrelonym czasie.

Wyrnia si odczyny nieodwracalne, powstae w wyniku uszkodzeniatkanek, oraz odczyny odwracalne, ktre ustpuj po upywie pewnegoczasu. W pierwszym przypadku, w zalenoci od nasilenia bodca,dochodzi do uszkodzenia tkanki, czyli upoledzenia lub zniesienia jejczynnoci, oraz zaburzenia lub zniszczenia jej struktury.

Rodzaj i stopie odczynu zaley rwnie od stanu czynnociowegotkanki. Tkanki wykazujce prawidowe czynnoci reaguj w okrelonysposb, ktry mona przewidywa. Odczyn taki nazywa si odczynemnormalnym. W przypadkach, gdy tkanki s zmienione chorobowo lubzaburzone s mechanizmy ustrojowe decydujce o odczynie, moe wy-stpi skutek odmienny od spodziewanego. Odczyn taki nazywa siodczynem paradoksalnym. Przykadem odczynu paradoksalnego moeby reakcja naczy krwiononych na bodziec cieplny, wystpujca niekie-dy w zaburzeniach naczynioruchowych, kiedy zamiast spodziewanegorozszerzenia naczy nastpuje ich skurcz.

Odczyn na dany czynnik fizyczny moe by miejscowy lub oglny.Odczyn miejscowy wystpuje w miejscu dziaania energii. Odczyn oglnystanowi niejako odpowied caego ustroju lub niektrych jego ukadw na

18

dany bodziec fizyczny. Powstaje on w wyniku wtrnych zmian za-chodzcych w ustroju pod wpywem miejscowego dziaania energii lub nadrodze odruchowej. Przykadem odczynu oglnego moe by podniesienietemperatury ciaa wystpujce po dugotrwaym ogrzewaniu koczyn.W tym przypadku miejscowe pochonicie duej iloci energii cieplnejprowadzi do podniesienia oglnej temperatury ciaa. Mechanizm po-wstawania odczynw oglnych na drodze odruchowej jest bardziej zoo-ny. Pobudzenie miejscowe ograniczonej powierzchni skry moe wywoana drodze odruchowej odczyn w narzdach wewntrznych unerwionychprzez ten sam segment rdzenia, wyraajcy si np. ich przekrwieniem.

Znajomo odczynw i umiejtne ich wykorzystywanie, warunkujeskuteczno leczenia fizykalnego. Pamita jednak naley, e moe wy-stpowa nadwraliwo na pewne postacie energii. Moe by onasamoistna, spowodowana stanami chorobowymi, czy przyjmowaniempewnych lekw. Wystpowa moe rwnie nadwraliwo na jednposta energii, jeli uprzednio zadziaaa inna jej posta. Tak np. ogrzanieskry promieniami podczerwonymi zwiksza jej wraliwo na promienienadfioletowe. Zaistnie moe rwnie sytuacja odwrotna, a mianowiciezmniejszenie odczynu na jedn posta energii w wyniku dziaania innej jejpostaci. Przykadem tego moe by ogrzanie skry po nawietleniupromieniami nadfioletowymi, ktre wyranie zmniejsza lub cakowicieznosi odczyn.

Skra spenia wan rol w mechanizmie oddziaywania na ustrjczynnikw fizycznych. Stanowi ona bowiem struktur tkankow, ktraokrywajc cay organizm, odbiera i przetwarza oddziaujc na ni energi.Jest bogato unerwiona i powiedzenie, e skra jest anten orodkowegoukadu nerwowego, dziki ktrej napywaj do niego informacje o wszel-kich zmianach zachodzcych w rodowisku zewntrznym, kryje w sobiegboki sens. Znajdujce si w skrze zakoczenia nerww dorodkowych- receptory s odbiornikami okrelonych postaci energii. Zachodzce

pod jej wpywem pobudzenie receptorw zostaje drog nerww dosrod-kowych przekazane do orodkowego ukadu nerwowego, skd przeznerwy odrodkowe zostaj wysyane impulsy nerwowe do narzdwwykonawczych, czyli efektorw, ktrymi s minie i gruczoy. W tensposb zamyka si uk odruchowy na drodze: receptor orodkowy ukadnerwowy efektor. Pobudzenie receptorw skry moe powodowa nadrodze odruchowej odczyn nie tylko w samej skrze, lecz rwniew narzdach wewntrznych w wyniku odruchw skrno-trzewnych.

2* 19

Dlatego te umiejtne korzystanie z odczynw odruchowych jest jednymz warunkw powodzenia leczenia fizykalnego.

W mechanizmie oddziaywania na organizm czynnikw fizykalnychdonios rol spenia obfita sie naczy skry. O tym, jak bogato jestunaczyniona skra, wiadczy moe fakt, e rozszerzone naczynia krwio-none samej tylko skry waciwej mog pomieci 1 1 krwi. Wykorzystaniewpywu czynnikw fizykalnych na stan naczy krwiononych skrypozwala wpywa na rozmieszczenie krwi w ustroju, co ma zasadniczeznaczenie w leczeniu chorb ukadu krenia. Rozszerzenie naczykrwiononych skry wpywa rwnie na zwikszenie przepywu krwi przeztkanki, co jest szeroko wykorzystywane w leczeniu wielu chorb, gwniestanw zapalnych.

Udzia skry w procesie termoregulacji, czyli zachowania staej ciepotyustroju, stanowi rwnie jeden z elementw wykorzystywanych w po-stpowaniu leczniczym przy uyciu czynnikw fizykalnych. Zdolnocitermoregulacyjne skry wynikaj z obecnoci w niej aparatu wydziel-niczego gruczow potowych, ktry jest zdolny wydziela bardzo dueiloci potu. Zawarta w pocie woda parujc na powierzchni skry pobieraz niej ciepo, zmniejszajc w ten sposb zasoby cieplne ustroju. Umiejtneoddziaywanie na przebieg procesw termoregulacyjnych pozwala wpy-wa na stan cieplny ustroju.

Leczenie ciepem i zimnem

Ciepolecznictwo

Leczenie ciepem, czyli ciepolecznictwo, polega na dostarczeniu do ustrojuenergii cieplnej, gwnie drog przewodzenia i przenoszenia. Przyjcietakiej definicji w sposb naturalny odrnia zabiegi ciepolecznicze odinnych zabiegw fizykalnych, polegajcych rwnie na przekazywaniuciepa, np. drog promieniowania jak to nastpuje w wypadkustosowania promieniowania podczerwonego lub na wytwarzaniu ciepawewntrz tkanek, np. przez pola elektromagnetyczne wielkiej czstotliwo-ci czy ultradwiki.

Waciwoci fizyczne energii cieplnej

W fizyce sowo ciepo" ma inne znaczenie anieli w mowie potocznej.Uywane powszechnie takie okrelenia, jak woda jest ciepa" lub dziebdzie ciepy", w cisym jzyku uywanym w fizyce zostayby zastpionepodaniem temperatury wody czy powietrza. Sowo ciepo jest w fizycezarezerwowane dla postaci energii, powodujcej wzrost temperatury ciaogrzewanych.

Ciepem nazywa si energi bezadnego ruchu czsteczek oraz energiwzajemnego oddziaywania atomw i czsteczek. Z punktu widzenia

21

kinetycznej teorii materii ciepo utosamia si z energi kinetycznczsteczek lub atomw oraz energi potencjaln ich wzajemnego od-dziaywania, czyli energi stanu skupienia.

Jednostk tej energii jest kaloria* (cal), ktra okrela ilo energiipotrzebnej do ogrzania 1 cm3 wody o 1C, cilej mwic od temperatury14,5 do 15,5C.

Energia bezadnego ruchu atomw i czsteczek okrela temperaturciaa. Temperatur mona ocenia na podstawie objaww intensywnociruchu czsteczkowego, np. zmian objtoci cia ciekych lub gazowych,zmian oporu elektrycznego przewodnika lub powstaniem siy elektro-motorycznej midzy ogrzanym i nieogrzanym spojeniem dwch rnychmetali. Wymienione sposoby oceny temperatury s wykorzystywanew powszechnie stosowanych termometrach.

Temperatur mierzy si w stopniach. Uywanymi skalami temperaturys skale: Kelvina i Celsjusza. Temperatur w skali Kelvina liczy si od tzw.zera bezwzgldnego, t = 273,16C, w ktrej to temperaturze nie wy-stpuje aden ruch atomw czy czsteczek danego ciaa. Std:

TK = tC +273,16

Podstawowymi wartociami, sucymi do okrelenia punktu poczt-kowego skali temperatury Celsjusza oraz jednostki temperatury w tej skali stopnia s temperatury przemiany stanu skupienia wody, a mianowi-

cie: temperatura topnienia lodu i wrzenia wody.

Wymiana ciepa

Wymian ciepa nazywa si przenoszenie energii cieplnej z jednego ciaa dodrugiego lub z jednej czci tego ciaa do innej. Ilo przeniesionej energiinazywa si iloci ciepa i wyraa w dulach lub kaloriach. Wymiana ciepapowstaje w wyniku dnoci do osignicia redniej wartoci energii

* Jednostk energii cieplnej wg obowizujcego midzynarodowego systemu miar (SI)jest dul (J). Kaloria jest obecnie jednostk dopuszczon przejciowo do stosowania jakolegalna, 1 cal = 4,186 J.

22

kinetycznej bezadnego ruchu czstek we wszystkich czciach ciaaodosobnionego lub w izolowanym ukadzie cia. Wyrwnanie moezachodzi drog przewodzenia, przenoszenia przez konwekcj oraz pro-mieniowanie.

