TạChíĐạiTrường

Tênsách:ViệtNamthờiTâySơn-Lịchsửnộichiến1771-1802Tácgiả:TạChíĐạiTrườngNhàxuấtbản:CônganNhândânKíchthước:14,5x20,5cmNămxuấtbản:2007Nguồn:QuânsửViệtNamSốhoá:ptlinh,chuongxedapLàmEbook:CotybaNgàyhoànthành:19-07-2008

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

MỤCLỤC:LỜIGIỚITHIỆUMỞĐẦUPHẦNTHỨNHẤT-TANRÃỞNAMHÀ(1771-1785)Chương1.CÁCLỰCLƯỢNGTRONGVÀNGOÀINƯỚCĐẾN

KHOẢNG1775Tiết1BIẾNCHUYỂNTỚI1775:TÂYSƠNKHỞINGHĨATiết2LỰCLƯỢNGNGOẠIQUỐCChương2-GIAĐỊNH,ĐẤTTRANHCHIẾMQUYẾTLIỆTTiết3ĐẤTGIAĐỊNHVÀCHÚATÔINHÀNGUYỄNTiết4NGUYỄNPHÚCÁNHVÀQUYỀNUYỞGIAĐỊNHTiết 5 KỸ THUẬT TÂY PHƯƠNG RỤT RÈ BƯỚC VÀO CHIẾN

TRANHNAMHÀTiết6CHIẾNTHẮNGTÂYSƠNTRƯỚCVIỆNBINHXIÊMLAPHẦNTHỨHAI-SỰTANRÃỞBẮCHÀVÀPHẢNỨNGDỘI

NGƯỢCKHITÂYSƠNBÀNHTRƯỚNG(1786–1789)Chương3CHIẾNTRANHBẮCHÀ1Tiết7CHIẾNTRANHTIÊUDIỆTHỌTRỊNHTiết8NỒIDAXÁOTHỊTTiết9ĐỐNGĐA:TỘTĐỈNHCỦATÂYSƠN

Chương4-HỌNGUYỄNTRUNGHƯNGTiết10NGUYỄNPHÚCÁNHCẦUVIỆNTÂYPHƯƠNGTiết11NGUYỄNÁNHVÀTÂYSƠNCỦAGIAĐỊNHTiết12TIẾPVIỆNCỦABÁ-ĐA-LỘCPHẦN THỨ BA - GIAI ĐOẠN THANH TOÁN NGUYỄN - TÂY

SƠN(1789-1802)Chương5.SỰCỦNGCỐĐÔIBÊNỞTHẾGIẰNGCOTiết13NHỮNGLỰCLƯỢNGCHIẾNĐẤUTiết14DÂNĐẠIVIỆTỞCUỐITHẾKỶXVIIITiết15CHIẾNTRANHVỚINGUYỄNNHẠCChương6-GIAĐỊNHVÀPHÚXUÂNĐỐIĐẦUTiết16CÁICHẾTCỦANGUYỄNHUỆTiết17DAOĐỘNGÝTHỨCHỆỞGIAĐỊNHTiết18ĐÁNHVÀGIỮỞQUYNHƠNTiết19CHIẾNTRANHỞPHÚXUÂNVÀBẮCHÀChươngkếtTiết20TỔNGQUANVỀLỊCHSỬCHẤMDỨTPHÂNTRANHPHỤLỤCNHỮNGBỨCTHƯNÔMCỦANGUYỄNÁNH.SÁCHBÁOTHAMKHẢONHẬT KÍ HÀNH QUÂN TRONG CHIẾN TRẬN NGUYỄN - TÂY

SƠN

LỜIGIỚITHIỆU

KhởinghĩaTâySơnlàmộtđềtàiluônluônhấpdẫngiớinghiêncứuViệtNam.Đâykhôngphảichỉlàmộtcuộckhởinghĩađãđánhđổđượchaidònghọphongkiến trịvì trongnhiều thếkỷởĐàngTrongvàĐàngNgoài,màcònhoànthànhsựnghiệpchốngngoạixâmđánhluihaikẻthùhùngmạnhởmiềnnamvàmiềnbắc.VìvậytrongnhữngnămđầuChiếntranhthếgiớithứhai, khi tinh thầndân tộcđượcnângcaodo tácđộngcủacácphong tràođấutranhgiảiphóng,thìcuộckhởinghĩalạitrởthànhtrọngtâmchúýcủanhiềunhàsửhọc.TiếpđếntrongnhữngnămsauchiếntranhchốngPháp,trongxuhướngđềcaovaitròđộnglựclịchsửcủanôngdân,cuộcnổidậycủanhữngngườianhhùngáovảilạităngthêmsứchấpdẫncácnhàsửhọcMácxítởmiềnBắc,muốnchứngminhchomộtđịnhđềcósẵn.Thậmchícótácgiảcònđiđếnnhậnđịnhđâylàmộtcuộccáchmạngnôngdân,hoặcđixahơn,chođâylàcáimốcđánhdấusựhìnhthànhcủadântộcViệtNam.Chođếnnay, trong thưmụccủaThưviệnQuốcgiaHàNội,đãcókhôngdưới60cuốnsáchcủacáctácgiảViệtNamnghiêncứuvềphongtràonày,đấy là chưa kể hàng trămhàngngànbài báo và tạp chí cứmỗi nămđếnngàyTếtnguyênđánlạinhắcđếnchiến thắngĐốngĐalịchsửvàđưaranhữngđánhgiámớivềcuộckhởinghĩa.

Nhưngrồinhữngsuynghĩcảmtínhdầndầncũnglắngđọngđểđiđếnnhữngphântíchlýtrí.Cácnhànghiêncứuquantâmhơnđếnnhữngtàiliệubổ trợ ngoài lịch sử chính thống, đặc biệt là những tài liệu dân gian vànhữngvănbảncủathờiđócònsótlại,mongdựnglạimộtbứctranhchínhxácvềbảnchấtcuộckhởinghĩa.Phảithừanhậnrằngtrongmấythậpniênqua,chúnggtađãsưutậpđượckhánhiềutàiliệumớivềTâySơn,từnhữngvănbiabịbỏquên,nhữnggiaphả trongcácdònghọ,đếnnhữngvăn thưtraođổiởcácđồnbiêncảnhcònlưugiữđược,vànhấtlànhữngcâuchuyệnkểdângianrấtphongphú.Nhưng lúcnàychúng tađangđứng trướcmộtthách thức, đó là tài liệu về thời Tây Sơn còn lại không đầy đủ, nhiều lỗhổngchưađượcchứngminh.ChẳnghạnriêngchuyệncácviêntướngTâySơnchỉhuycácmũitấncôngThăngLongnăm1789,cũngđãlàmtốnbaogiấymựctranhluậnmàvẫnchưalàmngườiđọcthỏamãn.

Chínhvì vậymàviệc táibảncuốnViệtNam thờiTâySơncủaTạChíĐạiTrườnglàmộtđónggópmớiđốivớiviệcnghiêncứulịchsửcuộckhởinghĩa.Có lẽđây làmột trongnhữngcông trình sớmnhấtđã cốgắng thuthậptốiđanhữngtưliệuviếtvềTâySơncủađủcácloạingười,từcácsửgiachínhthống,đếnnhữngngườitrongcuộcđươngthời,vàquantrọnghơnlàlờichứngcủacácgiáosĩ,thươngnhânvàbọnphiêulưunướcngoàiđãcómặtởĐạiViệttrongnhữngthờikỳđó(sáchxuấtbảnlầnđầunăm1970

tạiSàiGòn).Tácgiảđãlàmcôngviệckhảocứumộtcáchcóhệthống,đitừviệcgiámđịnhcáctưliệuđượcsửdụng,xácđịnhtínhchânxáccủacáctưliệuđó,từtàiliệuchữHánNôm,đếncácghichépvàbútkýcủangườinướcngoài.NhữngđịadanhbằngchữHánNômđượcxácđịnhlạinhưBânThiếtlàMangThít,XuyMiệtlàXoàiMút,ThánLunglàThangTrông.Nhữngtênngười tênđấtđượcngườinướcngoàighi lạibằng,nhữngcái tênkỳquặcnhưOudoibe,HoeHanhLoie,Choya,cuaHeođãđượctácgiảđốichiếu,tìmquyluậtchuyểnâmđểdựnglạichínhxáchoặcđưaragiảđịnhmới.QuathamkhảomộtkhốilượngtàiliệuphongphúmàtácgiảđãdựnglạiđượccảmộtgiaiđoạnlịchsửkểtừkhinổracuộckhởinghĩaởTâySơnchođếnkhinhàNguyễn thống nhất đấtmrớc, kết thúc cuộc chiến tranh hơn 30 năm.MỗimộtsựkiệnđềucósựsosánhgiữatàiliệughilạicủacácđạithầnnhàLê, đến các sử quan nhàNguyễn, và tham chiếu những ghi chép của cácnhânchứngngoạiquốcvàtưliệuTrungHoa.Tácgiảkhôngbỏquanhữngtưliệuvănhọcvàtruyềnthuyếtdângianđểhiểurõthêmtìnhcảmcủanhândânđốivớitừngnhânvậtvàtừngsựkiệnlịchsử.

NếutronglầnxuấtbảnđầutiêntácgiảlấytêncôngtrìnhlàLịchsửnộichiếnởViệtNam, thì trongkhi trìnhbày, tácgiảkhôngdừng lạiởnhữngxungđộtgiữacáctậpđoànquânsựBắcHà,NamHàvàquânkhởinghĩa,màcònđềcậpđềnnhiềuhoạtđộngkháccủaxãhộimànổilêntrênhếtlàhaicuộcchiếnchốngngoạixâmvangdộiởRạchGầm-XoàiMútvàởĐốngĐa.Vìvậytronglầntáibảnnày,đượcsựđồngýcủatácgiả,chúngtôiđãđổilạitênsáchlàViệtNamthờiTâySơn,mangtínhbaoquáthơn.Nhưtácgiảđãnhậnđịnhtronglờikếtlà“TấtcảđãtạonênmộthoàncảnhsôisụctrongpháttriểnởNamHà.ĐịaphươngvàtrungươngtrôngchừngnhauởcảhaibênsôngGianh,nhưngsứcmạnhđịaphươngmiềnBắcđãyếu thếnhiềuvìquákhứ10thếkỷkếttậpchungsống.ChonênbiếncốcótênlàTâySơnlạinổbùngraởNamHàvàđủsứcmạnhđểđảolộntấtcả:chiếntranh32nămchỉlàcáigútđểtómthâukếtquảcủamấytrămnămgầmgừphântranh,mấytrămnămbiếnđổidầndàtrongxãhộiĐạiViệt(...).Chonênphảinóirằngnhữngthừahưởngcủaquákhứ,củatrậnchiếnkếtthúcphântranh,đậmhaylạt,nhiềuhayítrồisẽhợpvớinhữngđiềukiệnmớinảysinhđểbắtđầulịchsửViệtNam.ĐấtnướcsẽcàngngàycàngphứctạphơnđểtheonhữngbiếnđộngthếgiớimàbướcvàothờicậnđạivớiGiaLong”.

ViệtNamthờiTâySơnlàmộlgiaiđoạnbảnlềtronglịchsửđấtnướcta.Đólàsựbùngnổcủanhữngxungđộtngấmngầmbêntrongmộtxãhộiđangtrên đà phát triển, để san bằng tất cảmọi trở ngại trên conđường thốngnhấtdântộc,pháttriểnquốcgia.Mongrằngviệctáibảncuốnsáchnàysẽđápứngđượcnhucầucủabạnđọc,muốnhiểusâuthêmvềmộtgiaiđoạnđầybiếnđộngcủadântộc,cóđượccáinhìnđầyđủhơnvềnhữngnhânvậtanhhùngcũngnhưnhữngkẻphiêulưucủamộtthờikỳlịchsử.

ĐÀOHÙNGHộiKhoahọcLịchsửViệtNam

MỞĐẦU

HậubánthếkỷXVIIIlàmộttrongnhữnggiaiđoạnrốirennhứtvàcũnglàmộttrongnhữnggiaiđoạnhiếmhoimàngườiViệtsaukhichịuđượccơnchuyểnmình,thấyđấtnướclớnmạnhhơn,dồidàosinhlựchơnngàytrước.Cuộckhởi nghĩaTâySơn, biến cố tànLê,mạtTrịnh, sự phục hồi của họNguyễn, tấtcảđầysinhđộng,hấpdẫn,khiếnchongườiđươngthờivộivãghichép,ngườisaukiênnhẫnlụclọilàmnênnhữngtổnghợpchuyênbiệt,khoahọcmàchúngtachúýởđây.Hãykểlấymộtvàitrườnghợp.ThờiđạilịchsừkểtrêntrànmộtphầnkhálớntrongquyểnHistoiremodernedupays

d’Annam(1529-1820)củaCh.Maybon[1]

là“quyểnsáchcógiátrịđặcbiệt”,“mộtcôngtrìnhcógiátrịtronghọcgiới”nhưPhạmQuỳnhđãtántụng[2]

.KhôngkhíphụccổdobáoTriTân(1940-1945)đưatớiphíangườiViệt,

dướisựthúcđẩycủaảnhhưởngTrườngViễnđôngBáccổquacácôngỨngHoèNguyễnVănTố,BiệtLamTrầnHuyBá,MãnKhánhDươngKỵ...hợpvớikhôngkhínghiêmtrọngcủaThếchiếnthứhainuôidưỡngýhướngkhảosát, khiến thấyxuấthiệngiữanhững tácphẩm lịch sửkhác, quyểnQuang

TrungNguyễnHuệ, anh hùng dân tộc củaHoaBằng[3]

. Cũng được sửasoạn thànhhình trong thời kỳ đó, nhưngxuất hiệnmuộnmàng trong thờichiếntranh(1945-1954)đểnhândịpbiệnhộchotháiđộsoạngiảtrướcthời

cuộclàquyểnLaSơnPhuTửcủaHoàngXuânHãn[4]

.Hiệnnaytheovớisự tạo lập các chứng chỉ Sử học ở trườngĐại họcHuế, giáo sưNguyễnPhươngcũngkhảosátbiếnđộngTâySơnđăngdầntrêncáctạpchíĐạihọc,

Báchkhoa,ĐạihọcSưphạmHuế[5]

.Vàbắtđầuchúngtôicũngthunhặttàiliệuđểkhảosátgiaiđoạnnàytrongtínhcáchtoànthểcủanódướinhanđềlà:“LịchsửnộichiếnởViệtNamtừ1771đến1802”.

Các thư viện:Thư viện quốc gia,Tổng thư viện và đặc biệtThư việnKhảocổđãcungcấptàiliệuchochúngtôi.CácbàichỉdẫnthưtịchcủaL.CadièrevàP.Pelliot,E.Gaspardone,TrầnVănGiáp,HuỳnhKhắcDụng,ởcác sách tổng hợp cẩn thận theo tinh thần khoa học đã giúp chúng tôi dễdàng trongkhi tìm tòi.Nhưngởđây chúng tôi vẫnvấpphảimột điềumàngườitrướcđãlưuýtới:tàiliệukhiếmkhuyết.

LêQuýĐônngàytrướcđãthốngtráchvềtìnhtrạngsáchvởlưulạc,mất

mátởnướcta[6]

.HaynóinhưL.CadièrevàP.Pelliot[7]

,“khôngởđâumàcáigiatàikiếnthứccủamộtdântộclạitanbiếnnhanhnhưvậy”.Thựcra,

tìnhtrạnghiếmhoisáchvở,nhấtlàsửký,cũngđượcngườixưacôngnhậnlàtạingườitaítchuyêntâmchúýsángtác.ThamtụngđờiTrịnhKhảilàBùiHuyBíchviết:“Nướctavềmônsửkýrấtlàsơlược.Chépsửcóhailối,mộtlàkỷtruyện,hailàbiênniên.Lốikỷtruyệnthờiđãkhôngcórồi,đếnlốibiênniêncũnglạithiếuthốn,nhiềuchỗsailầm...Họcgiảcóbiếtnghĩđếncũngnênsửasanglạisử,haylàlàmlờibànbạc,chứavàokhovuađểđợihậuthế”[8]

.Thếmàkhíhậuvàchiếntranhtànhạilạiđuanhaupháhoạinhữngsách

vởítỏiđãrađời.HaitácgiảCadièrevàPelliottừnăm1904còncógiọngbiquanhuốnglàchúngtabâygiờ,trảiquachiếntranhtiêuthổ1945-1954và1956-?.BộThựclụcchínhbiênđệnhấtkỷcủaViệnKhảocổthiếumấttừquyển14tớiquyển32làmộttrongnhữngvídụ.Cónhữngsáchkhôngdùngđượchoặcthiếuhụthiệuquảxácthực:quyểnHoàngLênhấtthốngchítheobảndịchcủaNgôTấtTốcónhữnglỗiinthậtlàtaihại.Tàiliệuhiếmhoidẫnđếnsựcáchbiệtngườivàtàiliệu:cóthểthưviệnởHuếcòngiữnhữngbộ

Thựclục thiếusót trên[9]

.Vì lẽđómà tài liệu thườngphải rải ráckhiếnchúngtasửdụngkhôngđềuphầnsáchthamkhảođãliệtkê.

Nhưngnếubằnglòngvớithựctếthìchúngtacũngcóthểsửdụngphầnhiệncóđược.Tàiliệugồmcóhaiphầnxéttừnguồngốc:nhữnggiấytờ,sửsáchcủangườinướctađểlạihaycủacácnhânvậtTâyphươngcóliênlạcvớicôngcuộctruyềngiáo,buônbánvớixứnàycungcấp.

Loại thứ nhất, phần thuộc những tài liệu xác đáng nhất, có thể là cácđồngtiềnCảnhHưng,ChiêuThống,QuangTrung,CảnhThịnh,cácbộgiáp,khígiớicủatướngbinhChà-vàcủaNguyễnÁnh(trưngbàyởHộichợSàiGòn,khu lịchsử1942),bảnchụpảnhcác thưNguyễnÁnhgởingườiTâyphương,chiếutruyềnLaSơnPhuTủcủaQuangTrung,sắcphongthầnđời

QuangTrung(trưngbàyởHộichợHàNội,khulịchsử,1940-1941)[10]

...Trongnhữngthứnàythìchínhchúngtôicũngchỉthấytậnmắt,tronghìnhtrạngthựccủanó,cácđồngtiền,cácthưvàtờsắcthuộcNguyễnHuỳnhĐứcvềchuyếnđisứnăm1797thôi.Tài liệunàycất trongnhà thờĐứcNhuậnhầuởlàngKhánhHậu,tỉnhLongAnvàcảmgiácđầutiêncủachúngtôikhinhìnthấylàxứsởđươngthờiquảthựcnghèonàn,từđómớihiểurõhơnnỗithấtvọngcủabọnphiêulưuOlivier,Barizy.

Cũngthuộc loại thứnhấtnhưngtiếp theonhữngtài liệukể trước trongthứtựcổđiểnvềtínhcáchxácthựclàcácthivăn,lờithuậtcủacácnhânvậtlịch sử (Ngô Thì Nhậm, Phan Huy Ích, Trịnh Hoài Đức...). Phần nhiềunhững loại này vì tính cách tiêu khiển, ngâm vịnh của chúng và một sốnhữngbảnvănvìhình thứcvầnđốicủachúngvẫnđượckể là tài liệuvăn

học.[11]

NhưngnếunóinhưH. I.Marrou[12]

“mọi thứđềucó thể là tàiliệu”,thìtavẫndùngđượcchúngbởivì,cácvănthầncủachúngtangàyxưalàmthơvănlàđểdiễntảmốixúcđộngcủahọtrướcsựkiệnxảyra,nghĩalàtínhcáchnhânchứnglịchsửcủahọvẫncóngaykhihọđểhồnmơmộng.ĐọccâuthơLêNgọcHânkhócQuangTrung:

“Mànayáovảicờđào”trongmộttiếngkêuthấtvọngdài164câu,triềnmiênnỗiniềmđauxót,

tathấyxúcđộngtrướccảnhtửbiệtsinhly.Nhưngnếudừngởlãnhvựcsửhọc, thìhai chữ“cờđào” làmộtchứngcớhoạtđộngcủaquân tướngTâySơn,chứngcớthấyởnơikhác,nơicácbứcthưcủaL.M(linhmục)D.deJumillavàL.Barizy.

Đươngthờicómộtquyển lịchsửkýsự làquyểnHoàngLênhất thống

chí.TheogiáosưDươngQuảngHàm,quyển“lịchsửtiểuthuyết”[13]

nàycòncótênAnNamnhấtthốngchíchialàm7hồi,chépcôngviệcnhàHậuLêtừTrịnhSâmđếnlúcnhàTrịnhmấtngôiChúa(1767-1787).Mộtbảntụcbiên(hồi7-17)chéptiếptừlúcChiêuThốngchạysangTàuđếnkhidihàiđượcđemvềchônởThanhHoá.Giáosưthắcmắc“khôngbiếtcóphảiNgôDuđãsoạn7hồisaukhông”màkhônglưuýrằngbảntụcnhưgiáosưdẫncóđến10hồi.TrongkhiđóbảndịchcủaNgôTấtTốcóđến19hồitấtcả.Xéttheohơivănvàchủđíchlộra,sáchchắcphảido3tácgiảviết.NgôThìChíchắcviết7hay8hồiđầuvớidụngýhiểuchữnhấtthốnglàgồm-một-về-LênhândịpTâySơndiệtTrịnh.Cáchồi sau (đến trang277 trongbảnNgôTấtTố)cólẽcủaNgôDuviếttrongthờikỳhọNgôcóNgôThìNhậmlàsủngthầncủaQuangTrung,giọngvănđầytínhcáchthánphụcviênchủtướng này. Giọng văn từ trang 277 đổi đi gọi Quang Toản là vua “NguỵTây”,quânGiaĐịnhlà“quâncủaHoàngTriều”khiếnNgôTấtTốphảichúthêm là “dịch theo nguyên văn”. Tác giả đoạn này rõ là một kẻ bề tôiNguyễnviếtranốibảnvăntrướcđểcưỡngépýnhấtthốngdoNgôThìChíđềra,quayvềphụcvụchocôngcuộcxâydựngsựnghiệpcủaNguyễnÁnh.

Bài thơdàiHoàinamkhúc thì thuầnnhấthơn.Người tabiết tácgiả làHoàngQuangvàsựviệcghi lạivàokhoảng1774-1775.KhungcảnhlàxứHuếvàđóngvaitròlàđámquanliêuthấtcơlỡvậncủaChúaNguyễn.Sửsựghikhárõ:tínhcáchchuyênquyềncủaTrươngPhúcLoan,ngàyKinhthànhthất thủ, cảnh khổ nhục trong khung cảnh đói rét chung ở Thuận Hoá...Nhưngđángchúýhơnlàtháiđộbiểulộcủatácgiảkhiếntahiểuđượcmộtphần khuynh hướng chung của đương thời: người mà tác giả trông cậykhôngphảilàDuệTông,càngkhôngphảilàNguyễnPhúcÁnhmàlàHoàngtônDương.LúcnàocũnglàHoàngtôn.

Mườimấynămsau,bàithơlạicómộttácdụngkhác.Nónungnấutrong

vùngTâySơnmộtkhuynhhướngtrôngchờởGiaĐịnhvàthànhmộtchấtliệukíchthíchtinhthầnbinhsĩnơinày.Đếnđâytacómộtghinhậnthíchthú:giátrịminhchứngcủamộttàiliệukhôngphảichỉởnộidungđãđịnhrồi, lúcbanđầu,màcònở trongđời sốngcủanó,ởcáchhiểu tài liệucủanhữngngườisaubiểulộtháiđộlịchsửcủahọnữa.

Lịch sử trong thờiđạinày liênquan tớicôngnghiệpcủaôngvuakhaisángtriềuNguyễnnêncácsửquanchămchútrướctậpkhánhiều.TheohaiôngCadièrevàPelliotthìQuốcsửquánthiếtlậpnăm1821,đếnnăm1841viếtxongLiệtThánhthựclựctiềnbiên,Thựclụcchínhbiênđệnhấtkỷgồm60quyểnvàmộtquyểnthủ.Năm1852,ĐạiNamliệttruyệntiềnbiênxongvàinngay,cònĐạiNamchínhbiênliệttruyệnsơtập(33quyển)thìlàmtiếpsauđó,nhưngmãiđếnnăm1889mớiin.

MộtquyểnsáchmàhaitácgiảtrênkhenlàtácphẩmquantrọngnhấtvềtoànthểlịchsửViệtNamlàKhâmđịnhViệtsửthônggiámcươngmục.Dụsailàmrangày23-1-1856.NgườicoisóclàTổngtàiPhanThanhGiản,phụtácómộtPhóTrọngtài,6Toảntugóptàiliệu,viếtlên,6Khảohiệuxétlạivà6Đằngtảviếtchữngayngắn.Sáchsoạntrong3năm1856-1859,dânglênTựĐứccoilạicáclần1871,1872,1876,1878vàcólờiphêbêntrên.

Sáchcólẫnphépbiênniênvàcươngmục.Cươngmụclàmộthìnhthứcghichéplịchsửcótínhcáchtổnghợpcaohơnphépbiênniên.Ngườitatómthâuýchínhcủaviệclàmtrongmộttiêuđề(cương,bàicái)rồithuậttựsựrõ

ràngtiếptheođó(mục,bàicon)[14]

.Trongcácsáchngườitacónhữnglờichúchỉrõvịtríđịadưhiệntại,nhắclạicácviệcliênquannơikhác.

Lốibiênniênđãkhiếnchomọingườiphànnànlàlàmchođộcgiảkhóthấyđượcmốiliênlạcgiữacácsựkiệncóliênquanmàlạixuấthiệnrảiráctrong thờigian.Tuynhiênchúng tacũng lưuý rằngsửquancũng thườnghaytómlượccâuchuyệnsắpkểbằngmộtcâungắn.Vídụ:

“Tháng 8 ngàyĐinhDậu, lấyGiaĐịnh:Vương từ Tam phụ vềNghiGiang,PhạmVănSâmbàydinh từchợĐiềuKhiểnđếnchợKhungDung.

SaiVõTánhđivòngrađồngtậptrận..”[15]

.Đổilạisựbấttiệnkểtrên,tagiữđượccácviệccònnguyêntínhcáchsơ

khởicủachúng,mớiquađượcchủquanngườighichép,chưaphảibiếnđổilầnnữaquangườitổnghợp.Ởđiểmvềsựchínhxácnày,ngườitaphânbiệtdãsửvàchínhsử.Ngườitahaychêchínhsửcónhiềuthiênlệchnhưtrườnghợp sửquannhàNguyễngọiTâySơn lànguỵTây,Tây tặc,gọi cáccuộcchiếmđóngcủaanhemhọlà“nhậpkhấu”(vàoăncướp)...SửquanchỉchépnhữngsựviệccủaTâySơn,Trịnh-LêkhichúngcóliênquantớiChúacủahọthôi.Dãsửsẽbổkhuyếtvàosựthiếusótđó.

Nhưngtakhôngnênquátáchbạchhainguồntàiliệuđểchúngchốngđối

nhau về quan điểm, từ đó, về giá trị sự kiện ghi chép.Điều trước nhất làngườiviếtdãsửcũnglànhữngnhànhocótài.ChínhsửquannhàNguyễncũngbiếtbổkhuyếttàiliệumìnhcóđượcbằngcáchthambácdãsửkhiviết

vềtổchứcquânchínhtriềuTâySơnchẳnghạn[16]

.Họcũngđãdùngnhữngchữrấtkêuđểkhen tàiNguyễnHuệ,cũngkhônggiấu tậtxấusaysưacủaNguyễnVănThành, tật ham chơi trong tình trạng chiến tranh củaThành,Duyệt,HuỳnhĐức...ChođếncảviệcquanquânGiaĐịnhcóngườiđicướpcủadân,sáchnhiễudânchúng,họcũngghirõ.

Thiếusótcóchănglàdokhôngkhíhiểubiết,tìnhtrạngbẩnchậtcủakinhtếtạosựthấpkémkỹthuậtmàcácsửgiaxưaphảiđắmghìmvàođó.Thựcra,cónhữngnhànhonhưBùiHuyBíchquágiàlạiởtrongmạtkiếpcủamột

triềuđạinênlàmTểtướngbịngườitachêtrách[17]

,nhưngcũngđãtỏracókiến thứchơnngười.Theo lờiKínhphủNguyễnÁnh,năm1740,Bùi làmĐốcđồngđemquânđếnbiêngiớiAiLaogiữgiặc,đã“bắcthangtrèolênnúixembàivănbiachữtobằngbàntay,khắcvàođásâumộttấc,lấymựcinbàibia về”6.Phươngphápkhảo sát thực làmớimẻ, khôngphải làmớimẻởhànhđộngmàlàởýtưởngápdụng:ngườixưainchữởcácbàibiađểlấymẫuviếtthiếp(tháp),cònônginchữbiađểlàmtàiliệunhưđãchứngtỏởluậncứcủaôngvềviệckhảosử.Chínhôngđãbànvềmộtcáchghichépsửsáchsaochochínhxác,baogồmnhiềusựkiện,bàytỏđượctìnhtrạngsinhhoạtkinhtế,vănhoátrongnước:“Cácviệcsaunàycũnglàcầnlắm:traxétnguồngốcsôngnúi,địadanhbiếnđổi,nhânvậtkẻhayngườidở,phéptắclúcđổikhi theo, thóidânnơi tốtnơixấu, sảnvật chỗ ít chỗnhiều,hay làphépchầu,cáchđóncácnướclánggiềng,chữtốtvănhaycủacácngườiđờitrước,cùnglàphéptắcthườngdùngcủacácquan,nhàdân,nhữngđiềuíchlợivềviệccanhcửi,ngườilànhkẻác,chuyệnhaychuyệnlạmàcóbáoứngtừ trướcđếnnay, rấtnhỏchođến tờbuồivụnvặt,bài thuốckinhnghiệm,chiaratừngloại,biếnratừngphosáchđểchongườisaucóchỗmàdò.Làmnhữngcôngviệcấy,sovớinặnnọtcáccâuvôdụngchẳngíchlợigấpmấymươiru?

“Đànhrằngthế,nhữngnhàtrướcthuậtcũngnêntraxétchorõràngchỗnàonghingờthìnênbỏngờ,cóthểmongrằngsaunàycóngườibiếtchăng.Víbằngngờmàcũngcholàtin,nhiềuítcókhôngcũngchỉnghetheongườitanói,nhưthếkhôngphảilàcáchlàmsách?Cácbậcquântửcóthểkhensao

được?”[18]

.Ýtưởngchỉdẫnđànhrằngkhátiếnbộnhưngcũngchotathấytínhcách

vụnvặt, tảnmát củaphươngpháp.Nhất là chủđích luân lý trong sựbiênchépcònđènặngởđây:“ngườilànhngườiác,chuyệnlạchuyệnhaymàcóbáoứng từ trướcđếnnay”.QuanđiểmcủasáchXuânThuđóchiphối rất

nhiềucácnhàviếtsửxưatừsửquancủatriềuđìnhtớinhữngnhànhosángtácriêngtưnhưngvẫncóýđịnhdùnglịchsửlàmgươngđạođứcchongườiđời.Thếrồiđứngtrướcsựthửtháchcủathựctế,giáolýtrungtrinhcủahọbịlunglay,khiếnhọphảilúngtúng.Kẻtheothìtántụngtriềumớinhưngcònnhớtriềucũ,kẻchốnglạivìđãtrótlàmtôimộtôngchúanhưngcũngthấyđốiphươngcónhiềukhảnăng...

Tuynhiên trở ngại vẫn khônghẳn là giới hạn của quanniệmđạo đứclúngtúngđó.Tàiliệuđòihỏiđượcgiảithích.Vàlịchsửlàsựhiểuthấutàiliệucủasửgia.Điềunàylạicòntăngtiếnvàtuỳthuộctheovớikiếnthức,khuônmẫutưtưởngmàngườiđọcsáchchịuthunhận.Chínhvìlẽđó,lịchsử triềuTâySơn với các sử quan phải chịu tuỳ thuộc vào hành động củaNguyễn Phúc Thuần, Nguyễn Phúc Dương, Phúc Ánh. Vậymà dưới ảnhhưởngcủacácthuyếtcáchmạngTâyphươngvànhữngbiếnđộngmớiđây,nóđãtrởthànhmộttriềuđạivớiTrầnTrọngKim,rồibỏchữ“triềuđại”cònmangdấutíchphongkiến,nótrởthànhlịchsửmộtcuộccáchmạng,đểnhântiện tácgiảquyểnsáchđặtchenvàođónhữngý tưởngchính trịgiaiđoạn

bâygiờ[19]

.Vìlẽđó,tuysửquantrongThựclụckểchuyệnquanchứcthuyênchuyển

lòngthòng,chépviệcchínhtrị,quânsựnhiều,tavẫncóthểtìmđượcởđấynhữngýnghĩakinh tế,vănhoá.Quasựsắpđặtcai trịBaThắc,TràVinh,banđầuNguyễnÁnhgiếttùtrưởngphảnkhángỐc-nhaỐc,caitrịbằngquântướngrồirútluiđiđể“phiênliêu”Gia-tri-giápcoisóc,dẹploạnrồichohọtựtrịmộtphầnquachínhquânđội,mộtphầnquađámngườiTrungHoangụcư,chúngtabiếtđượcmốităngtiếntiếpxúccủacácnhómchủngtộc,trìnhtựViệthoácủacácnhómthiểusốvùngHậuGiang(tiết14).QuavụđịnhcưlưudânPhúYên,BìnhThuậnởGiaĐịnh, tabiếtđượcchênhmựckinhtếgiữa2vùngthùnghịch...

CónhữnggiảithíchphảiđượcchứngthựcthêmkhiphốihợpvớinhữngtàiliệuTâyphươngđểcótầmảnhhưởngquantrọnghơn.Tàiliệuthuộcloạinàygồmmộtphần lànhữnghìnhảnh,đồbản...củangườiTâyphươngvềnhữngnhânvậtđươngthời,ghibằngnhữngconsốchínhxáccácvịtrísôngbiểntrongxứ.Nhờcóthóiquenlàmviệcđúngđắncủahọ,tabiếtđượchìnhảnh trung thực của cậu bé Hoàng tử Cảnh non trẻ mà vẫn làm dáng oainghiêm,khuônmặtmộtNguyễnPhúcÁnhrắnrỏirõracủamộtvịvuatừngtrảiphongsương,khuônmặtmộtBá-đa-lộcđầytựtinvàđángchúývìhoàncảnh hơi khác lạ là hình dángmộtChaigneau có vẻViệtNamhẳn đi vớichiếckhănquấnđầu,bộáoquần rộngnhiềunếp, thắtchẽnngang lưngvàchânquấnxàcạp,điđất.TathấyđượccácbảnđồvụngvềvẽcủaThiNại,cửaThuậnAncủaL.BarizykềbêncácbảnđồkháchínhxácdoJ.M.Dayotcungcấptàiliệu.MộtsựphốihợpnhỏbécủacáctàiliệutavàTâyxuấthiện

trongđồbảnthànhDiênKhánhcóhìnhthứcmộtcôngsựVaubanmàbêngóclạighi4chữHán“DiênKhánhđạiđồn”.

Vìsựcómặtcủagiáosĩởkhắpnơi,củanhữngnhàbuôn,línhtrángTâyphươngtrênđấtnướcnàymàchúngtacóthêmmột lônhữngtài liệugồmnhữngbức thưkểchonhaunghevề tìnhhình trong,ngoàinước,nhậnxétcủahọvềnhữngnhàcầmquyềnbảnxứ,vềtươngquangiaotiếpgiữachínhquyền, dân chúng bản xứ và người ngoại quốc. Các giáo sĩ Phăng-xi-cô:DiegodeJumilla,J.M.deCastuera,Ginestar...,thươngnhânChapman...đãlàmnhânchứngchonhữngngàyđầuTâySơnkhởinghĩa,nhữngngàylaođao củaDuệTông, rồi nhữngngày đầu phục hưng củaNguyễnÁnh.CácgiáosĩDeGire,Serard,Ceram...ởvùngTrịnh,Labartette,DoussainởvùngTâySơn,Lelabousse,Lavoué, J.Liot -khôngcầnkể tớiPigneau -vàcáctướng Olivier, J.M. Dayot, L. Barizy... ở vùng Nguyễn đều làm đầy đủnhiệmvụquansátvớithóiquenđòihỏitínhcáchxácthựcvàvớisựtòmòđược kích thích thêm vì thấy gì chung quanh cũng lạ, cũng mới. Giá trịchứngnhânđượcghinhậnngaylúcđươngthời:NguyễnÁnhsaiOlivierviếtthưchongườiđạidiệncácpháiđoànTruyềngiáolàLetondalởMacaođãlâuđểxindòxétvềchi tiếtcuộcgiao thiệphoàbìnhhaychiến tranhgiữaTâySơnvànhàThanhvìnhữngtàiliệudoôngnàycungcấpthì“chắcchắnhơntừnhữngnơikhácđưađến”.

Chuyệnhọghilạithườngnhiềuchitiết.Điềuđócómộtphầnlàdohọcónhững tiếp xúc cá nhân trong những vụ liên quan đến họ. Lelabousse,Pigneau,Lavoué...ghirấtrõhànhvi,cửchỉcủaHoàngtửCảnhlúcmớivề,thayđổinhưthếnàolúclớnlênvàsựxungđộtgiáosĩ-nhosĩtrongtriềumột cách tỉmỉ, chânxác trongkhi sửquanchỉnhắcnhởbên lềvụchốngtăng chúng rằng: “Nghe Ngô Tòng Châu bài bác tả đạo, Bá-đa-lộc cũngghét”,hayvụTốngViếtPhướcbịcáchchứcvìthường“haynóihỗnvớiBá-đa-lộc”nhưngquênluônýđịnhcảigiáocủaHoàngtử.

Sựtỉmỉcòntừquanđiểmnhậnxétcủanhânchứngnữa.Tathấysửquancũngđãtỉmỉtrongviệcliệtkêquantước,thuyênchuyểnchứcvụ,chămchútrongkhighichéplờivàngngọccủavuahọ.Trongkhiđó,L.M.Jumillatỉmỉkhikểcuộckhởiloạn,khônglưuýđếnchính,nguỵ,Chapmanchothấytình trạng lúng túngcủanềnkinh tếTâySơnquasựvuốtve thươngnhânnàycủaNguyễnNhạc,quacảnhtànpháởHộiAnkéotheosựbiếnmấtlớpngườiHoalàmtrunggianbuônbánvớibênngoài.CácgiáosĩvùngTrịnhkhiếnchúngtalưuýđếnmộttầnglớpthươngnhâncácláiởThanh,Nghệ,xứ“cậy thế, cậy thần”,vạch rõ sựcấukết củamột thứ thươngbankhôngchínhthứcvớivăn,vũ,giámbancủahọTrịnh.

Nhưng không phải những tài liệu này không có khuyết điểm. Nhữngkhuyếtđiểmnàychínhlàbềtráicủađiềumàtakhenlàưuđiểm.Đứngngoàimộtkhuônmẫuvănhoá,ngườiTâyphươngcónhữngnhậnxétkháchquan,

nhưngđồngthời,họcũngbịbótrongnhữngthànhkiếnsinhravìgiáodụcđãhấpthụđược,nênnhữngthiênlệchtrongphánđoánlạixảyra.giốngnhưbề tôiTâySơnkhinhbỉgọingườiTâyphương là “nhữngxácchết trôi từbiểnBắc xuống”, các giáo sĩ cũng chê trách những tay phù thuỷ, gọi đạoPhậtlà“đạoThầntượng”,lễVănMiếu,tụcthờcúngtổtiênlà“dịđoan,mêtín”.HọkhôngngớtlờidàidòngcatụngmộtôngHoànghứacảigiáo,mộtôngGiámquân tỏ thiệnývớiBá-đa-lộc trongkhihọđảkíchmạnhnhữngnhosĩchốngđốilạihọlànhữngSatăngtranhđấuvìtướcvị,quyềnlợimàkhôngthấytrongđómộtchốngđốivìlýtưởng,vìýthứchệ.Đólàchưakểhọcũng theo thờimàgọiTâySơn là“bọnphản loạn”,“bọnvôđạo”,“tênbạochúa”...

Mộtkhuyếtđiểmnữacũngdonơitínhcáchngoạiquốccủahọ.Họquansát,ghitrungthànhsựviệc-tuyqualăngkínhvănhoácủahọ-kiểmđiểmđượcngàythángchínhxácmàkhônglàmsaoghiđúngđượctênngười,tênxứ nên có khi bỏ luôn không thèm nói tới.Maymắn là khi nhắc vềmộtngườicóthànhtích,họchỉtênbằngcáchnóivòngquanhđếncôngviệccủanhữngngườinàynêntacũngdễbiết:vídụnhưkhiL.BarizynóiđếnmộtôngGiámquântừngquaPháp(PhạmVănNhân),ôngtướngthuỷquântrướckiatheoTâySơn(NguyễnVănTrương).Cònngoàiralànhữngtênngườikỳquái:Oudoibe,HoeHanhLoie,NoeHauLoée,DouDoueCane,Bahaa,lesSang leys (línhcủaLýTài),những tênđất tứccười:Douhau,Choya,ongDatte,cuaHeo...

Đểchỉđịnhngười,vậthọđãdùngnhữngchữkhôngtươngđươngvìthếcónghĩahoặcthiếusót,hoặcdưthừa.NhữngngườiPhápdùngchữ“onclematernelduroi”đểchỉmộtviêntướngtàibacủaTâySơn(tađoánlàTrầnQuangDiệu)màkhônglưuýrằngvớisựminhđịnhquátỉmỉtrongtôngtộcViệtNamxưa,chữđócó thểchỉ từBùiĐắcTuyênsangPhạmVănSâm,PhạmVănHưngđếnTrầnQuangDiệu,ôngdượngcủaCảnhThịnh(bàconquaBùiThịXuân,nếucóthểgọilàbàconvìBùiĐắcTuyênlàanhemcùngchakhácmẹvớiPhạmHoànghậu,mẹCảnhThịnh).Thấynhữngtêntolớn“Tây dương dạng thuyền”, “Đại hiệu thuyền”, “Hải đạo thuyền”, sử quandùngmàkhôngtảra,tamuốntìmởcáctàiliệuTâyphươngđểrõhơnthựclực thuỷ quân Nguyễn Ánh, thì lại không khỏi ngơ ngẩn trước các tên:frégate, corvette, chaloupe canonière, demi-canonière... lẫn lộn với Thao,ghequienne...trongcácbứcthư.

NhosĩvàTâynhânthườngkhôngchúýlắmhoặcghisótnhữngcâucadao, truyền thuyết của dân chúng.Có khi loại tài liệu này xuất hiện dướihìnhthứcnhữngsấmkýcómụcđích“tuyêntruyềnchínhtrị”,nói theolốibâygiờ.Chẳnghạnnhưcâu:

Đầuchalấylàmchâncon,Mườibốnnămtròn,hếtkiếpthìthôi.

Hay:Chanhỏđầu,connhỏchân,ĐếnnămNhâmTuất(1802)thìthânchẳngcòn.[Chữ “tiểu” trên đầu chữ “quang” (trung) xuất hiện dưới chữ “cảnh”

(thịnh)].Cókhi làmộtướcmơ thốtnên lời, chứng tỏđượcchuyểnbiến tâm lý

trongdânchúng:Đụccùnthìgiữlấytông(tênTrịnhKhải),Đụclong,cán(TrịnhCán)gẫycònmongnỗigì.Cókhilàlờighinhậnsựkiện,mộtsửsựngắn,trốngtrơnhoặcbaogồm

cảnguyênnhân,kếtquả:-BinhTriều:BinhQuốcphó;Binhó:BinhHoàngtôn.-Thanhcậythế,Nghệcậythần.-SựnàychỉtạiBàChè(ĐặngThịHuệ),ChoChúamấtnước,chonghèlàngxiêu.Nguồntintừdânchúngtuymơhồvàlẫnlộncảphápthuậtvìtínhcách

thầnthánhhoádoóctônsùngcủahọdựnglên,nhưngtacũngkhôngthểtừđómàtướcbỏ,khôngcôngnhậnphútsựthựcnào.VềviệcNguyễnNhạctựngồi vào cũi để chiếm thànhQuyNhơn trong tay Tuần vũNguyễnKhắc

Tuyên, có người như ôngNguyễn Phương[20]

nghi ngờ và bài bác hẳn.ViệcnàyCươngmục(144.22b)cóchépvàChínhbiênliệttruyệnthìghilạibằngchữnhỏ.Liệttruyệnviếtraxâydựngtrêncáctàiliệulấyởsáchvởcũ

đãđànhmàcòn thunhặtở cácgiaphả, tin tức trongdânchúngnữa[21]

.ViệcLiệt truyệnviếtbằngchữnhỏkhôngphải là tỏýhoàinghi tínhcáchxácđángcủanguồntinnhưnglàghithêmmộtlờinóichodồidào,choxácthựchơncâuchuyệnnhưchínhsửquanđãchúvềviệc“khuyếthọ”,vềđịađiểm đích xác lúc họ viết sách.Có thể Liệt truyện nhặt được câu chuyệnNhạcchuivàocũiởBìnhĐịnhvìdư luận truyền thuyếtcònmạnh tớinỗi

cuốithếkỷXIXmộtngườiPháptớixứnàycònngheđồnvềchuyệnấy[22]

.Sựthựclàmưuđócóthểđemradùngthựcnhưnhữngmưucướpthànhcónhannhảntrongtruyệnxưa,vớiaingồitrongcũikhôngbiếtnhưngNguyễnNhạcởđịavịchủtướngthừahưởngsựthánphụcgandạđótừdânchúng.Dânchốngđốivốncónhữnghànhđộngbấtngờmà luận lý thông thường

khôngthểbàntớiđược[23]

.Chínhtừnhữngnguồntàiliệukhácnhauđómàchúngtôiphốihợpvới

nhữngnhậnxétriêngtưđểlậpnênquyểnsách.Phảinhậnrằngcôngviệcđãnhẹbớtmộtphần:phầnphêbìnhngoạidiện

tàiliệu,vềxuấtxứvàđiềukiệnkhảtíncủanó.Điềunàycónguyênnhânlà

giaiđoạnlịchsửtươngđốigầncận,sáchvởsángtáchoặccócơquanchínhthứcnhưQuốcsửquáninra,hoặcdễdàngxácđịnhtácgiả,thờigiansángtácnhưHoàinamkhúc.Mặtkhác,thờikỳnày,nhưđãnóiởđầu,kíchthíchđược óc tìm tòi của học giả.Về phía người Pháp, thời kỳ này với sự canthiệpcủaBá-đa-lộcvàbọnphiêu lưuTâyphươngởGiaĐịnh,như làmộtchứngminhcholòngtốtcủa“mẫuquốc”vớithuộcđịa,hayđứngđắnhơn,làsựkiệnđánhdấukéodàisựthànhlậpđếquốcĐôngPháplùivềtrướctrêndưới100năm,mộtgiaiđoạnmàsựtiếpxúcĐông-Tây,rụtrètừtrướcđómấytrămnăm,bỗngtrởnênmạnhmẽ,mậtthiếthơn.Họgiacôngtìmtòitàiliệu,hìnhảnh, thưtờ.ChúngtacóhìnhảnhxưacũtrongtậpIconographiehistoriquedel'IndochinecủaP.BoudetvàA.Masson.Chúngtacócácthưtừ trong Correspondance générale (Paris 1906-1907, E.J.Vrill) của H.Cordier,3 tậpHistoirede laMissiondeCochinchinecủaA.Launaymàtadùngtập3(1925)rấtnhiều...Mộttàiliệuđưaradùítỏivẫnđượcbiệnchínhkỹcàngvềgiátrịxáctíncũngnhưvềnộidungsựkiện:chúngtahãyxemviệc làmđầy tínhchấtkhoahọccủaL.Cadièrekhiđưa ranhữngbức thưNômcủaNguyễnÁnh.

VềphíangườiViệt,chiếnthắngĐốngĐanhưlàmộtchứngminhtrongthờikỳngoạithuộc(Phápthuộc)vềtínhchấtquậtcườngcủadântộc;cuộckhởinghĩaTâySơncódángmộtcuộckhởinghĩacủadânchúng,quyếnrũ,dễsaymê trong thờikỳ tư tưởngcáchmạng,dânchủ lôicuốnconngười.ĐượcđàoluyệntronglòkhoahọcPháp,mộtsốhọcgiảtiếptụctruyềnthốngcũ,đivềcácnơithôndãsưutậptàiliệu,cungcấpchođámquầnchúngưamensayáiquốcquákhứoaihùngcủadân tộc,dĩvãngphức tạp,dồidàosinhlựccủaquốcgia.Nhưngphảinênnhậnrằngtrênbướcđầuchủquanđó,tinhthầnkhoahọcvẫncóđểchứngminhgiátrịcủatácphẩm.

Việctìmlạisựthựclịchsửcăncứvàosựđốichiếucácloạitàiliệutìmrađó.Phươngphápluậngiáokhoavẫnbảotarằngmộttàiliệuđượcchứngbàyởnơicáctàiliệukhácxuấtxứthìđượccôngnhậnlàđúng.Songmộtđòihỏikhắtkhevềnguyêntắcnhưvậykhôngbaogiờápdụngđượcvìnhữngcăncứluậnlýchungvàtâmlýngườichứng.Hơnnữanguyêntắcđòiphảicósựđồngýcủacáctàiliệukhiếnchosửsựtrởnênnghèonànthựcchấthơn[24]

.Đằngkhác,nhưởtrườnghợptậpsáchnày,tàiliệucókhichỉmột,haycùngmộtloạicủangườicùngphe.Từđó,ngườitanêuramộtphươngphápxétđịnhnhưsau:

“Khichúngtađứngtrướcmộttàiliệu,mộtngườichứng,điềuquantâmlớncủachúngtakhôngphảilàtựhỏixemcóthểđemđốichiếuvớinhữngthứkháckhông(thựcra...(...)chứngcớhầunhưluônthuộccùngmộtloại,cùngnộidung,cùngkhuynhhướng),khôngphảilàxemthửngườichứngcómuốnlừatakhông...,nhưngtrướchếtlàphảihiểuxemhắntacóhiểunhững

gìhắnnóivớichúngtahaykhông(haylànếuđókhôngphảilàmộtchứngcớcốýmàlàmộtchứngtíchtàiliệudínhlíutớithìphảixemthửhắntatrìnhbàyrađượckhông),đếnmứcnàothìhắntahiểuhayđãtrìnhbàyra,đếnđộchínhxácnào,nghĩalàvềsựdồidàophứctạpsâusắcmàhắntaphảnchiếu,ghi nhận, từ đó đã chuyển cho chúng ta sự thực tế nhị của conngườimàchúngtamuốnnắmlấy”.

Bằngvàotháiđộrộngrãiđó-rộngrãisaukhithấusuốttínhcáchphứctạpcủavấnđề,chứkhôngvìkhônggiảiquyếtđượcmàdễdãi,buôngthả-mộttàiliệuđơnđộccóthểđứngtạmđểngườitađàosâuýnghĩanộitạicủanó,hayquakhảnăngcủangườichứng.Lúcbấygiờmớkiếnthứctổngquáthaychuyênmôncủacáckhoahọcbàngphụsẽgiúpíchtarấtnhiềuđểchotài liệuthêmvữngvànggiátrị.VídụsửquankểchuyệnNguyễnÁnhgặpnướcngọtgiữabiểnnhưlàmộtbằngcớvềđếmệnhcủaôngta,NguyễnVănThànhcũngcónhắctớibằngchữ“hảilễ”(nướcngọtởbiển)trongbài“Văntếtrậnvongtướngsĩ”đọcởBắcthànhcuốinăm1802.Nhưngtàiliệugồmlạichỉlàcủamộtphe:bềtôiNguyễnÁnh.Chứngcớđãđơnđộclạikhoácthêmcáivỏhuyềnhoặcnhưcódụngýbày rađể lôikéoôngTrờivềphemình.Bỏđichăng?Không,sửsựvẫncóthậtduytrìnhđộhiểubiếtcủasửquankhôngtới,mớigiảithíchtheomộtlốivừadễdãivìcósẵn,vừacólợichohọthôi.Dùngmộtmớkiếnthứcvềđịalýthiênnhiên,nhìnvàođịađiểmlênhđênh(từcửaMaLyđi ra),xét lưu lượngsôngCửuLonglà tacó thểhiểurõsựkiệnngay.

Mởrộngnguyêntắcxétđoántàiliệuđãxong,taphảiđisâuvàochitiết.Trongnhữngkhảoluậnđãthành,nhữngkêcứucủangườiPháp,cókhiphảibỏlơnhữngchitiếtvềtênngười,tênđấtđểchỉchúýtớisửsựvìngườitacũnggặpphảinhữngxalạkhógiảiquyếtnhưngườitrước.VềphíacácsoạngiảViệt,tênngườitênđấtlạicóvẻquenthuộcquánênkhôngchúýtớivấnđềnêura,nhấtlàkhivấnđềkhônghẳndễgiảiquyết.

Tuynhiên,đặctínhcủađốitượngsửhọclàtínhcáchđộcnhấttrongthờigian,vớinhữngngườicótênhọriêngthamgia,nơimộtđịađiểmcóthực.Chonênphảigiảiquyếtvấnđề trongchừngmựcvàphươngtiệncóđược.Tênhọcác tướngGiaĐịnhnhiềulúccònphải tìmmớira.Vìsửquansaunàythìchépcảtênlẫnhọ,nhưngthưtừ,sắcchỉđươngthờichỉkêutêntướcmàthôi.CómaychútítlàkhácvớitriềuLêvàvềtrước,chứctướcNguyễnđượchợpbằng tên vàmột tính từ thànhmột danhxưng có ý tốt đẹp nhưChấnVõhầuNguyễnVănChấn(Vannier),TĩnhThànhhầuNgôNhânTĩnh,ĐứcNhuậnhầuNguyễnHuỳnhĐức.Thếmàđiều này còn làm choL.M.Cadière tuybiết trước,vẫn tưởngKhiêmQuanghầu làNguyễnVănLiêmmàngườitađãviếtlộnkhisaolại(謙và廉)vàphânvânkhôngbiếtQuý

Ngọchầu,LongChínhhầuailàPhạmVănNhân[25]

.SovớiThựclục,Liệt

truyện, tìmhiểuhànhđộngnhữngngườicandựđến, tabiếtKhiêmQuanghầulàNguyễnVănKhiêm,QuýNgọchầulàNgôCôngQuývàLongChínhhầulàNguyễnLong.

Thế còn tránh sao được những lầm lộn về phía Tây Sơn, nguỵ triều!Thực Lục, Liệt truyện đầy rẫy những lời chú “khuyết tính” (thiếu họ).Nguyễn Trấn của Trịnh Hoài Đức, Đặng Văn Chân, Đặng Văn Chấn,NguyễnVănChấncủasửquan,Ngôgiavănpháilàmột.Tênngườicũngbấtnhấttrongcùngmộtxuấtxứcủasách:PhạmVănHưng,PhạmCôngHưng,NguyễnVănHưng.TênChânhayTrấnsailạclàdogiọngđọc,khómàcóthểnóitênnàolàtrúng.NhưnghọNguyễnthìsailàchắcvìtanhớtớithóiquencảihọtheodòngvuangàytrước.GiữaPhạmVănHưngvàPhạmCôngHưng,talấytênPhạmVănHưngvìchữ“công”cóýnghĩatôntrọnghơnlàýnghĩamộtchữ lót trongkhinhữngngườiđồnghọgiữđịavịquan trọng(chắcxuấtthântừphíangoạiQuangToản)đãcótênlàPhạmVănSâm,haytrốngtrơn:PhạmNgạn.Têncủanhữngngườichưađượcxácđịnhđànhphảichịuviếttheothóiquenđãthànhtrongkhichờcácchứngcớkhácđểquyếtđịnh rõ rànghơn.TrườnghợpPhạmVănSâm làmộtmaymắn.TênviênTháibảocủaNguyễnLữnàyrấtítkhiđượcđọclàSâmmàvẫnđượcgọilàTham,khôngchútphânvânnàogiữahailốiđọcchocùngmộtchữ寥.ThưcủaG.M(giámmục)LabartetteởvùngBốChínhgởingày23-7-1788khiếntabỏthóiquenđểthíchnghivớichữmới.TrườnghợpcủaVũVănNhậmcũngvậySửquannhàNguyễnphânvângiữahaitênNhậm任và仕SĩcủangườiconrểNhạc.Khôngcóchữ“ChuongNha”(ChưởngNhậm)củacácgiáosĩthìtacònlầmlâu.

Địadanhmớicòngâynhiềulôithôihơnnữa.ÔngAurousseaukhiphêbìnhCh.B.MaybonđãchỉtríchrằngôngnàykhônglưuýđếnkhoahọcđịalýlịchsửđểviếtlịchsửViệtNamchochínhxáchơn.Ôngcòncónhãýchỉ

choMaybonmột số sáchđịa lýViệt,Hoađểkêcứu[26]

.Thực ravấnđềkhôngdễdàngnhưôngtưởng.LêQuýĐônđisứTàubịngườitahỏivịtrítuỳthuộccủamộtđịađiểmxưamàkhôngtrảlờiđược.PhạmĐìnhHổkểlạichuyệnđóđểlàmbằngchứngchocôngtrìnhtìmtòicủaôngvềsựthayđổi

duyêncách,địalý[27]

.Đằng khác, địa danh cũng không được ghi trong sử sách như tên gọi

thôngthường:cáclàngMọc,làngTó...ởBắcđềucótên“chữ”khác.ThếmàsửsáchlạiviếtbằngchữHánđểghinhưngâmNôm,tấtcósựsailạckhóhiểu,nhấtlàkhisựchuyểnâmlạikhôngtheomộttiêuchuẩnnhấtđịnhtheothóiquenviếtchữNôm.

Cónhữngđịa danhđượcphiên âmbằngnhững chữHánđọcgần cận:BânThiết..?..切làMangThít,PhanThiết,XuyMiệt吹蔑làXoàiMút,Trà

Luật茶律làTràLọt,MỹThu夷秋 làMỹTho...Cónhữngđịadanhphảiđượcdịchramớihiểu.LamKiều藍嬌làCầuChàm(BìnhĐịnh),LộCảnhgiang鷺勁江làsôngCổCò(AnXuyên),TamPhụ三埠làBaGiồng,GiáKhê架溪làRạchGiá.Cókhisựghinhậnđịadanhthậtbấtngờ:ThánLung炭籠thậtvônghĩakhitamuốndịchra,màthựckhôngkếtquảkhitamuốndòâmgầncận.ĐólàđịađiểmấpThangTrôngdosựkếthợpcủamộtchữdịchnghĩatheogiọngmiềnNamvàmộtchữNômlạ(lungtínđọclàtrôngtin).

Khókhăncàngđisâucànghiệnra.Mộtvàichữlàmộttrườnghợpkhácnhau.ÂmHánkhôngcóvầnRnênBàRịaphảiviếtlàBàĐịa,HàRiêulàHàLiêu,nhưngĐồngLamnếukhôngtìmđượcđịađiểmĐồngChàmthcóphảigọilàĐồngRamnhưsôngXíchRamởPhướcHảibâygiờmàsáchviếtlàXíchLam?Cónhữngkhókhăngâyrachínhvìthóiquenkhôngquyđịnhmộtchữcónghĩađíchxác,dùngtrongnhữngtrườnghợpnhấtđịnh(cólẽbấtcứdântộcnàocũngvấpphải).Bởivậy,bắtđầubằngchữ“hòn”màcácđịađiểmHònĐất,HònChông(HàTiên),HònKhói(KhánhHoà)lạiởtrênđấtliền, trong khi hòn Tre, hòn ThổChâu (NamPhần), hònNgang, hònĐất(BìnhĐịnh) lại lànhữnghònđảo, làmsaongười takhôngphânvân trướccác tênĐiệpThạchDự,ChôngDự...?Và trướcmộtdãychữ“dự”đểdịchchữ“hòn”(chỉcầnsátnghĩa),làmsaongườitahiểurằngYênCươnglàHònKhóinếukhôngtìmđượclýlẽchứngdẫnthêm?Chưađủrắcrối,PhúQuýCương(BìnhĐịnh)lạilàmộtngọnđèoởgiữanúirừngtrùngđiệp.

Cónhữngkhókhănvìthayđổiduyêncách,địalý.Tênxứởtaluônluônthayđổivìchínhquyềnsau tỏýkhôngphảikế tụcchínhquyền trướcnênđổi thay để giữ riêng biệt chomình. Trường hợp rõ rệt khi NguyễnÁnhchiếmlấyQuyNhơn(1799)bènđổitênlàthànhBìnhĐịnhrồisaunàycấtthêmmột thànhmớigầnđó lạichuyển tênvềvị trímới.Phầnnữavì tínhcách khai thác những vùng đất đai càng ngày càng sâu rộng. Hưng PhúcngàyxưađãphảichiathànhPhướcHưngthượng,PhướcHưnghạ...

Lịchsửthêmýnghĩakhiđịadanhđượcxácđịnhvịtrícủanó,nhưkhithấyPhướcHưnglàmộttiềnđôncủaNguyễnÁnhtamớithấythếlựccủaôngcònquanhquẩnởvùngBàRịa.

Việcxácđịnhđịadanhđòihỏinhiềutàiliệu.Cókhivớimộtbảnđồcỡnhỏ(1/2.000.000củaServiceGéographiquedeDalat in ra),chúng tacũngtìm được địa điểm Hòn Khói, Ba Ngòi (Khánh Hoà), Vũng Liêm (VĩnhBình)…Cókhicầnnhữngbảnđồlớnhơn,nhữngchuyênthưhàngtỉnh(loạicủa nhà cầm quyền Pháp trước đây, của chính quyền VNCH và của HộiNghiêncứuĐôngDương),nhờđấychúngtôixácđịnhđượccửaXíchRamchứkhôngđọcXíchLam,BaVácchứkhônglàBaViệt...Nhữngsáchđịachí xưa (GiaĐịnh thành thông chí với các bản dịch củaAubaret và TrầnKinhHoà, Phương đình dư địa chí củaNguyễnVăn Siêu,ĐạiNam nhất

thốngchícủaQuốcsửquán)cũnggópphầnxácđịnh tuynhiênphảiđượckiểmchứng tronghiện tại:địađiểmQuangHoá thuộcxãCẩmGiang tỉnhTâyNinhthấyởsáchPhươngđìnhcũngnhưởchuyênthưvềtỉnhTâyNinh;LươngPhúGianglàrạchởquậnlỵBếnTranhcũ(LươngPhú,tênchợ,tênấpchiếnlược),NhấtthốngchícòngọilàTranhGiang爭江,phânbiệtvớirạch Chanh (Tranh Giang橙江 ) ở Đồng Tháp, Long An, Định Tường(nhưngvẫncòncóchỗphânvân: rạchLươngPhúđượcđềcập, lúcnàoởBếnTranh,lúcnàochỉmộtphụlưucủasôngHàmLuông?)

Cótrởngại làngayđếnnhữngbảnđồquânsựcũngkhôngghihếtcáctênđấttrongkhikhoađịadanhhọcởtachưapháttriểnmấy.Cácchuyênthưđịaphươngvẫn thườngmangkhuyếtđiểmchung: các tácgiảvốn lànhânviên hành chánh hay không chuyên môn nên yếu về kỹ thuật đồ bản vàkhôngbiếttìmtòisâutrongquákhứ.Nênđểýrằngcácđịađiểmnổidanhngàyxưatrảiquanhữngbiếnthiêncókhiđãmấttíchtrênbảnđồngàynayđểcáctênmớithaythếvào.VídụtrêncácbảnđồBìnhĐịnhdùlớnđếnđâucũngkhôngcócáctênNướcMặn,AnThái.ChỉcócáclàngNhoLâm,MỹThạnhthôi.Phảitìmhiểuđếntậnnơimớimoiracácsựkiệntươngtự.Vậymàcácchuyênthưtađangcóphầnnhiềulạichỉlànhữngloạivẽranhgiớihànhchánh,ngayđếnnhữngđịađiểmcóbànđếntrongsáchcũngkhôngxácđịnhđủ.

Ởđâychiếntranhcũngcóđôichútíchlợi:cáctrậnđánhxảyratậnhangcùngngõhẻm-cũngnhưngàyxưa,nêncộttintứcchiếnsựtrênbáocũnglàmộtnguồnkiểmnhậnquýgiá.Tấtnhiênkhôngphảikhitìmramộtđịađiểmtrongthựctếđúnginhaygầngiốngnhưtrongsáchlàtavộiquyếtxácngay.

Do những trở ngại đó, các địa danh có khi cònmột khoảng trống xácđịnhkhálớnđểchờđợicácbằngcớkhác.CùngtrongtỉnhĐịnhTườngcó2conrạchTràTânvàTràLọtmàcácsửquanhìnhnhưcũngkhôngphânbiệtrõràng.HọnóinhiềuđếnTràTânvàchỉmộtlầnTràLọtnhưnglạiđúngvàocùngmộtsựkiệnxảyra.Biếtrằngchữ“tân”津cóthểlẫnvớichữ“luật”律tadựavàochữ“tràluật”nơibứcthưNômcủaNguyễnÁnhmàxácđịnhmộtchuyệnởmộtconrạchchảytừMỹLợi(ĐồngTháp)raTiềnGiangquachợCáiNứa,tuykhôngbiếtrõlàsựviệcxảyraởvàokhúcnào.

Nhiều khi lý luận phải bạomột chút. Thị Dã棉野 của Thục lụcmàBarizygọilàDungThi(ĐồngThị) lànơinào?Theochi tiếtcáctrậnđánhvùngnàyphảiởmiềnnúiphíanamBìnhĐịnhngàynayăn thôngvớiconđườngliêntỉnhBìnhPhúmàNguyễnVănThànhkéoquânra.ĐóchỉcóthểlàđồngCâyCầy(GòCầy)nằmcáchđườngtiếnquânbằngđèoPhúQuýởphíanam.TênCâyCầylấytừmộtchútbiếnđổiâmđọckhidịchchữ“thị”là“câycậy”cũngnhưvùngMãCảnhSơnmàdânPhúYênđọckhôngphânbiệtCổngựa(dịchđúngchữtrên)hayCỏngựa.TrườnghợpchữThánlungtrêncũngcóthểsắpvàođâynếuĐạiNamnhấtthốngchí(LụctỉnhNamkỳ)

khôngghirõlàVọngThê望梯(ThangTrông).Nhữngxácđịnh trênkhôngbaogồmđượchết cácđịa danh.Tập sách

cònphảiđànhcamchịughinguyênvănchữdùngcủasáchvởxưađểchờkếtquảnhữngtìmtòitiếpsau,nếuphươngtiệnchophépmởrộngkiếnthứcvàchờcôngviệccủangườikhácphụthêmvào.Nhữngthànhquảthuđượcvềđịadanhđượctậptrungmộtphầnlớnvào2bảnđồđínhkèm.

