tac'ul-arifin seyyid ebu'l-vefa'nın tarihsel yaşamı, vefailik hareketinin (tarikatının) anadolu...

8/9/2019 Tac'Ul-Arifin Seyyid Ebu'L-Vefa'Nn Tarihsel Yaam, Vefailik Hareketinin (Tarikatnn) Anadolu Seluklu Devleti'Nin Yklnda Ve Osmanl Beylii'Nin Kuruluundaki

1/483

TACL-RFN SEYYD EBL-VEFNIN TARHSEL YAAMI, VEFLK HAREKETNN

(TARKATININ) ANADOLU SELUKLU DEVLETNN YIKILIINDA VE OSMANLI BEYLNN

KURULUUNDAKNEMVE EBL-VEF MENKIB-NMESNN EDSYON-KRTK METN.

mer KAMAZ

Yksek Lisans TeziTarih Anabilim Dal

Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Austos 2006

Danman: Yrd. Do. Dr. Sema Altunan

EskiehirAnadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Austos 2006


2/483

2

YKSEK LSANS TEZ Z

TACL-RFN SEYYD EBL-VEFNIN TARHSEL YAAMI, VEFLK

HAREKETNN (TARKATININ) ANADOLU SELUKLU DEVLETNN YIKILIINDA

VE OSMANLI BEYLNN KURULUUNDAK NEM VE EBL-VEFMENKIB-NMESNN EDSYON-KRTK METN.

mer KAMAZ

Tarih Anabilim Dal

Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Austos 2006

Danman: Yrd. Do. Dr. Sema Altunan

Gerek ad; Muhammed bin Muhammed olan; ancak Tcul-rifin Seyyid Ebl-Vefadyla hret kazanan Irakl nl mutasavvf, M.1100 ylndaki lmnden sonra adna

kurulan Veflik tarikatnn kuramsal Piri olarak kabul edilmitir.

Ebl-Vefnn yaam boyunca, elde ettii siyasi ve dini g pek ok kez Abbasi

ynetimiyle derin ihtilafa dmesine neden olmutur.

Veflik tarikatnn Anadoluya M.XI.y.y. da girdii kabul edilebilirse de, kklemesi

Dede Karknn M.XIII.y.y. da ki Anadoluya giriiyle balamve yerine geen Bb lys

dneminde Anadolu sathna yaylmtr.

Erken dnem Veflie, yabanclaan orta dnem Vefliinin yabanclama nedeni,

hitap ettii evrenin deimesi ve orta dnem Vef liderlerinin Ebl-Vefnn tasavvufi

grlerini st at olarak kabul etmeleriydi.

Bb lys isyanndan sonra orta dnem Vefleri zaman ierisinde Snnileme

srecine girmi ve baz orta dnem Vefleri Osmanlnn kuruluu dneminde son derece

nemli fetihlere itirak etmilerdir.

Erken dnem, Veflik hakknda en kapsaml bilgiler ise, XIV.y.y. Arapa yazlan ve

XVI.y.y.n banda zetlenerek Trkeye evrilen Menkbut-Tcul-rifin Seyyid Ebl-

Vef isimli eserdir.


3/483


4/483

4

JRVE ENSTT ONAYI

mer Kamazn Tacul-rifin Seyyid Ebl-Vefnn Tarihsel Yaam, Veflik

Hareketinin (Tarikatnn) Anadolu Seluklu Devletinin Yklnda Ve Osmanl Beyliinin

Kuruluundaki nemi Ve Ebl-Vef Menkb-nmesinin Edisyon-Kritik Metni balkl tezi. tarihinde, aadaki jri tarafndan Lisansst Eitim retim ve Snav

Ynetmeliinin ilgili maddeleri uyarnca, Tarih Anabilim dalnda Yksek Lisans tezi olarak

kabul / ret edilmitir.

Ad Soyad mza

ye (Tez Danman) : Yrd. Do. Dr. Sema Altunan

ye :

ye :

ye :

Enstit Mdr


5/483

5

ZGEM

MER KAMAZ

Tarih Anabilim DalYksek Lisans

Eitim

Y. Lisan: 2004 Eskiehir Osmangazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits

Lisans : 2002 Eskiehir Osmangazi niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm

Lise : 1997 Antalya Yavuz Selim Lisesi

2004-2005. Tarih retmeni. Antalya Sekin Dershanesi

2005-2006 Tarih retmeni. Antalya Lider Dershanesi

2006- Tarih retmeni. Antalya / Manavgat Atlas Dergisi Dershanesi

Kiisel Bilgiler

Doum Yeri Ve Yl: Antalya 30.04.1980 Cinsiyet: Erkek Yabanc Dil: ngilizce


6/483

6

KISALTMALAR

a.g.e. : Ad geen eser

a.g.m. :Ad geen makale

A.N. :Ayasofya NshasA.M.K. :Ankara Milli Ktphane

A.. : Atatrk niversitesi

A..D.T.C.F :Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi

A...F. : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi

B.T.T.D. : Belgelerle Trk Tarihi Dergisi

bk. :Baknz

bsk :Bask

byt. :Beyitc. : Cilt

ev. : eviren

D..A : Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi

D..B. :Diyanet leri Bakanl

D.F.E.F.M. : Drul-Fnn Edebiyat Fakltesi Mecmuas

dpnt. :Dipnot

D.V. : Diyanet Vakf

Edt. :Editr

E.. : Erciyes niversitesi

H. :Hicri

..E.F.T.E.D: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi

.A. :slm Ansiklopedisi

..N. : stanbul niversitesi Nshas

..T.E : stanbul niversitesi Trkiyat Enstits

Ks. :Ksm

M. :Miladi

M.E.B. :Milli Eitim Bakanl

M.B.N. :Murat Buhar Nshas

M.T.M : Milli Tetebbular Mecmuas

Nr. : Neir

nr. : Numara


7/483

7

s. :Sayfa

say. : Say

S.O.L.L. : Sources Of Oriental Languages And Literatures

T.D.K. :Trk Dil Kurumu

D.G.B..T. : Doutan Gnmze Byk slm AnsiklopedisiT.A. :Trk Ansiklopedisi

T.D. :Trk Dili

Ta. D. :Tarih Dergisi

T.E.K.D.V. : Trkiye Ekonomik Ve Kltrel Dayanma Vakf

T.D.A.V. :Trk Dnyas Aratrmalar Vakf

T.K. : Trk Kltr

T.K.A. : Trk Kltr Aratrmalar

T.K.A.E. :Trk Kltr Aratrmalar EnstitsT.M. : Trkiyat Mecmuas

T.O.E.M. :Tarih-i Osmn Encmeni Mecmuas

T.T.K. :Trk Tarih Kurumu

T.V.Y.Y. :Tarih Vakf Yurt Yaynlar

T.Y. : Trke Yazmalar

V.D. : Vakflar Dergisi

vr. : Varak

Y.Y.T.V. : Yrtrk Yrk Trkmen Vakf Yaynlar

Y.K.Y. :Yap Kredi Yaynlar

Yay. :Yaynlar

Y.e.b. : Yazma eserler blm

Yyn. :Yaynlayan

yy. : Yzyl


8/483

8

NDEKLER

Z .. ii

ABSTRACT .. iii

JRVE ENSTT ONAYI .. ivZGEM . v

KISALTMALAR vi

GR 1

1. MENKIB-NMELER 2

1.1. Tcul-rifin Seyyid Ebl-Vef Menkb-nmesi Ve Seyyid Velyet.. 2

1.1.2. Seyyid Velyet . 6

1.2. Menkb- Hvoca-i Cihn Ve Netce-i Cn . 11

1.3. Menkbul-Kudsiyye F Mensbil-nsiyye . 111.4. Menkbul-rifin . 11

1.5. Menkb- Hnkr Hac Bekta- Vel .. 11

1.6. Haz Kitb- Vilyet-nme-i Koyun Bb Sultan 12

1.7. Abdal Ms Velyet-Nmesi .. 12

1.8. Kaygusuz Abdal Menkbnmesi 12

1.9. eyh cd-dn Bb Menkb-nmesi ... 13

1.10. Otmn Bb Velyet-nmesi . 13

1.11. Menkb- ehr-Yar-i Gzin 13

1.12. ifl-Eskm F Sreti Gavsil-Enm .. 13

1.13. Ed-Durr Us-Semn F Menkb -eyh Muhyiddin . 14

1.14. Menkb- abn- Vel . 14

1.15. Garib-nme . 14

1.16. Mahalli Rivayetler . 14

2-) TARHKAYNAKLAR . 15

2.1. Seluklu, Bizans, Arab, Kara-koyunlu Ve Mool Tarihi Kaynaklar 15

2.1.1. El-Kmil Fit-Trih 15

2.1.2. El-Evamirl-Alaiye Fil-Umuril-Alaiye .. 15

2.1.3. Anonim Seluk-nme 16

2.1.4. Tarih-i Cihan Ga 17

2.1.5. Abl-Farac Tarihi 17

2.1.6. ikar Tarihi . 17


9/483

9

2.1.7. Kitab- Diyarbekriyye .. 17

2.1.8. ecere-i Terkkime .. 17

2.1.9. Kritovulos 18

2.2. Osmanl Tarihi Kaynaklar 18

2.2.1. Dsitan- Tevrih-i Mlk-i li Osmn . 182.2.2. k Paa-zde Tarihi 18

2.2.3. Dstr-nme-i Enver 19

2.2.4. Kitb- Cihan-Nm .. 19

2.2.5. Oru BeTarihi . 19

2.2.6. Anonim Tevrih-i li Osmn 20

2.2.7 Tarih-i Ebl-Feth ... 20

2.2.8. Tevrih-i li Osmn .. 20

2.2.9. Tct-Tevrih ... 212.2.10. Tevrih-i li Osmn 21

2.2.11. Tevrih-i l- Osmn .. 21

2.2.12. Cm- Cem-yn 22

2.2.13. Nefahtl-ns 22

2.2.14. akayk- Numaniyye Ve Zeyiller .. 22

2.2.15. Kitbt-trih-i Knhl-ahbr 23

2.2.16. Tarih-i Solak-zde 23

2.2.17. Kitb- Cihn-nm . 23

2.2.18. Cmiud-dvel .. 24

2.3. Seyahatnmeler 24

2.3.1. Thfetun-nzzr f Garaibil-emsr 24

2.2.2. Ruy Gonzales De Clavijo Seyahat-nmesi ... 24

2.2.3. Evliya elebi Seyahat-nmesi . 25

3. ADAARATIRMALAR 25

4. TRANSKRPSYONDA ZLENEN YOL .. 26

BRNCBLM

TCUL-RFN SEYYD EBL-VEFNIN MENKIBEVVE TARHSEL HAYATI

1. EBL-VEFNIN DOUMU KKENVE ALEVEVRES.... 28

1.1. Seyyid Slim, Ebl-Vef Ve eyh Matara 34


10/483

10

1.2. Ebl-Vefnn Ailevi Silsilesi .. 36

2. EYH ENBEKYE KATILIM VE LK FAALYETLER..... 37

2.1. Tcul-rifin Seyyid Ebl-Vef Lakabnn Verilme Nedeni 40

2.2. Ebl-Vefnn lk Akademik Eitimi Ve Buhara Seyahati .. 41

2.3. Ebl-Vefnn kinci Seyahati .. 482.4. Ebl-Vefnn nc Seyahati .. 48

3. ERKEN DNEM VEFLERN TASAVVUF GRLER VE

RTELLER 51

4. EBL-VEF LE ABBS HALFELERNN LKLER .. 61

5. EBL-VEF LE ARAP KABLELERARASINDAKLKLER .... 66

6. EBL-VEFNIN ASKERFAALYETLER ..... 69

7. EBL-VEFNIN MRTLERVE FAALYETLER ... 71

8. EBL-VEFNIN LMNDEN SONRA VEFLK VE VASYET. 759. SMLLK (BTINILK) VE ERKEN DNEM VEFLK . 82

KNCBLM

ANADOLU SELUKLU DEVLET DNEMNDE VEFLK HAREKET VE

TARKATI

1. VEFLK HAREKETNN ANADOLUYA GR .. 90

1.1. I.Aleddn Keykubad Dnemi Siyasi Faaliyetleri 92

1.2. I.Aleddn Keykubad Dnemi Anadolunun Ekonomik Durumu .......... 94

2. DEDE KARKIN .... 97

2.1. Badn Hac . 105

2.2. Hac Mihman 105

2.3. Ayna Dola .. 106

2.4. eyh Osmn 107

3. BB LYS-I HORASN .... 109

4. IK PAA . 121

5. OSMANLI DEVLETNN KURULUUNDA VEF MRTLER ... 127

5.1. Geyikli Bb . 131

5.2. Kumral Abdal (Kumral Bb, DerviTururolu) . 135

5.3. Abdal Murad 138


11/483

11

III. BLM

TCUL-RFN SEYYD EBL-VEF MENKIB-NMESNN TAHLL

1. METN MUHTEVA ANALZ ..... 1402. KARILATIRMALI MUHTEVA ANALZ ... 169

3. YAZIM VE MLA ZELLKLER 177

3.1. stanbul niversitesi Nshas ... 177

3.2 Ayasofya Nshas .. 181

3.3. Murat Buhari Nshas .. 187

4. NSHALARDA TESPT EDLEN TRKE ARKAK KELMELER ......... 191

IV. BLM

TCUL-RFN SEYYD EBL-VEF MENKIB-NMESNN EDSYON-

KRTK METN

1. METN . 196

SONU .. 477


12/483


13/483

13

GR

Tcul-rifin Seyyid Ebl-Vef tarafndan kurulan ve lmnden sonra Veflikadyla geni bir corafyaya yaylan Veflik hareketi; tarihi tespit edilemeyen bir dnemde

tarikat haline dnmtr. Gnmze kadar akademik ya da popler anlamda zerine

herhangi bir bamsz almann yaplmad Veflik hareketi kendi ierisinde pek ok

problemi barndrmaktadr. Veflik hareketinin mahiyetine hasrettiimiz bu almamzda;

Veflik hareketini aydnlatmaya alarak baz problemlere k tutmay hedefledik.

almamz srasnda, daha ok erken dnem Veflik hareketinin hviyeti, yaps,

gelenekleri ve inan doktrinini aydnlatmaya alarak XIII. yy.da Anadoluda grlen ve

bizim Orta Dnem Anadolu Veflii adn verdiimiz konseptin farklln tespit etmeyeaba harcadk.