Przewodzenie ciepa. Przewodzenie ciepa polega na wyrwnaniu energiikinetycznej czstek w wyniku ich bezporedniego zderzenia. Ten mecha-nizm wymiany cieplnej jest najbardziej charakterystyczny dla cia staych.

Przewodnictwo cieplne rnych substancji moe zmienia si w doszerokich granicach.

Tkanki ludzkie wykazuj rwnie znaczne zrnicowanie w zdolnociprzewodzenia ciepa. Warto wspczynnika przewodnictwa cieplnegotkanek zaley w duej mierze od ich ukrwienia. W tabeli 1 przedstawionowartoci wspczynnikw przewodnictwa cieplnego kilku tkanek (wgWiedemanna).

Tabela 1Wspczynnik przewodnictwa cieplnego tkanek (wg Wiedemanna)

Rodzaj tkanki

Tkanki doni w warunkach zimnego otoczeniaTkanki doni w warunkach normalnychSkra mocno przekrwionaSkra sabo przekrwionaMisie mocno przekrwionyMisie sabo przekrwiony

Wspczynnik przewodnictwacieplnego cal

(cm s K)0,00080,00230,00350,00120,00150,0012

Zarwno skra, jak i znajdujca si pod ni tkanka tuszczowa stanowidobr warstw izolacyjn, utrudniajc oddawanie ciepa otoczeniu drogprzewodzenia. Rol izolujc speniaj u zwierzt dodatkowo sieri pira. U czowieka wan rol izolujc spenia odzie, a mwic cilejodzie wraz z warstw powietrza zawart midzy skr a odzie,poniewa w warstwie tej odbywa si wymiana ciepa midzy ustrojema otoczeniem.

Przenoszenie ciepa. Dla gazw i cieczy charakterystyczny jest mecha-nizm wymiany ciepa przez przenoszenie czyli konwekcj. Polega on naruchu czci rodowiska gazowego lub ciekego o rnych temperaturach,powstaym w wyniku zmniejszenia gstoci czci rodowiska o wyszej

23

temperaturze, ktre jako lejsze unosi si ku grze. Pamita naley, eruch czci rodowiska przyspiesza tylko wymian ciepa, ktra w tymprzypadku odbywa si w istocie rwnie drog przewodzenia.

Promieniowanie. Zgodnie z prawem Stefana-Boltzmanna kade ciaoo temperaturze wyszej od zera bezwzgldnego jest rdem promieniowa-nia elektromagnetycznego, ktrego ilo jest wprost proporcjonalna doczwartej potgi jego temperatury w skali Kelvina. Dugo fali promienio-wania emitowanego przez ogrzane ciao jest zgodnie z prawem Viena odwrotnie proporcjonalna do jego temperatury bezwzgldnej.

rdem promieniowania cieplnego jest ruch molekularny czstek. Jelipromieniowanie osignie jaki nieprzenikalny dla niego orodek, to zostajeono czciowo lub cakowicie pochonite i powoduje wzmoenie ruchumolekularnego tego orodka. Tak wic energia ruchu molekularnegozostaje zamieniona na energi promieniowania elektromagnetycznego, a taz kolei w energi ruchu molekularnego. Intensywno wymiany ciepadrog promieniowania midzy dwoma ciaami o rnych temperaturachzaley od ich temperatury bezwzgldnej, rodzaju, wielkoci i pooenia.

Regulacja cieplna organizmu

Jak wiadomo, czowiek jest istot staociepln. Oznacza to, e organizmludzki ma zdolno utrzymywania staej temperatury, od ktrej zaleyprawidowy przebieg jego czynnoci. W jego wntrzu, tzw. czci rdzennej(ryc. 1), wynosi ona 37C. Jako tzw. normaln temperatur organizmuprzyjto umownie temperatur skry w dole pachowym, ktra wynosi36,6C. Naley jednak pamita, e temperatura skry w rnych jejokolicach rni si znacznie od tej temperatury.

Staa temperatura ustroju zostaje utrzymana dziki mechanizmomregulacyjnym, nazywanym oglnie regulacj ciepln lub termoregulacj,ktre umownie dzieli si na dwie grupy, a mianowicie tzw. regulacjchemiczn oraz regulacj fizyczn.

Regulacja chemiczna polega na sterowaniu przemian materii ustroju.Poniewa reakcjom chemicznym przemiany materii ustroju towarzyszywytwarzanie ciepa, std jej intensywno decyduje o iloci ciepa wy-twarzanego przez tkanki, gwnie czci rdzennej.

24

Ryc. I. Cz korowa i rdzenna (zakrop-kowana) organizmu ludzkiego w tempera-turze 20st.C. Na rycinie przedstawiono izo-termy, czyli linie ograniczajce powierzch-nie o takiej samej temperaturze (wg As-choffa za Straburzyskim).

Regulacja fizyczna polega z kolei na kontroli iloci ciepa oddawanegogwnie drog przewodzenia i promieniowania przez powierzchownewarstwy tkanek ustroju, nazywane czci korow (ryc. I), stanowic ok.35% cakowitej masy ciaa. Bez popenienia wikszego bdu monaprzyj, e o tym kierunku regulacji cieplnej decyduj dwa podstawoweprocesy, a mianowicie wydzielania potu oraz zmiany stanu czynno-ciowego sieci naczy krwiononych skry.

W fizycznej regulacji temperatury organizmu odgrywaj rol nastpuj-ce czynniki:

1. Stosunek powierzchni ciaa do jego objtoci. Traktujc ciao ludzkiejako bry geometryczn, staje si oczywiste, e im bardziej bdzie onazbliona do kuli, tym mniejsza bdzie jej powierzchnia w stosunku do

25

objtoci. Tak wic ludzie o korpulentnej budowie ciaa maj gorszewarunki oddawania ciepa otoczeniu, ze wzgldu na ograniczon w porw-naniu z objtoci ciaa jego powierzchni, ktra wypromieniowuje ciepoi na ktrej zachodzi parowanie wody zawartej w pocie.

2. Istnienie warstwy powietrza pomidzy powierzchni ciaa a odzie,speniajcej wan rol izolujc, zalen od jej gruboci.

3. Izolujcy wpyw skry i tkanki tuszczowej, zaleny od ich gruboci.4. Stopie unaczynienia skry, ktry wpywa na wymian ciepa

z otoczeniem. Wymian ciepa przyspiesza zwikszony przepyw krwi przeznaczynia krwionone skry, zamknicie pocze ylno-ttniczych orazrozszerzenie naczy wosowatych.

5. Warto przewodnictwa cieplnego otoczenia, ktra jest maa w przy-padku powietrza, a dua w przypadku wody.

6. Warunki fizyczne do parowania wody zawartej w pocie. W wypadku,gdy powietrze otaczajce jest suche, istniej dobre warunki parowania.Przeciwnie, jeeli otaczajce powietrze jest nasycone par wodn, parowa-nie moe by utrudnione, a nawet niemoliwe.

7. Ruch powietrza, ktry uatwia oddawanie ciepa drog przenoszenia.W temperaturze otoczenia od 18 do 22C organizm oddaje ciepo drog

przenoszenia i promieniowania. W tej temperaturze ustrj oddaje 70 - 80%ciepa drog promieniowania, ok. 20% zostaje zuyte na zmian wodyzawartej w pocie w par wodn, a ok. 4% na ogrzanie przyjmowanej wodyi poywienia.

W warunkach wysokiej temperatury otoczenia lub w czasie intensyw-nych zabiegw cieplnych, w ktrych oddawanie ciepa drog przenoszenialub promieniowania jest ograniczone lub niemoliwe, zostaje uruchomionymechanizm regulacji cieplnej ustroju zwizany z czynnoci wydzielniczgruczow potowych. Wystpujce wwczas wzmoone pocenie si jestmechanizmem obronnym ustroju, zapobiegajcym przegrzaniu. Przyniewielkiej wilgotnoci powietrza otaczajcego woda zawarta w pocieparuje, pobierajc w tym celu ciepo wytwarzane przez ustrj. Pamitajco tym, e zamiana jednego litra wody na par wodn wymaga dostarczenia2441 kJ (583 kcal), a jednoczenie, e czowiek wykonujcy prac fizycznw bardzo wysokiej temperaturze moe wydzieli do 2 1 potu na godzin,atwo zrozumie, jak donios rol odgrywaj gruczoy potowe w regulacjicieplnej.

Cay system regulacyjny oparty jest na licznych sprzeniach zwrotnychmidzy ukadami ustroju i zapewnia stao temperatury jego czci

26

rdzennej. Zasady dziaania systemu regulacji cieplnej ustroju przedstawio-no schematycznie na rycinie 2.

Bodcem uruchamiajcym mechanizmy regulacji cieplnej jest tem-peratura wntrza ustroju oraz rodowiska otaczajcego. Oddziauje ona nareceptory termiczne rozmieszczone w rnych czciach organizmu, a mia-nowicie w skrze, orodkowym ukadzie nerwowym, przewodzie pokar-mowym i innych ukadach.

Ryc. 2. Schemat regulacji cieplnejustroju

27

Ukadem sygnalizujcym o zmianach temperatury otoczenia s re-ceptory termiczne skry, umiejscowione w tzw. punktach zimna i ciepa.Liczebnie przewaaj receptory zimna, ktrych liczb ocenia si na ok.250000. Liczba receptorw ciepa jest okoo 8 razy mniejsza, a mianowicieok. 30 000. Receptory termiczne skry s rozmieszczone nierwnomiernie,a najwiksza ich liczba wystpuje w skrze twarzy.