Tiếnlênmộtmựcnữalàviệcxácđịnhsửsự.Tađãnóiđến2nguồntintức,tàiliệucùngtínhchấtvàưukhuyếtđiểmcủachúng.Nhưngthựclàmaykhi tacóđược2tài liệukhácnhaunhưvậy.Chúngsẽbổtúcchonhauđểlịchsửmàchúngghinhậnthêmdồidàosắcthái,chấtliệu.

Sựthực,ngaynhữngtàiliệutrongnướcđãcósựbổtúcđórồi.LịchsửTâySơnchỉlàphụvàosửnhàNguyễnđốivớisửquancủatriềunày,nhưngquyểnHoàngLênhấtthốngchílạiđặttrọngtâmđểcácsựviệcxoayquanhlàsựhưngvongcủatriềuđìnhLê,TrịnhởThăngLong.ChínhvìphốihợphainguồntàiliệunàyvớitàiliệucủacácvănvõthầnTâySơnởPhúXuânmàôngHoaBằngviếttỉmỉvềQuangTrungthành2tậpsáchdày.

Tathấytàiliệutrongnướcnêurõnhữngngười,sựviệcnàymộtcáchtỉmỉnhưnglạibỏquênsựviệckhác.Vídụsửquanchỉnóimộtcáchsơsàivềtrận BếnVán ở đó quânNguyễnNhạc bị đánh lui phải về BếnĐá. L.MDiegodeJumilla lạikểmột trậnđánh“gầnTiênĐoả”vớingàytháng,chitiếtvềtiếnlui,tỉsốthươngvong,cáchàngràolàmchiếnluỹchốngcự.Maymắnhơnnhưnglầnkhácnhưlúcxemailà“haingườibàconvớiChúa”,lầnnàytanhìnvàođịađiểmBếnVán(QuảngNam),thấycâu“dựaluỹchốngcự”củaThựclục,tacótoànbộchitiếttrậnđánhBếnVánngày22-12-1773.TrongcuộcxungđộtýthứchệởGiaĐịnhnăm1795,thưcácgiáosĩnóiđếnđầumối làmột ôngGiám quân có đi trấnDiênKhánh, không về tớiGiaĐịnhmàchếtdọcđường.LiệttruyệnđoạnTốngPhúcĐạmcùngThựclụcthờigianxảyrachuyệnvâycứu,chotabiếtđólàôngnày.Thưgiáosĩcũngnhắc tới2viênquan trongsố19người tốcáoBá-đa-lộc làmhưHoàng tửCảnh,đãbịcầmngụcvìbỏquânbạnkhiTâySơntiếnđánh.Thựclụcchotabiết đó là 2 ông Tổng trấn sau này:NguyễnHuỳnhĐức vàNguyễnVănThành.TuyhọkhôngnhắcgìđếnvụTốngPhúcĐạmcả,nhưngtathấyrõlàNguyễnÁnhnhândịphàitội,cholệnhtốnggiam2ngườiđểlàmvừalòngBá-đa-lộc.Nhưvậy,tachắpnốiđượcmộtcâuchuyệnxungđộtởGiaĐịnh,hìnhthứcđạigiácủasứcmạnhnơinày(tiết17).

Sử quan chú trọng đến chính trị, quan chức, việc kế vị, nhưng mộtthươngnhânnhưChapmantấtnhiênphảiquansátvềtàinguyêntrongnước,nhậnxétvềđiềukiệnbuônbántươngquanvớitháiđộcủachínhquyềnbảnxứ như thế nào.NhờChapmanmà ta biết được tình hìnhQuyNhơn vàokhoảng1778khi sửquanNguyễnchúývàoviệcNguyễnÁnhvộivãxâydựngquyềnbinhsauchuyếntànsátdiệttộccủaNguyễnHuệ,cònHoàngLê

thì đang lo kể chuyện tranh giành phế trưởng lập thứ ở Phủ Liêu, ThăngLong.NhìntìnhhìnhchungtathấyTâySơntrongthờigiannàycóđủyênổnđể củng cốvà lo bành trướng thực lực.NhưngquaChapman chobiết,TâySơncũngphảilúngtúng.tuyđólàsựkhủnghoảnglớnlên:LýTàivừađimangcả1/2thuỷquâncủahọ,họhếtcảtiềnvìphảinhậpcảngthựcphẩm,họđịnhquânbìnhlạikhủnghoảngvànếucóthể,pháttriểnxứsởhơnbằnggạChapmanđếnbuônbánkhônglấythuế,nhắcchongườiAnhrằnghọsẵnsàngmờigiúp,đổibằngmộtthươngđiếmtrênđấthọ.Quatìnhtrạnglúngtúngđó,tamớihiểuvìsaohọkhôngchiếmhẳnđượcGiaĐịnhmàchỉvàorồira,tamớithấychữ“vàocướpbóc”(nhậpkhấu)củasửquandùng,tuycódụngýthiênlệchnhưngđãtảđúngđượcthựctrạng.

Nhưngđiềuquantrọnghơn,chínhlà từnhữngkhókhănđó, ta thấyrõnhượcđiểmcủatriềuTâySơn,nhượcđiểmmàhọcốgắngkhắcphụcđểxâydựngmộtchếđộquânchínhmạnhmẽtừPhúXuântrởra,nhượcđiểmlàmsuyyếuchínhhọvànhấtlàđámanhemcònđểlạiởQuyNhơn,GiaĐịnh.NguyễnÁnhlenvàolợidụngnhượcđiểmđóđểlớnmạnh.TâySơnkhôngdùngđược thươngnhânTrungHoa,giáosĩđể làmtrunggian thunhậnkỹthuậtTâyphươngthìNguyễnÁnhphụchưngđượcvậy.Tắtmộtlời,đứngnhìntừQuyNhơnnăm1778,vớinhânchứngChapman,taphănglầnrasợidâycộngthônglịchsửgiảirõsựlớnmạnhcủaTâySơnđểxôđổNguyễn,Trịnh, Lê, thắng trậnĐốngĐa, giúp ta hiểu sự thất bại củaNguyễnHữuChỉnhcũngnhưchínhsựthấtbạicủaTâySơncónhữngliênquannàođưađếnthànhcôngchoNguyễnPhúcÁnh.

Bằngvàocácýtưởnghướngdẫn,tabắttayvàoviệctổnghợpcáctàiliệuđểvẽlại lịchsửhậubánthếkỷXVIIItheonhữngđườngnétlớn,gạtsangbênnhữngânoán,hờngiậnriêngtư,phepháicủangườiđươngthờivàvềsau.

Đâylàgiaiđoạnkếtthúcphântranh,mộtcuộcphântranhkéodàimấytrămnăm,bềngoài là sự tranhgiànhđịavị của cáchọphongkiếnmàbềtronglàmộtphầndosựphânrãcủaxãhộiĐạiViệtmàdântộcphảnứnglạibằng con đường vềNam. Phân tranh lại cũng có nguyên cớ từ trong giảiphápxâydựngđómàsựtiếnbộkỹthuậtcủaquốcgia,sựtăngtiếnýthứccủadânchúngchưađủtrưởngthànhđểnốikếtnhaulại.

Tìnhtrạngđóphảigâyramộtsựđổvỡlớnlao.TâySơntưởngnhưlàlựclượngđápứngnhucầucủatìnhthế.Chonêntakhônglấylàmlạvềsứctànphácủahọ.KhởinghĩaởQuyNhơn,họđánhtanquânchúaNamHàđangchia kéobèphái, họnã tróckẻ thùđến tậnhang cùngngõhẻm,diệtDuệTông,TânChínhVươngvàxôđổcốgắngtrunghưngcủaNguyễnÁnh.TừNamhọ raBắcbởivì chính trongbản thânvàquânngũhọđãchứamầmmống làm tan rã họ phong kiến Bắc Hà (tiết 7). Chiếm rồi nhả, họ phảilưỡng lự vì chống đối với thành kiến địa phương, tông tộc, vì sự phân rã

ngaytronglựclượngcủahọ.Chonêncuối1786,đầu1787,tathấtđấtnướcchia5:NguyễnLữởGiaĐịnh,NguyễnNhạcởQuyNhơn,NguyễnHuệởPhúXuân.HữuquânlykhaicủaTâySơn,NguyễnHữuChỉnhởNghệAnvàTrịnhBồnggượnggạoởThăngLong.Chínhđólàđiềumàtagọilà“phảnứng dội ngược” trong sự bành trướng của Tây Sơn vậy. Nguyễn Huệ cốvươnlênbằngtrậnthắngĐốngĐađểđưadònghọmìnhlênhàngmộttriềuđạiViệtNam.Lạichính“phảnứngdộingược”kiađãnuôisốngmột triềucũ:NguyễnPhúcÁnhởVọngCáclầnvềGiaĐịnh.

Tất nhiên không nên quên cố gắng riêng của ông ta. Hậu bán thế kỷXVIIIcó3họphongkiếnbịbiếncốxuađuổi.ThếmàTrịnhBồngkhócthan“chẳngmayđẻvàonhàChúa(...)bịmộtlũtiểunhânxúikhôn,xúidại...”LêChiêu Thống không có phản ứng nào trước sự thay đổi của vua tôi nhàThanhnênphảingậmngùichếtởđấtkhách.ChỉcóNguyễnÁnhtheoquânXiêmvềnướcmàvẫncómộtđạoquân riêng, lưuvongvẫncóquânkhaithácđồnđiền,gặpdịpthì lẻntrốnvềphụcnghiệp.TaphảinghĩrằnghoàncảnhChiêuThốngvàNguyễnÁnhkhácnhau.TâySơnởGiaĐịnhyếukémkhôngđủ làmáp lựcvớiXiêmvươngnhưNguyễnHuệởThăngLongđãgần như là yêu sách với Càn Long vậy. Tuy thế, Ánh cũng đã phải chịunhữngkhổnhụcvìcácđốixửcủabộ tướngXiêm,chịuđựngsựnghingờcủavuaXiêm,nghĩalànhữngyếutốđãgâynênthấtvọngchoTrịnhBồng,LêChiêuThống.

ChínhkhảnăngvượtkhókhănđócủaNguyễnÁnhvàbềtôikhigặpdịpTâySơnkhônggiải quyết đượckhókhăn của họ, đã giúp ông trở vềGiaĐịnh tổ chức quân línhmở rộng chiến tranh phục thù đưa đến trận thắngcuốicùng.

Trongtậpsáchcónhữngtiểumụccủamỗi tiết tómthâunhữngvấnđềphảixétđến.Vídụ:

TIẾT13:NHỮNGLỰCLƯỢNGCHIẾNĐẤUTínhcáchchungcủađôibên*TổchứcquânchínhcủaTâySơn*Vai

tròbổkhuyếtcủanhữngchiếcthuyềnTềNgôi*TổchứckhaithácGiaĐịnh*Ưuthếvũkhí,côngsựphòngthủvàthuỷquâncủaNguyễnÁnh.

Trongtiếtnày,tasẽxét,nhưđãnói,“nhữnglựclượngchiếnđấu”màhaikẻthùmạnhnhất,NguyễnHuệvàNguyễnÁnhnắmgiữ.Tấtnhiênnhữnglựclượngđóđượcđặttrênmộtcănbảntổchứckinhtế,chínhtrị...dựatheođiềukiệnkhảđắccủatừngđốiphương.Chonên,ởPhúXuântaxétđếnchếđộquânchínhcủaTâySơnvàởmiềnNamtanóiđếncôngcuộckhaithácđấtđaiởGiaĐịnh.Chếđộquânchínhđóbắtnguồntừđâu,pháttriểnnhưthế nào, kết hợp với những điều kiện mới (tổ chức nông nghiệp, thươngnghiệpởPhúXuân,BắcHà,sựhợptáccủaLêthần...).TrongvịtríđótagiảithíchđượcmốibanggiaoTâySơn-ThanhcùngýđịnhđánhchiếmLưỡngQuảng,tahiểuthấuđượclựclượngTâySơncùngvaitròkỳlạcủabọncướp

biểnTềNgôinhưlàlựclượngthuỷquânphụtávàmộtđộithươngthuyềncóvõtrang,trongmộtchừngmựcgiốngnhưloạicủabọnCorsaireAnh,Phápnhữngthếkỷtrước.Nhưngcũngtừđó,tachớmthấynhượcđiểmcủachếđộPhúXuânmàmãiđếntiết16tamớiphảibànđến.

VềphíaGiaĐịnh,taxéttớiviệtquythuậncủanhómnhosĩBìnhDươngnhưlàmộtnhắcnhở,khêudậyýthứctổchứcxãhộitrêncơsởKhổnggiáo,nôngnghiệp “dĩ nôngvi bản”, nơimột vùngmàđất, người đang chờđónkhaithác.PháttriểnnôngnghiệpđiđôivớisựpháttriểnthươngnghiệpcótrợgiúpcủacáctayphiêulưuTâyphương(tiết12)quyđịnhtínhchấtvàkhảnănglựclượngcủaNguyễnÁnh.Chonêntacóthểnóiđến“ưuthếvũkhí,côngsựphòngthủvàthuỷquâncủaNguyễnÁnh”vậy.

Gọiđólànhững“vấnđề”khôngphảilàđểchốibỏtínhcáchbiếnđộngtrongthờigiannhưnglàđểnhấnmạnhrằnglịchsửkhôngxảyraquárờirạc,tách biệt với nhau như phép biên niên đã cho ta có cảm tưởng như vậy.Nhữngsựkiệnvềconngườixãhộikhôngnênđượckết tậptheoquyđịnhcủanămtháng,quyướcđểtínhxoayvầncủavũtrụ,màlàtheonhữngđiềukiệnlịchsử,vănhoácủatậpđoànđó.

Chonênlịchsử“nộichiến”khôngphảichỉxétvềgiaiđoạn1771-1802củaNamHà,TâySơn,BắcHàhayrõhơn,củaĐạiViệtcô lập trong thờigian,khônggian.Vượt trên tínhcáchquyướccủa sựphânchiagiaiđoạnlịchsử,lịchsửnộichiếntừ1771-1802chỉlànốitiếpcủalịchsửphântranhcủaĐạiViệt,khôngphảibắtđầuvàonăm1558,nămNguyễnHoàng trốnvàoNammà làmanhnha từ sau triều đại huyhoàng củaLêThánhTông(1460-1497),bộcphátkhiTrầnCaonổiloạndẫnđếnviệcMạcĐăngDungcướpngôiđểNguyễnKim,TrịnhKiểmmưuđồchốnglạiởThanhHoá.

Bài trừđượcthànhkiếnriêngbiệt, tự tônhay tự ty,vềquốcgiachủngtộc,tasẽthấylịchsửĐạiViệttronggiaiđoạnnàytươngquanvớimốiliênhệvănhoácủadânViệtkhitiếpxúcvớicácdântộcphươngNam,cácdântộcxatậnphươngTâytheothươngthuyềntrànđến.ĐồngthờihọcũngvẫnđàosâunhữngkhảnăngvănhoátừphươngBắcđemlạiđãlâuđời.

Hiệntượngnàykhôngphảilàriêngrẽđộcnhất.Lịchsửcácdântộcvẫnđểchúngtalấyrađượcnhữngvídụchứngdẫnvềsựphốihợpvănhoá:lịchsửvănminhTrungHoaquasựthànhlậpcáctriềuĐường,Nguyên,Thanhchẳnghạn,nóirõđặcđiểmphốihợpcủavùngTrungNguyênvớicácdântộcphía tây, phươngbắc.Nhưng trong tính cách đặc thù củamột trườnghợpgiaotiếp,chúngtacũngvẫnthấycósựriêngbiệt:vìlẽđó,chúngtôicoibiếnđộngTâySơnnhưmộtkếtquảcủacuộcphốihợpvănhoá,chủngtộcvenbiểnĐôngtừthếkỷXV,biếnđộngđượctiếpnốimộtcáchoáioămbởimộtnhânvậtcònsótlạicủadòngchúaphongkiếncũ.

TathấytrungtâmnhữngbiếnđộngchínhtrịquymôcủaĐạiViệtcứdờidầnvềphươngNam:NguyễnKim,TrịnhKiểmởThanhHoá,concháuhọ

NguyễnởPhúXuân,TâySơnởQuyNhơn,cuốicùngNguyễnÁnhởGiaĐịnh.Nhắclại,tronggiaiđoạnphávỡphântranhnày,lịchsửnhìntheosựnảynởcủaTâySơn,biếnđộngkếthợpsựthunhậnvănhoáphươngNamvàvănhoákỹthuậtTâyphươngdothươngthuyềnđưađến.XếpNguyễnNhạc,ChâuVănTiếp,NguyễnHữuChỉnhvàocùngbọnthươngnhânnộiđịakếttậpphầnnàodophong tràogiao thươngÂu-Áđemlại,khôngphải tađãmắc vào lý luận quá thô thiển củaNguyễnBáchKhoa chỉ nhìn thấymộttronghaiyếutốvănhoágâybiếnđộngthôi.Ởđây,chúngtakhôngnóiđếnsự thành lậpmột giai cấp thương nhân, phú hào, nhưng là sự chớm phátnhững nhà giàu vì buôn bán, buôn với trên nguồn, buôn với dưới biển.Không thểnàochốicãiđược tínhchấtđạibiểucủanhữngngườicầmđầumộtbiếnđộng.

Duyở đây không phải chỉ có yếu tố tư sảnmà thôi.Những nhà giàu,thươngnhânxuấthiệnởĐạiViệtvàothếkỷXVIIItấtnhiênmangdấuvếtđặcthùcủaxãhộinày,khôngthểnàolàkhuônmẫuinlạicủanhữngnhàtưsảnTâyphươngđãlàmCáchmạng1789cả.Sựnồngnhiệt, lònghăngsaycủaTâySơncótínhchấtrừngrúthậtđặcbiệt.Khipháttriểnra,họsẽđemtínhchấtnàytruyềnthụchonhữngngườimớikếthợp.NhưngthảmhoạcủaTâySơnđãbắtđầungaytừbảnchấtcủatậpthểhọđạidiện.Xúiđượcnôngdânnổiloạn,họphảilấnáthoặcbỏrơinhosĩ-haybịnhosĩbỏrơi.Thếmàtrongkhuônkhổýthứchệtruyềnthống,nhosĩchínhlàlớpngườihướngdẫnchínhsáchnôngnghiệptrongnước.Bỏrơinhosĩ,khôngcóchínhsáchnôngnghiệptrongbuổiđầu,họlạigặpnhữngbiếnđộngdohọgâyrakhiếnchochínhsáchthươngnghiệpcủahọphảithấtbại.Mấthướngtiếnhợpvớibảnchất phát sinh củahọ, họquayvềphủdụđượcnho sĩ đầuhàng thì chínhsáchnôngnghiệptruyềnthốnglạitỏrathiếusinhkhívìđượcthihànhđilạimãitrênđấtcũ:TâySơnNguyễnHuệbỏđấtQuyNhơnđivềphíaBắc,cóhùngmạnhhơn thựcđấynhưngphảichuivào lề lốisinhhoạtcũđểkhiếnphảitựtanrã.NguyễnÁnhthừahưởngđượctấtcảnhữngthiếusótCủaTâySơn:mộtchínhsáchnôngnghiệpmớitrênđấtGiaĐịnhchứngtỏhiệulựccủanó,mộtchínhsáchthươngnghiệptrôngchừngchokhônglàmhạicơcấuchínhthểmàvẫncóích, tấtcảđã làmdồidàosinhlựcquốcgia,điềuhoàtạmthờichokhôngcómâuthuẫntrongquốcgia.Côngtrìnhđóđãthêmmộtbướcchosựhoànthiệncuộcthốngnhất(xemkếtluận).

Chonên, lịch sử, nhìnqua là lịch sử chiến tranhmà thựcmangđầyýnghĩavănhoá.Tacódịpdừnglạiđểnhìn-mộtcáchthiếusót-sinhhoạtcủadânĐạiViệtvàocuối thếkỷXVIII (tiết14).Tadànhmột tiết (tiết17)đểbànvềmốidaođộngcó thểgọi làý thứchệởGiaĐịnh.Từđó,chiếnsựkhôngphảinổbùngmộtcáchlẻloimàhoặclàkếtthúccủamộtchuyểnbiếnvănhoá,hoặclàmởrachomộtchuyểnbiếnvănhoámới,lúctiến,lúclùi,chuyểnđổilặnglẽhayồạt: lịchsửdiễntảsẽcóđủchiềusâu,chiềurộng,

sốngđộng, dồi dàohơn.Chúng ta đãgắngđem lại ý nghĩa đích thực, đặtđúnggiátrịcủaquanniệmlịchsửvềbiếncốvẫnthườnghoặcđượcquáchútrọnghoặcbịquácoithườngvậy.

Trênđây là trìnhbầy tấtcả lề lối làmviệccùngnhữngý tưởnghướngdẫnviệcxâydựng tập sáchnày.Khôngcóngườighi chép conngườivẫnmangsửtính-nhưngtakhônghiểuđượclịchsửnếunókhôngxuấthiệntrêntranggiấy.Ấy thếmàcóbiếtbaonhiêukhókhănchongười thuxếp:giớihạnsố lượng tài liệucòn lại,khảnăngphêphán, tổnghợpmớ tài liệuấy,giớihạngặpphảikhidiễnđạtthànhlời...

Nhưngnhữngđiềuđókhôngphảiđểngănmộtgiaiđoạn lịchsửmanghìnhthứcdiễntảlàtậpsáchnày.Chúngtachỉtạmdừnglại,chờnhữngtổnghợpkhácgầnvớisựthựccủaquákhứhơn.

Lờiphụthêm:Tậpsáchnàyđượcviếtvàocácnăm1962,1963,1964.Đến1969,mộtsố

tàiliệuđượcphổbiếnthêmnênchúngtôicósửachửamộtítchitiếtchorõrànghơn.Cònđại thể,dànbài,nhữngý tưởnggiải thíchgiaiđoạn lịchsửvẫncònnhưcũ,khôngđổi.

PHẦNTHỨNHẤT-TANRÃỞNAMHÀ(1771-1785)

Chương 1.CÁCLỰCLƯỢNGTRONGVÀNGOÀINƯỚCĐẾNKHOẢNG1775

Tiết1

BIẾNCHUYỂNTỚI1775:TÂYSƠNKHỞINGHĨA

BiếnđộngTây Sơn và nhữngbạođộngởBắcHà* Sự suy đồi quyềnbínhởNamHàvớikhảnăngphảnkhángcủadânchúng*ChiếntranhTâySơn-Nguyễn.*QuânTrịnhvàoPhúXuân*ChúaNguyễnvàoĐồngNai.

SựkiệnquantrọngnhấtxảyratronglịchsửĐạiViệtvàogiữahậubánthếkỷXVIIIlà“loạn”TâySơn.Từtrướckhôngphảikhôngcónhữngngườithườngdânlên làmvua,dựngnênmột triềuđạimới,nhưnghọlậpnghiệpbằngcáchđánhđuổingoạixâm (LêLợi),hoặcbằngcáchphụ tá triềuđạitrước,mangquantướccủadònghọnàyrồitìmcáchsoánđoạt(Trần,Mạc).ChỉriêngcóanhemTâySơntruấtquyềncáctriềuđạicómặtbằngmưumôbinh lực,đemvào lịchsửnhững tênmàbình thường làanhbuôn trầu,chịđànbàgiữcon,ông thầyđồở làngvàcảnhữngkẻsốngngoàivòngpháp

luậtnữa[28]

.BiếnđộngTâySơncótínhcáchdânchúnglàmtaliêntưởngnhữngcuộc

chốngđốiởBắcHàdưới thờiTrịnhDoanh,TrịnhGiang.NhữngNguyễnCừ. Nguyễn Tuyển, Nguyễn Danh Phương... đều dựa vào đám nông dâncùngkhổ, lậpriêng triềuđìnhcókhiđếnhàng10nămtrời.Tuynhiên,họlàmloạnsátkinhđô, trongmộtxãhộiquá thuầnnhấtvềkỹ thuật,ý thức,nênphảichịuthấtbại,ngậmthởngùithan:

Hỏisaosaoluỵcơtrần,Bậntàibaynhảy,xótthântangbồng?Nàokhivỗcánhrỉalông?Hótcâuthiêntúngtrongvònglaolung?

(NguyễnHữuCầu)HọkhôngđủsứcphávỡchínhquyềnTrịnh,nhưngngượclạihọTrịnh

nằm trong sự đổ nát của chínhmình, trong sự rạn nứt của thời đại cũngkhôngthểnàobópnghẹtđượcsứcphảnkhángcủadânchúngvốnlúcnàocũnghivọng,chờđợi:

Mặcbayđôngngữ,tâyđàm,Chờkhiphongtiệndứtdàmvânlung.(NguyễnHũuCầu)TrongkhiởBắcHàchínhquyềnvàdânchúngtrôngchừngnhauthìở

NamHànhómlênloạnTâySơnngangngửa,tànbạodứtđứtnhữnggìtạolậpthếphântranhkéodài200nămcóhơn.Tấtnhiênđãcónhữngđiềukiệnchủquanvàkháchquanđemđếnsựthànhcôngchohọ,giúphọtừmộttiềnđồndidânhẻolánhàoxuốngxôđổngôivịNguyễn,trườnrađấtBắcchấmdứtTrịnh,Lê,cũngnhưsaunàycónhữngđiềukiệnmớinảysinhđưađẩyhọtớithấtbại,traocôngtrìnhthốngnhấtlầnđầumàhọmởlốikiếntạovàotaymộtônghoàngcònsótlạicủaNamHà.

TrướcnhấtlàsựrốiloạnngaytrongtriềuchúaNguyễnởThuậnHoá.ỞđâymọitộilỗiđềuđượcbềtôihọNguyễntrútvàođầuTrươngPhúcloan.XửsĩHoàngQuangkểtộiLoanvớigiọnghậmhực,cókhingâyngô:quanQuốc phó đem tinh binh giữ biệt thự PhấnDương củamình, để binh lãonhược ra ngoài chống giặc; quan thu thóc lúa, bạc vàng cho đầy túi bằngnhữngmưumôlàmsuybạinước:quanthudụng,muachuộctriềuthầnđểhọ

phảichịu“giọngmiệngxôichùa”…[29]

VõvươngNguyễnPhúcKhoátmấtđi(1765),HoàngtrưởngtửChươngđã qua đời (1763)mà Thái tửHiệu, con thứ 9, lại cònmất trước đó nữa

(1760)[30]

.Đáng lẽ chaNguyễnPhúcÁnh làChươngVõ, con thứ2Võvươnglêncầmquyền,nhưngbịTrươngPhúcLoangiamvàongục“ưuuấtmàmất”.Việcnàyhạilâyđếncả2đạithần:TrươngVănHạnhvàLêCao

Kỷ[31]

. Phúc Thuần con thứ 16 của Võ vương được lên ngôi (12 tuổi),chiếmđịavịcủaconTháitửHiệuthườngđượcgọilàHoàngtônDương.Rốiloạn trongviệc thế tậpnàycònảnhhưởngrất lâu,đếnmãikhihọNguyễnchạyvàoĐồngNai.

ĐãđượcDuệTôngphonglàmQuốcphó,quảnTượngcơ,kiêmTàuvụ,TrươngPhúcLoancònđặtvâycánhbênngoài,chocácconlấycôngchúaNgọcNguyện,NgọcChú để làm thế lực bên trong.Quyền uy có thì tiềncũngtheođómàdồidào.ChúachoônglấysảnthuếcácnguồnThuBồn,TràSơn,TràVân,ĐồngHươnglàmbổngriêng,mỗinămthubạcđến200lượng

códưvớingàvoi,sápvàng,mậttrắng,“đồquýchấtnhưnúi”[32]

.Gọi là

“Chúacho”,nhưngchắcgìChúađủtríkhônvàđủquyềnđểbiếtvàcóthểlàmgì?Gia tư củaPhúcLoan lại được tăngbộibằngnhiềuhình thức ámmuộikhác.P.Poivređãchotabiếtviệcônggạttiềncủangườikháchthương

này[33]

.Vai tròcủaTrươngPhúcLoantrongviệcxôđẩy triềuchúaNguyễnđi

vàochỗsuysụp thậtkhông thểchốicãi[34]

.Nhưngkhôngphảichỉmìnhôngthốinát.

An làm nơi chuyển tiếp ra ngoài. NguồnĐồngHương ở BìnhKhang(Khánh Hoà, vùng Vạn Ninh) mà ĐNNTC tỉnh Khánh Hoà gọi ĐộngHương, là nơi sản xuất sáp ong vàng với các đội Hoàng lạp hoạt độngthườngxuyên.Nhưvậycó thểnóiTrươngPhúcLoanđãbao thầuhếtcácnguồnlợitrênrừngcủaNamHàvàcònnắmquyềnxuấtcảngnữa(ôngcoichứcTàuvụ).Sựviệcnàycònchứng tỏsinhhoạt rộnrịpcủangànhbuônnguồn,khaitháclâm,khoángsảnvàothếkỷXVII,XVIIIởvùngnày.

6. L. Cadière, “Quelques figures sous la Cour deVõ vương”, BAVH,1918,t.262-264.

7. L.MCadière (bđd, t.270, 271) không phủ nhận lầm lỗi củaTrươngPhúcLoan,nghĩ rất đúng rằngngười chungquanhôngcũng làmbậynhưvậy,nhưnglạichorằngsởdĩsửquannhàNguyễnghétôngvìôngđãgạtchaGiaLongkhôngcholênngôivàvìôngmộtphầnnàocócảmtìnhvớingườingoạiquốc.L.MkhônglưuýrằngTrươngPhúcLoanđóntiếpniềmnởP.PoivrechẳnghạnlàđểlợidụngđổitiềnlấybạcvàkhithấyPoivređòiôngthoảmãnviệcđổibạc riếtquá,ôngbèn tìmcách tốngkhứđingay.Thêmnữacónhiềuchứngcớchobiếtmọingườiđãkết tộiLoan từ lúcNguyễnÁnhchưalódiệntrênchínhtrường(TrịnhđưahịchkểtộiLoanđểlàmcớtiếnquân,TâySơntônphùHoàngtônDương).

KhôngđợiđếnDuệTôngmớicótròhưhỏngvìLoandạychocáchănchơi.Võvươnglúcsanhtiềncũngchỉnghĩtớilạcthúriêng,P.PoivređượcmộtôngCaibộchobiếtnhưthế.NgườikháchthươngđạidiệnchoDupleixnàyđượcchobiếtrằngcácquandướiquyềnVõvươngcóđủcáchdốigạtChúađểcảntrởPoivre.Đếnnỗiôngphảikêulênmộtcáchtứcgiận:“Phảichohọhiểurằngchúngtatừhơn6.000dặmlạiđâykhôngphảichịumấtcơ

nghiệplàmgiàuchocảbầyháuđóinày”[35]

.Chúacónhiềuconbènnghĩracáchgâydựngbằngcáchbắtcácquannuôicáchoàngtửvàphảichiacủachohọ.“NhưnghọkhôngthiệtthòivìnhờsựchechởcủaChúahọsẽđượcnhữnggìhọmuốn...Họcướpbócmàkhôngbịtrừngphạtvàkhicócủa,họsẽđemgiấuđút cho các con riêng củahọ, bùngay lúcbọnnày còn sống

phầngiatàimấtđikia”[36]

(phầnchiachocáchoàngtử).Binhlính,tướng

lãnhbấygiờthìlãonhược,nhútnhát,ngheđếnphảiđiđánhgiặcvộivàng

đemvàngbạcđútlótquanQuốcphóđểcắtđặtngườikhácthay[37]

.Tấtnhiêntiềnđótronglúctrênkhôngtuâncươngkỷnàythìdưới,người

takhôngnềhàgìmàkhôngvơvétcủadânđen.Anninhkhôngđượcchínhquyềnlưutâm,trộmcướpthahồhoànhhành.

Rồiđóikhổ,mấtmùacànglàmchodânchúngcùngquẫn.ChưaphảinhữngtrậnđóikinhhồncủaCươngmục,Thụclụctảvắntắt,củacácgiáosĩởHuế,QuảngNamkểtỉmỉvàocuốinăm1774,đầu1775.Đólàhậuquảcủachiếntranhhơnlànguyênnhâncủachiếntranh.Đóikémbắtđầutừnăm1768vìmộtsựsailầmvềchínhsáchtiềntệ:tiềnkẽmđượcthahồđúctừvuachídângâynênmột tình trạng lạmphátkhiếndânchúngmất tin tưởng,đuanhauvớiđámđúc tiền lậumua lúa tích trữ, trongkhinhàgiàukhôngdámtunggạora.TệtrạngấykéodàitừPhúXuânđếnBaThắctrongcảnhữngnăm

khôngmấtmùa[38]

.LạithêmthamvọngcủaMạcThiênTứ,vùngHàTiênphảilâmvàocảnhchiếntranhvớiXiêm,ảnhhưởngđếntìnhtrạngsảnxuất

củamộtvùngvốnđượccoilà“vựalúacủaquốcgia”[39]

.RốtcụctrongtriềuChúaphânrẽ,nămphebaphía.Chấtmenlýtưởng

trungtrinhkhôngcóđốitượngđểnốikếtlòngngười.Dânchúngkhôngnhờcậyđượcởchínhquyền,phảiquayvềnhữngngườinàohứahẹnvàthựchiệnđượcmộtphầnnàohứahẹnđemlạiấmnochohọ.

Nhưngkhôngphảisựrốiloạntriềuchính,sựoánghétcủadânchúngđủđem lại sự sụp đổ cho họNguyễn.Quan lại nhũng nhiễu hầu như làmộtchứngbệnhkinhniêncủaxãhộixưa,trướcđóvàmãisaunàynữa(cảdướithời Tây Sơn). Ta đã thấy Nguyễn Hữu Cầu dõng mãnh, Nguyễn DanhPhương bền dai với dân chúngBắcHà phụ hoạ cũng không phá được họTrịnh. Trái lại tình thếNamHà lúc này thuận tiện chomột cuộc nổi dậythành công cho những người chống đối cómộng tưởng, có khả năng làmviệclớn.

Nhữngđiềukiệnđó,anhemTâySơnđãcóđủ,vànếuthiếu,đãbiếttạora.BởivìđồngthờiphảnđốiTrươngPhúcLoankhôngphảichỉcóhọ.Mùa

hạ1770,vùngQuảngNamcó loạn[40]

.Nhưng cuộc loạnkhông cóngàymai.ChỉcònanhemTâySơn.

Họ là3người:NguyễnVănNhạc,NguyênVănLữ,NguyễnVănHuệ.SửquannhàNguyễnkhôngchobiếtrõhơn.Nhưngtrongmộtbứcthư,giáosĩLabartettethêmmộtítchitiết:Nhạclàanhlớn,ngườithứhailà“Đứcông

bảy”,người thứba là “Đứcông tám”[41]

.Nhiều tài liệu cho ta biết “Đức

ông tám” làNguyễnHuệ[42]

.Lúcmớikhởinghĩa,Huệmới18 tuổiđầu.

Cáchbiệt thứbựcvớingườiemnhỏchota thấyNhạclàngườichủxướngcuộcchốngđối.

Anh em Tây Sơn là dòng dõi Hồ Quý Ly. nguyên quán ở đất HưngNguyên (Nghệ An). Ông bà họ bị quân Nguyễn bắt vào Nam nhân lúcNguyễnHữuTiến,NguyễnHữuDậtđemquânralấy7huyệnphíanamsôngCả,thờiThịnhĐứcnhàLê(1653-1657,nhưngtrậnchiếnkéodàitừ1655-1661).MộtnhânvậtchínhtronghọbịbắtcóthểlàHồPhiPhúc.Họđược

đưavềlàngTâySơnthuộchuyệnPhùLy,phủQuyNhơn[43]

ĐếnđờichaNhạcmàLiệttruyệngọitênlàPhúc,mớidờixuốngấpKiênThànhsinhra3anhem, lấymẫu tínhđểgọiNguyễnVănNhạc,NguyễnVănLữ,Nguyễn

VănHuệ[44]

.CứtheosửsáchthìnguyênnhânkhởiloạncủaNhạcrấttầmthường:ông

làmbiệnlạiởđấtVânĐồn(?)gábạc,tiêulạmtiềnthuế,bịĐốctrưngĐằngđòihỏigắtgao“mớitrốnvàorừngtụđảngăncướp”.ChitiếtđòitiềnthuếphùhợpvớibằngchứngcủaChapmanchobiếtmộtnguyênnhânbùngrarốiloạn:TrươngPhúcLoanđãđánhthuếvàokhoảngmộtdollarespagnolcho

tấtcảmọingười,khôngphânbiệtgiàtrẻ,giàunghèogìhết[45]

L.MJumillakể chuyện vào khoảng tháng 5-1773, một viên quan đi thâu thuế ở QuyNhơncómanglínhhộtống,bịquânTâySơnchặnlạiđòigiấytờ,tiềnbạc,

đâmchomộtnhátởvaitráiphảicùnglínhhầubỏchạy[46]

.Nhạc thua bạc, quỵt thuế, túng cùng làm loạn hay đứng về phía dân

chúngchốngđốichếđộthuếmákhắtkherồibịchínhquyềnvucáo?Chúngtađãcóđủtàiliệuđểtrảlờidứtkhoát.Việcviênquanthuthuếbịđâmtháng5-1773vàviệcĐốctrưngĐằngthúcthuếởNguyễnNhạcrõlàmột.NhưngTâySơnđãkhởiloạntừnăm1771vàkéonhauxuốngđồngbằngcảlúcbanngày từ tháng4-1773 thìvụgọi làquỵt thuếđâuphải lànguyênnhâncủacuộcnổidậy?Vảlại,địavịcủaNhạckhôngphảicủamộtanhcờbạc tầmthường:mộtngườiđứngđầucôngcuộc làmănbuônbáncủacảmộtvùngmớiđượcchínhquyềntrungươngchocoiviệcthuthuếrồilạinhờvàochức

phậnnàymà tănguy tínvớidânđịaphương[47]

, thìchốngđốivớichínhquyền-tấtnhiênlàsốngngoàivòngphápluật-đâucóphảiđợiđếncáithếcùngmớibạoganlàmviệc?

Quansátvùngđấtvàcưdân, ta thấyrõsựthựchơn.LàngTâySơncóthểcoinhưmộttiềnđồndidânViệtởvềphíaTây,sâuvàotrongxứngườiThượng.Làmộttiềnđồndidân,thựcvậy,vìtuysửsáchkhôngnóirõhơn,nhưng việc bắt người Hưng Nguyên đem lên vùng này có thể coi là họNguyễnđãápdụngchínhsáchkhaiphácổtruyềntrênđấtmớivớitínhcách

cưỡngbáchmàthôi.Cólẽđợiđến2đờisau,thànhngườiđịaphương,thoáttính cách tù binh cưỡng bách kia, họHồmới dời xuốngKiênThành, sửasoạnchocondựngnghiệplớn.

Vị tri cư trúmới lại đắc thế cho công cuộc làm ăn của họ này. KiênThànhcũngởtrênbờsôngCônnhưcácsôngnhỏmiềnTrungkhác,nốiliềnđồng biển và núi rừng, đóng vai trò rất quan trọng về nhân văn, kinh tế.Những sông này tạo nên những vùng đất nhỏ hẹp nhưng rất phì nhiêu.Chúnglàconđườnggiaothôngtraođổiphẩmvậttrênrừng,dướibiển.Trênrừngcómậtong, trầmhương,măngle,vàng...chuyểnxuốngđồngđổi lấygạo,chếphẩm(vảilụa,đồsắt...).Lâmsản,lúagạolạiđưaxuốngcácvùngbiển để chuyên chở ngược về nguồn những loại cá,mắm,muối, đồng sắt[48]

.VùngbahuyệncóđịađiểmKiênThànhnhưmộtgiaođiểmtụhộicủaphẩmvậtcácnguồnKimSơnĐồngHươu,AnTượng...chuyểnxuốngNướcMặn,ThiNạiđểrabiểnvàcũnglàchỗphânphốingượclêncáctàinguyênngoàibiểncảđưavào.

Trongkhungcảnhhànghoálưuchuyểnnhưvậy,taybuônNguyễnNhạcchọn lấymộtphẩmvậtquan trọng, cần thiếtvì lànhucầucủaphong tục:trầunguồn.Loạitrầunàyđắcdụnghơnthứtrầutrồngởcácvườndướiđồnglánhỏmầuxanhvàng,gânlánổinhiềukhiếnmiếngtrầuhaydòn,dễgãy.Cónhìn thấy từnggiỏ trầunguồn, lá tobằngbàn tay sè - têmđượcnhiềumiếng-màuxanhlặclìa,mềmmạixếpnằmsátlênnhaulàmnổinhữngđầucuốnglánổithànhhàngdàimầuxanhnon,cónhìnthấytừnggiỏtrầuchấtvunlên,tươimátchờđónbạnhàngởcácphiênchợsớmnhưthếmớithấysựđắcdụngcủamộtmónhàngđượckhắpmọigiớiưachuộng.

Căncứvàochútphongtụccònrơirớtlạilàmdấuvếtchotràolưucuốimùacủadòngthươngmại,căncứvàođịađiểmTrườngTrầucònlại,tacóthểvẽrakhungcảnhhoạtđộngtrongvùngngườihàophúđấtKiênThành.

Len lỏivào trongcácnguồn - càngvào sâu lá trầucàng tốt, cónhữngngườiThượngháitrầuchứatronggùimangthẳngxuốngTrườngTrầu,hayquanhữngtrunggiankhácchủngtộc.Ởđây,ngườitatỉalávàngúa,vứtlásâuquăn,xénbớtphầncuốnghéomặt-chotỏratrầucònmới-rửasạchsắpxếpgọnghẽrồichấtchocácbạnhàngđemvềphânphốicácchợmiềnxuôi.

NguyễnNhạchìnhnhưđãđóngvaitròđầunậu[49]

củacôngviệcbuônbánnày và chính nhờ sự giao thiệp khi gomgóp, chuyển giao hàng hoá, điềukhiểnviệctínhtoánlờilỗ,tríchthuphầnlờicủangườimua,kẻbánmàôngđãtậpchomìnhthóiquentổchức,ócchỉhuyvàsựquảnggiaorấtcầnthiếtchovềsauvậy.

Nghềbuônnguồnthịnhhànhvànhiềulợi,nênđồngthờivớiNhạccũngcóngườinổidanh:ChâuVănTiếp.Tiếpbuôngì?Khôngbiết,nhưngcóthể

nóichínhvìtínhcáchkhôngchuyênriêngmộtmónhàngnàomàTiếpyếuthếđốivớiNhạc.Ôngkhôngnắmđượcmột tổchức lớnmàchỉcónhữngbạnbuônnhưNguyễnLong(dânĐồngXuân,PhúYên),PhạmVănSĩ(dânPhùMỹ,BìnhĐịnh, đồng xứ vớiTiếp), nên lúc đầu khởi loạn phải phụctùng theoNhạc,vàkhiphảnkháng thìchỉ tụ tậpđượcđámngườiThượngtrênmộtvùngnúithôi.

Gọi làNguyễnNhạccó lực lượngphốihợp lớn lao làchúng tacăncứvàotínhchấtcưdântrongvùng.NhữngnhómngườiThượngchắctrướckhiViệthoáđãsốnglanxuốngcácvùngnguồnvềphíađônghơnbâygiờnhiều.HọlàlựclượngkếthợpquýbáuchoNhạclúcbanđầu.(TruyềnthuyếtghirằngNhạccómộtngườivợnhỏthuộcbộlạcThượnghẳnkhôngquáxasựthực).NhữngngườiThượngnàycòncómốiliênhệchủngtộcgầnvớinhóm

ngườiChàmởThạchThànhvùngPhúYên[50]

.NữchúaThịHoảcủahọđãhưởngứngNguyễnNhạcngaytừlúcđầu.

VùngnàycònkhốididânTrungHoasinhsốngnhưmột tậpthểtựtrị,nhưngvẫnchịudướiquyềnnhàNguyễn.Chínhquyềntậphọphọthànhtừng“thuộc”:có6thuộcnhưvậyởQuyNhơnvàonăm1799và3thuộctrướcđó,

hồiđầuthếkỷXVIII,cuốithếkỷXVII[51]

.Họsốngbênlềmộtíttrongđấtnướcthunhậnhọ.PhầnlớnhọlàMinhdânlưuvong,nằmtrongcáctổchứchộikín(ThiênĐịahội)ítchịudunghợpvớichínhquyền.

NhưngngaycảđámngườiViệtcũngcómộtphầnlớnthoátrangoàikỷcươngcủaTriềuđình:nhữngngườilênrừng,xuốngbiểntraođổiphẩmvật,nhữngngườilàmthuê,gặtháitheovụmùakhácnhaucủalúanúilúađồng,nhữngkẻtrốnxâulậuthuế...Vàonhữnglúcrảnhrỗi,tấtcảcóthểgặpnhauquanhchiếubạc,nơiđámhát.Triềuđìnhkhôngthểnàokiểmsoátđượcđámdân“vongmạng,vôlại”này.

Cho nên không nên lấy làm lạ rằng dưới quyềnNguyễnNhạc có bọncướpNhưngHuy,TứLinhởnguồnAnTượng.KhôngngạcnhiênvớiđámquâncủaTậpĐình,LýTài“ngườicaolớn,gọtđầukết tóc,giả làmngườiThanh,khiđánhgiặc,uống rượu say,ở trần,đeogiấyvàngbạcxung trận

liềumình”[52]

.Tậpthểhỗntạp,cuồngsaybạođộngđóthậtxứngmangtên

“quânó”,“hàmhồtươngứng”[53]

.NhữngkhốingườisẵnsàngbạođộngđượcNguyễnNhạcnốikếtthành

mộtlựclượngvữngchắc.Nhưngđểhướngdẫnvàonhữngmụctiêutolớnphảinhờởtaymộtngườitừxađến,đemtầmmắtcủaôngBiệnlạiđấtVânĐồnvượtkhỏisựhạnchếcủanhữngdãynúichậpchùngbaoquanhvùngđấtông.ĐólàGiáoHiến,mônkháchcủaTrươngVănHạnh,viênquanNộihữurủirotrongcuộctranhchấpởTriềuđình.Trongtrườngdạyvănvõcủa

GiáoHiếnởAnTháicóanhemLữ,Huệ[54]

.HoàncảnhđổimớiđãđemthayđổiđếnchoconngườiGiáoHiến.Nếuở

PhúXuânôngphảilosợchotínhmạngmìnhthìởphầnđấtcùngtịchnày,ôngcóđủthưthảđểnuôichícămhờnTrươngPhúcLoan.RờibỏđịavịbêncạnhquanNộihữu,ôngđãtáchrờiđámquanlạisangcảđểđếngầnvớidânchúnghơn.Giángày trướckia cóđộng lòng trước cảnh trămhọ lầm thanôngcũngđến làmnhưNgôThếLân,NguyễnCưTrinhdâng lênmộtbản“tháibìnhsách”làcùng.Trởthànhmộttêntríthức“vôlại”,conđườnggiữaôngchọn là lậtđổTrươngPhúcLoanvàDuệTôngđể tônphòHoàng tôn

Dương.Giữacáikhôngkhíthầnquyềnbàngbạckhắpđịaphương[55]

tạobởisựhỗnhợp tạpnhạpcủa tin tưởngnơiôngDàng,nơiBàchúaxứ,nơiThần núi..., ông đem cái lý trí củaNho giáo tạo ra phụ hoạ vào việc giải

thíchlờisấm“Tâykhởinghĩa,Bắcthucông”đểxúiNhạclàmloạn[56]

.ẢnhhưởngchắckhôngphảichỉxuyênquaNguyễnNhạcmàthôi.Một

ôngđồnơilàngquêlàcáiđíchngưỡngmộcủadânchúng.ĐàngnàylạilàmộtôngquanởKinhvề.Chínhkiếncủaôngchắcănsâuvào tâmtrímọingườimộtcáchđángkể.Ôngđãđemvàođầuócmọingườimộtlýtưởng.ChínhtronglúcnhữngngườitrongtriềuChúahoangmang,phântán,hoangmangđến thànhphảnbộinhưsẽ thấy thìđámbầncùngnổi loạn tưởngđãtìmđượcmộtýnghĩacaocảchohànhđộngcủahọ.“Họtuyênbốtrongcáclàngmạcrằnghọkhôngphải lànhữngtêntrộmcướp,nhưnghọgâychiến

tranhlàđểtuânmệnhTrờivàtuânlệnhĐứcThượngsư”[57]

.Họnóivàlàm,nênđãđượcdânchúnggọi là“nhữngtên trộmcướpnhânđức”.Tấtnhiênkhôngtránhđượcnhữnghànhvivôkỷluậtriêngrẽ.Nhưngtrongphầnlớn,đội quânTây Sơn từng chứng tỏmột tinh thần chịu đựng kỷ luật rất caođượcnângđỡbằngmộtlýtưởngvàhọđãgiữđượctinhthầnnàytronggầnsuốtthờigiantheochânanhemNguyễnNhạc.

TrongýnghĩcủaGiáoHiến,chắcôngcũngchỉmongNguyễnNhạctrừđượcTrươngPhúcLoanđểtrảhậnchobạnvàmongNhạctrởthànhbềtôilươngđốngcủaTriềuđình.ĐitheođườnglốinàycóChâuVănTiếpđóngởnúi ChàRang (PhúYên). Nhưng quyền hành động vàomột tay cơ trí cóthamvọngnhưNguyễnNhạcthìsựviệcđâucóxảyranhưGiáoHiếntoanliệuđược.Khôngphảilàmộtsựphảnbội,nhưngchínhlàvìNguyễnNhạcđãkhôngxuấtthânnhưGiáoHiến,ởvàohoàncảnhnhưông.

Tuy nhiên trong buổi đầu, Nhạc không quên dùng chiêu bài tôn phù

HoàngtônDương,khenôngnày“nhânhậuthôngminh”[58]

.ÝnghĩatônphùđếnvớiNhạcchỉcònlàmộtphươngtiệnkhônghơn,khôngkém.Tung

chiêubài tônphù,ôngđã làmmột côngđôiviệc.Mộtmặtnó sẽ làmchocôngcuộcchiếnđấucủaôngcóchínhnghĩabuổiđầuđểchocuộcthayđổikhỏiđộtngột,lôingườitheodướicờcủamìnhcàngnhiềucànghay:ChâuVănTiếpđãliênkếtvớiôngsuốtmấynămtrời,cùngtheoquânđiQuảng

NamrướcHoàngtônvềQuyNhơn[59]

.Nhưthếhàngngũđốiphươngyếuđi.Lợithếkháclạivềông:triềuChúamộtkhicòngiữHoàngtôntrongphehọthìcứcònnghingờmàkhôngcócớtrừbỏrồicứlụcđụcmãi.

TriềuChúa thật ở vào thế suy yếu nhất trong khi Tây Sơn càng ngàycànglớnmạnh.

ThánggiêngnămNhâmThìn(1772),VuasaiChưởngcơTônThấtVăn

đituyểnxétởQuyNhơn[60]

.BáocáovềviệcTâySơnlập6đồntrênvùng

Thượngđạotừnămtrước(1771)[61]

cóđếntaiTriềuđìnhrồikhông?Tựôngquankiểmtranàyđãcóthấyởđâynhữngdấuhiệugìtỏrõmộtcuộcnổiloạnsẽkhuynhđảođượcdònghọônghaykhông?

Tìnhhìnhnghiêmtrọnghơnkhivàođầutháng4-1773,TâySơnđãkéonhautừngtoánxuốngcácchợngaylúcbanngày,lấycủanhàgiàuchiachonhànghèo,đedọađốtnhàcửađểbắtngười tuân theo.Họhọptừngnhómkhoảng300người, riêngvùngDouhau (ĐồngHươu,ĐồngHào?) cóđến600ngườivàhọquấynhiễusuốt7 tháng ròngởPhúYên,QuyNhơn.Tổchứccủahọcứtheothắnglợimàtrởthànhlớnlao,cóquycủhơn.Lúcđầuhọvõtranggiáomác,cungtênvàcảsúngtaynữa.Họđibộ,nhưngsauđó,khoảngtháng8,họđingựa,cángvàvõng.Đểbàytỏvịtríphươngnamvàtínhcáchbạođộngcủaquânkhởinghĩa,họmangmỗiđộimộtlácờđỏdài

độ 9 aunes (khoảng 1m)[62]

. Thanh thế lớn lên, NguyễnNhạc dời quânxuốngKiênThànhtựxưnglàmđệnhấttrạichủcoi2huyệnPhùLyvàBồngSơn,choNguyễnThunglàmđệnhịtrạichủcoiTuyViễn,HuyềnKhêlàm

đệtamtrạichủcoiquânlương[63]

.CóthểlàđạoquâncủaChâuVănTiếpvàquânNữchúaThịHoảđãchianhaukhốngchếPhúYên.Quânthếthựcphứctạpmàcũngthựcnguyhiểm.

TriềuChúacònthờơvớibiếncốquantrọngnơitỉnhnhỏnàythìquanTuầnvũNguyễnKhắcTuyênlàmgìmàchốngcựlạiđược?Khoảngtrungtuầntháng9-1773,vàomộtbuổisángsớm,có2độiquânvớinộicôngđếnvâybiệtthựquanTrấnthủ,chiếmthànhtrìkhiếnôngphảibỏlạiấntín,vợcon,mặcquầnáosơsàichạyraTânQuan.LờithuậtcủaJumillachứngtỏphảnứngvềpheChúaởđịaphươnghầunhưkhôngcó.Vềviệcđánhphủ

QuyNhơn[64]

,tuytakhôngnhậnthuyếtNguyễnNhạcchuivàocũigiảbịbắtvìđịavị chủ tướngkhôngchophépchínhông làmnhưvậy,nhưng ta

khôngthểbàibáchẳncâuchuyện[65]

.Cóthểđólàmộtmưuđểlàmkếnộicông,ngoạikíchvàkẻngồitrongcũituykhônglàNhạcvẫncóthểxưnglàNhạcđểđượclọtvàovòngthànhgầndinhTrấnthủhơn.Dânbạođộngvẫncónhiềukếhoạchliềulĩnhtakhôngthểngờđược.

ChiếmđượchaikholươngởCànDươngvàNướcNgọtxong,đếntháng10-1773,họraQuảngNgãithắngthêmmộttrận.NhưnglầnnàyhọgặpphảnứngcủatriềuChúa.“ChúasaicácPhòmãNguyễnCửuThống,NguyễnCửuSách,Cai đội PhanTấn,NguyễnVệ, Tổng nhungTống Sùng, Tán lýĐỗ

Văn Hoảng đánh chẳng lại. Sùng, Hoảng phải chết trận”[66]

. Linh mụcJumillachobiếtrõchitiếthơn.QuânhaibêngặpnhauởBếnĐásaulễCácthánh(1-11).“Bọnphảnloạncó3đạoquân,haibênlàcánhquânTrungHoavàngườiThượng,giữalàngườiViệt...Buổichiềungàythứba,quânTrungHoaởcánhphảigiếtđượcviênquandũngmãnhnhấtcủabinhtriềulàOu

doibe”[67]

.HọtoànthắngvàtiếnvàoQuảngNgãi.Linhmụccònchobiếtcómộtđạothuỷbinhcủaquântriềuđiđườngbểbịbãođắm,chỉcònthoátcómộtthuyềndomộtquanCônggiáođiềukhiển.

TrậnthấtbạinàygâyramộtsựrốiloạnởtriềuChúa.CácquanđổtộilẫnchonhauthôngđồngvớiTâySơn.Cuốicùng,TrươngPhúcLoanthắngthế

vàChưởngcơTônThấtVănphảidìmnướcchếtởbiểnTamGiang[68]

.Hạ tuần tháng 12-1773 quân hai bên gặp nhau ởBếnVán, “gần Tiên

Đoả”[69]

.Đội quân hùngmạnh củaChúa từHộiAn[70]

gồm độ 5.000ngườivàcầmđầulàmộtviênquandũngmãnhnhấttrongtỉnh.CóthểđólàNguyễnCửuDậtmàThựclụctiềnbiênthườngghinhậnchiếncông.Jumillađãkểmộtcách tỉmỉvớingày thángxác thực trậnđánhnày.Haibêngiáptrậnngày22-12.Binh triềuqua2ngàychiếmhai luỹ.CánhquânThượngcủaTâySơnghimộtthắnglợinhỏ,đuổiviêntướngtriềuchạycùngvớivoitrậnnhưnghọkhông tiếnđượchơn.QuânTâySơncố thủ trongchiến luỹđộcnhấtvữngnhấtcònlại.MườitámviêntướngTâySơnvàquânhọchốngvới3cánhquántriều3mặt:dọctheochânnúi,dọctheoquanlộvàtừcácthuyềnchiếndướibiểnbắn lên.Thuỷquânbắnchếtđượcmộtviên tướngdũngmãnhcủaTâySơnvới2tênquân.Sáng27quântriềutoànthắngtiếnvàoluỹvớimộtlínhchếtvàhaibịthương.

Lời thuật chuyện cho ta thấymột điều quan trọng: quân triều uy hiếpđượcTâySơnnhờcósúnglớn.Lúcbấygiờkhôngcónhữngcỗđạibáclưuđộngtrênđất(NguyễnÁnhsẽdunhậpkỹthuậtnàylàmrốiTâySơn).Cácsúnglớngắntrênthuyềnchiếnvàdiđộngnhờcácthuyềnđổichỗ.Nhờưuthếđó,quân triềucó thể tấncông từxa, lưuđộng,khiếnđịchquânhoảng

hốt,tanrãmau.TâySơnthuaphảirútvềQuyNhơn.NhưngtrongchuyếnvươnraQuảng

Namnày họ đã ghi nhậnmột thắng lợi thu phục nhân tâm nữa.Người tathuậtchoL.M.JumillangherằngtronglúcđiđườnggặpmộtngườiThiên

Chúagiáophảimangvòngsắtnơicổ[71]

,họrứtranémxuốngđất.Dùmấynămsau(1778),J.Liotcógặpmộtngườicô(dì)củachúaTâySơnmộđạo

đinữa[72]

,tacũngkhôngthểchođólàmộthànhđộngsùngkính.Cửchỉcủatênquânrõralàcủamộtkẻchốngđốimuốnxoábỏnhữngquychếđanglưuhành,thếthôi.TuyrằnglầnsaurađóngởnhàthờTiênĐoả,tướngTâySơn (NguyễnNhạc ?) đã tỏ thái độ thân thiện với đạo giáo, đó cũng vẫnkhôngphảilàtháiđộcủamộtconchiênmàlàcủamộttaychínhtrị.HọlạithămL.M,xinthuốcmenvàchophépgiảngđạocôngkhai,xâynhàthờ,cho13ngườilínhgácbảovệ.HọlạiđòiL.MtớiDinhnóirõnguyêncớnổidậycủahọvàchobiếtmụcđíchcủahọlàthayđổichúaNguyễnvàchínhquyền.TuyL.Mđãdèdặttrảlờirằngôngkhôngmuốn“candựvàoviệcchínhtrị”nhưnghárằngtrướcđó(thư15-2-1774),ôngđãkhôngnhậnxétrằngchínhquyền“xấuxa”vàchorằng“giờphánxétcủaThượngđếđãđiểmđốivớichúaNguyễnvàbầytôi”đóư?TấtđãcónhữngphảnứngcủagiáodânhùatheoTâySơnkhiến chúaNguyễnphải cho ramột sắc luật ân xá ngày 12

tháng3GiápNgọ(22-4-1774)[73]

.TuynhiênsautrậnBếnVán,TâySơnphảilúngtúng.ThánggiêngGiáp

Ngọ (1774),quân triềumặtbắcđánh thốcvàoQuyNhơn.Ngay trongsàohuyệtcủamình,TâySơncóthểđểphảncôngdữdội.TậpĐình,LýTàiphụckíchquântriềuởnúiBíchKêvàolúckhoảng9giờtối,làmrốiloạn40voiđịchvàđếnsánghômsauthìđuổikịpTiếtchếTônThấtHươngđâmchết.CậubéTônThấtThăng(12tuổi) trênđườngtiếpchiến,hoảngsợbỏquânchạysuốtđêm.Chỉtrong7ngày,quânTâySơnchiếmlạiQuảngNamvàcảtỉnhthành.

Họởđấytrong2thángchốngvớiTônThấtNghiêm.NghiêmbịđòivềchốngTrịnhđểNguyễnCửuDậtởlạilàmTảquânĐạiđôđốcđánhTâySơn10trậnluivềBếnVán.Họcóđủthìgiờvơvétcủacải,mangđi45convoi,khígiới trongđócó82khẩuđạibácmàngườiAnhvàngườiHoàcho(?)

chúaNguyễnđểgiữthành[74]

.Việcrútluinàycóthểcòndosựhiệndiệncủa2chiếctàuMacaovừa

đếnởđấy.Chonên,vớisự trực tiếpcan thiệpcủachiếc tàuDiligentbênhchúaNguyễn,họđãkhôngngầnngạipháHộiAn,vừađểcướptiềnbạc,vừađểtrảthù.Bốnnămsau,Chapmanghéđếncòntrôngthấycảnhđiêutàncủamộtnơimàngàytrước“hàngtrămthuyềnbètừcáccửabiểnTrungHoavà

Nhật Bản đếnmua đường, quế, hồ tiêu, kỳ nam...”[75]

. Hành động phápháchtrongchiếntranhnàytấtkhôngsaotránhkhỏinhưngcũngđủlàmxalánhcáckháchthươngmàsaunàyTâySơncốtìmcáchvờiđếnvìthấycầnthiết,nhưnghọkhônghoàntoànđạtđượcýmuốn.

CònđươngchốngnhauvớiNguyễnCủaDậtởQuảngNamthìTâySơnlạigặpphảnứngcủaGiaĐịnh:mùahạGiápNgọ(1774),viênĐiềukhiểnởđó làNguyễnCửuĐàm saiLưu thủLongHồ làTốngPhúcHợp ra đánhBìnhThuận,DiênKhánh,BìnhKhang,vượtvịnhHònKhói lăm le chiếm

PhúYên.[76]

.NhưngTâySơnlúngtúngthìDuệTôngcũngbốirốikhôngkémvìquânTrịnhđãkéovào.

CáihậnkhôngđánhchiếmđượcThuậnHoávẫncanhcánhbênlòngcácchúaTrịnh.TừkhiTrịnhDoanhchếtđi,TrịnhSâmlênnốingôi(1767),tiếptụcđánhdẹpgiặcgiãcòn lại trongnước:năm1769phá tanổgiặcHoàngCôngToản(conHoàngCôngChất)ởHưngHoá;cùngnăm,cứđiểmTrấnNinhcủaLêDuyMậtcũngbịphávỡ.ĐámquânbinhđanghăngsứcthìxảyraviệcNamHà.ChínhviênTrấnthủNghệAnBùiThếĐạtvừadựvàotrậnTrấnNinhđãphibáochochúaTrịnhrõ.ĐồngthờinguồntinloạnTâySơnvàviệcTrươngPhúcLoanchuyênquyềngâyrốicũngđượcchínhcácnạnnhâncủaLoan,conTônThấtDuệ,TônThấtVănchạyraThăngLongbáo

cáotỏ tường .Hếtsức[77]

dèdặt,TrịnhSâmcũngpháivàoNammộtđạoquânlớndoQuậnViệpHoàngNgũphúccầmđầuvớicácdanhtướngcủaTrịnh còn giữ những vai trò quan trọng sau này: Phó tướngBùiThếĐạt,

ThuộctướngHoàngPhùngCơ,HoàngĐìnhThể,HoàngĐìnhBảo[78]

.ĐếnHàTrung,PhúckhônngoannghetheolờidặncủaTrịnhSâmbiên

thưchoNamHàmượntiếngdẹpgiặc.Đisâuvàocươnggiới,ôngcũngápdụngchínhsáchchiarẽđó:mộtbàihịchdàikểtộiTrươngPhúcLoanđược

banbốra[79]

.Thựcra,HoàngNgũPhúcchỉxômộtbứctườngđãhưnátrồi.NamHàkhôngcòncóđượcýchíđoànkếtcủatrămnămvềtrướcnữa.Mầmmống rối loạn bên trong đã làm cho lòng người phân tán.Cho nên,phảnbộicứtiếptheophảnbộimàlàmchúaNguyễnthuamất.

QuânmớiđếnbắcBốChínhđãcómộtTriphủtênTrầnGiaiđầuTrịnhxinlàmhướngđạo.ỞĐăngXương(QuảngTrị),mộtthưsinhlàmthơxinyết kiếnHoàngNgũPhúc chỉ vẽ sở trường, sởđoản củaquânNguyễnđểTrịnh quân liệumà chế ngự.Phảnbội khoác hình thức hèn hạ hơnnhưởtrườnghợphàngtướngKiêmLong.ÔngnàyxúiQuậnViệptiếnquânbằngmộtcâunóiý“Đườngkhôngđikhôngtới,chuôngkhôngđánhkhôngkêu”.Lòngngườiđãnhưvậy thì thành luỹvữngchắcmà làmgì?Cònđâu thời

TrươngPhúcPhấnchốnggiữcholuỹTrườngDục?Chonên,ởTrấnNinh,HoàngĐìnhThểđược cácbiên tướnggiữ thành làmnộiứngmởcửa choquânTrịnhtrànvào.

TinhbinhlúcbấygiờởQuảngNamhếtđếnnỗiDuệTôngphảirútTônThấtNghiêmvề.TônThấtThiệp,CaiđộiThuộcnộiĐặngphảiđemcảquânCấmvệ ra chống giữKinh thành.Quân thế thật là yếu cho nên trước đó,TrươngPhúcLoanđãbịcácđạithầnhọplạibắtđưachoHoàngNgũPhúc,hyvọngquânTrịnhgiữlờituyênbốtrongbàihịchởHồXámàdừngtiến

quân[80]

, nhưng không ngăn họ nại cớ khác là vào giúp đánh Tây Sơn.ThànhPhúXuânbịvâyngày28Tết.ẤtMùi (30-1-1775),DuệTôngphảidẫnquanbinh,giaquyếnvớicảcậubéNguyễnPhúcÁnh,nươngđêmtốirađitheocửaTưDungvàoQuảngNam,bỏlạicảmộtkhotànglàmchoTrịnh

Sâmthêmkiêuhãnh[81]

.MấtTrươngPhúcLoan,khôngphảihọNguyễnđượccủngcố lạiquân

thế.Có thểDuệTôngkhôngưagìLoan,nhưng suốt10năm,ngôivị củaNguyễnPhúcThuầnđãgắnliềnvớiquanQuốcphó.NaymấtLoan,nhữngkhuynhhướngchốngđốicóthểđểépDuệTôngphảichịunhượngbộtrênđườnglưuvong.Chonên,ởQuảngNam,HoàngtônDươngđượctônlàmĐôngcungcoigiữtỉnhnày.