Tetkikimizin birinci blmnde Ebl-Vef adyla andmz Tcul-rifin Seyyid

Ebl-Vefnn tarihi yaantsn tespit etmeye altysak da dnemin kaynaklarnn Ebl-

Vef hakknda fazla bilgi vermemesi bizi bu konuda daha ok XIV.yy.n sonunda kaleme

alnan ve Ebl-Vefnn hayatn efsanevi unsurlarla anlatan Tcul-rifin Seyyid Ebl-

Vef Menkb-nmesine bavurmaya itmitir. Bu da incelememizin; Ebl-Vefnn hayatn

anlatan ksmnn dar bir ereveye skmasna neden olmutur.

Gnmz tarih yazmnda ve incelemelerinde ad sklkla kullanlan bu menkb-nme

zerine sistemli bir muhteva ve ekil analizi yaplmamasndan dolay almamzn son

blmnde menkb-nmenin farkl nshasna dayanarak edisyon kritiini yapma

ihtiyacn hissederek bu konudaki bir eksiklii doldurmaya gayret ettik.

Tez almamzn ikinci blmnde, daha ok Orta Dnem Anadolu Vefliinin

mimarlar olan; Dede Karkn ve Bb lys- Horasnnin zerine eilmeye alarak orta

dnem Vef dervilerinin Osmanl Devletinin kuruluundaki yerini irdelemeye aba

harcadk.

nc blmde umumiyetle almamzn ana kaynan oluturan Tcul-rifin

Seyyid Ebl-Vef menkb-nmesi nshalarnn muhteva analizini yaptk. Menkb-nmede

ki, tarihsel bilgilerin gerekliini sorgulayarak zellikle bu menkb-nmenin: Osmanl tarih

kayna olma asndan nemi nedir? sorusuna yant aradk. Bunun yannda, menkb-

nmeyi, muhtelif tarihlerde ve mekanlarda yazlan menkb-nmelerle; dil, ekil, muhteva ve

ilenen konular asndan ksacas yap bakmndan ortak ve farkl yanlarn tespite altk.


14/483


15/483

15

menkbelerden olumaktadr. ihbed-dn Vst (Ahmed bin Abdulmnim) tarafndan

derlenerek TezkiretulMuttekn ve TabsratulMuktedn adyla M.1371 tarihinde kaleme

alnan7 eser Arapa olarak iki cilt halinde yazlmtr. Buna gre menkb-nmenin

kaynaklar ncelikli olarak yukarda bahsi geen eserlerdir. Bu eserler gnmze kadar

ulaamad iin bunlarn ana kaynaklarnn ne olduunu tespit etmek zordur. Trkemenkbelerden anlaldna gre bu eserlerin kaynakln yapan gruplardan biri Rvler

(rivayet eden) olarak adlandrlmtr. Eserin btnlne bakld zaman bu ravilerin

isimlerinin bazen anld bazende anlmad grlmektedir. Menkb-nmede, menkbelere

kaynaklk eden kiiler olarak u isimler gsterilmitir: li bin Heyt, eyh Ebl-Bedr

Henderic, Ebl-Bedr, Eb Talib bin Necib, eyh Mekkyyl-Betamsn, Mcid Kerv,

Abdl-kadr Geylan, Eb Bekr Badad, Ahmed bin Hseyin, eyh Mnsur, Ahmed ibnl-

Hasan, eyh enbek, Abdun-nr bin Ebl-Feyz, eyh b Muhammed Abdur-rahmn el-

Tafsunc, eyh Hamidud-dn Sd-dn Sf ve Muhammed Gamahn.ncelemeye tabi tuttuumuz menkb-nme nshasnda sadece .. nshasnn

mstensihi ve ka senesinde istinsah edildii bildirilmitir. Buna gre .. nshas H.

Cemaziyyel-evvel 995 (M.Nisan1586) tarihinde Abdullah olu Yusuf isimli biri tarafndan

tamamlanmtr. Dier iki nshann kim tarafndan yazld ve hangi tarihte tamamland

bildirilmemitir.

TezkiretulMuttekn ve TabsratulMuktedn isimli menkb-nmenin Anadoluya

ne ekilde geldii menkb-nmenin: Ender-i Sebeb-i Telif-i Kitb 8blmnde ayrntl

olarak anlatlmaktadr.

Arapa menkb-nmeyi muhtasar olarak Trkeye eviren mellife gre menkb-

nmeyi; nl Osmanl tarihisi DerviAhmed Ak (AkPaazde)nin damad olan Seyyid

Velyet9M.1484 (H.899) tarihinde10Hacc ibadetini yerine getirdikten sonra gittii Msr da

Seyyid Eb Bekir bin Seyyid Vef dan temin etmitir11.

Arapa menkb-nmenin Trke muhtasar evirisinin Seyyid Velyetin iareti ile

Kenan isimli bir mridi tarafndan yapld anlalmaktadr. Menkb-nmede geen:

Hazret-i EblVefnn menkbn gtrmler bu fakire virdiler..., menkb- ahvlinden

7 ihbed-dn Vst tarafndan kaleme alnan TezkiretulMuttekn ve Tabsratul-Muktedn isimli eserinbilinen tek nshas ngiltere, Bibliatheque Nationaleda bulunmaktadr. Bundan dolay eser zerinde herhangi biralmada bulunmadk; Ocak. A.g.e, s.8-9, dpnt., 29.8..N., 7/b; A.N., vr.,6/a; M.B.N., vr., 3/a.9..N., vr., 7/a; A.N., vr., 5/b; M.B.N., vr., 3/b.10 Edirneli Mecd Efendi, Seyyid Velyetin biyografisinde hacca gidi tarihini M.1475 (H.880) olarakaktarmaktadr. Biyografi iin bk. Mecd Mehmed Efendi, akaik-i Numniyye Ve Zeyilleri, c/I, (Haz. A.zcan), (stanbul: ar Yay., 1989), s. 302-304.11..N., vr., 9/a; A.N., vr.,s.7/a; M.B.N., vr., 4/b.


16/483

16

bazna muttali olub mrde-i gnlm hayt buldu. Bir gn Hazretlerinden yle iret old

ki, ol menkbn bazna tercme idem...12; .nkim bu kitb terceme olmak anlarun

iret-i birleold...13. Bunun yannda .Bu kitabn yazma iinin sona ermesi Yevmut-

tendn kulunun olu olan Kenann eliyle olmutur.14 cmleleri bizde bu kanaati

uyandrmtr.M.1371 tarihinde son halini alan orijinal Arapa menkb-nmenin; muhtasar olarak

Trkeye ka ylnda evrilmeye baland ve evrisinin ka yl devam ettii bununla

birlikte hangi ylda tamamlandna dair herhangi bir bilgiye sahip deiliz. Ancak menkb-

nmenin stanbulda ve M.1484 (H.899) tarihinden sonra Trkeye evrilmi olmas

kuvvetle muhtemeldir. nk Dervi Ahmed Ak (AkPaazde)nin lmnden sonra

Ahmed Aknin temsil ettii Vef tarikatnn stanbul ubesinin bana Ahmed Aknin

damad Seyyid Velyet gemi ve Hacc ibdetinden sonra stanbula gelmitir. Menkb-

nmenin M.1484 (H.899) tarihinden hemen sonraki bir tarihte Trkeye evrilmiolmasnnnedeni ise, Seyyid Velyetin bu tarihte menkb-nmeyi Msrdan alp stanbula dnmesidir.

Menkb-nmenin evirisi Seyyid Velyetin lmnden nce bitirilmitir. Eer menkb-

nme Seyyid Velyetin lmnden sonra bitirilseydi mellif mutlaka Seyyid Velyetin lm

tarihini bildirirdi. nk bir nevi menkb-nmenin girizgahnn yapld Ender-i Sebeb-i

Telif-i Kitb blmnde Seyyid Velyetin hayat hakknda detayl bilgiler verilmektedir;

kendisinin doum tarihi, annesinin, babasnn ve ocuklarnn doum, lm tarihleri gibi.

Bunun yannda mellif: .bu kitab okuyanlar ol azzin(Seyyid Velyet) ....tl- haytna ve

llerinin rh- revnna dua ideler.15 szleri menkb-nmenin Seyyid Velyetin

lmnden nce Trkeye evrildiini gstermektedir.

Muhtasar evirinin tamamlan tarihini kesin olarak tespit edemesek de bir takm

ipularna ulamak mmkndr. Her eyden nce muhtasar evirinin Arapa yakarksmnda

evirinin II. Beyazd dneminde M.14811512 (H.886917) yapld bildirilmektedir.

Yukarda da deindiimiz gibi Arapa menkb-nmenin M.1484 (H.899) tarihinde Seyyid

Velyetin eline gemesi evirinin M.1484 (H.917) tarihinden hemen sonraki bir zamana denk

gelmesi ihtimalini kvvetlendirmektedir. zellikle Arapa yakarksmnda geen; .bilgin

Melikimizin yardm ve evketiyle uzakta olan fetih ve zafer yaknlamtr16 szleri

evirinin tamamland tarihte Osmanl Devletinin seferde olduu izlenimi uyandrmaktadr.

12..N., vr., 7/b; A.N., vr., 6/b; M.B.N., vr., 4/a.13..N., vr., 8/b; A.N., vr.,s.6/b; M.B.N., vr., 4/a.14..N., vr., 199/b.15. . N. vr., 8/a; A.N., vr 6/b; M.B.N.,vr 4/a.16..N.,vr., 1/a-b.


17/483

17

Nitekim Hacc vazifesinin Ramazan aynda yaplmas ve M.1484 (H.889) tarihinde Ramazan

aynn Kasma rastlamas batya ynelik bir sefer iin hazrlanacak ordularn hareket

kabiliyetinin hava koullarndan dolay zayflamas Osmanl Devletinin bu mevsimlerde

souk iklime sahip bat ve dou lkelerine kar sefere kmasn umumiyetle

zorlatrmaktayd. Binaenaleyh M.1484 (H.899) tarihinde Osmanl Devleti batya olanseferini (Moldova, Kili, Akkerman) Austos (Recep) aylarnda tamamlamt17. Bundan

dolay Seyyid Velyetin; Msr dan M.1484 (H.899) sonlarnda dnmolmas ve muhtasar

evirinin almalarna hemen balamas gerekir. nk Osmanl Devleti M. Mays1485

(H.Cumadal-l 890) tarihinde Memlkl Devleti ile atmaya girmiti. Kanaatimizce

yukarda yer verdiimiz alntda Osmanl Memlkl atmasna atf yaplmtr. Bu hesaba

gre menkb-nmenin M.1484 (H.899) sonlarnda muhtasar olarak evrilmeye balanp M.

Mays1485 (H.Cumadal-l 890) tarihinde yani bir yl gibi bir srede bitirilmi olmas

mmkn grnmektedir.Menkbn Trkeye muhtasar olarak evrilme tarihiyle ilgili yaplabilecek son

tarihlendirme ise, menkb-nmenin stanbula geldii M.1484 (H.899) ile Seyyid Velyetin

lm tarihi olan M.1522 (H.929) tarihleri arasnda evrilmiolabileceidir.

Trk tarih ve Edebiyat aratrmaclnda bu menkb-nme kapsaml olarak ilk kez

Glpnarl, dar anlamda ise Kprl18 tarafndan kullanlmtr. Glpnarl eseri kapsaml

olarak tanttktan sonra Tcul-rifin Seyyid Ebl-Vefnn; Ebl-Vef Harezm ile ayn

kii olmadn ispat etme gayesiyle kullanmtr. Bunun yannda Glpnarl menkb-nmeye

dayanarak Veflerin inan ritelleriyle ilgili ksa bir bilgi verip Ebl-Vef ile Bb lys

arasnda ki, tasavvufi balanty anlatmaya almtr19.

1.1.2. Seyyid Velyet

Gerek ismi hakknda herhangi bir bilgiye sahip olmadmz Seyyid Velyetin yaam

ile ilgili bir takm bilgiler menkb-nmenin mukaddime blmnde verilmitir.

Bursann Timur-ta mahallesinde M. ubat 1451 (H.Muharrem 855) tarihinde

dnyaya gelmitir20. Annesinin ad Sisi Bint- Halil, babas ise Seyyid Ahmed bn-i Seyyid

17smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, c/I, (stanbul, Yeni Trkiye Yay., 1945), s. 19.18Fuat Kprl, k Paa-zde .A.,c/I, (Eskiehir: M.E.B. Yay., 1997).19Abdlbaki Glpnarl, Yunus Emre Ve Tasavvuf,(2.bsk., stanbul: nklap Kitabevi, 1992), s. 46-50.20..N., vr., 9/a; A.N., vr., 7/a; M.B.N, vr., 4/b.


18/483


19/483

19

Bu tablodan da anlalabilecei gibi Seyyid Velyetin ocuklarndan sadece Pr-Hayt

muhtasar menkb-nme hazrland srada hayattadr. Seyyid Velyetin kz ocuunun olup

olmadna ya da ikinci bir einin varlna dair herhangi bir bilgiye sahip deiliz. Bununla

birlikte, menkb-nmenin muhtasar evirisinin bitiminden sonra Seyyid Velyetin baka bir

ocuunun dnyaya gelip gelmediini tespit etmek u an iin son derece gtr.Seyyid Velyet in nesebi hakknda menkb-nme de u ecere verilmektedir.