Impulsy z obwodami receptorw termicznych zostaj drogami dorod-kowymi przewodzone do podwzgrza, gdzie zostaj zintegrowane z impul-sami powstajcymi w jego neuronach pod wpywem temperatury krwii wyzwalaj mechanizmy powodujce zatrzymanie lub oddawanie ciepaprzez ustrj. Wymienione stany s wyzwalane przez dwa orodki umiejs-cowione w podwzgrzu. Pierwszy z nich ochrania ustrj przed prze-grzaniem i zawiaduje utrat ciepa, drugi za chroni ustrj przed ochodze-niem. Podczas kiedy pobudzenie pierwszego powoduje rozszerzenie siecinaczy krwiononych skry oraz wzmoone wydzielanie potu, to drugiwpywa na zwenie naczy krwiononych, pobudzenie tkankowej termo-genezy w wyniku wzmoenia przemiany materii oraz skurczw mini(drenie z zimna). Niezalenie od tego pewien udzia w procesie regulacjicieplnej maj odruchy rdzeniowe, powstajce w wyniku dziaania na skrzimna lub ciepa, a powodujce zwenie lub rozszerzenie naczy krwio-nonych skry.

Krytyczn wartoci temperatury, ktrej przekroczenie w sensie jejpodwyszenia lub obnienia wyzwala mechanizmy regulacji cieplnej, jest37,6C. Warto ta moe ulec podwyszeniu nawet o 3 stopnie w wypadkuprzegrzania receptorw termicznych skry. Fenomen ten znajduje za-stosowanie praktyczne w wodolecznictwie i ciepolecznictwie, umoliwia-jc przegrzanie ustroju. Podobnie, intensywne ozibienie receptorw skrypowoduje podwyszenie o 1 stopie temperatury krytycznej.

Jedna z hipotetycznych interpretacji mechanizmu termoregulacji za-kada, e odchylenie temperatury od poziomu, na utrzymanie ktregonastawiony jest system (ustrj), wyzwala reakcj proporcjonaln dowielkoci tego odchylenia, nazwanego uchybem regulacji. Reakcja taprzywraca temperatur ustroju na zasadzie ujemnego sprzenia zwrot-nego do regulowania, nastawionego poziomu (set point). System moezmienia ten poziom nastawienia regulacji temperatury i moe funk-cjonowa z tak sam precyzj przy niszej temperaturze, np. w czasie snu.Schemat dziaania systemu (ustroju) w odniesieniu do regulowanegopoziomu nastawienia (set point) przedstawiono na ryc. 3.

28

Ryc. 3. Zaleno midzy temperatur kontrolowan (Tc) a temperatur odniesienia (set

point Ts e t). W ukadzie takim sygna odniesienia (set point) okrelony temperatur T s e t

porwnywany jest z sygnaem reprezentowanym przez kontrolowan temperatur Tc. Sygna

wyzwalajcy reakcje termoregulacyjne jest proporcjonalny do rnicy midzy temperaturamiT

s e t i Tc, nazwanej uchybem regulacji. Reakcje te jakociowo odpowiadaj kierunkowiuchybu regulacji, a ilociowo jego wielkoci. W fizjologicznym mechanizmie termoregulacjisygnaami s impulsy nerwowe. Sygna odniesienia (T

se t) moe by modyfikowany przezinformacje z zewntrz ukadu, np. z innych czci ukadu nerwowego (wg Bligha zaKozowskim).

Wpyw ciepa na organizm

Wpyw bodcw cieplnych na organizm zaley od nastpujcych czyn-nikw:

- natenia bodca, tzn. rnicy midzy temperatur bodca a tem-peratur organizmu,

- okolicznoci fizycznych towarzyszcych oddziaywaniu ciepa,- moliwoci termoregulacyjnych ustroju,- czasu dziaania bodca,- zmiany natenia bodca w czasie,- powierzchni ciaa, na ktr dziaa bodziec cieplny,- waciwoci fizycznych rodowiska wchodzcego w bezporedni

kontakt ze skr, a mianowicie:a) przewodnictwa cieplnego, wyraajcego si iloci ciepa przecho-

dzc przez warstw danego ciaa o gruboci 1 cm w czasie 1 s przy spadkutemperatury rwnym 1C,

b) ciepa waciwego, ktre okrela si iloci ciepa potrzebn doogrzania 1 g danego ciaa o 1 C,

29

c) pojemnoci cieplnej, ktra wyraa si stosunkiem ciepa dostar-czonego ciau do spowodowanej nim zmiany w jego temperaturze.

Odczyn ustroju na bodce cieplne moe by miejscowy i oglny.Jednym z podstawowych odczynw organizmu na ciepo jest odczyn ze

strony naczy krwiononych. Zachowanie si naczy krwiononych podwpywem ciepa okrela prawo Dastre-Morata, ktre brzmi: bodcetermiczne (zimno lub ciepo), dziaajc na due powierzchnie skry,powoduj przeciwne do naczy skry zachowanie si duych naczy klatkipiersiowej i jamy brzusznej. Naczynia nerek, ledziony i mzgu wykazujodczyn taki sam, jak naczynia skry". Zgodnie zatem z tym prawem, jelinaczynia krwionone skry ulegaj pod wpywem ciepa rozszerzeniu, todue naczynia klatki piersiowej i jamy brzusznej ulegaj zweniu; jeli zanaczynia krwionone skry ulegn pod wpywem zimna zweniu, to duenaczynia klatki piersiowej i jamy brzusznej rozszerzaj si. Odczyn naczykrwiononych nerek, ledziony i mzgu na bodce termiczne dziaajce nadue powierzchnie skry jest taki sam, jak odczyn naczy skry.

Odczyn miejscowy. Polega on na rozszerzeniu naczy krwiononychi limfatycznych w miejscu dziaania energii cieplnej. Odczyn ten powstajew wyniku podniesienia temperatury tkanek, powodujc zwikszony prze-pyw krwi, co ma znaczenie w leczeniu stanw zapalnych. Niezalenie odwpywu na naczynia krwionone ciepo dziaa umierzajco na bli powoduje zmniejszenie napicia miniowego. Bodce cieplne o nateniuprzekraczajcym granic tolerancji tkanek mog powodowa ich uszko-dzenie, czyli oparzenie.

Odczyn oglny. Jeli do ustroju dostarczy si du ilo ciepa w warun-kach utrudniajcych jego oddawanie, to odczyn wyrazi si znacznympodniesieniem temperatury ciaa, czyli jego przegrzaniem. Stan takipowoduje zmiany w wielu ukadach i narzdach ustroju. Przegrzanieuruchamia mechanizm termoregulacyjny, zwizany gwnie z wydziela-niem potu. Wydalanie z potem duej iloci wody, chlorku sodowegoi innych substancji mineralnych wpywa na gospodark wodn i mineralnustroju i moe doprowadzi do odwodnienia tkanek oraz nadmiernegozmniejszenia stenia chlorku sodowego we krwi. Z tych wzgldw naleypamita, aby chorym poddawanym intensywnym oglnym zabiegomciepoleczniczym podawa wod i chlorek sodowy (sl kuchenn) w celuuzupenienia wystpujcych niedoborw. W stanie przegrzania ustrojuprzy podwyszeniu temperatury o 1 C przemiana materii ulega wzmoeniuo ok. 3,6%, a akcja serca ulega przyspieszeniu o ok. 20 uderze na minut.

30

Zawarto tlenu we krwi ttniczej maleje, a w ylnej wzrasta. Oddech uleganiewielkiemu przyspieszeniu. Czynno wydzielnicza nerek zaley odintensywnoci bodca cieplnego; przy znacznym przegrzaniu ulega onazmniejszeniu. Wane ze wzgldw praktycznych jest wystpujce przyprzegrzaniu znaczne zmniejszenie napicia mini. Odczyn ten jest wyko-rzystywany w ciepolecznictwie.

Przegrzanie organizmu i wystpujce w jego przebiegu odczyny ze stronyukadw i narzdw ustroju znajduj zastosowanie w celach leczniczych.Pamita jednak naley, e postpowanie takie wymaga duej ostronocioraz dokadnej znajomoci stanu oglnego osoby poddanej intensywnemuzabiegowi cieplnemu.

Zabiegi ciepolecznicze

Metody lecznicze, w ktrych wykorzystuje si bodce cieplne, znajdujszerokie zastosowanie w fizykoterapii i balneoterapii. W rozdziale niniej-szym zostan omwione jedynie zabiegi ciepolecznicze przy uyciugorcego powietrza oraz parafiny.

ania sucha szafkowa

Zabieg wykonuje si w specjalnej szafce drewnianej, w ktrej znajduje sichory, natomiast jego gowa pozostaje na zewntrz. Powietrze ogrzewanejest grzejnikami elektrycznymi do temperatury od 60 do 80C. Czaszabiegu wynosi 15-20 min.

31

ania sucha rzymska

Do wykonywania tego zabiegu suy specjalnie przystosowane pomiesz-czenie, w ktrym powietrze ogrzewa si do temperatury 40-60C, zapomoc piecykw lub grzaek elektrycznych. Drewniane awy, usytuowaneschodkowato, umoliwiaj osobie nagrzewanej dobr waciwej tem-peratury powietrza, ktra zaley od poziomu (wysokoci) awy. W pomie-szczeniu znajduje si instalacja z zimn wod, suca do zmywania twarzyi wykonywania zimnych okadw na okolic serca. Po zakoczeniu zabieguchorego poddaje si letniej kpieli.

Sauna

Jest to zabieg fizykalny powszechnie stosowany zarwno do celwhigienicznych, jak i leczniczych. Jest on rwnie bardzo chtnie stosowanyw odnowie biologicznej.