Nhưng Chúa phong Thế tử cho Dương thì Tây Sơn cũng đòi Dương.Thêmnữa,họlạiởvàothếmạnh.Đểcụthểhoáđòihỏi,họtiếnquântheo2đườngđánhéplại:TậpĐình,LýTàilêncửabiểnHợpHoà,NguyễnNhạcđembộbinhtừsôngThuBồnđổxuống,xuaNguyễnCửuDậtvềTràSơn

(bánđảoSơnTrà)[82]

.DươngchạyvềCâuĐê,ChúachạyvềLiênChữ.ĐịavịDuệTôngcàngbịđedoạnặng.Ôngphải tìmnơinương tựa, tránhnguyhiểm,mộtnơihyvọngcònngườitrungthànhvớidanhhiệuChúavìởxađịchvàcáchbiệtvớinhữngđiềutiếngkhônghayvềsựtranhchấptrongHoàng gia: đất Gia Định. Ngày 12 tháng 2 Ất Mùi (1775), Chúa xuống

thuyền[83]

.VàvẫncócậubéNguyễnPhúcÁnhđitheo.BịDuệTôngbỏrơi,ĐôngcungDươngdễdàngchoTâySơnthuậntiếng

chiếmđoạthơn.Họtổchứchaiđạoquânrầmrộđi“rước”ôngvềđượcHội

An sau khi phá tanmột âmmưu phản bội trong hàng ngũ họ[84]

. Biếnchuyểnnàythựclàquantrọngtrongtấntuồnglịchsửđangdiễnra.Cácvaitròsắpphảiđốibộmặt,tuyngườitavẫnthấynguyênvẹncácphephái:TâySơnnúpbóngsauĐôngcung,DuệTôngđãcaobayxachạy,vàquânTrịnhlămletiếnvào.

BâygiờTrịnhđốiđầuvớiTâySơn.CũngnhưlầnmớigặpquânNguyễn,

NhạcthuatomộttrậnởCẩmSa,phảirútvềBếnVánvàđemĐôngcungvềgiấuởHàRiêu,AnTháirồiởBôngGiang.ĐốivớiquânTốngPhúcHợp

chựctiếnra,NhạcdùngĐôngcungdiễntấntuồngtônphò[85]

đểđánhlừaHợpkhôngphòngbịchoNguyễnHuệđánhtrậnthắngchớpnhoángbấtngờđầutiêntrongđờiviêntướngtàibachuyênyểmkíchnày(tháng7ẤtMùi

1775)[86]

.NhưngcóĐôngcungđểlợidụng,TâySơncũnggặpphảitrởngạitrong

nộibộhọ.Đãnóitrongbuổiđầudấyloạn,vớichiêubàitônphòDương,họtậptrungthêmdướitrướngnhữngngườichỉcómụcđíchtônphò,điểnhìnhlàChâuVănTiếp.NhưngđâuphảiNhạcngâyngốcdọncỗsẵnchongườiănnhưvậy.ChonênýmượncớtônphòđểxâydựngsựnghiệpriêngphảitỏrõramộtkhiTâySơncóDươngtrongtay,nếuNhạckhôngmuốnđổvỡbaonhiêudựtínhcủamình.Trongsốnhữngngườihợptácnhândịpnàybiếtrõđiềuđóđểchốngđối lạivớiông,quan trọnghơncả tất làChâuVănTiếp[87]

.Người thứhaicũngquan trọng làLýTài.Nguyênnhânphảnbội tuykhôngcùnglàmộtvớiTiếp,nhưngcũngdoảnhhưởnggiántiếpcủaviệcbắtĐôngcungDương:ởHộiAn,TậpĐìnhmuốngiếtDương,LýTàiphảicangiánmãimớithôi.Cảmtìnhgiữahaingườinảysinhtừđó,vàmộtkhichốngđốivớiNguyễnNhạc,LýTàisẽgắnbóvớiDương.

Cáchànhvichốngđối,bộiphảnnàyrấtquantrọngtrongviệclàmyếusứcTâySơnvàtiếpsứcchonhàNguyễnhấphốidàihơihơn.TabiếtđámquanbinhnhàNguyễn,trừmộtvàingười,khôngcóđủgandạ,cơtríđểđánhgiặc:đãcónhiềuchứngdẫntrướcrồi,hãykểthêmmộtTốngPhúcHợpgiàcỗi,dodự,chẵnmộtnămtrờimàkhôngthốnglĩnhNgũdinhquađượcPhúYên.Gandạ,liềulĩnhdứtkhoátđểlấpđầythiếusótvềsốđông,vềkỹthuật,nhữngcáiđótrongbuổiđầunàyphảiđượchuấnluyệntừtronglòlửaTâySơn.Chonên,nhữnghàngtướngTâySơnthựclàcủaquýchonhàNguyễn.HậuquảgiántiếpchoviệcLýTàivềvớiGiaĐịnhlàsựhợptáccủanhữngngườiTrungHoaởđấyvàcùngvớiviệcNguyễnNhạcđuổiTậpĐìnhsautrậnCẩmSa,cólẽđámdidânTrungHoaởQuyNhơnđãmấtsángkiếnmàtrởthànhthụđộng.ẢnhhưởngtrựctiếplàviệcsuyyếunhàTâySơntrongkhoảnh khắc: Tây Sơnmấtmột nửa số lượng chiến thuyền trong khi lực

lượngthuỷquânlàlựclượnglàmchohọtựtinnhất[88]

vìlựclượngcốtcánđógiúphọđổbộđượcvàoGiaĐịnh.

Nhưng dù sao thì vượt qua được những chống đối gây nên vì chuyệnDương,TâySơncũngchínhthứcbướcvàolúchànhđộngnhưmộtlựclượngđộc lập với chính quyền cũ, không nhờ vả gì hết, cho dù chỉ làmột chúttiếngtăm.HọđemĐôngcungantríởThậpThápđểtựlậpchúamới(tháng

3BínhThân1776).VớiTrịnh,họkhônkhéoxinđầuhàng.CónhữngkhókhăntrongtìnhhìnhquânchínhởThuậnHoá(đóikém,dịchtể,sứcchốngđốicủacựuthầnNguyễn),cónhữngcảntrởvềmặttâmlý(TrịnhvẫncoiđấtmớikhaiphácủachúaNguyễnnhưkhôngphảicủahọ,họchỉbậntâmtrong

toantính“đồnghoá”[89]

vùngThuậnQuảngcũvừachiếmlạiđượcthôi),khiếnHoàngNgũPhúcphảichấpnhậncuộchàngđầu.TâySơnđóngvaitrò“tướngTrịnh”khônngoannhưhọđãtônphòDương:mỗimộtcôngtrậnhọđềubáocáovớiHoàngNgũPhúc.ChonênsautrậnPhúYên,PhúcbấygiờởChâuỔ (QuảngNgãi) bèn phong choNguyễnHuệ chứcTây SơnHiệu

TiềnphongTướngquân[90]

.ThếquânbìnhTâySơn-Trịnhcũngtạmthờivữngnhờtìnhhìnhkinhtế

haivùngđượcnhàcầmquyềnTâySơnkhaithácmốitươngquancólợichophehọ.

Trongchiếntranh,phầnlớnvùngcủahọchỉchịumộtvàitrậnrồitránhkhỏisựgiàyxéoqualạitrongcáccuộctiếnquân.Chonênkhônglấylàmlạrằnghainămsau,ChapmanđếnvùngQuyNhơn thấy“bờbiểnnhiều chỗtrồngtrọtkỹlưỡng...cácvùngthấptrồnglúavànhữngcâytiêutrùmlêncácđồiđếntậnđỉnh”.TrênđườngđicánglênthànhChàBàn,ôngcũngthấyvàotrongmộtthunglũngtrồngtrọtkỹlưỡngvàruộnglúađượccấyngaytrong

thành[91]

.TiềmlựcTâySơnđượcvữngvàngcònnhờsốvàngbạc,khígiớihọcướpđượcởcáccuộccôngphátỉnhthành,hoặcnơihọNguyễn,hoặcnơi

dânchúng,nhấtlàcủacảithuyềnbècủađámthươngnhânTrungHoa[92]

.Chínhsáchchiacủathôsơbuổiđầukhiếndânchúngnghèokhổkhônglâmvào tình trạngđóikhát.Lạiquákhứ“dânđen”củanhữngngười cầmđầucòngầnquánênhọsốngrấtgiảndị,íthaotốn.ChapmannhậnxétrằngtriềuđìnhTâySơn thiếu cái huyhoàng, tráng lệnhưcủa cácôngHoàngĐôngphương,nhưngcótínhcáchsắpđặt,cẩnthậnlàmngườitacócảmgiácđứngtrướcmộtvịchúatểdũngmãnh.ĐámquânhầucủamộtvịphòmãTâySơncódángkỷluật,mạnhbạo.Đámquânlínhdướiquyềngặpgìmặcnấy.Hiệusuấtkhảnăngkinhtếdodótănglên.Cộngvớikhảnăngcủađámngườicầmđầu,lònghăngháicủabinhsĩ,TâySơnquảcóđủđiềukiệnchủquanlàmedèHoàngNgũPhúcởchínhsàohuyệtcủahọ.

Quân Trịnh ở Thuận Hoá, Nam, Ngãi có cả sự ủng hộ của Bắc Hà.Nhưnghọcũngvấpphảinhữngkhókhănnhưtổtiênhọđãgặp.TrịnhSâmđãcẩnthậnlậpracảmột tổchứcchuyểnvậnquânhướngtừSơnNamtới

ĐồngHới[93]

.Nhưngngaytừđầunămđó(tháng2GiápNgọ)NghệAnđã

gặpđói,dânchết[94]

.RồikhitiếnsâuvàoNamHàthìquânTrịnhgặpthêm

khókhăn,lầnnàycựckỳnghiêmtrọng:chiếntranhlôikéotoánquânqualạitànphá,QuảngNam,ThuậnHoáđãgặpmộttrậnđóikinhkhủngtronglịchsử.

Đóitừtháng10GiápNgọ(1774)

[95].ỞcửaHàn(Tourane)khôngcòn

mộtconheo,congà,convịt.Đườngcát trướckiasảnxuấtthậtnhiều,naybiếnmất.Tiền sụt giá:một quan còngiá trị độmột đồng tiền.Đó là tình

trạnggiữanăm1775[96]

.ĐãcóngườiđànbàởgiáokhuBaunghe(?)ăn.

thịtcon[97]

.Tìnhtrạngnguyhạihơnlàthêmvàovớiviệtmấtnhâncông,

ngườitakhôngcònhạtgiốngđểgieomùasau[98]

.Chonênđóikhổkhôngchừađếncảđámquanquyền,tônthất:cácphunhânphảiđiănxin.GiáosĩLabartettevàomộtchủnhật,ngạcnhiên thấymộtngười cháuvuadắt con

trai,cảhaiđềuráchrưới,đếnănmàyông[99]

.CảbảnHoàinamkhúcthảmthươnglàtiếngkêuthancủađámquanquyềnhọNguyễnmấttướclộc,chịuđựngkiếpsốngcủakẻchờtiếng“talai”(lạiđây:tiếnggọingườiănmày),vanvỉmiếngăn,rênsiếtđóilạnh.

CóthểnàomàquânTrịnhcòntinhthầnchiếnđấuvữngchắtlúcbanđầuởmộtnơixalạđầychếtchóc,gớmghiếcnhưvậy?Thêmnữa,chếtchócvìđóikhổdẫnđếnchếtvìbệnhtật.ĐếnđiềunàythìquânTrịnhkhôngcònhyvọng gì tránh khỏi. Họ chết quá nửa. Và chính Hoàng Ngũ Phúc trongchuyếnkéoquânvềPhúXuâncũngphảibỏmạngdọcđường(tháng10Ất

Mùi,1775)[100]

.ThiêntailoạidùmchoTâySơnmộtkẻđịch.HọNguyễnởphươngNam,

trênmộtvùngphìnhiêu,tiếpxúcgầnhơnvớitràolưugiaothươngquốctếquasựtrunggiancủađámHoakiềuMinhdânlưuvonghaythươngnhân,cótìmcáchgìloạitrừđượcnhữngmâuthuẫnnộibộđemtừPhúXuânvào,cóbiếtcáchkhai thácnhữngđiềukiệncó lợichomìnhđểchốngđốivớiTâySơnkhông?

Tiết2

LỰCLƯỢNGNGOẠIQUỐC

Lưu ý đến lực lượngTây phương vì tiến bộ kỹ thuật củahọ *Cácđếquốc thứ hạng * Các đế quốc hàng đầu: cuộc cạnh tranh Anh, Pháp *Nhữngkẻphiêulưu.

Thậtlàmộtchuyệnkhôngcầnphảibàncãikhitanhậnxétrằngnhữngbiếnđộng trongmộtnước tấtcónhữngtươngquanảnhhưởngvớicác lânbang.NhữngphongtràođộclậpthờiBắcthuộcphầnlớnđượcthànhcôngnhằmvàonhữnggiaiđoạnTrungHoagặprốiloạn,quaphân.Tráilại,nhữngkhitrongnướcViệtcótranhgiànhngôibáu,rốiloạnthìquânTrungHoalạicó cớ để đem đại binh sang. Cả một vùng Thuỷ Chân Lạp về tay chúaNguyễnnhândịphọnàynhìnvềphươngnamlàdonhữngtranhgiànhthếtậpcủacáctriềuvuaCaoMiênlàmsuyyếuthựclựctrongnướchọ.TừcuốithếkỷXV,vớinhữngphátkiếnvềhànghải,ngườiTâyphươngđemthuyềnbèsangÁđông,mởrộngsựgiaotiếpĐông-TâythìcácnướcởÁchâumộtkhicóbiếnđộng lại thấyngaysựcan thiệpcủangườida trắng.QuầnđảoNamDươnglàmột thídụcụ thể.NướcĐạiViệt trongnhữngthếkỷphântranhNam,Bắc,cóngănchặnđượcsựquấy rốicủacác thươngnhânTâyphươngcũngnhờnơi tổchứcchính trị chặtchẽởhaimiền.Cuộc thửsứcgiữathuỷquânvàThếtửNamHàNguyễnPhúcTầnvớihạmđộiHoàLanvào cuối năm Quý Mùi (1643) mà kết quả là chiến thắng về tay quânNguyễnđãlàmchoCôngtyĐôngẤnĐộHoàLan(VOC)-nóirộngra,cácthươngnhânTâyphương-chịubằnglòngđếnbuônbándướisựkiểmsoátcủacácchínhquyềnhiệnhữu.

Tìnhthếđãđổikháckhithờigiantrôiqua.BiếnđộngTâySơnlàmđảolộncáctrậttựcũ.DuệTôngdắtNguyễnÁnhvàtiếptheosauđó,ĐôngcungDương chạy vàoĐồngNai.HọTrịnh ở phương bắc bề ngoài có vẻ hùngmạnhnhưngbêntrongcũngbịmụcnátvìsựnhunhượccủađámsĩphucầmquyềntrướctháiđộkhinhlờncủađámKiêubinhThanhNghệ.Từ1674,họđãgiếtquanThamtụngNguyễnQuốcTrinh,phánhàPhạmCôngTrứ.Mộtlầnnữavàonăm1741họlạiphánhàvàchựcgiếtThamtụngNguyễnQuýCảnh.ChỉcònđợiTrịnhSâmchếtđi(1782)vớirốiloạnbỏtrưởnglậpthứlàKiêubinhcóthểcanthiệpvàoviệcvuachúađểrồihuênhhoangtuyênbốrằng“ngàynay,đượccótriềuđình,khiếnvuatônngồiyênmàhưởngphúquý đều là sức của chúngmình”. Họ đã đi đến tột đỉnh của quyền hànhnhưng vì thiếumột lý tưởng, thiếumột người cầm đầu sắc sảo, chúng takhônggặpđượcởBắcHàmộtchếđộquânchínhmàchỉmột tìnhtrạngôhợp,hỗnloạncủaKiêubinhthôi.

Nhìnvềphươngbắc,bựcthầycủaĐạiViệt,cùngthờigiancũngđangởtrong tình trạng ruỗng nát bên trong cái vỏ hào nhoáng của triều đạiCàn

Long(1736-1796)rựcrỡ.ChiếnthắngcủaquânThanhởTânCương(1755)mởrộngbiêngiớiphíatâyngănchậnthamvọngbáchủcủaNgahoàngđồngloãvớiđếquốcAnh,nhưngtạogánhnặngchiếnphígìngiữquânđộithốngtrị.Ởnộiđịa,dânsốvùnvụttăngvượtxasốlượngđấtđaikhaikhẩnkhôngđủcungứngchonhucầu, tạonênvấnđềcấpthiếtvàquantrọngnhấtchoTrungHoamãi đến bây giờ.Giai cấp địa chủ bản xứ vốn đã hợp tác vớiquânThanh,bâygiờlạihưởngthụthêmmốilợiđấtđaitănggiánêncốsứcgiữcáiđàtíchluỹbằngcáchngănchậncôngthươngnghiệpkhôngchopháttriểnmạnh.Mâu thuẫn xã hội gặp dịp bùng dậy đồng loạt vớimâu thuẫnmanghình thứcquốcgia chủnghĩa.Loạnnổi lênởSơnĐôngnăm1774,nămsauBạchLiêngiáophấtcờphảnThanhphụcMinhởHàNam,rồiAnHuy.Đànápcủachínhquyền thật tànnhẫn trên6 tỉnhcónhiều tínđồvàcuộcloạnhaocủatốnngườidữdộinhấttừ1793đến1802mớichấmdứt.

Tìnhhìnhđángchúýhơn là trongkhiNamBắcHà,TrungHoaởcáctìnhtrạngrốiren,ngưngtrệkinhtế,kỹthuậtthìTâyphươngbắtđànhữngtiếnbộkỹthuậttừthếkỷXV,càngngàycàngpháttriểnmạnhmẽ.

XétlịchsửÂuchâu,sửgiaTâyphươngnhậnthấytừnăm1640,tráivớitìnhtrạngngưngtrệtrướcđó,làbắtđầuchomộtgiaiđoạnthịnhvượngvềkinhtế.Sựtiếntriểncủahạtầngcơsởcứbiếnđổidần,ngấmngầmmàchắcchắnsuốttiềnbánthếkỷXVIII.

Đầu tiên là sựphát triểndân số.ThuyếtMalthus(1766-1834) làý thứccủaÂuchâuhoảnghốtlênvìsựgiatăngđó.Cáctaylãnhđạo,tríthứcưutúlànhữngngườitrẻtuổi.ThếkỷXVIIIlà“thếkỷcủatuổitrẻÂuchâu”.Giatăngdânsốgâynênsựnghèođóichođámbầncùngkhiếnhọphảiratỉnh,điranướcngoài.DòngxuấtcưphiêulưutìmsanggiàukhíchđộngởcácthếkỷtrướcvìvàngbạccủaMỹchâu,vìcácchuyệnkỳlạcủaMarcoPolođưavề,đếnbâygiờvìbiếnđổiđãkểvẫntồntạivớinhữngngườibỏxứmàđi.

ĐángkểlànhữngngườiÂuchâurangoàinước-buônbán,truyềnđạo,phiêulưu-hưởngđượccảnhữngthànhquảvềtiếntriểnkỹthuậtxảyratrênđấtnướchọ.ThếkỷXVIIIởÂuchâuthấyxuấthiệnnhữngkhoahọcthuầntuý đồng loạt và có tương quan với những phát triển kỹ thuật trong cácngànhdệt,máyhơinước,chếtạokimkhí,nhấtlàởAnh.

Tấtnhiên,nhữngtiếnbộnàygiúpíchchosựpháttriểnlựclượngquânsựmàÂuchâutăngtiếntừkhibiếtdùngthuốcsúngcủangườiTrungHoaquadânẢRập.NếutrướckiaAlexandredeRhodesngắmchiếcthuyềnNamchinhcủachúaTrịnhmàkhôngthấychiếcthuyềnHoàLannàodàibằng,thìđến thế kỷ này tình thế đã đảo ngược.Chưanói đến dự trù can thiệp củaPigneau de Béhaine dựa trên sự kiêu hãnh về ưu thế quân sự của Tâyphương,ChapmantrongchuyếnđidòxétNamHànăm1778theolệnhcủaToànquyềnAnhởẤnĐộcũngcócảmtưởngtươngtự.

NhậnxétvềthựclựcTâySơn,ôngghi:“CácđạoquâncủaNhạcítđáng

kể,giátrịquânsựkémlắmvàtôicóthểnóichắcchắnrằngđộ100ngườicókỷluậtsẽđánhluitoànbộquânđộicủaôngta.Thuỷquâncủaônggồmcóvàichiếcthuyềnchiếnvà3hay4ghechàilấycủangườiTrungHoa...”Cóthể là cònmột số quân rải rác các nơi, đi theoNguyễnHuệ, nhưng riêngchính Nguyễn Nhạc cũng nhận thấy được ưu thế kỹ thuật Tây phương.ChínhôngđãhỏiChapmanxemthửôngnàycóthểdùngcáctàudướiquyềnđểgiúpôngđượckhông?Vớicácđiềukiệnnào?NhạcmuốncócáccốvấnAnh,muốncócác tàuchiếnAnhphụgiúpđể thựchiệnmộngkhuấtphụcnướcCaoMiên,toànthểbánđảođếntậnXiêmvàcáctỉnhNamHàphíabắccònởtrongtayquânBắcHà.Đánhđổilấysựtrợgiúpđó,TâySơncóthểnhườngđấtchoAnhquốclậpthươngđiếm.

RồikhôngphảichỉởlãnhđịaTâySơnChapmanmớigặpsựnàiépgiúpđỡquân sự đó.ÔngđếnPhúXuânvùng chiếmđóng củaTrịnh,một viênquanBắcHàđón tiếpôngcũng lóbộmặtphảnđốichínhquyềnvàmong

ônggiúpmộttay[101]

.Tấtcảminhchứngrằngmọingườithờibấygiờđềubiết đến sự hùngmạnh củaTây phương, cho dù chỉmới biết qua các độithương thuyền lẻ tẻ. Nhưng tương quan lực lượng của các quốc gia TâyphươngcómặtởÁchâuvàohậubánthếkỷXVIIIkhônggiốngnhưởcácthếkỷtrước.NhữngbiếnchuyểnởÂuchâuđãgâynênsựthayđổiđó.

NgườiBồĐàoNhatừthếkỷXIVđãtranhchiếmđượcnềnđộclậptrongtaydânHồigiáorồidùngđámquânbinhphongkiếnthấtnghiệpvàotrongcông việc tìm kiếm đất mới. Họ dùng võ lực giành giựt độc quyền bánhương liệuÁ đông trong tay ngườiẢRập.Đế quốc của họ làmột chuỗinhữngthươngđiếmgầnbờbiển,cóvõtrang.KinhđôcủađếquốcđólàGoatrênbờbiểnphíatâyẤnĐộ.

Nhưng từ 1580 nước họ sáp nhập vào Tây Ban Nha dưới quyền củaPhilippeII.ĐếquốchọtanrãdầnvìsựtranhchiếmcủangườiHoàLan.ĐếnthếkỷXVII,khihọgiànhđượctựtrịthìẤnĐộđãmất.ChútquyềnbảotrợGiatôgiáomàhọđãhưởngđượccủacácGiáohoàngvềcácvùngĐôngcủađườngranhgiớiấnđịnhbởicáchiệpướcTordesillas1499rồicũngsẽbịsựcạnhtranhcủacácnước,nhấtlànướcPhápvớihộiTruyềngiáo,màyếudầnđivàmấthẳn.

TuyvậykhixảyrarốiloạnởĐạiViệt,họcũngmuốncanthiệpvào.CóhaichiếctàuBồởĐàNẵngvàodịpTâySơnraQuảngNam.HọtừMacaotới.MacaolàmộtnhượngđịamàngườiBồđãđemtiềnlolótđámquanlạiTrungHoađểlậpnênthươngđiếm.VàocuốithếkỷXVIII,chínhquyềnởđâydưới taymộtviênquancai trịdoLisbonneđềcử,đạidiệnchovịPhóvươngthànhGoavớimộtBiệnlý,mộtuỷviên,haithẩmphánvànhiềuvịcố

vấn[102]

.NhưnglựclượngquânsựcủaBồởmộtnơirấtgầnĐạiViệtnày

thựckhôngđángkể.Pigneaunóimộtcáchmỉamaivềviệccóýđịnhcầu

việnmộtnơinhưMacao,khôngcó lấymột tênquân[103]

.ViênbiệncủaPháiđoànTruyềngiáoởMacaothờiđólàLetondalthìghirõhơn:“Cóđộ4-50tênCipayehaymọidađenkhôngđượchuấnluyệnkỹcàngvàănmặc

lôithôi”[104]

.ĐếquốcTâyBanNha,vìhiệpướcTordesillas,dồntoànlựcởMỹchâu

thunhặtbạcvàngvàtruyềngiáo.NhờchuyếnviễnducủaMagellan(1519-21),họchiếmđượcPhiluậttân,biếnđấtnàythànhđấtcủaChúa,sungtúcnhờviệcgiaothươngÁ-Mỹchâu(quaMễtâycơ)bằngcácthuyềngalion.Họ cũng có quyền lợi tôn giáo ở Đại Việt. Các nhà tu hành khất(Franciscains)ởđâythườngliênlạcvớiManille.HọcómặttrongvụgiúpđỡDuệTôngrồiNguyễnPhúcÁnh.Quyềnlợi tôngiáolẫn lộnvớiquyềnlợiquốc gia thường gây nên sự xung đột giữa người TâyBanNha và người

Pháp[105]

.Trongkhiđó,ngườiHoàLanmàtiếngtămcủahọngàytrướclàmcho

ngườiViệtgándanhtừHoàLanđạochoGiatôgiáolạikhôngcóhànhđộngnàođángkểởbánđảonày.CôngtyĐôngẤnĐộcủahọ(VOC)thấtbạiởNamHà,ĐàiLoanbèndồntrởvềquầnđảoNamDươnglokhaithácnhânvậttàilựcởđây.VàohậubánthếkỷXVIII,họbịngườiAnhcạnhtranhráoriết:hiệpướcBreda1763chohọtoànquyềnởNamDương,nhưnghiệpước1784mởrộngvùngbiểnnàychocáctàuAnhvàogiaothương.

BiếnchuyểnxảyrabấtlợichocácđếquốcgiàcỗinhưvậyvìtrongthếkỷXVII,XVIIInướcAnhđãpháttriểnmạnhvềkinhtếđểnắmquyềntrênbiển cả.Cạnh tranh với ngườiAnh nhờ sự hùngmạnh của thời đạiLouisXIV, người Pháp cũng phát triển ở Ấn Độ. Một tay phiêu lưu, FrançoisMartin,xâydựngnênthànhphốPondichéry.Dupleix(1697-1763)cóthamvọngmuốn thành lậpmộtđếquốcPhápởẤnĐộnênmở rộngđất chiếmđượcvềphíanộiđịarồigặpphảithamvọngcủangườiAnhngăncảnlại.TừtrậnChiến tranhKế vị ở nướcÁo (1740-1748) đến trậnChiến tranhBảynăm(1756-1763),Anh-PhápxungđộtnhauởÂuchâurồimởrộngchiếntuyếnđếntậncácthuộcđịa.Karikalbịchiếm4-1760,Pondichéryđầu1761rồi tiếp theo,Mahé,Nelisseram trên bờ biểnMalabar lần lượt lọt vào tayquânAnhvìlỗilầmnghiêmtrọngcủaLallyTollendal.KếtquảTrậnchiếnBảy năm là người Pháp còn có 5 thành phố: Karikal, Pondichéry,Chandernagor,Mahé,Yanaon. Rồi vì Chiến tranh giành độc lậpHoaKỳ,xung đột Anh - Pháp tái phát. Chandernagor (7-1778), Karikal (8-1778),Pondichéry(10-1778),Mahé(3-1779)phảibịquânAnhchiếmđónglầnnữavàchỉgiaohoànngườiPhápsauhoàướcVersailles1783.

Cuộcxungđộtởthuộcđịathựcracótínhcáchvìquyềnlợicácthương

nhân,“chiến tranhcác taybuôn”,nhưVoltaiređãnhậnđịnh.Kếtquả làởthuộcđịa,nóiriêngởẤnĐộ,ngườiPhápbịthuathiệt,mấtđất,hếttiền.Sau1763,ngườiAnhlàmchủnềnthươngmạinộiđịa,nắmtrongtaycácthợdệtẤn, điều khiển các ôngHoàngẤn (nabab), xúi họ cản trở người Pháp.ỞBengale,cácgiấythônghànhPhápkhôngcógiátrịgì,tàuhọbịđóngthuế2lần,bịlụclọi,soátxét,ngăncấmchởvàngbạcxuôisôngGange(chỉthịcủaW. Hastings 1769). Trước tình trạng đó, Bộ trưởng Necker phải giải tánCôngtyĐôngẤnĐộvàđểchocácthươngnhânđượctựdobuônbánriêngrẽ(nghịđịnh13-8-1770).

XungđộtAnh-PhápnghiêngthấtlợivềphíangườiPhápđãkhiếnchohọphải tìmcáchhướngvềnơikhácẤnĐộđểvừatrả thù,vừatìmlại thếlàmquânbìnhlựclượngởhảingoại.

Ngàytrướckia,P.PoivređãchúýtớivịtríđịalýthuậntiệncủađấtNamHàđốivớiviệcbuônbáncủangườiPháp.Chiếntranhcànglàmtỏrõgiátrịýkiếnấyra.Trongnhữngvănkiệnbímật,ngườiPhápđãnhậnxét:“HìnhnhưchỉcóxứNamHàlàđãtránhkhỏisựchúýcủangườiAnh,nhưnglàmsaongườitacóthểtinrằnghọsẽkhôngdòmngótới?Nếuhọquyếtđịnhởđótrướctathìmãimãitasẽbịloạitrừởđấy,tasẽmấtmộtđiểmtựaquantrọngtrongphầnđấtnàycủaÁchâu,phầnđấtlàmchochúngtanắmquyềnngănchặnngườiAnhbuônbánvớingườiTrungHoakhicóchiếntranhxảyra, chechởviệc thươngmãi của taởkhắpnơi trênẤnĐộvà làmchohọ

luônluônlongại”[106]

.TintứcvềloạnTâySơnởNamHàđượctruyềnđiđếncácthuộcđịaAnh

-PhápởẤnĐộnhờnhữngchuyếntàubuônTâyphươngghéĐàNẵng.Tađã nói đến hai chiếc tàu Macao. Vào khoảng tháng 9-1777, chiếc tàuDiligentghéĐàNẵngchởvềẤnĐộL.MJeandeLoureiro,y sĩcủachúaNguyễn,vớihaivịquanđạithầnxinđinhờvàoGiaĐịnh.LoureirocóvậnđộngcầucứuTâyphươnggiùmchochúaNguyễn.ThếlàAnh-Pháplạicóđềtàiđểxungđộtnữa.WarrenHastings,toànquyềnAnh,pháiChapmanđidò xét khoảng tháng 7-1778. Trước đó và cùng năm, viên tư lệnh thànhChandernagor, Chevalier, cũng đã thúc đẩy viên toàn quyền Pháp ởPondichéry,DeBellecombe,nênnhândịpnàymà“hưngkhởiuythếvàtăngtiếnnềnthươngmạiquốcgia”.ÔngnhấnmạnhthêmrằngnếukhôngchịulàmtrướcngườiAnh,họsẽcanthiệpvàovàngườiPháp“nămsau,sẽđau

đớnđượctinrằngngườiAnhvừacómộtthuộcđịamớinữa”[107]

.NhưngxungđộtvềNamHàkhôngxảyragiữahaiđếquốc.Chiếntranh

Độc lập Hoa Kỳ (1775-1783) giải toả vấn đề Nam Hà. Hai chính quyềnkhônglưuýtớithìvấnđềbỏlừngchocácsángkiếncánhân.

TừtràolưuxuấtcưvàocuốithếkỷXV,cácthươngnhânTâyphươngđã

chứngtỏtinhthầnmạohiểmphiêulưucủahọ.Chúngtahãynhậnđịnhưuđiểmcủađámthươngnhânnóichungvềtinhthầnmạohiểm,sángkiếnunđúcthêmtrongkhidichuyểnsovớiđámngườiởlìmộtchỗ,bảothủ,kiếnthứchẹphòi, thiếugandạ.HãyxéthànhtungmộtChâuVănTiếpsaukhichốngTâySơn,đượctriệuhồivềGiaĐịnhđãlạiraPhúYênchốngđánhsátbênnáchđịch.RồikhiChúachạy,quântan,lầnmòtheođườngthượngđạođicầuviện,nhậnđượclờihứa,TiếplạitheođườngrừngvềtìmChúa.ConngườitrungkiênđóđãtừngđibuônnguồnvớichúaTâySơnlàmộtvídụvềtinhthầnmạohiểmcủađámthươngnhân.

NhưngthươngnhânTâyphươngnhờvàomộtphongtràorộnglớnhơn,đãcónhữnghànhđộngquyếnrũhơn.Chúngta lưuýđếnmột tácgiảcủahậu bán thế kỷ XIX, cũng là một tay phiêu lưu, ca tụng đám người tiềnphong:“Vìmộtbaohạttiêu,họkhôngngầnngạicắtcổnhau,từchốisựcứurỗilinhhồn,điềumàởvàonhữnglúckhác,họđãtỏrarấtbậntâm.Cáilốicứngđầucứngcổkỳlạtrongkhitheođuổiýmuốnlàmchohọtháchđốvớichếtchócởhàngngànhìnhthức:nhữngrủirocủabiểncảxalạ,cácbệnhkỳdịvàghêtởm,thươngtích,bắtbớ,đóirét,dịchtể,tuyệtvọng.Điềuđólàmchohọ trởnên to lớn,anhhùng,bi thốngngaycả trongnhữnghammuốnbuônbánkhôngthoảmãncủahọ,trongkhicáichếtlạnhlùngđếnđemhọđikhôngchừagiàtrẻ.Hìnhnhưkhócóthểtinrằngnộimộtlòngthamlamlạithúcđẩynhữngngườiấytheođuổiýtưởngmộtcáchliêntục,cốgắngvàhysinhmộtcáchkiêntrìnhưvậy...Vớichúngta,nhữngngườikếtụcmànhữngthửtháchnhưthếđãtránhkhỏi,họcóvẻsángrựclênkhôngphảivìnhữngthànhquảhọđãđạtđượcmà làvìchúng ta thấyởhọnhữngcôngcụcủađịnhmệnh đã xô đẩy họ đi vào nơi vô định, tuân theomột tiếng nói bên

trong,mộtkhíchđộngtoànthểđểđitìmmộtgiấcmộngxavời...”[108]

RiêngĐôngNamÁ,điểnhìnhchođámngườiphiêulưunàyởcuốithếkỷ XVII là Constantin Phaulkon đã làm cho Louis XIV tưởng thực hiệnđượcthamvọnglàmchủmộtquốcgia:XiêmLadướitriềuPhranarai.Thếkỷsau, thànhcôngởẤnĐộcủaDupleix (Pháp),Clive (Anh)về tiềnbạc,danhvọng,gâynênsựthèmkhát,ganhghétởcácchínhquốc.VẻhuyhoàngrựcrỡcủacáctriềuđìnhĐôngphươngvẫncònlàmngợpnhữngtayphiêulưu.Công tyĐôngẤnĐộPháp suy sụp,Đế chínhPháp tan rã, các chứcviệc,võquanthấtnghiệpđuanhauđemkiếnthứcphụcvụcácônghoàngẤnchốngvớingườiAnh.Trìnhđộkỹthuậtthunhậnởquốcgiaxuấtphát,tinhthầngandạkèmvớióctổchứckhiếnhọnổibậtlêngiữađámngườihọphụcvụ.Chonên,khônglấylàmlạrằngnhữngviênlínhthuỷđàongũcủaPháplạigiữnhữngvaitròđiềukhiểnquantrọngtrongthuỷquânNguyễnÁnhsaunày.

Hành động song song với đám người phiêu lưu vì tư lợi này còn có

nhữngkẻđượcgọilàLớpngườiPhiêulưucủaChúavàcủaLòngBácái,tứclà các tu sĩThiênChúagiáo.Họđi truyềngiáo vớimụcđích đemnhữngngười“ngoạiđạo”trởvềnướcChúa.Tacũngthấyởhọtinhthầnmạohiểmkhông sợ gian nguy.L.M.Laneau can dự vào vụ Phaulkon bị bắt giamởAyuthiađếntháng4-1691mớiđượcthả.Trongtù,ôngviếtthư(6-1690)cho

LouisXIV:“Chúngtôisẽlàmlạinhưcũnếuphảibắtđầulàmlại...”[109]

Nhưngđồng thời, các tu sĩ này cũngkhông thểnào tách rờiquyền lợiđạogiáovớiquyềnlợitổquốccủahọ.ViênTưlệnhthànhChandernagorđãnóirõràngtrongmộtbứcthưgởichoToànquyềnPondichéry(12-2-1778):“TôiluônluônlấylàmlạrằngtạisaoôngBộtrưởngkhôngralệnhchocáctusĩởcácnơi liên lạc thưtừvớicácngườicầmquyềnđểbáocáochohọbiếtvềtìnhhìnhchánhtrịnhữngnơihọở,vớicácchitiếtvềbuônbánmàtacóthểgâyđượcởnơiđó.Điềuđóchắcchắncóíchchoquyềnlợichunghơnlàvàitêntínđồmàhọphảichămsóc.Vớilạilàmcảhaiviệckhôngcógìlàmâu thuẫnhết.Trongkhimộtngười làL.M,họkhôngnênquênrằng tìnhtrạngtiênkhởicủahọlàngườicủavuahọvàphảichútrọngđếnviệcphục

vụchovuatrongmọiviệccầnđếnhọ”.[110]

Khôngphảilàchínhquyềnépbuộc,cáctusĩcũngcôngnhậnviệcphụcvụ cho vua họ nhưmột bổnphận thiêng liêng.Laneau trong thư nói trên,khôngânhậnđãbịbắt,vì“điềuđócóliênquanquánhiềuđếnthanhdanhcủaHoàngthượng.”

Chínhtrongcáiýthứctâmlýchungđócủathờiđạimàchúngtathấycácgiáo sĩ đều đồng loạt hành động như nhau.Không phục vụ cho vua họ ởchính quốc thì họ phục vụ cho vương quyền nơi họ trú ngụ, nhất là khiđườnglốiphụcvụnàycóhyvọngdẫnđếnkếtquảtốtđẹpchosựpháttriểnĐạo.L.MJumillacó lầnchê tráchvua tôinhàNguyễnmàcũngphải theophảnứngtựnhiênchoDuệTôngchuixuốnggầmgiường,thoáttayTâySơn

NguyễnLữ[111]

.CácL.MởĐồngNaicũngnhưởThuậnHoáđềugọiTâySơnlà“bọnphảnloạn”(lesrévoltés),gọiNhạc,Huệlà“kẻbạochúa”,“kẻthoán đoạt” (le tyran, l’ursurpateur), bày tỏ trong các thư gởi đi tấm lònghướngvềcựuNguyễncủahọ.ChóthếtlàBá-đa-lộcđãgạtbỏbaolờimờigọi,dẫndụcủaTâySơnđểhànhđộngcươngquyếttrợgiúpNguyễnPhúcÁnh.Chonên,chínhtrongkhungcảnhdó,cónhữngthamvọngđểphụcvụcánhân,quốcgiahaytôngiáotừbênngoàisẵnsàngnhảyvàocanthiệpmàchiếntranhchấmdứtphânchiaởĐạiViệtthấythêmmộtyếutốquyếtđịnhvậy.

Chương 2 - GIA ĐỊNH, ĐẤT TRANH CHIẾMQUYẾTLIỆT

Tiết3

ĐẤTGIAĐỊNHVÀCHÚATÔINHÀNGUYỄN

*Tình trạng khai thác và tiềm lực củaGiaĐịnh*Trịnh chúa từ bỏ ýđịnhNamxâm*ĐôngSơnĐỗThanhNhânvàTâySơnNguyễnLữ(1776)*NguyễnHuệ tiêu diệt họ Nguyễn (1777) * Nguyễn Phúc Ánh vàmột giaiđoạnmớicủalịchsửhọNguyễn.

ĐấtGiaĐịnh

[112]màchúcháuNguyễnPhúcÁnhdắtdíunhauvàohồi

tháng 2 (ẤtMùi 1775) là nơi lập thành do công khai thác của hai nhómngười:đámMinhthầnlưuvongnửacướp,nửaquanvàđámnôngdânViệtnghèokhổ.ỞmiềnĐông,DươngNgạnĐịch,TrầnThượngXuyênkhaipháđấtđaivàđángchúýhơn,họmởmangthươngcục,làmgiàubằngcáchmuabánvớiđủcáchạngngười:TrungHoa,Tâyphương,NhậtBản,Chà-và(Mã

Lai)[113]

.VềphíacựcTây,CảngKhẩu[114]

HàTiên củaMạcCửu cũngthịnhvượngbằngnhữngsòngbạcrúttiềncủađámthươngnhânvàbọnlưudânPhúQuốc,CầnGiọt(Kampot),RạchGiá,VũngThơm(KompongSom),

TrũngKè,CàMâu[115]

.ĐámnôngdânViệtthìphárừng,vỡđất,giànhgiựt

đấtruộngcủangườiMiênbảnxứ[116]

.Tấtnhiênvớisựkhaithácvộivãnhưvậy,bảnđồxứGiaĐịnhvàohậu

bánthếkỷXVIIIcónhữngnétriêngbiệt.ViệcNguyễnÁnhtổchứchànhchánhbanămsau(1778)chotathấymột

vàiđặcđiểmđó.ÔnghoạchđịnhbảnđồvàchiaranhgiớichocácdinhTrấnBiên,PhiênTrấn,LongHồ liên lạcnhau.DinhTrấnBiên lãnhmộthuyện(PhướcLong)và4tổng(TânChánh,BìnhAn,LongThành,vàPhướcAn).DinhPhiênTrấn lãnhmộthuyện (TânBình)và4 tổng (BìnhDương,Tân

Long,PhướcLộc,vàBìnhThuận).DinhLongHồcảilàmdinhHoằngTrấnlãnhmộtchâu(ĐịnhViễn)và3tổng(BìnhAn,BìnhDương,TânAn).ĐạoTrườngĐồn(ĐịnhTường)lãnhmộthuyện(KiếnAn)và3tổng(KiếnĐăng,

KiếnHưng,KiếnHoà)[117]

.Rõrànglàdânchúng(Việt)đãtậptrungởcácthị trấn lớn và còn rải rácở các nơi xa.VùngHàTiên vì chiến tranhvớiXiêmđã bị tàn phá, dân cư thất tánmãi đến thời trunghưng củaNguyễnÁnh(1788)cũngchưagượngdậyđượcvàcònchịuảnhhưởngbinhlựccủangườiXiêm.CácthịtrấnViệtgiănghàngtừcùlaoĐạiPhố(BiênHoà),GiaĐịnh,MỹTho,LongHồ,CầnThơcắtđứthẳnmộtkhốiđôngđúcdânMiênởkhuvựcBassac,TràVinhđoạntuyệtvớichínhquốccủahọ.KhốidânnàyđượchưởngsựthịnhvượngthươngmãidocáccửaCổChiên,Bassac,MỹThanh vẫn làmột ổ rối loạn,mệt cho những ai nắm quyền xứGiaĐịnh.ChínhuyquyềncủahọNguyễnlàmchophầnđấtphứctạpnàytrởthànhĐạiViệttáchrakhỏiconmắtdòmngó,khôngphảicủađámvuaquanChânLạpsuyyếumàlàcủaquốcgiaXiêmđanglớnmạnh.

Đi vàoGiaĐịnh,Duệ Tông không những tránh thoát được gọng kìmTrịnh-TâySơn,bỏrơiđượcvàotayđịchmộtkẻtranhquyềnvớimìnhmàcònkỳvọngnơiđạoquânTốngPhúcHợpđểmưuđồkhôiphục.KỳvọngđókhôngphảilàvôcăncứvìđấtĐồngNai“vựalúacủaquốcgia”cònlànơi của đám dân tứ chiếng, cương cường, với đám hào phúMinh hươngsốngtrong“lầusongáctía”,“ngóilợptườngxây”,đủtiềmlựcnuôidưỡngchiếntranh.

Viên lão thần Mạc Thiên Tứ tuy không còn thành trì để cai trị nữa,nhưngvẫn là cánh tayđắc lựccủaDuệTông.LàngườiMinhhương, làmquan triều,ôngcóđủuy tíncũngnhư liên lạchươngấpvớiđámhàophúĐồngNaiđểkêugọihọgiúpNguyễn.Làtướngtừngcóthamvọnglớnlao(đãgâynênchiếntranhXiêm-Việt1769-1772),ôngđủquảnggiaovàbiếtrõkhảnăngkẻôngcó thể lợidụngđược.Ôngviết thưchoBá-đa-lộckêu

ôngnàytừNamVangxuốngvàokhoảnggiữa1775[118]

đểbànbạcchínhsáchcầuviện.

Những điều kiện thuận lợi đó, chú cháu Nguyễn Phúc Ánh đã khôngdùngđượctrongnhữngnămđầuvàoGiaĐịnh,vìmộtmặt,DuệTôngchưagiảiquyếtđượcnhững tranhchấpnộibộ,mặtkhác,kẻ thùcủahọanhemTâySơnnhândịprảnhtayphíabắc,đãtheođuổihọđếntậncùng.

Gọi là rảnh tayphíabắckhôngphảichỉvìNguyễnNhạccómộtchínhsáchkhônngoanđốivớiTrịnhSâmmàcònvìTrịnhSâmđãbỏmộngtưởngchiếmđấtNguyễn.Thựcvậy,đãnóiđóikém,dịchtểởThuậnHoá,QuảngNamngănbước tiếnquânTrịnh.TrongkhiđóởThăngLong,việc chiếm

PhúXuânmanglạichoTrịnhchúacảmộtkhotàngtotát[119]

đểgiúpcho

Sâmphungphí“làmlycungởtrênTâyHồ”mỗithángba,bốnlầndạochơi.Cácnộithầngiảlàmđànbà,bàyhàngbáchhoáchungquanhbờhồđểbánchocácquantheohầuTrịnhSâmghélênmuatrongtiếngnhạcdìudặt,réo

rắtcủabọnnhạccôngnấpđâuđó.“Triệubấttường”[120]

rõrệtthêmtrongsựnuôngchiều thứphiĐặngThịHuệ.Chođếnnăm1777,khi conngườilàm“choChúamấtnước”nàysinhđượcTrịnhCánđểcókẻgiànhngôithếtửvớiTrịnhKhải,ngườicontrưởng, thìnguycơnghiêngđổngaivàngđãkhôngcócơcứuvãnđược.

Cuốinăm1775,NguyễnNhạcdẹpxongcuộcchốngđốiởhaiphủThăng(Bình),Điện(Bàn)(QuảngNam)củaTônThấtXuân,TônThấtQuyềnvớimưuchủTrươngPhúcTávàviênhàophúngườiHoatênTất.Nhạcđểcho

ThamtướngNguyễnVănDuệgiữQuảngNam[121]

màkhônggặpphảnứngnàocủaPhúXuânhết.ThựclàmộtkhuyếnkhíchchoNguyễnNhạc trongviệcđuổitheohọNguyễn.

ViênTiếtchếđiGiaĐịnhvàotháng2nămBínhThân(1776)làNguyễnLữ,lầnđầumàcũnglàlầncuốicầmđầuquântướng.DuệTôngvộichạyđiĐồngChàmởTrấnBiêntịnạn,kêuTốngPhúcHợpvềcứu.NhưngngayởGiaĐịnh,Chúa cũng còn cómột lực lượngphụ tá dưới quyềnĐỗThanh

Nhân,viêntướngtừQuảngNamvào.[122]

Ôngnàyđãtụtậpđược3.000ngườiởBaGiồng12

[123]vớicáctướng

HuỳnhĐức,TrầnBố,ĐỗHoành,VõNhàn,ĐỗKỳ,lấytênĐôngSơnquân(cái tênmangquanniệmphong thuỷ,ma thuật,ngụýchốngđốiTâySơn,khôngchỉmộthònnúinàohết).Binhtướngquayvềvớinhữngvũkhíthô

sơ,biếnchếtạichỗ:daoxàgạc,đoảnđao,gậylao,gậyvungnhựasối[124]

.SửquannhàNguyễnghibatrậnthắngcủaquânĐôngSơnvàquycông

khôiphụcSàiGònchoĐỗThanhNhân.ThựcratronglúcchưacótrậnđụngđộtotátnàođểghitênchiếntrậnthìNguyễnLữđãvộivãvơvétthóclúaGiaĐịnhchởtrênhai trămthuyềnvềQuyNhơn.Thiếungườicầmđầucótài,gandạ,TâySơnđãbỏmấtmộtcơhộitiêudiệthọNguyễn.

Vừalúcấy,binhtướngTốngPhúcHợpcũngtừBìnhKhangkéovàovớiLýTài.ỞđịavịmộtviênNgoạihữudochiếncôngkhắcphụcSàiGònmàcóvàlàchủtướngĐôngSơn,ĐỗThanhNhânkhôngdungmộtviêntướngTâySơn,chodùlàtướngđãquyphục.Xungđộtxảyra.Bịgọilà“đồchóheo”ngaytạivùngđấtđầyngườiTrungHoa,LýTàitứcgiậnchiêumộhơn8.000người,chialàmbốnsắccờ, lậpđộiTrungđaoquânriêngchongười

Minhhương,lênchiếmnúiChâuThới[125]

dùnggiáo,tầmvông,dao,súng

điểu thương, trong tháng8 thắngquânĐôngSơnởsuốiLồỒ[126]

rồi đedoạchiếmthànhPhiênTrấn.TìnhthếtrởnênphứctạphơnkhiĐôngcungDươngbỏchùaThậpTháptrốnxuốngcửaThiNạiđivàoNam(5tháng10

âl)[127]

.VốncóquenLýTàitừlúcởHộiAn,DươngcốthuyếtphụcDuệTôngchiêuhàngLýTài.Tàigiữsứgiả,đemquânxuốngSàiGòn,chịuđểDươngchiêuantronglúcquânĐôngSơnchạyvềBaGiồngkhiếnDuệTôngphải chạy theo.Như vậy,Đông cungDương đã thắngDuệ Tôngmột lầnnữa.Cuộc đảo chánh thành khiĐông cung sai Trương PhúcThận “rước”

đượcDuệTôngvềchùaKimChương[128]

đểcôngnhậnnhườngngôicho.DươngthànhTânChínhvươngdướisựchuyênchínhcủaBảogiáĐạitướngquânLýTài.

TrongkhixảyrasựphếlậpởSàiGònthìNguyễnÁnhởBaGiồngvớiĐôngSơn.Khôngnênlấylàmlạđiềunày.TừkhivàoGiaĐịnhđượcchứcChưởngsửcầmTảdựcquân,ởbênDuệTôngđểbànviệcbinh,khắnkhítvớiDuệTônglúcchạytrốnTâySơn,NguyễnÁnhluônluônhướngvềDuệ

Tông[129]

chống Lý Tài “kiêu hoành nan chế”. Gia Định trong chia rẽ,ĐôngSơnởBaGiồngchốngHoàNghĩaquânởPhiênTrấn, làmiếngmồingonchoTâySơn.

Họvào tháng3nămĐinhDậu(1777)nhưhọđãhứa

[130]cả thuỷ lẫn

bộ,cầmđầulàNguyễnLữvàNguyễnHuệ.TânChính vươngđemquân điTrấnBiên.Tướng tiền đạo củaVương

gặpTâySơnđềubịgiết,Vương luivềSàiGòn.ThuỷbinhTâySơncũngđangdằngcoởđây.HoànghĩaquângiếtđượcTuầnsátTuyênởHốcMôn.

NhưnggặplúcTrươngPhúcThậnkéoquântừCầnGiuộc[131]

vềtiếpviện,quânHoàNghĩatưởnglàĐôngSơnđánhtậphậubènbỏHốcMônchạyvềBếnNghé.TâySơnthừathếđuổitheo,thuỷbộépđánh.LýTàihoảnghốtchạyvềBaGiồngbịgiết,cònDuệTôngđược4.000quânĐôngSơnrướcvề

trúởRạchChanh[132]

rồiđiTàiPhụ.Thángtư,TâySơntiếnđếnđuổiDuệTôngvềLongHưng.GặplúcĐỗ

ThanhNhântừRạchGiáđến,cảhaibènđiCầnThơgặpMạcThiênTứ.Saukhibànđịnh,ĐỗThanhNhânbènđicầuTrầnVănThứcvàChâuVănTiếpgiúpđỡ.Maymắnnhờchuyếnđinàyôngtránhđượcnạnlớn.

VềphầnTânChínhvươngôngchạythuaởRạchChanhvềTràTân

[133]

rồiđượcTốngPhúcThiêmrướcvềBaVác[134]

.Tháng7,TâySơnđánhtanviệnbinhBìnhThuậncủaTrầnVănThứcvà tiếnđếnBaVác.TốngPhúc

Hoà(emTốngPhúcHợp)khônggiữđược lâu, tự tử.Vươngchếtcùng18người theo (19-9-1777) không có dịp để thực hiện ý định chạy ra BìnhThuậnvớiChâuVănTiếp.

SốphậncủaDuệTôngcũngđượcđịnhđoạtsauđó.ChúađãbỏchạyđiTrấnGiang(CầnThơ) tức lànơiMạcThiênTứvàcácconTứchốnggiữ.NhưngTứ từ trậnHàTiêncũngkhôngcó thực lựcnênbànvớiDuệTôngxinquaKiênGiangđónthuyềnđiQuảngĐôngcầuviện.ChúachạyvềLongXuyên, nhưngTâySơnđuổi kịp đến nơi.Chúa cùngNguyễnPhúcĐổng,anhNguyễnPhúcÁnh,vàchaconChưởngcơTrươngPhúcThận,LưuthủLượng,ThammưuNguyễnDanhKhoángđềubịgiết(18-10-1777).

LúcbấygiờNguyễnÁnhởđâumàlạithoátkhỏicáivạdiệttộcnày?SửquannhàNguyễnkhônglưuýnhiềuđếnviệcchạytrốnkhônglấygìlàmvẻvangchochúacủahọnênkhôngxétđếnnơichốnlưulạccủaông.HọthaythếcáinhụclẩntránhTâySơnbằngcâuchuyệncásấuđưaquasông,mộtbằngchứngmạngsốđếvươngcủaônghoàngnày.Tuynhiên,dođótacũngthấynhữngngàychạytrốnthậtđầykinhhoàng.Thếmà,chỉtrongmộttháng

sau ta thấyông cómặtởLongXuyênvớiĐỗThanhNhân[135]

. Điều đóchứng tỏ ông vẫn theo Duệ Tông từ lúc rời Ba Giồng. Nhờ đómà được

Pigneau đem giấu trốn và saiHồVănNghị đem thức ăn nuôi sống[136]

.NguyễnÁnh thoát nạn thật làmộtmaymắn, trong khiDuệTông vàTânChínhvươngchếtđikhônghẳnlàmộtbấthạnhchohọNguyễn.Haingườichết đi, chấm dứt một giai đoạn trong lịch sử họ Nguyễn, giai đoạn suyvong,tranhchấpquyềnlợiriêngtưtrongcáithếnghiêngngửacủadònghọ.

ĐốivớiTâySơn,conbàiĐôngcungDươngđãkhôngdùngđếnnữatừkhihọpháTốngPhúcHợpởPhúYên.NhưngthựcranóvẫngiúpíchTâySơntrongviệccùngvớiDuệTôngchốngđốilàmphânrẽthếlựcGiaĐịnhchođếnbấygiờ.

Thất mã, đắc mã, cái chết tỉa Duệ Tông và Tân Chính vương ở vàotrườnghợpđó.TinchắcđãxongviệcGiaĐịnh,NguyễnHuệvàNguyễnLữkéobinhvềQuyNhơnđểlạiTổngđốcChu,TưkhấuUy,ĐiềukhiểnHoà

cùngCai cơChấn chia binh cai trị[137]

.Nhưng khi anh emTâySơn xây

thànhChàBàn[138]

,NguyễnNhạc xưng đế, hiệu là TháiĐức, phongLữlàmTiết chế,Huệ làmLongnhươngTướngquânởđấtQuyNhơn, thì họcũngthấyởGiaĐịnhmộttrongnhữngngườicuốicùngcủadònghọNguyễntậphợptànbinhchốnglại.Thựclàkhóchịuchohọ.

Tiết4

NGUYỄNPHÚCÁNHVÀQUYỀNUYỞGIAĐỊNH

CuộckhởibinhởLongXuyên*NhữngnhậnxétvềNguyễnÁnh*VụĐỗThanhNhân*CốgắngtổchứckinhtếởvùngTâySơnvàgiớihạnkhảnăngcôngpháGiaĐịnhcủahọ.

Cả dòng họ Nguyễn sau biến cố Ba Vác và Long Xuyên gần như làkhôngcònaihoạtđộngnửangoàiNguyễnÁnh.Thựcvậy,vềphíavaichúNguyễnÁnhcóTônThấtChấtchếtcùngnămnày,TônThấtĐãng(1744-1786)khônghoạtđộng,TônThấtXuân(1759-1780)chạysangXiêmvớiMạcThiênTứvàmắcnạnởđấy,TônThấtThăngnằmlìởPhúXuân.HaingườianhthìTônThấtCaochếttrận(khôngrõnămnào),TônThấtĐổngcùngchếtvớiDuệTông.Mộtngườiem,TônThấtĐiểncònsốngtới1783.

Phảinhậnrằngsaubiếncố1777,nếukẻsốngsótkhôngphảilàÁnhthìbiếnchuyểnởGiaĐịnhcòngâynhiềuphiềnphứcchohọNguyễn.Bởivì,chúngtalưuýrằngởGiaĐịnhlúcbấygiờLýTàiđãmất,MạcThiênTứlưuvong,lựclượngcònlạicóngườicầmđầulàquânĐôngSơn.Mànhưtađãbiết,NguyễnÁnhđãnhândanhDuệTôngđiềukhiểnquânĐôngSơnthìnayDuệTôngchếtđi,vịchúakhôngchốicãicủahọlàchàngthanhniên16tuổinày.

Tháng10âmlịch1777,ôngtrởvềkhởibinhởLongXuyên.GặpThánh

NhânởSaĐéc[139]

vàCaicơHồVănLậntiếpvớiquânCầnvươngTốngPhúcKhuông,NguyễnVănHoằng,TốngPhúcLương,DươngVănTrừng,ôngđánhthắngởLongHồ.Tháng12ĐinhDậu,quânNguyễnthừathếtrở

vềSàiGòn,đuổiTổngđốcChu,TưkhấuUyvềQuyNhơn[140]

.ThánggiêngnămMậuTuất(1778),họNguyễnlậplạichínhquyềndưới

bóngcờcủaĐạinguyênsuýNhiếpquốcchínhNguyễnPhúcÁnh.Như đã nói,một giai đoạnmớimở đầu, không phải chỉ riêng cho họ

NguyễnmàcònkéodàicholịchsửViệtNamnữa.Nhữngbiếncốmớisẽtuỳthuộckhôngítthìnhiềuvàoconngườinàymàtamuốnbiết.

JohnBarrow dựa trên các tài liệu củaL.Barizy, củamột viên thư kýTrungHoacủachínhquyềnGiaĐịnh(TrịnhHoàiĐức?)vàcácgiáosĩmàvẽrõmộtNguyễnÁnhlúcđứngtuổivới“dángngườicaotrungbình,vẻmặtđềuđặn,nhẹnhõm”,“màudađỏhồng,rámnắngvìdầudãi..”..Sửquanimlặng về điểm hình dạng này vì không dámmạn thượng, vì không có thói

quentảthực.Nhưngkhinóiđếntínhtìnhthìtathấyhọkhôngtiếcdịpđềcaovịhoàngđếcủahọ.Theohọ,NguyễnÁnhlàngười“thôngduệtúcthành”.ÔngrấttrungthànhvớiDuệTông,khôngbỏvuakhinguyhiểm.Vớibầytôi,ôngbiếtchiangọtxẻbùitrongngàynằmgainếmmật.Trongđờisốngcôngcũngnhư tư, ta thấyông lúcmềmmỏng, lúccươngquyết,ứngphókhá lẹlàngvớitìnhthế.Ôngtổnghợpđượcnơimìnhvaitròcủamộtchínhtrịgia,một võ tướng. Chúng ta có thể thấy vai trò ông đóng phải khó khăn tớichừngnàokhinghĩrằngtrongthờikỳcầmquyền,dướitayônglốnhốmộtđámquanbinhphứctạpvì tìnhthế(hômquacướp,nayquan,sớmđầutốiđánh)vàlạiphứctạpvìcấutạonữa(quânViệtxenlẫnquânMiên,Chàm,MãLai,Tâyphương,TrungHoa).

“Ngườitatảônggandạ,khôngthôkệch,dồidàobiếntrátrongmọitìnhthế. Ý tưởng đúng đắn; không khi nào khó khăn ngăn chặn được ông vàchướngngạikhông làmchoông lùi bước...Cửchỉ củaôngđốivớingườingoạiquốcthậtdễthươngvàhoànhã.Cácsĩquandướiquyềnôngrấtkính

phụcông.Ôngđốixửvớihọrấtnhãnhặn,thânmậtvàtốt..”[141]

.Sửquancònchotabiếtôngbắnđượcsúngđiểuthương,bơilộigiỏi.

Những hình ảnh ấy tuy có lúc được vẽ vời cho có vẻ “chơnmạng đếvương”nhưngkhônghẳnquáxasựthật.Cũngnhìnxétnhânvậtquantrọngnàyđểđồngthờitántụngmộtbềtrêncủamình,L.MLelabousseviếttrongbứcthưđềngày14-4-1800:

“Ônghoàngnàycó lẽ làconngườinóngnảy,đoản tínhnhất trongxứ,nhưng...nhữnglờirầylacủaGiámmụcd’Adranđãlàmđằmtínhbồngbộtđó”. Ông cương quyết nhưng không hung tàn, ông hay nghiêm trị nhưngtheolệluật.

“Ôngcóđủđứccủatâmhồncũngnhưcủatrítuệ.Ôngcótínhbiếtơn,baodungvàtếnhịvềđiểmdanhdự.Lớnlêntrongtaiương,ôngchịuđựngđượcnghịchcảnhmộtcáchcanđảm,xứngđángvớinhàthôngtháiđãhuấnluyệncho.

“Lúctrẻôngưarượu,nhưngtừkhiphảicầmđầucôngviệc,ôngđãbỏđiđếnbâygiờkhôngnếm lấymộtgiọt...Vìvậy, ôngmới ranhững lệnh rất

nghiêmkhắcchốngvớinhữngaisaysưa...[142]

“Cácđứctínhtrítuệkhôngnhườngnhữngđứctínhtâmhồn.Hănghái,thông tuệ, thẳng thắn,ônghiểungay từ lúcđầunhữngviệcphức tạpnhất.Ôngnhớmọichuyệnrấttàivàôngbắtchướcrấtdễdàng...

“Ôngrấtcầnmẫn.Banđêm,ôngđọcnhiều.Ôngrấttòmòtìmhiểu

[143]

“ĐólàvịHoàngđếvĩđạinhấttừxưađếnnaycửaxứCochinchine.Giámmụcd’Adranvàônghoàngnàylàhaiconngườivĩđạimànhữngvẻtránglệcủa xở này sẽ còn giữ lại hình ảnh oai hùng. Thế kỷ của họ sẽ lưu

danh...”[144]

Ảnh hưởng của Bá-đa-lộc ở Nguyễn Ánh không phải là không quantrọng,nhưngkhôngphảichỉnhưthế.GiáodụcmàônghoàngnàyhấpthụlàmộtthứgiáodụcKhổngmônđượckhuônnắntrongthựctế.“Lớnlêntrongtaiương…”,Lelaboussenóicólý.GiaLonglàmộtNguyễnÁnhđượctậpthành trongbiếncố.Tuổi trẻ,gặpgiabiếnquásớm, trướcmộtkẻ thùgầnnhư làvôđịch,bị rượtđuổi tậnhangcùngngõhẻm,ôngmangnhiềumặccảmyếuớt,haythanthởvàbịbắtbuộcmongđợi,trôngcậyởngườinhiều.Nhưng tình thếgiúpông tựchủdầndần.Việckhu trừĐỗThanhNhân làmộtvídụđiểnhình.

NguyễnÁnhvừayênvịởGiaĐịnhthìthánghainămMậuTuất(1778),quânTâySơnlạikéovào.QuyNhơnmắcbậnrộnviệcxưngđếcủaNguyễnNhạcnênpháivàoTổngđốcChu,TưkhấuUyvàHộgiáPhạmNgạn.TâySơn chiếmđánh các vùngTrấnBiên, PhiênTrấn và ven biển.Cựu tướngHoàNghĩađạoTrầnPhượngthuatrậnởsôngPhướcLộc.Thángbanămđó,

đểĐỗThanhNhântrấngiữSàiGòn,NguyễnÁnhbỏđiBếnLức[145]

LêVănQuânvàNguyễnVănHoằngchậnđánhđượcTâySơnởBếnLứckhiếnhọ phải rút ra ngoài sông lớn.Mở cuộc phản công,ĐỗThanhNhân chận

đượcTưkhấuUyởsôngBếnNghé[146]

tronglúcNguyễnVănHoằngtiếnđánhĐồngNai(BiênHoà)giếtLiêm.LăngthâuTrấnBiên.ThuỷquânbịLêVănDuyệtphá,PhạmNgạntheođườngbộvềBìnhThuậngặpcảntrởcủa

ChâuVănTiếpvàLêVănQuânphảithốiluivềQuyNhơn[147]

.ViệcĐỗThanhNhânởlạichốnggiữchothànhchứngtỏlầnnữavaitrò

quantrọngcủaôngtrongchiếntranh.ĐịavịôngsẽcàngvữngchắckhiGiaĐịnh thấy yên ổn, thoát khỏi những chuyến nhiễu lược thường xuyên củaTâySơn.

Trong các năm 1778, 1979, 1980, Gia Định lo củng cố thực lực củamình:NguyễnÁnh lo tổ chức hành chánh, chia doanh trấn, đặt người coigiữ, tạochiến thuyền, trữ lượngphòngbịchiến tranh.SứcmạnhGiaĐịnhcũngcầnphảiđượcchứngminhvớiphiênthuộc,nhấtlàvớiChânLạpđangthừathếrốirenđểtìmcáchthoátkhỏiảnhhưởngcủaĐạiViệt.