Seyyid Velyet

Seyyid Ahmed

Seyyid shk

Seyyid Almed-dn

Seyyid Halil

Seyyid Cihn-girSeyyid Muhammed

Seyyid Hayted-dn34

Mecd Efendi Seyyid Velyetin eceresini Seyyid Hayted-dnden sonra u ekilde

devam ettirmektedir: Seyyid Rz bin Seyyid Hall bin Seyyid Ms bin Seyyid Yahya bin

Seyyid Sleyman bin Seyyid Fazl bin Seyyid Muhammed bin Seyyid Hseyin bin

Muhammed Bkir bin Zeynel-bidin bin Al mm Hseyin bin mm Al Eb Talib35.

Ancak Seyyid Hayted-dnden sonra devam ettirilen ve Hz. Alye ulaan ecerenin

uydurma olma ihtimali son derece kuvvetlidir.

Mukaddimede geen nemli bir baka bilgide Seyyid Velyetin byk dedesi olan

Hayted-dn hakknda Farsa yazlm bir menkb-nmenin var olduu ve bu menkb-

nmenin, Seyyid Velyet tarafndan Farsadan Trkeye tercme edildiidir. Menkb-

nmenin tam ad verilmese de bu menkb-nme de Tcul-Arifin Seyyid Ebl-Vef

hakknda zengin bir malumat olduu kesindir. nk mellife gre Seyyid Hayted-dn ile

Ebl-Vef adatr. Ne yazk ki, stanbul ktphanelerinde byle bir menkb-nmeye

tesadf edemedik.

Menkb-nmenin mukaddime ksmnda muhtasar tercmeyi yapan mellif tarafndan

verilen bir dier dikkat ekici bilgide, Seyyid Velyetin byk dedesi Seyyid Hayated-

32M.1479- ? (H.884-?).33M.1482-1493 (H.889-899).34..N., vr. 8/b; A.N., vr. 6/b-7/a; M.B.N., vr. 4/b.35Edirneli Mecd, s. 302.


20/483

20

dnin ile Ebl-Vefnn iki kardeylleri yani kardeocuklar olduu ve Ebl-Vefnn

Seyyid Hayated-dni evlat edindiidir 36. Ancak menkb-nmenin Ebl-Vef ile ilgili

anlatm dikkatlice okunduunda Seyyid Hayated-dn isminin Ebl-Vefnn akrabalar,

nde gelen halfeleri ya da dervileri arasnda hibir ekilde anlmad grlr. Bunun

yannda menkb-nmede Ebl-Vefnn yakn akrabas olarak sadece vey kardeiSlimden bahsedilmitir. Menkb-nmede Ebl-Vefnn bir ocuu evlat edindiinden

bahseder; ancak bu evlat edinilen ocuk Ebl-Vefnn vey kardei Slimin olu

Mataradr37. Eer Ebl-Vef Mataradan baka bir akrabasn evlat edinseydi mutlaka

menkb-nmede bu konu zikr edilirdi.

Burada nemli olan bir baka nokta da Seyyid Velyetin Farsay bildiidir. Seyyid

Velyetin gerek Hacc ibadeti srasnda gerekse de Hacc ibdetinden sonra Msr da eitli

dersler almas onun Arapaya da vakf olduunu gstermektedir.

Seyyid Velyet in ilk eitimini nerede aldna dair herhangi bir malumata sahipdeilsek de, ailesinin tasavvufi bir merep de olmas onun ilk tahsilini ailesinin yannda ve

yine ailesinin bal olduu tarikatn tekkesinde ald ileri srlebilir. Ancak ilk eitim

devresinin Bursada m yoksa stanbulda m olduuna dair bir hkm vermek son derece

gtr.

Seyyid Velyet in kimlerden ders ald konusunda elimizde yalnzca isim vardr.

Bunlardan ilki hi phe yok ki Vef tarikatnn stanbul ubesinin banda olan Seyyid

Velyetin kayn pederi, Dervi Ahmed Akdir38, ikinci isim olarak karmza Seyyid

Velyetin M.1493 (H.899) ylnda39 Hacc ibadeti iin gittii Mekkede esmy- hsn ve

tilvet dersleri ald Abdl-mut Maribdir40. Seyyid Velyet in ders ald bir baka isim

ise yine M.1493 (H.899) da yapt Haccdan sonra gittii ve Tcul-rifin menkb-nmesini

temin ettii Eb Bekir bin Seyyid Vefdr. Menkb-nmede Seyyid Velyet in; Seyyid

Vef dan ne dersleri aldn aklamyorsa da Mecd Efendi, Seyyid Velyetin; ondan

kelime-i tevhid dersleri aldn41; daha sonra onu imtihn ederek Seyyid Velyetin irad ve

telkinde bulunmasna icazet verdiini sylemitir42.

Seyyid Velyetin yakn arkada olan Mecd Efendinin aktardna gre Seyyid

Velyet defa hacca gitmitir. lk haccn II. Mehmetin saltanat dneminde, ikincisini II.

36..N., vr. 8/a; A.N., vr. 6/b; M.B.N., vr. 4/a.37..N., vr. 91/b; M.B.N., vr. 72/b.38..N., vr. 10/a; A.N., vr., 7/a; M.B.N., 5/a.39Hacc vazifesi iin Edirneli Mecd Efendi M.1475 (H.880) tarihini vermektedir. Bk. Edirneli Mecd, s. 320.40..N., vr., 10/a; A.N., vr., 7/a; M.B.N., vr.,5/a.41Edirneli Mecd Efendi, s. 302.42..N., vr., 9/a; A.N., vr., 7/a; M.B.N, vr.,5/a.


21/483

21

Beyazd zamannda [M.1484 (H.899)] ncsn ise I. Selimin tahta kndan iki yl

[M.1514 (H.920)] sonra gerekletirmitir43.

k Paa-zde dneminde zellikle elit saray tabakas ile kurulan yakn ilikiler

Seyyid Velyet dneminde de devam etmitir. Nitekim, I. Selim, Ak Paa tekkesine vakflar

vermive Seyyid Velyeti ziyaret ederek ondan dua istemitir44

.Seyyid Velyet M.1522 (H.929) ylnda doksan iki yanda stanbulda vefat

etmitir45. Cenazesi, Ak Paa-Zde cami iinde bulunan tekke kabristanna defn edilmitir46.

Seyyid Velyetin tarikat silsilesi ise yine menkb-nmede u ekilde gemektedir:

Seyyid Velyet

DerviAhmed Ak ( Ak Paa-zde)

Abdl-Latif Mukaddesi

Zeynd-dn Hevfi

Abdur-rahman ibrsYusuf Acem

Hasan imiri

Mahmud sfahan

Nred-dn Nazuter

ehabed-dn Shreverd

Eb Necib Shreverd

Eb Al el-Nisac

Al Gurkan

Eb Osman Marib

Eb Al Ktibi Rd-br

Cneyd Badad

Serr-i Mustaf

Maruf Kerv

mm Al bin Mus Rza

mm Mus Kzm

mm Cafer Sdk

mm Muhammed Bkir

43Edirneli Mecd Efendi, s. 303.44Edirneli Mecd Efendi, s. 303.45Franz Babinger, Osmanl Tarih Yazarlar Ve Eserleri, (ev. C. ok) (3.bsk, Ankara: K.B. Yay., 2000) s.39; Edirneli Mecd Efendi, s. 304.46 Gelibolulu Mustafa Al, Kitbut-Trih-i Knhul-Ahbr, c/II, (Haz. A. Uur vd.) (Kayseri: E.. Yay.,1997) s. 1004, ayrca eserde Seyyid Velyetin M.1534 (H.941) ylnda vefat ettiini bildirmektedir.


22/483

22

mam Zeynl-bidn

Hseyin bin Al

mam Al bin Eb Tlib

Hz. Muhammed Mustaf47.

1.2. Menkb- Hvoca-i Cihn Ve Netce-i Cn

Vhid tarafndan XVI. yy.da yazlan ve Osmanl Devleti dneminde faaliyet gsteren;

Bektai, Haydar, Abdalan- Rm gibi tasavvufi gruplarla ilgili nemli bilgiler veren bir

eserdir. zellikle mellifin, Heteredoxe gruplarla ilgili tasvirleri ve inan ritelleri hakknda

anlatm olduklar dnemin ehli snnet inanc dnda kalan yaplar yakndan tanmamza

yardmc olmaktadr. Aratrmamz srasnda Ahmed Karamustafa tarafndan facsimle olarak

neredilen yazma nshay kullanmay tercih ettik48.

1.3. Menkbul-Kudsiyye F Mensbil-nsiyye

Orta dnem Anadolu Veflii hakknda bilgiler veren bu menkb-nme Anadolu

Vefliinin ilk temsilcilerinden olan Bb lys ve evresini yakndan tanmamz

salamaktadr. zellikle eserin, Bb lysn torunu Elvan elebi tarafndan yazlmolmas

vermiolduu bilgilerin kymetini daha da artrmaktadr49.

1.4. Menkbul-rifin

Mevln ve Mevlnnn yaad dnemde faaliyet gsteren mutasavvflar hakknda

biyografik bilgiler veren bu eser her ne kadar Ebl-Vef hakknda bilgi vermese de orta

dnem Vefleri hakknda sunmu olduu az; ancak deerli muhteva bize bir hayli katk

salamtr. Sz konusu eser, Tahsin Yazc tarafndan gerek Farsa gerekse de Trke olarak

yaynlanmtr. Aratrmamz srasnda her iki metinden de istifa etmeye altk50.

1.5. Menkb- Hnkr Hac Bekta- Vel

Uzun Firdevs tarafndan Hac Bekta- Vel etrafnda oluan szl anlatmlarn yazya

geirilmesi ile oluturulan menkb-nmeden Dede Karkn ve orta dnem Anadolu Vefleri

47..N., vr 9/b 11/b .48Vhid, Menkb- Hvoca-i Cihn Ve Netce-i Cn (Facsimle Nr. A. T. Karamustafa), S.O.L.L. c/XVII,(Harvard: Harvard Presly 1993).49Elvan elebi, Menkbul-Kudsiyye F Mensbil-nsiyye, (Yyn. . Ernsal-A. Y. Ocak), (Ankara: T.T.KYay., 1995).50amsed-dn Ahmed El-Aflk El-rif, Menkb El-rifn,c/I-II, (Yyn. T. Yazc), (Ankara: T.T.K. Yay.,1976); Ahmed Eflk, Menkbul-rifin, c/I-II, (ev. T. Yazc), (4.bsk., stanbul: Remzi Kitabevi Yay.,1986); Ahmed Eflk, Menkbul-rifin,c/I-II, (ev. T. Yazc), (stanbul: Hrriyet Yay., 1973).


23/483

23

iinde yer alan baz simalarn tarihi ahsiyetini ortaya koyma amacnda yararlandk.

Tetkikimiz srasnda, menkb-nmenin Glpnarl nerini kullandk51.

1.6. Haz Kitb- Vilyet-nme-i Koyun Bb Sultan

Yazar hakknda herhangi bir malumat edinemediimiz bu vilyet-nmeyi daha okTcul-rifin Seyyid Ebl-Vef menkb-nmesiyle dil, ekil ve muhteva asndan analiz

etme esnasnda kulandk. Eserin mstensihi hakknda menkb-nmede herhangi bir kayt

yoktur. Ancak eserin rikayla yazlmas kullandmz nshann XIX.yy.da yazlm olma

ihtimalini artrmaktadr. Eser yirmi varaktan olumakta olup her sayfada dokuz; toplamda her

varakta on sekiz satr bulunmaktadr52.

1.7. Abdal Ms Velyet-Nmesi

Bektai geleneinin oluumunda byk pay sahibi olan Abdal Msnn menkbevihayatyla ilgili kymetli bilgiler veren bu menkb-nmenin kim tarafndan yazld belli

deildir. almamz srasnda bu menkb-nmeyi daha ok dil, slup, ekil ve muhteva

konusunda yaptmz kritik ksmnda kullandk. Abdurrahman Gzel tarafndan

transkripsyonlu neri yaplan bu eserin, faksimile neri yine Gzel tarafndan ayn eserde

yaplmtr53.

1.8. Kaygusuz Abdal Menkbnmesi

Abdal Msnn mridi ve nc Bektailerden biri olarak karmza kan Kaygusuz

Abdal yada dier adyla Aleddn Gayb ile ilgili menkbevi bilgileri aktaran bu eserin kim

tarafndan yazya geirildii belli deildir. Anadolu Trkmen dnyasnn dini ve mistik

ynn gstermesi bakmndan nemli olan bu eseri aratrmamz Abdal Ms Velyet-

nmesinde olduu gibi nc blmde kullandk54.

1.9. eyh cd-dn Bb Menkb-nmesi

Anadolu blgesinde son derece takdis edilen eyh cddn etrafnda oluan

menkbevi olaylar anlatan bu eserin yazar belli deilse de XV.yy. sonlar ya da XVI.yy.

balarnda ve eyh cd-dnin mridlerinden biri tarafndan yazya aktarld tahmin

51 Uzun Firdevsi, Menkb- Hnkr Hac Bekta- Vel, (Yyn. A. Glpnarl), (stanbul: nklp KitapeviYay., Tarihsiz).52 Anonim, Haz Kitb- Vilyet-nme-i Koyun Bb Sultan, Ankara Milli Ktphane, Yazma EserlerBlm, Yz. A. 3038. Eserin faksimile neri iin bk. Zeki Grel, Koyun Baba,(Ankara: Y.Y.T.V. Yay., 2000).53Abdurrahman Gzel, Abdal Ms Velyetnmesi,(Ankara: T.T.K. Yay., 1999).54Abdurrahman Gzel, Kaygusuz Abdal Menkbnmesi, (Ankara: T.T.K. Yay., 1999).


24/483

24

edilmektedir55. Eserin hitap ettii evrede oluan efsanevi unsurlarn ekil ve ierik ynnden

Ebl-Vef evresinde oluan menkbevi benzerliklerin neler olduunu tespit etmek amacyla,

kr Elin tarafndan yaynlanan Latin harfli transkripsiyonlu metni kullandk56.