Sauna jest kpiel w gorcym powietrzu o nieznacznej wilgotnoci,w ktrym okresowo wystpuje jej krtkotrwae zwikszenie. W czasie tejkpieli stosuje si rwnie niskie temperatury do chodzenia ciaa zimnwod i powietrzem. Omawiany zabieg ciepoleczniczy stanowi szczeglnyrodzaj kpieli, w ktrej oprcz odgrywajcych podstawow rol zmiantemperatury wystpuj rwnie zmiany wilgotnoci powietrza, nateniapola elektrycznego oraz obnione cinienie parcjalne tlenu.

Saun pobiera si w specjalnie do tego celu przystosowanym pomiesz-czeniu, zwanym komor sauny. Dobrze izolowane ciany komory wyoo-ne s drewnem, a ustawione kaskadowo drewniane awy (bez gwodzii czci metalowych), umoliwiaj korzystajcym z kpieli przebywanie narnej wysokoci. Ze wzgldw bezpieczestwa drzwi od komory saunypowinny otwiera si wahadowo w obydwie strony. Podstawowymurzdzeniem zabiegowym jest piec zwany ogniskiem sauny". W piecu tym

32

specjalne grzaki elektryczne ogrzewaj do temperatury ok. 200C umiesz-czone w nim kamienie, ktre udzielaj ciepa otoczeniu. W czasie kpielikamienie te polewa si sporadycznie wod (0,25-0,75 1), co powodujekrtkotrwae zwikszenie zawartoci pary wodnej w powietrzu komorysauny. Powstajce w ten sposb zwikszenie wilgotnoci wzgldnej powie-trza do ok. 70% wywouje zwikszone przegrzewanie osoby korzystajcejz kpieli, spowodowane utrudnieniem parowania potu. Omawiany efektnazywa si zwykle uderzeniem pary wodnej", a w Finlandii, ojczyniesauny, nosi on nazw Loyly".

Doda naley, e w czasie uderzenia pary wodnej" zachodzi krtko-trwae (3-5 min) znaczne zwikszenie natenia pola elektrycznegow komorze sauny. Jeli w podanych uprzednio warunkach temperaturyi wilgotnoci powietrza sauny natenie pola elektrycznego wynosi rednio100-120 V/m, to po uderzeniu wodnym ulega on zwikszeniu do wartoci2000-3000 V/m.

Zarwno temperatura powietrza w komorze sauny, jak i jego wilgotnowzgldna zale od wysokoci. Najwysza temperatura wystpuje podsufitem, za najnisza na poziomie podogi. Odwrotnie zachowuje siwilgotno powietrza, ktra jest najwiksza nad podog, za najmniejszapod sufitem. Zalenie od wysokoci rnice temperatury i wilgotnoci sdue. Jeli np. pod sufitem temperatura powietrza osiga 100C, a jegowilgotno wzgldna 2-6%, to nad podog temperatura wynosi tylko40C, a wilgotno wzgldna 20-60%.

W ssiedztwie komory sauny usytuowane s zwykle dodatkowe pomie-szczenia, w ktrych znajduj si natryski, basen oraz wypoczywalnia.

Metodyka sauny. Zasadnicz cech sauny jest naprzemienne nagrzewa-nie i ochadzanie ustroju. W zabiegu tym mona zatem wyrni dwie fazy nagrzewania i ochadzania. Poniewa kada z faz trwa od 5 do 12 minut,

std czny czas sauny wynosi rednio od 10 do 25 minut.Przyjto jako zasad, e z sauny mona korzysta dopiero po upywie

1 godziny od ostatniego posiku. Przygotowanie do tej kpieli polega naoddaniu stolca i oprnieniu pcherza moczowego. Ze wzgldw higienicz-nych naley przed saun, po namydleniu, umy ciao pod ciepymnatryskiem, a nastpnie, co jest bardzo wane, dokadnie osuszy skr.W czasie mycia nie naley uywa natrysku o zmiennej temperaturze.

W obydwu fazach sauny obowizuj odrbne zasady postpowania.Faza nagrzewania. Po wejciu do sauny osoba biorca kpiel ukada si

na awie w pozycji lecej lub siedzcej, najlepiej w siadzie skulnym.

3 Fizykoterapia 33

W wypadku dobrego znoszenia wysokiej temperatury w czasie nagrzewa-nia mona si przenie na wyej pooone awy, zwikszajc w ten sposboddziaywanie ciepa na ustrj. Pod ciao naley podoy suchy rcznik.Polewanie wod kamieni sauny, wzmagajce dodatkowo efekt prze-grzania, stosuje si w zalenoci od zdolnoci przystosowania si danejosoby do wysokiej temperatury. Moe by ono wykonywane ju w czasiepierwszego wejcia lub te dopiero w nastpnych. Ze wzgldw bezpiecze-stwa przyjto rwnie zasad, e w saunie mog uczestniczy co najmniejdwie osoby. Jest rwnie w zwyczaju, e w saunie nie prowadzi si rozmw.W celu zwikszenia odczynu ze strony naczy krwiononych skry, w tejfazie zabiegu mona stosowa rozcieranie specjalnymi szczotkami lub techostanie cienkimi gazkami brzozy. Osoby gorzej znoszce wysoktemperatur mog w czasie nagrzewania chodzi twarz i okolic sercazimn wod, korzystajc ze znajdujcego si w komorze sauny kranuz zimn wod.

Faza ochadzania. W tym celu stosuje si rne sposoby, takie jak wyjciena wiee powietrze, polewanie, zanurzenie w basenie z zimn wod(zwykle o temperaturze nie niszej od 18C), poddanie si natryskowi lubrozcieranie niegiem. Naley pamita, e zanurzenie w zimnej wodziemoe spowodowa znaczne podwyszenie cinienia krwi, std zabieg tenmona stosowa tylko u osb ze sprawnym ukadem krenia. W celuzwikszenia efektu chodzenia, w tym rwnie drg oddechowych, stosujesi specjalny sposb oddychania, polegajcy na wydueniu fazy wydechu.Dziki takiemu postpowaniu w czasie wdechu wnika do puc wikszaobjto powietrza. Naley pamita, e ochadzanie ustroju nie moe bygwatowne, bowiem takie postpowanie moe wywoa niekorzystneodczyny.

Po ochodzeniu wskazane jest ogrzanie stp ciep wod. Po zako-czeniu fazy ochadzania naley umy skr chodn wod bez uywaniamyda. Po dokadnym osuszeniu skry przystpuje si do. kolejnej fazynagrzewania. czny czas fazy ochadzania nie powinien by duszy od 12minut.

Naley pamita, e warunkiem prawidowego przeprowadzenia saunyjest zarwno dobre przegrzanie, jak i naleyte ochodzenie.

Po zakoczeniu sauny stosuje si zwykle chodn kpiel, a nastpnie20-30 minutowy wypoczynek, w czasie ktrego wskazane jest wypicieumiarkowanej iloci wody mineralnej lub soku owocowego, czy tez warzyw. Szczeglnie polecany jest sok pomidorowy, ze wzgldu na du

34

zawarto potasu. Niewskazane, a wrcz szkodliwe, jest uywanie napojwalkoholowych zarwno przed, jak i po zakoczeniu sauny.

W czasie jednego seansu sauny stosuje si zwykle dwa lub trzy kolejnewejcia do gorcej komory. Do utrzymania dobrej oglnej sprawnociwystarcza jeden zabieg sauny w tygodniu. Z uzasadnionych powodwmona j stosowa 2 lub 3 razy w tygodniu.

Dziaanie sauny na ustrj. Polega ono gwnie na obcieniu mechaniz-mw termoregulacyjnych i wywoaniu nastpczych zmian odczynowychw caym ustroju. Zmiany te zale od fazy zabiegu.

Faza nagrzewania. W tej fazie sauny wysoka temperatura dziaa na skri bon luzow drg oddechowych. Bezporednim tego nastpstwem jestpodwyszenie przemiany materii, rednio o 11%.

Zwikszone wydzielanie potu, bdce podstawowym elementem mecha-nizmu ochadzania ustroju, rozpoczyna si dopiero po upywie ok. 3 minutod rozpoczcia nagrzewania i osiga maksimum po 10 minutach. Przywydzielaniu potu na poziomie 20-30 g/min zwiksza si ono o ok. 10 g.Utrata wody wydzielonej z potem jest znaczna i wynosi zwykle 400 do 800ml, a w wypadku szczeglnie intensywnego obcienia cieplnego moenawet siga 2000 ml. W tym momencie warto doda, e panujcypowszechnie pogld o odchudzajcym wpywie sauny jest bdny. Ubytekbowiem ciaru ciaa jest chwilowy i spowodowany wydzielaniem wodyz potem. Intensywne pocenie powoduje si rzeczy wydalanie stosownychdo objtoci potu iloci sodu, chloru, potasu, kwasu moczowego, mocznikaoraz innych produktw przemiany materii. Std celowe jest, aby pozakoczeniu seansu sauny uzupeni te ubytki, podajc odpowiednienapoje.

Zachodzce w tej fazie zabiegu intensywne oddziaywanie cieplnepowoduje znaczne przegrzanie ustroju. Temperatura wntrza ciaa moeosign 39C, a temperatura powierzchni skry nawet 42C. Powrt dotemperatury normalnej wystpuje do wolno.

Wysoka temperatura powietrza oddziauje rwnie intensywnie na ukadoddechowy. Wystpuje przyspieszenie oddychania do 24-36 oddechw naminut. Zwiksza si rwnie pojemno yciowa puc i minutowapojemno oddechowa. W wyniku znacznej hiperwentylacji dochodzi doobnienia we krwi cinienia parcjalnego dwutlenku wgla oraz podwy-szenia cinienia parcjalnego tlenu. W fazie tej zwiksza si rwniewydzielanie gruczow bony luzowej drg oddechowych. Zmniejsza si

3* 35

natomiast napicie mini gadkich oskrzeli, co zmniejsza opory od-dechowe.