Từtháng6âmlịch(1779),ởChânLạp,NặcVinhđãgiếtNặcThâmvàbứctửNặcTônđểchiếmchínhquyền.ĐỗThanhNhânđemquânđánhdẹp,lậpNặcẤnlàconNặcTônlênlàmvua,lưuHồVănLânởlạibảohộrồirút

quânvề.[148]

NgaychínhtrênđấtGiaĐịnhcũngkhôngyênvìthiểusốngườiMiênở

vùngTràVinh dưới quyền của tù trưởngỐcNha[149]

.Họ chiếmcứmột

vùngmàsửquanphảitảlà“rừngsâu,đầmlớn,cỏdầy,tămtối”.ĐỗThanhNhânlúcbấygiờgiữchứcNgoạihữuPhụchínhThượngtướngquân,nhândịp tức vị củaNguyễnÁnh (đầuXuân 1780) bèn cất quân phá rừng,mởđườngtiếnđánh.DươngVănTrừnglấymócsắtcâucácthuyềnlạivớinhau,dựngbè chuối trên thuyềnđểngăn têngiặcvà theonước thuỷ triều, quanbinhđãtiếnlênpháđượcsứckhángcựcủađịchquân.

Chiến thắng Trà Vinh xong, Đỗ Thanh Nhân trở về sửa soạn chiếnthuyền,huấn luyện thuỷbinh cùngbộbinh.Ông tiếp tụchọchỏivềkhoahọc,kỹthuậtTâyphươngvớiBá-đa-lộc.

Việc tổchứcởGiaĐịnhchắccóBá-đa-lộcnhúng tayvàomột ít.Ôngnàyđãcómặtởđâytừ1775màmốiliênlạcmậtthiếtvớiNguyễnÁnhđượccácnhàtruyềngiáorõtừnăm1777.Tuynhiên,ngườiquantrọngvẫnlàĐỗThanhNhân.

Kiêucăngtrongquyềntước,ỷthịnơilựclượngĐôngSơntrongviệcgiữgìn quyền vua,Đỗ ThanhNhân trở thành chuyên chế. Ôngmộ thêm vâycánhriêngchoông.Bảntínhhungbạo,ônglàmchocảxứphảisợhãi,thùghét.QuânĐôngSơncũngcónhữnghànhđộngtànácnhưTrungđaoquâncủaLýTàithuởtrước:họdùnghìnhphạtrấtthảmkhốc,thiêusốngngười,giết cả đàn bà cómang.Có tham vọng không cùng,ĐỗThanhNhân cònmuốn chiếm lấy chánh quyền.Ông cắt xén các khoản chi phí trong cung.NguyễnÁnhtớiphủriêngôngkhôngthèmgiữlễ.Ôngchotaychânnắmcácchứcvụ, vàđể chonhững ai thânhậuđượcmanghọ củaôngnhưmột vịchúatểvươngtước.

NhưngmộtvõtướngthôbạonhưĐỗThanhNhântựdẫnmìnhđếnchỗchếtmàkhônghaybiết.

Mộtngườichínchắn,cóýthứcvềđịavịcủamình,cónhiềuphụtámưulượcnhưNguyễnÁnh,tấtkhôngthểnàochịuépmộtbề.Vàogầnnửađêmmộtngàynàođó,ôngđitìmBá-đa-lộcđểhỏiýkiến.ÔngnàyphânvângiữaĐỗThanhNhânvàNguyễnÁnh,cảhaingườiôngđềucóýgiữliênlạcđểlợidụngtruyềnđạo,nêntrảlờithốithácmộtcáchkhônngoan.Ánhkhócvề,vẫnkhôngbỏýđịnhgiànhlạiquyềnbinh.

TốngPhúcThiêmthấyđượcýÁnh,tâuxintrừ“giặcbêncạnhvua”.Ánhsuynghĩrấtlâuvàhaingườibànbạckỹlưỡng.Cuốicùngmưukếđượcđặtra.NguyễnÁnhgiảbệnhởmãitrongcung,cácquanvănvõphảivàovấnan.Nhưngtrongmấyngàyđầu,ĐỗThanhNhânkhôngtới.Đếncuốingàythứba,ôngtớivớimộtsốđôngvệsĩnhưthườnglệ.Đểquânhầuởngoài,Nhântiếnvàotronggặpmẹ,vợNguyễnÁnhtrongphòngbệnh,cảhaikhônghaybiếtgìhết.Nhânchưakịpnóimộtlờithìmộtnhómvệsĩởphòngbêncạnhtiếnra,giếtchếtngay.

NhưngmốilosợcủaNguyễnÁnhkhinghĩtớihậuquảvụtrừĐỗThanhNhânđãxảy ra.“Tôingạicó rối loạn lớn”.Quảvậy,quânĐôngSơnmất

chủtướngbịphânralàm4đạo.MộtsốquântrungthànhvớichủcũchạyvềBaGiồng,căncứcũ,làmphảndướiquyềncủaĐỗBảng,VõNhàn-anhcủaPhòmãChưởnghậuquânVõTánhsaunày.

Các loạn tướng không được may mắn như mấy lần chống đối trước.Trongtháng5nhuận,NguyễnĐìnhToàn,TốngPhúcLươngđượclệnhđánhhọở sôngLươngPhú.TốngPhúcLươngvụngvề làmbạibinh.Lươngbịbiếm,CaicơNguyễnVănQuý,PhanVănTuyênthay.ĐỗBảng,VõNhàn

đềubịtrừ[150]

.Nhưvậy,NguyễnÁnhcũngđãtrảiquamộtcơnthửthách.Lầnnày,kẻ

địchkhôngphảitừngoàivàomàlànằmtrongtâmphúc.Thửtháchđólàmvữngchắcthêmkinhnghiệmcầmquyềncủaông.Vụnàyđãgâynênsónggió trongchínhquyềnGiaĐịnh.Cuộcbạo loạncủacácphản tướngĐôngSơnlàmộttrongnhữngnguyênnhânlàmngưngcuộctiếnquânraPhúYênhồigiữanăm1781.

SửquannhàNguyễnvẫncholàvụnàylàmđầumốichoviệcTâySơnlạitấncôngvàoNam:đượctinĐỗThanhNhânbịgiết,NguyễnNhạcmừngrỡ“HữuPhươngchếtrồi,cáctướngkháckhôngđánglo”rồichuẩnbịnam

chinh[151]

.Sựthựckhônggiảndịnhưvậy.ĐỗThanhNhâncũngnhưChâuVănTiếpnămsau,khôngđủlàmộtcảntrởnguyhiểmchoTâySơn.

Chúngtalưuýrằngtừ1775,lúctiếnlúclui,quânNguyễnvẫngiữcácvùngPhúYên,BìnhKhang,BìnhThuậntrongkhiTâySơnchuyênchúvàoviệctấncôngGiaĐịnhtớibalầnrồi.Tạisaovậy?KhôngphảitạicóChâuVănTiếpcảntrởởvùngngoàinhưngườitavẫntưởng.Chuyếnnamchinh1777,TâySơnkéovàobằngcảđườngbộmàkhônggặpcảntrởquantrọng.TổngđốcChu,HộgiáPhạmNgạnnhữnglầnrútluituybịchậnđánhnhưngvẫnvềđượcQuyNhơn.CóthểcoibọnChâuVănTiếpnhưcácđộitiềnđồnlẻtẻ,lẩntránhtrênvùngnúirừngtrongkhiđạibảndoanhđóngởGiaĐịnhvớihọNguyễncầmđầu.Đánhvàonơiphảiđánh,đólàlýdoTâySơn“nhậpkhấu”GiaĐịnh.

TâySơncònbiếtGiaĐịnhởmộtđiểmnữa:đó là sựsung túcởmiềnnày.HọhẳnkhôngquênviệchọcướpthuyềnlươngcủaMạcThiênTứviệntrợchoDuệTôngvàonăm1774,việcNguyễnLữchởlúathóckhoGiaĐịnhvềQuyNhơn.Ngoàira,họcòncướptiềnbạccủacácphúthươngHoakiềuởcùlaoĐạiPhốnữa.Cóthểnóitiềncủa,thóclúađóđãnuôinấngquânTâySơnchậtvậtđánhgiặc.

TìnhtrạngnghèocựcởvùngTâySơnkhôngphảilàmộtđiểmlạ.Họnổidậy thừa hưởngmột xứ cùng khổ sẵn, càng cùng khổ hơn vì tàn phá củachiếntranh,làmruộngđấtbỏhoang,côngnghệlụnbại,khiếnhọkhókhănkhimuốnpháttriểnquyềnlựcquágiớihạnđịaphươngquêhươnghọ.

ChiếmthêmQuảngNam,họchỉthêmđượcmộtxứtannátcủaNguyễn,Trịnhđểlại.HọphảimuanhữngvậtdụngcầnthiếtnhấtcủacácthuyềnbuônTrungHoanhậpcảngvớigiácắtcổ.Tiềnbạcdođóhụtlầnvàhọphảiphánhàthờ,nhấtlàchùađểlấychuôngtượngđúctiền.

NguyễnNhạccũngướclượngđượctàinguyêntrongxứrấtdồidào:tiêu,đậukhấu,quế,gỗmun,ngàvoi,thiếc...màdânchúngkhôngbiếtlợidụngvìhọ“ngudốt”.Nhưngôngcũngbiết rằngcácnướckháccoicác thứnày làquý giá và chúng có thể đem lại lợi tức cho quốc gia ông. Cho nên, gặpChapman,ôngvộivãmờibuônbán,đưaramộtthuếbiểu:10.000quanchomộtchiếctàu3cộtbuồm,7.000quanchotàu2cộtbuồm,4.000quanchonhữngchiếcnhỏhơn.Bịchêmắc,ônghạxuốngcòn7.000quan,4.000quanvà2.000quan.RồimờimọcChapmanvềnhàriêng,ônglạinémramộtýkiếntỏrahàngđầu:thathuế.Cuộcthươngthuyếtthậttứccườinhưngcũngcho ta thấyđược tìnhcảnhđáng thươngcủaTâySơn trongviệc thựchiệnmơướclớnlaovớicácphươngtiệneohẹp.

Thựcvậy,chínhquyềnQuảngNamchoChapmanmộtgiấyphépbuônbán, bắt mọi người ai mua đồ của ông phải trả đủ, không được ức hiếp,ngượcđãiôngcũngnhưkháchhàngcủaông.Nếukhông tuân,họ sẽphảichịu những hình phạt nặng nề.Nhưng điều đáng nguy cho cảTâySơn làChapmankhông tìmđượcmộtngườinào trong tỉnhđể thảo luậnviệcbánbuôn. Ta hiểu tại sao có điều đó: chỉ có người TrungHoamới làm nghềbuônbántolớn,thếmàFaifovừabịtànpháđếntậngốcthìaiđâumàgiao

dịchvớiông[152]

.TómlạichiếntranhkhôngphảilàkhônghaotốnchoTâySơn.Saunày,

NguyễnÁnhcólầnkéoquânracũngvìlươngvậntảikhôngkịpmàphảirútvề.Chonên,nhữngchuyếnđánhvàorồilạiquayracủaTâySơnphảiđượcgiảithíchbằngsựgiớihạncủalươngtiềncungcấpchiếntranh.Giớihạnnàylạichuyểnquahìnhthứckhác,giớihạnquyđịnhcủagiómùa.Đánhvàokhicònmùagióbấc, rútvềkhinổigiónam,TâySơnphải liệuđịnh thờigianhànhquânthuđếnmựctốithiểu:chiếnthuậtyểmkích,đánhmạnhrútnhanhmàngườitavẫnkhenNguyễnHuệ,cómộtphầnnguyêncớtừcácgiớihạnnày.

ChậtvậtnhưvậynênkhianhemhọxưngĐếởHoàngđế thành (ChàBàn),khinhđịchđưavàoNamtoánquânyếukémcủaTổngđốcChu,họđãđểmấtmộtcơhộidiệtNguyễnÁnh.PhảichờtớinămsaukhiNguyễnÁnh

đãthunhậnnhữngyếutốmới(tiết5)đểcảithiệnbinhlực[153]

.TâySơnsợtàuHoàLantrởnênedè.ĐỗThanhNhânchếtrồi,NguyễnÁnhcòntổchứcđượcmộtcuộctiếnquânraPhúYên.TâySơnhẳnkhôngdámvộixétđoánhậu quả cái chết củaNhân sẽ có lợi cho họ. Thực ra, chỉ có lúc tinHữu

PhươngchếthợpvớiđiềuchứngkiếntậnmắtvềkhảnăngcủađộiquânTônThấtDụtiếnra,họmớivữnglòngồạtphảncông,“nhậpkhấu”GiaĐịnhlầnnữađểghitrậnNgãBảyvàosổquâncôngcủahọnhưtasẽthấy.

Tiết5

KỸ THUẬT TÂY PHƯƠNG RỤT RÈ BƯỚC VÀOCHIẾNTRANHNAMHÀ

Mớimẻ trong quân lựcNguyễnÁnh * TrậnNgãBảy *Vụ cầu ThamLươngvàhậuquả*ChâuVănTiếpvàNguyễnHuệ.

Khicácđốiphươngmởcuộcchiếntranhthanhtoánnhauthìhọthửdùngtất cả phương tiện để đạt tớimục đích.Trong cuộc tranh chấpTâySơn -Nguyễnởbuổiđầunày,lòngcanđảm,gandạcủachiếnsĩTâySơnbịngăncảnrấtnhiềuvìhậuthuẫnkinhtếgiớihạn,vìthiếuphươngtiệnnốiliềnvớimộtchiếntrườngxanơixuấtphát.ChonênthấyđượckỹthuậtcaođộcủaTây phươngNguyễnNhạcmới đề nghị với họ xin người luyện tập sĩ tốt,mướntàuchởbinhlính,mởgiaothương.Nhưngôngđãthấtbạinhưtađãthấyvàsẽthấyvìxứsởông,doảnhhưởngcủachiếntranh,thiếumấtđámngườitrunggianquantrọng:thươngnhânTrungHoa.

MaymắnhơnTâySơn,NguyễnÁnhởGiaĐịnhcónhữngđiềukiệnđểlôikéothươngnhânTrungHoa,lạithêmcácgiáosĩTâyphương,mộttrunggianquantrọngkhácnữa.TrongkhiphântrầnvềhànhđộngđãcandựvàochínhtrịĐạiViệt,Giámmụcd’Adranchứngminhchotathấyxácnhậntrêntrongbứcthưđềngày26-7-1779:“HaichiếctàutừMacaođếnBassactrongnămnayđểbuônbán...MộtngườiTrungHoađưaýkiếnvớiônglớncủaxứCochinchinechoôngtabiếtrằngtàuchứađầyđạibác,diêmtiêu,lưuhoàngvàcácthứkhígiới,đạndượckhác.Ôngquanmàtôirấtquenđóđươnghếtsứccầncácthứhànghoánày,vộivãbắttôiviếtthưchocácquancoitàuyêucầuhọbánchoônghếthaymộtphần.Haynếucóthể,họđemtàugiúpxứCochinchine:đổilại,họđượchưởngquyềnghébếnvànhữngquyềnlợikhác

nữa”[154]

.TuycácvịchủtàucóphànnànvềtháiđộthamdựcủaBá-đa-lộc,cách

giaothiệpnàycũngđưatớikếtquảlàvàokhoảngthánghè1781trongcuộcduyệtbinhtháng5TânSửuvớikhôngdưới3vạnquân,80thuyềnđibiển,3

đạichiếnthuyền,sửquanghirõcóhaichiếctàuTây(Tâydươngthuyền).Thựcra,Bá-đa-lộcvàcácL.MgiòngFranciscainghinhậntới3chiếctàuBồĐàoNhachởđầybinhlính,khígiớisúngđạnvàlươngthực.ChínhBá-đa-lộc,“bằngcáchnóichuyệnchơi”cũngđãdunhậpkiếnthức,kỹthuậtmớivàoGiaĐịnhkhiôngdạyĐỗThanhNhânlốidùnglựuđạn,làmgiúpmộtthướcđogócđạcđiền,mộtrapporteur,mộtốngloa,mộtdụngcụthiênvănvànhữngdụngcụ toánhọckhác...Hơnnữa,ôngcònchongườigiúpviệccủa ông, Mãn-noài, Emmanuel..., một tay lính thuỷ breton, sang phụ táNguyễnÁnh,điềukhiểnmộtchiếctàuBồ.

Có được lực lượng như vậy, Nguyễn Ánh tuy vừa mới xử xong ĐỗThanhNhân,vẫn tưởng rằngcó thể tấncôngngayTâySơn.Saukỳduyệtbinh,ôngsaiTônThấtDụlàmTiếtchếbộbinhBìnhThuậncùngTốngPhúc

Thiêm,NguyễnHữuThuỵ,DươngVănTrừng raHònKhói[155]

hợp vớiChâuVănTiếptiếnđánh.HaichiếctàuBồnhândịpnàygiươngbuồmchạythẳng.ChiếcthứbadướiquyềnMãn-noàikhôngtrốnđược.Tuychỉcómộtmình,nócũnglàmchobinhTâySơnngheđồnbọn“Olane”giúpvua,bâygiờthấychiếctàudotay“ÔngCả”tạora,“chạykhôngcầnnước”,đâmrasợ

hãibỏtrốnkhỏiBìnhThuận,BìnhKhang,PhúYên[156]

.NhưngcuộctiếnquânkhôngđạtkếtquảvìbộbinhTâySơnvớinhiềuvoithiệnchiếnđãđánhđuổiquânNguyễnÁnhlàmChâuVănTiếpphảichạyvềChàRang.GặplúcdưđảngĐôngSơnnổidậy,quânNguyễnrútvềGiaĐịnh.

TốnthựcnhiềuđểtrangbịtàuBồmàkhôngđượcíchlợigì, triềuđìnhGiaĐịnhlấylàmtứcgiận.NếuphảiengạiphảnứngngoạiquốcthìMãn-noàicóđóđểrataytrảthùngay,luôntiệnthanhtoánmốihiềmPháp,TâyBanNhatrênbìnhdiệnđạocũngnhưđờiởxứnày.Mãn-noàiđãphụcchoviênchủ tàuAntonioRodiguezsay trongmột tiệc rượu, rồigiếtchếtcùngvới27línhBồkhácvàL.MAntoniolàmTuyênuýdướitàu,chỉđểthoátcó8,9kẻbơitrốnvàobờ(tháng9-1781).

TấtcảnhữngviệcxảyralàmsuykémbinhlựcNguyễnÁnh,tuynhiênhọcũngcònmạnhhơnđạo thuỷbinhTâySơnkéovàođầu tháng4-1782,nhưnhậnxétcủaPigneau.SửquanNguyễnghiđạoquânNhạc,HuệvàocửaCầnGiờthángbaNhâmDầncóđộvàitrămthuyền.TốngPhúcThiêmlãnhthuỷbinh từkhiĐỗThanhNhânchếtđi,được lệnhdẫnbinh rasôngNgãBảyđợi.L.MGinestarghinhậnquânGiaĐịnhcóhơn400thuyềnchiến,70gheTàu(?)vàchiếctàuBồcủaMãn-noàicướp.

NguyễnÁnh đứng ở đầu thuyền, chiến đấu rất hăng.NhưngTây Sơnthừa thế gió lớn thổi thuận, xông thẳng lên, ào ạt tiến đánh. Tống PhúcThiêmmangphầnlớnbinhthuyềnbỏchạy,NguyễnÁnhphảilui.TâySơnđuổi theonhưngbịMãn-noàicảntrở.Hai lầnhọcốtrèolêntàumàkhông

đượcvìMãn-noàidùnglựuđạnnémhọtantành.LầnđầutiênchiếncụTâyphươngchứngtỏtrựctiếphiệunghiệmcủanó.Nhưngquânđịchvẫnàoạtxônglên lần thứba.Lầnnàyhọ thànhcông.Mãn-noàimộtmìnhở lạigiữthuyền,châmlửachothuyềnnổ,mìnhchết.TâySơnđãthắngtrậnnhờgan

dạ nhưng phải mất rất nhiều mạng.[157]

Thực là một mối cám hận choNguyễnNhạc,NguyễnHuệ.

Nguyễn Ánh bỏ chạy về Ba Giồng, có khi lẩn trốn trong khu rừng

RomdoulcủaChânLạp.[158]

TâySơnđuổi theovàocuối tháng tưdươnglịch,bắtvuaquanChânLạphàngphụcvàbắttấtcảnhữngngườiViệtchạyloạnởđấyphảivềnước.MaymắnchoNguyễnÁnh,mộtviệcvừaxảyraởPhiênTrấnkhiếnTâySơnbịngăntrởphầnnàotrongviệcsănđuổi.

LúcbấygiờTiếtchếBìnhThuậnTônThấtDụngheTâySơnvàoGiaĐịnhvộixuấtbinhđemNguyễnVănĐàm,TrầnVănTự,tướngHoànghĩaTrầnCôngChươngđivào cứugiá.Tháng1 âm lịch, việnbinhđếnVườn

Trầu[159]

gặpbộbinhTâySơn,họbènphụcbinhđánh.ThamtánHồCôngSiêubịđạnchết.VềphíaTâySơn,HộgiáPhạmNgạnbịChươnggiếtởcầuThamLương.VừalúcấyđạibinhTâySơnkéođến,họphảirútlui.

Cái chết củaPhạmNgạngây ramột cuộcgiết chócMinhdân tànbạokhôngtừngthấy.Nhạc,Huệđãmấtkhônngoanrồisao?

Chúngtahãylưuýtrướctiênđếncánhânngườibịgiết.Tàiliệukhôngnói rõgìhơn,nhưngởchỗkhác ta thấyNguyễnHuệcómộtngườivợhọPhạmđã sinh raQuangToàn.Trongxãhội cũ của chúng ta,mối liên lạctôngtộc,địaphươnglàmộtbảođảmchosựvữngbềncủa triềuđình.Chonên họ Trịnh lựa quân Tam phủ cho làmƯu binh, hưởng đặc quyền.HọNguyễntrọngngườiTốngSơnđếnnỗilấyphẩmtừ“quý”thaythếchocáitênhuyệnriêngkiađểgọinhữngngườicùngxứđãtheoNguyễnHoàngvàoNamlàdânQuýHuyện,QuýHương,chohưởngrấtnhiềuưuđãiđếnnhưTốngPhúcPhượngtheoTâySơntớithếcùnglựckiệtmớihàngvẫnđượckểvàohàngthầntừnhàNguyễn.TâySơnvươnlêntrongmộtxãhộirạnnứtmàvẫntrongkhuônkhổcũcũngkhôngthoátkhỏithônglệđó.VụQuangToànphongtướcchoanhem,vụBùiĐắcTuyênsẽlànhữngchứngcớmạnhmẽ.Ởđây,PhạmNgạncóbàconvớiNguyễnHuệkhông?Tađãnóitàiliệuimlặng.NhưngmốithâmtìnhvớihaiôngchúaTâySơnthìhẳnPhạmNgạnđãcó.ChứcHộgiávớimấylầnNamchinhmàkhôngcóNhạc,ngườicần“hộgiá”, chứng tỏvai tròquan trọng, địavị thân thuộcvớiTâySơncủaông.ÔngcầmquâncónghĩanhưchínhNhạccầmquânvậy.

Đằngkhác,nhìnvàohoạtđộngcủakẻmàNhạctrútcămhậnlênđầu,tacũngthấynhiềuđiểmsángtỏ.Từnhữngbiếnloạn1776,1777tànphácùlaoĐạiPhốởBiênHoà thì thươngnhânTrungHoakéovềquâyquầnquanh

thànhGiaĐịnh.LýTàichếtđinhưngđámHoàNghĩaquânvẫncòn.NguyễnÁnhkhônngoanđãthudụnghọ,tuykhôngđồnghoáđượcquânđộihọ.

Ta thấy trong trận1779có tênHoàNghĩaquâncủaTrầnPhượng, trậnVườnTrầucóTrầnCôngChương,vànămsaunữacóHoàNghĩađạocủaTrầnĐìnhvớicáctướngTổngbinhTrầnHưng,LâmHúc.Nhưvậy,ngườiTrungHoa,buônbáncũngnhưbinhlínhtừdânngụcưmàrađềuởtrongmột thếhợp tácchặtchẽvớiNguyễnÁnh.Thực lựcGiaĐịnhđã làmchoTâySơnphảithắngmàhaoquânởGiaĐịnh,làmchohọbạimấtviênHộgiá thân tín ở cầu ThamLương,Nhạc vàHuệ hẳn không thể không hiểuchínhlàvìđámdânTrungHoaởđây.Ralệnhtànsát,Nhạcđãtuântheosựxúigiụccủatìnhcảm,cósựgópsứccủalýtrí.Hờnoánlàmcholệnhcàngghêgớm.

L.MCastueracómặtởChợQuánghinhận(thưngày7-7-1782có)gần4.000ngườiTrungHoabịgiết.SửquannhàNguyễntăngsốlên“hơnvạn”.TrịnhHoàiĐứccũngvậy.AndréTôn(thưngày1-7-1784)nóicótừ10.000đến12.000ngườichết.ĐánglưuýlàconsốtrênvạnlànhậnxétcủanhữngngườiViệtquenướclượngphóngđại.Tuynhiêncảnhtượngdiễntảthậtlàkinhkhiếpvàhẳnkhôngxasựthậtbaonhiêu:“NgườiTrungHoa,bấtluậnbinhlínhhaydânbuôn,mớiđếnhayởlâu,đềubịbắtgiết, thâychấtngổnngangvấtđầysôngngòi,đếnnỗinướcứkhôngchảy,cảthánghơnngườitakhông ai dám ăn tôm cá, uống nước sông”.Một không khí khủng bố baotrùm khắp vùng: những ai có hàng TrungHoa trong nhà như vải lụa, trà

thuốc,hươnggiấy...đềuvấtcảrađườngmàkhôngngườidámlượm[160]

.ThếlàsauvụHộiAn,theovớisựđưađẩycủachiếntranh,TâySơncàng

trởnêncôlập.Nhưđãthấy,thươngnhânHoacungcấpvậtdụngchongườiViệt,xuấtcảngnhữngsảnvậttrongnước,làmộtnhântốquantrọngchosựpháttriểnkinhtếởđây.TuyTâySơnsẽcònđủkhônngoanđểvevãncácgiáosĩ,cốtìmcáchlôihọvềphíamìnhvớiđạoluậttựdohànhgiáo(tháng12-1783), nhưng thươngnhânTâyphương thấygươngở cácbạnĐôngÁcủahọvàcủacảchínhhọnữa,trởnêndèdặt,longại:mộtviệcchiếctàucủaChapmanbịquânTrịnhởPhúXuâncướpbócvàogiữanăm1778màmãiđếngiữanăm1793cònlàmchopháibộMacartneylolắngkhiphảighévào

Tourane[161]

đủchứngtỏ.Phảichờđợiđểngườitaquên,nhưngthờigianlạikhôngđứngvềphíaTâySơn.

Tuynhiên,bậnrộnởvùngBếnNghéđãlàmchoTâySơnphảixaolãngnơikhác.NguyễnÁnhlạitrởvềgiồngLữ,cóthêmhaingườiHoaphụtálàThống binh Hạp và Kính. Đô đốc Tây Sơn, Nguyễn Học, đuổi theo bịNguyễnKim Phẩm đánh giết thâu hơn 80 thuyền.Mừng rỡ tưởng có thểđánhthẳngvềGiaĐịnh,ÁnhsaiNguyễnHuỳnhĐứclàmtiênphong,Tôn

ThấtCốclàmtrungquân,TrầnXuânĐàm,KimPhẩmhộgiá,tiếnquânkéovềNgãTư.NhưngNguyễnHuệ,khôngbiếtcóbiếtđếnHànTínkhông,đãdànbinhxoay lưng ra sông, đánh thật dữ.NguyễnÁnhphải chạyvềBếnLứcđượcLưuthủVinhTrấndoanhrướcvềHậuGiang,quaRạchGiá,HàTiên,theothuyềnnhỏtrốnraPhúQuốc.

TưởngyênđượcGiaĐịnh,TâySơnrútvềQuyNhơn,lưulạihàngtướngĐôngSơnĐỗNhànTrậpvớiHộbộBávà3.000quânđểcoisóc(tháng5âmlịch).Sốquânvàtêntướngthậtkhôngđủgiữ.Chonên,chỉthángsauđólàHồVănLânđãđánhđuổiĐôđốcNguyễnLoan,chiếmLongHồrồicùngvớiDươngVănTrừng,NguyễnVănQuý đánhBếnLức, thắng thêmmộttrậnnhỏ.NhưngđángengạichínhlàlựclượngChâuVănTiếpvớicâycờthêu“LươngSơntáquốc”bàytỏýđịnhtrungthànhvớinhàNguyễn.QuânTiếpkéovàovớinhữngviênthuộctướngsaunàysẽnổidanhnhư:LêVănQuân,NguyễnLong.HộbộBámuốn rútquân thìĐỗNhànTrậpngăn lạiquyếtthửsức.ÔngbịtiênphongPhạmVănSĩxôngvàođánhtrướcrồihậuđộiTiếp cũng côngkích nên phải đại bại.NhànTrập vàBá chạyvềQuy

Nhơn[162]

.Như vậy, nhờChâuVănTiếp,NguyễnÁnh lại làm chủGiaĐịnh lần

nữa.Ônglạilotổchứcbinhbị.CómộtsốngườitừPhúXuântrốnvàođầu,nhưngcũngkhôngphảilàkẻcótài.LựclượngcủaôngsaumấylầntanrãđãyếuớtđếnnỗiôngphảilosaisứthônghiếuvớiXiêmđểđềphòngTâySơn“nhậpkhấu”.

Tuynhiên,nhữngthángcuốinăm,ôngcũnglotổchứcphòngthủ.TrênbờnamsôngSàiGòn(sôngTânBình),ÁnhlậpluỹVàmCỏ(Thảocâu)choDươngVănTrừnggiữ,phíabờbắclậpluỹCáTrê(Giácngư)choTônThấtMân giữ.Có cầu tre nối hai bờ.Giữa sông bày hơn 100 thuyền cóGiámquânTôgiữbènứađợiTâySơnđếndùnghoảcôngđốt.

NguyễnÁnhkhôngphảichờlâuvìchiếntranhvẫnmangtínhcáchđịnhkỳcủanó,quyđịnhbởinhữngtrậngiómùa.LầnnàylàvớiNguyễnLữvàNguyễnHuệ.

Từđầutháng3-1783,Bá-đa-lộcđãphảihộibànvớiNguyễnÁnhvềviệctránhTâySơn.NgườitakhôngtínhviệcchạyquaChânLạpvìchiếntranhvàđóikémđãtànpháxứnày.PhảitínhchuyệnchạyracáchảiđảoởvịnhXiêm.Bá-đa-lộcđượcuỷthácsửasoạntàubè,lươngthựcđềphòngphảiđi.

Ngày19-3có tinTâySơnđến.CũngbằngcửaCầnGiờ.Tớinơi,TâySơnchiabinhlàmhaiđạo:TưkhấuNguyễnVănKimđánhbắcngạnvàĐôđốcLêVănKếđánhnamngạn.LưuthủThăngvàTiênphongTuýđịnhdụthuỷquânTâySơnmắcvàokếhoảcôngmàkhôngtínhđếnviệcnướctriềuđưaquânđịchlêntheovớiđàgióđôngthổingượclại.MồilửaquaylạiđốtthuyềnChúa.LêVănKếchặtđứtcầunổi làmchếtTônThấtMân.Dương

VănTrừngbịbắt.ChâuVănTiếpmaythoátđược,chạythẳngquaXiêmcầuviện.NguyễnÁnhvềBaGiồngvới5,6ngườitướngvàhơn100quân.Ởđócũngkhôngyên,ôngchạythẳngraHàTiêngặpBá-đa-lộcrồihaingườitrốn

quaPhúQuốc,ởhainơikhácnhau[163]

.NhưngquânNguyễncònchưachịuthua.Khôngbiếtsựviệctiếntriểnra

làmsao, hai tháng sau,NguyễnÁnh lại trởvềông tập trungquânđóngởĐồngTuyênvàphânphốinhiệmvụchocác tướngsĩ:NguyễnKimPhẩmđượclàmTiềnphong,NguyễnHuỳnhĐứctrôngcoiđámbinhngườiMiênlàmHậuứng;TrungquâncóTônThấtDụ,NguyễnĐìnhToàn,LạibộHồĐồng,BinhbộMinh,ThamnghịTrầnĐạiThể,ThammưuTrầnĐạiHuề(conThể);ChưởngcơHoằnggiữTảchi,NguyễnVănQuýHữuchi.NguyễnHuệnghetinđembinhtới.TrậnchiếnxảyravàToàn,Quý,Minh,Huềbịgiết,HuỳnhĐức,HồĐồng bị bắt về làm tay chânNguyễnHuệ.Mất hếtthuyền,đạoquântrốnchạytrongmộtxứđầysôngrạchnàyphảiđemthânlàmmồichocá.NguyễnÁnhbắtđầutừnaymộtcuộcđờilưuvongthậtsự.

Tiết6

CHIẾN THẮNG TÂY SƠN TRƯỚC VIỆN BINHXIÊMLA

TâySơnsănđuổi*GiaothiệpGiaĐịnhvàXiêmLa*ViệnbinhXiêmvàchiếnbại*Ảnhhưởng.

SautrậnĐồngTuyên,NguyễnÁnhlạithêmmộtlầnkhốnđốn.Tronglúcquânlínhchếtđuốithìnhờbiếtbơi,ôngđãthoátnạn.CónhữngmaymắnđưađếnchoôngChúanàyđểsửquannhàNguyễnlạicódịptántụngphướcmạngđếvương.QuaRạchChanh,ôngnhờđếnmộtcontrâunằmtrênbờ;giữadòngnướctriềuchiềuchảyxiếtchìmtrâuthìmaysaomộtconcásấu

(?)lạiđưagiúpôngquabờbênkia[164]

.TâySơnđãcómặttạiHậuGiangchậnmấtconđườngchạy trốnquen thuộc,ôngphảichạyxuống trúởMỹTho,rồitừđóđưagiaquyếnđiPhúQuốc.

Bịsănđuổi,binhtướngtrởlòng.Đólàđámngườitừlâuvẫnkhóđồnghoá: quânHoàNghĩa đạo.Nguyên để có người điều khiển đám tân binh,ÁnhsaiTônThấtCốctrôngcoirồisaitướngHoàNghĩaTrầnĐìnhvềcửaCầnGiờđểdothám.Côngviệcthậtkhókhănmàtướngsaithìkhôngđủuytín,Đìnhkhôngthihành.ÁnhsaiCốcgiếtđi.ThuộctướngcủaĐìnhlàTrầnHưngvàLâmHúclàmphảnchiếmHàTiên.RủirochoNguyễnKimPhẩmvàcôngchúaNgọcChú,ngườivềHàTiênthubinh,ngườimuagạomắm,đềubịbọnnàygiếtchết.

TuynhiênviệcquânđộiGiaĐịnhcómặtởcácđảovịnhXiêmgâynênkhókhănchocácđámcướpbiểnởvùngnày.Vinh-ly-ma,mộttướngXiêmtừsauloạnPhi-nhãOan-sản(1781)tụtậpmộtđámngườiMãLaichiếmcứđảoCổLong trongvịnhKompongSom, thấy lẽkhônngoan làđem thuộcbinh ra thần phục Nguyễn Ánh. Đội quân lưu vong lái thêm 100 chiếnthuyềnvà200ngườinữa.

Thêm người tất thêmmiệng ăn cho đám quân thiếu thốn sẵn.NguyễnÁnhphảidùngbinhVinh-ly-maquencướpgiựthaibalầnvàoHàTiênvàquanhđóđểkiếmkhígiới,lươngthực.Tintứcnơitrúẩnlộrangoài.

Tháng6âmlịch,lúcNguyễnÁnhđangởmũiĐáChồngthìTổngsuấtTâySơnlàPhanTấnThuậnkéobinhtớivừathuỷvừabộ.CaicơLêPhướcĐiểnphải đóngvai tròLêLai thuở trước,Ánhmới chạy thoát vềđảoCổ

Long.[165]

TônThấtĐiển,TônThấtCốc,Hoảng,Vinh-ly-mađềubịbắtvà

bịgiết.[166]

TâySơnvẫnkhôngtha.Mộtthángsau,phòmãTrươngVănĐalạiđemquânđếnCổLongvâybavòngtrùngtrùng,điệpđiệp,quyếtkhôngđểÁnh thoát lần nữa.Rủi ro choTâySơn,một trận bão đánh đắmnhiềuthuyềnđểÁnhnhânđóthoátra,chạyđiCổCốt.

TâySơnrútđi,ÁnhlạimòvềPhúQuốc.Tìnhcảnhđámquânbạithậtthảmthương:thuyềnÁnhgãynátcộtbuồm,quânlínhhếtlươngphảibứtcỏmàănrồisốngnhờmộtthuyềngạocủamộtngườiđànbàHàTiênđemgiúp.Để vợ con lại hải đảo, Ánh táo bạo đem một chiếc thuyền vào cửa Ma

Ly[167]

dothámtìnhhình.Độ20thuyềnTâySơnthấyđượcđếnvây,ônggiươngbuồmchạythẳngrabiển,lênhđênhsuốt7ngàyđêm.Gặpđượcdòngnướcngọt,thoátchếtkhát,ôngquaytrởvềPhúQuốc.

Khôngởyênđượcmộtchỗ,ÁnhphảisaiCaicơNguyễnVănChínhvề

LongXuyênchiêubinh,tậpmã.ThuyềnđếncửasôngÔngĐốc[168]

thìbắtđượctướngTâySơnlàQuảnNguyệt,Ánhsaichémđầuthịchúng.OaivũchưathấyđâumàchỉlàmđộngđếnTâySơn.Maymắn,đạoquântuầnđêmbắtđượcviênPhóchiếnDạngtrongđộiphụcbinhởcửasôngdoLưuthủLongXuyêncủaTâySơnlàNguyễnHoáđiềuđộng.Rõđượccơmưu,Ánh

giụcthuyềnchạymauchothoát.Lúc bấy giờ Lữ, Huệ đã về Quy Nhơn, để lại Trương Văn Đa với

ChưởngtiềnBảo.NguyễnÁnhtrôidạtHònChông,rồiThổChâu,CổLong,CổCốt...sốngcuộcđờivậtvờphẫnchícủaviênchúatểtrongcơnbạivong.Ôngphảithayphiênchèochống,chiasớtcùngkhổvớibọntòngthầncùngvài trăm binh trên độ mươi lăm chiếc thuyền. Tướng sĩ có khi vài ngày

khôngăn,phảiđàorễcâynhấmnhácầmhơi.[169]

VắngNguyễnHuệ,dưđảngÁnhởđất liền tưởngcódịpnổi lên thành

công.HồVăn tânđánhởTânChâu,TônThấtHộichiếmgiồngSao[170]

,đắpluỹcựđịchtrongkhiLêVănQuânlạigiữsôngTânHoà.QuânTâySơntiếnđánhgiồngSaorồiphátanđồnTânHoà.ThánggiêngnămNhâmThìn(1784),kiệntướngÁnhkhôngcònaiởGiaĐịnhvìHội,QuânđềubỏchạysangXiêm,chỗtrúcuốicùng.

ChâuVănTiếp sau trậnCáTrêđã theođường thượngchạymộtmạchquaXiêmkêuxinviệnbinh.TiếpthựctáobạotronglúcÁnhkhôngdámliều

lĩnh[171]

.SởdĩcósựdèdặtnàyvìbanggiaoXiêmViệtlúcbấygiờtuycódấuhiệucảithiệnnhưngchưađủchoÁnhthấyXiêmtỏraquênnhữngcừuthùcũ.

NamVangvàHàTiênlàhaiđịađiểmđầumốigâychiến.TađãbiếtâmmưumởrộngHàTiênquaphíaXiêmđãgâynêntrậnchiếntranhgiữaMạc

ThiênTứvàTrịnhQuốcAnh[172]

.KhiDuệTôngbịbắt,TứvớiTônThấtXuânchạytrốnbịthuyềnXiêmbắtvềVọngCác.Mùaxuân1778,ÁnhsaiCaicơLưuPhúcTrưngquatìmTứ.MùahạnămđósứbộcủaCaicơTham,TịnhđiXiêmthìgặprủiro:mộtthuyềnXiêmđibuônQuảngĐôngvềquaHàTiênbịLưuthủThănggiếtcướp.CóngườiChânLạplạinóidèmrằngGiaĐịnhcómậtthưchoTứ,XuânlàmnộiứngđểchiếmVọngCác.Muốnkhỏilolắng,TrịnhQuốcAnhchogiếtTứ,cácconlớnTửDiên,TửHoàng,TửThượngvàTônThấtXuân,Tham,Tịnh,50ngườituỳtùng,chỉchừalại

connhỏvàcháuTứphảiđiđàythôi[173]

.TìnhhìnhbanggiaokhôngmấykhảquanthìlạitiếpxảyraviệctranhquyềnbảohộChânLạp.

Vàocuốinăm1781,TrịnhQuốcAnhpháicáctướngChất-tri,Xô-siquaChânLạphỏitộiNặc-ấn,trảthùvụNặc-vinhbịĐỗThanhNhângiết.Nặc-ấn thua rút binh vềColompé cầu cứu vớiGiaĐịnh vào cuối tháng giêng

1782.NguyễnHữuThuỵvàHồVănLântiếnquânlênLoveck[174]

.ChiếntranhcòndằngdaithìởXiêmxảyrachínhbiến.GiặcthànhCổLạc(Korat)

nổidậy,TrịnhQuốcAnhsaiPhi-nhãOan-sản[175]

cầmquândẹpmàkhông

biếttạisaolạikhônglưuýrằngngườicầmđầucuộcloạnlạilàemSản.SảnquaygiáođemquânvềVọngCácbắtAnhcầmtù.ỞChânLạp,Chất-tricầuhoàvớiThuỵ,bẻtênthề,nhậncờ,đao,kiếmcủaThuỵtặngrồikéoquânvềgiếtQuốcAnh,vutộichoSảnrồigiếtluôn.Chất-tri,Xô-si,vàcháulàMa-lặc làmđệnhất,đệnhị,đệ tamPhậtvương,cùngnhaucai trị truyềndòng

Rama[176]

.ViệckếtgiaovớiNguyễnHữuThuỵ,tiếptheovớiviệcRamaIkêuMạc

TửSanhvềVọngCácnuôi, có thể coinhưnhữngdấuhiệukhuyếnkhíchNguyễnÁnhtớigầnXiêmhơn.Chonên,khibạibinhởsôngNgãTư,Ánhsai sứ bộ trên 100 người theo đường Chân Lạp qua Xiêm cầu viện. DânChânLạpgặpdịpmaytrảthùkẻthấtthế,bèngiếtgầnhếtsứbộvớiNguyễnHữuThuỵ,TrầnXuânĐàm.Chỉ cóNguyễnVănNhân,CaoPhướcTrí là

chạythoát[177]

.Tuybị trởngại,NguyễnÁnhkhônngoanvẫncốgiữ liênlạcthânthiệnđểhivọngnhờcậy.Mùathunăm1782,khitrởlạiGiaĐịnhrồi,ôngcũngsaisứđiXiêmnữa.

Đếnnay,XiêmvươngnghelờiChâuVănTiếpaicầu,mộtmặtsaiTiếptheo thượngđạo trởvề tìmchủ,mộtmặt saiThát-xỉ-đađem thuyềnđiHà

TiêntìmrướcÁnhởLongXuyênvàotháng5-1784[178]

.NhưngcóphảivìlờikêuxinkhẩnthiếtcủaChâuVănTiếpngàynayvàvìnhớmốikếtgiaovớiNguyễnHữuThuỵtrướckiamàXiêmvươngchorướcNguyễnÁnhđểrồitínhviệctrợgiúpkhông?Cónhữngtàiliệukhiếntaphảidèdặt.

Bá-đa-lộcđếnBangkokvàođầutháng11-1783cógặpởđâymộtsứgiả

củaTâySơn[179]

.Tài liệu thật là ítỏiđểcho tacó thểbiết thêmvềngàythángtớilui,sứmệnhgiaophó,sựtiếnhànhcôngviệccủaviênsứgiảnàyởBangkok.Tuynhiêndođó,tacũngthấyXiêmphảilựachọnNguyễnÁnhvàTâySơnmàquyếtđịnhnghiêngvềbênnàolạituỳthuộcvàotìnhhìnhChânLạp.

Thựcvậy,trongtháng12-1783,TrươngVănĐadẫnquântấncôngChânLạp.Trướcđó,NặcẤnbịChiêu-thuỳ-biện,mộtngườiMãLai,nổidậyđánhđuổiđếnphảitrốnquaXiêm.Đađến,BiệnvốnđượcXiêmcôngnhậnlàmphụchínhởđâytừtrước,vộivàngchạyquacầuviện.VàrồiTâySơngiápmặtquânXiêm.TrươngVănĐanghetinđiệpviênbáorằngquânXiêmsẽtiếntheođườngLàođánhQuyNhơn,nênquyếtđịnhkhaichiến.XiêmcũngđòiTâySơntrảnhữngkẻthùcủaXiêmmàTâySơngiữ(?)khôngthìchiếntranh.Vàchiếntranhxẩyra.TâySơnbịXiêmvây,haibênđánhnhauvàilần.

CuốicùngTrươngVănĐarútkhỏiNamVang(6-1-1784).Nhưngtừđó“chiếntranhcàngngàycàngnhennhúmgiữangườiXiêmvàbọngiặcởSài

Gòn”.[180]

ĐểphântánlựclượngTâySơn,XiêmvươngnghĩtớiNguyễnÁnh.Vàđó là cớquan trọngnhấtđểgiải thíchviệcNguyễnÁnhđược“rướcmời”vàoVọngCác.CuộcđónrướcnếuthựctìnhvàdiễntiếntrongbìnhđẳngthìsaolạiđểxẩyranhữngđiềumàkhigặplạiBá-đa-lộclầnthứhai,Ánhphảithanphiềnvề“cáchthứcngườitalôiôngvàoXiêm”?

Tuyvậy,ÁnhcũngởVọngCácchờđợiđưavề.ĐâylàdịpmaymắnchoXiêmvươngcóthểmởrộngcươnggiớivềphíaThuỷChânLạp.ViệnbinhXiêmgồmcóhaivạnquân,batrămchiếnthuyềndướiquyềnđiềukhiểncủaChiêuTăng,ChiêuSương,xuấtbinhngàyNhâmthìnthángsáu(25-7-1784).

Chiến tranh dùng Xiêm binh chiếmGia Định được Nguyễn Ánh tóm

thuậttrongmộtbứcthưgởichoJ.Liot[181]

:“TừThầytheoTamàtrởvề

[182] thìTacùngXiêmbinhtựutạiMang

Thít[183]

hạnhcôngTâytặc,thủthắngtàumộtchiếc,hảiđạo[184]

5chiếc.

NhẩnngàysautrựctấnxứLạch[185]

.NaythìXiêmbinhđạitứlỗlược,dâmnhơnphụnữ,lượcnhơntàivật,túngsátbấtdunglãothiếu.VậynênTâytặcbinhthếnhựt thạnh,Xiêmbinhthếnhựtsuy.Cớấyquathángchạp,mùngtámvừathấtlợi,cácgiaihộitản”...

Sử quan ghi cẩn thận hơn: tháng 7 âm lịch, khi quânNguyễnÁnh vàXiêm chiếm Kiên Giang rồi đánh Đô đốc Tây Sơn Nguyễn Hoá ở TrấnGiang(CầnThơ),quânXiêmchianhauđồntrúBaVác,TràÔn,MangThít,SaĐéc.NguyễnÁnhlokiếntạolựclượngriêng.ÔngsaiCaicơTrịnhNgọcTríđiđếncáclàngkêucựuthầnđanglẩntrốnvàhàokiệtnổilênhưởngứng

quan binh.Kết quả sơ khởi cũng khả quan: ởVũng Liêm[186]

, phóĐốcchiếnLýcủaTâySơnrahàng.CaicơNguyễnTấnVănhàngTâySơnởtrậnCáTrênămngoáinaycũng trởvề.Sauđó làLêVănDuyệt,NguyễnVănKhiêmbịbắtsau trậnĐồngTuyênvàdưđảngĐôngSơndoNguyễnVănThànhchiêudụ.

10âmlịch,NguyễnÁnhchịumộtcáitangđauđớn:ChâuVănTiếpquáhăngháitiếnsâuvàotrậnđịachếtđổimạngvớiChưởngtiềnBảoởMangThít.TrươngVănĐavộirútvềLongHồ,saingườicấpbáoQuyNhơn.

QuânXiêmhoànhhànhdữ.Ánhkêuvớicận tướng

[187], rồibỏracác

hảiđảo,gặpBá-đa-lộcởThổChâuvàotháng12-1784,thanthởvớiôngnàyrằng:ngườiXiêmlừagạtông,lấycớlậplạiquyềnbinhchoôngchỉđểdùng

danhvịôngmàcướpbócdânchúngvàbắtsốngông thôi[188]

.Trongkhi

đó,cáctướngôngcònlạiởlụcđịacốgắngtìmchiếnthắng.LêVănQuântiếp tục công việc của Châu Văn Tiếp, làm Khâm sai Tổng nhung, đemChưởngcơĐổngtiếnchiếmBaLai,TràLọt.

Nhưng không lâu, tháng chạp Giáp Thìn, Nguyễn Huệ kéo quân vào.Chạmvớimộtkẻđịchlạtay,NguyễnHuệđánhmấylầnkhôngthủthắngđãcóýrútquânvề.VừalúcmộthàngtướngcủaNguyễnÁnh,LêXuânGiác,liền choHuệ kế phục binh, đánhmạnh, bất thần, hợp với sở trường viêntướngtrẻmàđầykhảnăngnày.

HuệđemlínhthiệnchiếnmaiphụcởRạchGầm,rạchXoàiMút

[189]rồi

dụquânXiêmtới.Quenmùichiếnthắng,quânXiêmtiếnsâuvàonộiđịabịđánhúptantành,chỉcònvàinghìnngườilẩntrốntheođườngbộCaoMiênchạyvềnước.Thựclàmộtchiếnthắnglàmchoángvángđịchquân.NguyễnÁnhkhôngtrôngcậygìởviệnbinhXiênnữa.“HọsợTâySơnnhưsợcọp”.

NguyễnÁnhchạyvềTrấnGiangsaiCaicơChâuPhúcTrungtâusựtìnhlênNhịvươngnướcXiêm.CuộcđờilaođaobịsănđuổilạibắtđầuquaThổChâu rồiCổCốt.Maymắnhơn, lầnnàyđãquen sẵn, raCổCốt,NguyễnÁnhgặpCaicơTrungđembinhXiêmrước.ThángbanămẤtTỵ(1785),vớicáctướngtòngvongtrên5thuyềnvà200binh,NguyễnÁnhlủithủivàoVọngCác.

Nhưnghivọngchưadứt,ôngcònmongchờ.TrongkhiđóTâySơnlạibắt đầu tính chuyện tuônđổ sứcmạnh có sẵn của họ ngược lên phía bắc,cưỡngbáchđámdânchúngởđâynhìnnhậnoaiquyền,giátrịcủakẻbàconphươngxavềđã thunhặtđược trongchuyếnviễndumấy trămnămcáchbiệt.

PHẦNTHỨHAI-SỰTANRÃỞBẮCHÀVÀPHẢNỨNGDỘINGƯỢCKHITÂYSƠNBÀNH

TRƯỚNG(1786–1789)

Chương3CHIẾNTRANHBẮCHÀ1

Tiết7

CHIẾNTRANHTIÊUDIỆTHỌTRỊNH

Vai tròNguyễnHữuChỉnh trong chiến tranh phá vỡ phân tranh cũ *CùngđíchmơướccủaNguyễnNhạcởPhúXuân*Chiêubài“PhòLêdiệtTrịnh”cũkỹkhinănglựcmớiđemrasửdụng.

Trong thờigian tiếnmạnhvềnam,khidânĐạiViệtchậmchạpnhưngchắcchắnbiếnđổingườivàtựđểmìnhbiếnđổi,thìcảvùngÁchâucũngthấyđượcthếgiớimởrộngvớicác thuyềnbuônÂuchâumangxa lạđến.RiêngởViệtNam, ngườiBồ đếnHộiAn (NamHà), ngườiHoà đến phốHiến(BắcHà) rồisauđó làngườiAnh,ngườiPháp.TheovớihọcũngcónhưngngườiÁchâu(TrungHoa,Nhật,MãLai,XiêmLa...)đãhànhnghềtừtrướcnhưnglạităngtiếntheotràolưugiaothươngkhíchđộng.

Ngườitaghinhậnrằnghoạtđộngthươngmạihồinàyởtakhônglấygìlàmkhởisắccholắmvìtìnhtrạngnghèođóicủadânchúng.MọicungcấpracũngnhưvàophầnlớndođámláibuônTrungHoa.Nhưngtrênbìnhdiệnquốc gia và địa phương, sự giao thương đem lại hàng hoá, con người, tưtưởngkháccũnggâynhữngxáotrộnquantrọng.

Ngoạithươnglàmkhíchđộngnộithương:trầmhương,kỳnam,tiêu,cau,ớt...đitừnúi,từđồngxuốngbiển,cámắm,đồngsắttừbiểnlênnúi,đồng.Ngườiđibuônvượtkhỏiràngbuộccủahươngước,của“lệlàng”,tiếpxúcvớingườikhácxứ,khácnướctrởnêntiếnbộ,cósángkiếnvàdámliềuhơn.ChúngtađãthấynhândịpchúaNguyễnpháttriểnthếlựcvềphíanam,phíatây,nảysinhramộtdòngtraođổisảnvậtgiữamiềnnúivàđồngbằngdọcbiển qua các nguồn để hợp với những nguyên nhân khác gây ra và nuôidưỡngbiếnđộngTâySơn.

NhưngtronglúcnhómNamHàlykhaiyếuớtphảisẵnsàngchờđónthunhận,thíchứngvớihoàncảnhvàmộtchừngmựcphươngtiệnmới,thìBắcHàvẫndựatrêncơcấutrườngcửucósẵnởtrungchâuNhĩHàđểcốgang

tồntại.ĐiềuđógiảirõtạisaobiếnloạnTâySơnxảyraởNamHà,nhưngcũngchotathấytrướcthờikỳnghiêngđổcủaBắcHà.SớmhaymuộnTâySơn cũng làmột thế lực đe doạ họ Trịnh nhưHoàngNgũ Phúc đã thấy.Đúngvậy,ảnhhưởnggiaothươnglàmđatạphoáxãhộicũngcóởBắcHàđồngthờivớisựtanrãtriềuchính.

Lịchsửchínhthốngkhôngghirõcómột“thươngban”bêncạnhvăn,võvàgiámbancủahọTrịnh,chịuchứctướccủngcốhayquấyđảotriềuChúa.NhưngnhữngnhânchứngthờiđạiđãchotathấyhọTrịnhvàvõquanủnghộđámdânThanh,Nghệđibuônbántrởnêngiàucóhơn,cũngnhưhọđãbanđặcquyềnchoưubinhTamphủđểbảovệcơnghiệpnhàChúavậy.

Lúctháibìnhngườitakhôngchúýđểghinhậnsựcómặtcủaláibuônvìhọởdướibậcchótcủagiaitầngxãhội.Nhưnghọvẫnkiênnhẫnlàmgiàukhôngkểcâu“viphúbấtnhân”vìngườitalúcnàocũngcầntiềnvàchứngtỏ,lúcbìnhthời,ngườitamuachuộchọbằngquantước,khihoạnlạc,ngườitathahồcướpbóchọ.Đámthươngnhân“cáclái”củaTrịnhđãtrảiquanhưvậychuyếnloạnởThăngLong,lúcTâySơnraBắc:

“Đámcácláirấtphèphỡntrongthờiđóikém,vìlợidụngđượclúcthiếugạođể bánmắc... và để chonhữngngười nghèokhổ chết đói dọc đường.Đámcácláimấthết,thuyền,thóc,tiềnsạchcả.Ởđây,chúngtôithấyhọđiqua,trầntruồngđểtrởvềxứThanh”.

Đámcácláiđókhôngphảibuônbánloanhquanhxómchợlàngquêmàthôi.Vịtrítậptrungvàsốlượngcủahọchobiếttầmhoạtđộngrộnglớncủahọ: họ ở “gần cửa Bạng, nơi hòn Biện Sơn, nhân số lên tới gần 3.000

người”[190]

.Nguồn lợi tứccủahọkhông tuỳ thuộcvàođất ruộngnênhọcógia tư,

sảnnghiệplớn,tronglúcđámnôngdânđóikémsạtnghiệpvàtronglúcđámsĩphuxuất thân từđồngquêcũnghoảnghốt trước tìnhcảnh thảmthương

xảyrachungquanhnênđâmrachánđời,biquan[191]

.Họsốngsungtúcrồi

muốndanhvọng.NguyễnHữuChỉnhcũngởtrongsốđó[192]

.ÔngngườilàngĐôngHải,huyệnNghiLộc,trấnNghệAn.Khôngphải

tìnhcờmàchaôngláibuôn,giatưkểhàngvạn,cóconđỗHươngcốngmàvẫncứnương tựaQuậnViệpHoàngNgũPhúc.Đó làvìvõquancần tiềncủaláibuônvàláibuôncầnthếlựccủanhàquanđểlàmgiàuchodễ.

CuộcsốngsungtúctạochoChỉnhhơnngười.Họckhắpcáckinhsử,đỗHươngcốngnăm16tuổi,hayNôm(nghĩalàkhôngchịunhohoá),hàohiệp,giaodurộngrãi,ứngbiếnlanhlẹ,giỏithuỷchiếnđếncódanhhiệu“concắtnước”,Chỉnhlàmộtbộmặtđặcbiệt,nổibậtcủaBắcHàthờiấy.Chỉnhýthứcđượctàimình,chonênkhôngphảilàquáhuênhhoangkhiôngnóivớiNguyễnHuệ:“NhântàiBắcHàcómộtmìnhChỉnh,Chỉnhđirồiấylàcái

nướctrốngkhông”.MơướclàmchimbằngtungcánhđếnxưngtướclàBằnglĩnhhầu,Bằng

quậncông,Chỉnhcótầmmắtrộngrãihơnbọnsĩphu,võquanđươngthời.“Thiênhạvạnnước,logìkhôngchỗđi”,đólàlờiChỉnhtrảlờitháiđộrụtrècủaTrấnthủNghệAn,emrểQuậnViệp,khiphảitrốncáivạQuậnHuybịquânTamphủgiếtchết.NguyễnNhạc,ChâuVănTiếprồibâygiờNguyễnHữuChỉnh,nhữngngườikhácxứ,lúcbạnlúcthùnhưngđềugiốngnhauởchỗxuấtthân,đólànhữngbộmặtnổiloạnlàmkhuấyđảothêmdữdộixãhộiĐạiViệtcủathếkỷXVIIIvậy.

Tháng11NhâmDần(1782),ChỉnhđitheoTâySơn,“ngàyđêmvìgiặcbàymưu thiếtkế”.SửquannhàNguyễn thấy rõ rằngChỉnh“rốt lại thành

mối lo choBắcHà”[193]

.Nhưngvượt trên sự lo lắng cho cơnghiệpmộtdònghọ,tacũngthấyviệcChỉnhvàoQuyNhơnlàquantrọng:đólàsựtậptrung,hợptáccủanhữngnănglựclàmgẫyđổcơcấuchínhtrịđươngthời,đólàsựtiếpsứclàmđổvỡnốtcáithếphântranhcũkéodàihơnhaitrămnămrồi.

TâySơnmạnh,điềuđókhôngailàkhôngnhậnthấy.LêQuýĐônđemchuyệnsấmký,nóiTâySơncóđấtthiêntửchẳngquacũngchỉthayngườiđương thời ý thứcđược cái sứcmạnhđómà thôi.Từkhi đuổi đánhquânXiêmvàođầunăm1785,quânTâySơnbắtđầudòmngóphíabắc,nơikinhđôcũcủaChúaNamHà.ChiếmđượcThuậnHoámớilàđạtđếncùngđíchmơướccủaNguyễnNhạcnhưkhiôngthổlộvớiChapmantừ1778.

TrongkhiconhổnonTâySơngầmgừnhìnrathìconsưtửgiàTrịnhđãtàntạđếnmứckhôngthểcửđộngđược.NhữngLinhmụcthờibấygiờởBắcHàđãghilạinhữngthiêntai,thuỷloạnmàdânchúngphảigánhchịu.Đólànhững trậnhạnhánghêgớm“làmdânxứNghệkhônggặtđượchộtnào”.Trận dịch trâu bò tiếp theo vào năm1784 làmchết 2/3 súc vật khiến chongườiphảicàybừathay.Nghềchài,nghềđãlàmgiàuchochaNguyễnHữuChỉnhởxứThanhNghệcũngtàntạvìbãotốnăm1785.TrướckhiTâySơntới Bắc Hà phải chịu nạn đói vì lụt to, hạn lớn, sâu bọ nhiều, vì dịch đi

tướt[194]

.Những taihoạdonhàcầmquyềngây racàng làmchodânchúngđiêu

đứnghơnnữa.NhữngchươngđầucủaquyểnHoàngLênhấtthốngchícựctảđượctìnhtrạngrốiloạnchínhquyềnởBắcHàvàonhữngnămnày.

ChúngtathấyđượcđámquầnthầnvănvõchuyênnịnhbợđưađónlờiTrịnhSâm,chúcmừngTrịnhCán.CókẻchuyêntốcáongườiđểlàmquannhưĐốcđồngNguyễnHuyBáở trấnTháiNguyên,cókẻnhưĐặngMậuLâncậyquyềnThứphi,làmnhụcquanquân,bắthiếpvợcondângian,thậmchíđếngiếtsứgiảTrịnhSâmsaukhihỏimộtcâurấthách:“Chúalàcáigì?”

Chúalàcáigì?Thựcvậy,Chúabịkhinhkhivìgiađạokhôngyên.TrịnhSâmyêuquýThứphiĐặngThịHuệ,muốnchoconHuệlàTrịnhCánlênnốinghiệp.ContrưởngSâmlàTrịnhTôngtưởngcóthểnhânlúcSâmnổichứngđaubụngkinhniênnguykịchmàmưuđồgiànhquyềnbinh,nhưngthấtbạigây ravụánCanhTý (1780)mà lời thanvanuấtứccủamộtnạnnhân là lờikếtánchếđộ:“Trờikhôngcómắt, tràokhôngcóquanđểchoQuốcChấnchếtoan”.

ĐámưubinhTamphủmàsố lượngđộchừng25 -30.000người

[195]

dùng để bảo vệ Chúa, thường ngày không có việc gì làm ngoài việc phápháchdân chúng, đe doạ các quan, bây giờmới chen vào việc nhàChúa.

TrịnhSâmmất sau hàng năm sống tránh ánh sángmặt trời[196]

đểTrịnhCán lênngôigâynêncáihoạ tương tranh.KiêubinhphếCánsaukhigiếtHuyQuậncôngHoàngĐìnhBảo,ngườichechởNguyễnHữuChỉnh,rồilậpTrịnhTônglênngôiChúatrongmộtcảnhmàNgôThìChítảmộtcáchmỉamai.

QuyềnbinhtừnayởtrongtayKiêubinh.Chúalậpđượcthìvuacũngdohọlậpđượcnốt.Họhoànhhànhtànpháphốphườngdữdộinhấtvàonhững

thángđầunămGiápThân(1781)[197]

.Tình hình Bắc Hà như vậy, Chỉnh hay biết cặn kẽ nhờ căn vặn một

thuyếtkháchcủaChúaTrịnh.CuốimùaxuânBínhNgọ(1786),TrịnhPhuNhưtừThuậnHoávângmệnhtrấntướngPhạmNgôCầuvàoTâySơnđiềuđìnhviệcbiêngiớinhưnglại thócmáchnóichoChỉnhrõvề tìnhhìnhđóikémởBắcHà,dânvớilínhkhôngưagìnhau.Vớimộtviêntrấntướngđầnđộn,chậmchạpnhưPhạmNgôCầuthìbavạnquândướiquyềnđiềukhiểncủacácviênĐạitướng,Phótướng,Đốcthị,PhóĐốcthịcũngkhôngthànhmộtlựclượnggìhết,huốnghồlàcáchcaitrịgaygắt,cướpbóctrongmộtxứvừaquanạnđóilạikhiếnchongườidâncàngthùghétlínhtráng.

Chonên,cuốithángtưâmlịchBínhNgọ,quânTâySơntrựcphátThuậnHoá dưới quyềnNguyễnHuệ cóVũVănNhậm làmTảĐô đốc,Nguyễn

HữuChỉnhlàmHữuĐôđốcvớiTiếtchếNguyễnLữđitiếpứng[198]

.ĐánhtrúngvàotâmlýmêtíncủaPhạmNgôCầu,TâySơnmưukhiếnCầulậpđànchạysuốt7ngàyđêm,mệtmỏitướngsĩ,đểhoảnghốtthấygiặcầmầmkéo

đếnkhôngđườngchốngcự[199]

.Đạidiệnchonhóm“treocờđiều”quyết

chiến[200]

bachaconHoàngĐìnhThểvàtướngVũTáKiênchếtởngoàithànhPhúXuânvìCầumuốnhàngđãkhôngtiếptếthuốcđạn.SốmệnhcủaôngquanĐạimuốn“treocờbạc”nàycũngkhônghơngì:ôngbị tốngvềQuyNhơnrồibịgiết.TâySơncakhúckhảihoànvàoHuếngày14-6-1786.

Trongtrậnnày,quânlínhBắcHàởPhúXuânrấtítngườichạytrốnđượcvề,lớpbịTâySơngiết,lớpbịdânchúngThuậnHoátrừ.

ChiếntranhtànsátvẫnđượccoilàvếtnhơchoTâySơn,nhưngkhôngphảihọkhôngcólýdođểbàochữa.Lýdođónằmtrongnguyêntắchànhquâncủahọ.Đánhmau,đánhmạnh,đánhbất thần thì tất luật lệgiếtchóccủachiếntranhđượcthihànhtriệtđể.

NgườitacũngcóthểcoiviệcTâySơntrongtrậnđánhThuậnHoápháhuỷmộtchiếctàuBồtừMacaotới,dìmnướcanhemviênchủtàu,giếthai

ngườithuỷthủ[201]

nhưlàmộtchứngcứvềlònghiếusátcủahọ.Thựcra,

chúng ta lưuý rằng thuỷquâncủahọchỉ làmộtđoàn thuyền[202]

tuy tớihơn400chiếc,nhưngvẫnọpẹpsovớichiếctàuđồngTâyphươngởvùngtiếnquân.Họđãcókinhnghiệmcủatrậnchiếnmùaxuân1782ởsôngNgãBảy.Phảiđánhồạtđểlấpliếmcáiyếukémkỹthuậtcủahọ.Chonên,phảitàn sát. Chứ bình thường họ cũng biết cố tìm cách lôi kéo các nước Tâyphươngtheohọ.