1.10. Otmn Bb Velyet-nmesiXV.yy. da Balkanlarda yaam ve Balkanlarn Trkleme ve slmlama srecinde

byk katks olan Otman Bbnn mitolojik hayatn hibir menkbede yer almayan Tanrsal

bir zellikle anlatlan bu menkb-nmenin yazar dier pek ok menkb-nme de olduu

gibi belli deildir. Bu menkb-nme aratrmamz srasnda daha ok Ebl-Vef Menkb-

nmesi ile dier menkb-nmelerin karlatrlmasnda kullanlmtr57.

1.11. Menkb- ehr-Yar-i Gzin

Snni slm dnyasnn byk nem verdii drt halife etrafnda oluan ve emseddinSivas tarafndan XVI.yy.da derlenen bu menkb-nme, incelememiz srasnda Snni

dnyann ierisinde oluan menkbelerin gayri Snni bir nizamda meydana gelen

menkbelerden farkl olan yanlarn ortaya koymada istifade ettik58.

1.12. ifl-Eskm F Sreti Gavsil-Enm

Yakn zamana kadar Trkeye evrilmeyen bu eser, Riflik tarikat ve bu tarikatn

M.XI.yy.da ki ehresi ve Irakta ki muhtelif tasavvufi yaplanmalar hakknda son derece

kymetli bilgiler vermektedir. Bu eseri kymetli hale getiren ise, Tcul-rifin Seyyid Ebl-

Vef, eyh enbek ve Ebl-Vef menkbelerinde geen pek ok simann kk kesitler

halinde de olsa tasavvufi ynlerini anlatan menkbeleri ve bilgileri ihtiva etmesidir. Tezimiz

srasnda bu menkb-nmeden rendiklerimizle Ebl-Vefnn tarihsel ve mistik ynyle

ilgili edindiimiz bilgileri takviye etmeye altk. Bu kymetli eser Farsadan Nurettin

Bayburtlugil ve Necdet Tosun tarafndan Trkeye aktarlmtr59.

1.13. Ed-Durr Us-Semn F Menkb -eyh Muhyiddin

55Orhan Kprl, Velyet-nme-i Sultan cddn T.M.,c/XVII, stanbul: ..T.E. Yay., 1972.56kr Elin, eyhcddn Bb Velyetnmesi T.K.A.E.,c/XXII, say/1-2, Ankara:T.K.A.E. Yay., 1984,s. 200-218.57Anonim, Otman Baba Velyet-nmesi,(Yyn. H. Sayg), (stanbul: Sayg Yay., 1996).58 emseddin Sivas, Menkb- ehr-Yar-i Gzin, (Yyn. A. Kargl-O. Yolcuolu), (stanbul: Sufi Yay.,2005).59Kzern, ifl-Eskm F Sreti Gavsil-Enm, (ev. N. Bayburtlugil- N. Tosun), (stanbul: Gelenek Yay.,2004).


25/483

25

Kari el-Badad tarafndan kaleme alnan ve nl mutasavvf Muhiyddin Arabnin

menkbevi hayatn farkl bir yntem ve tarzla anlatan bu menkb-nme, Ebl-Vef

menkb-nmesin de takip edilen yntemi tespit etmek iin kullanlmtr. Trkiyede sadece

gnmz Trkesine yaplan bir eviri ile yaynlanan bu eser A. ener ve R. Ayas tarafndan

Trkeye kazandrlmtr60

.

1.14. Menkb- abn- Vel

Halvetiliin abniyye kolu etrafnda oluan menkbeleri aktaran bu menkb-nme

Snni slm anlaynn ekillendii bir ortamda kaleme alnmtr. Bu menkb-nmeden

Snni ve gayri Snni corafyalarda yazlan menkb-nmelerin farklln ortaya koymak,

bunun yannda Ebl-Vef menkb-nmesinden benzer ya da farkllklarnn aydnlatlmas

esnasnda faydalanlmtr. almamz srasnda Nihal Yazar tarafndan Latin harfleriyle

yaplan transkripsyonlu metni kullanmaya altk61.1.15. Garib-nme

Orta dnem Anadolu Vefliinin en nemli temsilcisi Bb lysn dip torunu olan

k Paa tarafndan kaleme alnan bu eser, tezimiz srasnda daha ok Vef geleneini

temsil eden bir slalenin zaman ierisinde geirdii tasavvufi dncelerin mahiyetini tespit

etmede kullanlmtr. Trk ktphanelerinde ok sayda yazma nshas bulunan bu eser

tpkbasm Osmanlca ve Latin harfli transkripsyon edilmisuretiyle yaynlanmtr62.

1.16. Mahalli Rivayetler

Anadoluda halk aznda dilden dile aktarlan pek ok menkbe bulunmaktadr ki, bu

menkbeler bazen yerel aratrmaclar bazende akademisyenler tarafndan derlenerek

toplanmtr. Bu menkbeler umumiyetle yazl olan menkb-nmeler de olmamas ve tarihsel

olaylarn tespitinde bir fikir vermesi bakmndan son derece nemlidir. Aratrmamz

srasnda Tanyunun Anadolu, Tarmn Krehir ve Karacann orumdaki zaviye ve

trbeler evresinde oluan menkbeleri derleyerek meydana getirdikleri almalardan istifade

ettik63.

2-) TARHKAYNAKLAR

60Kr el-Badad, Ed-Durr Us-Semn F Menkb -eyh Muhyiddin, (ev. A. ener-M. R. Ayas), (Ankara:A...F. Yay., 1972).61Nihal Yazar, Halvetiliin abniyye Kolu, Menkb- abn- Vel Ve Trbenme, (Ankara, 1985).62k Paa, Garib-Nme, (Nr. K. Yavuz), c/I-IV, (Ankara: T.D.K. Yay., 2000); k Paa, Garib-Nme,(Yyn. B. N. Dedebaba), (Ankara: Ard Yay., 1998).63Hikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak Ve Adak Yerleri, (Ankara: A...F. Yay. 1967); Cevat HakkTarm, Tarihte Krehri-Glehri Ve Bbiler-Ahiler-Bektailer, (3.bsk, stanbul: YeniaMatbaas, 1948);Sleyman Karaca, Koyun Bb Menkbeleri,(orum: Aksz Matbaas, 1984).


26/483

26

Bu balk altnda, tezimiz srasnda kullandmz Seluklu ve Osmanl tarih

kaynaklarn tantmaya alacaz. zellikle orta dnem Anadolu Veflii ve Tcul-rifin

Seyyid Ebl-Vef menkb-nmesinin Osmanl tarihiyle ilgili verdii bilgilerin muhteva

analizi srasnda sklkla kullandk. almamz srasnda kullandmz Seluklu, Mool ve

Osmanl tarih kaynaklar u ekildedir:

2.1. Seluklu, Bizans, Arab, Kara-koyunlu Ve Mool Tarihi Kaynaklar

2.1.1. El-Kmil Fit-Trih

nl slm tarihisi bnl-Esr tarafndan dnya tarihi tarznda yazlan bu eser

olaylar yl yl aktarmaktadr. Mellif kendi yaad dnemin olaylarn; kendi gzlemlerine

ve olaylara ahit olanlara dayanarak aktarmtr. Ancak kendisinden nce gerekleen olaylar

aktarrken ise, daha nce yazlan tarih kitaplar ve szl rivayetleri kaynak olarakkullanmtr. Ad geen eseri, I.Alaeddin Keykubad dnemi ve Batni faaliyetleriyle ilgili

bilgiler vermek amacyla kullandk. Eser, Arapa matbu olarak Trkeye on cilt halinde

evrilerek de yaynlanmtr64.

2.1.2. El-Evamirl-Alaiye Fil-Umuril-Alaiye

Seluk-nme ya da bn-i Bibi Tarihi adyla da tannan bu eser nl Seluklu tarihisi

Hseyin bin Muhammed bin Ali el-Cafer er-Rugadi tarafndan yazlmtr. Annesinin

mneccime olmasndan dolay bn-i Bibi ismiyle anlan yazarn eseri, M.1192 olaylarndan

balayarak M.1280 senesine kadar gelen Anadolu Seluklu Devleti tarihi hakknda bilgi

vermektedir. zellikle yazarn orta dnem Anadolu Vefliiyle ilgili verdii bilgilerin

orijinal olmas eserin kymetini son derece artrmaktadr. Farsa yazlan eser, Erzi tarafndan

tpk basm olarak bastrld gibi gnmz Trkesine Nuri Genosman ve Mrsel ztrk

tarafndan iki kez evrilmitir65.

2.1.3. Anonim Seluk-nme

Anadolu Seluklu Devleti hakknda bilgi veren bu eser, az sayda kaynaa sahip

olduumuz Seluklu tarihinin Anadolu ksm iin vazgeilemeyecek bir neme sahiptir. Eser,

64bnl-Esr, El-Kmil Fit-Trih, c/IX, (ev. A. zaydn) (stanbul: Bahar Yay., 1991).65 bn-i Bibi, El-Evmirl-Aliyye Fl-Umril-Aliyye, (Yyn. A. S. Erzi), (Ankara: T.T.K. Yay., 1956);bn-i Bibi, El-Evamirl-Alaiyye Fil-Umuril-Alaiye,c/II, (ev. M. ztrk), (Ankara: K.B. Yay., 1996).


27/483

27

her ne kadar orta dnem Anadolu Veflii hakknda malumat vermese de Sultan I.Alaed-dn

Keykubad devri hakknda kymetli bilgiler vermitir66.

2.1.4. Tarih-i Cihan Ga

nl Mool devlet adam ve tarihisi Ata Melik Cveyn tarafndan Farsa kalemealnan bu eser, zellikle Anadolu Seluklu Devleti sultanlar ve Zhid-i Ah-P Bb

hakknda verdii zengin malumat bakmndan son derece nemlidir. Eser Orta dnem

Anadolu Veflerinden bazlarnn kkenlerini tespiti etmemizde faydal olmutur. Eser

Farsa cilt, matbu metin olarak yaynland gibi Trkiyede ztrk tarafndan Trkeye

iki cilt eklinde evrilerek yaynlanmtr67.

2.1.5. Abl-Farac Tarihi

Sryani TarihiAbl-Farac tarafndan yazlmtr. Orta dnem Anadolu Vefliininikinci nderi durumunda olan Bb lysn isyan etmeden nce etkinlik gsterdii blgede

takip ettii propagandann mahiyetini bildirmesi acsndan son derece nemli bir kaynaktr.

Bunun yannda Bb lys isyan srasnda kendisinin Malatyada bulunmas ve olaylar

aktarrken kulland ana kaynan grg ahitleri olmas verdii bilgileri daha da kymetli

hale getirmektedir. Tezimiz srasnda bu eserin, Sryaniceden ngilizceye, ngilizceden de

. R. Dorul tarafndan Trkeye evrilen metni kullanlmtr68.

2.1.6. ikar Tarihi

Destans bir tarzda yazlan ve Karaman-oullar Beylii hakknda malumat veren

ikar Tarihi, XIII.yy. Anadolu tarihinin aydnlatlmas anlamnda faydal olabilecek eserlerin

banda gelmektedir. zellikle orta dnem Anadolu Vefliinin ikinci temsilcisi olan Bb

lys- Horasn hakknda yaplan baz tasvirler almamz srasnda bu eseri faydal hale

getirmitir69.

2.1.7. Kitab- Diyarbekriyye

Eb Bekr-i Tihran tarafndan kaleme alnan ve Kitab- Diyarbekriyye ismiyle anlan

bu alma bir nevi Akkoyunlu Devletinin resmi tarih kitab saylabilir. Akkoyunlu tarihiyle

66Anonim, Seluk-name,(Yay. F. N. Uzluk), (Ankara: Uzluk Neriyat, 1952).67Aleddn Ata Melk Cveyn, Tarih-i Cihanga(ev. M. ztrk), c/I-II, (2.bsk., Ankara: K.B. Yay., 1999).68Gregory Abl-Farac, Abl-Farac Tarihi, c/II, (ev..R. Dorul), (2.bsk, Ankara:T.T.K. Yay, 1987).69ikr, Karaman Oullar Tarihi,(Yay. M. Koman) (Konya: Yeni Kitap Basmevi, 1946).


28/483

28

ilgili ok kymetli bilgiler verildii gibi gneydou Anadolu blgesinde hareket gsteren

airetler hakknda verdii malumat, Veflik tarikatna dahil olan airetler arasnda olabilecek

organik balantlar hakknda fikir vermesi bakmndan nemlidir. Farsa olarak N. Lugal ve

F. Smer tarafndan yaynlanan bu eser M. ztrkn almasyla Trkeye

kazandrlmtr70

. Tezimiz srasnda Kitab- Diyarbekkiriyyenin Trke evirisinikullanmay tercih ettik.

2.1.8. ecere-i Terkkime

zbek Hanlarndan ve ayn zamanda tarihi olanEbl-Gazi Bahadr Han tarafndan

yazlan bu eser, Trklerin soy ktkleriyle ilgili verdii zengin bilgiler sayesinde son derece

nemlidir. Sz konusu eseri Dede Karkn n geldii oyman hangi Trk boyuna mensup

olduunu tespit etme amacyla kullandk. Muharrem Ergin ve Zuhal lmez tarafndan zerine

kymetli almalar yaplan bu eserin lmez nerini daha fazla nshann akc bir sluplakarlatrlarak oluturulmasnda dolay kullanmay tercih ettik71.

2.1.9. Kritovulos

Bizansl olan ancak fetihten sonra stanbuldan ayrlmayarak burada kalan

II.Mehmedin fetihleriyle ilgili yazd tarihi ile tannan Kritovulos, menkb-nmenin

muhteva analizi ksmnda kullanlmtr. Eserin gerek Osmanlca gereksede gnmz diline

uyarlanmversiyonu kullanlmtr72.