Rozpatrujc dziaanie sauny, naley szczeglnie podkreli wpyw fazyogrzewania na ukad krenia. Wystpuje w niej bowiem znaczne roz-szerzenie naczy krwiononych skry, a jednoczenie zgodnie z prawemDastre-Morata, zwenie ich we wntrzu ciaa, co powoduje w efekcieprzemieszczenie krwi na obwd. Powoduje to oczywicie upoledzenieukrewienia i dostawy tlenu do tkanek i narzdw gbiej pooonych.Zmiany te jednak uwaa si za korzystne, bowiem wyzwalaj onemechanizmy adaptacyjne, wyraajce si midzy innymi zwikszeniemliczby krwinek czerwonych, usprawnieniem gospodarki tlenowej orazzwikszeniem liczby czynnych naczy wosowatych w narzdach wewn-trznych i miniach.

Przegrzewanie w komorze sauny wpywa rwnie na czynno serca.Czsto akcji serca wzrasta do 100-120/min, zwiksza si pojemnominutowa oraz prdko przepywu krwi w naczyniach. Opory obwodowekrenia ulegaj zmniejszeniu, gwnie z powodu rozszerzenia i zmniej-szenia napicia naczy obwodowych oraz otwarcia pocze ylno-tt-niczych. Amplituda cinienia krwi ulega zwikszeniu dziki obnieniuwartoci cinienia rozkurczowego. Naley pamita jednak, e dugieprzebywanie w saunie o bardzo wysokiej temperaturze prowadzi dopodwyszenia cinienia skurczowego krwi.

Przegrzanie wywiera rwnie wpyw na czynno wydzielnicz nerek.Zaley ona od temperatury powietrza w komorze sauny i czasu jegooddziaywania.

Ustalono, e po pobycie w saunie ulega zwikszeniu wydzielanie przezprzysadk hormonu adrenokortykotropowego, jak rwnie kortyzolui amin katecholowych przez nadnercza, ktre ustpuje po kilku lubkilkunastu godzinach. Systematyczne stosowanie sauny pobudza wy-dzielanie wewntrzne, szczeglnie hormonw kory nadnerczy. Zwikszeniewydzielania kortyzolu podwysza wydolno wysikow. Ostatnio pod-krela si rwnie korzystny wpyw sauny na odporno ustroju.

Faza ochadzania. Ochadzanie ustroju powoduje zmniejszenie czstociakcji serca, jak rwnie podwyszenie cinienia rozkurczowego krwi.Dlatego uwaa si, e intensywne ochadzanie jest przeciwwskazane u osbz chorob nadcinieniow.

Wskazania do stosowania sauny. Atrakcyjno oraz atwo dawkowaniaczynnika termicznego czyni, e sauna jest do czsto stosowana w celach

36

leczniczych. W istocie jednak brak jest bezporednich wskaza medycz-nych do jej stosowania. Obecnie uwaa si, e gwnym celem sauny jestpielgnacja ciaa, odprenie, odpoczynek po intensywnych wysikachfizycznych oraz zwikszenie wydolnoci organizmu. Porednie wskazaniado stosowania leczniczego sauny obejmuj przewleke schorzenia go-cowe, chorob zwyrodnieniow staww, nadcinienie ttnicze okresuI i I/II wg podziau WHO, stany pourazowe narzdu ruchu, niektrechoroby skry, jak np. trdzik, oraz przewleke stany zapalne narzdwrodnych.

Przeciwwskazania. Do przeciwwskaza stosowania sauny zalicza si:- ostre i przewleke choroby zakane oraz stwierdzone ich nosiciel-

stwo,- ostre choroby gorczkowe, w tym rwnie pocztkowy okres

choroby przezibieniowej,- skonno do krwawie,- schorzenia przewleke, takie jak grulica, choroba nowotworowa,

choroby nerek, wtroby oraz niedokrwisto,- niektre choroby skry,- cia powikana zatruciem ciowym lub niedokrwistoci,- zaburzenia wydzielania wewntrznego, takie jak nadczynno gru-

czou tarczowego, obrzk luzowaty oraz niedomoga kory nadnerczy,- padaczka i stany psychotyczne,- choroby ukadu krenia, w tym stabilna i niestabilna choroba

wiecowa, stany po przebytym zawale minia sercowego, stany powylewach krwawych, uoglniona miadyca, zarostowe schorzenia naczykrwiononych oraz zakrzepowe zapalenie y,

- jaskra.Przeciwwskazania do stosowania sauny stanowi rwnie alkoholizm

i narkomania.

Zabiegi cieplne przy uyciu parafiny

Do zabiegw uywa si parafiny staej (paraffinum solidum), ktra jestwglowodorem nienasyconym, otrzymywanym w procesie destylacji frak-cjonowanej ropy naftowej; wzr sumaryczny od C 1 9 H 4 0 do C 3 5 H 7 2 .

37

Uzyskana drog syntetyczn parafina moe zawiera w czsteczce do 400atomw wgla. Czysta chemicznie parafina jest ciaem staym, ktregotemperatura topnienia wynosi od 42 do 54C, a temperatura wrzenia250C. Dua pojemno cieplna i mae przewodnictwo cieplne czyni jszczeglnie przydatn do zabiegw ciepoleczniczych, ze wzgldu napowolne oddawanie ciepa.

Metodyka zabiegw. Parafin przygotowuje si w specjalnej, tzw.parafinowej kuchni. Skada si ona ze zbiornika na parafin orazelektrycznego urzdzenia ogrzewczego z ukadem termoregulacyjnym,umoliwiajcym utrzymywanie staej, odpowiedniej temperatury (ryc. 4).W celu nadania parafinie waciwoci plastycznych do 20 kg roztopionejparafiny staej dodaje si 1 1 parafiny ciekej (paraffinum liquidum). Parafinmona uywa wielokrotnie po oczyszczeniu i wyjaowieniu w tem-peraturze do 100C. W warunkach domowych parafin do zabiegwprzygotowuje si w naczyniu zanurzonym w kpieli wodnej.

Ryc. 4. Kuchnia parafinowa produk-cji firmy Chirana.

Okad parafinowy. Parafin o temperaturze ok. 60C pokrywa si zapomoc paskiego pdzla miejsce poddane okadowi tak dugo, a jejwarstwa osignie grubo 1 -2 cm. Poniewa pierwsza warstwa parafinyszybko stygnie, stanowi wic ona niejako ochron przed nadmiernymprzegrzaniem skry. Naoon na skr warstw parafiny owija si

38

dokadnie papierem woskowym, ceratk lub foli plastykow i ciepymkocem. Czas zabiegu wynosi 30 - 60 min. Okady z parafiny mona rwniewykonywa w odmienny sposb. Na skr pokryt cienk warstwparafiny nakada si zamoczon w parafinie pikowan koderk",skadajc si z kilku lub kilkunastu warstw gazy o odpowiednichrozmiarach. Dalsze postpowanie nie odbiega od podanego uprzednio.Jest jeszcze inny sposb wykonywania okadw parafinowych, a mianowi-cie tzw. skarpetki lub rkawice parafinowe. Przez kilkakrotne zanurzeniestopy lub doni w parafinie uzyskuje si odpowiednio grub jej warstw,a nastpnie postpuje analogicznie, jak w okadach opisanych wyej.

Kpiel parafinowa miejscowa. Zabieg ten wykonuje si w specjalnejwannie, przystosowanej ksztatem do koczyny grnej lub dolnej. Urz-dzenie ogrzewcze, znajdujce si w cianie naczynia, umoliwia utrzymy-wanie staej temperatury parafiny w granicach 40-50C. Czas kpieliwynosi 30-50 min.

Lecznicze dziaanie parafiny. Skutki lecznicze zabiegw parafinowych szwizane z waciwociami fizycznymi parafiny. Dziki duej pojemnocicieplnej i ograniczonemu przewodnictwu cieplnemu utrzymuje ona dugociepo i wolno oddaje je otoczeniu. Wykazuje ona rwnie przy stygniciuwaciwo zmniejszania swej objtoci o 10-20% i w zwizku z tymwarstwa parafiny, obejmujca np. koczyn, wywiera na ni ucisk, ktrydodatkowo zwiksza si przy wzrocie objtoci przegrzanej w czasiezabiegu koczyny. Waciwo ta z jednej strony zwiksza przekazywanietkankom ciepa, z drugiej za - dziki uciniciu naczy skrnychzmniejsza odprowadzanie ciepa z prdem krwi. Temperatura skry pod

okadem waha si od 39 do 41C i jest optymalna dla wzmoeniaaktywnoci procesw przemiany tkankowej. Bezporednio po zdjciuokadu parafinowego skra jest spocona, blada i gorca, po czym szybkoulega zaczerwienieniu w wyniku roszerzenia naczy. Waciwoci fizyczneparafiny sprawiaj, e zabiegi wykonane przy jej uyciu usprawniajkrenie w naczyniach wosowatych skry, wzmagaj procesy utlenianiatkankowego i uatwiaj resorpcj i wydalanie z tkanek toksycznychproduktw procesu zapalnego.

Wskazania. Nie odbiegaj one od oglnie przyjtych zasad stosowaniaciepa. Zabiegi parafinowe s jednak szczeglnie przydatne w leczeniustanw zapalnych staww i tkanek mikkich koczyn, ktrych ksztatumoliwia wykorzystanie ucisku wystpujcego w czasie stygnicia pa-rafiny.

39

Leczenie zimnem

Polega ono na obnianiu temperatury tkanek. W zalenoci od rodzajuzastosowanej metody, ozibienie tkanek zachodzi drog przewodzenia lubprzenoszenia ich energii cieplnej do uytego w danej metodzie rodowiskaozibiajcego o odpowiednio niskiej temperaturze.