Cuốinăm1785,mộtchiếctàuMacaobịgióbạtvàoQuyNhơn.NguyễnNhạctịchthuchiếctàuđó,chongườiláinhưngvụngvềđểchìmmất.ChủtàuvàthuỷthủđượctrảvềMacaocólẽvàolúcxuấtquânđánhphúXuân(5-1786).TâySơnchongườitheomangthưchotoànquyềnManillexingiaothươngvàmuađạibácđểđánhgiặc,muađồngđểđúctiềnvàluônthểdòxét

xemNguyễnÁnh có điManille vớiBá-đa-lộc không[203]

.Nhưngdù saochiếntranhcũngđưahọtớichỗcôlậpvớibênngoàicũngnhưsẽcôlậpvớidânchúngvìtínhcáchtậndụngnhânlựccủahọ.

SaukhichiếmđượcĐồngHới,đuổitướngNinhTốnchạyvềBắc,TâySơndừnglại.Thựcvậy,vìnhưđãnói,đólàcùngtộtướcmuốncủaNhạc:chiếmđể làm chủ cả giang sơn “họ ngoại” củamình.Ý định đó thể hiệntrongviệcxâylạiluỹThầycao19bộ,dày1sào.Khôngaiđượcởnhà,cảđànbà,congái,ngườigoá-trừngườicònchoconbú,đềuphảiđiđắpluỹhoặcvào rừngđốn cây.Dịchvụđó lại làmhao tốn thêmmột xứ sởđã ít

ngườisẵnvìchiếntranh,dịchtể,đóikém.[204]

NhưngnếuTâySơncủaNguyễnNhạcbắtđầuphảidèdặtthìTâySơncủaNguyễnHuệvớiviêntướngchưahềthua33tuổitấtkhôngthểdừnglạibêndướisôngGianhmàphảilàmcáigìđể“phôtrươnglònggandạcủahọ”.Lại thêmvàođó làviễn tượngchiếm lại sốvàng trongkhoPhúXuânmà

Trịnhđãlấyvề12nămtrước,chưakểkhovàngcủachínhhọTrịnh[205]

.NếuNguyễnHuệ còn ngần ngừ thì cóNguyễnHữuChỉnh để đốc xúi

thêmvào.ĐembinhpháprađểkhuyếndụHuệ,vạchrõđấtBắcchỉcòncái

vỏrỗngkhông“tướngtrễ,binhkiêu,triềuđìnhkhôngkỷcương”,dùngchiêubàiPhùLê,diệtTrịnhđểtiếnquân,dùngviễntượngthànhcônglớntronglờisấmđểngăncáisợtráilệnhVuaAnh,Chỉnhthựcđãhếtlòngtìmcáchđểtrởvềquêcũvớiuydanhsấmsétvậy.

Nhưngđiđánhmộtxứxacũngphảicầntổchứcthêmlựclượng.Quâncủahọ lúc từQuyNhơncũng lẫn lộnđủ thứhạngvàgiốngngười.NgoàingườiViệtNamHà,tấtnhiên,họcòncó“nhữngngườiMường,Mandivà

cácbọnmọikhácnhưCaoMiên,Cambien(?),Xiêm..”.[206]

,nghĩalàcóthểnóiđámngườithiểusốmiềnnúi,đồngbằngNamHà,đámtùbinhởchiếctàuBồ, trong các trận chiến thắng trướcởGiaĐịnh.Bâygiờ họ phải lấythêmquânThuậnHoá,BốChính.TùbinhBắcHàthìkhôngcònnữa.Dânsốởđâylạisụtxuốngnhiềuvìđói,dịchtểđếnnỗingườitaphảilôiđànbàđiđắpluỹsửađường.Chỉcònnhữngngườicủacáctôngiáolẩnlútđứngngoàichiếntranhlàcònđôngđúc.Chonên,từPhúXuânchotớisôngGianh,chỉtrong5ngày,tấtcảđềubịbắtđi.TâySơnphácácchùachiềnvàépcácnhà

sư phải mang khí giới đi đánh giặc[207]

. Những tín đồ Công giáo cũngkhôngđượcchừa, hầuhết đềuphảigianhậpvàođoànquânviễn chinh ra

Bắc[208]

.Ngoàira,TâySơncũngcầnkimkhí.Họphánhàthờ,chùachiền,mộtphầnđểbắtngười,mộtphầnđể tìmcác tượngvà các chuôngvềđúc

súngđạibác[209]

.Đánglưuýlàđámtânbinhbịbắtbuộcvácsúngnày,mộtkhibị lôicuốnvào trậnđịa,vẫn trởnênnhữngngười línhcanđảm,cókỷluật.

Trướckhí thếàoạtnhưvậy,ThăngLong lạikhôngnghĩgìđếnchốngđánh.HọchođấtThuậnHoálàđấtNamHà,mấtđicũnglà“điềumay”,chỉcầngiữNghệAnlàđược.QuântướngsaiđitrấnNghệAndướiquyềnTrịnhTựQuyềnthìtrùngtrìnhđến10ngàychưaxongviệcchỉnhbị.

Trong lúc đó thì Tây Sơn đã ra. Nguyễn Hữu Chỉnh lãnh 150

thuyền[210]

.đitrướcvàocửaĐạiAnnhắmvàokholươngVịHoàng(NamĐịnh)tấnphát.Trênđườngđi,trấnthủNghệAnBùiThếToại,ThanhHoá-TạDanhThuỳnghegióbỏ thành chạy.TướnggiữVịHoàng cũngkhônghơngì.Chỉnhthuđượcởđâyhàngtrămvạnhộclương,giảiquyếtchắcviệctiếp tế cho quân đội rồi đốt lửa làmhiệu choNguyễnHuệ hay biết chiếnthắngmàđến(16-7-1786).

Trịnhphảivộivãtổchứcquânchốngcự.TrịnhTựQuyềnxuốnggiữSơnNamđóngởKimĐộng.BùiThếDậnđembộbinhyểmhộchoĐinhTíchNhưỡngdẫn thuỷbinhđếncửaLuộc.NhưngquânTâySơncũngvừađếnđánhtanquânNhưỡng,xuaDận,QuyềnchạyrồichiếmgiữphốHiếnngày

19-7.HômsauđoànthuyềntrựcchỉThăngLong[211]

.TướngtáKinhđôlochạyvợcon,cấtgiấucủacải,khôngmộtngườinào

dámđánhgiặc.ThamtụngBùiHuyBíchbịcôngkíchrồibịTôngbãichức,bắtratrậnđốcchiến.TrầnCôngXánhiếnmưuChúa,gọiHoàngPhùngCơ,bộtướngHoàngNgũPhúctrướckia,từSơnTâyvềgóp300bảnbộbinhvới1.000ngườivộivãchiêumộbằng5.000 lạngbạcquânphí, tất cảđem rađóngởhồVạnXuân.ThuỷquâncủaKinhkỳcũngđếnđóngởbếnThuýÁichờgiặc.

Nếp sống tháibình, lừđừđãquen thói,quânTrịnhkhông lườngđượcsứcđánhhoảtốccủaTâySơn.GiặcđếnmàlínhtrángkhôngkịplênthuyềnđểviênThiêntướngNgôCảnhHoànmộtmìnhđầuthuyềncựchiến,bịsúnglớnbắnchết lôi theocái chết thảm thươnghơncủangườivợbéPhanThịThuấn.QuânTâySơnđãùalênbộmàquânPhùngCơcònăncơmthìcáithếthuathậtđãrõrệtnghiêngvềphíanàorồi.

TâySơnchémgiếtchochánrồitiếnquânlênbếnTâyLong.Đámlínhhộvệkinhthànhbâygiờmớichongườitathấyxấuhổvớidanhvịưubinh.Nghesúnghoảmaicủagiặchọ“sợmấtvía,bỏcảkhígiới,chạythụcmạng”.Câycờ“DiệtTrịnhphùLê”phấtphớitrênthànhThăngLongkhiếncho“chỉ

cóChúaTrịnh,bộhạcùngbinhlínhchạytrốnthôi”(21-7-1786)[212]

.“GiặcQuảng” tiếnvàoTrịnhphủ lấyvàngbạc, súng lớn, súng tay,đồ

đạc,voingựa,chỉđểlạicáixácvôigạch.QuântướngTâySơnchuirúcở

cácchùa,vứtchôncácphotượng,khôngmộtmặccảmnàohết[213]

.Binhlính cũngmang tinh thần cương cường của chủ tướng.L.MLeRoyởKẻVĩnh thấyhọđi lính“không lương,không tiền”,mà“không lấycáigìcủangười Bắc hết, hoặc ăn cơm không muối, uống nước lạnh và ngủ ngoài

trời”[214]

.Ở cửaBạng,LaMothe thấy họ cướp bóc, đốt phá, nhưng giết

ngườirấtít,vìcólệnhcấmcủa“bạochúa”[215]

.Họtrị tộibọntrộmcướpmộtcáchgiảndịđếnthànhthôkệch,tànnhẫn:cóaicáolàkhôngcầnphải

dôngdài,họchặtđầu tứckhắc[216]

.Hìnhphạtcũngkhôngmiễn trừchobinhlínhhọ.

Nhưngchiếnthắngkhôngđủ,ngườitacònphảihợppháphoáviệctiếnquânđốivớidân chúng.Thực ra,ở cửamiệngngườimạnhviệcgì khôngphải.Ởđây,nhưđãthấy,ngườitacósẵnđểlợidụngmộtchiêubàicũkỹ:“PhòLêdiệtTrịnh”vàmộtlờisấmtruyềntụngtừlâutrongdângianrằngTrịnh sẽmất nghiệpChúa.LẽTrời nhưvậy,TâySơn chỉ là kẻ đạiThiênhành đạo thôi.Cho nên,LýTrầnQuán dù có tự phụ “đạo hiếu 3 nămđãtrọn”cónhắcđếnnghĩavuatôi,tìnhthầytròcũngkhôngngănđượctênhọc

tròTuầnhuyệnTrangbắtĐoanNamvươngTrịnhTôngđemnạpchoTâySơnvớicái lẽgiảndị“sợ thầykhôngbằngsợgiặc,quýChúakhôngbằngquýthân”.

ĐiềuđóchotathấysứcphânlycủaxãhộiBắcHàđươngthời.NhữngbiếnloạntrướcxưnglàdiệtTrịnhphòLênhưngkhôngcóđượcnhữnglựclượngkếttậptolớn.ĐámnôngdântrungchâuđitheoNguyễnCừ,NguyễnTuyển,NguyễnHữuCầu,NguyễnDanhPhương...chẳnghạn,vìnghèođói,bất mãn quan lại mà vác bừa vác gậy làm giặc, mỗi nơi mỗi nhóm chứthươnggìLê!Đámsĩphu,võtướngthấyngồiởphủChúacũngkhôngkhácgìĐiệnVua,làmBồitụngcũnggiữngôiTểtướngthìcógìmàthắcmắcđổithay?CònNguyễnchúaởphươngNammuốnnóiđếnnghĩatônphù-đểgiữđộcquyềntônphù,thìcũngkhôngđủsứcđembinhqua7huyệnNghệAn.NhữnglựclượngphântáncủaxãhộiĐạiViệtchỉvừađủđểgiữngôivuaLêchứkhôngđủđểtraolạithựcquyềnchodònghọnày.

Rồitheodầnvớithờigian,cácvuaLêkhôngdựvàochínhsựtrởnênvôtài,dung thường.Điểnhìnhnhất làôngvuagià,bệnhLêHiểnTông.Làmvuamà“khoanhtayrũáo,tìmtròmuavui”,bịTrịnhSâmđènénmọicáchvẫncườicợtmớicó thể làmvualâudài.Nhưnglâudầntínhcầuanthànhtrầm trệđếnnỗikhôngmuốnTrịnhchúamấtnghiệp, sợ“mấtkẻgánhcáilo”, đến nỗiKiêu binh xin tôn phò, chính ông doạ tố cáo vớiĐoanNamvương,đếnnỗiđượcNguyễnHuệtraoquyềnthìkhôngmấyvui,coiđólà“mộtgánhnặng”,gảNgọcHânchongườiđểhọchiasớt“lolắng”.

NhưngôngmaigiảohoạtNguyễnHữuChỉnhchắckhôngngờmìnhvừalàmmộtviệcthayđổilớnlaoconngườicủaviêntânNguyênsuýUyquốccông của triều Lê tàn tạ. Viên tướng thường thắngNguyễn Huệ tuy cầmquân nhiều lần, tuy làm em vuamột cõi, có lúc hãnh diện là “kẻ bố y”,nhưngkhôngthoátkhỏimặccảmlàmkẻmườngmántronghanghốcxaxôi.Làmrểmộtgiòngvuacóquákhứ400năm,cóngườivợkinhsửlàuthông,NguyễnHuệlớnlêntrướcchínhmìnhsaumườimấynămhiênngangtrướcbinhtướng.CandựvàoviệclậpTựHoàng,lolắngchoviệcchôncấtHiểnTông,ôngđãkhông làkhách trongnướcAnNamnàynữa.Mốidèdặt, engạicanthiệpvàođấtLêcứdầndàxoátantrongđầuócôngchođếnkhicónhữngcuộc tiếnquânsau.Nhưnghiện tạiôngchưadámbỏý tônLê.TâySơncònlođềphòngloạnởcáctrấncủacáctướngmấtchứcbiếnthànhcướpnhưĐinhTíchNhưỡngchiếmCẩmGiangởHảiDương,củaviênvănquantrởthànhtướngbấtđắcdĩ,DươngTrọngTế,chiếmhuyệnGiaLâmngaybênthànhThăngLong.NguyễnHuệlotìmcáchcảithiện,tăngcườngchiếncụbằngcáchtìmthợrèn,vàchỉchămchúrútvề.ViệcNguyễnNhạchốihảraThăngLonglàmchoýđịnhthêmchắcchắn.

HọhàngTâySơnbànmậtngàyrútquânvềmàkhôngchoChỉnhdựvào.NgôThìChícholàVũVănNhậmghétChỉnh,xúiHuệbỏrơichongườiBắc

Hàgiết,tiệnchoviệcchiếmđấtsaunày.Nguyêncớhiềmkhíchnhỏmọn,lễvậtdânchúngđưachoChỉnhnhiềuhơnchoNhậm-chotathấymộtlýdolàsựcôlậpcủaTâySơngiữadânBắcHà.TâySơnchưahẳnthùghétChỉnh,nhưng trước sựđắc thế,quen thuộc, cá trongnướccủaHữuquânhọ,mộtngườivốntựnhậncótài,dễmuốnlàmviệcđộclập,họphảinghikỵ.

Thếrồinửađêm31-8-1786TâySơnlénlútđi,thìnhlìnhnhưkhihọtới,duykhôngcóChỉnhcùngvề.BiếtđượctìnhhìnhBắcHàyếuớt,họkhôngnềhàgìmàkhôngchiếmlấymộtítđất.ĐóngquânởdinhVĩnhmươingày,

họ cho Nguyễn Văn Duệ giữ Nghệ An, Vũ Văn Dũng[217]

ở Hà Trung(ThanhHoá)luivềchâuBốChính,đểVũVănNhậmgiữĐồngHớiứngtiếpnhau.Nhândịpđó,họvơvétkhotàngphủYênTrườngchứabảovậtcủahọTrịnhởxứThanh.Quânlínhcũngthừacơtrênđườngvềmà“cướpđoạthai

bênsông,bắtcócđànbà,connít,làmnhiềuđiềunhơuế”[218]

.NguyễnHữuChỉnhởKinhđôvộivãcướpthuyềnchạytheokịp.Nguyễn

Huệ khôn khéo lấy cớ ngoài Bắc còn có Hoàng Phùng Cơ, Đinh TíchNhưỡngchưatrừđượcnênchovàngbạc,lưuChỉnhlạiNghệAnrồirútbinh

vềthànhPhúXuântrongkhoảngtháng9-1786[219]

.Trongmộtchuyếnphiêulưudài3tháng,quânTâySơnđãđemlạitanrã

chođấtTrịnhtừThuậnHoáraThăngLong.BắcHànhưmộtngôinhàọpẹp,bịxôđổkhônggượngdậyđược,mộtcái“nướckhông”nhưlờiChiêuThốngnói,chỉcònchờTâySơnracướplầnnữalàxong.NhưngchuyếnphiêulưudàinàykhôngphảilàkhôngcókếtquảdộilạitrongnộibộTâySơn.Phảnứngdộingượclạitaihạiđếnmựckhôngngờcóảnhhưởngtolớnđếnvận

mệnhcủahọ[220]

.

Tiết8

NỒIDAXÁOTHỊT

Nguyênnhân*Chiếntranh*Kếtquả:“ngưông”NguyễnÁnh.

Vàođầunăm1787,trongkhingườitatưởngnhữnglựclượngthốngnhấtcócơtậpthànhthìmộtbiếnchuyểnlớnlaolàmtanvỡviễntượngđó:anhemTâySơn,haynóiđúnghơn,NguyễnNhạc,NguyễnHuệđánhnhau.Tạisaocóthểxảyranhưvậy?

SáchHoàngLêchochúngtabiếtsựrạnnứtcótừlúcNguyễnHuệnghelờiNguyễnHữuChỉnh“tựchuyên”kéoquânraBắc.ChúaTâySơnvốnbiếtHuệ“khônngoan”,“giảoquyệt”sợHuệ lấyBắcHà trởvềhợmhĩnh,khómàkìmchế.Khi tiếpđược thưbáoBắcHà lấyđược rồi,Nhạc lại sợHuệcầmđạiquânởxa,cótướngtàitrongtaysinhbiến,nênlậtđậtngàyđêmdẫnbộbinhralôivề.MốirắcrốiquyềnbínhnàytưởngcóthểdẹpyênđượckhiHuệratậnngoàicửaôThăngLongđóntiếpNhạc,dângbinhphù,tạtội,dẫnvề nhà giới thiệu vợ mới cưới, anh em đối đáp “y như anh em các nhàthườngdân”.

Nhưngchúngtathấymốinứtrạnvẫncòn:NguyễnNhạcnắmquyềnthấyrằngcơngũđãđượcđổimớidướiquyềnHuệmàvẫnphảiđểnguyên.Xungđột nổ bùng khi quân Tây Sơn về đến Huế. Sách Hoàng Lê mượn lờiNguyễnHữuChỉnhtâuvớiChiêuThốngmànóirõmốibiếnloạnnày:

“VuaTâytừkhivềNamthìkéovềluônquốcthành,cònThượngcôngthì ở PhúXuân, nghỉ quânmua vui, hoặc là ban bốmệnh lệnh, sửa sangthànhlũy.Baonhiêuquântướng,khígiới,cácvậtquýbáulấyđượcởBắcđem về, Thượng công đều chứa vàomột chỗ, vua Tây cho người ra vời,Thượng công cũng không chịu vào chầu. Rồi thì phong quan ban chức,Thượng công đều tự quyết định, không hỏi gì đến vuaTây.VuaTây chongườiđemấnraphongThượngcônglàBắcBìnhvươngvàhỏinhữngthứcủabáubắtđượcởphủChúaTrịnh,Thượngcôngcũngkhôngchịutrảlời.VuaTâygiậnlắm,vìthếanhemmớigâyracuộcbinhđao”.

SửquannhàNguyễnkhibànvềchỗnàyquytộithựcnhiềuchoNguyễnNhạc. Họ cho rằng từ lúc đánh Bắc Hà thắng, Nhạc đắc chí, ngày càngbuôngthảdâmloạn,giếtNguyễnThung,ngườicộngsựlúcđầu,lạihiếpvợHuệ,“ngườingườiđềughêtởm”.TrongchuyếnBắcxâm,vàngbạcquýgiácủa Trịnh phủNguyễnHuệ lấy,Nhạc đòi không choHuệ và ông lại còn

tranhchiếmđấtQuảngNamnữa[221]

.Dođó,chiếntranhmớinổbùng.Mộtnhânchứngđươngthờitạichỗviếtthưnóivềviệcxảyrasaungày

TâySơnởBắcvề,kểnhiềuđiểmtươngtựvớicácngườiViệt:NguyễnHuệ“đểNhạc đi vềQuy phủ và ngay sau đó bắt dân chúng tôn lên làmĐức

Chúa;Nhạcbiếttinkhôngbằnglòngnênnhiềulầnđedoạem...”[222]

.NhưvậyviệcHuệtựchuyênởHuế,khôngmuốnthuộcdướiquyềnNhạc

nữađượcxácnhậnngaycảtronglặngyên(lạkỳ,cóvẻthiênvịđốivớiHuệ)củasửquanbởivìNhạcđãlôiemtừBắcHàvềmàphảichịuđểHuệởlại

PhúXuânvớivàngbạccướpđượcchứkhôngkéođượcvềngayHoàngĐếthànhnhưnhữnglầnNamchinh.SởdĩNhạcchịuvềQuyNhơnmộtmìnhvìmốilocủaNhạcđãthànhsựthực:binhlínhquenchịusựđiềukhiểncủaHuệphầnlớnđãtheoôngnày.HoàngLêchotathấylúcNhạcthulạibinhphùởBắcthấycónhiềusựđổithay,sắpđặtquânngũkhácđinhưnggiảvờkhônghaybiếtgìhết.Ôngkhôngthể làmkháchơnởđấtđịch,nhưngvề tớiPhúXuânôngcũngkhônglấylạiđượcthựcquyền:mộtphầnrấtlớnthuỷquân

đãtheoNguyễnHuệ[223]

.Dođó,tathấyhànhđộng“dâm,sát”ởQuyNhơncủaNhạccóthểcoilàvìphẫnchí,vìmốibậntâmthanhtoánnộibộhơnlàvìđắcchínhưlờisửquan.

Nhưng tại sao bỗng dưng lần này Huệ trở chứng với ông anh khi đãkhôngcógìxảyrahếttrongnhữngchuyếnviễnchinhGiaĐịnh?ĐóchínhlàvìTâySơnđãtiếnđếnmộtgiaiđoạnkháctrongsựpháttriểncủahọ.MộtbiếncốcócăncớsâuxabắtnguồntừnhữngchuyểnbiếnlịchsửbêntrongcũngnhưbênngoàinướcnhưbiếncốTâySơn,tấtcónhữnggiaiđoạnpháttriểnkhácnhau,kếtiếpnhaumàtừngcánhânđangđóngvaituồnglịchsửđókhông thể thấyđượcvìphải chịugiớihạncủacá tính,giáodục, thànhkiếnthunhậnvàkhoảngthờigiansốngnữa.HãytrởvềNguyễnNhạc.Nhưta đã nói, ước vọng củaNhạc thổ lộ vớiChapman là chiếm cả giang sơnNamHà, và chỉ chừng ấy đủ rồi.Ôngvẫn tự nhậnmình là vuaTâySơn,“vuaTrời”củabinhdânđấtNamHà.ĐốivớiđấtBắc,ông trở lại thờikỳthườngdânxaxưa,mặccảmtươngtựxuấthiệnnhưkhimớigặpChapmanôngđãvộivãthanhminhviệcnổiloạnkhiếnngườikháchbuônnàykhôngkhỏingạcnhiên.Trênđườnglậtđật raBắc,NguyễnNhạcgặpởNghệAnmộtđámdânquêkhúmnúmdânglễvật,gọi“quanlớn”,ônggạtđi:

“Tôikhôngphảilàquanlớn.TôilàhọngoạicủaChúaNamHàvẫnquengọilàBiệnNhạcđấy...Cácngườihậutìnhthấytôiđixa,lươngkhôănnhạtmàđemnhữngmónănngonlànhbiếutôi,cámơn,cámơn...”

VìvậykhiNguyễnHữuChỉnhmangmầmmốngpháhoạiBắcHàvàomiềnNamươmgiốngpháttriển,ôngđãkhôngbiếtsửdụngđểlậtđổchúaTrịnh.Ôngđãlớntuổirồi,từmộttênBiệnlạilàmloạn(chodùcóýthức)lênđượcvuaTrời,thếlàđủlắmrồi.

NguyễnNhạcdừnglại,nhưngnhữngđộnglựcvôýthứccủalịchsửvẫnthúcđẩyconngườitiếntới.TathấyNguyễnHữuChỉnhxuiđượcTâySơnraBắcxônốtdấuvếtcủanềnphântranhcũ.Rồitrongchuyếnđiđó,tađãthấyNguyễnHuệlớnlênnhưthếnào.Tuổicòntrẻ,ướcvọngcònlớn,chuyếnraBắcvớiđấtBắctanrãhéchoôngthấycócảmộtxứsởdướidấuvếtđổnátvẫnchứng tỏ tràn trề sinh lực, củacảiphongphú,xứ sởđó sớmmuộngìcũngvàotayanhemông.Thếmàôngcứcảnlại,“sợkhókìmchế”ông.Lời

hịch lúc đánh nhau có chữ chêNhạc “khinh suất, can không nghe”[224]

.Khinhsuất,cankhôngchịunghechínhvìNhạctựmãntrởnêncoithường

nhữngkhuyếncáođổithay,tronglúcHuệcònmuốntiếnnữa[225]

.Thếlàanhemchialìa.QuânđiBắcđãcócơngũđổithay,khácvớilúc

xuấtphát,đãluyệnthànhnếpmới.MộtphầnnữahọlàdânThuậnHoá,BốChính,cóthểcólínhBắcHà,họthíchởlạiHuếhơn.ChonênNhạcvềNammàHuệcòngiữđượcquân.

KhiraBắc,TâySơnchiếmđượckhotàngcủaTrịnhnhưcácchứngnhânđãnói.Vàngbạcvốnkhôngphảichỉcầnthiếtchobềngoàimộttriềuđìnhmàcònthiếtyếuchoviệcbinhnhungnữa.Huệphảigiữlại,vàgiữđượcvìNhạccôthếởPhúXuân.

NhưngNhạctấtnhiêncũngcầnvàngbạc.TađãthấyTâySơncầntiềnnhưthếnào.Chỉcầnthêmmộtchứngcớnữa.TrướckhichiếmThuậnHoá,vùngTâySơncóxẩyramộtvụrốiloạnphongtụcdogiáođiềuThiênChúagâyra,nênnảysinhmộtvụcấmđạo.Ấythếmànhữngkẻnào,nếunghèo,nộp10cânđồng,nếugiàu,nộptừ100-200cânđồngthìkhỏiphảichốiđạo:ĐếnnỗiL.MLongerphảiđưaranhậnxét:“Cóthểlàbạochúachỉlàmnhư

vậyvìkeocúbònmóthơnlàvìcóáccảmvớiđạoThánh”[226]

.Sốchicủaquốcgiavìphảitraođổivớibênngoàitrongmộttìnhtrạngkémthếnênlạicànggiatănggấpbội.

Tây Sơn, cảNhạc lẫnHuệ, đều cần rất nhiều tiền.Nhạc đòi vàng đấtBắc,HuệcốgiữvànhânđãcómâuthuẫncũngmuốnchiếmluônkhovàngởQuyNhơn.Chiếntranhxảyra.

Mộtbứcthưviếtngày12-5-1787chobiếtchiếntranhxẩyrađã3tháng

rồi[227]

.KẻnàomạnhthìrataytrướclấnlướtchonênNguyễnHuệmớikéo

quânvàoQuyNhơntrongtuầnlễTro(21-2-1787)[228]

.Sốlượngquânđi,

kẻướclượng60.000người[229]

,ngườitínhđến100.000[230]

.chỉbiếtrằngvớilốihànhquâncủaNguyễnHuệsốquânkhôngnhỏđược.“Ôngbắttấtcảmọingườiphảiratrận”,tấtcảnghĩalàmọingười“từ15đến60tuổi”.ChonênvùngThuậnHoá,nhàthờbiếnthànhtrạilính,tượngthầnphậtbịlấyra

đúcsúngđạibác,đúcnồi[231]

.Khiquânđirồikhôngcònđànông,ởnhàchỉcóđànbà,kẻmấtcha,ngườimấtcon,kẻlạimấtchồng.

Họ,nhữnglựclượngquyếtđịnhtìnhthếtrêngiảiđấtnàyhọđánhnhaurấtdữ.LạibộHồĐồngbịbắtởtrậnĐồngTuyêntrướclàmchoNguyễnHuệmộtbàihịch,chửibằng“sàilang,chóheo”đểkểtộiNhạc“làmnhơuếcảmộttriều”,“khinhsuất,cankhôngnghe”vàcảquyếtrằng“ngôibáutấtphải

đổidời”.QuânNguyễnHuệvàovâythànhQuyNhơn,đắpnúiđấtđặtđạibácbắn

đổvào.NhạckêukhócởđềnthờchamẹrồikêuĐặngVănChânởGiaĐịnhvề tiếp cứu.Chânđembinh về đếnTiênChâu (PhúYên) thì bị đánh tan,

chínhmìnhphảiđầuHuệlàmtỳtướng[232]

.Haibalầngiápcông,HuệcũngbịmấtđếnnửasốquânvàphảilấythêmlínhThuậnHoá,bắtnhữngkẻvừa

đủ15tuổi[233]

.Nhạcphảilênmặtthành,khóckêugọitìnhanhemruộtthịtchoHuệgiải

vây.Tinhthầnănđềuchiađủcủaanhemhọthậtcũngđángkhen,nhưngđãđemlạitaihạikhôngnhỏchotriềuđại.TrầnVănKỷcủaNguyễnHuệbènlấyBếnVánlàmđịagiớingăncáchđấtcủaBắcBìnhvươngvàTháiĐứcHoàng đế. Còn “chú Bảy” thì được đất Gia Định với tước Đông Định

vương[234]

.Cuộc chiến này thực là một kinh ngạc lớn cho dân chúng thời bấy

giờ[235]

.UydanhcủagiađìnhTâySơnbịhạxuống,ngườitatrôngngóngvềmộtôngChủngnàođómàngườitachỉbiếtlàkẻcònsótlạicủatriềuđạivừatrịvì.TheolờiđồnthìngườiHồngMaosẽđemNguyễnÁnhtrởvềngôivịcũ.ChứngcớrõrànglàtừnămvừaquacómấychiếctàungoạiquốcđidọctheobờbiểnNamHà,lăngxăngdòđườngnướcnôngsâu,ghévàocửaThiNại,rồikhigặpthuyềnbuồmTâySơncảnlạithìnổsúng.Rõrànglắmlàtiếngđạibácvọnglạitừbờbiển.ThếlựcôngChủngmạnhnhưvậynên,cũngvẫntheolờiđồn,vuaTrờibịôngemquýthúcđánhtháiquáđãpháingườixinvớiôngtrảlạingôibáumàtênbàconhọngoạinàyđãchiếmđoạt.Tiếngđồnchỉdựa trênmột sự thực làcác tàuDeCastries,LaDryade,LePandour lảngvảngngoàibờbiểnNamHàđểdòxét tìnhhìnhxemcó tiệnchomộtcuộccanthiệpkhông,thếmàgặpdịplạiđượcdânchúngthổiphồnglêntạoramộtdưluậnmongngóngvềmộtvịcứutinhnơixa,tronglúcvịnàyđangbịgiamlỏngvàchămchắmthoátkhỏithànhphốVọngCác.

Trongđámbinh tướngTâySơncókẻngả theophenàyhayphekhác,nênngoàichiếntranhgiápcôngchínhthức,NhạcvàHuệcònlothanhtoánnộibộ.Cóhaitrườnghợpđiểnhình:NguyễnVănDuệ,tướngNhạcởvùngHuệvàNguyễnĐăngVân,connuôiHuệởvùngNhạc.

NguyễnVănDuệvốnđượcHuệchogiữNghệAnđểkìmchếNguyễnHữuChỉnh.Chỉnh raBắc đuổiTrịnhBồng, được thưDuệhẹn cùngđánhvào,bènsắp10lượng10tấmđoạnxúiDuệmưuchiếmNghệAn.ViệcDuệlàmloạnnàycũnglàdomưukếcủaNguyễnHuỳnhĐức,ngườibịHuệbắtsautrậnĐồngTuyên(1783)đượccholàmtướngcùnggiữNghệAnvớiDuệ

màlòngcứđồmưuvềchúacũ[236]

.ViệcbịVũVănNhậmphátgiác.ĐứcxúiDuệđemquântheongảThượngLàovềQuyNhơnvàlãnhquânđitrước.Nửa đườngĐức bày tỏ ý thật và dụDuệ theomình đi tìmNguyễnÁnh.NgheDuệtứcgiận“thằngnàyđịnhbántađây”,ĐứctínhchuyệnkhôngêmtrốnthẳngquaXiêm.CònDuệxuốngQuyNhơn.

ĐượcDuệvềgiúp,NguyễnNhạc lên tinh thần, tưởngcó thểphục thùmốinhụckêukhócnămngoái.Tháng3-1788,DuệkéoquânraQuảngNam,nơi“biêngiớiChăm”.Khôngđượcmaymắnnhưnăm1775,DuệbịquânPhú Xuân đánh tan, thân phải bị bắt cho voi giầy, đầu bêu ở thành Hội

An[237]

.Nhạchoàntoàntuyệtvọngkhôngcònsứcgượngdậynữa.CâuchuyệnthanhtoánnộibộcũngxảyraởQuyNhơn:NguyễnThung

hẳnlàmộtnạnnhâncủacuộcxungđộtruộtthịtbấtngờđó.MộtnạnnhânkhácmaymắnhơnvìởmãitậnGiaĐịnh.VẫnbiếtGiaĐịnhcủaNguyễnLữnhưng vụ Đặng Văn Chân cho ta thấy Lữ theo phe Nhạc. Sử quan nhàNguyễnchéprằngNguyễnĐăngVânlàconnuôicủaHuệvượtbểquahàng

ởVọngCácmùathu1787vìthấyrõTâySơnlà“bạnnghịch”[238]

.Nguyêncớviện rađểđượcnhậnhàngkhôngđángkểcũngnhưcâuchuyệnvềhếtmệnhđếvươngdoNguyễnVănTrươngbịarađểhàngvậy.Chúngtaphảilưu ý rằngNguyễnĐăngVân là con nuôi yêu quý củaHuệ đang ở trongvùngNhạcvàthờigianvượtbểsanghànglàngaysaukhichiếntranhnồidaxáothịtxẩyraởQuyNhơn.ĐăngVântấtđãtrảiquanhữngdaođộngmàNguyễnVănDuệđãgặp.Duệkhôngnghe lờiHuỳnhĐức,nhưngNguyễnĐăngVânởmộtvùngđầyvếttíchcủaNguyễnÁnhtronglúcconđườngvềBắcmịtmù tất phải hướng vềVọngCác.Giómùa không những chỉ chởquânđichinhphụcmàcòntrỏđườngchotướngtrốnchạynữavậy.

Nhưngkhôngphảichỉcóvàichuyệnđóxảyralàthanhtoánxongmốihiềmnghicủatướngvàcácphụtágiữahaimiền.ChúngtathấyngườinắmgiữTảquâncủaHuệởĐồngHới làVũVănNhậmlại làcon rểcủaTháiĐức.MọingườiđươngthờirõràngthấyNhậmởvàothếkhóxử,dùmuốntỏlòngtrungthànhvớiHuệcũngvẫnbịgánchoýnghĩ“trôngvềbêntrong”(QuyNhơn).NguyễnHuệcũngnghĩvậy.Tuynhiên,vốnlàmộttaycóthủđoạn,Huệvẫndùng,dùngmànghingờ.ĐếnkhitraoquyềnlớnchoNhậmđemquânhỏi“tội”NguyễnHữuChỉnh,Huệmớicầnphảilođềphòngbiếnloạn,khỏinhưônganhôngtrướckiađãkhônglođềphòngông.Chonên,ôngdặnnhỏNgôVănSở“Điều locủa takhôngphải tạiBắcHàmàlà tại

Nhậmvậy”[239]

.Cái thế quân tướng hoài nghi như vậy làm choNguyễnÁnhsẽcómộtviêntướngtàigiỏichờđónởLongXuyênvàcũngđểcódịpchomộtkẻchăntrâuleolênchứcĐạitướngquân:NguyễnVănTrương.

MaymắnchoNguyễnÁnhhơnnữalàviệcchiabađấtnướcđãgiúpÁnhngăncáchvớikẻthùnguyhiểmnhấtcủaông,NguyễnHuệ,bằngmộtgiảiđấtcủaôngvuagiàNguyễnNhạc“hamdậtlạc,cầutạmbợyênổn,không

tínhlovềsau”[240]

.Thựcvậy,NguyễnNhạcbịemvâyđánhphảikhócmớiđượchoà,tinhthầnsuyđốn,khôngcómộtphảnứngnàokhiNguyễnÁnhvềchiếmGiaĐịnh, bỏmặc choPhạmVănSâm làmột viên tướng tài, trungthành,lotoanđếnthếcùnglựckiệt,hàngrồimàvẫntínhchuyệnmưuvớiNguyễnHuệphảnNguyễnÁnh.NguyễnHuệcũngkhông thể làmgìhơn.Nhưngườiđồngthờinhậnxét:“Ôngtậphọpquânlính,hoặcđểđánhanh,hoặcđểđánhôngvuachínhthứcvàcólẽcảhaimụcđích(vìôngkhôngthể

đánhôngvuamàkhôngbướcquađấtcủaanhông”[241]

.Nhưngnhưtađãnói,hoặctìnhanhemruộtthịtđãkhôngchophépônglàmnhưvậy.Phảiđợiđếnconông,tìnhthânđãcáchxahơnmộtítvàtìnhthếcũngbứcngặtđếnnơi,họmớichiếmQuyNhơnđểtrựctiếpđốidiệnvớiNguyễnÁnh.Nhưngbâygiờthìchậmmấtrồi.TrởlạithờiphânlàmbacủaTâySơn,“GiaĐịnh

đơn nhược yếu ớt”[242]

dưới quyền Nguyễn Lữ là một cơ hội tốt choNguyễnÁnhvàbọnbầytôilưuvong.Họlụctụctrởvề.

Tiết9

ĐỐNGĐA:TỘTĐỈNHCỦATÂYSƠN

BắcHàhaychếđộcũdướimắtTâySơn*TrậnĐốngĐavàtácđộngtâmlýcủanó.

“Sáng ngày khi biết Tây Sơn kéo quân về Nam đêm trước, Lê ChiêuThốngđòicácquanvàotriềuvàhỏi:

-Anhemhắncướphếtnướctamàđi,đểcái“nướckhông”lạiđâychota,nếunhưcóviệcnguycấpthìlấygìmàchốngchế?

Cácquanngơngácnhìnnhau,khôngbiếtnênnóithếnào.Tảhữuchợtcóngườitâu:

-Hômquavângcóchỉtruyềnsớmnayđặttriều.Bâygiờngựgiáđãtới,

dámxinnhắclại.Hoàngthượnglạihỏicácquan:-Triềuhãythôichăng?Cácquanđềunói:-Hoàngthượngratriềuđểgiángchỉđổiniênhiệu,đólàviệclớnsaolại

thôi?”MộtđoạnthuậtchuyệntrongsáchHoàngLêvắntắtchotathấysựtanrã

củacáithếthống-nhất-về-Lê.Cái“nướckhông”màLêChiêuThốngđãnóiđâykhôngphảichỉ làkhôngbảovật,khôngkhotàng.NỗikinhhoàngcủaChiêuThốngchínhdoởcáikhôngkhítrốngtrơnquyềnbínhmàTâySơnđểlạiởBắcHà.

ĐoanNamvươngchết,TâySơnđingườitacứtưởngquyềnbínhtừđâytập trung về tayLê, nhưng tình thế trái ngược lại vì thói quen lâu đời đãkhôngdễgìmộtsớmmộtchiềuxoánhoàđược.

Trướchếtlàvềphíanhàvua.Vịthiêntử21tuổiđócómốithùTrịnhgiếtcha,cókinhnghiệmtùngụcnhưngchỉđểnuôidưỡngoánhờnchứkhôngđượcchuẩnbịcầmquyềnnốingôiôngnội.ÔngchỉmớimuốntựchủtrongviệcchôncấtTiênđế thìđãbịôngdượngrểgiànhlấy làmđếnphải tạ tộimớiđượcyênthân.

Triềuthầnnhàvuathìqua200nămởnểcũngkhôngbiếtviệcgìlàmhết.HãynhìnbộmặtngơngáccủahọkhiChiêuThốnghỏimưulượcgiũnước.Cókẻlanhtrínghĩrathìchỉđượccómỗimộtviệclàđặttriềuđãnóihômqua.Thếrồicácquanmừngrỡnhờtìmđượclốithoát,đốcxúivuaratriềuđểđượctunghômừngthờimới.Ừ,việclớnquásaolạithôi?

TrongkhiđóthìphảithấyrằngthóiquenlàmviệcquanhTrịnhphủdướiquyềnhọTrịnhđãtậpthành,đểmộtkhixảyrabiếncố“đámcốgiadithầnnhàChúa”vẫncònluyếnnhớhọ.HãyngheĐỗThếLongbiệnhộchonhàChúamàđànhặcNguyễnHữuChỉnh:

-“Khiôngmớixuất thân,nàocầmquân,nàophonghầu,cáigìkhôngphải làơnnhàChúa.Nayông lấy tiếngphùLêdiệtTrịnhđểkéoquânra,thật là quá tệ.Nếu bảo nhàChúa hiếp chế nhàVua là việc có lỗi thì saokhôngnghĩ cái công tôn phù hai trămnăm trời?Theongườimớimàphảnngườicũtứclàbấtnghĩa,bớicáilỗiđểlấpcáicôngtứclàbấtnhân...”

ChonênkhivănthầncủaLêbấtlựcthìvõtướnglàmviệcởcáctrấnmộtkhikéoquânvềchỉ làđểphùTrịnh.KhuônmặtTrịnhnổibậtnhất làmộtngười đã từng âmmưugiành ngôi anh, tính dựa vàoKiêu binh đoạt ngôicháu:đólàTrịnhLệ,emruộtTrịnhSâm.ĐượcThìTrunghầutìmđónvềThăngLong, Lệ nhận choDươngTrọngTế phảnChiêuThống thần phụcmìnhđểlậpnêntriềuchúamới.MộtkhuônmặtkháccủaTrịnhnhuhoàhơn,nhưngnhờkíchthíchcủathờithếcũngchứanhiềuthamvọng:đólàTrịnhBồng, “ông quận Quế”. Tấn tuồng xoay chiều, đổi chủ lại diễn ra chớp

nhoáng.NguyễnMậuNễ,bộtướngcủaDươngTrọngTế,noigươngchủđiđónTrịnhBồngvềđuổiTrịnhLệchạykhỏiphủChúa(4-11-1786).

TronghọTrịnhkhôngcònaigiànhquyềnnữađểChiêuThống làmáplực có hiệu quả với Trịnh Bồng nên đành chịu Đinh Tích Nhưỡngmangquân về ép ông phong chức cho Chúa. Ông cũng còn hy vọng ở HoàngPhùngCơ,nhưngviêntướngnàycũngliệugióphấtcờmàsắphàngbênphủLiêu.

Nhưng tình trạng đó không có nghĩa là quyền binh đã được tập trungquanhchiếcngai“đốan”-ÁnĐôvương.NhữngngườilăngxăngchạytừcungVuatớiphủChúatranhcácdanhvịThamtụng,Bìnhchương:..“khưkhưnhữngthứcũrích”khôngphảilàmộtlựclượngđángkể.BênvănhãyxemmộtNinhTốn,tướngbạitrậnĐồngHớingàytrước,đemcáikhônquyệt“nhanhtrí”củamìnhrađểdòýHoàngPhùngCơxemthếmàđổichiềuphòtá.Đámngười“sợhãixámmặt”trướcBắcBìnhvương,đãbịNguyễnHữuChỉnhmỉamaitàithuyếtkháchtừngđemmộttêntrấnnướcđểkhỏilàm“mêhoặcthiênhạ”,đámngườiấyquảkhôngđủsứcnghĩxahơncáchtiếnthânbằngmồmmép.CònvõtướngĐinhTíchNhưỡngchẳnghạn,mộtôngtrấnthủbiếnthànhcướp,khôngdằnmặtnổiôngnghèNguyễnHãn,cònnóigìđếnviệcđánhai?Tình trạngphân ly từ trênđemđếnmột sựkết tậpbinhlính,dânchúnglỏnglẻo,naylàcủaphenày,maibịvàophekháckhôngcódánggìhơnbọntrước.

NguyễnHữuChỉnhthừahưởngđượclềlốikếttậpcủaTâySơncóthắng

đượcTrịnhBồngvàocuốithánggiêng1787[243]

cũnglàlẽtựnhiên.Từ khi bịNguyễnHuệ bỏ rơi ởNghệAn,Chỉnh phải lo kiến tạo lực

lượngriêngđểbảovệbảnthânvàchờcơhộipháttriển.KhôngcóTâySơnthìônglàmTâySơnvậy.Ôngtruyềnhịchchiêubinh.Aingầnngừ,ngỏýchốngbáng,ôngđem taychânđếngiếtngay.Chỉ10ngàyôngđãcóhơn1.000quân.Tấtnhiênkhôngphảichỉcósựđedoạlàmnêntinhthầnbinhsĩ.Khảnăngtổchứcquânbinhcủaôngtừnhữngkinhnghiệmquađượcđemrathửtháchlầnnữa.Quâncóthiếuchínhnghĩathìphảitạonóra.MộtchuyếnliênlạcngầmvớiChiêuThốngđượctuyênbốkhoatrươngkhiếndânchúngNghệAnbỏphechốngđốimàtheoông.

VềphầnChiêuThống từkhi thất vọngvớiHoàngPhùngCơ, quảvuathấykhôngcònaicóthểđểkêugọivềgiúpngoàiNguyễnHữuChỉnh.QuânNghệAnrầmrộtiếnra.MộttrậnnhỏphátanquânTrịnhBồnggởivàohỏitội,bắtsốngPhanHuyÍch,giếtLêTrungNghĩakhiếnuythanhChỉnhnổidậy.Một lầnnữa,quân tướngquanhphủChúa lại lảngxa.TrịnhBồngcómếumáo chạy trốn cũng chỉ là thêm chút kinh nghiệmđắng cay cho conngười thời loạn. Chỉ có họ Trịnh là không hy vọng trỗi dậy nữa: ChiêuThốngtứcgiậnsaiđốttanphủChúađểtuyệtdiệtdấuvếtcủamộtuyquyền

đãápbứcdònghọmìnhtrênhaitrămnămdài.Phát huy chiến thắng, Nguyễn Hữu Chỉnh cho quân đánh bắt Dương

TrọngTếởGiaLâm,bắtHoàngPhùngCơởSơnTâyđemvềgiết,đuổitanquânĐinhTíchNhưỡngởHảiDương.UyquyềncủaChỉnhlớndầnngangvớithựclực.ChỗởcủaChỉnhtấpnậpquanchứcravào.

TuynhiênmuốnlậpriêngmộttriềuChúamàhànhđộngcủaChỉnhvẫncódấuvếtcủaviênHữuquânTâySơn.Thựcvậy,muốncólựclượngbìnhBắcHà,muốntìmcáchtậptrungmộtquyềnhànhtừlâuvẫnphântánnênbịkhinhkhi,ChỉnhđãápdụngnhữngphươngphápnhưcủaTâySơnđãlàm.SáchHoàngLêvớinhữngnhậnxétchủquan, thiểncậnvẫnchotathấyrõđiềuđó:

“Bâygiờtiềnbạctrongnướcphầnnhiềubịnhàgiàugiấucất,nhândânđóikhổvìnạnkhan tiền,vậtgiáđắt lênvùnvụt.ChỉnhbènxinvớiTriềuđìnhralệnhthuhếttượngđồngcácchùađemvềKinhsưmởlòđúctiền.RồiChỉnhthảchothủhạđikhắptứphíacướpbócchuông,tượngcủacáclàngxóm.Người nàomàdámgiấudiềm, tức thì bị chúngbắt đemvềkhảođảnghiêm trị. Duy có pho tượng đồng đen ở Quán Trấn Vũ phía bắc Kinhthành chúng không dám lấy mà thôi. Thấy Chỉnh làm việc như vậy dânchúngaicũngtathán.MộthômcóngườidánởcửaĐạiHưnghaicâu(...),dịchraquốcvănthờilà:

Thiênhạmấtchuôngchùa,chuôngmất,vạcởđâuđược?HoàngthượngđốtphủChúa,phủđốt,điệncũngtrơthôi.Tất nhiên phương pháp đưa ra không ngăn được kẻ thừa hành nhũng

nhiễu.Chỉnhlạikhôngcóđủtaychâncótàiđểkhốngchếngườivàkìmchếmình.Chỉnh“mới”quáđốivớiTrịnh-Lêthần.Chonên,đếnnhưviệcđánhdẹpTrịnhBồng,QuậnThạc,QuậnLiễn,nhữngkẻmàbọnthầntửcựutràocóhồicũngmỉamai,thếmàvẫnbịNgôThìChígọilà“mượnHoàngthượngđểsaicảnước(.:.),dùngquântrừbỏkẻhạimình”;ĐinhNhạHànhcũngtốcáoChỉnh“lúccầmquyềnrataytànsát;nhữnghuânthần,túctướng,lệnh

tộcvàthếgiabịgiếthạirấtnhiều”[244]

.Sự tồn tại củavuaLêcũng làmộtchứngcớ thấtbại củaNguyễnHữu

Chỉnh.Lêđếvẫncònđólànềnnếpcũvẫncòn,dùdởđếnđâucũngcòncócớtồntại.Chỉnhsẽbịluỵvàocáikhôngkhíươnhènđóđểđổimìnhđi,nhưlờinhậnxétcủaNgôNhonóivớiTrầnCôngXán:

“ÔngBằngtừkhiđắcthếđếngiờ,vàngngọcchậtđai,khônggiốnghồinhairễraulàmviệcđượcnhưngàyxưa.TôieôngấyrunrẩyrachốntrậnmạcắtbịVănNhậmbắtđược”.

Đókhôngphảilàlờitiêntri.ViệcraBắcđãđượcBắcBìnhvươngđịnh

từ trước, nhưng phải đình lại vì chiến trậnQuyNhơn[245]

. NguyễnHữu

ChỉnhởyênlạitưởngnhânNhạc-Huệxungđộtmàcóthểthuđượcmốilợingưông.ÔngxúiNguyễnVănDuệchốngHuệkhôngthành.ÔngsaiTrầnCôngXánvàoPhúXuânđòiđấtNghệđểgiảitoảáplựccủaLêthần.Nhưngkhôngphải chỉ sốphận sứbộmàcả sốphậnNguyễnHữuChỉnhcũngđãđượcđịnh rồi,ởPhúXuân.Nơidinh trấnNghệ,VũVănNhậmnói thẳngvàomặtTrầnCôngXán:

“Tôinayđã lãnhbinhphù,sớmtốisẽkéo thẳngraThăngLong, trướchãychémđầuthằnggiặcChỉnh,rồisaumớihỏivuaLêtạisaobộiơndongđứalàmphản?...VuaLêđãkhônggiữđượcnướcthìcáctrấntừThanhHoátrởra,tôikhônglấyngườikháccũnglấy...”

“VuaLêđãkhônggiữđượcnước”,ýkiếnnàykhôngphảichỉcủaNhậm.ĐólànhậnxétgâynênướcvọngcủaNguyễnHuệ,đólàđầumốigâynênchiếntranhnồidaxáothịt.

ViệcchuẩnbịđánhThăngLongđượcVũVănNhậmsửasoạnởNghệ

Anvàohạ tuần tháng10-1787[246]

.Quânđội củaNhậmvétởBốChính,ThanhNghệ được “hơn 30.000 người”, bắt đầu tiến ra Bắc khoảng trungtuầnthángchạp.ĐụngđộvớiLêDuật,trấnthủThanhHoácủaNguyễnHữuChỉnh,từ26-12,Nhậmđánhtrậntậpkíchthắnglớn,giếtDuậtrồitiếnraSơnNam.HoàngViếtTuyểnởđấylạixungđộtvớiChỉnhvàcóýhàngTâySơnnênquânNhậmtránhđượcmộtmũinhọn.QuânNguyễnNhưTháibịthua

trên đường đi chiếmTamĐiệp.Quân tan, Thái bị bắt[247]

, NguyễnHữuChỉnhphảitựcầmquân.ConChỉnh,HữuDu,cũngkhôngmaymắnhơncáctướngkhác.Đêm6rạng7tháng1(1788),ChỉnhlẻnvềKinhthànhkhócvớiChiêuThống“Bloioi labloi,nhàLêđãmấtrồi!”rồicùngvượtsông trốnsangKinhBắc.

VũVănNhậm vào thànhThăngLong (9-1-1788), cho quân đuổi theoChỉnh,giếtHữuDu,bắtChỉnh(12-1)đemvềxửtử(15-1),bêuđầuchocôngchúngxem.

ViệcthanhtoánquyềnbínhBắcHà,cũngnhưtrướckiađốivớiNamHà,rõrànglàkhôngkhóvớithựclựccủaTâySơn.Nhưngtheovớisựmởrộngquyền hành, họ còn phải tìm cách biện chính hành động, thuyết phục Lêthần,Nguyễnthầncôngnhậnsựđổithayrồithudụngnhữngngườinàylàmtaychân.NguyễnNhạclúcraBắcđãđịnh“xin”mấyôngnghèđemvềnước.NguyễnHuệbắtNguyễnĐăngTrường,thảđirồibắtlạiởGiaĐịnhmớigiếtđi.LúcđánhPhúXuân,ôngthunhậnđượcTrầnVănKỷrồinhờngườinàylàm trung gian mời Ngô Thì Nhậm, Phan Huy Ích, Vũ Huy Tấn, hỏi dòNguyễnNghiễm(chaNguyễnDu)để tìmđếnônggiàởẩnNguyễnThiếp

trấnNghệAn[248]

.TấtcảnhữngviệcđóchứngtỏTâySơnphảimấtthìgiờvàhaotốncông

phu để khuôn nắn trong dòng ý thức hệ thời đại. Ta không lấy làm lạ,NguyễnHuệvẫnphảigiảiquyếtvấnđề theonhữngdữkiệncósẵn.ChínhôngvẫncoiviệcthudụngNhothầnnhưmộttiếnbộchochínhquyềnông.TâySơn thiếuNho thần, không cómột chính sách ởGiaĐịnh, chỉmangquântớichiếmrồiđi,khôngthayđổinổilòngngười.ỞPhúXuân,NguyễnHuệphảiaicầuNguyễnThiếpchínhlàđểquânbìnhlạicáikhôngkhísùngchuộngvõuytrongtriềuôngdoởnơi“nhữngkẻgiúpviệctrongnhấtthời

đềulànhữngkẻmạnhbạo”[249]

.NhưnghiệntạisứcmạnhTâySơnvẫnlàởquânlựccủahọ,cụthểởBắc

BìnhvươngNguyễnHuệ.TìnhthếchưađếnđểhọgạttriềuLêrangoàitriềuchínhđểthuyếtphụcônggiàNguyễnThiếp,tuyrằngtrongchuyếntrôidạttheonguyễnHữuChỉnh,LêChiêuThốngđãquakinhBắcrồilênhđênhởHảiDươngvớithổhàoTrầnQuangChâu,ởSơnNamvớitrangHoàngViếtTuyển,ởThanhHoá,vềlạiKinhBắc,trảiquađủmùilưulạccủaôngvuamột triềuđại tànkiếp.Ấy thếmàLêcòn làmchoTâySơnmấtmộtdũngtướngnữa.

Nguyêncớsâuxanhưđãnói làmốibấthoànộibộtậnxứQuyNhơn.Nhưngnguyênnhângầncậnlàtháiđộkhácnhaucủanhữngkẻchiếnthắngđốivớicái“nướckhông”củaChiêuThốngbỏlại.VũVănNhậmcầmđầuquântướngBắcphạtnênhơnaihết,ôngthấyrõtìnhhìnhnghiêmtrọngdocáctướngvàthổhàocủaLêđượcdịpmượntiếngCầnvươngđểthoảmãnkhátvọngquyềnuy trongmộtxãhộiphânrã.Vềphíađồngbọn,nói theocácgiáo sĩđương thời, “Ôngcòn lo sợ sựphẫnnộcủaBắcvươngvìôngkhăng khăng từ chối nhiều lần không chịu tuân theo lệnh gọi ông vềPhúXuânsaukhiđãgiếtđượcHữuChỉnh.ÔnglạicònbịtìnhnghilàđãcóthamvọngchiếmngaivàngBắckỳđáng lẽ là của chủôngnhân lúcngườinày

đangđánhnhauvớiTiếmvươngNhạc...”[250]

.Chonêntheothóiquenlàmviệccósẵncộng thêmý tưởngđềphòng trướcbiến loạn, thụhưởngchiếnthắng, ôngđã tận lực khai thác đấtBắc. “Người ta chỉ nghe đếnmộ lính,quyêngạo,quyêntiền”.QuânNhậmbắtcácchứcsắctronglàngkêkhaiđinhđiềnđểtínhthuế,bắtxâu,bắtcungnữ.Họtriệthạcácmôđấttronglàngsợcóthểbiếnthànhchiếnluỹchốnghọ.LoạnkhắpnơinênNhậmphảisaiđắplạithànhĐạiLa.NgôThìChíkể:“Dânphuđóikhátmệtnhọc,cókẻđươngđộithúngđấtmàngãsấpxuống.Bởivậyaicũngtaoán”.

TìnhhìnhnghiêmtrọngnhưvậynênNhậmmớinghelờimộtLêthầnmàđemSùngNhượngcôngLêDuyCẩnlênlàmGiámquốcđểgiảitoảbớtáplực tônLê.NgôVăn Sở người đượcBắcBình vương sai kìm cặp dò xétNhậm, lại thấy trong hành động đó thêmmột ý nghĩamuốn làmNguyễnHữuChỉnhcủaviênTiếtchế,nênmậtbáovềPhúXuân.

Cuốitháng3(1788),vừadẹpxongNguyễnVănDuệ,BắcBìnhvươngnghĩtớichuyệnraBắc.QuânởđàngxamàuydanhvươngđãkhiếnHoàngViếtTuyểnphảibỏdinhsởtrốnđi.Đạibinhvớimộtđoànhộgiágồm150convoi,100ngườinằmvõng,nhiềukiệu thếpvàng,NgọcHân,BắcBìnhvương tiến vào thànhThăngLongvới uy thế khiếnVũVănNhậmkhôngdámchốngcự.Ôngbịbắt tứckhắc.Hômsau (5-5-1788),ôngbị tróiphơi

nắngngoàipháptrườngmộtngàychocôngchúngcoirồibịxửtrảm[251]

.TuyNgôVănSởnghĩrấtđúngrằng:“TừkhicónướcNamtớigiờtriềuđạithayđổikhôngbiếtmấylần,thiên

hạkhôngphảicủa riêngai, liệucó thể lấy thì lấyđi, rồi thìđặtquanchiachứcđểdựngphêntườngchosựtrôngnghecủamọingườiđềuđổimớimộtlượt”.

Nhưng tình thế chưa tới đó,NguyễnHuệ cũngkhông thể làmhơnVũVănNhậm được.Để hạ bệChiêuThống,BắcBình vương ramột bá cáocôngkíchôngnàyvôơnbạcnghĩa,mấttưcáchvàvôtàibấttướng.ĐồngthờivớibácáonàycómộtbảnvănkháckhônkhéonhắccôngphùLêdiệtTrịnhcủa“Đức lệnh”,biệnhộchoviệcxử trảmVũVănNhậmđểđưa ramộtcuộc trưngcầudânýchodânchúng“khôngphânbiệtgiaicấp,phẩmtướcvàđịavị”bàytỏýkiếntheoLêhaytheoTâySơn(15-5-1788).ChắclàdânchúngmuốntheoLêcũngkhôngthểbàytỏởThăngLongđược.ChiếnthắngcủaNguyễnPhúcÁnhởphươngNamvàáplựcvọngLêởđâykhiếnngôivịGiámquốc“lạimục” củaSùngNhượngCôngchưađổ.QuyềnxứBắcvềtayĐạitưmãNgôVănSở,phụtálàcáctướng:NộihầuPhanVănLân, Chưởng phủNguyễnVănDụng, Đô đốcNguyễnVăn Tuyết và cáchàng thầnLê:NgôThìNhậmvới chứcmớiLễ bộTả thị lang, tướcTìnhPhái hầu,Hình bộTả thị langPhanHuy Ích, tướcThuỵNhamhầu, cùngNinhTốn,NguyễnBáLân.CáctrấndotướngTâySơnchianhaunắmgiữ.

Nhưngviệcchốngđói chứng tỏ tiềm lựcđấtBắccònnhiều.BắcBìnhvươngmộtkhikhôngđếmxỉagìđếnnhàLênữatấtphảibiếtkhaitháctiềmlựcấy,khôngthểđểchocáclựclượngphảnđộnglợidụngđược.Cácvănvõthầnđềubịkêuratrìnhdiệnvàbịgiữlạiởkinhthành.Cólệnhbắtnộpngaylậptứcvàcùngmộtlúccácthứthuếtrướckiavốnphảitrảtrong2kỳthángbavàthángmười(haivụmùa),luôncảviệctruythucácthứthuếtrướckiachưađượcthanhtoán.Mộtđạoquân240.000người,nghĩalàđônggấpđôisốquân thườngnhật củanhàLê trướckia,được tuyểnmộvớihạnđịnh5ngàychoxong.KhôngđóngđôđượcởThăngLong,BắcBìnhvươngchophátấtcảcungđiệncủanhàTrịnhđểchuyênchởvậtliệucùnglúagạovềthànhRumxâyPhượnghoàngTrungđô.Mỗiphườngítnhấtphảicungcấp15ngườithợchuyênmônchocôngcuộckiếntạo.

Vội vã sắp xếp xong công việc, ngày 24-6-1788,BắcBình vương rời

ThăngLong,ngóngtinPhạmVănHưngởmiềnNam,tronglúcLêQuýnh,NguyễnHuyTúc,NguyễnQuốcĐốngphògiaquyếnChiêuThốngvàođấtThanh(12-6-1788),rồiđượcdẫntớiLongChâu,NamNinhđểvậnđộngvớiTổng đốc Lưỡng Quảng Tôn Sĩ Nghị ra quân. Tháng 9 âm lịch (29/9-28/10/1788),sứbộ“nónrách,áotơitàn”LêDuyĐản,TrầnDanhÁn,đượcLêQuýnhvềđưađường,mangchiếuthưcầuviệnquacửaảiđểchínhthứchoáviệctiếnquâncủaTônđãchuẩnbịsẵntừtháng6MậuThân(4/7/1788-1/8/1788).

Ngày28-11(1788),quânTônSĩNghịvàĐềđốcHứaThếHanhtrànquaLạngSơn.CánhQuảngTâydoTổngbinhThượngDuyThanh,Phó tướngKhánhThành điều động, cánhQuảngĐông doTrươngTriềuLong vàLýHoáLongnắmgiữ.ViênĐềđốcVânNamlàÔĐạiKinh thìvượtđườngCaoBằngnhắmTuyênQuang tiếnquân.Quân số chínhquykhoảngđộ2vạnngườinhưngđámphụlựcnghĩadũngđượcdịpđitheorấtđông,gâynênthanhthếlớn,trongđócó2.000quânNùngthiệnchiếncủaSầmNghiĐống.Chonên,sửgiaNguỵNguyênmớinói“tiếngđạibinhcóvàichụcvạn”vàcácgiáosĩđươngthờichorằngkhôngdưới30vạn.Quânsốướctínhhơnsố

20vạncủasửViệt[252]

.Lực lượngđó đủ làm rungđộngBắcHà.ỞLạngSơn, thấy quân lính

dướiquyềntrốnmất,PhanKhảiĐứcrahàngcònNguyễnVănDiễmrútvộivềKinhBắchợpvớiTrấnthủNguyễnVănHoàchốnggiữvàđưathưcáocấpvềThăngLong.Mộtcuộchộinghịcaocấpgiữanhữngngườigiữthànhđượctổchức.NgôThìNhậmtrìnhbàylợihại,tínhchuyệnvétquânlươngkhỏithànhThăngLongđểtránhmũinhọncôngkíchcủađịch,bảotoànthựclựcmàcònnuôilòngkiêucăngcủađốiphươngnữa.KếhoạchthựclàsángsuốtnhưngtựáinhàtướngcònkhiếnTâySơnthửmộtlầnchobiếtsứcđịch.PhanVănLânhămhở tấncôngbịhai toánquâncủaThượngDuyThanh,TrươngTriềuLongđánhtanở2sôngNhậtĐức,NguyệtĐứcphảibỏlínhchạythoátthân.

Đườnglốirútquânkhôngcònaiphảnkhángnữa.ThuỷquândoThốnglĩnhĐặngVănChânmangđitrướcđóngởđảoBiệnSơn.BộbinhdoNgôVănSở luivềgiữchặtnúiBaDộichờ tiếpứngởphươngNam.Ngày21

tháng 11 Mậu Thân (18-12-1788)[253]

, Tôn Sĩ Nghị chiếm thành ThăngLongmộtcáchdễdàng.

TônSĩNghịđóngquânhaibênbờsông,cấtphùkiềuđểdễqualại.HứaThếHanhchiaquânđóngởHạHồivàNgọcHồiđể làmthếchechởphíanam.PhụgiúpvàođámquânnàycócácđạonghĩaquâncủacựuthầnnhàLê.NguyễnĐạoLĩnhtrấnHảiDương,HoàngĐạoNghĩagiữSơnNamhợpvớitoándubinhThanhtrôngchừngphươngNam.Nhưngđókhôngphảilà

nhữnglựclượngđángkể.QuânThanhvàoxứkhôngtrôngcậymấyvàobọnthânbinhbảnxứnhưngtựavàođámkiềudânđểlàmtaimắt.TrướckhivàoxứhọđãđượcnhữngngườiTrungHoađàomỏ,đúcquặngởTháiNguyênxinphụgiúplàmtiênphong.Nhữngngườinàyởđâyđãlâu,tụtậphơnvạnngười,nhâncóloạntrongnướcphảivõtrangđểtựvệ,đãtừngcólầnxungđột chiến thắng toándubinhTâySơn.ĐámHoakiều thứhaigồmnhữngthươngnhânngụởphườngHàKhẩu trongKinh thành (phốHàngBuồm),phốCơXáởKinhBắc,phốHiếnởSơnNam.HọđượcthếTônSĩNghịtụtậphơnvạnngườithànhtrại,thahồvuhãmngườilành,ứcchếnhàgiàucó,cướpgiậttiềnbạc,bắthiếpđànbàcongáingaygiữachợ,hoànhhànhkhôngkiêngsợgìcả.

Thựcraviệcbứcbáchnày, lúcđầuraquânNghịcũngcóbốcáoquânlệnhngăncấm,nhưngmộtmặt thắng lợiquádễdàng làmquânsinhkiêu,mộtmặtbinhlínhquáphứctạpnênkhôngngăncấmđược.Cũngqua8điềuquânlệnhtathấyđượcNghịtiênliệulềlốihànhquânchốnggiữkểcũngchuđáolắm.MỗitênlínhcủaNghịđượccấpchomộttênphuđeothẻriêngđểsaibảo.Quânđếnxứlạ,Nghịcũnglođềphòngbịphụckíchnênbảophátđườngchoquangđãngmàđi,đềphòngcạmbẫytrênđường,chotuầnhànhnghiêmngặtlúcđêmhôm.ĐểchốngvoiTâySơn,Nghịbảoquândùngsúngbắnlúcởxa,dùngcungvàđaolúcởgần,đuổichúngquaylạixéoquânđịch.VềphầnsúnghoảhổcủaTâySơn,Nghịsắpsẵnvàitrămtấmkhiênbằngdatrâusốngđểchắnlửamàtiếnlênchémgiết.