2.2. Osmanl Tarihi Kaynaklar

2.2.1. Dsitan- Tevrih-i Mlk-i li Osmn

En erken Osmanl tarih kayna olan Ahmednin Dsitan- Tevrih-i Mlk-i li

Osmn kurulu dneminde gerekletirilen fetihleri tarih vermemesine ramen kronolojik

olarak vermesi aratrmamz srasnda Ahmednin eserini nemli hale getirmitir. Osmanlca

70Eb Bekr Tihran, Kitab- Diyarbekriyye, (Haz. M. ztrk), (Ankara: K.B. Yay., 2001); Eb Bekr Tihran,Kitab- Diyarbekriyye, (Yyn: N. Lugal-F. Smer), (Ankara: T.T.K. Yay., 1962).71Ebl-Gaz Bahadr Han, ecere-i Terkkime, (Haz. Z. K. lmez) (Ankara: Simurg Yay., 1996).72 Kritovulos, Tarih-i Mehmed Han- Sanis (ev. Karolidi Efendi), T.O.E.M. lavesi, stanbul, 1329;Kritovulos, stanbulun Fethi, (ev. M. Gkman), (Haz. H. Bildik) (2.bsk, stanbul: Toplumsal Dnm Yay.,1999).


29/483

29

ve Trke olarak yaynlanan bu eseri almamz srasnda muhteva analizi ksmnda

kullandk73.

2.2.2. k Paa-zde Tarihi

Tevrih-i li Osmn ya da k Paa-zde Tarihi adyla bilinen bu eser Vefliktarikatnn Anadoluda bilinen ikinci temsilcisi olan Bb lysn soyundan gelen Ak Paa-

zde tarafndan XV.yy. da yazlmtr. Onun Bb lysn soyundan gelmesi, Vef kkenli

olma ihtimali yksek grnen baz derviler hakknda verdii bilgileri daha da kymetli hale

getirmektedir. Birbirinden farkl olan nshalarnn bazlar eitli defalar yaynlanmtr.

zellikle Ebl-Vef menkb-nmesinin banda Osmanl tarihiyle ilgili verilen bilgilerin

kaynann k Paa-zde tarihi olup olmad sorusuna yant bulmak iin sklkla

kullandmz bir kaynaktr. Tez boyunca k Paa-zde tarihinde geen eitli farkllklarn,

tez metninde herhangi bir eksiklik yaratmamas iin elimizdeki tm k Paa-zde Tarihinshalarn kullanmay tercih ettik74.

2.2.3. Dstr-nme-i Enver

XV.yy. da kaleme alnan Dstr-nme-i Enver gerek Osmanl tarihi gereksede Aydn-

oullar Beylii hakknda deerli bilgileri ihtiva etmektedir. Menkb-nme metnin muhteva

analizi srasnda kullanlan bu vaky-nmenin gerek aklamal analizi, gereksede Osmanlca

ve transkripsiyonlu metni kullanlmtr75.

2.2.4. Kitb- Cihan-Nm

Mehmet Neri tarafndan XV.yy. da telif edilmi olan Kitb- Cihan-Nm temelde

k Paa-zdenin dervilerle ilgili verdii bilgilerin ufak tefek baz farkllklarla aynsn

sunmaktadr. Bu eser, Ebl-Vefnn Bb lys ve baz ge Anadolu Vefleri arasndaki

balanty gsterme anlamnda kullanlmtr. Sz konusu kronikten ayn zamanda metnin

muhteva kritiinin hazrlanmas esnasnda da istifade edilmitir. Gerek Avrupada gereksede

73 Ahmed, skender-Nme (Nr. . nver), (Ankara: T.D.K. Yay., 1982); Ahmed, Dstn- Tevrih-iMlk-i l-i Osmn (Yyn. N. S. Banarl), (stanbul: T.M. Yay., 1939); Ahmed, Dstn- Tevrih-i Mlk-il-i Osmn(Yyn. N. Atsz) (stanbul: Trkiye Yay., 1949) s. 11.74k Paa-zade, Tevrh-i l Osmn, (Yay. Ali Bey) (stanbul: Matbaa-i Amire, 1332); k Paa-zade,Tevrh-i l Osmn, (Yay. N. Atsz) (stanbul: Yeni Trkiye Yay., 1949); k Paa-zade, Tevrh-i lOsmn, (Yay. K. Yavuz-M. A. Sara), (stanbul: K Kitapl Yay., 2003).75Enver, Dstr-nme-i Enver, (Yyn. M. Hall), (stanbul: Devlet Matbaas, 1928); Enver, Dstr-nme-iEnver, (Yyn. M. Hall), (stanbul: Evkaf Matbaas, 1929); Enver, Dstr-nme-i Enver, (Yyn. N. ztrk),(stanbul: Kitapevi Yay., 2003).


30/483

30

lkemizde muhtelif neirleri yaplan bu eserin Taeschner tpk basmn ve Unat-Kymen

matbu-transkripsyon metinlerini kullanmay tercih ettik76.

2.2.5. Oru BeTarihi

Umumiyetle Oru Be Tarihi adyla anlan ancak gerek ismi Tevrih-i li Osmnolan bu eser, eitli ynleriyle ve bazende kulland kaynaklar asndan dier Osmanl

tarihlerinden farkl bilgileri barndrmaktadr. XV.yy. da kaleme alnan Oru Beg Tarihi ,

incelemeye tabi tuttuumuz menkb-nme nshasnn Osmanl tarihiyle ilgili verdii

bilgilerin karlatrlmas esnasnda kullanlmtr. Gerek Osmanlca matbu ve gerekse de

Trke sadeletirilmibiimiyle iki kez yaynlanan bu eser, aratrmamz esnasnda iki farkl

basksyla da kullanlmtr77.

2.2.6. Anonim Tevrih-i li OsmnYazarnn belirsizliinden dolay Anonim olarak nitelenen bu eserler daha ok

birbirinin tekrardr. Ancak bazen ierdii bilgiler bakmndan ok byk farkllklar da

tayabilen bu tarz eserler, zellikle yazar kimliinin belirsizliinden dolay olaylarn daha da

rahat aktarld dikkati eker. Aratrmamz srasnda birbirinden farkl Anonim Tevrih-i li

Osmn metni kullanlmtr. Byle bir yola bavurmamzn nedeni ise, ierik anlamnda bu

eserlerin birbirinden farkl bilgileri ihtiva etmesidir78.

2.2.7 Tarih-i Ebl-Feth

zelde II.Mehmedin kitabn btnnde ise II.Bayezd dneminin 1488 ylna kadarki

siyasi faaliyetlerinin anlatld bu kronik yazarnn zikrettii olaylara bizzat katlmas ya da

ahit olmasndan dolay Osmanl tarih aratrmaclnda son derece nemlidir. Bu eserden

menkb-nmenin tahlili ksmnda istifade edilmitir. Ad geen eser, gerek Osmanlca

gerekse de transkripsiyonlu metni ile baslmtr. ncelememiz srasnda, her iki basky da

kullandk79.

76 Mehmet Neri, Kitb- Cihn-Nm, c/I-II, (Nr. F. Taeschner), (Leipzig: Otto Harrassowitz, 1955);Mehmet Neri, Kitb- Cihn-Nm, c/I-II, (Yyn. F. R. Unat-M. A. Kymen), (3. bsk. Ankara: T.T.K. Yay.,1995).77Oru bin dil el-Kazz, Tevrih-i li Osmn, (Nr. F. Babinger), (Hannover: Orient-Buchhandlung HeinzLafaire, 1925); Edirneli Oru Be, Oru BeTarihi,(Yyn. Atsz), (stanbul: Tercman Yay., 1973).78Anonim, Tevrih-i btid-i l Osmn, ..Ktp. T.Y., nr. 3020, 47 varak;Anonim, Tevrih-i l Osmn (Nr. F. Giese), (Yyn. N. Azamat), (stanbul, M..F.E.F. Yay., 1992);Anonim, Osmanl Kronii, (Yyn. N. ztrk) (stanbul: T.D.A.V. Yay., 2000).79 Tursun Bey, Trh-i Ebl-Feth (Haz. M. Arif), T.O.E.M. lavesi, stanbul, 1330; Tursun Bey, Trh-iEbl-Feth, (Haz. M. Tulum), (stanbul: Baha Matbaas, 1977).


31/483

31

2.2.8. Tevrih-i li Osmn

Kemal Paa-zde tarafndan XVI.yy. da on cilt olarak yazlan bu eser, Osmanl tarihi

hakknda en ayrntl bilgi veren ve ana kadar yazlm olan Osmanl tarihiyle ilgili

kitaplarn iyi bir analizi sonucunda kaleme alnmtr. Orta dnem Anadolu Veflii,Vefliin Anadoluya girdii tarihin tespiti ve Abdalan- Rm zmresiyle ilgili verdii

ayrntl bilgiler eseri son derece nemli klmaktadr. Tezimiz srasnda bu kayna zellikle,

menkb-nmenin muhteva analizi ksmnda da sklkla kullandk. Muhtelif ciltleri gerek

Osmanlca gereksede transkripsyon yntemiyle yaynlanan bu eserin; birinci, ikinci ve yedinci

ciltleri almamzda kullanlmtr80.

2.2.9. Tct-Tevrih

XVI.yy.n nl Osmanl tarihilerinden Hoca Saded-dn tarafndan kaleme alnanTct-Tevrih her ne kadar direkt Osmanl Devletinin kuruluundan itibaren meydana gelen

vekayiden bahsetmekteyse de eserin sonuna ilave edilen nl dervilerin hal tercmeleriyle

ilgili verilen ksa bilgiler, eseri daha da kymetli hale getirmitir. Her ne kadar anlan baz

dervilerin hal tercmelerinin ana kaynan akayk oluturmaktaysa da verilen baz

malumatn akaykta yer almamas Hoca Saded-dnin bizim u anda tespit edemediimiz

baka kaynaklar da kullanm olabilecei ihtimalini gndeme getirmektedir. Bu da Hoca

Sadeddinin, orta dnem Anadolu Vef dervileri hakknda verdii bilgileri daha da kymetli

hale getirmektedir. Hoca Saded-dnin anlan bu eseri, gerek Osmanlca gerekse de

sadeletirilmiTrke versiyonuyla baslmtr81.

2.2.10. Tevrih-i li Osmn

Hadd tarafndan XVI.yy. da kaleme alnan eser direkt ya da dolayl olarak Vef

hareketinden bahsetmemekteyse de menkb-nmenin muhteva analizi srasnda Osmanl

sultanlarnn tahta k ve ini tarihlerinin tespiti hususunda kullandmz bir kaynaktr.

ztrk tarafndan yaynlanan bu eser, menkb-nmenin yapt baz tarihlendirmeleri kontrol

etmemizde kullanlmtr82.

2.2.11. Tevrih-i l- Osmn

80 Kemal Paa-zade, Tevrih-i l-i Osmn, c/I-II, VII, (Nr. . Turan) (2.bsk, Ankara: T.T.K. Yay., 1970,1991).81 Hoca Saded-dn, Tct-Tevrih, c/I-II, (stanbul: Matbaa-i Amire, 1280); Hoca Saded-dn, Tct-Tevrih, (Sad. . Parmakszolu), c/I-V, (4.bsk, Ankara: K.B. Yay., 1999 ).82Hadd, Tevrih-i l- Osmn, (Nr. N. ztrk), (stanbul: M..F.E.F. Yay., 1991).


32/483

32

Ltfi Paann XVI.yy. da yazd bu eser Haddnin eseri gibi Veflik hakknda

bamsz ve zgn herhangi bir bilgi iermemektedir. almamz srasnda bu eseri yine

menkb-nmenin muhteva analizi srasnda kullanmaya gayret gsterdik. Bu eser gerek

Osmanlca gereksede Trke olarak muhtelif tarihlerde yaynlanmtr83.

2.2.12. Cm- Cem-yn

Bayatl Mahmud olu Hasan tarafndan yazlan ve Trk boylar ve XV.yy.n bana

kadar Osmanl tarihi olaylar hakknda bilgiler veren bu eser yine almamzn muhteva

analizi ksmnda kullanlmtr. Osmanlca ve Trke olmak zere iki kez yaynlanan bu

eserin hangi ylda yazldna dair kesin bir malumat yoktur84.

2.2.13. Nefahtl-ns

Aslen Abdurrahman Cam tarafndan yazlan ve Suf biyografilerini ieren bu kitapnl Osmanl dnrlerinden Lmi elebi tarafndan geniletilerek yeniden Osmanlca

Trkesine tercme ve erh edilerek yaynlanmtr. Trk Tasavvuf tarihi aratrmalar iin

vazgeilemeyecek bir eser olan Nefahtl-ns, zellikle eyh Sleyman Trkmn hakknda

verdii bilgiler ve Ebl-Vef ile baz orta dnem Anadolu Vefleri arasndaki rabtay

gstermesi noktasnda almamz esnasnda sklkla atfta bulunduumuz bir eserdir. Ad

geen eser, gerek Osmanl Devleti dneminde gereksede Cumhuriyet tarihimizde

yaynlanmtr. Eser son olarak, Sleyman Uluda ve Mustafa Kara tarafndan gnmz

diline evrilerek yeniden baslmtr85.

2.2.14. akayk- Numaniyye Ve Zeyiller

XVI. yy.da yazlan ve Osmanl Devletinin kuruludneminde ad geen neredeyse

tm simalarn biyografilerini sunan bu eser Takprl-zde Ahmed tarafndan Arapa olarak

yazlmtr. Yazar, olaylar ve kiileri olduklar halinden daha farkl gsterme abas ierisine

girerek rivyeti tarih anlaynn en tipik rneklerinden birini kaleme almtr. Bu eseri

tezimiz srasnda verdii bilgileri, dier kaynaklarla karlatrdktan sonra kullanmaya

altk. Ad geen eser, Edirneli Mehmed Mecd tarafndan Trkeye evrilmive iki kez

83Ltf Paa, Tevrih-i l- Osmn, (Yyn. Ali Beg), ( stanbul: Matbaa-i mire, 1341); LtfPaa, Tevrih-i l- Osmn, (Haz. K. Atik), (Ankara: K.B. Yay., 2001).84 Bayatl Mahmut Olu Hasan, Cm- Cem-yn, (Nr. li Emir), (stanbul: Kadir Matbaas, 1331);Bayatl Mahmut Olu Hasan, Cm- Cem-yn, (Sad. F. Krzolu), (stanbul: Yeni Trkiye Yay., 1947).85Lmi elebi, Nefahtl-ns Tercmesi, (Yay. S. Uluda-M. Kara) (stanbul: Marifet Yay., 2001).