Zabiegi lecznicze z wykorzystaniem niskich temperatur dzieli si namiejscowe i oglne. Celem zabiegw miejscowych jest obnienie tem-peratury skry i tkanek gbiej pooonych, za w zabiegach oglnychozibienie caego ustroju ze wszystkimi tego faktu nastpstwami fizjo-logicznymi. Intensywno wymienionych zabiegw zaley w pierwszymrzdzie od temperatury, nastpnie od przyjtego w danej metodzie sposobuozibiania powierzchni ciaa poddanej zabiegowi oraz czasu jego trwania.

Niskie temperatury wykorzystuje si rwnie do zabiegw kriochirur-gicznych, polegajcych na kontrolowanym zamraaniu, a do nieod-wracalnego uszkodzenia, patologicznie zmienionych tkanek. Zabiegi teznajduj zastosowanie w dermatologii, chirurgii, okulistyce, laryngologiii ginekologii. Zalet ich, w porwnaniu z klasycznymi metodami chirur-gicznymi, jest bezbolesno, prawie cakowite wyeliminowanie krwawieniaoraz powstanie w ich nastpstwie w miar kosmetycznej blizny skry.Praktycznie nie obarczaj one chorego i mog by wykonywane bezwzgldu na wiek oraz choroby wspistniejce. Szczegowe omwieniemetod kriochirurgicznych nie mieci si w tematyce niniejszego podrcz-nika.

Wpyw zimna na organizm

Reakcje ustroju na zimno mona podzieli na miejscowe oraz oglnoust-rojowe. Ich rodzaj zaley od tego, czy zimno dziaa miejscowo, czy te naca powierzchni ciaa. Nasilenie odczynw i ich charakter zale od

40

rnicy midzy temperatur ciaa a temperatur stosowanego bodcazimnego. Dlatego te odczyny ustroju, bdce wynikiem dziaania skrajnieniskich temperatur, wykazuj okrelon specyfik, wykorzystywan prak-tycznie w leczeniu zimnem. Mimo e do chwili obecnej wiele z tychodczynw nie zostao jeszcze dokadnie wyjanionych, to aktualna wiedzaw tym zakresie pozwala wiele z nich wykorzysta w celach leczniczych.

Obnienie temperatury otoczenia do wartoci niszych od obojtnegopunktu cieplnego skry, czyli mwic inaczej temperatury niszej od strefykomfortu cieplnego, uruchamia adaptacyjne mechanizmy regulacji ciepl-nej ustroju, majce na celu zmniejszenie utraty ciepa. Skurcz naczykrwiononych skry i tkanki podskrnej, wystpujcy pod wpywemniskich temperatur, zmniejsza przepyw krwi i ogranicza w ten sposboddawanie ciepa otoczeniu. Jest to reakcja odruchowa, bdca nastp-stwem pobudzenia receptorw zimna skry. Zachodzi ona w wynikuwyadowa powstaych we wknach wspczulnych unerwiajcych naczy-nia krwionone. Nasilenie tej zmiany zaley zarwno od temperatury, jaki od szybkoci jej obniania w czasie. Moe by ono take ksztatowaneprzez temperatur wntrza ciaa, czyli jego czci rdzennej.

Reakcje naczynioruchowe s najsilniej wyraone w obrbie koczyngrnych i dolnych. Skurcz naczy skry i tkanki podskrnej przemieszczakrew do gbiej pooonych tkanek koczyn, zwikszajc przepyw krwiprzez due ttnice i yy. W ten sposb ciepo niesione z jej prdem niedociera do naczy powierzchownych, co stanowi mechanizm ochronnyprzed utrat ciepa.

Ze wzgldw praktycznych warto doda, e reakcje naczynioruchowe swyjtkowo sabe w skrze gowy. Tak np. w spoczynku, w temperaturze4C utrata ciepa z tego rejonu wynosi a 40% cakowitej iloci ciepapowstajcej w ustroju. By moe jest to mechanizm ochraniajcy mzgprzed przegrzaniem. Nawiasem mwic powszechnie przyjta jest zasadawyczania gowy z intensywnych zabiegw zarwno ciepych, jak i zim-nych.

Przy okazji omawiania zachodzcych pod wpywem zimna zmiannaczynioruchowych powierzchownych naczy krwiononych warto wspo-mnie o bardzo interesujcym mechanizmie regulacji cieplnej, jakim s tzw.fale Lewisa. To zjawisko przystosowawcze polega na okresowym zwaniui rozszerzaniu si naczy powierzchownych. Tak wic np. po ozibieniuskry do temperatury zamarzania wody, po pewnym czasie skurcz naczyustpuje i ulegaj one rozszerzeniu. Zwikszony w ten sposb przepyw

41

krwi powoduje podwyszenie temperatury skry do ok. 8C. W kolejnejfazie wystpuje skurcz naczy, a nastpnie kolejne ich rozszerzenie.Zjawisko to przedstawiono graficznie ryc. 5. Jego znaczenie dla ochronyskry przed odmroeniem oraz fizykalnej praktyki leczniczej jest oczywi-ste. Zachodzcy pod wpywem zimna skurcz naczy powierzchownychtkanek ustroju powoduje zwikszenie oporu naczyniowego na obwodzie,czego nastpstwem jest podwyszenie cinienia skurczowego krwi i ob-cienie serca prac zwikszajc zapotrzebowanie na tlen. Mimo e pracaserca zwiksza si, to jednak w tych warunkach czsto jego skurczwmaleje. Zachodzce pod wpywem zimna zmiany w czynnoci ukadukrenia nie maj praktycznego znaczenia u ludzi zdrowych. Musz oneby jednak powanie traktowane u osb z chorob wiecow, czynadcinieniem, u ktrych ekspozycja na zimno moe wyzwoli bledawicowe, czy te znaczny wzrost cinienia krwi.

Ryc. 5. Fale Levisa (wg Kozowskiego).

Kolejnym mechanizmem adaptacyjnym regulacji cieplnej ustroju jestdrenie z zimna. Polega ono na, wystpujcych w warunkach ozibieniaustroju, mimowolnych drobnych skurczach mini, bdcych rdemenergii cieplnej. Wana dla regulacji cieplnej jest rwnie zachodzca podwpywem zimna aktywacja ukadu adrenergicznego oraz wystpujcew tych warunkach zwikszenie przemiany materii, majce na celu wyrw-nanie utraty ciepa.

Zimne zabiegi powoduj rwnie zwolnienie i pogbienie oddechu,wzmoenie czynnoci wydzielniczej nerek oraz zmniejszenie lub zahamo-wanie wydalania potu.

Ze wzgldw praktycznych naley stwierdzi, e krtkotrwae zabiegizimne, ktrych wpyw na wybrane ukady ustroju przedstawiono w tabeli3 (str. 54), powoduj zwikszenie pobudliwoci obwodowych nerww

42

czuciowych i ruchowych oraz zwikszenie napicia mini. Dla odr-nienia, dugotrwae zabiegi zimne o bardzo niskiej temperaturze powodujpodwyszenie progu blu, zmniejszenie pobudliwoci wkien nerwowychi szybkoci ich przewodzenia oraz obnienie napicia mini. Wystpujcew wyniku tych zabiegw zmniejszenie lub zniesienie blu oraz obnienienapicia mini maj due znaczenie w postpowaniu leczniczym, szczegl-nie w chorobach narzdu ruchu. Wanym dziaaniem terapeutycznymzimnych zabiegw leczniczych jest wpyw przeciwzapalny i przeciw-obrzkowy.

Zimne zabiegi miejscowe

Istnieje wiele znanych od dawna sposobw miejscowego stosowania zimnaw celach leczniczych. Niektre z nich, jak np. masa lodem czy nacieranielodem nie znajduj obecnie szerszego zastosowania. Do czciej wykony-wanych nale:

Zimne okady lub zawijania

Zabiegi te wykonuje si przy uyciu chust ozibionych do danejtemperatury albo workw gumowych (plastykowych) napenionych zimnwod lub lodem. Do tego celu uywa si obecnie specjalnie produkowa-nych woreczkw z tworzywa sztucznego, zawierajcych specjalny el.Ozibione w zamraalniku s bardzo atwe w uyciu.

W niektrych uzdrowiskach wykonuje si zimne okady z solanki.W tym celu gbk wiskozow moczy si w solance, nastpnie wkada doworeczka ze sztucznego tworzywa i ozibia w zamraalniku do tem-peratury ok. 20C. Zachowanie tej temperatury jest wane, poniewaw niszej temperaturze (ok. 30C) zwilone solank gbki trac elastycz-no, co utrudnia wykonanie zabiegu.

43

Ozibienie przy uyciu ciekego chlorku etylu

Wydobywajcy si z pojemnika cieky chlorek etylu silnie dziaa ozibiaj-co w wyniku jego rozprania oraz pobierania ciepa na parowanie. Jest onstosowany do znieczulenia w maych zabiegach chirurgicznych orazurazach sportowych.

Zabiegi miejscowe przy uyciu zimnego powietrza

Do tego celu uywa si specjalnie skonstruowanego urzdzenia (ryc. 6).Skada si ono ze zbiornika na cieky azot, wyposaonego w wentylnastawczy, regulujcy wpyw pozostajcego pod cinieniem gazu zezbiornika. Wentyl poczony jest z elastycznym przewodem zakoczonymdysz, z ktrej wydobywa si strumie mieszaniny powietrza i roz-pronego azotu. U wylotu dyszy temperatura gazw waha si od 100 do- 180C. W czasie zabiegu naley wykonywa ruchy okrne nad powierz-

chni ciaa objt zabiegiem, aby unikn grocego odmroeniem,punktowego dziaania gazu. Jeli zabieg dotyczy stawu, poleca si wykony-wanie w nim ruchw czynnych w czasie ozibiania, a po jego zakoczeniu

- intensywnych wicze ruchowych. Zabieg, w zalenoci od wskazai tolerancji chorego, trwa od 1 do 3 minut i moe by powtarzanytrzykrotnie w czasie dnia. Naley pamita, aby skra w okolicy zabiegubya przed jego wykonaniem dokadnie osuszona. Omawiany zabiegpowinien by wykonywany przez kwalifikowany personel i nadzorowanyprzez lekarza.