NhưngdựtínhtrongkiêucăngkhiếnchoNghịkhôngnhìnthấythựclựccủađịch,khôngngheđượclờinhậnxétcủaTrầnCôngXán.“Họđilạichỉvùmộtcái...đánhkhôngthểđược,đuổikhôngthểkịp,xưanaychưatừngcótoángiặc nào như toán giặc ấy”.ĐámquânTâySơn còn có kinh nghiệmchiến trận trên15nămquaởkhắpchiến trường,giao tranhvớiđủkẻđịchcác xứ từ Trịnh,Nguyễn trong nước tớiHoàNghĩa quân,Xiêm binh, tàuTây.

Chonên,ngày24tháng11(21-12-1788)tinvềđếnPhúXuân,ngàyhôm

sauNguyễnHuệ tức tốc lênngôi tôn[254]

,kéoquânđếnNghệAn.Ởđâyngày 29, ông đòiNguyễnThiếp đến hành tại hỏimưu rồi saiHôHổ hầutuyểnbinhNghệAn,cứ3ngườilấy1.Chỉtrongchốclátđượchơnmộtvạn.“Sựtraxétgaygắtđếnnỗingườitakhôngbiếttrốnvàođâuđểtránhquândịch.Cáckẻsainhađemchótheođểtìmngườitrongkhurừngbêncạnhnhưngười ta tìm thú: người ta lấy dao xỉa vào các đống rơm dùng để đun

nấu”[255]

. Đám ngườimới này được dùng làm Trung quân theo với cựuquânThuậnQuảngchiaxẻchiếntrận.

Trướckhiđibaquâncònđượcnghechínhchủtướnghọbanlờihuấndụ

đểkíchthíchtinhthầnchiếnđấu:“QuânThanhsanglấnnướcta,hiệnchúngđãđóngởthànhThăngLong

cácngườicóbiếthaykhông?TrongkhoảngtrờiđấtphậnsaođãđượcđịnhrõphươngNamphươngBắc, nướcnào cai trị nước ấy.NgườiTrungHoakhôngphảinòigiốngnướcta,bụnghọắtlàkháchẳn.TừđờinhàHánđếnnayhọđãmấyphenchiếmcướpđấtcát,giếthạinhândân,vơvétcủacải.Ngườinướctakhôngthểchịunổi,aicũngmuốnđuổichúngđi(...).NgàynayquânThanhlạisang,địnhlấynướctađặtlàmđấtquậnhuyệncủachúng,khôngbiết trônggươngmấyđờiTống,Nguyên,Minhngàyxưa.Vìvậytaphảikéoquânrađuổi.Cácngườiđềuđủlươngtri,lươngnăngnênphảidốclònghếtsứcvớitađểdựngcônglớn,chớquenthóicũmanglòngnhịtâm.Nếunhưphátgiác,tasẽtứckhắcgiếtchết,khôngthamộtngườinào.Đừngtráchtakhôngbảotrước”.

Giá trị lờidụbảođảmgiá trịchủ tướng.Đểxoánhoà tâmlývọngLê,chốngTâySơncủabinh lính,QuangTrungchuyểnđối tượng thùhậnvàongườiHán,khêugợilòngáiquốc,nhắcnhởdĩvãngoaihùngcủadântộcđểlấychínhnghĩavềmình.Thếrồikhônglẩntránh,ôngvạchrõđểrửasạchtâmlýhailòngtrongquânngũ,đemuychenvàoânđểchấmdứtbằngmộtcâuđanhthép:“Đừngtráchtakhôngbảotrước”.Vớitướngquenthuộc,ônglàmngượclại.KhiPhanVănLânvàNgôVănSởvácgươmrachịutộiởBaDội,ôngđòi“chémchếtmộtvạnlần”rồinóirõcớthatội,bànphươnglượctiếnquân,tínhđườngluitớikhitháibìnhtrởlại.Chiếntranhnhiềulúccũnglàsựrủimaynhưngởđây,quâncólýtưởng,tướngcóquyềnhành,phươnglược, tất cả chăm chú vào viễn ảnh “nămmới vào thành Thăng Long ănmừng”,sựthắngtrậnthậtkềbênnhưngàyTếtvậy.

Côngcuộcchuẩnbịkéodàiđếnmộtthángtrời.MànglướianninhcủaTâySơnkéodài từBaDộiđếnBiệnSơnđãngăncáchvớiBắcHànhữngbiếnchuyểnbên trongkhiếnchomộtviêncungnữ lọt lưới trốnvềThăngLongbàytỏmốilolắngvềhoạTâySơncànglàmchoTônSĩNghịdèdặthơnkhôngdámcấtquânđi.

Ngày30 tháng chạp (25-1-1789), hơn10vạnquân

[256] chia nhau tấn

phát:ĐạiTưmãSởvàNộihầuLânđemTiềnquânđitrước,HôHổhầuxuấtHậuquânđốcchiến,ĐạiĐôđốcLộcvàĐôđốcNguyễnVănTuyếtcầmTảquânvàThuỷsưvàocửasôngLụcĐầu,đểTuyếtởlạikinhlượcvùngHảiDươngcònLộclênLạngSơn,PhượngNhỡn,YênThếchặnđườngvềcủaquânThanh,Đô đốcLong đemHữu quân vàTượngmã quân theo huyệnChươngĐức (HàĐông) ra làngNhânMục (huyện Thanh Trì, HàĐông)

đánh vào quânĐiềnChâu, Thái sư Bảo[257]

lại lấy quân tượngmã theođườngSơnMinhralàngĐạiÁng(ThanhTrì)tiếpứngcánhhữu.

Nghe tin Tây Sơn, quânThanh dán cáo thị thách chiến nhưngTôn SĩNghịkhôngngờQuangTrungđãnhanhhơnông tưởng.Chiến trậnxảy radồndậpnhưngườitaloTết.ChưahếtngàycuốinămMậuThân,quânLêởSơnNamđãtanvỡ,dubinhThanhởsôngThanhQuyết,sôngGiảnchạytánloạnđếnhuyệnPhúXuyênthìbịbắttrọnkhôngaivềbáo.Nửađêmmùng3TếtquânThanhởlàngHạHồinghetiếngloagọiquândạnhưvỡtrời,hoảnghốtrahàng.Mờmờsángmùng5(30-1-1789)trậnđánhquyếtđịnhxảyraởlàng Ngọc Hồi. Cũng đồng thời Đô đốc Long đánh quân Điền Châu ởKhươngThượngbứcviênTháithúSầmNghiĐốngchếtởgòĐốngĐamàoanhồnhẳncònhậnnghelờimaimỉacủaphụnhân:“Sựnghiệpanhhùnghábấynhiêu!”

Nghebạibinh,TônSĩNghị“ngựakhôngkịpđóngyên,ngườikhôngkịpmặcgiáp”cắmđầuchạyquacầuphaovềBắc,bỏlạiquânsĩbộtướngchenchúcgãyphùkiều, “hàngvạnngười lăn cảxuốngnước, sôngkhôngchảyđược”.ChiêuThốngởKinhBắctừtrướclậtđậtchạytheođểkhôngbaogiờ

thấyquêchađấttổnữa[258]

.Trậnchiến thắng trọnvẹnmộtcáchbấtngờkhủngkhiếpnàygieomột

ảnhhưởngrất lớn,thuậnlợichoTâySơn.TônSĩNghịnémcảấntín,mậtchỉ,chạycốtthoátlấythânthôi.Toánquânchậnđườngđãlàmchocảmột

vùngbiêngiới,dânTrungHoadắtnhauchạyloạnđếnvắngngắt[259]

.TìnhtrạngđótạomộtkhôngkhíthuậnlợichoviệcgiảnghoàgiữaThanhvàTây

SơngâysựnểvìQuangTrungcủaCànLong[260]

.Nhưngquantrọnghơnchínhlàsựđảolộntâmlýdânchúngtrongnước.

ĐámdithầnnhàLêươnngạnhthấytậnmắtchiếnbạithảmthươngphảilolẩn tránh, nín hơi lặng tiếng.Những kẻ chần chờ, lưỡng lự trước tín điềutrung trinh (với Lê) và tuỳ thời, thấy thay đổi rõ rệt nhưmệnh Trời ném

xuống, quả quyết bước vào con đường mới. Nguyễn Thiếp là một[261]

.Trướcđó,khiNguyễnHuệkéoquânrabắtVũVănNhậm,ThiếprachầuởhànhtạiđãnóirõlàvìtrungvớiLênênkhôngthểtheotriềumớiđược.Thếmànămsau(1789)ôngđãsẵnsàngđểlàmđềđiệucoithiởtrườngNghệ,biênthưcho“ThượngĐức”bàytỏtìnhhìnhdânchúng,lềlốicaitrị,đềnghịsủađổichính trị,họcvấn, tuyểnchọnnhân tài...Theovớiông, ta thấycóđámdanh sĩNghệAn cũng ra phò táTâySơn:NguyễnHuyTự của làngTrường Lưu, Nguyễn Công (con trai Nguyễn Khản), Nguyễn Thiện (conNguyễnĐiều)củalàngTiênĐiền,haihọdanhgiavọngtộccủaHàTĩnh.KếtớiHoànggiápBùiDươngLịch,Tiến sĩPhanTốĐịnh.Quanhệhơnmộtbựcnữalàsựđổithaytâmlýcủadânchúngvốncũngchiaxẻnhữnglýluậncủanhosĩ,tuylàphánđoángiảndị,thêmtìnhcảmnhiềuhơn:“ÁchTâySơn

cònđượcthíchhơnáchquânTrungHoahaynóichođúngthìsự thốngtrịcủahọdễchịuhơndướicáctriềuvuatrước...thànhthửnếuhọbớtbắttànnhẫntrongvàitrườnghợpcólẽchúngtôikhôngmongđổihọvớivịvuanào

khác...”[262]

.Nhưngchiến tranhcòn tiếpdiễn thì thuếmàkhóngừng thu,binhdịchkhóngừngbắt.Chonên, “thuếmáquáđángđếnnỗinhiều làngxiêuđi”và“nhànàocómấyngườithìbắtđilínhcả,nhàcó5ngườithìđicả

5(khôngkỳgiànuatrẻyếu)”[263]

.OaidanhTâySơn,trongcũngnhưngoài,làmkhiếpđảrnmộtvùngBắc

Hà.DuytrongcáikhôngkhísaysưachiếnthắngđócólẽcómộtngườilàthấymộtsựkiệnxảyraởvùnglầylộixatíttậnGiaĐịnhcóthểđedoạcơnghiệpanhemmìnhđãtạonênbằngmồhôinướcmắt.PhạmVănSâmởBaThắcđãtựđeogôngcùmrahàngNguyễnÁnh,chấmdứtquyềncaitrịTâySơnnơinày,báohiệusựthịnhvượngởđâysẽtừtừnhưngchắcchắntrànngậpphíaBắckhônggiảiquyếtđượcnghèođói,mâuthuẫn.

Chương4-HỌNGUYỄNTRUNGHƯNG

Tiết10

NGUYỄNPHÚCÁNHCẦUVIỆNTÂYPHƯƠNG

NguyễnÁnh,TâySơnvàgiáosĩ*NguyễnÁnhvàBồĐàoNha*CuộcvậnđộngcủaBá-đa-lộc.

“Tháng7...ngheBá-đa-lộcởChânBôn,vuasaingườiđi triệuvề,bànbạcviệc cầu cứunướcPháp…”.SửquannhàNguyễn chămchúghi chépviệcxảyra(năm1783)theongàytháng,hẳnkhônglưuýlắmrằnghọvừađềcậpđếnmộttrongnhữngsựkiệnsẽquyếtđịnhvậnmạngchiếntranh.

Thựcvậy, lúcbấygiờtrongbapheđangchianhauphầnđôngbánđảoĐông Dương, trừ Trịnh đang nghiêng đổ tuy vẫn còn chút bề ngoài huyhoàng,2phecònlại,NguyễnvàTâySơnđềubiếtrằngnếulôikéođượcvềphíamìnhđámngườimắtxanhdatrắngđitrênnhữngchiếctàuđồngvữngvàngngoàiđạidươngkia,thìhọcócơhộikếtthúcchiếntranhmauchónghơn.Nếuchiếntranhcólàmcáctaybuônxalánh,khôngchịuchởtớiđồng,sắt,lưuhoànghaysúngđạn,tàubèthìNguyễn,TâySơncũngbiếtphảitìmnơiđâu:nhómgiáosĩTâyphươnglẩnlúthaycôngkhaidạyđạoHoàLantrongvùnghọcaitrị.

TâySơnđãtừngvevãngiáosĩởQuảngNam(1774),ởGiaĐịnh(1783),nhưngvìsựcầnthiếtcủachiếntranh,chiếntranhnổiloạntừchỗkhôngcógìkhiếnhọkhôngnhữngphảilấynhàthờlàmnơiđóngquân,bắttínđồđilính,cònpháchuông,tượngchùađểđúcbinhkhítiềnbạc,lôisưsãiđitòngquân.Chonên từchỗnghĩ rằngTâySơnnổi loạnđểkhỏibịbắtgiẫm lênthậpác,eắtcỏchovoiăn,vìchúaTâySơnlàmộtngườiđiđạo-ýnghĩthậtlàngây thơgiảndị -mộtngườidânđãđiđếnchỗ tưởngrằng“hắn tamất

đứctin,làkẻthùcủađạoThiênChúalẫnđạoThầntượng”[264]

.Thực raTâySơn cũngđã thudụngđượcgiáo sĩ: có2 linhmục thuộc

dòngPhăng-xi-cô,mộtngườilàmthầythuốc,mộtngườichỉdẫnvềtoánhọc

choNguyễnNhạcđếngầngiữanăm1786[265]

.NhưngManillekhôngphảilànơiđúngchiềuhướngpháttriểnbuônbán,họkhôngthểcóíchhơn2viênsứgiảcủaNguyễnÁnhởGiaĐịnhnăm1783.

Trong trậnchiếngiànhgiựtgiáo sĩnày, cácL.Mđược thổiphồngkhảnăngvàhoạtđộngtháiquáđếncókhiđemlại taihạichohọ.Trườnghợpcủa L.M Ferdinand là nhột chứng cớ. Nguyên L.M d’Arcet ở Quy NhơnđượcNhạccấpmộtgiấyphépchotựdotruyềngiáoởxứnàyvàđểđổilạiông đã hứa cuội với Nhạc là sẽ vận động giúp chiến cụ. Thế rồi L.MFerdinand bị bắt ởGiaĐịnh đưa vềQuyNhơn, không hiểu saoNhạc lạinhận diện là d’Arcet - chắc là da trắngmắt xanh, râu ria xồm xoàm nhưnhau!Nhạc quátmắng rầm rĩ: “Kìa tênL.M phản bội... sau khi hứa đemđồnglạichoTa,lạiđivềnướcrồimangchoôngChungđồngvàcácchiến

cụđểpháxứTa.HãyđónggôngnólạichoTa!”[266]

.ThựclàoanchoviênL.MnàyđãgánhchịutứcgiậncủaNhạcthấybinh

sĩmìnhchếtvìlựuđạn,súngđiểuthươnggâyra,vìcácgiáosĩkhácđãgiúpGiaĐịnhtíchcựchơn.Sửquanghivắntắthaingười:Gia-cô-vivàMa-nộ-êlàdânHi-ba-nhođượclệnhsaiđiLữtốngxinbinhgiúpvàonămQuýMùi

(1783)[267]

.Chỉsaicómộtchitiết:Gia-cô-vi(tênthườngdùngchỉJacquesLiot)khôngcócandựvàovụnày.Haingười sứcủaNguyễnÁnh làL.MGinestarvàthầygiảngEmmanuelthuộcdòngPhăng-xi-cô.

ViệcxảyraởPhúQuốcvàokhoảngđầutháng7-1783.NguyễnÁnhđếnhỏiBá-đa-lộctìmcáchgiúpđỡlấylạinước.GiámmụcquaylạihỏicácL.MPhăng-xi-côởđóxemthửManillecóthểgiúpđượcgìkhông.Họđềutrảlời“không”vìManillekhôngcóquânlính.NhưngÁnhnóimãi,G.MmớiquyếtđịnhgởimộtngườitrongbọnđiManillevớimộtviênsứgiảđểcầuviệnhayítracũngtìmđượcchỗtrúchovua.VừalúcấyL.MGinestarvàThầygiảngEmmanuelmuốnthừadịptrởvềDòngnênnhậnlời.SứbộđitrênmộtchiếcghebầuchởđầyCalaim(cálầm?)địnhđểbánhayđổilấygạo.

NhưnghọkhôngthoátlướiTâySơngiăng.HọbịbắtdẫntớiPhạmCôngTrị (12-7-1783).Câu chuyện củaP.Ginestar thuật lại cuộcgặpgỡ tra xétlàmchúngtachứngkiếnđượcmộtcuộcđấutrígiữanhữngviênsứgiảsacơmàvẫncònđủkhônngoanđốiđápvừađểtránhthoáttộimình,vừatrấnankẻđịchkhỏihưviệcvuavàmộtbênnhữngviênloạntướngcũngđủtưcáchtướng soái để nhẹ nhàng khéo léo cật vấn kẻ thù cho biết tình hình đốiphương.

Sau khi biết đượcmụcđích đi sứ bại lộ nhờ tìm ra thư củaBá-đa-lộcgiấutrongthuyềnmàkhôngbắttộicácL.Mđãnóidối“chỉtrôngthấymặtvuađàngxa”,PhạmCôngTrịđemhọvềSàiGòndùnglàmđầuđềkhuyếndụgiáodân:“Takhôngđòihỏicácngườiđổilạibằngtiềnbạcgìhếtmàchỉ

đểcácngườibiếtơnTavàgiúpTalậplạibìnhyêntrongxứ.Cácngườiđãbiếttạiaimàxứsởlộnxộnrồi,nếutrongcáclàngcácngườicóailàmloạn,

hãychạybáochoTabiết...”[268]

.Tuy nhiên như Phạm Công Trị đã tiếc, vụ bắt này làm thoát mất hai

ngườiquantrọng:ôngChủngvàôngCả.ÔngChủngthìđangdodựhếttínhchuyệntheosứbộđiManillelạitoanchạytrởraPhúXuânnhưngsợTrịnh

khôngdung.ÔngCảthìđangtìmchỗđặt[269]

đểđámtuỳthuộctrongcơnbiến loạn, nhưng Chantaboun rồi Bangkok vẫn không được lại phải lênhđênhtrêncáchảiđảo.

Nhân vật này thực khá đặc biệt. Đức ông Pigneau (x), Pierre-Joseph-GeorgesPigneaudeBéhainetronghiệpước1787,tronggiấychứngnhậnlàđạidiệntoànquyềnchovuaPhápởCochinchine,Giámmụcd’Adran,Bá-đa-lộc,Bi-nhuQuậncông,đólànhữngtênđượcngườitagọimộtgiáosĩcủahộiTruyềngiáoBa-lêở cái xứxaxôi này, vị giáo sĩmuốnđóngvaimột“Giámmụctrongtriều”củaNguyễnÁnh,ngườiđãcốlẩntránhkhingườitagánchodanhhiệuấyvà thực racũngkhôngbaogiờcó thể trở thànhmộtRichelieuĐạiViệt.

Cứ theo lời ông thì khoảnggiữa tháng12-1784, ônggặpNguyễnÁnhtrênhònThổChâuvàÁnhđãquyếtđịnhtheotàuHoàLanđiBatavianếukhôngcóôngcảnkịp.VàtrongkhitrậnRạchGầmchưaxảyrathìôngđãômHoàngtừCảnhđểcùngPhóVệuýPhạmVănNhân,CaicơNguyễnVănLiêm,TrầnVănHọcvớiđámtuỳtùnglênhđênhtrênẤnĐộDươnghướng

vềPondichéry[270]

.Đếnbâygiờôngmớitỏbàylậptrườngcủaông.Ôngmuốnviệccứuviện

NamHàphảivềtaymộtcườngquốcCônggiáo,gạtrangoàibọnThệphảnHoàLan,Anh.Ôngmuốnhuấnluyệnđứabébatuổitrởthànhmộtgiáodân

kiểumẫuđểchothầndânnósaunàysẽbắtchướcnoitheo[271]

.Tuynhiêndùtrướckiacốtìnhchốicãi,ngườitađãđồnầmlêntừcuối

1778làNguyễnÁnhsẽđiTâycầuviệnvớiL.MHồVănNghị,mộtngười

thântíncủaGiámmục[272]

,vàkhiquaPhápvậnđộng,Bá-đa-lộcđãđưaramột tờ giấyuỷnhiệmcủaNội cácGiaĐịnh choôngquyềnhànhvôhạn,lãnhấn,hộvệCảnhđểxinviệnbinhPháp;tờgiấynàylàmngày10-7Cảnh

Hưng thứ43[273]

(18-8-1782) tức là khiChâuVănTiếp chưa lấy lạiGiaĐịnhtrongtayĐỗNhànTrập,HộbộBá.ÝđịnhcầuviệnPhápquảđãđịnhtừlâu.

Mấtcôngtrôngcoimộtđứabélênba,Bá-đa-lộcđượcgiữtrongtaymộtmónhàngquýgiámàcácnướcTâyphươngđềuthèmmuốn.Anhquốcsai

ngườiđếntậnPondichérynănnỉôngnhườnglạiHoàngtửchohọ.TiếngtămvềviệccầuviệncũnglantậnGoa.Sựthậttừtháng4-1780,viênToànquyềnBồởMacao,OFranSavierdeCastro,đãgởithưxinBá-đa-lộcbảoNguyễnÁnhgởithưchothànhGoachịuthôngthươngvớiđiềukiệnthuậnlợi.ĐổilạiMacaosẽđảmđương lấyviệccungcấpchoNguyễnÁnhnhữngsự trợ

giúpcầnthiết[274]

.ViệckhôngđitớiđâunhưngkhiBá-đa-lộcởPondichérycũngthấyrõGoathèmmuốnHoàngtừCảnhnênvộiviếtbứcthưngày8-7-1785choNghịviệnMacaođể“dânBồkhỏilàmrốicácPháiđoàn”.

TronglúcBá-đa-lộcởPondichérythìmộtviêncaitàuMacao,AlbertdeSouza,điManilleđòitiềnvuaXiêmtrởlạiBangkokvàgặpNguyễnÁnhởđấy.ÁnhtraochongườinàythưgởichoToànquyềnGoa.Khôngbiếtnộidung thưnóigìnhưngBá-đa-lộccũnggượngnói rằngnếungườiBồgiúp

binh thì côngviệc truyềngiáo củaôngvẫn thuận lợi như thường[275]

(vìôngtinrằngđãnắmđượcHoàngtửCảnh).

Việc cầuBồ không phải chỉ vắn tắt giữa chừng nhưThực lục đã ghi.AntonioVicenti Rossa ngày 2 tháng 9 BínhNgọ (23-10-1786) đếnVọngCácdângthưcủaToànquyềnGoabáochoÁnhbiếtđãcósẵn56tàuchiến(?!)chờởđấy.BiếtÁnhtrongtayRamaI,AntoniođútlótchovuaXiêm28

khẩu súng điểu thương, 100 thước vải Tây để xin rướcÁnh điGoa[276]

.TuyrằngÁnhcónói rõvớiBá-đa-lộc,cũngnhưvớiDeRicheryrằngôngkhông“nỡlòngnàotheođóbỏđâynênphảiuyểnngôntừtạ”,nhưngtạisaotalạithấyAntoniođivềmangtheohaiviênquan,trongđócómộtngườitôn

thất với 15 lính hầu?[277]

Nguyễn Ánh không theo Antonio được khôngphảivìkhôngnỡlòngbỏBá-đa-lộc,nhưngvì“Xiêmvươnghằngngàychongườido thám”khiếnông“khónỗi liệu toan”vậy.Vậy tấtÁnhkhôngđiđượcđãsaingườiđithay.

ỞMacao,ngườitacũnghaybiếtnhưngđiềukiệncủamộtthoảướcgiữađạidiệnÁnhvàToànquyềnGoa.BồĐàoNhasẽgiúpÁnhkhôiphụcngôibáu.MỗinămÁnhsẽtrảlại“vuaxứGoa”10.000đồngbạcvàcũngchừngấycho“Hoàngthượng”(Bồ).ThiênChúagiáođượctựdotruyềnbávàđượcnhàcầmquyềngiúpcấtnhàthờbấtcứởđâucầntới.Tàuthuyền,tiềnbạcởCochinchinemộtmặtinphùhiệuNamHà,mộtmặtinphùhiệuBồ.Ánhsẽnhườngcáccửabiển,chođặtđạisứ...Chitiếtvềđiềukhoản“chongườiBồlấyngườiViệt”vàvềviệcphânbiệt“vuaxứGoa”vàHoàngđếBồlàmchothoảướccóvẻnhưthực,nhưngnhữngđòihỏiđềnbùquáquắtnhư“trảlạimãimãi”,“cấtnhàthờbấtcứởđâu”làmtathấytiếngđồnđãquásựthực.ViệckhôngđiđếnđâuvìnhưPigneauđãnóimộtcáchkhinhbỉ:“TôibiếtMacaokhôngcómộttênquân”vàcácsứgiảNguyễnÁnhhẳnthấytậnmắt

thựclựccủaMacao.Ở Pondichéry,Bá-đa-lộc không nghe lời PhạmVănNhân vì cho rằng

“Hồng-maonhỏnhen,khôngnhưBút-tu-kênhuthuận,chẳngnêncầu”[278]

.QuảthựcônglàngườiPháp!NhưngnướcPhápvớiảnhhưởngcủaVoltaire,củanhómBáchkhoa,“quốcgia lạcđường”,nướcPhápđókhônglàmông

tincậybaonhiêu[279]

.Cuốicùng,tuyvậyôngvẫnchọnnướcPháp,nướcPhápcònvua,vàtrướcnhấtôngvậnđộngởPondichéry.

ToànquyềnCharpentierdeCossignythếCoutenceaudesAlgrainstỏra

muốngiúphơn[280]

,nêngởichiếctàuMarquysdeCastriesdoRieheryđiềukhiểnđiPouloPanjang(hònThổChâu)đểtìmthưNguyễnÁnh,nhântiệnthảởđây34ngườiđitheoBá-đa-lộctrướckia,trongđócácHồVănNghịvàTrầnVănHọc.Nghịbáo tinchoNguyễnÁnhhayvà tàuhứachởNguyễnÁnh đi Pondichéry vào tháng 12-1786. Ánh rối rít viết thư cảm ơn DeRichery,DeCossigny,từtạkhôngđiđượcvìXiêmvươngcanhgácgắtgao.NhưngchẳngmaychoÁnh,tàuDeCastriescónhiệmvụkháclàdòxétbờbiển Nam Hà từ vĩ tuyến 11-18, coi dân tình có theo Nguyễn Ánh haykhông,tìmcáchhoạđồbờbể,vũngtàu,xemxétÁnhcókhảnănggì,tướngtátheocóđôngkhông;nếuÁnhvôtàiyếuớt,thuộchạít,thờơthìvềbáo

cáomàkhônghứagìhết[281]

.SứcmạnhTâySơnlúcnàyđangnổilênnhưsóngcồnởmiềnBắctráchgìkhiDeRicherytrởlạiThổChâutrongtháng2-1787khăngkhăngkhôngchịuchởNguyễnÁnh!

TàuDeCastriesquaĐôngthìBá-đa-lộccũngđáptàuMalabarquaPhápđểvậnđộng trực tiếpvớiTriềuđình (7-1786).Theoôngvẫn làHoàng tửCảnh,PhạmVănNhân,NguyễnVănLiêmvới40ngườihầukhác.

ThựclàmộtdịpđểchođámthượnglưuVersaillescóđềtàiănchơi:họtungramộtkiểu tóc,bài thơphổnhạc tặngônghoàngĐôngphươngbé tí

xíumàphảisớmlaođao[282]

.Rốtlạingày28-11-1787,thoảướcVersailleskýkết,mộtbênlàhầutước

MontmorinđạidiệnLouisXVIvàmộtbênlàPigneaudeBéhainethaymặtNguyễnÁnh.CácđiềukhoảnphầnlớnđãđượcvạchrõtrongtờtuyênbốuỷquyềncủaNộicácGiaĐịnhngày18-8-1782,đạilượccónhữngkhoảnnhưsau:PháphứagiúpNguyễnÁnh4chiếctàu,1.200bộbinh,200pháobinh,250mọiCafres(điều2).Đổilại,NguyễnÁnhnhườngluônhònđảoHoi-nanđứng trấn đường vào cửaTouron (cù laoChàm?), nhường cửaTouron đểchoPhápvươngtuỳýxâydựngvàcuốicùngthêmhònPouloCondore(điều3,4,5).Phápđượcquyềntựdothươngmạivàhơnnữa,độcquyềnthươngmạiởNamHà.NhữngchiếctàubuônngoạiquốcnàovàoNamHàphảicó

giấythônghànhcủaPhápvàmangcờPháp(điều6).Đính theo thoảước,Bá-đa-lộc còn đượcLouisXVI uỷ nhiệm làmđại

diệntoànquyềnbêncạnhNguyễnÁnh[283]

.Mọiviệcliệuđịnhxuấtquân,viênTổngtrưởngBộHảiquân,tướngDeCastries,traotoànquyềnchoDe

ConwayởPondichérylúcbấygiờđangtrôngcoiquânlựcởẤnĐộ[284]

.Mọiviệcthuxếpxong,PigneauxuốngtàuDryadevềnước,rờiLorient

ngày27-12-1787.ViênchỉhuytàuDeKersaintđượclờidặnbảoLouisXVI“gởigấmGiámmụcvàcậubéHoàngtử”,chohọ“nhữngphươngtiệnthuậnlợivàthoảimáitrongquyềnhạnchủtàu”,chonhữngngườihầuHoàngtửăn

cùngmâmvớisĩquan[285]

.CáchđãikháchthậtlàlịchsựvàchuđáonhưtronghơnthếkỷănchơivừaquacủagiớithượnglưuVersailles,nhưngBá-đa-lộccóbớttintưởngkhôngkhicốnhìnvàotìnhhìnhPháplúcbấygiờ,khinhớ rằng quyền điều động đang trong tay một người bướng bỉnh, ươngngạnhnhưtruyềnthốngÁiNhĩLancủaôngấyđãchứngtỏ?

TuynhiêntìnhhìnhNamHàđượcthôngbáochoPigneaubiếtthựcđángkhuyếnkhích:anhemTâySơnbấthoà.NhưngPigneautintưởngchừngnàothìDeConwaydèdặtchừngnấy.ÔngbảođợichiếctàucủaDeRicheryvềbáolại.ÔnggởithêmhaichiếctàuLaDryadevàLePandourđểdòxéttình

hình,tìmhiểucáccửabiển,cácđảonhượngđịa...[286]

Thếrồitừviệcquốcgiađạisự,ngườitađiđếnnhữngcôngkíchriêngtư.Bá-đa-lộc nóng nảy, ngọt ngạo khuyên nhủ De Conway “phải biết coithườngnhữnglờibàntángiấudướicáigọilàthậntrọng,kỳthựcchỉcheđậyyếuhèn”đểDeConwaynổicáutrảmiếngrằngông“lấylàmkinhngạcthấymột giáo sĩ đáng kính lại chê là yếu hèn những ngườimà ông không bổnhiệm và ông cần phải tìm hiểu nữa”. Bá-đa-lộc lại viết thư cho DeMontmorin báo cáo về thái độ củaDeConway “yếu kém sức lực và tinhthần, khôngphải chỉ không sửa soạngì hếtmà còn tìmđủ cách cho cuộc

xuấtquânthêmkhókhăn”[287]

.MớicómộtthángsaungàyBá-đa-lộcđếnPondichérymàxảytừngấychuyện,tìnhtrạngđổvỡthấyrõràng.

ViệcNguyễnÁnhlấylạiđượcGiaĐịnh,saiHồVănNghịđemtinbáoxinviệnbinhcấptốctớicũngkhônglàmchoDeConwaythayđổiýkiến:thoảướcVersailleschỉlànhộttròđùa.

ViệckhôngthihànhthoảướclàmchocácsửgiaPhápyêunướcsaunàythấymấtmộtcơhộichiếmthuộcđịaĐôngDươngsớmhơngầnmộtthếkỷ,nên nổi nónggọi nhà cầmquyền lúc bấy giờ là “phản bội, lừa dối, phỉnh

gạt”[288]

.JohnBarrowvàinămsaucũngtìmcáchgiảithíchsựthấtbạinàycủaPigneauvàtìmranguyênnhânởcâuchuyệnmộtngườiđànbà.Viêntu

sĩ Pigneau nhận quả có ghét một người đàn bà vợ viên phụ tá của DeConwayđãlangchạvớichủtướng,nhưngbàtacũngmangtinhthầnchốngđối1789đểnhạobángDeConwayphảichịuquyềnchỉhuycủamộtGiám

mụctrong“đạoquâncủaGiáohoàng”[289]

.NhưngduyêncớchínhphảitìmtrongtìnhhìnhlụnbạicủaPháplúcbấy

giờ.ThờigianPigneauquaPháplàlúcnộitìnhPháprốiren[290]

.Mộtmặtchínhquyềnthấycầnphảicảicách,mộtmặtphảichịuđựngphảnứngcủanhữngkẻvẫnđượchưởngđặcquyềnnaybịtruấtđi:cuộcnổiloạncủađámquýtộcdòngdõinổtungngày20-8-1786,cuộchộihọpcủaHộinghịquýtộc(tháng3,4-1787).Tài chínhkiệtquệ tớinỗimườingày trướckhiký thoảướcVersaillesTriềuđìnhtrùliệuvay420triệuđồnglivres.Thêmnữa,trướcđóhơnmộttháng(tháng9,10-1787)mộtđạoquânPhổđãtrànvàochiếmđóng Cộng hoà Batave đánh đổ đảng thân Pháp làm cho Pháp mất đồngminhtrênmặtbiểnlàyếutốcầnđểgiữthuộcđịa.

Chonên,đểBá-đa-lộcđirồi,viênTrưởngvănphòngbộThuộcđịamớibảo“do lệnhVua”,choDeConwayhayrằng“không tính tớichuyệnviễn

chinhĐôngDương”[291]

.ViệcđóđếnbáochíđồngthờiởPondichérycũng

biết[292]

.Bá-đa-lộccóbiếtkhông?Khôngrõđiềuđó,chỉ thấy lúcvềôngnóilạivớiNguyễnÁnhlà“QuốcvươngĐạiTâycótìnhthựcgiúpđỡtrong

khitrấnquanhồnghichẳngquyết”[293]

.NhưngnhưnhậnxétcủatờGazettenationale“khôngbaogiờtìnhhình

dễdàngchoviệclậplạiquyềnbínhchoôngvuamấtngôiđãtrởvềchiếmnăm tỉnh phía nam như bây giờ”. Thực vậy, tuy Nguyễn Ánh còn phậpphồnglosợ,nhưngcũngđãcóthểđểlấydanhnghĩa“AnNamQuốcvương”nóivớiĐạiTâyquốcbằngmộtchútkiêuhãnhngầmvềcáiý tưởngthăngtrầmquenthuộccủaĐôngphương:“Ngherằngđạotrờibỉrồilạithái,vậnnướctánrồilạihưng,lýđãcóthựcvậy,thờinàolạikhông...!”

Tiết11

NGUYỄNÁNHVÀTÂYSƠNCỦAGIAĐỊNH

TổchứcgiữGiaĐịnhcủaTâySơn*NguyễnÁnhvàPhạmVănSâm*TiếpviệncủaNguyễnHuệ*GiaĐịnhthoátkhỏitayTâySơn*Tổchứccaitrị,pháttriểnbuổiđầuởGiaĐịnh.

PhêbìnhcuộctranhchiếmởQuyNhơncủaNhạcvàHuệ,sửquannhàNguyễn rút ra một kết luận chỉ rõ sự quan trọng của sự việc này như lànguyên nhânmở đầu cho thời trung hưng của Chúa họ: “Từ đấy giặc lo

gườmnhau,thếgiặctanrãkhôngrảnhđểdòmngóphươngNamnữa”[294]

.Chúngtađãphântíchtìnhthếđórồi.TuynhiênchúngtaphảixétxemTâySơntronghainămrưỡichiếmđóngGiaĐịnhđãlàmgìđểcủngcốthếlựchọởđây,đểxoánhoàdấuvếtôngchúacũ,đểlôikéodânchúngvềphíahọ.

Dấuvết côngviệccòn lại thật là ítỏi,nhưngcũngcho thấy tình trạnglúng túng, thụđộngcủahọ.Chúng tađãbiếtngườigiữGiaĐịnhsau trậnMangThítlàĐặngVănChân.ÔnglođềphòngbiếncốcóthểxảyradobọndithầnnhàNguyễnlẩnlúttrongdângian,nêndờidinhtrạilêntrênvùngđất

caoởCầuSơn[295]

cáchphía bắc trấn7dặmđểdễbề chốnggiữ.Trongnăm1786,ôngđắpdinhtrạitrêngòcao,còndướithấpthìxâycấtphốxá,lùacácnhàbuônSàiGònvàoởđó.Nhưngcôngviệccưỡngépnàykhôngđiđếnkếtquảnàonhưtađoánbiết,mộtphầnvìnơimớixachỗbuônbánquenthuộccũ,mộtphầnvìđầunămsau(1787),ĐặngVănChânđãphảiracứu

NguyễnNhạc,bỏdởcôngviệc[296]

.ỞGiaĐịnhbấygiờcònlạiThamđốcTrầnTúcoisóccôngviệc.Oaivõ

đãhạ,binhthếđãyếuthìloạnlạcnổilên:LêCôngTrấn,PhạmĐiềnmưuđánhúpBếnNghébịlộphảichết,trongkhixahơn,ởBiênHoàquânkhởinghĩacủaNguyễnVănTuyết,NguyễnVănNghĩakéodàitớingàyNguyễn

Ánhvề[297]

.NgoàiracònphảikểtớiVõTánhởGòCôngmàlựclượnglanđếntậnKiếnHoànhưngkhônghẳnvớidanhnghĩaphòNguyễn.

Xung quanh trấnmà Tây Sơn không giữ được nói gì ở những nơi xatrongmộtxứcònđầyrừngrậm,hoangvuvớikênhrạchbùnlầy.ĐámngườiMiêntrongthờikỳnàytấtđượchưởngsựtựtrịrộngrãiđểsaunày,trướcsựđedoạ củaquânNguyễnÁnh,họ sẽquay lại giúpPhạmVănSâm,ngườiphụtáchoĐôngĐịnhvươngNguyễnLữkhianhemchiađất.NguyhơnchoTâySơnchínhlàsựtrởlòngcủabinhtướngdướiquyền.

TìnhhìnhđóđượcGiámquânTốngPhúcĐạm,ThịgiảngNguyễnĐô,CaicơTốngPhúcNgọc,CaibạNguyễnThiệmtớiLongKhâu(VọngCác,địađiểmcủalàngGiaLong) trìnhbàychoNguyễnÁnhrõvàxinÁnhtrở

về.Việcrađikhôngdễdànggìvìnhưtabiết,Xiêmvươngsaicanhgácgắtgao.ÁnhởXiêm,thuộchạcómộtsốquântướngtheohồiđầu1785và600ngườicủaLêVănQuânsauđóchianhaulậpđồnđiềnđểtựcungcấp,đóngthuyềnbèởGiangKhảmđểchờcơhội.Tấtcảkéonhauđikhôngthểlàmlặnglẽđược.

Chonên,lénvềnửađêm,đểlạimộtsốlớnquânsĩởXiêm

[298]Nguyễn

Ánh tất đã nhìn vào tình hình chínmuồi ởGiaĐịnh, được khuyến khíchbằngsựbộiphảncủaNguyễnĐăngVân.NgườinàybiếtđâukhônglàmmôigiớichoNguyễnVănTrươngquayvềhợp tác?Nếukhôngcó thôngđồngsẵnthìsaoTrươnglạisaibộtướngHoàngVănĐiểmđiđóntừngoàibiểnrồitựmìnhdemhơn300binhvàhơn15chiếnthuyềnrahàng?Nhưvậylàvới300khẩusúngđiểuthươngdoMạcTửSanhđưavềđếnHònTre, tiếpthu

bọn cướp biểnHàHỉVăn cùng bộ tướngThiênĐịa hội của ông ta[299]

,NguyễnÁnhtiếpthuđượcvùngHậuGiangchỉtốncótrậnđánhluỹTràÔndoviênTiênphongChưởngcơmớilàNguyễnVănTrươngđiềukhiểnthôi.

Đượcchiếnthắngdễdàngkhuyếnkhích,ÁnhđưabinhvàocửaCầnGiờtrongtháng9âmlịch(1787)gâykhíchđộngdântâm.NguyễnLữlậtđậtbỏ

chạy về gòMụ Lượng (hay gòVãi Lượng)[300]

xây thành đất trú ẩn đểPhạmVănSâmchốnggiữSàiGòn.ViênTháibảonàykhángcựmạnhtớinỗiNguyễnÁnhphảidụngmưuphảngián.

NguyênquânNguyễncóbắtđượcmộtchiến thuyềnTâySơnchởviênHộđốctênLývàngườithiếptênThịLộc.ÁnhkhônggiếtlạihậuđãirồigiảmậtthưcủaNguyễnNhạcnóiSâmkiêuhoành,saiLữdùngmưugiếtđi.ThịLộcđược lệnh cầm thưđưaSâm.Sâm tưởng thật vội kéo cờ trắng lêngòLượngđịnhphântrần.KhôngngờLữlại tưởngSâmđãhàngNguyễnÁnhbènvộivãbỏđồnchạyvềQuyNhơnchếtởđấy,chấmdứtcuộcđờiđángthương, lạc loài, bất đắc dĩ của con người dung thườnggiữa đámanh emvượtchúng,quấyđảothờithế.

Phạm Văn Sâm từ nay đơn độc ở Sài Gòn lo việc chống cự. QuânNguyễn tưởngcó thể lấnbướckhôngngờbịđánhmạnhphảimởvây.SửquannhàNguyễnghitrậnthuanàynhưlàtựýphehọrútđinhưngrõrànglàPhạmVănSâmđãthắngthế.

TrênđườngrútvềphíacồnHổ

[301]quânNguyễnđãthanhtoánnhững

chướngngạidọcđường.ỞsôngBaVác,ĐiềuphátNguyễnKếNhuậncủaTâySơnphảirahàng.ỞBaLai,NgựuýTâySơnlàNguyễnVănĐồndànthuyền trênmặt sôngcản lại,LêVănQuân lẻnvàobên trongđốt lửa làmhiệu choHồVănLân,NguyễnVănTrị, Trương PhúcGiáo,NguyễnVăn

Tồnphụcbênngoàibiếtmàậpvàohaimặtgiápcôngđánhphá[302]

.Tưởngcó thể chuyển bại thành thắng, quânÁnh lại tiến đánhMỹTho, gặp phảiPhạmVănSâmđuổivừađến.HaibênđánhnhauthậtdữdộivìđốithủcủaSâm là một kiện tướng cũ của Tây Sơn: Nguyễn Đăng Vân, con nuôiNguyễnHuệ.Vânbịbắt,khônghàng,mắngchửirồichịuchết.NguyễnÁnhphảibỏchạyracùlaoHổ,còncó300ngườivàhơn20thuyền,cònHàHỉVănvàbộtướngthìlanhchânchạytuốtraCônLônởlìđó.

Tuynhiênmặt trậnmở rộng,PhạmVănSâmphảiđươngđầuvớimộttìnhthếnguynan.ThuộctướngNguyễnbâygiờcómặtkhắpnơi.Tháng10,HồVănLânđánhởsôngLươngPhúđuổiĐôđốcNguyễnVănMânvềgiữ

ThangTrông[303]

bỏ lạiChưởng cơChân, Tả hiệuHuấn trở thànhTiềnphongchoquânNguyễn.NguyễnVănTrương,ĐỗVănHựughithêmmộtchiếncôngbằngcáchđánhtậphậuởsôngMỹLungđuổiChưởngcơTừ,thuthêmbộtốtcủaTừcùngvàimươithuyền.PhạmVănSâm,NguyễnÁnhbâygiờlạiđốiđầu,kẻởBaLai,ngườiởMỹLung.

QuânNguyễnpháttriểnlầnlần.SâmvềsôngMỹThorồilạivềSàiGòntrongkhiTônThấtHội chiếmBaGiồng,HoàngVănKhánh,TrươngPhú

Ngan,NguyễnVănTrương,TôVănĐoáiđắpluỹởNướcXoáy[304]

dùngtráicaukhôlàmđạnbắnqualuỹTâySơnbắthọphảilui.ChođếnđầunămMậuThân(1788),trừviệcCaicơHàVănLụcgiữgiồngSaobịTâySơngiếtở giồng Gầm, quân Nguyễn chia nhau chiếm giữ vùng Trà Lọt, giồng

Triệu[305]

,giồngSao,thuhẹpphạmvihoạtđộngcủaTâySơntrongvùngSàiGòn,MỹTho.DinhTrấnBiêncũnglọtvàotayLưuthủKhoakhiếncho

PhạmVănSâmchỉcòndựavàothuỷquân[306]

bảovệchomộtsốđịađiểmbámvíutrongđồng.NguyễnÁnhcóthểtựphụđểviếtthưkhoevớiJ.Liotrằng:“TừTađềbinhpháTâyđồ, thìbộbinhthâuphụcGiaĐịnhphủcácxứ,cònthuỷbinhnóthìtrụtạiMỹThocùngBếnNghé,thắngphụvịphân,

thuỷbinhTathìắtcòntrụtạiTràLọt...”[307]

.TìnhcảnhnguyngậpchoSâmnhưvậymàtintứcQuyNhơnvẫnimlìm.

NguyễnNhạckhôngcóphảnứnggìhếttừkhiNguyễnLữbỏchạyvề.Cácgiáo sĩ đương thời giải thích thái độ ấy, cho rằng: “Nhạc không dámđếnđánhNguyễnÁnhlàvìsợlúcvắngmặt,emôngcóthểđếnchiếmlấykho

tàngmàônggiấuởngôithànhđộcnhấtnày”[308]

.SựthựccảhaiNhạcvàHuệ đều gườm nhau, giữ thế từng tí một, Huệ muốn đánh Nguyễn HữuChỉnhcũngkhôngdámrờiPhúXuân,lạitraoquyềnchoVũVănNhậmmàbụngcứphậpphồngsợviênTiếtchếnàylàmphản.

TuynhiêncảvùngThuận,Quảng,BốChính,dânchúngđã laoxaovềviệcNguyễnÁnhquayvềGiaĐịnh.NguyễnHuệtấtphảilongại.TheolờiNguyễnÁnh thì khoảng đầu nămMậu Thân (1788), Tây Sơn - ta biết làNguyễnHuệđãgởi “ThằngHưng”đemđạibinhvàocứu“ThằngSâm”ởSàiGònkhoảngtháng3âmlịchtrướckhihọraBắcgiếtVũVănNhậm.Sốlượngquânđộinày,Thựclụcghi30thuyền,Letondaltăngđến3-400thuyềnvàchorằngmụcđíchchỉđilấylươngGiaĐịnhchomaurồivềthôi.NguyễnÁnh cũngđềquyết với quân sĩ củamìnhnhưvậyvà cho rằngPhạmVănHưngchỉvàovậnlương,cứcốthủđivàithánghắntasẽluivề.

NhưnglẽnàoquânHưngvượtbiểnvàochỉđộccóviệclấylươngởmộtnơinguynannhưvậykhiNguyễnLữđãchạyvềtừtháng9nămngoái?CóthểÁnhchỉnóiđểtrấnanquânsĩ.ViệcNguyễnHuệgiếtNhậmrồivộivãvềThuậnHoáđợitinHưngchứngtỏnhiệmvụdòxét,giúpđỡnếucóthể-củatoánthuỷbinhnàyởGiaĐịnh.

Dùthếnàođinữa,quânTháiuýPhạmVănHưngcũngđãhợpvớiPhạmVănSâmđánhnhaukịchliệtvớiquânNguyễndằngdaihàngnhiềuthángđể

ởPhúXuânNguyễnHuệphảibồnchồn longại[309]

.NguyễnÁnh lúcđócũngvừathâuphụcmộttướngtài:VõTánhtừGòCông,làmtăngquânsốNguyễnlênhàngvạnngười.ĐiềuđóchoÁnhtin tưởngđểnóivớiJ.Liotrằng:“NộithángsáuTacũngđánhđượcSàiGònmàchớ!”

Thựcvậy,trongthángtư,NguyễnÁnhtừSaĐécsaiTônThấtHuy,Lê

VănQuânđánhluỹTrấnĐịnh[310]

,dụCaicơTâySơnlàViênmởcửađầuhàng,bắtđượcChưởngcơDiệu.ThừathắnghọtiếnđếnThangTrôngđánhbắtĐôđốcNguyễnVănMân.NhưvậyTâySơnđãmất căn cứMỹTho.Quânsĩcủahọchạytánloạnvàotrongdângiangâyramộtmốiđedoạanninhchothônxóm,chotấtcảđấtGiaĐịnhmộtkhiNguyễnÁnhlấyđược.Chonênmộtmặtônglấylòngdânchúngbằngcáchraquânlệnhcấmbinhsĩsáchnhiễutiềnbạc,vợcondângian,đểtừđódùnglợilộcdụhọđốiđãitốtvớiquânsĩTâySơn,lôikéođámbinhnàyvềphemình:aimànuôimộtbinhlínhTâySơnbỏchạyvềlàngthìđượcmiễnbinhdịchmộtnửa,haingườithìđượcmiễn hết, ba người trở lên thì được thưởng.Mặt khác, ông dụ binhThuậnHoábằngcáchkêugọi tinh thầnđịaphươngcủahọ,nhắcnhởđếnmốiliênlạcxứsởcủahọvớidòngcựuNguyễnxưakiađểhọantâmphòtá,gợilòngnhớquê,xaxứcủahọđểhọrahàngtòngquântheovềđấtcũ.

TâySơncàngbịsiếtchặt:ởĐồngNai,họbịNguyễnVănNghĩaphátan.ỞluỹNgũKiều,ĐốcchiếnTâySơnLêVănMinhbịTônThấtHộivâychặtrồi lạiphảithuatrậnhoảcôngdothuỷbinhNguyễnÁnhtừBaGiồngtiếnlên.ThếlàtrậnvâySàiGònbắtđầu.

NguyễnÁnhđóngbinhởrạchThịNghè

[311]trongkhiPhạmVănSâm

dàn binh từ chợĐiềuKhiển đến chợKhungDung chống cự.Ánh saiVõTánhđivòngphíanamđồngTậpTrậnthẳngtớiBếnNghéđểchậnđườngluiquân.Haibêngiápcông,Sâmkhôngđịchnổiphảibỏchạy.QuânÁnhcakhúckhảihoànvàoSàiGònngàyĐinhDậutháng8MậuThân(7-9-1788).

PhạmVănSâmracửaCầnGiờkhôngđượcvìLêVănQuânđãchậnởđórồibènvềHàmLuôngrồivềBaThắcbinhhaibênbờsôngđắpluỹcựchiến.ÔngcòndựavàođámbinhMiênnổiloạnởTràVinh,MangThítđểlàm thế nương tựa chốngđánh.NhưngNguyễnÁnhđến,Miên binh hàngphục.Việc binhở đây giao choTônThấtHội quản lãnhVĩnhTrấn trôngchừngSâmkhôngchothoátracáccửabiểnvềđượcQuyNhơn.Sâmởđâycốthủtừtháng9đếnthánggiêngnămsau(KỷDậu1789)khônghivọnggìởcứubinhcảvìNguyễnNhạcthìlặngyêncònNguyễnHuệthìbậnchiếntranhvớiquânThanh.Ẩnhếtmùagióbấc,đầunămKỷHợi,SâmmuốnđemquânrabiểnchạythìbịpháởcùlaoHổ.ĐếnlúcnàyÁnhcũngmuốnthanh

toánxongBaThắc, “Nhứt chiến cho tuyệt hậuưu”[312]

. Các danh tướngcủaÁnhđềucómặtnơiđây:LêVănQuân,VõTánh,TônThấtHội,NguyễnVănTrương.ỞcùlaoHổhọgiếtđượcĐôđốcNguyễnHùng,nhưngđổilạiCai cơ Nguyễn Văn Mai và Đỗ Văn Hựu bị súng bắn chết. Ở Ba ThắcNguyễnÁnhnhờmộtviêntướngcũtênThanhHàmhàngTâySơnnayphản

lạinênđuổiđượcSâmchạyvềsôngCổCò[313]

.Cònmột toánbinhcuốicùngởcửaMỹThanhlêntiếpcứudướiquyềnThamđốcTrầnHiếuLiêm,ChỉhuyNguyễnChuẩnthìbịphátan.Chuẩnchết,Liêmhàng,Sâmthếcùnglựckiệtcùngvớibộtướngđemthuyềnbèkhígiớimanggôngraphủphục

hàngkẻchiếnthắng[314]

.Thếlàsauhơnmộtnămtrờilaokhổ,NguyễnÁnhđãquétsạchTâySơn

để làmchủGiaĐịnh.TrongkhihiệpướcVersailleschỉcòncógiá trịcủamộttờgiấylộnthìNguyễnÁnhvẫnnghĩrằngviệnbinhsắpvềđểtăngtiếnthựclựccủaông.Kinhnghiệmnhữngngàychiếnbạicũlàmôngquálolắng.NhưngbọntuỳtướngcủaôngnhưNguyễnVănThànhthấycáihạicủaviệccầuviệnngườingoạiquốcnêntừđộcònởXiêmđãkhuyênôngkhôngnêntrôngchờgìởngoài.

ViệcNguyễnÁnhvềGiaĐịnhthắngởđâytrongkhinướcPhápkhôngđủsứcgởiviệnbinhđãlàmộtsựkiệnquantrọng.

Như nhận xét của L.MCastuera “dù là người Pháp không tới nữa thìcũnggầnnhưchắcchắn là trênbộhaydướinướcgìngườiTâySơncũngkhôngthắngđượcVua,vìhaianhemhọbấthoànhauvàvìcuộcchiếnmàmộtngườiemphảichốngvớiTàu”.QuyềnđãvềtayNguyễnÁnhôngphảitổchứcGiaĐịnhnhưmộtngườichủ,biếnđámđánhmướndướiquyềnBá-đa-lộcthànhbộhạtaychân,đưakỹthuậtmớivàotrongnướccầnthiếtcho

chiếnthắngmàkhôngcóđịavịuydanhgìđểlàmđảolộntrậttựtrongnước.Ýthứchệcũvẫnlàmnềntảngchotổchứcxãhộiđươngthời.DùNguyễnHuệ,dùNguyễnÁnhkhôngaicóthểlàmkháchơnđược.

Từkhivề,mỗilầnlấymộtnơichắcchắnlàNguyễnÁnhlotổchứccaitrị.ĐấtHàTiênbịtànphávìvốnlàmộtđầumốigâybấthoàvớiXiêmnênNguyễnÁnhphóchoMạcTửSanh,ngườivẫn tỏ lòng trung thànhvớivịchúacủachamìnhnhưnglạiđượcPhậtvươngnuôidưỡng,kẻtrunggianrấttốttrongtìnhgiaohảoXiêm-Việt.Sanhchết,ÁnhdùngmộtngườiXiêmlàNgô-macholàmCaicơtrôngcoitrấnđó(haylàchấpnhậntrấnthủcủavuaXiêm đề cử?)Vĩnh Trấn dinh yên ổn hơn nên được đặt công đường choPhạmVănThậnlàmKýlụcgiữ.

Nhưng chiến tranh tiếp diễn thì ta thấy các tướng quân lãnh trông coiluônviệchànhchính.ChonênvừađánhđượcMỹTholậpcôngđườngdinhTrấnĐịnh thì giữ việc dân, binh là các tướng TônThấtHuy, Tống PhúcĐạm,PhạmVănSĩ.Việcđóchỉlàtạmbợ.ỞSàiGòn,NguyễnÁnhlựacácviênThammưuquânđộichuyểnquacácbộLại,Hộ,Hìnhđểlậpmộttriềuđình.Việckháquan trọng làôngđã thuphụcđámnhân sĩ doVõTrườngToànđàotạohayảnhhưởnggồmcảngườiViệt,ngườiMinhHương,đểgiúpviệc từ lệnh buổi đầu: Lê QuangĐịnh, Trịnh Hoài Đức, Ngô Tòng Chu,HoàngMinhKhánh...Noitheotiếttháocủathầy,hànhđạoẩndậttrongthờiloạn,nayragiúpviệc,giúpđời,họsẽcóđủkhảnăngvàcứngrắn,tựtinđểbênhvựcđạoThánh.HọsẽhọpthànhmộtkhốivữngvàngđểbảovệýthứchệKhổnggiáochốngmọixâmnhậpkhác.

Vềviệccai trịởđây,NguyễnÁnhcũnggặpkhókhăngây ravìnhómngười Miên. Thực ra Miên binh dưới quyềncủa Nguyễn Văn Tồn ở Trà

Vinh[315]

cũnggiúpNguyễnÁnhrấtnhiềutrongviệcđánhPhạmVănSâm.Nhưnghọbất thườngnayđầumaiđánh thậtkhómà liệuđịnh.TướngỐcnhaỐctheoPhạmVănSâmbịđánhđuổichạyvềCầnThơgặpNguyễnVănPhong bắt giết. LêVănQuân vàVõ Tánh giữ Ba Thắc cũng không yên.NguyễnÁnhđànhphảiđặtkếhoạchchotựtrị:ôngđòihaitướngvềrồichoviênquanMiênvềđầulàGia-tri-giáptrôngcoixứấy,phủTràVinhthìgiaochoỐc-nhaChíchcaitrị.

Tínhcáchphứctạpvềchủngtộc,vềquêquánlàmchoviệckiểmtradânsốcũngthêmphầnphiềnnhiễu.Việckiểmtralạicầncóđểgiữanninh,đểđịnhbinhsốmàbắtlính,thuthuế.Trướcnhứtngườitakiểmđiểmlậpdanhtínhnhữngngười tòngquân:quanquâncácchi,hiệu,đội, thuyềncứbằngvàotêntuổi,chứcsắcmàđưavềquêquánlàmsổsách.Vềphíacáctổngxãthônphườngđềuphảighivàosổnhữngngườiởngụ,ẩnlậucùngvới línhTâySơntrốnvề.Đámngườikhôngtưsảnthìđượcghépvàohạngcùngcố,miễnnạpcácthứccầnchobinhvụnhưngvẫnphảilàmxâunhưmọingười.

Để đẩy mạnh việc kiểm tra dân lậu, từ tháng 5 nhuần Kỷ Dậu (1789),NguyễnÁnhlạichophépthưởngngườitốcáo:dântốcáothìđượcmiễnmộtnămxâu,línhthìđượcthâunơiấptrưởng,ngườichứachấp40quantiền.Vềmặtxãhội,cácloạiphùthuỷ,đổbác,đồngbóng,hátxướngđềubịcấmchỉ.

TấtcảnhữngbiệnphápkhắckhổđóđềuđểnhằmvàoviệctổchứcmộtquânđộimạnhđủđểgiữvữngGiaĐịnh.Việctuyểnbinhchotathấyrõsựcần kíp đó.Từ tháng 10MậuThân (1788), sau khi vàoSàiGòn,NguyễnÁnhbuộcdinhPhiênTrấntiênkhởitrongviệcbắttrángđinh,cứhaingườilấymột lập thànhphủbinh,chiađộingũrachỉnhbịđánhgiữ.QuânđượchưởngưuđãinhấtlàquânbảovệNguyễnÁnh.Theolệmỗithánghọđượccấpmộtvuônggạo,1quantiền,áoquầnhaithứ,lạiđượccấpriêngchomộtngườidâncó tên trong sổbộđể sửdụng.Nhưng rõ ràng làkhôngphải aicũngđượchưởngưuđãi đónên lính trốn thật nhiềuđếnnỗi quanphải ralệnhchodân,quânaibắtđượcthìthưởngtiền,miễnxâu.

Nhữnghoạtđộngbinhvụphảitựatrênmộtnềnkinhtếdồidàomớicócơ trường cửuđược.Ánh lại cókinhnghiệmcũvềnhững chuyến thươngthuyềnTrungHoađemláithịnhvượngchođấtnàynênmởmangngaymộtchínhsáchmờimọcvàkiểmsoátcácthuyềnbuôn.Theobảngthuếlệliệtkêra, tathấyđếncậpbếncócáctàuHảiNam(chịuthuếnhẹnhất:600quan,ngoàilễ lạckhánhiều),TriềuChâu,PhúcKiến,QuảngĐông,ThượngHải(cảhaichịuthuếnặngnhất:3.300quan).Quanquânchúýnhữngvậtcóliênquanđếnbinhdụngnhưđồđồng,chì,diêmtiêu,lưuhoàng,khôngchobuônbánriêngtưcácloạinày.Cácsảnvậttrongnướccũngkhôngđượctrộmchởđi.Aithôngđồngmuabánriêngtưvớinhauthìbịđánh100roicấplàmdịchphu3năm,tịchthutàisản.Nóitómlạiđólàmộtchínhsáchkiểmsoátkhắtkhelàmsaoquânđộiđượcsửdụngtàilựctrongnướcđếnmứctốiđa.

Khôngngồiđóđểtrôngchờtàubuônđếnbánbinhkhí,NguyễnÁnhsai

các người trong nội viện điChâuThái[316]

mua súng lớn, đạn dược, lưuhoàng,diêmtiêu...ÔngviếtthưchoJ.LiotbảoôngnàymờigọitàuTâytới

bánbinhkhíkhỏichịuthuế[317]

.Việcphòngthủcũngđượctổchứcchuđáo,nhấtlàvềphíabiển,nơiđột

nhập của địch quân: các phong hoả đài được dựng lên ở CầnGiờ, ĐồngTranh,VũngTàu.NguyễnVănTrương,NguyễnVănThànhlođituầntiễucáccửabiển.ThànhCáTrê,VàmCỏđượcxâylại.LêVănQuânđượcpháiđiđónggiữBàRịa.Cuộctổchứcmớiởnămđầumàcũngcóvẻvữngchắc

lắm[318]

.

Tiết12

TIẾPVIỆNCỦABÁ-ĐA-LỘC

“Je ferai seul la révolution” * Các tay phiêu lưu Tây phương ở ViệtNam:vaitrò,địavịvàảnhhưởngcủahọ.

Phútđâutàuđãchạylên,Buồmtrươnggiódu[?]haibênkéolèo.TớinơiBếnNghégieoneo,Dướitrênbuồmcuốnxảlèorăngrăng.ĐùngđùngsúngbắnliênthanhChiêngcồngmừngrỡvangrângdầydầy.Haibêntứdiệnđôngtây,Dướitrênthiênhạdầydầyđềucoi.Mừngtàuràyđãtớinơi,MừngThầylạivớiConngườiđãsang

[319].

ĐólànhữnglờithuậtchuyệnđónrướcBá-đa-lộcvàHoàngtửCảnhcủamộttácgiảvôdanhnàođó.Cảhaicùngđoàntuỳtùngvà4giáosĩbướclênchiếctàuLaMédusequágiangvề.Ngày28-7-1789họcậpbếnVũngTàu,ở

đó đã có Tôn Thất Hội đón rước[320]

. viên thuyền trưởng, Hầu tướcDeRosilyMeroschobắn15phátsúng,choDeBéhinvàvàisĩquanđưa lên.Luôn thể ông cũng tỏmột cử chỉ bặt thiệp: “Tôi tưởng có bổn phận phảithêrnvàochosứbộnhỏbénày2.000cânthuốcsúngđểchocậuHoàngtửkhôngcódángtrởvềvớihaibàntaykhôngvàđểlàmvuilòngGiámmụcđã

tỏvẻướcmuốnchúnglắm”[321]

.Hai chứng nhân ở hai địa vị có hai lối nhìn riêng về cuộc đón rước.

Nhưng tất cả đều là sự thực bởi vì chúng lộ cho ta thấy nhưngkhía cạnhkhácnhaucủasựthực.SựthựclàmộtbênởphíaGiaĐịnh,ngoàitấmlòngcủamộtngườicha“quansơnvạnlýhoàiniệm”,nayhânhoanthấymặtcon,còncónhữngngườidânlính,quanvuamừngrỡđượcthấybạnbètiếpsức,đem từ phương xa lại sự tin tưởng thắng lợi ở ngàymai. Sự thực là đámngười trởvềđócó lúccũngđã tin tưởngnhưđámngườiđónrướchọbây

giờ,màrốtlạilúcnàychỉlà“mộtsứbộnhỏbé”,đikhônglạitrởvềkhông.Nhưngsựviệcđãnémtungrarồithìnósẽmắcnốiđểlôicuốncácsự

việckhácxảyratiếp.Cảnhđicầuviện,cácnướcTâyphươngđềubiết.Duyhọ không can thiệp được vì chính họ đang phải lo gỡ rối cho họ, gỡmốibòngbongmàchínhnềnvănminhhọđãtạora.

Chínhphủđãkhônggiúpíchgìđượcthìcáctưnhânphântíchtìnhhìnhtheo lối nhìn riêng của họ đã bày tỏ sự tán đồng can thiệp. “Người PhápkhôngcanthiệpvàoNanhHàthìthiếudịpkhácđểthànhlậpmộtcơsởvữngchắcvàquýgiátrênmộtxứsởsẽđemlạichoquốcgiamộtnềnthươngmạiđộcquyềnhơn20triệuđồngvàđặcbiệtlàviệcgiaothươngvớiTrungHoa

màkhỏicầnquaQuảngChâu”[322]

.ChínhkhinhữngdưluậnđótrởthànhnhữngđềnghịcụthểthìBá-đa-lộcmớicóthểgiậndỗiDeConwayđểnóithẳngvàomặtôngnàylà“Mộtmìnhtôicũngđủlàmnênviệcđảolộn”.