33/483


34/483

34

XVII.yy. tarihilerinden olan Mneccimba Ahmed tarafndan yazlan Cmiud-

Dvel genel bir Trk ve slm tarihidir. Orta dnem Anadolu Vef liderleri hakknda verdii

malumat ve menkb-nmenin muhteva analizi srasnda kullandmz bir eserdir. Cmiud-

Dvel her ne Arapa yazlmsa da Osmanl Devleti dneminde air Nedimin banda

bulunduu bir komisyon tarafndan Trkeye Sahaiful-Ahbr adyla evrilmitir. Buevirinin eksik olduunu dnen baz tarihilerimiz Cmiud-Dveli yeniden ksm ksm

Trkeye kazandrmaktadrlar. Biz incelememiz srasnda, gerek Sahaiful-Ahbr, gereksede

Cmiud-Dvelin yaynlanmtm nshalarn kullanmay tercih ettik90.

2.3. Seyahatnmeler

2.3.1. Thfetun-nzzr f Garaibil-emsr (bn-i Battuta Seyahat-Nmesi)

nl Maribli Seyyah bn-i Battann gerekletirdii seyahatler sonucunda ortayakan bu seyahat-nme zellikle bn-i Battann Anadolu seyahatini anlatt ksm Anadolu

tarihi asndan son derece nemli bilgileri iermektedir. bn-i Battann bizzat grd

Anadoluda ki tasavvufi gruplar hakknda verdii bilgiler, Ahilerin genel zelliklerinden

bahsetmesi almamz asndan seyahatnmeyi son derece kymetli hale getirmitir Eser

gerek Arabadan Osmanl Trkesine gereksede gnmz Trkesine evrilmitir.

Aratrmamz srasnda gerek Osmanlca gereksede sadeletirilmimetinleri kullandk91.

2.2.2. Ruy Gonzales De Clavijo Seyahat-nmesi

Timura spanyadan eli olarak gnderilen Clavijo, elilik vazifesi esnasnda yol

gzergah zerinde grd, iittii ve ahit olduu olaylarn hepsini kaydederek seyahat-

nmesini oluturmutur. zellikle Anadoludan geerken grd Rm Abdallar ile ilgili

aktardklar almamz asndan son derece nemli olmutur. almamz srasnda . Rza

Dorul tarafndan Trkeye evrilen metin kullanlmtr92.

90 Mneccimba Ahmed bin Ltfullah, Sahaifl-Ahbar f Vekayil-Asr, c/II-III, (stanbul, 1283);Mneccimba Ahmed bin Ltfullah, Sahaifl-Ahbar f Vekayil-Asr, (Yyn. . Ernsal), c/I-II, (stanbul:Tercman Yay., 1974); Mneccimba Ahmed bin Ltfullah, Cmiud-Dvel,Seluklular Devleti Ksm,c/I-II, (Yyn. A. ngl), (zmir: Akademi Yay., 2001); Mneccimba Ahmed bin Ltfullah, Cmiud-Dvel, 1299-1481 Osmanl Devri Ksm, (Yyn. A. Araka), (stanbul: nsan Yay., 1995).91 bn-i Battuta, Tuhfetn-Nzzr F Garibil-Emsar Vel-cibil-Esfar, c/I, (ev. M. erif Paa),(stanbul: Matbaa-i mire, 1333); bn-i Battuta, Tuhfetun-Nuzzr FGaraibil-Emsr,c/I, (Haz. M. evik),(stanbul: dal Neriyat, 1983); bn-i Battuta, Byk Dnya Seyahatnamesi, Tuhfetn-Nzzr FGaribil-Emsar Vel-cibil-Esfarc/I, (Yyn. A. M. ztrk), (stanbul: Yeniafak Yay., 2004).92Ruy Gonzales De Clavijo, Anadolu, Orta Asya Ve Timur,(ev. . R. Dorul), (Sad. K. Doruk), (stanbul:Ses Yay., 1993).


35/483


36/483

36

4. TRANSKRPSYONDA ZLENEN YOL

Transkripsiyonlu metin hazrlanrken ..N. nn en eski metin olmasndan dolay ana

metin olarak kabul edilmitir. Murat Buhari ve Ayasofya nshalaryla stanbul niversitesi

karlatrlarak farkllklar dipnotlarda gsterilmeye allmtr. Eer bir kelime yada cmleMurat Buhari ve Ayasofya nshalarnda gemiyorsa, gemeyen kelime dipnotta gsterilerek

yanna - iareti konulmutur. Eer metinde yer almayan bir cmle ise cmlenin bave son

kelimesi zikredilmeyen kelimelerin yerine nokta konulmak suretiyle gsterilmitir.

rnein: anaasgr.

Kritik esnasnda; Murat Buhari ve Ayasofya Nshalarnda yer alp da stanbul

niversitesi nshasnda yer almayan ksmlar italiklegsterilmitir.

Eer ..N. da geen geen uzun bir anlatm Ayasofya yada Murad Buhari

nshalarnda gemiyor ve dipnotlarla da gsterilemeyecek kadar uzunsa metin ierisindegemeyen blmn bana ve sonuna { } iareti konulmu ve dipnotta iareti

belirtilmitir.

Ayn ekilde metin ierisinde baz kelime yada cmlelerin anlamlarn glendirmek

iin [ ] keli parantez iareti ierisinde yeni kelime gsterilmeye allmtr. Bunun

yannda metin ierisinde yer alan Arapa szler, hadisler yada ayetler anlamlar metin

ierisinde verilmiolsa da dipnotlara * iareti konulmak suretiyle Trke anlamlar tam

karlyla verilmeye allmtr.

leri lar iaretleriyle gsterdik. , , , , , , , gibi harflerin

iaretlerini ayr ayr belirtmenin imkanszl karsnda kullanmadk. Bundan dolay

almamzn metin transkripsyonu ksmnda basit transkripsyon kurallarna uyuldu.

Transkripsyon esnasnda kelimelerin bugnk telafuz ekli dikkate alnmadan

mverrihin verdii okunu ve imla zelliiyle verilmitir. Mesela gnlk konumalarda

Anadolu, etdi ekliyle anlan kelimeler mverrihin harekelendirmelerinden dolay Anatol,

eyitdi ekliyle gsterilmitir.

Menkb-nmenin edisyon kritik safhasnda transkrip edilen sayfann numaras

tarnskribin bitimiyle verilmitir.

almamz srasnda yararlandmz yazma eserler ve ikinci el kaynaklardan

bazlarna karlatrma yapmak isteyen aratrmaclar iin emsal tekil etmesi gayesiyle ekler

ksmnda yer verdik.


37/483

37

I. BLM

TCUL-RFN SEYYD EBL-VEFNIN MENKIBEV VE TARHSEL

HAYATI

1. EBL-VEFNIN DOUMU KKENVE ALEVEVRES

Gerek ismi Muhammed bin Muhammed94olan Tcul-rifin Seyyid Ebl-Vefnn

knyesi: Ebl-Vef; lakab: Tcul-rifin dir. Krtler arasnda bilinen lakab ise,

Kkisdir95.

Irakn Kusn vilayetinde M.1 Kasm 1020 (H.12 Receb 411) tarihinde dnyaya

gelmiolan96Ebl-Vef, M.1100 (H.494) ylnda Irakn Kusn kasabasnda vefat etmitir97.

94 ..N., vr. 16/b, 164/a; A.N., vr. 12/a, 105/a; M.B.N., vr. 10/a, 137/b; Alya Krupp, Studien ZumMenqybnme Des Abul-Waf Tg Al-rifn, (Yyn. R. Trofenik), Mnchen, 1976, s. 2895 ..N., vr. 11/b; M.B.N., vr. 6/a. Ayasofya nshasnda Ebl-Vefnn Krtler arasndaki lakab Kliseklinde gemektedir. bk. A.N., vr. 7/b. Tahsin Yazc; Ahmet Eflknin yazd Menkbul-rifin isimli eserinzerinde yapm olduu almada yanlgya derek ve kaynak da gstermeden Ebl-Vefnn gerek isminiKkis olarak belirtmitir. Ancak incelenen menkb-nmeler de Ebl-Vefnn gerek ismi Muhammed binMuhammed eklinde gsterilmitir. bk. Ahmed Eflk, (Yazc, 1986),s. 2296 Ebl-Vefnn doum tarihi menkb-nme nshalarnda farkllklar tamaktadr; ..N., M.1 Kasm 1100(H.12 Receb 411); A.N., H.2 Receb 411 (21 Ekim 1100); M.B.Nde, 12 Receb 417 (1 Kasm 1026) eklindegemektedir. ncelemeye tabi tuttuumuz nsha ierisinde ..N. nn en eski nsha olmasndan dolay burada

geen M.1 Kasm 1100 (H.12 Receb 411) tarihini kabul etmek durumunda kaldk. ..N., vr. 11/b-12/a; AN.,vr. 7/b; M.B.N, vr. 6/a. Ebl-Vefnn biyografisine dair bir makale kaleme alan Ocak, Ebl-Vefnn doumtarihini M.1026 (H.417) olarak kabul eder. Bu tarih M.B. nshas ile uygunluk tamaktadr. bk. Ahmet YaarOcak, Ebl-Vef el-Badad D..A., c/X, (stanbul: D.V. Yay., 1994), s. 347; Krupp; menkb-nmedeEbl-Vefnn seksen yl yaadna dair verilen bilgiyi referans alarak onun M.1020 veya 1026 ylndadoduunu M.1101 ya da 1107 senesinde ldn ortaya atmaktadr. Bununla birlikte menkb-nmede geenEbl-Vef seksen yl, yedi ay ve sekiz gn yaadn gsteren anlatmnda ortadouda antikiteden itibarenkullanlan bir ifade olduunu zikreder. bk. Krupp, a.g.m., s. 2697Ebl-Vefnn doum tarihi gibi lm tarihide nshalara farkl yer almakktadr. .. ve M.B. nshalarnda H.20 Rebl-evvel 501 (M.8 Kasm 1107), A.N., H. 454 (M.1062) eklinde yansmtr. Ne var ki, ..N., da H. 20Rebl-evvel 501 tarihinin verilmesine ramen mellif, Ebl-Vefnn toplam mrnn seksen yl, yedi ayve sekiz gn olduunu ilave ederek bunun sahih olduunu belirtmi ve bir yerde H. 20 Rebl-evvel 501tarihinin gvenilir bir tarih olmadn vurgulamtr. Buda menkbdaki bilgilerin bir yerde tutarsz olduunugsterir. Bunun yannda ..N. da Ebl-Vefnn mm- Gazzl ile ayn zamanda ldn belirtir ki, mm-

Gazzl M.1110-1111 tarihinde vefat etmitir. Bu da mellifin verdii tarihsel bilgiyi destekleyen bir bakabilgidir. Gazzl iin bk. Kasm Kufral, Gazzl .A., c/IV, (Eskiehir: M.E.B. Yay., 1997), s. 748-760 Ebl-Vefnn doum tarihini H. 411 (M.1021) olduunu kabul edersek lm tarihinin H. 494-495 (M.1100-1101)olmas gerekmektedir. ..N., vr. 12/a, 49/a, 117/b; A.N., vr. 7/b, 76/b; M.B.N., vr. 6/a, 96/a. Ocak ise Ebl-Vefnn lm tarihini M.B. Nshasnda getii gibi M.1108 (H.501) yl olarak kabul etmitir. Ocak, a.g.m., s.347 Mustafa Kara herhangi bir kaynak gstermeden Ebl-Vefnn lm tarihi iin M. 1017 (H. 561) tarihiniverir. Ancak H. 561 ylnn miladi karl ise 1165 karlk gelir. Ebl-Vef ile ilgili bilgi veren hibir kaynakne H. 561 nede M. 1017 tarihini vermektedir. Bundan dolay Kara tarafndan herhangi bir kaynak gsterilmedenyaplan bu tarihlendirme hataldr. bk. Mustafa Kara, XII-XIV. Yzyllardaki Tasavvuf Dncesine GenelBak Osman Gazi Ve Dnemi Sempozyum Sonu Bildirileri, (Bursa: Bursa Kltr Sanat Ve Turizm VakfYay., 1996) s. 93.


38/483

38

Ebl-Vefnn babasnn ad, Seyyid Muhammed Arz98; annesinin ad Fatmadr.

Menkn-nmeden renildiine gre annesinin knyesi, mm Glsmdr99.

Babasnn ya da annesinin doum tarihleri hakknda kesin bir bilgiye sahip deilsek de

nerede doduklar ve kkenleri hakknda birtakm varsaymlarda bulunabilmek mmkndr.

Menkb-nme yazarna gre, Hz. Al soyundan gelen Seyyid Muhammed Arz, IraknZeble ve Hebtum isimli kylerinde yaamaktayd. Yani kendisi bir ger deil yerleikti.

Seyyid Muhammed Arznin; tarih verilmeksizin Irak Sultan ve ayn zamanda Snni

dnyann Halfesi Kadir Billah tarafndan baskda tutulmas ve yine halfenin Hz. Hseyinin

soyundan gelenleri yakalatmasndan endielenerek ad geen kylerden ayrlr100. Burada

nemli olan Arznin Zeble ve Hebtum isimli kylerde doup domadnn tespitinin

yaplamamasdr. nk eldeki mevcut kaynaklardan bu bilgiye ulalamamaktadr. Bunun

yannda Arznin Zeble ve Hebtum kylerinde domadysa buraya nereden geldii ve

nerelerde, kimlerden eitim ald kaynaklarda yer almamaktadr. Ancak unu sylemekmmkndr: Seyyid Muhammed Arznin Arap kkenli olmas kuvvetle muhtemeldir. Bunu

gerek menkb-nme yazarnn anlatm gerekse de Ebl-Vefnn annesinin Ben Nercis

Krtlerinden olduunun sk sk vurgulanmasna dayanarak sylemek mmkndr.