Wskazania do stosowania zimnych zabiegw miejscowych s bardzorozlege i zwizane z ich wpywem przeciwzapalnym, przeciwblowym,przeciwobrzkowym oraz zmniejszajcym napicie mini. Nale do nich:choroby narzdu ruchu

- stany po urazach i przecieniach (w czasie do 5 dni od urazu),

44

- obrzk po zamaniu koci oraz zwichniciach i skrceniach staww,- ostre zapalenia tkanek mikkich okoostawowych;

choroby gocowe- reumatoidalne zapalenie staww w okresie ostrym oraz zaostrzenia,

artropatia uszczycowa,- stany blowe w przebiegu choroby zwyrodnieniowej staww,- zespoy zapale okoostawowych w okresie ostrym,

ostra posta dny;choroby ukadu nerwowego

- nerwoble nerww obwodowych oraz zespoy blowe rwy kulszoweji ramiennej w okresie ostrym,

- w stanach wzmoonego napicia mini jako przygotowanie dokinezyterapii.

Spord innych schorze, w ktrych wskazane jest stosowanie miej-scowych zabiegw zimnych, naley wymieni okres pocztkowy zakrzepo-wego zapalenia y, obrzk limfatyczny koczyny grnej po radykalnej

Ryc. 6. Urzdzenie do miejscowej terapii zi-mnym powietrzem ..Kriopol RM" produkcjiKriomedycznego Centrum Naukowo-Produ-kcyjnego w Warszawie, ul. Prymasa Tysic-lecia 62.

45

operacji raka sutka, oparzenia, ostry bl zba, stan po zabiegach chirur-gicznych w obrbie jamy ustnej oraz szczki i uchwy.

W chorobach narzdu ruchu, gocowych oraz ukadu nerwowego, jelijest to moliwe, zaleca si wykonywanie wicze ruchowych bezporedniopo zimnym zabiegu.

Przeciwwskazania do stosowania zimnych zabiegw miejscowych obej-muj stany nadwraliwoci na zimno, choroby, w ktrych jest onoczynnikiem wywoawczym, jak np. krioglobulinemia, hemoglobinurianapadowa nocna, zesp Raynauda i inne. Przeciwwskazania obejmujrwnie zesp Sudecka, zmiany skry popromienne, zapalenie miedniczeknerkowych, zapalenie pcherza moczowego, stany wyniszczenia i osabie-nia, odmroziny oraz zespoy ciasnoty przedziaw powiziowych.

Oglne zabiegi zimne

Celem ich jest obnienie temperatury ustroju, czyli hipotermia. Mog toby rnego rodzaju zabiegi intensywnie ozibiajce organizm, np. przezstosowanie na cae ciao zimnych okadw lub zawija w przecieradawychodzone w zamraalniku. Ze wzgldu na uciliwoci zwizanez wykonaniem tego rodzaju zabiegw s one obecnie rzadko stosowane.

Oglna terapia zimnem

Metoda ta w jej nowoczesnym ujciu zostaa wprowadzona do lecznictwana pocztku lat osiemdziesitych biecego stulecia w Republice Federal-nej Niemiec. Polega ona na krtkotrwaym poddaniu caego ciaa czowie-ka (z wyjtkiem gowy) dziaaniu niskiej temperatury, zwykle okoo 11OC. Ozibienie uzyskuje si dziki zanurzeniu osoby poddanejzabiegowi w oboku bardzo zimnego powietrza.

46

Zabieg wykonuje si przy uyciu specjalnego zestawu zabiegowego,w skad ktrego wchodz:

- zesp urzdze wytwarzajcych obok gazowy o cile okrelonychrozmiarach i temperaturze,

kabina zabiegowa, pulpit sterowniczy.Zesp urzdze wytwarzajcych obok gazowy dziaa w nastpujcy

sposb. Sprone, pozbawione pary wodnej powietrze zostaje przekazanedo wymiennika ciepa, do ktrego ze specjalnego zbiornika, w sposbkontrolowany przez zawr nastawczy, zostaje doprowadzony cieky azot,stanowicy w danym wypadku rdo zimna. Cieky azot obnia w wy-

Ryc. 7. Urzdzenie do oglnej terapii zimnem, produkcji niemieckiej firmy Messer Grics-heim GmbH Dusseldorf.

47

mienniku temperatur strumienia spronego powietrza, ktre izolowany-mi przewodami zostaje doprowadzone do zespou dysz umieszczonychw kabinie zabiegowej.

W odrnieniu od uprzednio stosowanych, nowoczesne kabiny dooglnej terapii zimnem s z przodu otwarte (ryc. 7). Umoliwia toobserwacj oraz bezporedni kontakt z osob poddan zabiegowi. W czte-rech ktach kabiny umocowane s listwy z dyszami szczelinowymi, ktreza pomoc urzdzenia elektromechanicznego mog by sytuowane naodpowiedniej wysokoci. Umoliwia to ksztatowanie rozmiarw obokugazowego, a co najwaniejsze - - wyczenie gowy chorego ze strefyoddziaywania niskiej temperatury. Napywajce zimne powietrze jestsystematycznie odprowadzane na zewntrz przez ukad dziaajcy nazasadzie podcinienia. Dziki temu moliwe jest utrzymanie staychrozmiarw zimnego oboku gazowego oraz wyeliminowanie jego wpywuna temperatur pomieszczenia, w ktrym ustawiona jest kabina zabie-gowa.

Urzdzenia regulacyjne i kontrolne, znajdujce si w pulpicie sterow-niczym, pozwalaj ustawi gwne parametry zabiegu, takie jak tem-peratura (do 180C) oraz cinienie spronego powietrza i rozprajce-go si ciekego azotu. Indywidualne parametry zabiegu nastawia si naelektronicznej tablicy wyposaonej w zesp sensorw.

Czas zabiegw, w ktrym chory pozostaje w pozycji stojcej, niejakozanurzony w zimnym oboku gazowym, wynosi od 1 do 4 minut zwykletrwa on 3 minuty. Dotychczasowe dowiadczenie wskazuje na skutecznotej terapii w przewlekych zapaleniach staww. Uzyskuje si zmniejszenielub zniesienie blu oraz zwikszenie ruchomoci staww. Stwierdzonorwnie skuteczno oglnej terapii zimnem w leczeniu spastycznegonieytu oskrzeli. Rozszerzenie zakresu wskaza do stosowania omawianejmetody leczenia wymaga dalszych bada.

Wodolecznictwo

Wodolecznictwo, zwane rwnie hydroterapi, jest dziaem lecznictwafizykalnego, w ktrym wykorzystuje si oddziaywanie wody na ustrj.Waciwoci fizyczne wody czyni j szczeglnie przydatn do tych celw.Moe by ona stosowana we wszystkich trzech jej stanach skupienia,a mianowicie: cieczy, lodu oraz pary wodnej.

Wpyw zabiegw wodoleczniczychna ustrj

Podstawow rol w zabiegach wodoleczniczych odgrywa czynnik termicz-ny. Wpyw bodcw termicznych na ustrj zaley od nastpujcychczynnikw:

natenia bodca termicznego, ktre okrela rnica midzy tem-peratur wody a temperatur ustroju,

- okolicznoci fizycznych towarzyszcych oddziaywaniu na ustrjbodca termicznego,

moliwoci termoregulacyjnych ustroju,- czasu dziaania bodca,

zmiany natenia bodca w czasie, powierzchni, na ktr dziaa bodziec termiczny, waciwoci fizycznych rodowiska, ktre wchodzi w bezporedni

kontakt ze skr.Istotne znaczenie w praktyce zabiegw wodoleczniczych ma odczuwanie

przez czowieka temperatury wody. Skala odczuwania bodcw termicz-

4 Fizykoterapia 49

nych jest zawarta midzy odczuciem zimna oraz ciepa. Wyrnia si w tymzakresie wiele stanw porednich, co ma due znaczenie praktyczne.Wyrnia si zatem gorco, ciepo, letnio, obojtnie, chodno i zimno.Przekroczenie okrelonej granicy ciepa lub zimna moe prowadzi douszkodzenia tkanek, nazywanego w skrajnych sytuacjach oparzeniem lubodmroeniem.

Zakres temperatury, w ktrym nie odczuwa si ani ciepa, ani zimna,nazwano stref komfortu cieplnego. Zaley ona od redniej temperaturyskry i jest bliska tzw. cieplnemu punktowi obojtnemu skry, ktry w tymprzypadku odpowiada temperaturze 33C mierzonej na tuowiu. Zakrestemperatury, odpowiadajcej strefie komfortu cieplnego, jest rny u r-nych osb i zaley od wielu czynnikw, w tym rwnie od stanupsychicznego. Przy okazji naley doda, e obojtnego punktu cieplnegoskry, wynikajcego ze redniej temperatury ciaa, nie naley myliz obojtnym punktem cieplnym skry, ktrego warto zaley od wa-ciwoci fizycznych rodowiska przekazujcego lub pobierajcego ciepood ustroju. W warunkach rodowiska wodnego obojtny punkt cieplnyskry mieci si w zakresie 34-36C, a dla powietrza wynosi okoo 20C.Z tego wic powodu kpiel w wodzie o temperaturze 25C jest odczuwanajako chodna, poniewa dziki dobremu przewodnictwu cieplnemu wodyciepo z ustroju szybko przechodzi do wody. Te same okolicznocidecyduj, e kpiel w powietrzu o tej samej temperaturze jest odczuwanajako ciepa, poniewa gorsze przewodnictwo cieplne powietrza utrudniaoddawanie ciepa przez ustrj. Znajomo wymienionych faktw ma dueznaczenie w warunkach wykonywania zabiegw wodoleczniczych, umo-liwia bowiem waciw ocen dozna osoby poddanej ich dziaaniu.