Trongchuyến từPhápvề,Bá-đa-lộcghéIledeFranceviết thưchoDeMontmorin:“Ởđảonày,tôiđãthấycácnhàcầmquyềnsẵnsàngnhậnlãnhquanđiểmcủaTriềuđình.Tấtcảnhữnggìcóliênquanđếncuộcviễnchinh

ởCochinchineđềuphảitiênliệutừchỗnàyvàđãxongrồi”[323]

.Thựcvậy,Bá-đa-lộctiếptụcđườngvềthìtrongcuộchộinghịởPortLouisngày3-9-1788,cácnhàcầmquyềnởcácđảoIledeFrance,Bourbonđãratuyênngônxin tựdogiao thươngvớiCochinchine.Thếrồi trongmột tờ trìnhgởichoQuốchộiPhápngày 2-12-1790, dân chúng (?) các đảo đã nói: “Ởđây cónhững tay tình nguyện, những bọn Cafres, tàu bè khí giới cho cuộc viễnchinhđó.Nhiềunhàbuônyêunước của thuộcđịa nàyđãdâng choGiámmụcd’Adrantàinguyêncủahọđểgiúpôngthihànhmộtdựtínhthậtcólợi

choquốcgiaPháp”[324]

.QuầnđảoCônLônnằmngoàibiểnlànơithuậntiệnnhấtđểđónchàocác

tàuthuyềnTâyphương.Từnăm1779,NguyễnÁnhđãđặtởđâynhữngviênquanmangchứngminhthưcủa“P.J.G.Giámmụcd’Adran”giới thiệuvớicác thuyềntrưởngTâyphương,mờihọvàobến,chotin tức.ChủđíchcủaPigneaulàđóntàuPhápnhưngGiaĐịnhkhôngcầnphânbiệtđiềuđómàchỉ

cầntàuTâyđểgiaothươngthôi[325]

.ChínhởCônLônlànơivàotháng9-1788chiếctàuLaDryadetrongsứmệnhdòtìnhhìnhNamHàđãthảlạiHồ

VănNghịvà1.000khẩusúngmuachoNguyễnÁnh[326]

.LínhthuỷtàuTâytrốnxuốngởđây.Cũngởđâyvàocuốinăm1790NguyễnÁnhdùnglàmnơi

nuôingựachoquânđộidùng[327]

.NhưngkhiGiaĐịnhđãbìnhyênthìVũngTàuhaychínhBếnNghésẽlà

nơiđóncáctàu,thuyềntiếpviện.Bá-đa-lộcgomgóptiềnbạc,khígiớilương

thựcchấtlêncáctàuôngthuêởIledeFrancevàcảởPondichérynữanhờsựgiúpđỡcủacácnhàbuônnhưđãbiết.NguyễnÁnhlàmchủGiaĐịnhrồisẽcóđủtiềnbạcmàđeođuổichiếntranh.QualờithưcủaDeGuignes,ViênLãnhsựPhápởMacao,tathấyôngđãlàmtrunggianmuachoNguyễnÁnhnhiềuchiếctàu.VàcũngtừMacaotrongnhữngthángcuốinăm1789,8,9chiếctàuđibuônởCochinchineđãmangtheonhiềuthứkhígiớiquândụng.MộttrongnhữngchiếctàuđólàchiếclaGaronneđãbánchosứgiảNguyễn

ởXiêmhai khẩuđại bác[328]

.Tất cả những chuyếnmuabánđó làmchoNguyễnÁnhcódướiquyềnmộtsốtàuchiếnTâyPhươngquantrọng.L.MJeandeJesusMariaviếtthưtừChợQuánngày4-3-1790ghinhậnÁnhcó“khoảng10chiếctàuBồvà1chiếctàuPháptấtcảđềulàtàubuônnhưngvõ

trangvớiđầyđủkhígiớiquândụng”[329]

.NhưngquantrọnghơncảlàviệccóđámngườiTâyphươnggiúp.ỞGiaĐịnhcóđến140sĩquanvà80línhPháp.MộtbứcthưcủaBá-đa-lộcngày18-7-1794nóiđến40ngườiÂutrong

bộbinh,thêmvàochừngấynữatrêncáctàuđồng[330]

.VàkhôngphảichỉcóngườiPhápmàthôi.CrawfurdvàoHuếtháng10-1822thấyởđómộtbài

vị người Irlandais[331]

. M. Đức Chaigneau ghi nhận có cả người Anh,

Irlandais[332]

.BinhlínhPhápphầnnhiềulà thuộccácđội thuỷquântìnhnguyện, thu

nhặtởnhữnggiađìnhtrunglưuđãđượchưởngmộtnềngiáodụctựdonênchịusựquyếnrũcủakhungcảnhxaxứlạđểlănmìnhvàonhữngchiếctàu

điđâyđiđó[333]

.Sốđôngnàykẻtrướcngườisau,cókhikẻtớichánbỏđi,ngườimới lại lănvào, tựu trung cómột sốhoạt độnghơn cảmà sửquanNguyễn còn ghi lại là Đa-đột (Jean Marie Dayot), Ô-li-vi hay ông Tín(Alexis Olivier de Puynamel), Ba-nê-ô hay Nguyễn Văn Thắng(J.B.Chaigneau), Lê Văn Lăng (De Forçan), Ba-la-di (Laurent Barizy),

NguyễnVănChấn(PhilippeVannier),tấtcảđềuđượcchứcCaiđội[334]

.Dayotđượcphong làmTríLượchầu tháng6-1790. trôngcoichiếc tàu

“Đồng Nai” và có dự trận thuỷ chiến Thi Nại 1792, là “linh hồn và chủtướngcủathuỷquânNguyễn”nhưGiáosĩLaBissachèređãnói.CóthểtinđượcđiềunàyvìchínhôngđãtừnglàchủtàuAdélaidnăm1786.NhândịptheothuỷquânGiaĐịnhđánhTâySơn,ôngđãđidòxétcáchảicảngxemnông sâu, trong khi Olivier cũng làm việc tương tự định vị trí trên đất

liền[335]

.VớichứcVệuýThầnsáchVệbanvàsauđó,ThuộcnộiVệuý,làmCai

đội trong quânThần sách,một thứ chủ lực quân,Olivier đã cómặt nhiều

nhấttrongsửsáchnhàNguyễn[336]

.ChỉlàmộtbinhnhìtrêntàuLaDryade,ông trốnởPouloCondorengày19-9-1788 rồi theoHồVănNghịphụcvụNguyễnÁnhkhimới20tuổidưhơntháng.ÔngdùnghoạđồcủaLeBrun-KhâmsaiCaiđộiThạchOaihầu-vàcùngôngnàyxâythànhGiaĐịnhtheokiểuVauban.Ôngtổchứcquânđội-cólẽtrướchếtlàquândướiquyềnông-theolốiTâyphương.

Chaigneau,ThắngToànhầu,đến chậmnhất (1794)và lạiởViệtNamsaurốt,đãthayJ.M.Dayotvàocuốinăm1796trôngcoitàuPhiLong,códựvào trậnThiNại1801,hoạtđộngởQuảngNam,Huếsauđóvà trôngcoi

việctiếptếchoquânđộiởPhúXuân(sắcngày16-3-1802)[337]

.DeForçancoichiếcPhiBằngtrongchuyếntấncôngQuảngNam,Huế(1801).Barizy,con người sôi nổi, càu nhàu bấtmãn nhất trong đám, đếnGia Định năm1793.ÔngđãtừngđượcphongThànhTríhầu,giữviệctiếptếchoquânđộibằngcáchliênlạcmuabánvớiẤnĐộManille,Malacca.ÔngsẽgiữchiếcThoại Phụng trong chuyến chiếm cửa ThuậnAn (1801). Vannier tới năm1789cùngvớiFelixDayot -emJ.M.Dayot, chỉcoiviệc tiếp tế -ôngcoichiếctàuPhiPhụngvớichứcCaicơ(1801)chođếncuốinăm1802thìđượcphongChưởngcơChấnVõhầu.

Những người khác ít được biết hơn là J.M.Despiau, thầy thuốc trongquânđội(sắcngày21-4-1799),ngườiđãsănsócchoPigneaulúccuốicùng,vàDesperles,viênthầythuốcgiảiphẫucủatàuLePandour.

Tất nhiên ta không quên vai trò của Bá-đa-lộc và những vị linh mụckhác.ĐámquanbinhTâyphươnghoạtđộngchođếnkhoảng1793-1794thìrútđigầnhết.Cónhiềulýdo,trongđócólýdotinCáchmạngPhápchuyểnsanggiaiđoạnphảnđếgâyxáo trộn tư tưởngcủahọvàgâynghingờchoNguyễnÁnh. Nhưng chính yếu là lý do họ thất vọng khi phục vụ ởGiaĐịnh.

Chúng ta đãphân tích tâm lýđámngười phiêu lưuTâyphươngmongmỏinốibướcDupleix,ClivetớiđịavịsanggiàucủaĐôngphươngthầntiên.Họcũngcóthểthoảmãnchútítnếuhọchịuphụcvụtớisaukhithắngtrậnnhư Chaigneau, Vannier, De Forçan được thăng chức, cấp lính tráng hầuhạ... Nhưng họ đến trong thời chiến tranh và phải phục vụ trongmột xứnghèonàn,ởđó, chưakể tớiđâu,người línhvừađem thânđánhgiặcvừaphảinộpthuế,rút lươngriêngđểcungcấpquânnhu.HọthấtvọnglàphảinhưOlivierđãnóinăm1793:“Chúng tôiđãphụcvụvô íchchoChúaxứNamHà”.Ôngthanphiềnrằnglàmviệccầnmẫn,chiếnthắngnhiềutrậnmà

khônggiàucóđượcchútnào[338]

.Đằngkhác,chúngtacũngnênlưuýđếntưcáchcủabọnnày.Thựclục

kểđến trậnđánhQuyNhơn1793,khibinh ra tớiBìnhKhang,cónóiđếnđámTây-dương-nhânchungvới línhMiên, línhTàuđều tính“dữ tợn,hay

rượu,khócầm”[339]

.CácL.Mđương thời chỉkhencóChaigneaucòn thìchỉtríchlốisốngsađoạcủaOliviervàcủanhữngngườikhác,sống“vôđạonhưđồđệcủaVoltaire”.Khôngnênlấylàmlạ,đólàđặcđiểmcủalínhđánhgiặcmướn.

Tuynhiên,NguyễnÁnhcòncầntớihọnênđãchophéphọđượcbuônbán riêng lấy lợi khỏi thuếmá. Olivier được buôn bán dọc bờ biển vùngNguyễn; năm 1799 ông điMalacca bánmột thuyền cau được 3000 đồng.Despiau năm1800đãmuađược của ôngChưởngdinhHữuquân (?)mộtchiếcghechiếnvàxinphépNguyễnÁnhmuamuối,cácvậtdụngkhácvà30

vuông gạo để điẤn buônmang cờ hiệuGiaĐịnh[340]

.Chính đó làmộtquyếtđịnhkhônngoancủaÁnh:làmviệcchohọmàđámphiêulưunàyvẫncóíchchoÁnhvìchínhhọđãđóngvaitrunggiancungcấpvũkhíchoÁnh,

tuyêndươnguy thếcủaÁnhởnướcngoài,nhất làcácnước lâncận[341]

.Cũngởnhiệmvụgiaodịchđó,chúngtathấyhọcùngcáclinhmụclànhữngkẻdòlatintứcTâySơnrấtđắclựcvìhọcómặtkhắpnơitrong,ngoàinước,hiểurõtìnhhìnhvìởlâu,biếtđíchxácsựviệc,nhờthóiquenchuyêntâmchúýquansátcủangườiTâyphương.HãyngheOliviertrongmộtbứcthư,nhờLetondalởMacaodòlatintứcxungđộtgiữaquânThanhvàTâySơn(15-7-1789):“ChínhvìmuốnbiếttrongchitiếtmớinhấtvềtrậnđánhấymàHoàngthượnghômquađãbảotôiviếtthưchoCha,nhờviênthuyềntrưởngAntonioVincenti.ÝđịnhcủaHoàng thượng làmuốnbiết cógì đãxảy ratrongtrậnđánhấy,ýđịnhngườiTàurasao,lựclượngcủahọthếnào.NgàichorằngnhờnơihiểubiếtvềngườiTrungHoacủaChamàChacóthểcho

biếtnhữngtintứcchắcchắnhơntừnơinàokhác...”[342]

.Cũngvậy,tintừvùngTâySơncóthểvôtìnhtớiGiaĐịnhbằngnhữngcánhthưcủacácgiáosĩLabartette,Longer,DoussainởBốChính,ThuậnHoágởichoLetondalởMacao,LeBlandinởParischẳnghạn.

Nhưngquantrọnghơnnữalàviệcquânnhân,giáosĩTâyphươngcómặtở Gia Định cũng tức là đã mở cửa cho văn minh Tây phương tràn vào.Nhữngđiềunóitrênđãdẫnchứngmộtítrồi.Chúngtacóthểnóithêm.GiáosĩDeLabissachèrechobiếtPigneauđãdịchtừchữPhápranhiềuquyểnsáchnói về chiến thuật và cách phòng thủ cho Nguyễn Ánh đọc. Năm 1819,ChaigneauvàVannierchomộtdukháchAnhtớiHuếbiết làBá-đa-lộcđãdịchratiếngViệtnhiềuđoạncóíchnhấtcủatậpBáchkhoavànhiềuquyểnsáchkhácdùngchoviệccaitrịquốcgia.Chưahết,GiáosĩCadièrecòntìmthấymột tấmbảnđồởNộicácghi tấtcảnhữngphầnchínhcủamộtvị trí

phòngthủvớimộtloạisúngpháobinh,vẽtừmộtquyểnsáchnóivềVauban,xuấtbảnnăm1773.

Ảnhhưởngsựdunhậpkỹ thuật, tư tưởngnày thật làquan trọng trongnhữngngàysắptới,khiNguyễnHuệcònbậnbịucủngcốphíabắc,bỏlơchoNguyễnÁnhcóthìgiờkhaithácGiaĐịnhđểlớnmạnhlên.

PHẦNTHỨBA-GIAIĐOẠNTHANHTOÁNNGUYỄN-TÂYSƠN(1789-1802)

Chương5.SỰCỦNGCỐĐÔIBÊNỞTHẾGIẰNGCO

Tiết13

NHỮNGLỰCLƯỢNGCHIẾNĐẤU

Tínhcáchchungcủađôibên*TổchứcquânchínhcủaTâySơn*VaitròbổkhuyếtcủanhữngchiếcthuyềncướpbiểnTềNgôi*TổchứckhaithácGiaĐịnh*Ưuthếvũkhí,côngsựphòngthủvàthuỷquânNguyễnÁnh.

Trong10nămsaucùngcủathếkỷXVIII, ta thấytìnhthếcátcứcóvẻđơngiảndần.Tuyvàonăm1789chẳnghạn,nướccònchiabavớiNguyễnHuệ ở Phú Xuân, Nguyễn Nhạc ở Quy Nhơn, Nguyễn Ánh ở Gia Định,nhưngthựcrachỉcóTâySơnvàNguyễnđốiđầuthôi.Nhữnglựclượnggàinênthếphântranhcũtànlụidần:CựuNguyễnbiếnmấtvớicáichếtcủaDuệTông,TânChínhvương,DithầnTrịnhLêthìtanrãsautrậnĐốngĐa,tản

nátsốngnhờsựcô lậpđịaphươnghaychạyvàoGiaĐịnhđầuquân[343]

.QuyNhơn sống lây lất, chỉ còn PhúXuân vàGiaĐịnh có động lực biếnthànhhaiđầunamchâmthuhútcáctaymuốntậndụngkhảnăngmìnhtrongchiềuhướngthựctế.

Cácđốiphươngđềutìmhết thếcáchđểlậtnhauvàtrongtiếntrìnhđócàngđiđếngầnnhauvềlềlốitổchứcchínhtrị,quânđội,nộidungkỹthuậttranhchiến.Điềukiện chungcủaý thứchướngdẫn tổ chứcxãhộiđươngthờibắtbuộcnhưvậy,nhưngbanđầuhọcũngphảitheonhữngquyđịnhcủahoàncảnhđịaphương,củatìnhthếmàpháttriểnkhảnăng,vunbồithựclựcriêng.

PhíaTâySơnchẳnghạn.Họđitừvùngnúiphíatây,lấysứcmạnhcườngbạonơi đámngườiThượng,TrungHoakhách thương liều lĩnh, nông dânViệtđikhaipháđấthoangtâmtính trở thànhhungdữrồi truyềntấmlònghănghái,nhiệtthành,tínhchấtvongmạngđóchodânđồngbằnghiềnlành

chânchất[344]

gâynênmộtcuộcđảo lộndữdộinhất trongnước.NguyễnHuệphảithúnhậntínhcáchquânphiệtđóvớiNguyễnThiếp.NgôVănSởởThăngLongngheTônSĩNghịsang,lấyđólàmmộtdịpđểdiễucợtquanThịlangNgôThìNhậm:

“Phảiphiềnông làmmộtbài thơđểđuổiquângiặc.Nếukhông thì túi

đaobaokiếmvẫnlàphậnsựcủakẻvõthần”[345]

.Khôngphảichỉvớiđámnhothầncủatriềuđạicũmàthôi,võtướngcòn

coithườngmộtsốtintưởngcũnửa.NgheởkinhĐôiMacóhaiconmahiện

về,họđốtquantài,đemsúngđạibácbắnnátlùmbụibênsông[346]

.ỞmiềnBắc,viên trấn tướngNghệAnngạomạntronglễ tế thần:“Chócòncó ích

hơnthầnXãtắc”[347]

.Họ tựphụcũngphảivì sựnghiệpnàydocông laohãnmãcủahọ tạo

nên.Nhưngkhitrútcáilớpcườngđạođểtrởthànhkẻđiềukhiểnquốcgiathìngườitaphảithấyvấnđềphứctạphơnnhiềuđểchịuđựngdunghợpvớitruyềnthốngcũ.MặtkhácviệcTâySơnbịđưađẩydichuyểntrọngtâmtậphọp tinhhoa từQuyNhơn raPhúXuân rồimongngóngngàyvềPhượngHoàngTrungđô,đingượcconđườnglykhaivềnamcũ,chứngtỏcáithếbắtbuộcvàýmuốntựkhuônnắncủahọ.

Vị tríNghệAn với hình ảnh công cuộc hợp tác giữaNguyễnHuệ vàNguyễnThiếpnóilêntấtcảnhữngđặcsắccủatriềuđạiTâySơntrongthờigianxâydựng,pháttriểntộtcùngcủahọ.QuyNhơnmớiViệthoáchỉmanglại sứcmạnh cường bạo, PhúXuân, ThăngLong thì đầy dấu vết các cựutriều, lại tàn tạ với đám nông dânmệtmỏi trong loạn lạc hàngmấy trămnăm,vớiđámsĩphuđiềukhiểnquốcgiangắcngoảitrongcáihọctừchươngthiếusinhkhí.NghệAn,ngoàiýnghĩalàquêhươngcủachúaTâySơn,cònlàvịtríởgiữanhữngảnhhưởngđốikháng,muốngiữvaitròdunghoàmàkhôngmuốnbịlệthuộc.

ChonênkhiTâySơnthấycầnthiếtphảithuầnhoátriềuđại,thìđếnvớihọkhôngphảilàNguyễnĐăngTrường,LýTrầnQuán,TrầnCôngXán...mêđắmvới triều đại cũmà làNgôThìNhậm lẩn trốnTrịnh chúa sau vụ ánCanhTý1780,PhanHuyÍchnhụcnhãvìcáitiếng“nhànhonóikhoác”của

NguyễnHữuChỉnh gán cho.NguyễnHuệ “tái tạo”Nhậm[348]

, đem “cơ

duyên”[349]

độcnhấtđếnchoÍch,gâydựngchonhữngsĩphuíthaynhiềuđãkhônggặpmaymắndướitriềutrước.Cũngnênkểvàohàngbấtmãnvớithờiđại-bấtmãnmớiđiởẩn-đólàxửsĩNguyễnThiếp,ônggià“vaicày,taycâu”.

Tất cả được khuôn nắn thâm hậu trongNho giáo rồi tuỳ phản ứng cá

nhânmàlụctụcphụngsựTâySơn.Đặcbiệtlàhọđãtừngđứngngoàitriềuchínhcũ,códịpđểphánxét,ítnhiềucũngkhôngbằnglòng,nênlàmquanvớiTâySơn,họđưa ranhữngýniệm tổchứcxãhội, tuyvẫn là củaNhogiáo,nhưngdướinhữngkhíacạnhlãngquênhaykhôngbiếtđếnởcáctriều

trước.NguyễnThiếp, trongmộtbàibiểugởiQuangTrung[350]

côngkíchmạnhmẽlốihọctừchương,xarờithựctế,thấylốithoátlàtrởvềvớitinhtuýKinhSách: “BanđầugiảngĐại học, rồiLuậnngữ, đếnMạnh tử, đếnTrungdung,saulạiđếnNgũkinh,Chưsử,tuầntựmàtiến,đọcchokỹmàngẫmnghĩchotinh”.Đivàothựchành,ôngchịuvângmệnhQuangTrunggiúp việc dịchKinhSách ra chữNôm trongSùngChính thư viện ởVĩnhKinhđểphổbiếnđạohọcsâurộngtrongdângian.

Cùngmộtchiềuhướnghồicốđểthíchhợpđó,NgôThìNhậmdângsớ(1788)choQuangTrungđịnhcáchcai trị,phủnhận thểchế tập trungcủaTrịnhLêmàtuyêndươngcái thếphânphongchoconemđồngtínhcai trị

cácnơitheolốigiữnướccủanhàHán,nhàChu[351]

.ConđườnggiáohuấnmàNguyễnThiếpđềcao“theoChutử”rồiNguyễnHuệcũngthuận“nhất

định theophéphọcChu tử”[352]

và lề lối tổ chức xã hội phong kiến củaNgôThìNhậmthểhiệngiaođiểmýthứccủađámsĩphucũtựcảitạo,thứctỉnhtrướctiếngdộitừmiềnNamravàđámquântướngQuyNhơnbơvơđitìmýthứchệ.

TriềuchínhTâySơnlàcảmộttínhcáchdunghoàđómàyếutốquânsựlúcnàocũnggiữưuthế.Thựclàdễhiểukhinhớlạiquákhứcủahọvàtìnhhìnhsôisụclúcbấygiờ.

Phảibắtđầuchấnchỉnhlạithìhọnhìnvàođámnôngdânđiêulinhtrongloạnlạcđểsắpxếpviệclàmăn,kiểmsoátdânsố.Tờchiếu“khuyếnnông”màNgôThìNhậmchobiếtchínhsáchlúcbấygiờ,ralệnhbắtvềbảnquánnhữngngườingụcưchưađượcbađời,nhắmvàođámlưudânvìloạnlạc,vìtrốntránhgiaodịch,đểlàngcũcóđủtaysảnxuất.Cácsắcmục,xãtrưởng,thôntrưởngphảilàmviệckiểmtrasốruộngcàycấy,sốruộngbỏhoang,số

đinhthựctại,làmsổbộdânglêntriềuđình[353]

,“nếugianlận:coingườiởnhànhưđivắng,coingườicònsốngnhưchết,làmsótsổdân,làmthiếuthuế

đềuphảichịutrọngtội”[354]

.Cólẽlàlầnđầutiêntronglịchsửdântamớigặpmộtchínhquyềncốthi

hànhhiệunghiệmchính sáchđếnmức tối đabằngcáchbắt dânmang thẻ“tín bài”.Đó làmột tấm thẻ giữa in 4 chữ triện “Thiên hạ đại tín” chungquanhviết tênhọquêquáncủangườicóthẻvàcóđánhdấumộtngóntaybêntráilàmbằng.Thẻphảiđeoluôntrongmìnhphòngkhixéthỏi.Không

có là dân lậu phải sung quân và xã trưởng, tổng trưởng của họ phải phạt

tội[355]

.Đểcoisóccôngviệc,bộmáyhànhchánhtrongnướcphầnlớnnằmtrong tay các võ tướng. Tự trên triều đình, những chức Tam không, Tam

thiếu,Đạichủngtể,Đại tưđồ,Đại tưmã,Đại tưkhông,Đại tưcối...[356]

mangvết tíchcủa tổchứcTrungHoa thờixưađầyhùngkhí rất thíchhợpchotínhcáchquânchínhtriềuTâySơn.Ởcáctrấn,trấnthủlàquanvõvàquanvănchỉlà“hiệp”trấn.MỗihuyệncóVõphânsuấtvàVănphântrihợpvớiTảHữuquảnlýcoisóc.CáchtổchứcchoưuthếvềvõquannàycóthểcoinhưlấyýcủaNguyễnThiếp,nhưngchínhThiếpcũngcăncứtrênthựctếđể khuyênQuangTrung “chọn trong các bầy tôi lấymột viên thanh, cần,

nhân,dũngđểlàmchánhtrấn,mộtviênsẵncóvănhọcđểlàmhiệptá”[357]

.ĐặcđiểmnàyđượcpháiđoànMacartney(1793)ghinhậnđúng:“Giaicấp

quânsựđứngđầuhếttrongxứrồisauđólàcácquantoà”[358]

.Vìlẽđótakhônglấylàmlạkhithấychánhsáchchunglànhằmvàoviệc

thành lậpmộtđạoquânhùngmạnh.TuykhôngnhậnLưỡngQuảng thuộcvàođịa bàn cũ củangườiViệt trung châuNhịHà, ta cũngkhông thểphủ

nhậnýđịnh chiếmđất này củaQuangTrung[359]

, ý địnhmởmang bằng

việcdângsớđòilại6châuởHưngHoávà3độngởTuyênQuang[360]

,xúigiụccácthuyềnTềNgôicướpphávenbiểnTrungHoa,rồitiếpđếnviệcsứbộcầuhôn,xinđấtdoVũVănDũnglãnhđạo(1792).

Xétnguyênnhânhiếuchiến,cóngười

[361]đãthấytínhchấtNapoléon

củachếđộQuangTrung:dùngchiếnthắngquânsựbênngoàiđểđánhbạtsứcphảnđộngcủacựuchế,đểbịtmiệngnhữngphảnkhángbêntrongdosựthoảhiệpcủachínhquyềnvớimộtphầncáclựclượngcũkhiếnquầnchúngcáchmạngkhôngbằnglòng.Sựsosánhđóquáthôsơđãquênmấtnhữngthựctếsốngđộng,dồidào,riêngbiệtcủamộttrườnghợpcụthể.Chúngtacóthểtìmranhữngnguyênnhânchínhyếu,xácđánghơn, tươnghợphơnvớihoàncảnhđươngthời.

Chiến thắng tươngđốidễdàngvớiquânThanhsaunhữngchiến thắng

liêntiếpởcácchiếntrườngkháclànguyênnhântâmlý[362]

khiếnTâySơnhướngvềLưỡngQuảng.TrậnĐốngĐalàmedèbọnbiênthầnnhàThanh,mởđườngchonhữngvăn thưngoạigiao traođổi, đưađếnviệcThanhđếnhận Quang Trung làmAnNamQuốc vương, quênmất tham vọng thừanướcđục thảcâuchiếmlĩnhphươngNam.Mộtbên làPhúcKhangAnvàHoàKhôn,mộtbênlàNgôThìNhậmcóNguyễnQuangHiển,cháuQuang

Trung,đến“gõcửa thành”,việchoàhiếuđượcmau lẹ tiếnhànhđầyvinhquangchoTâySơn.Tiếptheoviệcphongvươngvàviệcbannhânsâmcho

mẹQuangTrunglàviệcsứbộGiảvương[363]

sangchầulễthọbáttuầncủaCànLong(tháng8CanhTuất1790).SứbộgồmNguyễnQuangThuỳ,NgôVănSở,ĐặngVănChân,PhạmCôngTrịvàcácvănquanPhanHuyÍch,VũHuyTấn... vớihai thớtvoi tiếncống tượng trưng“cáiđinh”củaquân lựcTâySơn.Cuốinăm1790sứbộvềnướcsaukhihưởngđượcnhữngưuđãi

đặcbiệthơnnhữngsứbộtrước[364]

.Tháiđộđólàmkhoáitrá,khiếpphụcđượccácvănquannhưPhanHuyÍch,nhưngtấtđãlàmtănguythếcủaTâySơnvàthêmphầnkiêuhãnhchođámvõtướng.

Trongnước lạibấtandocácdi thầncốLêgây ra:LêDuyChỉởCaoBằng, Trần Quang Châu ở Bắc Ninh, Trần Phương Bỉnh ở Nghệ An...Nguyễn Ánh lại là mối lo lớn nhất của Quang Trung cho đến khi nhắm

mắt[365]

,tuyrằngôngchưaphảithửsứctrựctiếpvớiGiaĐịnhtrunghưng.TấtcảbuộcTâySơnphảilocủngcốquânlựcvàtheobiếnchuyểntựnhiên,họbànhtrướngthếlựcđểbảovệthếlựcsẵncó.

Lựclượnghọnhưthếnào?Sửquanghivàokhoảngtháng3NhâmTý(1792),QuangTrungtínhđem2-30vạnquânđánhGiaĐịnh(nghĩalàquân

sốcòncóthểhơnthếnữa)[366]

.Theolốikiểmsoátdânsốđãnóivàviệclấy3suấtđinhmộtlính,mộtkháchngoạiquốcthấylà“sốngườitrongquânngũrấtđông”.RiêngởHuếđãcó30.000ngườiluyệntậphàngngày.Họvõtrangbằngdaogăm,giáomác, súngđiểu thương, rấtnhiềusúngngắncómiệngloerakiểuthếkỷXVIcủaTâyphương(cólẽmualại)vàsúngbắnphảimồilửadohọtựchế(hoảhổ?).NgườiAnhđilạctrongthànhQuảngNamkhôngthấycómộtkhẩuđạibácnào,nhưngchúngtabiếthọcũngcósúnglớn-vàcónhiềulàkháckhichiếmđượccủaNguyễn,Trịnh,củaquânThanh-hàng

2-3.000khẩu[367]

.Lựclượngchủchốtcủabộbinhlàđámchiếntượngtậpluyệnhàngngày

màcácvõtướngrấttincậyởkhảnăngchiếnthắngvàTônSĩNghịphảilođềphòngtrước.GiaĐịnhcũngedèsốlượng300convoiồạtdàyxéotrên

đườngtấncông[368]

.Tượngquânquýbáuởtínhchấtđahiệucủanó:voilàlực lượngvận tảikhôngnhữngquân lương,binhsĩmàcòn làvũkhínặngnữa;voilàlựclượngtấncôngkiếnhiệu-nhưmộtthứthiếtgiápbinhcóđạibáchỗtrợ.

Mọichiphígìngiữquânlựcnàyrõralàrấtlớn.Thếmànhưtađãbiết,vùngTâySơntrongcấpthờilạivớilềlốikhaithácnôngnghiệpcổđiểntrênđất đai đã tận dụng, không thể nào sản xuất đủ để cung cấp nhưNguyễn

Thiếp đã trần tình: “NghệAn đất xấu, dân nghèo.Về trước chỉ chịu xuấtbinhchứkhôngphảichịutiềngạo,naythìbinh,lươngđềuphảixuất.Sốlínhngàymộttăngbội.Kẻcàycấythìítmàkẻđợiănthìnhiều...”.Trongýnghĩađấtđaikiệt lựcđó, tahiểuđượcdanh từphong thuỷngàyxưachỉvềmộtvùngđất“mấthếtvượngkhí”nhưchữdùngtrongvănthưngoạigiaoTây

Sơn-ThanhđểchỉđấtThăngLong[369]

.ĐòiđấtLưỡngQuảnglàtìmđấtmớithayđấtcũđãkiệtlực,làtìmcáchgiảiquyếtnhữngkhókhăngặpphảitrongthờikỳxâydựngvậy.Chonên,việcđánhchiếmkinhđôVạnTượngvàonăm1791củabọnTrầnQuangDiệu,ngoàiýnghĩaphámốilobịđánhtậphậu,quânTâySơncòn tìmcủacảingựavoi, nghĩa lànhững thứnuôidưỡng,tănggiabinhlựcmàAiLaođánglẽhàngkỳhạnphảinạpvớithểlệ

triềucống[370]

.Mộtconđườngkháccóthểmởrachohọlàgiaothươngvớibênngoài.

ThếmàtìnhtrạnggiaothươngởmiềnBắcĐạiViệtlúcbấygiờnhưthếnào?ChúngtađãthấynơikhácnhữngbiếncốkhiếnthươngnhânTrungHoavàTây phương xa lánh Tây Sơn. Tình trạng đó vẫn chưa kịp xoá bỏ. TuyQuangTrung đãmở được các chợ ở ảiBìnhThuỷ (CaoBằng),DuThôn(LạngSơn)vànhàhàngởNamNinh(QuảngTây)đểbuônbánvớiTrung

Hoa“khiếnhànghoákhôngngưngđọng,lợichodândùng”[371]

,nhưngvấnđềkhôngphảichỉlàgiaothươngvớiTrungHoatronglụcđịamàlàsửdụngcáchảicảngtrongnước,gầntừngđịaphươngmộthơnđểmongthừahưởngchúttiếnbộkỹthuậtTâyphương.

Phái đoàn Macartney tới nhận thấy ở Tourane có những ghe thuyềnTrung Hoa, những thuyền đi dọc biển củaMacao theo kiểu Tây phươngnhưngnhỏbévàkhôngvõtrang.ỞđâyngườiBồnắmhếtviệcbuônbáncònsót lại,màcũngchỉmuavétcácchợởQuảngChâuđembánlại thôi.ChonênkhiMacartneytới,viêntrấnthủởQuảngNamnàinỉngườiAnhbánkhígiớivàđạndược,lộchohọthấyrằngTâySơncầnđượcgiúpvớibấtcứgiá

nào![372]

.QuangTrung trướckhi chết cũng tínhgởi giáo sĩLabartette điMacao

mờigọingườiTâyphươngtớibuônbán.GiữakhingườiÂucònengạivớiTâySơnthìGiaĐịnhmởrộngcửabuônbán,lôicuốncáctàutấpnậpghébếnĐồngNai, chỉ còn sótnhữngchiếc tàubấtmãnvớiNguyễnÁnhmớiquayragiao thiệpvớiPhúXuân thôi:cũngLabartettechobiếtcómột tàuMacao, một tàu Manille đem bán cho Quang Trung 100.000 cân lưu

hoàng[373]

.VìvậychonênđườngcátrấtnhiềuvàrấtrẻởQuảngNammàkhôngtrởthànhmộtmónhàngxuấtcảngnhưởBiênHoàtrongkhitrướcnội

chiến,Touranenườmnượpnhữngghetrọngtảitừ40-150tô-nôđếnchởcau,

đườngmàriêngthứsaumỗichuyếnđemđihàng40ngàntô-nô[374]

.Kếtquảlàhiệunăngvũkhíkémđivớinhữngkhẩusúngnhồibằngthuốc

đạnTrungHoakhôngbắnxabằngthứcùngloạiởGiaĐịnhnhồibằngthuốcđạnTâyphương.Lựclượngquânsựphíamặtbiểnyếuthấyrõ.TâySơnphảitìmcáchbùđắp.BọncướpbiểnTềNgôibổtúcvàosựthiếusótđó.

ThựcrasaukhilàmchìmchiếctàuMacaotịchthuđượccủangườiBồbịbãodạtvàoQuyNhơn,TâySơncũngcốgắngpháttriểnthuỷquân.NguyễnHuệ đã cho đóng những chiếc “đại-hiệu-thuyền” có thể chở nổi con

voi[375]

.CólẽđólànhữngchiếctàumàngườiAnhđilạcvàothànhQuảngNamchuyến tháp tùngphái bộMacartneyđãnhìn thấyvàước lượngđến150tấntrọngtảivàchắccũnglàloạitàuĐịnhquốcmàVũVănđemánngữở cửa Thi Nại trong trận thuỷ chiến 1801. Nhưng chúng ta hãy nghĩ tớinhữngchiếc tàubọcvỏđồngcủaNguyễnÁnhrõ làcósứcchịuđựnghơnnhiều.ChonêncácthuyềnTềNgôivừagiữnhiệmvụtiếptếchonộiđịavừachính là một bộ phận của thuỷ quân Tây Sơn để quân bình yếu kém

vậy[376]

.TềNgôihảiphỉlàgì?CókhigọilàÔTàuhảiphỉ,danhtừđượcthấyở

Thựclục[377]

chỉrõđámcướpbiểnĐônggồmcóhainhóm:giặcTàuÔởvùngLưỡngQuảngvàThiênĐịahộiởTứXuyên(nênnhớHàHỉVănthuộcThiênĐịahộiđãhoạtđộngởvịnhXiêm).CácđầumụcđượcQuangTrungphongchứcTổngbinh(hayThốngbinh)chođicướpphákhắpnơi.Thựclụcvà Liệt truyện cho ta biết một số tên các người này như: Dương ThấtNguyên,Ngô TamĐồng, PhiềnVăn Tài... Và đặc biệt là người cầm đầu

xưngĐônghảivươngMạcQuầnPhù[378]

.LàquanTâySơnnênsàohuyệthọởngaytrênđấtliền,khiNguyễnÁnh

tiếnđánhthìhọbỏthuyềnchạybộđểbịbắtsống.PhạmvihoạtđộngcủahọlanxađếnnỗiNguyễnÁnhlầnđầubắtđượcthuyềnTềNgôivộivãsaisứđemchoXiêmđểtuyêndươnguythếcủamình.KỹthuậtthuỷchiếntinhvinênTâySơndùnghọchốngđánhthuỷquânNguyễnÁnh.NgaytừtrướckhiNguyễnHuệchết,hơn40thuyềnTềNgôimentheovenbiểnBìnhKhang,BìnhThuậnvàokhuấy rối.Trậnđánhcuối cùngdữdộinhấtởTrấnNinh(1802), thuỷquânTâySơngồmtoàncác thuyềnTềNgôi.Đóchỉvìchiếntranhcàngkéodàira,thuỷquânTâySơnhoặcphảiđồnghoácácđơnvịTềNgôi,hoặcphảitổchứcnhưhọ.Chonên,trongtrậnĐàNẵng,VõTánhbắtđượchơn20TàuÔvà tướngcủahọkhôngphảiTổngbinhmà làĐôđốcNguyễnVănNgũ.

Vai trò bổ túc của họ quan trọng như thế nên không phải chỉ vùngNguyễnHuệmớicóTềNgôithuyền.NguyễnNhạccũngphảichophụtráchkiểmsoátvùngbiểnQuyNhơn:thuyềnTềNgôiNguyễnÁnhbắtđượcđemkhoevớiRamaIlàngoàikhơiThiNạicủaNguyễnNhạc.

GiữalúcTâySơnmiềnBắcdựavàotrungchâuNhĩHàcùngvàikhuvựccằncỗikhácđểnỗlựcpháttriểntrongnhữngđiềukiệnkhókhănthìNguyễnÁnhcũngvộivãlocủngcốthếlựcởvùngđấtchưađượctậndụnghếtkhảnăng:đồngbằngmiềnNam.

Trongkhoảng1789-1792,gặplúcTâySơnkhôngđủsứcnhìnvềphươngNamnữa,ôngcóđượcthờicơđểlotổchứcGiaĐịnh.Thêmnữa,ôngcòncósẵnsựủnghộbềndaicủacáccựuthần,sựđónggópkỹthuậtcủađámphiêulưuthươngnhânvàgiáosĩTâyphương,cùngmộtlềlốiýthứctổchứcxưacũcóthểkhôngthànhcôngvớinhữngvùngthâunhậnảnhhưởngViệtlâuđời,nhưnglạirấtcóhiệulựcởnhữngvùngmớimẻ.

ChếđộđồnđiềnđãtừngđượcápdụngtừđầuLêđểkhaitháclãnhthổtheotínhcáchtậpthể,quânsựhoá,bâygiờđượcNguyễnÁnhtiếptụcvớisựđónggópcủađámtríthứcGiaĐịnhmớivềđầu.Làsĩphucốgiữtiếttháotrongthờiloạn,noigươngtheoxửsĩVõTrườngToản,thấmnhuầnKhổnggiáotrongcảnhữngýnghĩatíchcựcnhất,mộtkhiralàmviệc,họlànhữngtayhăngháinhiệtthànhnhất.ÝthứchệKhổnggiáogắnliềnvớimộtlềlốitổchứckinhtếnôngnghiệp,mộtkhuônmẫutổchứcbinhđộilấysứcmạnhởnôngdânnênmỗi lầnbànđếnviệckhai đất tuyểnbinh làNguyễnÁnhviệnđến“ChuĐườngcốsự”,đếnquanniệm“tứdânchitrungduynôngvi

bản”[379]

.Hànhđộngđầutiênlàvàotháng6KỷDậu(1789)-thángHoàngtửCảnh

về -NguyễnÁnh bổ nhiệmĐiền tuấn quan.Mười hai người trong số cóTrịnhHoàiĐức,NgôTòngChâu,LêQuangĐịnh,HoàngMinhKhánh,chianhauđi4doanhPhiênTrấn,TrấnBiên,VĩnhTrấn,TrấnĐịnhkhuyếndụdânchúngtừphủbinhtớidâncùngcốcứtheosổbạmàbắtlàmruộng,dânkhôngcónghềnông thìbắtphủbinh thế.Đếnmùa lúachín,đạp ra,quankhámthumỗingười,ruộngđồnglấy100cơlúa(mộtcơbằng40bát),ruộngnúilấy70cơ.Phủbinhnạptrênsốđóđượcmiễnmộtnămtòngchinh,dântrơnđượcmiễnmột năm laodịch làmxâu.Nếukhôngđủ sốkhôngđượcchuẩnmiễn.

Aimộđượcdânngoàisổbộlậpthànhcácđộiđiềntốt,Điềntuấnquansẽcấpruộnghoangcho.Nếutrâucàyđiềnkhíkhôngđủ,quanchomượn,đến

mùanạplúathế[380]

.Tiếptụcthúcđẩychínhsách,tháng8nămsau(1790),lạicólờidụkhuyếnnông,cũngbấynhiêunộidungtổchứcấy.Việcnôngtrangđượcchămsóckỹvìmộtlẽnữalànămnàylúacao,dânđói.Ánhbắt

cácnhavănvõphảiđimộcácđộiđồnđiền,mỗinămmỗingườiphảinộp6đấu lúa.Dângian, aimộđược10người trở lên thì được làmCai trại, rútkhỏisổthôn.

Línhởcácnơitrấnđóngcũngkhôngđượcởkhông.NơiluỹVàmCỏởGiaĐịnh, các quan văn bắt lính ra làm ruộng lấy tênĐồn điền trại. Lúagiống,trâucày,dụngcụlàmruộngđềuđượcquancấp.Lúathuthànhđembỏvàokho(tên làkhoTíchTrữsaucải làkhoĐồnĐiền).BiệnphápnàyđếnthángtưTânHợi(1891)thìđượcápdụnglanđếnvùngBàRịa,Đồng

Môn.Línhởđóphảitìmđấtlàmđồnđiềnđể“tựthựckỳlực”[381]

.Chínhsáchlancảđếndânthiểusố.DânHoangụcư-Đườngnhân-ở

LongXuyên nếu tự nguyện làm đồn điềnmà thiếu dụng cụ sẽ được chomượn.Mỗingườimỗinămnộp8hộclúathìđượcmiễngiaodịch.Aikhônglàmruộngsẽphảisungquân.DânMiênởBaThắc,TràVinhcũngkhông

thoát:họbịbuộckhẩnđất,nộpmỗingười15đấulúa(saugiảmcòn5)[382]

.Nói tóm lại, chính sách đồn điền nhắmvào việc khai phá đất đai làm

ruộngbằngcáchbắtmọingườikhôngđừngđược,phảithamgiavớisựđônđốc,kiểmsoát, trợgiúpcủachínhphủ.Đó làmộtchínhsáchnôngnghiệpcưỡngép, tậndụngnhâncông,có từxưanhưngbâygiờ lạiđượcápdụngtrênmộtquymôrộnglớn,khiếnvùngGiaĐịnhtrởnênphồnthịnh,sảnxuấtdồi dàoquyến rũđượcđámdânnghèođóiBìnhThuận,PhúYên... bỏxứ

chạyvào làmtăngdânsố,uy tínnộibộchoNguyễnÁnh[383]

,đểdưgạo

giúpXiêm đói, giúp Thanh đánh Tây Sơn[384]

và cuối cùng, để đủ binhlươngchoquân línhdùngnhữngkhi trànraphíabắcđánhđámngườikiệtthiệtđãlàmôngkhốnđốnkhixưa.

Côngcuộckhaithácruộnglúa,đốivớithươngnhânTâyPhươngkhôngquantrọngmấychoviệcbuônbáncủahọ.DeGuignes,viênlãnhsựPhápởQuảngChâucótiếcrằngVuađãkhônglàmchủđược“nhữngtỉnhgiàucóhơnởmiềnBắc”màchỉchiếmmộtvùng“khôngtốt”vì“sảnxuấtcólúamà

thôi”[385]

.Nhưng nếu ta lưu ý đến công việc buôn bán với ngườiXiêm,Chà-và,TrungHoa...vàcácthươngnhânTâyphươngthựchiệncácchuyếntảihàngtrongđịaphương-lecommerced’IndeenIndecủahọ-thìrõrànglúagạocũngcònlàmộtsảnphẩmtraođổiđượcđểtừđólàmgiàuchoquốc

khố[386]

.Vảlại,tuysửquannóitoànchuyệncàyruộng,thulúa,nhưngtavẫn thoáng thấy cónhững canh tác khác.Cácvườn caumọc lênnhiềuđể

cungcấpmộtsảnphẩmcầnthiếtchophongtụcđịaphương[387]

.Sảnphẩmquanhệnhất làđườngcát.NguyễnÁnhđãnhắcđinhắclạichodinhTrấn

BiênbiếtrằngđườngcátcầnthiếtdùngđểđổibinhkhíTâyphươngnênphảicóchínhsáchriêng.Mộtmặtnhànướcépdânsảnxuất,hạnđịnhmỗinămphảinạp100.000cân(6.000KG),mộtmặtpháttiềnchodâncóvốnlàmăn,đếnmùatínhtheogiáchợmànhànướcmualại.Chínhsáchcóvẻcóhiệuquảvìsốlượngsảnxuấttănglên,giáthịtrườnghạxuốngtrongmấynămthihành:cuốinăm1789,nhànướcpháttrước10quanchomỗi100câncònhẹnđếnmùatheogiáchợphát thêmmàđếngầncuốinăm1796,nhànướcchỉ

phát9quancho100cânthôi[388]

.NguyễnÁnhcũngchúýđếnviệctìmcáclâmsản.Ngườitrongcácđội

HoàngLạpmỗinămnếunạp10cânsápvàngthìđượcmiễngiaodịch,thuếmá,tòngquân.Trầmhương,kỳnamlấyởdânChàmBìnhThuận,đậukhấu,sa nhân cùng với các sản phẩmCaoMiên thì theo đường nước của sông

Tiền, sôngHậu chuyểnxuống[389]

.Nhưngkhi chếđộ sảnxuất đượcđônđốckỹ lưỡng thì chếđộ thươngmại cũngphải theomột sựkiểm soát gắtgao.Nhữngthươngthuyềnngoạiquốcđếnbuônbánkhôngđượclénchởlúagạo,kỳnam,trầmhương,ngàvoi,sừngtê.Aithôngđồngbuônbánriêngtưthìphảitội100roi,làmphu3năm,tàisảnbịtịchthu.Ngườikiểmsoátcũngkhông được lơ là nhiệm vụ: thất thoát, tội cũng như vậy, ai tố cáo được

thưởng300quantiền![390]

.Sởdĩcósựkiểmsoátgắtgaonhưvậyvìchínhquyềnmuốngiữcácquývậtấylàmmónhàngtraođổibinhkhí,đạndượccần thiết chobinhdụng.Việcmuabánvới bênngoài thựchiệndo các tư

nhânhoặcchính taychânNguyễnÁnh.[391]

.Từ trướckhiCảnhvềđãcómộtchínhsáchmờigọicácthuyềnThanhđếnbuônbán.Nếuhọchởtớisắt,gang,chìđen(?),lưuhoàngthìphảibánchoquanđểquantuỳtheoítnhiềuchomiễnthuếbếnđổigạomangvềnước.Cứthuyềncócácthứấytrên10vạncânthìmiễnthuếchochở30vạncângạođi,thuyềncó6vạncân,chở22vạncângạo,4vạncânchở15vạncângạo,đềumiễnthuế.Nhữngthuyền

íthơnthìcứmỗi100cânđổi300cângạovề,nộpthuếylệđịnh[392]

.Sauđóvàokhoảngnăm1791(thánghaiTânHợi),cóngườiBồtênlàChu-di-nô-di (?) đến buôn bán,Ánhmới đưa thư cho quốc trưởng (chắc toàn quyềnGoahayMacao)đểmuamộtsốlớnbinhkhí:súngđiểuthương1vạncây,

súngganglớn2.000cỗ(mỗicỗ100cân),hoảtâmđạn2.000viên13[393]

.VềviệcngườiđibuônthìtaychânÁnhpháiđituychắcmangtínhcách

bầytôiănlươngchúanhưnghẳncũngcóthểkiếmănriêngđược.Cácquanlớncũngcóphươngtiệnchuyênchởriêng:năm1800mộtôngChưởngdinhHữuquân(NguyễnHuỳnhĐức?)đãbánchoDespiaumộtchiếcthuyềnlớnđểôngnàyđibuôn.DespiaucũngnằmtrongsựđãingộchungcủaNguyễn

ÁnhđốivớingườiTâyphươngdướiquyền:họvừalàmchoÁnhvừakiếmlợiriêng.NhữngkhuvựchọthườngluitớinhấtlàởphíaTây:đểmuabinhkhí,NộiviệnTrầnVũKháchđãđiGiang-lưu-ba(Batavia),CaiđộiÔ-li-vi,ĐộitrưởngBa-la-diđiGoa,Mã-la-kha(Malacca).TàiliệuTâyphươngchobiếtL.Barizy còn trương hiệu kỳ của chúaNguyễn buôn bán với thươngnhân ĐanMạch, Hanop và Stevenson, trung lập trong chiến tranh Anh -

Pháp, làmđại lýchoÁnhởTranquebar(ẤnĐộ)[394]

.Có lẽchínhvìviệcbuônbánhướngvềphíaẤnĐộ,MãLai,nơingườiAnhđangpháttriểnthếlực,danhtiếngvangdộitrênmặtbiểnlúcbấygiờ,nêncóviệcsửquanghirằngÔ-li-viđiHồng-maomuabinhkhí,cóthuyềnHồng-maođếnbuônbán

vàL.BarizylàdânHồng-mao[395]

.Tấtcảnhữnghoạtđộngnôngnghiệp,thươngmạiđócóchủđíchtạolập

mộtlựclượngkhảdĩchốngđốiđượcTâySơn,trànraBắcchiếmlạicốđô.TađãkiểmxétđámngườiTâyphươngtrợgiúpGiaĐịnh.Nhưngđiềuquantrọng vẫn là việc kết hợp đượcmột lực lượng quân sự gồm những người

trongnước,điềuhoàđượcviệcbinhvớisựcầnthiếtsảnxuất[396]

.NhữngkỳkiểmtraliêntiếpvàosổbộđámdânViệtgồmdânsởtại,dân

đóiráchlưuvongtừngoàivào,tăngni,đạođồng,línhTâySơntanrãtrốnnấpvàođámngườithiểusốngườiTàu,Miên,Chàm,Thượng,khiếnchính

quyềnbiếtrõđượcdânsốđểtậndụnghọ[397]

.sốGiaĐịnhbaonhiêu,sửquankhôngđếmđược,JohnBarrowngườiđi

theosứbộMacartney,lấytàiliệucủaL.BarizyđểghiquânsốGiaĐịnhvàođầuthếkỷXIXnhưsau:

DanhxưngchỉcácngànhquânđộivàcácthuậtngữvềchiếncụcủaJohnBarrowdùngtuycókhácvớisửquannhưngsosánhđểsoátxét lại tavẫnthấydấuvếtcủasựthực,tuyphứctạphơnnhiều.Nênnhớthêmrằngbảngtổngkếtnày làmbằngnhững tài liệucó lẽ thu lượm1,2nămcuối thếkỷXVIII,nghĩa là trong lúcbinhGiaĐịnhđãphát triểnmạnh, thu thêmvàohàngngũcủamìnhđámhàngbinhTâySơncùngchiếncụ,chiếntượngcủahọ.

XétsáchThựclục,tathấycócácdanhtừ:lạctòngquân,chiếntâmquân,

hươngbinh,phủbinh,tinhbinh,thầnsáchquân,cấmvệbinh[398]

.Khôngcóxácnhậnrõrệt,tachỉcăncứvàoýnghĩadanhxưngcùnghoạtđộngcủacác đội đómà giải thích tổ chức thôi. LạcTòng quân rõ là đám dân tìnhnguyện,nhưngvìviệclậprađạoquânnàysauthờikỳvâyđánhQuyNhơn(1793), nênphải hiểudèdạt chữ “tìnhnguyện”vì đó chính là binh tướngTâySơnđầuhàngvậy.ChiếnTâmquânlàcácbinhcảmtử.NguyễnÁnhsaicácdinh tuyểnchọn, lọc lừa trongcácbinhđội lấyngườiđể lập thànhđộingũnhậpvàoướcthúccủadinhTrungquân.Xungtrận,họphảiliềumìnhtiếntrước,nếulùilạiphảichịuquânpháp,trốnđichamẹ,anhemhọphảichịutộithay.Hươngbinh,Phủbinhlàlínhlàng,línhđịaphương,trongkhiTinhbinh là lính túc trực, línhchínhquy: ta thấykhidẹpxongPhạmVăn

Sâm,NguyễnÁnhchophủbinhvềlàmruộng,chỉgiữlạitinhbinh.Chuyệnxảy raởPhiênTrấnnên có thể là tinhbinh chỉởGiaĐịnh, còn cácdinh

khác(VĩnhTrấn,TrấnĐịnh)thìphảituyểnphủbinhđểdùng[399]

.Cấmvệbinh, đã nói rồi, được hưởng quyền lợi rất lớn, nhưng quân số chắc ít ỏi.ThầnSáchquân-quânởKinh-đượcnhắctớinhiềuchínhlàđámcậnvệ12ngànngườitậpluyệntheochiếnthuậtTâyphươngmàBarrowđãghinhậnvìcóOlivierlàmộtkẻđiềukhiểnvớichứcVệuý.Saunày,trùnghợpvớilúcOlivierđi,danhtừThầnSáchquânítđượcsửquannóitớivàthaybằngđộiNgựLâmquântuyểntoàndânQuyNhơn,giaochocáchàngtướngTâySơntrôngcoivìsựhănghái,gandạcủahọ,tướngcũngnhưquân.

Đánglưuýlàsựđổi thaykỹthuậtchiếnđấudongườiÂuđemlạihaygiántiếpquacácsáchdịchcủaPigneau:J.Barrowcónóiđếnpháobinh,đếncácđộikỵbinhdichuyểnbằngtrâu.NếutanhớrằngPigneaukhibànbạcviệcviệntrợchoNguyễnÁnhvớicác tướnglãnhPhápcónghĩcáchdùngtrâukéosúnglớnvàtaghéplờixưngtụngcôngđứcBá-đa-lộc:“chếhoảxa,

bầytráiphá...”[400]

thìtathấyquânđộiNguyễnÁnhcósúngnặnglưuđộngdễdàngtrênbộnhưchứngtỏtrongtrậnĐậpĐátháng7âmlịch(1793)với

“hoảxađạibác”[401]

.Khígiớingoàicácthứmuacũngđượcchếtạotạichỗ.Qualờixưngtụng

quáđáng của J.Barrow, ta cũng lượcquađược sự thực.ÔngnóiNguyễnÁnhđãlàmmộtnhàmáychếdiêmtiêuởPhiênTrấn,khaimộtmỏsắt,xây

các lò đúc chế hàng ngàn súngmồi lửa, các súng đại bác đủ cỡ[402]

.SửquanxácnhậnđiềunàykhichobiếtviệcphânphiênlàmviệccủacácCục

tượng:thợđúc,thợrèn,thợsúng,thợbạc8.TrịnhHoàiĐức[403]

cũngnóivề chế tạo cục trong thànhGiaĐịnh, ghi rõ “có 3 gian nhà ngói đốimặtnhau”,dãytrạiđặtsúngbêntảphíatrước.Chếtạocụccó15gianlợpngói,látván,đặtđồphụtùngsúng,bêntrongsắpcáckhẩuđạibácđồng,sắt,hoảxa,trụsúng,đềucóxechở.Bênhữulàmộtdãytrạilávừalànơitrúngụchocácthợtạotác,vừalànơithuchứathổsảnhoávật.Ngoàira,còncó12gianmái ngói, tườnggạch chứa thuốc súngdồn trongnhững thùnggỗđặt trênsàn.BênngoàicửaKhônMinh2dặmlànơichếtạothuốcsúng,4phíaràogai,cóđủkhícụcốichàyđểnghiềnthuốc.

Việc tổ chức phòng thủ cũng được thực hiện đồng thời với việc huấnluyệnbinhsĩ.NguyễnÁnhđãlocủngcốcôngsựphòngthủnhiềuđếnnỗicácgiáo sĩ phải lên tiếng côngkích thái độmàhọgọi là “lẩn tránh chiếntranh”.Phầnlớncácluỹđắpbằngđất.MộtsốluỹlàđểngănchặnđềphòngnhữngnhómMiênnổidậynhưluỹTrấnDi(cáitêntỏrõđượccôngdụng)ở

sôngBaThắc,luỹThanhSơnởBaLai.Cũngcónhữngluỹnhưcáctiềnđồn

hướngvềphíaTâySơn:luỹĐồngChàmởTrấnBiên,luỹBàRịa[404]

.NhưngcôngsựlàmchoÁnhhãnhdiệnnhấtvàcôngtrìnhxâycấtcũng

trảiquanhiềukhốnđốnnhấtlàthànhGiaĐịnh.ThựclụcchéprằngngàyKỷSửutháng3CanhTuất(1790)bắtđầuxâythànhbằngđáBiênHoàvìluỹở

làngTânKhaikhôngđủdùngchobinhvụ[405]

.TrịnhHoàiĐứcghingày4tháng2vàtảthànhtheokhuônmẫuÁđông:thànhcóhìnhbátquái,cáccửachính theophươngvị càn tốn, cấnđoài...Thànhgiốnghìnhhoa sennở,8cửa,ngangdọccó8đường, từĐôngquaTâyrộng131trượng2 thước, từNamquaBắccũngvậycao13thước,chânthànhdày7trượng5thướcdaymặtrahướngtốn(ĐôngNam).

Việcxâythànhnày,cáctài liệuTâyphươngchobiết làdoLeBrunvàOlivierdePuynameltheolờiyêucầucủaNguyễnÁnh.HoạđồphốxáhìnhnhưcủaLeBrungồmcó40conđườngrộng từ15đến20 thướccắtnhautheohìnhthướcthợvàdựánnàykhôngđượcthựchiện.NhưngLeBruncònởđếnđầunăm1792vàrõràngviệcthiếtkếđôthịchịuảnhhưởnghoạđồôngrấtnhiều.TahãyngheTrịnhHoàiĐứcsosánhnơiđótrướckia“nhàởlộn xộn, đường lối congquẹo, để dân tuỳ tiện, chưa rảnh sắp đặt (!)” vớiquangcảnhsaukhixâythành“phốxáchợbúa,hànglốidọcngangđềucóthứ tự”... “quan lộ... gặpnhữngkhúcquanh cođều chăngdây sửa lại chothẳng, rộng 6 tầm... bằng phẳng như đámài” thì đủ công nhận xác quyếttrên.Thư của giáo sĩBoisserand (2-1792) cho biết có pháo đài, hào, điếukiều,đườngmở rađất trống trước thànhvà luỹvòngcung...NguyễnÁnhmuốn làmtứckhắc tuycầnphảiđợi thờicơ thuận tiệnhơn.Người taphảiphánhàcửa,bắtđến30ngàndânlàmviệc.Loạnnổilên,dânchúngvàquanbinhđổriếtchoOliviervàLeBrungâynêntộimuốnbắtgiết làmhaiôngnàyphải chạy trốn,nhờBá-đa-lộcchechở.Bìnhyên trở lại,NguyễnÁnh

cholínhvềvàdânrảnhrangcàycấy[406]

.Chitiếtsauphùhợpvớiviệcsửquanghitớihailầnxâycấtthànhmàkhôngnóilýdongưngnghỉ:mộtlầnvàotháng3CanhTuấtnhưđãnóivàlần“sửasanglại”vàothángchạpnămđó.

Qua những chứng dẫn trên ta biết thành xây theo kiểu phòng thủTâyphương nhưng cố uốn nắn theo quan niệmphong thuỷĐông phương (bátquái).Tuynhiênhiệuquảphòngthủcủanóvẫnkhôngthayđổi.TừđấyTâySơnkhôngvàoGiaĐịnhlầnnàođểnóđượcthửtháchnhưngđứaemsinhsaunó,thànhDiênKhánh,đãchứngtỏhiệulựctrướcđámquânTrầnQuangDiệuthiếuvũkhícôngphátươngxứng.

Nhưngngườitacònphảinghĩtớiviệctấncôngnữa.TađãnóitớinỗiloâucủaGiaĐịnhvềsứcmạnhcủađámtượngquânTâySơn,sứcmạnhchứng

tỏtrongcuộctấncôngVạnTượng“làmrungđộngMiếnĐiện,XiêmLavàkhiếnchoĐồngNaisửasoạnchạytrốn”.Tựnhiên,vớiphảnứngbắtchước,NguyễnÁnhcũngphảilocủngcốtượngquân.TừsauvụpháthuỷquânTâySơnởcửaThiNại,NguyễnÁnhsaingườiđếncácvùngĐồngNai,BàRịa

bắtvoivềnạp[407]

.SốvoităngcườngnhờtraođổivớicácnướcChânLạp,Xiêm,nhờcốngphẩmcủadân thiểusốChàm,nhờbắtđượccủaTâySơn.TheovớitiếntriểncủatìnhthếchiếntranhvàvớisựrútluicủangườiTâyphương,lựclượngtượngquảnsẽtăngmạnhhợpsátvớithựctếđịaphươngvàđểcốgắngquânbìnhvớithuỷquân.

Bởi vìNguyễnÁnhđã cómột đội thuỷ quânhùngmạnh.Bầy tôi củaÁnh và chính Ánh cũng thấy rõ điều đó. “Thuỷ chiến là sở trường của

ta”[408]

,ĐặngĐứcSiêuthựcđãtribỉ,trikỷvậy.NhờưuthếđómàNguyễnÁnh thắng trận thuỷ chiếnThiNại 1792 làmưu uấtQuangTrung. Trongcuộctiếnquânra,thuỷquânbaogiờcũngđimauvàđixavàođấtđịchhơnbộbinh.J.M.DayotphụcvụNguyễnÁnhtrongnhữngnăm1790-1795đãnhândịpđiềukhiểncáctàuTâytrongchuyếnxuấtquânvàokhoảngtháng5đếntháng10dươnglịchđểmàlậpcảmộtchươngtrìnhvẽcáchảicảng,đidò đáy nông sâu. Chính đội này dắt theo sau cả hàng ngàn thuyềnmanglươngthựcchobinhlính-cảlínhbộ-cókhiphảighélạimộtbếnđếnvài

ngàyđểchờbộbinhtớilãnhlương[409]

.NhậnbiếtthuỷbinhlàquantrọngởmộtxứđầysôngrạchnhưGiaĐịnhnày,nêntừtháng5KỷDậu(1789)tathấygiábắtlínhđàongũcócáchbiệtrõrệt:quânbắtđượclínhbộthưởng30

quan,cònđượcthuỷbinhthìđượchưởngtới40quan![410]

Cấutạolựclượngđónhưthếnàothìtàiliệuđểlạicủasửquancũngcònlờmờ.HọcùngvớiTrịnhHoàiĐứccónóiđếnChuSưxưởnglậptháng12CanhTuất (đầu1791), dọc từbờ sôngTânBìnhđến sôngBìnhTrị, chứanhữngdụngcụthuỷchiếnvàcácloạighetàu.Lelaboussevừatảcácxưởngnàyvừatângbốc:“CácxưởngthuỷquânvàquâncảngcủaônglàmngườingoạiquốcngạcnhiênvàchắcsẽkhiếncảÂuchâuthánphụcnếuÂuchâucóthểchứnggiám.Mộtbênngườitathấycácthứsúngtay,súnglớnđủmọicỡ,dụngcụ,giásúng,đạn...phầnlớnđẹpđẽchỉnhườngkiểumớinhấtthôi.Mộtbên,vôsốcácthuyềnchiến(galère),cácchiếnhạmđủmọicỡ,mọihìnhthức,rấtchắcchắn.Tấtcảnhữngcáiđólàcôngtrìnhcủaônghoàngưahoạtđộngcũngnhưchămchỉnày,đượccácsĩquanngườiPhápluônluôngiúpđỡvìnghệthuậtvàcôngnghệđóởxứnàycònxamớiđuổikịpÂuchâu”.ỞmụcnóivềChuSưxưởng,sửquancũngnhưTrịnhHoàiĐứccótảrõcácthứthuyền.Theohọ,thuyềnHảiđạolàtàuthuỷchiếnhaynhất,chiếnhạmlàthuyềnbuônkhôngbuồmmànhỏ(chúnàysửquanghichothuyềnHảiđạo),

gheÔ,gheChulàcácgheđánhgiặcthânlớn,dài,gheLêcóchạmvẽởmũithuyềnvàlái.Ngoàira,ởnhữngchỗkhác,sửquanghithêmcácthuyềnhiệu(5 thuyền hiệu tạo tháng giêng năm Nhâm Tý 1792: Hoàng Long, XíchNhạn,ThanhTước,BạchYến,HuềHạc),cácÔsaithuyền(chắclàgheÔ),

ĐạihiệuthuyềnvàTâydươngdạngthuyền[411]

.Tài liệucủangườiPhápgiúpviệcNguyễnÁnhđể lạihaynóiđếncác

chiếngherõlàcácthứgheÔ,Chu,Lê.Cólẽtừngữnàycũngchỉcácthứghe mà L. Barizy gọi bằng các tên galère, chaloupe canonière, demicanonière...khácnhautừlớntớinhỏ.CònTâydươngdạngthuyềnhẳnlàcác“vaisseauxconstruitsà l’européenne”màBarrownói tới,J.Liot tảrõ,mộtloạtfrégatecóphíasauvàbuồmdạngcủaTrungHoatrongkhiphầncònlại

mangdạngTây,có6đạibácmỗibên,mỗicáimỗiđầu[412]

.ĐólàcácThao(tàu)ThoạiPhụngcủaBarizyđiềukhiển,LoanPhicủaChaigneau,BằngPhicủaDeForçan,PhượngPhicủaVannier...