Muhammed Arznin Arap Ben Ubde kabilesi ile birtakm mnasebetleri olmutur. Hatta

onun Arap Ben Ubde kabilesine mensup olma ihtimali de son derece yksektir. nk

Seyyid Arznin ilk evliliinden olan Seyyid Matarann Ben Ubde kabilesine mensup

olduu Menkb-nmede zikredilmektedir101. Unutulmamas gereken noktalardan biri de

Araplarn cahiliye devrinden kalma, ayn airet iinden ya da akrabalar arasndan sklkla

evlenme geleneinin mevcut olmasdr102. Ancak burada kesin tespit edilemeyen husus Seyyid

Arznin mi yoksa ilk einin mi Ben Ubde kabilesine mensup olduudur. Menkb-nmede

Ebl-Vefnn Himoullarndan geldiinin vurguland da grlmektedir103. Menkb-

nme yazarnn Ebl-Vef ve Muhammed Arznin Seyyid olduu ynndeki bilgiyi

pekitirmek iin kullanlm olabilir. Bunun yannda menkb-nmenin baz yerlerinde

Krtlerin (Ekrad) b-namaz ve gebe oluu sk sk eletirilmitir104. Eer Ebl-Vef hem

anne hem baba tarafndan Krt kkenli olsayd menkb-nme yazar Krtlerin bu durumunu

bu kadar ak eletiremezdi.

98..N., vr. 20/a; A.N., vr. 14/a; M.B.N., vr. 11/b.99..N., vr. 21/a; A.N., vr. 14/b; M.B.N., vr. 12/b.100..N., vr. 20/b; A.N., vr. 14/a; M.B.N., vr. 11/b.101..N., vr. 91/a-b; M.B.N., vr. 71/b-72/a.102Glgn Uyar, Ehl-i Beyt, slm Tarihinde Ali-Fatma Evld,(stanbul: Gelenek Yay., 2004) s. 371-406.103..N., vr. 119/a; A.N., vr. 78/a; M.B.N., vr. 97/b.104.N., vr. 66/a-67/a; A.N., vr. 46/a-b; M.B.N., vr. 49/a-b.


39/483

39

Ebl-Vefnn hayat hakknda en detayl bilgileri bizlere ulatran menkb-nmeye

dayanarak; gebe bir airet ierisinde doduu ve ilk ocukluk dnemlerini bu airet

ierisinde geirdii ve hibir zaman airet reislii yapmad hatta eyh enbekye

katlmasyla birlikte gebelikle olan balants nemli oranda kesilmitir.

Ebl-Vefnn baba tarafndan Arap anne tarafndan Krt olduunun bir bakadayana ise yine menkb-nme yazarnn aktard: .anas Nercisdr, andan tom

bymdr illa asl Irak Arabndandur 105, .ahamladum Krt olduum halde ve

sabhladum Arab olduum hlde 106, .amma bir blk Krdler arasnda

bymdr107, .zr Hazret-i Tcul-rifinn anas Krdidi.108, .ben ol

kimesneyim ki, giceledm Acem olduum halde ve sabahladum Arab olduum haldeyani

Arab dilinden gafil idm; zra Krdler inde bydmidi...109.

Buradaki en byk problem Ebl-Vefnn Arapay kimden rendiidir. Menkb-

nmede Ebl-Vefnn Arapay ryasnda Hz. Muhammedden rendiine dair birrivayette bulunulmusa da110bunun byle olmad ok aktr. Ebl-Vefnn Arap kkenli

eyh enbekye on yanda intisap ettii dnlrse onun kk yalarda Arapay

rendiini syleyebiliriz. Ebl-Vefnn Arapay annesinden ve evresinden renmi

olmasda mmkn grnmektedir. nk menkb-nmeden anlald kadaryla Ben

Nercis kabilesinin hareket alan Arap nfusunun younlukta yaad Irak topraklardr.

Bunun yannda kabilenin temel geim kaynann hayvanclk olmas dolaysyla da kabilenin

105..N., vr. 24/a; M.B.N., vr. 14/b.106..N., vr. 23/b; M.B.N., vr. 14/b. Burada geen: ahamladum Krt olduum halde ve sabahladum Arab

olduum halde sz tasavvuf edebiyatnda ska kullanlan bir anlatmdr. Mevlanann, Mesnevi, Ahmed

Eflknin Menkbul-rifin isimli eserlerinde de geen bu sze yklenen anlam bir kiinin iinde yaam

olduu toplulukta konuulmad halde baka bir dili ilham vastasyla ok iyi konuabilmesidir. Bu szn ilk

defa hangi edebi eserde getii ve kim tarafndan kullanld ise tartma konusudur. Tartma iin bk. Yazc,

a.g.e., s.22-23 bk. Ahmed Aflk, c/II,

(Yazc, 1976), s. 737.

107..N., vr. 70/b, A.N., vr. 49/b; M.B.N., vr. 53/a .108..N., vr. 103/b; A.N., vr. 67/a; M.B.N, vr. 83/a.109..N., vr. 121/b; A.N., vr. 79/b; M.B.N., vr. 100/a. smet etinin, Tursun Fakih ile ilgili yapmolduualmada herhangi bir kaynak gstermeden Ebl-Vefnn Trk olduunu ileri srdrd grlr. Ne var kiyukarda da belirttiimiz gibi Ebl-Vef hakknda bilgi veren en detayl kaynamz olan Tcul-rifin SeyyidEbl-Vef menkb-nmesinde ya da Ebl-Vef hakknda bilgi veren hibir kaynak Ebl-Vefnn Trkkkenli olduuna dair herhangi bir bilgi vermez. Bunun yannda etinin ifade etmiolduu gibi Ebl-VefnnTrk mritlere sahip olmas onun Trk kkenli olmasna delalet etmesinden ziyade Ebl-Vefnn savunmuolduu fikirlerin Trklere de hitap etmesinden kaynaklanm olmas kuvvetle muhtemeldir. bk. smet etin,Tursun Fakih, Hayat-Edeb ahsiyeti, Mesnevileri, (Ankara: lesam Yay., 2002) s. 8.110..N., vr. 23/b; A.N., vr. 17/a; M.B.N., vr. 14/a.


40/483

40

mallarn satmak iin airetin nde gelenleri Arapay renmive Ebl-Vef da bunlardan

renmiolmas akla yatkn gelmektedir.

Ben Nercis kabilesinin en azndan elit tabakasnn Arapa bildiine dair bir baka

nemli hareket noktamz da Muhammed Arznin Ben Nercis Krtlerinin yanna geldii

vakit onlara birtakm slm bilgileri Arapa telkin etmesidir. Eer bu kabilenin bir blm yada en azndan elitleri Arapay bilmeselerdi Arznin sohbet ve telkinlerini anlayamazlard.

Burada Arznin Krte bildii ve kabile ile Krte iletiim kurduu akla gelse de bunun

olma ihtimali son derece zayf grnmektedir. Her eyden evvel, o tarihlerde Krtlerin nemli

bir blmnn gebe bir yaam tarzna sahip olduklarn ve Arznin de yerleik olduunu

biliyoruz yani Arznin iliki kurduu evre umumiyetle yerleik Arap dnyas olmaldr.

Kald ki Arznin Krteyi renebilecei bir ortamn olduunu iddia etmekde son derece

zayf bir ihtimaldir. unu da unutmamak gerekir ki, menkb-nmenin mant erevesinde

Seyyid Muhammed Arz, Hz. Al ve Hz. Hseyinin soyundan gelerek Hz. Al taraftarlararasnda sekin bir yerde bulunmaktayd.

Ebl-Vefnn annesi Fatmadan da Arapay renmi olmas kuvvetle

muhtemeldir. Gzden uzak tutmamamz gereken bir dier nemli nokta da kabile tarz hayata

sahip topluluklarn reislerinin ya da elitlerinin hatta yelerinin birden fazla ee sahip olduklar

ve bu elerden ok sayda ocuklarnn domasdr. Ben Nercis reisi mer bin ir-Gh bin

Eb Ammre Nercisnin Seyyid Muhammed Arz ile kz Fatmay evlendirmesindeki neden

belki de kzlar ierisinde Arapay en iyi bilenin Fatma olmasdr.

Seyyid Muhammed Arz, Zeble ve Hebtum kentlerinden ayrlmasndan sonra

yukarda da temas ettiimiz gibi Ben Nercis Krtlerinin yanna gelip onlara slm birtakm

bilgiler retmitir. Kabilenin lideri olan mer bin ir-Gh bin Eb Ammre Nercis ile yakn

bir dostluk tesis ettii yine menkb-nme sayesinde rendiimiz bir bilgidir111.

Abbs ynetiminin Hz. Al soyundan gelenlere ynelik yapt kovuturmalar son

bulunca Seyyid Muhammed Arz memleketine dnmek istemise de mer bin ir-Gh;

Arznin kendileriyle beraber olmas iin kz Fatmay Muhammed Arz ile

evlendirmitir112. te Tcul-rifin Seyyid Ebl-Vef bu evlilikten dnyaya geldi. Evliliin

gerekleme tarihi hakknda herhangi bir bilgiye sahip deiliz. Ebl-Vefnn H. 411 de

(M.1021) dnyaya gelmesi ve menkb-nme yazarnn evlilikten ksa bir sre sonra

111..N., vr. 20/b-21/a; A.N., vr. 14/a-b; M.B.N., vr. 12/a.112..N., vr. 21/a; A.N., vr. 15/a; M.B.N., vr. 12/b.


41/483

41

Fatmann Ebl-Vefya hamile kaldn bildirmesi113bu evliliin H. 410 (M.1020) ylnda

olma ihtimalini kuvvetlendirmektedir.

Seyyid Muhammed Arznin Fatma ile yapm olduu evlilik aslnda onun ilk

izdivac deildi. Menkb-nmeden anlald kadaryla; Seyyid Arz, Zeble ve Hebtum

isimli kylerden ayrlrken orada Slim isimli bir olunu brakmt114

. Seyyid MuhammedArznin Slimden baka bir ocuunun olup olmad ve Slimin kimden dnyaya geldii

ya da Arznin toplam ka kez evlendii hakknda salkl bir malumata sahip deiliz. Ancak

Arznin iki kez evlendii kesindir. Birisi adn bilemediimiz Slimin annesi dieri ise

Ebl-Vefnn annesi Fatmadr.

Slim ile ilgili menkb-nmede herhangi bir bilgi verilmemitir. Kanaatimizce bunun

en temel olasklar arasnda; Slim ile Ebl-Vef arasnda herhangi bir konudan dolay

rekabetin olmas ya da Slimin Ebl-Vefy tasavvufi ynden tanmamasyd.

Seyyid Muhammed Arznin Ben Nercis Krtlerinin yannda ka yl kaldn tespitedemiyorsak da bu srenin uzun olduunu sylemek mmkndr. nk Seyyid Arz;

Zeble ve Hebtum isimli kylerden ayrldnda ocuk olan Slim; Arznin Fatma ile

evlendiinde bal olup evlenmiti115. Buradan da anlalabilecei gibi Abbslerin

srdrd kovuturma bir hayli uzun srmolmaldr. Ancak unu da unutmamak gerekir

ki Arznin Hz. Al ve Hz. Hseyinin soyundan geldiini menkb-nme haricinde baka bir

kaynaktan tespit edemiyoruz. Unutulmamaldr ki, Arzye yneltilen bu soruturma baka

bir nedenden de kaynaklanm olabilir. nk Arz giderken Hz. Alnin soyundan gelen

olu Slimi beraberinde gtrmemitir. Bu durum da menkb-nmenin Arznin Hz. Al

soyundan gelenlere kar Abbslerin gerekletirdiini iddia ettii kovuturmann

gereklememiolma ihtimali artarken Arznin Seyyid olduu iddiasn da zayflatmaktadr.

Bundan dolay menkb-nmenin Ebl-Vef ve atalarnn Seyyid olduu bilgisine ihtiyatla

yaklalmaldr. Bu noktada, Arznn yaad evrede olunun da kendisi gibi bask

grmemesi iin Salimin varln saklamolabilecei hususu gndeme gelsede, bu olasln

gerekleebileceini gsterebilecek bir ipucu menkb-nmede yer almamaktadr.

Seyyid Muhammed Arz ile ilgili bir baka nemli bilgi de, Arz ile ilgili eitli

menkb-nmelerin yazlddr116. Ancak bu menkb-nmelerin kim tarafndan yazld ve

hangi adlarla kaleme alndna dair bir bilgiye sahip deiliz.

113..N., vr. 21/b; A.N., vr. 15/a; M.B.N., vr. 12/b.114..N., vr. 21/a; A.N., vr. 14/b; M.B.N., vr. 12/a.115..N., vr. 21/a; A.N., vr. 14/b; M.B.N., vr. 14/b.116..N., vr. 20/a; A.N., vr. 14/a; M.B.N., vr. 11/b.


42/483


43/483

43

yukarda belirttiimiz gibi belli deildir. Eer kabileye mensubiyet baba tarafndan ise, Ebl-

Vef baba tarafndan Ben Ubde kabilesine mensup olur. Bu da Ebl-Vefnn Seyyid

olmadn gsterir. nk Ebl-Vefnn atas olarak gsterilen Hz. Hseyin ve dierleri

Ben Ubde kabilesine deil Haimoullar kabilesine mensuplard. Daha ncede ifade

ettiimiz gibi Araplarn ayn aile ve airet ierisinden evlenme geleneini canl olarak devamettirmesinden dolay hem Seyyid rznin hem de Slimin annesi olan ve adn tespit

edemediimiz einin Ben Ubde airetinden olmasn kuvvetle muhtemel grmekteyiz.

Matarann ne zaman dnyaya geldii menkb-nmede anlmyorsa da birtakm

tahminlerde bulunmak mmkndr. Menkb-nmenin drdnc blmnde Ebl-Vef ile

halfe arasnda geen muhabere anlatlrken Matarann kk yata olduu zikredilir.123

Halfe Kaim Biemrillahn M.1031-1075 tarihleri arasnda bata bulunduu ve Ebl-Vefnn

M.1020 tarihinde dnyaya geldii, on yanda eyh enbekye intisap edip yirmi drt yl

sren seyahatinin ardndan Irakta halfeyi rahatsz edebilecek gce ksa srede ulatdnlrse Matarann en erken M.1054 tahinden ksa bir sre sonra dnyaya gelmiolmas

kuvvetle muhtemeldir. Seyyid olarak anlan Matara tarihini tespit edemediimiz bir dnemde

Ebl-Vefya intisap etmive ksa srede Vef evresinin nde gelenlerinden biri olmutur.