Istnieje kilka skal odczuwania przez czowieka temperatury wody. Dlacelw praktycznych przydatny jest podzia, w ktrym wyrnia si:

- wod zimn (8-20C),- wod chodn (21-27C),- wod letni (28-33C),- wod ciep (34-37C),- wod gorc (38-42C).

Podzia ten, aczkolwiek niedokadny, moe by z powodzeniem stoso-wany w ustalaniu temperatury wody do zabiegw wodoleczniczych.Dokadniejszy jest opracowany przez Cordesa na uytek hydroterapii6-stopniowy podzia odczuwania temperatury wody, ktry przedstawionow tabeli 2.

50

Tabela 2Skala odczuwania temperatury wody (wg Cordesa). Temperatura subiektywnie obojtna 34C

Wpyw czynnikw termicznych na ustrj polega na oddziaywaniu naregulacj ciepln ustroju. Znajomo zoonych mechanizmw tego proce-su fizjologicznego jest niezbdna do zrozumienia zabiegw wodolecz-niczych oraz ich waciwego stosowania. Mechanizmy te zostay szczego-wo omwione w rozdziale powiconym ciepolecznictwu.

Naley pamita jednak, e regulacja cieplna ustroju zanurzonegow wodzie rni si w istotny sposb od regulacji zachodzcej w powietrzu.Wpywaj na to waciwoci fizyczne wody, a w szczeglnoci jej przewod-nictwo okoo 25 razy wiksze od przewodnictwa cieplnego powietrza

- oraz ciepo waciwe, kilka tysicy razy wiksze anieli powietrza.Drugim, bardzo wanym ograniczeniem regulacji cieplnej ustroju zanurzo-nego w wodzie jest wyeliminowanie moliwoci jego ozibienia przezpocenie si, a mwic innymi sowy, przez pobieranie z ustroju ciepa nazamian w par wodn wody zawartej w pocie. Przyjmuje si, ew umiarkowanej temperaturze wody utrata ciepa zanurzonego w niejustroju jest okoo 250 razy wiksza anieli w powietrzu o tej samejtemperaturze.

Jak ju wspomniano temperatura wody stosowanej do zabiegw wodo-leczniczych wywiera znaczny wpyw na ukad krenia. Krtkotrwaedziaanie zimna wywouje w pierwszej fazie zblednicie skry, spowodowa-ne skurczem powierzchownych naczy, a po krtkim czasie ich roz-

51

szerzenie wyraajce si zarowieniem. Objawy te s wyrazem prawi-dowego odczynu skry na zimno. Odczyn nieprawidowy wyraa sibladoci skry lub jej zasinieniem, gsi skrk, dreszczami, przy-spieszeniem akcji serca oraz zym samopoczuciem. Wystpienie nieprawi-dowego odczynu na zimno jest wskazaniem do natychmiastowego prze-rwania zabiegu wodoleczniczego. U osb le znoszcych zimno monawyeliminowa niekorzystne oddziaywanie przez grzanie ciaa, rozcieranie,ciep kpiel lub napromienianie promieniami podczerwonymi.

Niezbyt intensywne ciepo powoduje rozszerzenie naczy krwiononychskry, a mianowicie ttniczek, naczy wosowatych i ylnych. Prcz tegodochodzi do otwarcia nieczynnych naczy wosowatych. Wymienionezmiany w stanie funkcjonalnym naczy skry powoduj znaczne jejprzekrwienie, gwnie o charakterze ttniczym.

Intensywny bodziec cieplny wywouje krtkotrway skurcz naczykrwiononych skry, wyraajcy si jej zbledniciem, po ktrym nastpujeich rozszerzenie.

Zmiany stanu funkcjonalnego naczy krwiononych skry, wywoanedziaaniem bodcw termicznych, s wyrwnywane przez antagonistycznereakcje naczy wntrza ciaa. Ze wzgldw praktycznych mona przyj,e przebiegaj one zgodnie z prawem Dastre-Morata, ktre zostaoszczegowo omwione w rozdziale powiconym ciepolecznictwu.

Zachodzce pod wpywem bodcw termicznych zmiany w ukrwieniuskry oraz rnych narzdw powoduj rwnie zmiany w objtoci krwikrcej. Tak np. w kpieli ciepej w wyniku przesunicia krwi na obwddochodzi do zwikszenia, a w kpieli zimnej do zmniejszenia tej objtoci.

Temperatura wywiera rwnie wpyw na czynno serca. Przyjmuje si,e podwyszenie temperatury wntrza ustroju o jeden stopie powodujeprzypieszenie czstoci akcji serca o 18 na minut. Jako przykad monapoda, e w ciepej kpieli czynno serca ulega przypieszeniu, zwiksza sirwnie objto wyrzutowa i pojemno minutowa serca. W kpieligorcej czynno serca ulega przypieszeniu, zmniejsza si jednak objtowyrzutowa. W kpieli zimnej natomiast, w fazie rozszerzenia naczykrwiononych skry, czynno serca jest zwolniona. Zmniejsza si rwnieobjto wyrzutowa.

Zabiegi wodolecznicze wpywaj rwnie na prdko przepywu krwi,ktra zwiksza si w kpieli ciepej, a zmniejsza w kpieli zimnej. Przyjmujesi, e kpiel ciepa zmniejsza obwodowe opory krenia. W tym zakresiepewien wpyw naley rwnie przypisa cinieniu hydrostatycznemu,

52

dziaajcemu przecie w trakcie kpieli. W trakcie zabiegw wodolecz-niczych ulega zmianie cinienie krwi. Zaley to od temperatury, a mwiccilej od reakcji naczy skry. Jako zasad przyjto, e cinienie krwi ulegaobnieniu w fazie rozszerzenia tych naczy, za podwyszeniu w fazie ichzwenia.

Stwierdzono rwnie zaleny od temperatury wpyw zabiegw wodo-leczniczych na czynno ukadu oddechowego. Bodce ciepe przypieszajoddech i zwikszaj wentylacj puc, zimne za po krtkiej fazie zwik-szenia wentylacji powoduj spycenie i nieregularno oddychania. Chod-ne kpiele natomiast powoduj zwikszenie minutowej objtoci od-dechowej oraz wentylacji puc.

W kpielach o temperaturze wyszej od 34C oraz niszej od 32Cwzrasta zuycie tlenu przez ustrj, co jest naturalnym nastpstwemprocesw termoregulacyjnych, powodujcych zwikszenie przemiany ma-terii. W kpieli wodnej ulega rwnie zmianie czynno nerek. Jest onaspowodowana wpywem temperatury oraz cinienia hydrostatycznego.Kpiel ciepa zwiksza wydzielanie nerek, za gorca zmniejsza. Krtko-trwae zabiegi zimne mog przejciowo zwiksza czynno wydzielnicznerek.

Zabiegi wodolecznicze wywieraj wpyw na orodkowy i obwodowyukad nerwowy. Przyjmuje si, e kpiele ciepe wpywaj pobudzajc naorodkowy ukad nerwowy. Uwaa si jednak, e dugotrwae kpiele ciepedziaaj hamujco na ten ukad. Kpiele zimne zwikszaj ch do wysiku,ale jednoczenie zwikszaj napicie mini szkieletowych. Bodce termicz-ne wpywaj rwnie na przewodzenie wkien nerwowych. Bodce zimnezmniejszaj prdko przewodzenia impulsw w ruchowych i czuciowychwknach nerwowych.

Kpiele zimne zwikszaj wydzielanie hormonw kory nadnerczy,a mianowicie glikokortykoidw i 17-ketosteroidw. Znaczne ozibieniepowoduje zmniejszenie wydzielania amin katecholowych, a zwikszawydzielanie przez przysadk hormonu tyreotropowego, pobudzajcegogruczo tarczowy do wydzielania tyroksyny.

Bodce zimne wywieraj rwnie wpyw na czynno mini. Gwatow-ne, krtkie ozibienie pobudza skurcze mini, za znaczne ich ozibienieogranicza ich aktywno. W tabeli 3 przedstawiono wpyw zimnychi ciepych zabiegw wodoleczniczych na ukady i narzdy ustroju.

Wan rol w oddziaywaniu na ustrj zabiegw wodoleczniczychodgrywaj czynniki mechaniczne, do ktrych zalicza si cinienie hydro-

53

Tabela 3Wpyw zabiegw wodoleczniczych o rnej temperaturze na ukady i narzdy ustroju

Ukad/narzd

Naczynia krwiono-ne powierzchowne

Naczynia krwiono-ne gbokie

Czynno serca

Cinienie krwi

Krew

Ukad oddechowy

Ukad nerwowy

Nerki

Wydzielenie potu

Gruczoy przewodupokarmowego

Minie szkieletowe

Przemiana materii

Krtkotrwae zabiegiprzy uyciu

wody zimnej

skurcz naczy skr-nych z nastpczym ichrozszerzeniem

Zabiegi przy uyciuwody ciepej

rozszerzenie na-czy skry i na-czy podskrnych

Zabiegi przy uyciuwody gorcej

krtkotrwae zwe