Ebl-Vef lmne yakn bir zamanda hazrlatt vasiyette, lmnden sonra Vef

evresinin bana eyh olan Matarann gemesini istemitir.124Matarann hareketin bana

geirilmesi ile ilgili yorumlar bir baka blmde irdelediimiz iin burada gereksiz tekrar

yapmamak iin anlatmayacaz125. Seyyid Matarann eyhlik dneminde ncelikli olarak

yapmak istedii hareketin paralanmadan devamn salamak olmutu.

Slim ve olu Matarann kiminle evlendiini menkb-nmenin muhtasar metninden

renemiyorsak da ocuklarnn isimlerini tespit etmek mmkndr. Menkb-nmenin

verdii bilgilere gre:

Seyyid Slim

Seyyid Matara

Seyyid Yakub

Seyyid Minhac

Seyyid Ltful-lah126

Matarann bilinen ocuklarnn Vef hareketi ierisinde kald kesindir. nk

Seyyid Ltful-lah; Ebl-Vefya veya evresine yaplacak ihanet ya da serzenilerin Allah

123..N., vr. 127/b; A.N., vr. 84/b; M.B.N., vr. 84/b.124..N., vr. 49/a; A.N., vr. 32/b; M.B.N., vr. 33/b.125Bu konu hakkndaki tartma iin bk. s. 75-78.126..N., vr. 81/a, 91/a-b; M.B.N., vr. 63/a, 71/b-72/a.


44/483

44

tarafndan cezalandrlacana dair telkinlerde bulunmu ve bu telkinlere kaynak olarak da

dedelerinin Seyyid Ebl-Vefdan rendiklerini ya da duyduklarn gstermitir127. Eer

Matarann ocuklar Vef tarikatna bal kalmamolsalard akrabalarna ve ayn zamanda

Vef nderlerine kar bu kadar ballk gstermez.

Matarann ilk eitimini nerede ve kimlerden aldn, babasnn ve annesinin nezaman vefat ettiini kesin olarak tespit edemiyoruz. Ancak dip torunu Ltful-lahn Ben

Ubde kabilesi ierisinde hala etkin olduunu menkb-nmeden renmemiz128Slimden

itibaren ailenin Ben Ubde ve dolaysyla da Zeble ve Hebtum isimli kylerden

kopmadklarn gsterir. Bunun yannda gerek Slim gerekse de olu Matarann ilk

tahsillerini tarikatn son derece gl olduu Zeble ve Hebtum isimli kylerde yaptklarn

sylemek mmkndr.

Ebl-Vefnnilk kez; Slim ya da Matara ile ne zaman ne ekilde ilikiye getii yine

cevabn bulamadmz problemlerden biridir.Ana kaynamz olan menkb-nmeden Slim ya da eyh Matarann hangi

tarihlerde vefat ettikleri veya Matarann ne zamana kadar Vef hareketinin banda kaldn

renememekteyiz.

1.2. Ebl-Vefnn Ailevi Silsilesi

Ebl-Vef ile ilgili elimizdeki tek silsile menkb-nmede yer almaktadr. Ne yazk

ki silsileyi baka bir kaynakla mukayese etme ansmz olmad iin bu silsileye pheyle

yaklamamz gerekmektedir. Unutulmamaldr ki, pekok mutasavvf veya onlarn bal

olduu tasavvufi ekoln toplum baznda tutunabilmesi iin ya neseplerini ya da tasavvufi

grlerinin kkayna olarak Hz. Al veya Hz. Eb Bekir gsterilmitir. Bundan dolay bu

silsilelerden neredeyse tamamna yakn uydurmadr. Menkb-nmede geen ailevi silsile u

ekildedir:

Seyyid Muhammed Ebl-Vef

Seyyid Muhammed Arz Ebl-Vef el-Kebr

Seyyid Zeyd

Seyyid Hasan

Seyyid Murtaz Arz Ekber

Seyyid Zeyd

Seyyid Al Zeynl-bidn

127..N., vr. 91/a; M.B.N., vr. 71/b-72/a.128..N., vr. 91/a; M.B.N., vr. 71/b.


45/483

45

mm Hseyn

Al bin Eb Tlib129

2. EYH ENBEKYE KATILIM VE LK FAALYETLER

Tarihsel bir ahsiyet olarak eyh enbek hakknda bilgi edinilebileceimiz yeganekaynak incelemeye tabi tuttuumuz menkb-nme nshalardr. Bunun haricindeki

kaynaklarda yer alan bilgiler, son derece sathi ve karmaktr. Bu durum ise hem eyh

enbek hem de Ebl-Vefnn; eyh enbekye katlm konusunda ortaya daha gereki

bilgileri koymamz engellemektedir.

Gerek menkb-nme nshalarnda gerekse baka kaynaklarda enbeknin nerede

doduu nasl bir eitim ve kimlerden ders ald hususunda bir bilgi verilmemektedir.

Kzern ve incelemeye tabi tuttuumuz menkb-nme nshalar eyh enbeknin Eb

Muhammed enbek ismiyle tanndn130ve Hadddiye isimli bir ky de ya da kasaba datekkesinin bulunduu ve tekkesinde tasavvufi eitim verip temsil ettii hareketin merkezi

olduu bilgisini bizlere vermektedir131. Bunun yannda enbeknin hangi tasavvufi akma

mensupnu tespit edemedik.

enbeknin ka evlilik yapt ve hangi tarihte vefat ettii belli deildir. Kzern

araclyla enbekinin Ahmed er-Rifnin teyzesi Rabia ile ocuklarndan ya da

torunlarndan birinin evlendiini132 ve enbeknin Ebl-Vefdan daha nce vefat ettii

renmekteyiz133. Geri, Kzern enbekyi Ahmed er-Rifnin ada olarak gstermise

de bunun olma ihtimali neredeyse imkanszdr134. nk aada ki, blmlerde de temas

edeceimiz gibi Ahmed Rifnin doduu tarihte Ebl-Vefnn yaam son bulmutu.

Bununla birlikte Ahmed Rif, Ebl-Vefnn lmnden on sekiz yl sonra dnyaya

gelmitir.

Ebl-Vefnn eyh enbekye intisap etmesi ilgili menkb-nmede bir sylence

varsa da buradaki bilgileri teyit edebileceimiz herhangi bir kaynaa sahip olamamamz

Menkb-nmedeki bilgileri, hem kymetli hem pheli hale getirmektedir.

Anlatma gre eyh enbek ile Ebl-Vefnn ilk karlamalar M.1030-1031

(H.421) ylnda yani Ebl-Vef daha on yandayken gereklemiti.135 eyh enbekye

129..N., vr. 16/a-b; A.N., vr. 12/a; M.B.N., vr. 10/a.130..N., vr. 18/a-b; A.N., vr. 12/b; M.B.N., vr. 11/a; Kzern, s. 33.131..N., vr. 14/a; A.N., vr. 9/b; M.B.N., vr. 7/b.132Kzern, s. 18-19.133..N., vr. 15/b-16/b; A.N., vr. 11/a-11/b; M.B.N., vr. 7/b-8/a.134Kzern, s. 33-34.135..N., vr. 12/a; A.N., vr. 8/a; M.B.N., vr. 6/a.


46/483

46

Ebl-Vefnn katlm enbeknin istei zerine gereklemiti. Menkb-nme yazarna

gre, enbeknin Ebl-Vefy tanmas Ebl-Vefnn kk yalardan itibaren gstermi

olduu kerametlerin hret bulmasndand136. Kzernnin aktard menkbelere gre, eyh

enbek blgesindeki dier eyhlere oranla son derece aktif alan bir simayd137. Belkide

enbek bu almalar esnasnda Ebl-Vef menkb-nmesinde aktarld gibi Ebl-Vefile karlamve hareketine katlmas iin gerekli telkinlerde bulunmutu.

Ebl-Vefnn; enbekye intisabnn hemen akabinde enbeknin mridleri

tarafndan ho karlanmadgrlmektedir138. Ancak menkb-nmede Ebl-Vefnn

doast iler yapmas bunun yannda, stnlk ve makamnn derecesini manen sembolize

eden nrdan yaplan tacn Ebl-Vefnn bana inmesi enbeknin mridlerinin Ebl-

Vefy ve onun varisliini kabul etmelerini salamtr139.

Ebl-Vefnn; enbekye intisabyla birlikte ondan birtakm tasavvufi dersler ald

ve gsterdii baarlar karsnda tarikat ierisinde n plana kt anlalmaktadr. Nitekimyukarda deindiimiz gibi Ebl-Vef; enbekye katlmndan bir mddet sonra enbek

tarafndan yerine varis olarak gsterilmiti.

Ebl-Vefnn kk yalardan itibaren almaya balad tasavvufi derslerde onun

hocaln sadece eyh enbek deil, bunun yannda enbeknin hocaln ve eyhliini

yapan eyh Eb Bekr Hevrdan da dersler alm olmas kuvvetle muhtemeldir. Nitekim

Ebl-Vef, eyh enbekye katld zaman Eb Bekr Hevr hala hayattayd140.

Menkb-nmede gerek Ebl-Vefnn gerekse enbeknin bal bulunduklar

tarikatn silsilesi u ekilde gsterilmektedir:

Cebril

Hz. Muhammed

Al bin Eb Tlib

Cbir Ensr

Abdul-lah Muhammed bin Haye

Zn-nun Msr

Eb Abdul-lah Muhammed Suvra

Eb Abdul-lah Sehl Tstr

Eb Bekr Hevra

136..N., vr. 12/b-13/a; A.N., vr. 8/a-b; M.B.N., vr. 6/b-7/a .137Kzern, s. 55.138..N., vr. 118/a; A.N., vr. 77/a; M.B.N., vr. 99/b.139..N., vr. 15/a-16/a; A.N., vr. 11/a-b; M.B.N., vr. 9/a-b.140Krupp, a.g.m., s. 27.


47/483

47

Muhammed enbek

Muhammed Ebl-Vef141

Menkb-nmeye gre Ebl-Vefnn tasavvuf ierisinde ki derecesi ise u

ekildedir:

CebrilHz. Muhammed

Hz. Al bin Eb Tlib

mm Hseyn

Cbir Ensr

Zeynl-bidn

Muhammed bin Haye

Hz. Zeyd

Muhammed SuvraHz. Hasan

Sehl Tstr

Hz. Zeyd

Eb Bekr Hevr

Muhammed Raz

Muhammed enbek

Muhammed Ebl-Vef142

Ebl-Vefnn; enbekye katlmas ile birlikte enbek mensubu olduu akmn

hareket sahasn Iraktan evre lkelere kaydrmaya almas ya da bu iin Ebl-Vefya

verilmi olmas kuvvetle muhtemeldir. nk menkb-nmede anlatlan hikayeye gre

Ebl-Vefnn bana inen tacn klarnn bir ucu Maribe yani Kuzey Afrikaya dier ucu

Marka yani douya ynelir.143

enbek ve halefi Ebl-Vefnn Irak dnda nfuz elde etme almalar baarya

ulam gibi grnmektedir. Gerekten de Ebl-Vef douda Acemstan, Buhara, batda

Lbnan ve Msra eitli seyahatler yapm ve bu seyahatlerin pek ounda bu blgelerin

nfuzlu ahsiyetleri ile temasa geerek onlar mrid edinmeyi baarmtr. Nitekim ilerleyen

ksmlarda anlatlaca gibi Ebl-Vef ile Abbs halfeleri arasnda meydana gelen

gerginliin temel nedeni de Ebl-Vefnn artan dini ve siyasi gcyd.

141..N., vr. 17/b-18/a; A.N., vr. 12/b; M.B.N., vr. 11/a.142..N., vr. 18/a-b; A.N., vr. 12/b; M.B.N., vr. 11/a.143..N., vr. 12/b-13/a; A.N., vr. 8/b; M.B.N., vr. 7/a.


48/483

48

Menkb-nmeden anlald kadaryla gerek enbeknin yaamn da gerekse de

onun lmnde sonra Ebl-Vefya kar muhalif bir hareket olumutur. Ebl-Vefnn bu

muhalif grubu am gibi grnmektedir. Ebl-Vefnn karsna dikilen muhalefet bazen

enbeknin ya da kendi mridleri arasndan bazen de Abbs ynetimi tarafndan

gereklemitir.

2.1. Tcul-rifin Seyyid Ebl-Vef Lakabnn Verilme Nedeni

Ebl-Vefnn; Tcul-rifin ( )144lakabn alma nedeni menkb-nmede

olaanst eleri yer ald bir hikayede anlatlmaktadr. 145

Tcul-rifinin bu lakab almas, eyh enbekye intisap etmesinden gn

sonradr. Menkb-nmeye gre Muhammed Ebl-Vef; eyhi, mridleri ve gayb erenleri ile

birlikte sahrada ibadet ederken gkten kzl renkli ve mcevherlerle bezenmibir ta inerek

Ebl-Vefnn bana yerlemitir. Bundan dolay eyh enbek, mridleri ve orada bulunanhalk Ebl-Vefya Tcul-rifin (Alimlerin Tac) demeye balamlardr.146

Aslnda bu hikayede ifade edilen: gkten inen kzl renkli tacn Ebl-Vefnn bana

inmesi eyh enbeknin Ebl-Vefy varis grdnn efsanevi anlatmndan baka bir

ey deildir.

Ebl-Vef ( )147 lakabnn verilmesi ise, Muhammed bin Muhammedin eyh

enbekye eer annesi rza gsterirse kendisine intisap edeceini vaat etmesi ve eyh

tac'ul-arifin seyyid ebu'l-vefa'nın tarihsel yaşamı, vefailik hareketinin (tarikatının) anadolu...

Documents