Tuynhiên,trướcđókhichưalậpChuSưxưởng,NguyễnÁnhcũngthuêđược các tàuBồđi buôn (10 chiếc) võ trang thành chiếnhạm.Chiếc “tàuđồng”doDayotchỉhuytiếnvàocửaThiNại(1792) làmộtkinhngạc lớn

choTâySơn.[413]

.RồisauđóNguyễnÁnhmớibắtchướctheocáctàuTâymàđóngtàuvỏđồngnhờsốkimloạidồidàotrongcáccuộctraođổithươngmại.CòncácghethìđóngtoànbằnggỗvánlấytrêncácvùngnguồnBăngBót,QuangHoá trênđất ta,SơnPhụ,SơnBốc,SơnTrung trênđấtMiên.[414]

Tómlại,đặcsắccủathuỷquânGiaĐịnhlàsựdồidàovũkhí,hiệusuấtcaocủachúng,làcáctàubọcvỏđồngchắcchắncùngchiếnthuậtmớicủacácsĩquanTâyPhươngđưavào.LựclượngnàylàkếtquảcủacôngcuộckhaithácđấtGiaĐịnhmởrộngtraođổivớibênngoài.NótrởthànhnòngcốtcủalựclượngthốngnhấtmộtkhiTâySơntrênbộchưatìmđượccáchpháttriểnhơnthìlạiphảiđốiphóvớisựtanrãnộibộởtrungtâmPhúXuânnữa.BiểncảthênhthangởphíađôngvớiđộihảithuyềnlớnmạnhcủaGiaĐịnhbiếtuốnnắn theoquy luậtgiómùasẽmangđầyđủýnghĩacủamộtyếutốkếtliềnhơnlàmộtyếutốngăncáchvậy.

Tiết14

DÂNĐẠIVIỆTỞCUỐITHẾKỶXVIII

Cácsắcdântrongtiếntrìnhtiếpxúc*Đờisốngvậtchấtthườngnhật*Đờisốngvớiảnhhưởngcủachiếntranh*Đờisôngtinhthần.

TrênconđườngpháttriểncủađôibênTâySơnvàNguyễndầndầnđưatớichỗbiếnđổithếquânbìnhcólợichoGiaĐịnh,chúngtađãphântíchảnhhưởngbênngoàicùngtháiđộ,côngviệccủalớpngườicầmquyền.Nhưngtacũng không quên rằng thấp thoáng sau những sự kiện chứng dẫn vẫn cóbóngquyềnuy,mồhôinướcmắtcủađámdânchúngđãđưaQuangTrungđếntrậnĐốngĐa,mờigọiNguyễnÁnhvềGiaĐịnh,nghĩalàthúcđẩylịchsửđitheobướctiếncủanómàchínhhọ,họcũngkhônghaybiếtgì.Trướckhibướcgấptớiđểnhìnđôibênthanhtoánnhau,chúngtahãydừnglạisốngcuộc sốngkhông tênkhông tuổi củangườixưavào thờiđóquanhững tàiliệuquáhiếmhoi,quávắntắtđãđểlại.

BảnđồnhânchủngĐạiViệtvàohậubánthếkỷXVIIIcókhácvớibâygiờ,nhất làởmiềnNamHà.Trênconđường trànvềNam,đámnôngdânđồngbằng tiếpxúcvớinhữngnhómthiểusốhoặc từđờinàovẫncócuộcsốngbộlạcdờiđổinhưcácsắcdânphíaTây,hoặcđãtừnglàphầntửcủanhữngquốcgiahàohùngtrongquákhứnhưChiêmThành,ChânLạp,hoặclà nhữngkẻ từphươngxa tới, những con chimđi tìmđất lànhnhưTiêm,TrungHoa...Chúngtađã thấysứcmạnhcủaNamHàdựa trênsựkếthợpnàynhưthếnàorồi.Tuynhiêncácphầntửkhôngphảiđãđượcnhấthoá-cũngnhưởBắcHà-cácnhómsẽhướngvềtrungươngmàdầndầnbiếnđổi.

TrướcnhấtlàdânChiêmThành.Khoảng1773-1774,chúngtagặphọtụđoànxanhấtvềhướngBắc làThạchThànhởPhúYên.NữchúaThịHoảcủahọđãhưởngứngvớiTâySơnvàbịTốngPhúcHợpgiết.Nhómthứhaiquantrọnghơn,ởBìnhThuận,đượcNguyễnđặtriênglàThuậnThànhtrấn,từKế-bà-tửđếnChưởngcơTávẫnthếtậpkếtruyền.

Từ năm 1782, Tây Sơn vào, Tá đem vàng bạc ra hàng. Năm 1788,NguyễnÁnhvề,TáđemquânlênnúigiếtquânÁnhbiếnthànhmộttiềnđồnquantrọngcủaTâySơn.KhiquânNguyễnrađếnPhanRí,NguyễnVănHàodẫnbắtgiếtTá.Từđómớichấmdứtvươnghiệu.ÁnhphongchoNguyễnVănChiêulàmChưởngcơ,NguyễnVănHào,NguyễnVănChấnlàmCaicơcoitrấnThuậnThành.CáctênđóvốnlàNguyễn-hoárồichứthậtraChiêutênMôn-lai-phù-tử,Hào tênThôn-ba-hú,Chấn tênBô-kha-đáo.SauChiêuđược phong Tán lý theo quânNguyễnÁnh đánh giặc trở thànhmột viênquan triều, cònHào lên thế coi sóc ChửChân, Tiểu TràDương,Đại Trà

Dương[415]

cóChấnphụtá.Đầu năm1793, lại thêm3 sóc về hàng là PhốChâmvàBaPhủ

[416],

NguyễnÁnhlotổchứccaitrịtrấnThuậnThành,đặtLịnh-sử-ti10ngườicoixétcôngviệctrongtrấn.Sưudịchhọphảilàmngoàibinhvụlàbắtvoinạp,vàotổchứcAntượngcơđểdạyvoichothuần,dùngtrongchiếntranh.ThuếGiaĐịnhđánhvàohọlàtrầmhương,kỳnam,thuếlúanạpthaytiền.Ruộngởđóthườngbịkhôcháy,khôngcàycấyđượcmiễnthuế.RuộngTràNương

ởxứLongHương[417]

,PhanRí,PhốHàilàlộcăncủavuaChàmcũngtheoquychếtrên,nghĩalàchỉchịuthuếnhữngkhoảngnàocóngườicàythôi.

CáctrậnchiếnqualạitrêntrấnThuậnThànhkhiếnchohơn36sócngườiThượngphảibỏxuốngphíanamnơicácvùngĐồngMôn,PhướcHưng,La

Bôn[418]

xintrúngụvàphụthuộcvàodinhTrấnBiên.ChiếntranhgâysáchnhiễucholớpngườithiểusốnàynêncósócnhưsócBaPhủđãnổiloạnsuốtmấynăm1796,1797,1798,1799đếnnỗiNguyễnVănThànhphảikêulên:“BaPhủlàmốilotâmphúccủata”.ChínhloạnBaPhủlúcdừng,lúcphát,lúcẩnnáutrongrừngsâu,lúcồạtngoàiđồngnộiđãlàmngăntrởítnhiều

nhữngcuộctiếnquânraBắc[419]

.Một điều đáng chú ý là sự quy phục càng ngày càng đông của những

ngườiThượngvềphíaGiaĐịnh.Rảirácđâyđó,Thựclụcghiviệctháng4âmlịch1791dânThượngBìnhKhangđánhTâySơn,việcÁnhkêugọicáctùtrưởngPhốChâm,BaPhủkêugọiđồngbàohọvềhàngđểngăngiặc,việcdânThượngĐồngHươngởBìnhKhang(1793),ThuỷXáởPhúYên(1794)rahàngđượccấpvảivóc,tiềnbạc,chiêngcồng.CácviệcnàycũngnhưviệcHàCông Thái tù trưởngMường ở ThanhHoá đưa thư vàoGiaĐịnh xinđánhgiặcchứngtỏtháiđộbấtphụctùngcủađámdânphíaTâyđốivớiTâySơn.HànhđộngnàycóthểdouydanhcủaNguyễnÁnhlanrộngra,nhưngđằngkháccũngbắtnguồntừviệcTâySơnkhôngcóđủđểtraođổivớihọgạolúa,vảivóc,sắtđồng...nghĩa lànhữngthứhọcầndùngtrongkhiGia

Địnhrộngrãihơn[420]

.Người trung gian quan trọng giữa Gia Định và các sắc tộcmiền Cao

NguyênlàNguyễnLong,bộtướngcủaChâuVănTiếptừlúcchiếmcứnúiChàRangvớidânThượngPhúYên.ChứcThượngđạoTướngquânmàônggiữ suốt cả thời gian từ lúc về Gia Định đến khi thống nhất, chứng tỏNguyễnÁnhđãbiếtdùnguytíncủaôngđểchiêudụhọ.TêntuổiôngcóvẻlấpsaucácchiếntướngđánhTâySơn,nhưngnộimộtvaitrògiữyênmiềnThượngcũngđủlàcảmộtđạicôngrồi.

XanữavềphíaNamcũngcónhữngvấnđềphứctạpvềchủngtộcphải

đặt ra. Ở đây, sử quan gọi người Việt là Hán nhân, người Hoa đến ở làThanhnhân,Đườngnhân,ngườiMiênlàLạpdânhayPhiêndân.Chínhsáchtự trị,phânbiệtđượcthựchiện trongmộtchừngmựccó lợichoquốcgia.MộtngườiThanh làmChưởngcơ tênTrầnCôngDẫnđượcphái trôngcoilàmsổbộchonhữngngườiĐườngcũvàmớiởcáctỉnh,kểcảbinhlính.CólẽLưViệtQuanlàmTổngphủởTràVinhcoiĐườngnhân,trưngquanthuế,làmột ngườiHoa; cũng có lẽ ngườiHoa làTườngVĩnhQuan làmĐồngkhấucoiruộngmuối,LâmNgũQuanTổngphủBaThắc.

VềphíangườiMiên,tháng1âmlịch1791,Ốc-nhaLalàmAnphủởBa

Thắctrôngcoicácphiênliêu,bộlạc[421]

.Chínhsáchtựtrịnàylàkếtquảcủanhữngbướcdòdẫm.BanđầudẹpxongPhạmVănSâm,giếtđượcỐc-nhaỐc,Ánhthấykhôngcaitrịtrựctiếpđượchọnênphảiđểchomộtviên“phiênliêuvềhàng”làGia-tri-giápcoiphủBaThắc.TriềuđìnhtrôngchừngbằngcáchlậpluỹTrấnDikiềmchế.

Thếnhưngchínhsách tự trịquá rộngrãinày lạikhôngđượchiệuquả.ThổdânvẫnhướngvềChânLạpnênkhiGia-tri-giápđượcrútvềNamVangthìviêntùtrưởngmớilạiđánhpháluỹTrấnDikhiếnTônThấtHội,NguyễnVăn Trương phải đến thay thế Trương Phúc Khoa mới dẹp an được. Sốlượngquânchinhphạtlênđến8.000ngườivàkếtquảlàđồngruộngbịđốt

cháy, bọn nổi loạn chắc bị giết hết nếu không cóBá-đa-lộc can kịp[422]

.NguyễnÁnh rút bớt quyền các tù trưởng, để Ốc-nhaKê dưới quyền đạoTrấnDiđi thumối lợi lớn là thuếhoachi củaĐườngnhân, còncácchứcviệcMiên(phiênliêu)thìdướiquyềnmộtAnphủnhưtađãthấy.

ViệcBaThắc lôi thôicũngvìChiêu-thuỳBiện,viênphụchínhởNamVang.ÔngnàyluônluôntìmcáchgâyhiềmkhíchgiữaGiaĐịnhvàVọngCác bằng cách báo rằng Nguyễn Ánh đúc súng đạn để xâm chiếmXiêmkhiếnÁnhphảisaisứsangphântrần.ViệcBiệnmuốnchiếmlạiBaThắccólúcđãđượcRamaInghetheonênkhiếnsứquaGiaĐịnhđiềuđìnhvềviệcđónhântiệnmuốnlanrộngảnhhưởngđếnvùngHàTiênbằngcáchxinchoMạcCôngBính giữLongXuyên,KiênGiang.Ánh từ chối khéo: “Vì cớChiêu-thuỳBiệnchớriêngngườiXiêmthìđâucótiếc”.Chođếntháng9âmlịch1794,BiệnchạyvềBattambang,GiaĐịnhnhânđóđòiNặc-ấntừlâuởXiêm,NguyễnÁnhmớithoátđượcmộtkẻlàmrầyrà,nhấtlàkhithựclực

ôngđã lớnmạnhhẳn[423]

.NgườiViệt tới, ngườiMiên cũngkhông tránhkhỏinạnbịgiànhđất.NguyễnÁnhphảirasắcbắtdânchúngphàmxứnàoruộngđất canh tác thành ruộng rồi thì cứ trôngcoi, ai làmchủnấy,dư rachiađềumàkhôngđượctranhtụnggìcả.VềphầnngườiHoangụcư,nhưcóđấthoangđượcquanchứngchokhaipháthìđượccấplàm.

Phân định rõ ràng quyền lợi, ngườiMiên trở thànhmột phần tử trong

mộtquốcgia.Chonên,NguyễnÁnhcũngkhôngquênnguồnnhânlựcnày.TađãnóitớiđộibinhMiêncủaNguyễnVănTồn,ngườidịchđìnhnô(mõlàng) sau này vào năm 1795 cùng với 1.500 binh và chánh, phó chi binh

MiênlàỐc-nhaDiệp,Ốc-nhaOađitrấnBàRịa[424]

.ChúngtacũngngheđếnđoànquânMiên5.000ngườicùng10voidoCao-la-hâm-sâmcầmđầucómặtởQuyNhơntrongtrậnphávâychoVõTánh.Tấtcảvừađủđểchứngminhsựthamgiacủahọvàochiếntranh.Điềuđánglưuýlàtheovớithờigian lối sinhsốngcủahọcũngnhưcủanhữngđámdân thiểusốkhácdầndầnViệthoáđi.LịchsửĐạiViệtcóhọthêmdồidào,phứctạp,thêmyếutốthúcđẩynănglựctiếnthủcầnthiếtchobấtcứmộttậpthểnàomuốnsinhtồnvàlớnmạnh.

Những sự kiện trên nhìn xét trong giao tiếp của từng khối người trênbìnhdiệnquốcgia,khônglàmchochúngtaquênngườidântrongsinhhoạthàngngày.Chúngtacònthấyhọkhichúngtavềthămlạinhữnglàng,sócmiềnquê,khinhìnlạichungquanhta.Điềuấyxácquyếtđượcvìsựtiếnbộbaohàmđổithaycũngcóýnghĩacáigìđượcgiữlại.Tuynhiênkhôngvìlẽđómàchúngtalẫnlộnhiệntạivớiquákhứ,nhấtlàkhiquákhứcóchứngtỏđãquansátvàolúcđươngthờicủanó.

Sinhhoạtthườngngày

[425]khácnhautuỳtheocáchkhai thácsảnvật.

Trênmiềnnúihaybìarừngngườitasốngvớilềlốilượmhái,sănbắncókhicótổchứckhácao.ỞNghệAndântổngHữuĐạo,huyệnThượngDuphải

đilấyvỏquếvàsápongvàngđểdânglênVua[426]

.ViệclấysápvàngthấycókhắpnơitrênđấtViệt(hoànglạpnậuởGiaĐịnh),nhưngquếlàđặcbiệtở vùng Thanh,Nghệ,Quảng cũng như trầm hương, kỳ nam thấy nhiều ởphía nam, nghề nghiệp của dân Thượng Bình Khang, dân Chàm... DânThượnglen lỏihái trầu,măng le,cây tráichuyểnquacácnguồn.Ngoài rangàvoi,sừngtêcũnglànhữngsảnphẩmcódanhngoàixứ.

Ngườidânmiềnnúidữdằn,đenđiuthìngườidânđồngvẻmặttrôngnhẹnhõmhơn,nướcdaítsậmhơn,lễphép,đángyêu,lànhvàgiảndị.Nôngphu,theonhậnxétcủangườingoạiquốc,códánglanhlẹvàthôngminh.Đànbànhiềuhơnđànôngvàcũnglàmviệcđồngángnhiềuhơn.Ruộngthìcóruộngnúinhờnước trờimưavà ruộngđồng.ỞvùngquêQuảngNam ruộng cắtthànhtừngmảnhnhỏhaibênnhữngbờđấtnhỏ.Cácrạchdẫnnướctừsôngvào.Ruộngnàonướckhôngtớithìngườitatướibằngvò.TuynhiêncóhệthốngdẫnthuỷnhậpđiềnđượctrôngnomchuđáobằngnhữngcôngcụkhátinhxảonhưcácxenướcởbắcBìnhĐịnhvàQuảngNgãi.Càycóhaitrâukéo.Cáicàytoànbằnggỗ.Thựclụccódẫnviệccấpngưucanhđiềnkhíchonhữngngườiởđồnđiềntrại,dẫnviệctrâubòcủaKiếnHoàphảichếtdịchnhiều.

Ngườidânchài cókhi sốngcảnăm trêncácghemui cong.Muốnchonhữngđứabérủicólọtxuốngsôngkhỏichếttrôi,ngườitacộtnhữngchiếcphaotovàocổchúng.Chiếcghegiảndịnhất thìbằngtređanrồiquétvôilên.Nhưngcũngcónhữngthuyềngỗthườngdùng,làmbằng5tấmvánghépchungvớinhaukhôngcósườnnângđỡ.Chúngđượcuốncongbằnglửarồinốibằngcácthennhỏvàlạttrecộtlại.Chínhdânchàitựđóngthuyềnlấyvàhọsửdụngnhiềuđếncácngónchânphụgiúpcácbàntaykhiếnchúngcứngkhềunhưbànchânvậy.

Việcbuônbánnhữngthổsảnđốivớicácnghềnông,chàithậtđãđemlạinhiềumốilợilớnhơn.ChúngtađãthấyNguyễnNhạcbuôntrầu(hiểutheonghĩabuônquacácnguồn:lâmsảnđixuống,cá,muối,kimkhíđilên)nên“nhàkhágiả”.ChúngtacũngbiếtđếnđámcácláiởBắcHàđồngbạnvớithânsinhNguyễnHữuChỉnh,vậnchuyểnbằngghe thuyền.XứĐồngNaidướiquyềnNguyễnÁnhviệcmuabánphátđạttớinỗisứbộCaoMiênỐc-nhaTha-la-ma,Ốc-nhaSa-thinhânđicốngđemtheo14thuyền,140người

códưđểđibuônkhiếnchodinhVĩnhTrấnphảináođộng[427]

.Sựgiaotiếpvớingườingoạiquốcsinhramộthạngđànbàlàmápphe,làmvợbé,dùngviệcnàyđểđượcviệckiađếncókhiđượcchồngđồngýchophóng túng.

Tangthươngngẫulục[428]

cóchépchuyệnsinhmộtđứaconlai,chắclàkếtquảcủacuộcsốngchungđụngtheokiểuđó.

KỹthuậtdựatrênkinhnghiệmcũngđếnmứcđượcngườiAnhkhen.HọngạcnhiênvềviệcngườidânQuảngNambiếtdùngbẹchuốiđắp lênmộtlớpmỏngđườngđenđểrútmậtcònlạimộtthứđườngmỏngtinhkhiết.Đồgốmlàmrarấtsạchsẽ.Cònvềnghềnấuquặng,họđãlấyđượcsắttốtđúcsúngmồi lửa (hoảhổ), laophóngvàcác thứkhígiớikhác.ĐiềughinhậnnàylàmtanhớđếncáccụctượngcủaNguyễnÁnhởGiaĐịnh.ThànhChàBànngàynaycómộtlàngdânchuyênnghềlòrèn.Chắcđólàhậuduệcủađám dân chế võ khí cho Nguyễn Nhạc, Quang Toàn vậy. Quan sát viênkhông thấy ở Quảng Nam dấu vết của hoạ phẩm, điêu khắc phẩm.Lelaboussecónhắc tớimộtngườiởGiaĐịnhkhônghọcgìhếtmàcó thể

làmđượccácđồvậtbằngngà[429]

.Cơmănthườngngàylẫnvớimộtítgiavị,mỡsúcvật.Bữacơmcủaviên

trấn thủ Tourane đãi phái đoànMacartney khá thịnh soạn. Có những đĩađựngthịtheo,thịtbòxắtmiếngchấmnướcrấtngon(nướcmắm?).Cónhữngđĩađựngcá,thịtgàhấp(luộc?)vàrấtnhiềutrái,mứt.Sốđĩadànrabahàngđếnhơn100cái.Trướcmặtcácthựckháchbàyracácbátcơmvàhailôngnhímđểxiênthịt.Cáithìabằngsứnhưbâygiờcònthấyởcácnhàsang.Saubữaănngườitamờiuốnggiápvòngcáclyrượuđếnhỏ.KhôngthấyTổngtrấnmờingườiAnhthưởngthứcnhữngchéntràtàumàPhạmĐìnhHổthèm

tiếc[430]

.Kháchngoạiquốcngạcnhiênsaotakhôngbiếtdùngrượuvangtuydây

nhomọcđầynúi.Thuộcvàohàngchấtsay,họchúýtớitrầucau.Ngườitađựngtrongmộttúilụacónhiềungăntreonơilưngquần.Ngườigiàucóđầytớmangốngđiếuhầu.Nhưngchínhhọtựmangtrầucautrongmộttúinhỏbỏvàoruộttượngquàngtừtrênvaixuốngdâylưng.Góitrầulàmộttrongnhữngvậtkểvàođồmặcchính.ỞQuảngNamcórấtnhiềubôngvải.Trẻconlộtlấymúibôngrồiđànbàkéosợi,dệtvải,thườngđemnhuộmchàmđi.Dânchúngcảđànông lẫnđànbàđềumặcnhữngcái áodài thật rộng, cổchật,trướcngựcnhiềulằnxếp,cánhdàiphủcảbàntay.Ngườiquýpháimặcáotrùng,cậpđôi,cậpba.Áothứnhấtdàichấmđất,chiếcngoàicụthơnmộtchút.Cứnhưvậynếucócậpnhiềumàuthì ta thấycóhìnhdạngcầuvồngsặcsỡ.Đồlótgồmcómộtáocánhlụahayvảivàkhôngquầncụt.Quầndàicùngthứvảivớiáo.

PhạmĐìnhHổchobiết

[431]ngườiởquêmặcáovảitrắngthô,họctrò

hayngườithườnglúcviệccôngmặcáoxanhlam(thanhcát)hoặcsẫm,hoặclợt,hoặcsừnglúccóquốctang,lúcthườngmặcáothâm.ĐànbàmiềnBắc

vẫnmặcváy[432]

.Đànbàđộinón,khôngđộimũ.Đànônghoặclấykhănchítđầu,hoặcđội

cácthứnóntulờcủanhàsư(cưdiện),nónsọnhỏ(xuânlôitiểu),nónvỏbứa

(toanbì)[433]

,nónmocaucủalínhTâySơnbắtchướcngườidânlúcđộiđi

đường[434]

. Tất cả đều đi chân đất.Nhưng ta thấy người sang di chuyểnbằngngựa,bằngcángnhư lúcTâySơnkhởi loạn,bằngvõngmànhmành

cánhsáo[435]

.Trênmột bức hoạ của J. Barrow để lại

[436] chúng ta thấymột nhóm

ngườingồichơingoàitrời.Ởmặttiềnbênphảimộtngườicóvẻlínhvìcógiáodài,cótấmkhiênđánhgiặc,đầuvấnkhăn,quầncụt,ởtrầnlộranhữngbắp thịt rắnchắc.Trướcmặt anh ta làmộtbàncờ tướng.Phía sauanhvàngồinhìnnghiêngmặtlàmộtngườiđànbàtócvấnởtrầnhởngực,nétmặtthanh tú,nhẹnhõmnhưBarrowđãcôngnhận.Nhữngngườibên tráihoặcphíasaunữacóvẻsanghơn:mộtônggiàáoquầnrộngthùngthình,độikhănphủvai,cóngườiđộinónláchópđã tơi,che thêmcáidùvàcóngườiđộinónthượng.Tấtcảđềucóvẻthưthảthungdungtrongmộtkhungcảnhnhàntảnnhưtúplềuvớihàngcau,dãynúilàmnềnchobứcvẽ.

Đámquânlínhthìcóđiềuđặcbiệthơn.QuânTâySơnmanggiáorấtdàitrangtríbằngmộtcụctuanhuộmđỏvàmàuđỏnàykhôngaiđượcmangở

áoquầncũngnhưvậtdụngvàchỉdànhriêngchoquânđộithôi(họvẫngiữgìnđượcmốiquyếnrũcủalácờđỏnhữngngàymớinổidậy!).J.BarrowtảlínhGiaĐịnhkhôngđồngphụcvềmàusắccũngnhưvềkiểumẫu.Thườngra,mộtchiếckhănquấnđầuđôikhi trùmkhắp,mộtchiếcáocánhhayáochẽnxuềxoàvớimộtquầncụtlàtrangphụccủalính.Nhưngkhitriềuđìnhcóviệcthìhọmặcđặcbiệthơn,độimũgiấybìacứngtreođuôibòmàuđỏloét.Cácáochiếnchoàngngoàivàcácvạtáolấmchấmthìhoàntoàntheo

kiểucáchTrungHoa[437]

.Đời sống thường nhật đó không phải lúc nào cũng êm đềm trôi qua.

Tronggiaiđoạnchiếntranhnày,dânchúngđãtrảiquanhữngtaihoạkhủngkhiếp.TađãnóitớinhữngthảmcảnhđóiởThuậnHoánăm1775,đãtưởngtượngtrậndịchtểlàmhaomònmộtnửaquânTrịnhởnơiđórồi.HãynghĩthêmnhữngkhilínhtrángđắcthếnhưlúcloạnKiêubinh.HọphánhàHuyquận côngHoàngĐình Bảo “không cònmảnh ngói”, phá cả nhà “nhữngquan thịmọi ngày có tánh khắc khổmà họ vẫn ghét.Họ còn lùng nhữngngườiđómàgiếtnữa làkhác”.TrịnhTôngchémmộtngườiđể thịoai thì

việcphánhàtạmdừng,nhưngviệcbắtngườivẫnchưathôihẳn[438]

.DânchúngởQuảngNam,ThuậnHoácũngphảichịuáplựccủanhữngngườicóchútchứcvịvàbọnlínhtrángtànngược.ỞGiaĐịnh,línhvàcảquancũngđitrộmcướp,cóngườicóchứckhálớnnhưCaicơNguyễnVănTriệu,NgôCôngThành,NguyễnVănĐạiởdinhVĩnhTrấn.CấmvệbinhcủaNguyễnÁnhđượcưuđãi, quyền lớnnên cókẻgiảmạođểđi ăn cướpkhỏi bị tộikhiếnÁnhphảilậpthẻlínhđểkiểmsoát.LínhngangtàngđếnnỗidânBắcHàphảigọilà“cha”!

Chonên, khi tình thếđảongượccódịp trả thù làdân chúngkhông từnan.QuânTrịnhđóngởHuếkhibịNguyễnHuệphávỡchạyrangoàithànhđềubị dân chúnggiết chết.Kiêu binhở tứ trấn khiNguyễnKhảnủnghộTrịnhKhảichốnghọ,họtrốnđiquacáclàngxómbuộtmiệngnóilộratiếngThanhNghệđềubịdânquêbắtgiết,đànhphảigiảngườicâmđiănxincùngđường.MộthoạtcảnhmàHoàngLêkểlạinóilênđầyđủtháiđộdânđốivớiquanvàlínhtrongthờiloạn:

“KhiTâySơnvàoThăngLong,Kiêubinhchạyracáclàngbịdânquêkểtộikiêu lộngngày trướckhôngchứachấpvà làmnhụcnhãđủđường.Cóngườicởitrầntrùngtrụchốthoảngởphíatrongthànhchạyrakhiquacửaôbịdânởđótrôngthấyvàchỉmặtnói:

“ThằngbụngphệkiacólẽlàlínhNhưngkiện,lôicổnólạimàđánhchếtđi.

“Ngườiấyvộiđáp:“-Khôngphải,talàquanHuyệnuýhuyệnThọXươngđây.

“Mọingườicùngcười:“-Ngườitavẫnbảo“ônghuyệntobụng”thậtkhôngsai.“Ngườiấycũngcườirồiđi”

[439].

Ởnhữngnơikhôngcóđánhnhauhọvẫnphảichịuảnhhưởngnặngnềkhicácđốiphươngthấyrằngmuốnthắngđượcđịchquânphảitậndụngsứclực tàinăngdânchúng.Tađã thấyđiềuđóởvùngTâySơn.NguyễnÁnhcũngkhôngthểnàolàmkháchơn.Thiếulươngmễ,thuếmá,dângóp.Thiếugỗvánlàmthuyềnvậnlương,dânđóngmỗingườimạnhhơn3quan,giàyếubệnhtậtmộtnửa.Thiếuáocholínhmặc,dânphảinạpvải.Đếnđilínhcũngkhông tránh được đóng góp.Để dự bị đánhTâySơn vào giữa năm1789,Ánhbắtthulươngriêngcủaquanquân.Đánhgiặcnửachừng(tháng4âmlịch1795),ÁnhkêuCảnhởGiaĐịnhbắtbọnphủbinh,thuộcbinh,lạctòngquânkhôngđiđánhgiặcmỗingườinộphaivuônggạo.Quânđếnvùngnàothìởđócungcấpquânnhu.Thuếnămnaykhôngđủchidụng thìbắtdângóptrướcthuếnămsau!Chonêndânphảitrốntránh.Đếndânđồnđiềncàngkhôngsungsướnggìhơn.HọtrốnnhiềuđếnnỗiBộHộphảiralệnhbắtCaitrạimộngườibổ sung,hạn15người làđủ số trong thángkhôngxong thì

phảiđilính[440]

.Tuynhiênquađóikém,chiếntrận,ngườidânlạicàycấy,cấtlạinhàthờ

khiếncácgiáosĩphảingạcnhiênvềnănglựcxâydựngcủahọ.Rồinhữnglúcrảnhrỗi,họcũngbiếttìmcáchgiảitrí.

PháiđoànMacartneyngạcnhiênvềmộtđám7-8ngườichuyềnnhauđákiệnkhôngchorớtxuốngđất.Tráikiệnlàmbằngmộtmiếngdathuộckhô,códâycuốnlại.Bachiếclôngdàicắmvàotrongmiếngda,toảraphíatrênnhưngđằngdướitúmlại,chuiquacáilỗcáchnhaunửaphâncủamộtđồngtiền.Cóhai,bađồngtiềnnhưvậyđểlàmđằmcáikiện.

Khirảnhrangngườitađicoihát.NgườiAnhkhôngbiếthọdiễnhàikịchgì(cólẽlàbữahátchèo,bàichòi),nhưngthấymộtngườigiàlàmravẻtứcgiậnvàmộtthằnghềchọccườiđánggọilàcótài.Ngườiđixemvâyquanhrạp,cóngườileolêncâynhìnvàođámhát,vàokhángiả.Macartneyđượcmờiđixemmộtvởtuồnghátbộivàobữa4-6,cókèntrốnghợptấu,diễntừcũngnhịpnhàng“nhưsânkhấuÝ”.Đámđàncahátrấtđúngnhịpvàcảtaychânthânmìnhuốnéocũngrấtuyểnchuyển,đềuđặnnhưbứchìnhcònghi

lại cho ta thấy thêm[441]

. Ca nhi cũng nhiều ởGiaĐịnh, nhưngNguyễnÁnhlạitìmcáchngăncấmkhôngcholẫnlộntrongquanquân.Ngoàira,ởvùngnày,các tròđágà,đácá,đánhbạccũng lànhữngmóngiải trí thông

thường[442]

.Sống vui buồn lẫn lộn như vậy, dân chúng còn để ý đến những hiện

tượngsiêuhình.Cáclễtiết,tintưởngmàchúngtacònthấyquenthuộcvừalà dịp cho họ cầu mong thần thánh giúp đỡ họ qua cơn nguy khốn nhưtrườnghợpngườidânchàiởTouranelênbộcầuxingiađìnhyênổn,chuyếnrakhơiđầy lưới.Trêncáccànhcây tohay trêncácnơicaokhác,họdựngtrangthờ,đặtvàođócơm,đườngvàcácthứcănrồiđốttrầmlênkhấnkhứa.

Một nhân chứng đã viết những điềumắt thấy tai nghe vềmột tu việnvùngthiểusốMường:“Tôiđượcđến thămmột tăngviệnmàhọgọi làCảĐễ.Cóhai“Chậuhúa”haythầytăngvới6hay8người“sơtu”(…).Họmặcáođỏ,khônglàmgìcả,khôngcướivợ,nhưngngheđâuhọcũngrấtphóngtúng.LàngcủaCảĐễđónuôitấtcảnhữngngườiởtrongtăngviệnkhôngđểaiphảimấtcônglàmbếp.Khicómộtngườiđếnthămhọtheotụclệ,trướcnhấtphảibáitượngđặttạimộtgócphòngsauđóquỳdướichân“Chậuhùa”đểchàoôngtavàđểthưởngcôngchokhách,ôngtađưataychohôn.Trongkhiđóthì“Chậuhùa”ngồinghiêm.Họchỉăncóhailầnmộtngày.Nhữngaihamănthườngviệncớcúngđểgiữlạihaiphầncơmsánghaytrưađểđếntốiăn.

TăngviệnhayCảĐễởtrênnúicaonhấtvìtheosáchdạy,họtinrằnghọởnơicaobaonhiêu,khichếthọcàngdễlêntrờibấynhiêuvìhọchorằng

trờichỉcáchnúicaonhấtcó20dặm...”[443]

.Trongdângianđầyphù thuỷ,ôngđồng,bàbóngmàNguyễnÁnhbắt

ngăn cấm, không thì đánh roi, phạt xay lúa, giã gạo.Tục lệ bị khinh khi,nhưng thực ra nó bắt nguồn từ tin tưởng của rất đôngdân chúngnên ảnhhưởngrấttotát.ChúngtalưuýrằngtintưởngđồngbóngđãđượcthểchếhoáởvùngTrịnhbằngđạoNội.ChuyểnvềNam,màuđỏcủapháiđạođó-màu tượng trưng cho phươngNam - đã trở nênmột khích động linh hồnquân tướngTâySơnnơi lá cờ,nơi sắc áo lính tráng.Tấtnhiênkhôngkhíthầnbíđógặpmảnhđấttốtcủasinhhoạtbộlạc,củatưtưởngChiêmThành,củacáchộikínMinhdânlưuvonglạicàngnồngnànthêmkhiếnkếtthànhmộtphongtràoquấyđảodữdội,khiếnNguyễnÁnhthùghétcácôngđồng,bàbóngcứtưởngmìnhvôtộivạ.

Tuy nhiên, tục thờ cúng ông bà - lạy xác - trên khắp nước vẫn đượcchínhquyềnbênhvựccoinhưlànềntảngđạođứccủadântộc.Cácgiáosĩphầnlớncũngcôngnhậnýnghĩaluânlý,khôngmêtíncủatụcnàynhưngvẫntheolệnhRomađểgâyraxungđộtkhiếnýthứcTâyphươngđivàovớimộtsốđôngngườiđãhiệndiệnởĐạiViệtrồimàphảilùibướclạiđợimộtcuộccanthiệpmạnhmẽhơnvàonửathếkỷsau.

Tiết15

CHIẾNTRANHVỚINGUYỄNNHẠC

PhảnứngcủaQuyNhơn*CuộctiếnquândòdẫmcủaLêVănQuân*NhữngchuẩnbịtrongkhókhănvàtrậnthuỷchiếnởThiNại1792*ChiếntranhởthànhQuyNhơn.

TađãthấysựsôisụcpháttriểncủaGiaĐịnhvàPhúXuân.TrongkhiđóQuyNhơnvẫnimlìm.Vẫnbiếtcókhibiếncốvẫnxảyramàtàiliệukhôngnóitớiđểchosửgiaphảicambótaynhưngcũngcókhibiếncốthậtkhôngxảyranhiềuvìđịaphương,thờiđại,tậpđoànởđógặpphảinhữngđiềukiệnghìmbướctiến.QuyNhơncủaNguyễnNhạcởvàotrườnghợpnày.

NơivùngTâySơn,trongkhiemôngcaitrịtrênhaicựuđôNam,BắccóđủnhânvậttàilựcđểlàmthếtrưởngthànhthìNguyễnNhạcphảibằnglòngvớimộtphầnlớnxứChiêmThànhcũtừQuảngNgãivàođếnBìnhThuận.CũngnhưchúngtachoángmắttrướcbướctiếnồạtcủaTâySơn,lầmtưởnghọcómộthậuthuẫnkinhtếdồidào,pháibộMacartneynhìnthấy“bằngmắttrần” xứTsiompa có dáng củamột cánh đồng xinh tốt, chập chùng thànhtừngbựccấptừbờbiểntớibêntrongvàchenlẫnmộtcáchkỳdiệunhữngnộicỏvàđồngáng.Nhưngbằngviễnkínhthìcáicảnhgiàucóấytanbiếnđi,nhườngchocảnhmộtvùngmênhmôngnhữngcátvàngnhạt,chenvàođó

rảirácnhữngdãynúi,đỉnhnhọnvútlêncao[444]

.VìvậytakhônglấylàmlạrằngvùngBìnhThuận,BìnhKhangkhônglàcáiđíchtranhgiànhcủaTây

Sơn và Nguyễn. “Đất Bình Thuận chiếm dễ giữ khó”[445]

. Nguyễn VănThànhđãnóinhưvậybởivìquânTâySơnkhônggiữđượcmảnhđấtkhôcằnnàythìđổivềtayGiaĐịnhmớitrunghưng,khókhănnàocógiảmbớtđâu.

Thấtbạitrongchiếntranhnồidaxáothịtgâymộtxúcđộngtâmlýchoviên tướng đamưumà tuổi đã về chiều khiến choNguyễnHuệ phải chêtrách.Nhưng thực ra TháiĐứcHoàng đế cũng không thể làm hơn được.Trêncănbảnnôngnghiệp,ôngcũngbiếtcốgắngkhuyếnkhíchdânchúngcanhtácbằngcáchcôngnhậníchlợicủanhữngcơsởsẵncónhưchocáctaythợgìngiữcácxenướcởQuảngNgãiđượcmiễnsưudịch,cấpbằngcho

ngườitrôngcoi[446]

.ĐámTềNgôicũngcólảngvảngchechởbờbiểnchoôngvà trước sựphát triểncủaGiaĐịnh làmdân,binhTâySơnphảikinhhồn, chính ông cũng cố gắng cho đóng nhiều thuyền bèmong chận trướccuộctấncông1792.Nhưngkếtquảthựclàítỏi.Sựhiệndiệncủaôngkhiến

PhúXuâncáchbiệtGiaĐịnhchỉcóhiệuquảlàlàmchoGiaĐịnhquanhữngbướckhókhănbanđầuthôi.

Tháng4CanhTuất(1790),thuthậpđượcnănglựcmớimẻ,NguyễnÁnhbàn chuyệnđánhBìnhThuận.NguyễnVănThànhbác đi nhưngÁnhvừanhận thấy được ích lợi do giao thương đưa lại nênmuốnmở rộng đất để“xuấtnhập thông thương”để“nhờcậycái lợi cámuối” (củaBìnhThuận)cầnyếuchobinhlính,dânchúng.

DướiquyềncủaTiếtchếLêVănQuâncó6.000quân.TiênphonglàVõTánh;NguyễnVănThànhđược làmphóvớidụngý làmhoàgiảimốibấtđồnggiữaviêntướngcướpmớivềlàmPhòmãvàviênphụtácủaChâuVănTiếpcụcmịch,thôlỗnhưngvẫnrõralàcanđảm,cótài.BìnhThuậnlàđấtChàm,nhờdịpTâySơnnớilỏng,viêncầmquyềnởđótênTáhưởngđượcmộtquyềntựtrịkhárộngrãinênđứngvềpheQuyNhơn.NguyễnÁnhcũngkhôn ngoan cho đi theo quân một người Chàm là Hàn lâm Nguyễn VănChiêulàmKhâmsaiTánlý.

NguyễnVănThành tiếnquânđếnHốcTrâmchậnđườngvềkhiếnĐôđốcTâySơnlàĐàoVănHổphảinhờChưởngcơTádẫntheothượngđạorútlui.TábịbộiphảnchếtvàquânGiaĐịnhchiếmđượcPhanRí.LêVănQuânmuốnnhândịpnàythừathắngtiếnlấyDiênKhánh.NhưngquântướngGiaĐịnhvớixuấtxứ lẫn lộn chưa tínnhiệmnhau.NguyễnVănThànhkhôngđồngýviệctiếnquân.VõTánhkhôngđồngývớiQuânđãđànhmàTổngnhungCaicơNguyễnVănLợi,NguyễnVănDựccònámthôngvớiTâySơnnữa. LêVănQuânmặc thuộc tướng, đểNguyễnVănThành giữ chợMai(MaiThị),VõTánhgiữPhanRírồitựdẫnbinhchiagiữNhaPhânvàMai

Nương[447]

trênbaluỹmớiđắp.NhưngTâySơnđãtiếnquânđánhtrước.Tháng6nămđó,ĐôđốcHồVănTự,NguyễnCôngThái,ThamtáTừ

VănTú từDiênKhánhđem9.000quânvào tấncông.Thuỷbinhhọcũngđồng thờiđổbộ lêncửaPhanRang.BinhNguyễnchếtnhiều,Quân luivề

giữỶNa[448]

đưa thư cầu cứu. Lúc bấy giờ NguyễnVăn Thành và VõTánhđãđượcchiếu triệuvềnhưngTánhcứđi luônmặcThànhmộtmìnhquaylại.

NguyễnÁnhmộtmặtsaiPhạmVănNhântiếp,mộtmặttựdẫnbinhthuỷracửaTắcKhái.LúcbấygiờQuân,Thànhđã luiđượcvềPhanRí.QuânTây Sơn lại tới vây. Nguyễn Huỳnh Đức, Nguyễn Văn Trương, Võ VănLượngđembinhtiếpviệnkhiếnTâySơnluivềPhanRang.Ánhcũngnhânmùagióbấcsắp tới,bất lợichocuộchànhquânnênđểNguyễnVănTính

giữPhanRí,triệuLêVănQuânvềđóngPhướcHưng[449]

.Trậnchiếnkéodàikhoảng4thánglàlầnthửsứcđầutiêncủaGiaĐịnh

vàQuyNhơn.

DùcótênPhạmVănNhân,ngườitheohầuHoàngtửCảnhvàdùtháng3-1790ởGiaĐịnhđãcóđộ10thuyềnbuônBồvàmộttàuPhápnhưL.MJ.deJésusMariachobiết, chúng takhôngnghĩ rằngngườiTâyđã thamgiachiếntrận,vìhọphải theoNguyễnÁnhmàÁnhthìchưađếnPhanRí.Dùsao,rõlàlựclượngGiaĐịnhtuyđánhbạiPhạmVănSâmnhưngchưađủsứctiếnra.VàÁnhphảichờđợi.

TrongkhoảngthờigianđóÁnhlochỉnhđốnnộibộ,pháttriểnthếlực.CũngchínhlúcnàyngườiTâyphươngdồndậptới.ÁnhmuatàuđồngcủaôngGombra, sai Dayot đi buôn ởMacao,Manille. Nhưng đồng thời GiaĐịnhcũnggặpnhiềukhókhăndopháttriểngâyra.Ánhnuôibinh,dânđói.Ánh loxâycôngsựphỏng thủbắt sưudịchnhiều,dânoán,ngóngvềTâySơn. Ánh thận trọng lo việcmởmang, chần chờ không ra quân làm bọnphiêulưuTâyphương,kiêungạocósẵn,ồạtđãquen,mongmuốncóchiếntranhđểkiếmlợi,đâmrasốtruột,chánnản.Ngàyđầutháng5-1791,ÁnhthấyDayotđibuôn tiêunhiềuquá,phátghétđòiđuổicảbọn từ lính tớisĩquan.PhầnBá-đa-lộclạinghĩrằngdotháiđộthiếucảquyếtcủaÁnhmàTâySơnbớt lo sợvàcho rằng“trong tình thếnàynếuhọcóganđếnđánh thì

thựclàkhóngăncảnhọ”[450]

.ThựcraBá-đa-lộccòncódụngýkháckhihốithúcÁnhraquân.Quátin

cậy vào lực lượngmột nhóm người phiêu lưu, Pigneau định chắc ông sẽthắngđượcTâySơn.ÔngmuốnraBắcHàlàmphépchocácL.Mởđấymàtừlâuôngkhôngđượcgặp.ÔnghỏithúcÁnhcấtbinh.Ánhkhôngchịu,ông

đòibỏđi tới2lần[451]

.NgónđòndoạgiànàysauđóNguyễnÁnhsẽbắtchướcđểbuộcôngởlại.

Tuy nhiên việc đánh Tây Sơn cũng vẫn được tiến hành. Tháng giêngNhâmTý,NguyễnÁnhbàyrakếhoạchmàsaunàyngườitasẽgọilànhữngtrậngiặcmùa.Ôngbảođợi tiếtgiónamthổi thìraquân,gióngượcthì trởvề.Khiđánhthìtụtậpbinhlínhlại,khivềthìchođicàyruộng,binhkhôngmệt,khôngngồiănkhôngtronglúcTâySơnchạyứngcứuđầunàyđầunọ

khôngrảnhtýnào[452]

.Nhưngđếnkhoảngtháng5-1792thìGiaĐịnhnhốnnháovềtinTâySơn

sắp trànvào.KhôngphảicủaNhạcmà làcủaHuệmớiđángsợ.TinnghengóngởđâythìnóiTâySơncóđộ300.000ngườitrànvàođánhtốcthẳng

xuốngCaoMan[453]

.SửquanthìchobiếtXiêmđưathưxinÁnhgiúpbinhở đường thượng vì Tây Sơn đánh mạnh ở Vạn Tượng. Thư trả lời củaNguyễnÁnhchobiếtrõGiaĐịnhcóthámbáokỹcàng.Theođó,NguyễnHuệtuyểnbinhBắcHàcóđến2-30vạnmuốnđemvàotấncông.Bộbinhđánhcácđạomiền thượngpháđếnNamVang, chuyểnđánh sau lưngSài

Gòn. Thuỷ binh sẽ vào Côn Lôn, phá Hà Tiên, theo Long Xuyên, KiênGiang ập lên chiếmSàiGònmặt trước. Thắng xong họ sẽ tính tớiXiêm.ĐiềunàychắclàÁnhdoạXiêmđểđềnghịmộtcuộchợptác:Xiêmởphíasau trên bộ, Nguyễn Ánh phía trước mặt đường thuỷ cùng hai mặt đánh

NghệAn,PhúXuân,phátrướckếcủaTâySơn[454]

.KếhoạchđánhGiaĐịnhcóvẻthựcvìtoantínhtolớn,hungbạohợpvới

thóiquencủaNguyễnHuệ.Vàsauđóquảcó40thuyềnTềNgôicủaQuangTrung lần mò vào đánh phá ở Bình Thuận. Không biết vì sao kế hoạchkhôngthành.Sửquankhôngcầnnhắclạinếusựviệckhôngxảyrađểchohọghi.Lelabousseđưahaigiảthuyết:hoặcTâySơnsợnhữngchiếctàuÂulúcnàyđếnbuônbánrấtnhiềuởGiaĐịnh,hoặcquânhọđãgặphaiđạoquânXiêmđưalênngănhọvàoMiên.Rốtcụchọđãrútlui.Sựthực,nhưđãnói,NguyễnHuệthậtkhómàhivọngthắngkhiđưaquânđivòngtránhđấtVuaAnhđểđếnđánh.Cònđườngbộthìnúirừngchậpchùng,quânLào,Xiêm,Miênsẵnsàngtiêuhao,đánhtậphậu;đườngnướcthìgióbấcđãdứtvàgiónamđang thổimạnh.Cuộcviễnchinhchỉ chậm lạinếukhôngcóbấtngờxảyrachoNguyễnHuệ.

TronglúcNguyễnÁnhbấnloạnthìPigneauđòiđilầnthứhai.Ngườitanhốnnháolênvìôngnàybỏđi tức là lôi theocảbọnphiêulưuđanggiúpbinh.NguyễnÁnhcũngcònnontaykhôngbiếtrằngkhoảngđónămtrướcBá-đa-lộcmuốnđinhưngkhôngdámvìsợhạichocôngcuộctruyềngiáo.Ánhvội vã tới xinPigneauở lại.Một người lẻn nghe trộmcuộc hội kiếnthuật lại rằngPigneau tráchÁnhkhông chịu nghe lời, khôngđi đánhTây

Sơn[455]

.RốtlạiBá-đa-lộcthắng.ÔngkhôngđinhưngNguyễnÁnhphongOlivier

làmVệuýThầnSáchquânvàđemsúng lớn, lương thực rangoàibiển tổchứcmộtcuộctậptrậnlớngồmkhoảng128chiếcvừađạihiệuthuyềnvừaôthuyền.Chiếndịchbắtđầu.

Thuỷ quân tràn đến vũngDiên bắt được thuyền tuầnTây Sơn biết họkhôngchuẩnbịphòngthủ,NguyễnÁnhsaiTônThấtHuycắtđặttướngsĩ,NguyễnVănThànhlàmTiênphong,PhạmVănNhântiếptheosau.NguyễnVănTrươngtheoTrungquânhộvệvàNguyễnKếNhuậnđisaurốt.

ĐếnThiNại,NguyễnÁnh cho binh giỏi lên bộ đốt huỷ trạiTâySơn,Nguyễn Văn Trương, Nguyễn Văn Thành lấy thuyền Long, Phụng xông

thẳngvào[456]

.NhưngtheongườiTây,kẻmởđườnglạilàDayottrênchiến“tàuđồng”.QuânTâySơngiữthànhtưởnglàtàubuônđịnhkhámtàunhưngkhithấytheosauđólàcảthuỷquâncủaNguyễnÁnhnênchậnlại.Họbắn5-6tiếngđạibác.DayottheothóiquenTâyphươngchokéocờlên,bắntrảhếtloạt.Rồichiếctàunghiênglạiđểbắnnốtphíabênkia.TâySơntiếptục

bắnnhưngtớilầnthứhaithìcảhệthốngphòngthủđãbịchiếm[457]

.ĐôđốcTâySơntênThànhbỏchạy.QuânGiaĐịnhlấyđược5đạihiệu

thuyền,30gheđibiểnvà40ghesairồilạitìmbắtđược3gheTềNgôinữa.HaingàyởchợThiNại,NguyễnÁnhvỗvề,phủdụdânchúng.QuânlạikéovềGiaĐịnh,khứhồichỉhơn10ngày.

Đó làchiến thắngđầu tiênchứng tỏ sứcmạnhcủađội thuỷquânmới.NguyễnÁnhlạicònvuimừnghơnkhibiếtchắcrằngđếnlúcnàyNhạc,Huệcũngvẫnchưahoànhau.Nức lòng,ôngchosửa soạnngaycuộc tấncôngmùasau:choquânnghỉ,chosứđiXiêmbáotiệp,bắtvoilàmtượngbinh,tạothêmđạihiệuthuyền,tăngthuỷbinh.

ChiếnthắngThiNạilàmhoảnghốtTâySơn.NguyễnHuệphảitứctốcnhảyvàochiếntrận,TheotờhịchgởichoquândânhaiphủQuảngNgãivàQuyNhơn đề niên hiệuQuangTrung thứ 5 ngày 10 tháng 7 (27-8-1792)[458]

ôngtỏrađượcýđó.BảndịchcủagiáosĩDeLaBissachèrevẫncòngiữđượcgiọnghunghăng,ồạtcủalờikêugọibìnhThanh5nămtrướcởxứNghệ.Theotờhịch,sautrậnThiNại,NguyễnNhạccóviếtthưchoôngtrìnhbày rằngquândânQuyNhơnkhiếp sợ trướcđốiphươngnênmớibị thuamauchóngnhưvậy.QuangTrungphảinhắcnhởđếntínhcáchphùtrợcủadânhaiphủđốivớianhemTâySơnvàngượclại,ơnhuệhọđãbanchodânchúng trên 20 năm rồi. Ông gợi lại những trận bìnhXiêm, đánh Bắc oaihùng,lừnglẫyvàlưuýrằngchenvàođó,nhữngchiếnthắngchốngcựutràothậtquádễdàng.“GiaĐịnhlàmồchôn”họNguyễn.Thếthìdânhaiphủsợgì bọn người nhút nhát ấy?Đúng ra dân chúng sợ ngườiTây dưới quyềnNguyễnÁnhthìphảihơn.Nhưngcáikiêuhãnhcủaviêntướngbáchthắngkhôngchophépdânbáiquậncủamìnhsợbấtcứai,vì“chodùloạingườiấycókhéoléođếnđâuđinữa,tấtcảđềucócặpmắtxanhcủaconrắn,phảicoihọnhưnhữngxácchếttrôitừbiểnbắcdạtxuống”.

DựđịnhcủaNguyễnHuệbáocáochodânchúnglàquânPhúXuânsẽđemtoànlựclượngthuỷbộtungvàoGiaĐịnh,đánhđếntậnCaoMiên,đậptanquânNguyễnÁnh“nhưgỗmụcvậy”.Đángchúý là tờhịchnói“theolệnhVuaAnh”.Có thể thựchaibênđãđồngývớinhauvềđiểmHuệ trợgiúpchoNhạcnàyvìrõrànglàhọđangđứngtrướcsựtồnvongcủagiađìnhhọ. Vì cũng chính trong tờ hịch, Nguyễn Huệ khuyến khích dân hai phủtrung thànhvớiNhạcvànói rõ rằngviệcđánhGiaĐịnh làđể tỏchomọingườibiếtNhạc -Huệ thực làanhemvàhọkhôngbaogiờquênhọcùngmộtdòngmáu.Lờilẽcótínhcáchtrấnanvàcũnglộcósựtươngnhượng.CólẽchínhcósựnhượngbộvềphíaNhạcnênNguyễnHuệhiểudụcáclàngtronghaiphủphảilolàmcầu,đườngđểquândễtrẩyđi...

Dựđịnhkhôngthànhnhưtabiết.Haimươingàysau,NguyễnHuệchết

bấtngờvìlochocuộcviễnchinh.ChiếntranhdođótiếptụccólợivềphíaGiaĐịnh.

Tháng2âm lịch1793, cóviênĐô tyTâySơnđemhai thuyềnvà100ngườivàoGiaĐịnh.NguyễnÁnhbiếtđượcviệcNguyễnNhạcđememgái

điđiếuNguyễnHuệđếnQuảngNgãithìbịchậnlạikhôngchora[459]

.Thấy

báccháuhọcònnghikỵnhau,ÁnhbènquyếtđịnhđánhQuyNhơn[460]

.ViênĐôtynàytừPhúXuânđếnnêncóthểchínhôngchoGiaĐịnhbiếtcảviệcQuangToảnvàQuangThuỳhụchặcnhaunữabởivìôngLelabousseđãkểrõviệcnàytrongthưkhoảngtháng6dươnglịchkhicuộctiếnquânmớicònởPhanRang,BìnhKhang.

Lầnraquânnày(tháng4âmlịch1793)doTônThấtHộicoi.Quânbộđánh PhanRí vớiNguyễnVănThành,NguyễnHuỳnhĐức,NguyễnÁnhtheoquânthuỷcóNguyễnVănTrương,VõDiNguỵđitrước,VõTánhhộvệ.QuânđicóngườiMiên,Hoa,Âuhunghăng,dữtợn.

QuânthuỷđếntrướcởcửaPhanRang.NguyễnKếNhuậnđánhluỹMaiNươngthìTâySơnđãchạyrồi.NguyễnÁnhđểlạiVệuýNguyễnHiênđợibộbinhrồiracửaNhaTrang.NguyễnVănĐắc,VõVănLượngđổbộđánh

luỹHoaVông[461]

lấyphủDiênKhánh.ÁnhsaiVõTánhmang3vệđộiđilấyBìnhKhangrồichínhmìnhcũngtheothuỷquântiếnranữa.ỞvũngHònKhói,ChỉhuyTrílạibỏBìnhKhangđểmộtsốbinhtướngrahàngđầuquân

dướicờGiaĐịnh[462]

.Quânbộchậmchânhơn,nhưngTônThấtHộicũngđuổiđượcĐôđốc

HồVănTựchạytheođườngthượngvềQuyNhơn.Tronglúcđóbinhthuỷ

đãđếnXuânĐài.VõTánh tiến lênđánh luỹLaHai[463]

,ThamđốcTâySơnlàPhạmVănĐiềmchạybỏcảlươnghướng.SứcchốngcựcủaTâySơnrõlàrấtyếuớt.

Như vậy là từBìnhThuận đến PhúYên quânNguyễn đã chiếm trọn.Ánhlođặtngườicaitrị,thâuthuế,lấylúanạpthaytiềnđểcólươngcấpbinhlính.QuancaitrịcóngườilàquanvõrảnhranhnhưNguyễnThoancoiHậuthuỷdoanh,giữBìnhKhang,cóngườilàhàngtướngvôhạinhưNguyễnYMânđượclàmCaibạPhúYên.

NhưngkhiquânNguyễnvàođấtQuyNhơnthìthấyđượcsứcđềkhángcủaTâySơn.VõTánhđổbộlêncửaThiNạirồitiếnphácầuTânHộivào

tháng 6 năm đó. Tây Sơn lui về giữ núi Trường Úc[464]

. Ở đồng BìnhThạnh, quânNguyễngặpđội tượngbinh củaNguyễnBảo, conTháiĐức.

BảothuabènluivềđắpluỹgiăngtừThổSơn[465]

đếnnúiTrườngÚcđể

ngăngiữ.Lúcbấygiờ,bộbinhđãtiếnvàotheohaiđườnghẻmcósẵn:CùMông

gầnbiểnvàHàNhao[466]

phía tây.Ánhmật saiTônThấtHộiởđèoPhú

Quý[467]

bắtdângầnđóphágai,chặtcâydọnđườngđểđánhtrênnúi.Dướiđồng,quânôngnửađêmvượtquaKỳSơncùngNguyễnVănThànhtậpkíchnúi,cóVõTánhđánhởmặtsau.ỞTrườngÚc,VõVănLượngđếnđốttrạiđểLêVănDuyệttiếnlênnúithusúngống,đạndượcrấtnhiều.NguyễnBảovàĐàoVănHổphảichạyvềthànhQuyNhơnbỏlạicácluỹPhúTrung,Tân

An,CầuChàm,ĐậpĐá[468]

.Vòngvâycứdầndần thuhẹp lại.NhưngÁnhcũngcần thêmquânkhi

chiếntranhcàngquyếtliệt.MộtphầnÁnhlấyởđámdânsởtạihưởngứngtheo,phầnlớnlàđámdânmớinộithuộc:PhúYên,BìnhKhang.Ởcácnơinày,ÁnhlạinhắmvàođámcựuquânTâySơnđểkhỏimấtcônghuấnluyện:lệnhtruyềnchiêutậpởBìnhKhangcáctaysúnggiỏi,binhcũnhắmvàoailà“nhưngsúngđội”,“cựungạchbinh”nếukhônglàhọ?

Quân Nguyễn tới đánh luỹ núi Kho

[469]. Đô đốc Đẩu giữ ở đấy với

4.000 binhmạnh, dựa núi cao bắn xuống dữ dội. Trần CôngHiến ngườiQuảngNgãi,tâuvớiNguyễnÁnhxinvàoluỹlàmnộiứng.Kếtquảtựnhiênthấyrõ.NguyễnĐứcXuyênbênngoàikêuhàng,TâySơnbắnra,nhưngbêntrongHiếnđãnổidậy.ĐôđốcĐẩubịbại chạy thoát,ChỉhuyTrí thoátởBìnhKhangvềđếnđâyphảibịgiếtthảm.QuânNguyễnthuđược35khẩuđạibác,hơn80thuyềnbiển,3convoi,1khogạo,1khocámuốicùngvôsốsúngđiểuthương.

ThànhQuyNhơncàngbịvâysiếthơnvớicáctướngTônThấtHội,VõTánh,NguyễnHuỳnhĐức,NguyễnVănThành.TâySơncũngcònđược3cứđiểmbênngoài:GòDê,ĐầmSấu,vàTamTháp.

Thànhbịvâyđếnhơn3 tháng trời.Khôngphải làvũkhí tấncôngcủaÁnhkhônghiệu quả.Đámbinh línhTây phươngdưới quyền đề nghị pháthànhtrong10ngày.“Phóngdiên(diều)lưuhoảpháp”củangườiÂumàsửquannóidùngđểđốtthànhcólẽchỉcuộctấncôngồạtđóbằnglửađạnmởđường.NhưngÁnhkhôngchịuviệnlẽsợdânchúngtrongthànhchếtkhôngnỡ.Thấyquânvềhàngcàngngàycàngđông,Ánhtinrằngbịvâylâu,quântrongthànhsẽloạn,tựnhiênhàngđầu.SửquanghirằngÁnh“bảocácquânchớnônđánh”vàsaunàycácgiáosĩchoràng“cuộcvâyhãmkéodàivìlỗi

củavua”,tấtcảđềuđúng[470]

.Trong lúc chờ đợi, Nguyễn Ánh lo đánh chiếm các đất còn lại của

Nguyễn Nhạc. Tháng 7 năm đó, ông đến cửa An Dụ sai Nguyễn Văn

Trương,NguyễnVănNhân,NguyễnĐứcThiệnđánhĐệDươngphámộtcơsởlàmthuyềnbiểncủaTâySơnbắtđược30thuyềnmớitạo,cònghenhỏ,gỗvánđềuđốthết.QuânTâySơnkéonhauhànghơn300ngườitrongđócóĐô đốc Nguyễn Văn Thái, Cai bạ kiêm Công bộ Trần Văn Thái, Vệ uýNguyễnVănChinh,ChỉhuyĐàoVănLượng,NguyễnVănPhát.TướnggiữQuảngNgãilàNguyễnTấnLục,TrầnCôngTrữcũngvềhàng.

Yênmặtbắc,NguyễnÁnhtrởvề,lênĐậpĐá.Lầnnàyôngcóvẻquyếtliệtnênsailấy“hoảxađạipháo”đánhvàonhưngkhônghạnổingôithànhcònhơnvạnquânchốnggiữ.Tuynhiênôngcũngthuhẹpđượcvòngvâylại.QuânNguyễn đánh luỹGòDê bắt đượcĐàoVănHổ, quân Tây Sơn giữ

ĐầmSấubỏchạyvàothànhchỉcòntrơcóluỹTamTháp[471]

.NhưnglúcbấygiờcứuviệncủaPhúXuândoNhạckêucầuđãtiếnđến.

Trênbộlà17ngànbinh,80voidướiquyềnTháiuýPhạmVănHưng,HộgiáNguyễnVănHuấn,TưlệLêTrung,TưmãNgôVănSở.DướinướclàĐạithốnglĩnhĐặngVănChân,ĐôđốcHô(HôHổhầucũ?)ChưởngcơThiêmvới30thuyền.Thuỷquânthựcyếukémnhưngbộbinhthựcdũngmãnhvớiđủdanhtướngcũ.

ChonênởTràKhúchàngtướngTrầnCôngTrữchếttrận,NguyễnĐứcThiện lui về giữ núi Cung Quăng. Nguyễn Ánh vội vã sai Nguyễn VănThànhđem8.000quân raBếnĐágiữ cácđườngSaLung, hangTốiTrời(HônCốc)vớiNguyễnKếNhuậnvàNguyễnVănThái.

Chiến tranh lại đổi chiều. Tuy Trương Phúc Luật vừa đem 20 thuyềnchiếm lươngTây Sơn ởTháiCần, đốt thuỷ trại ở cửaĐạiÁp tậnQuảngNam,nhưngbộbinhTâySơnvẫnbámlấysôngVệởQuảngNgãi.NguyễnQuangToảnlạiđemtiếpviệnđếnSaLung.Ánhvừatừchốisựtrợgiúpcủa2 vạn quân Xiêm cùng 50 thuyền của họ phải cho Nguyễn Văn Thành,Nguyễn Đức Thiện thối lui rồi rút hết toàn quân về Phú Yên, tránh đámtượngquân,bộbinhtinhnhuệcủaPhúXuân.ỞXuânĐài,ÁnhsaiTônThấtHộicoihếtPhúYên,phânbốNguyễnHuỳnhĐứcđóngởLaHai,NguyễnLongđóngởThạchThành,NguyễnVănNhângiữ36thuyềnởvũngLấm.VềđếncửaNhaPhu(NinhHoà),ÁnhxâyluỹGòXoài(MôngPhụ)(BìnhKhang)đểNguyễnVănThànhgiữ.VõTánhđembệnhbinh,hàngbinhvềtrước ởGiaĐịnh.CònNguyễnVănTrương thì đồn binh thuỷở cửaCầu

Hin[472]

đểÁnhloxâymộtthànhGiaĐịnhthứhaiánngữđườngvàoNamcủabinhtướngPhúXuân.

ĐólàthànhDiênKhánhxâytrênluỹHoaVôngcũ.Theosửquan,thànhcao1trượng,chuvihơn510trượng,6cửa,cólầu,4góccónúiđất.Dịchvụcầntới3.000ngườiBìnhThuận,1.000ngườiThuậnThành.Bảnđồcònghi

lạirõvới1chữ“DiênKhánhđạiđồn”[473]

.Theoconmắtchuyênmôn,nhà

quânsựhiệnnaycó thểnhìnvàođồhìnhmàphân táchđượcnhữngvị tríxếp đặt y như củamột ngôi thành theo kiểuVauban. Nhưng với chỉmắtthường,đemsođồhìnhvớinhữngđồhìnhcáccôngsựởcácbảnđồquânsựPháp, ta cũng thấy được những đường nét tương tự. Bởi vì thành DiênKhánhlàcủaOliviervẽra.NólàemsinhsauthànhGiaĐịnh.Nhưngởsâuvàotrongmộtxứvừachiếmđược,nóđóngmộtvaitròrấtquantrọng.Nósẽchứngminhcóđủkhảnăngđểlàmmột tiềnđồnchốnggiữchoGiaĐịnh.NguyễnÁnhcónóthấyvùnganninh,đấtđaicủamìnhmởrộngra,sẽvui

mừngbiếtcótăngtiếntrênđườngvềcốđô[474]

.

Chương6-GIAĐỊNHVÀPHÚXUÂNĐỐIĐẦU

Tiết16

CÁICHẾTCỦANGUYỄNHUỆ

ConngườiNguyễnHuệ*VaitròNguyễnHuệtrongchếđộquânchínhcủaTâySơn*KhókhăncủaCảnhThịnh:sứctrànbờcủaTâySơnởDiênKhánhvàvụBùiĐắcTuyến.

GiữanhữngbộmặtlịchsửxuấthiệnvàohậubánthếkỷXVIIINguyễnHuệtỏrađặcbiệtnhất.NguyễnÁnhbềndai,kiêntrìcólẽđãlàmchomộtsố người trầm tĩnh thán phục, nhưng lại từng là bại tướng của “ôngLongNhương”, nên có thắng trận cuối cùng cũng bớtmột phần oai vũ đối vớingườisau.NguyễnNhạcthấtbạingaylúccònsống,hìnhnhưđãthừađến6nămtrongthànhChàBàn,kénmaymắnhơnChâuVănTiếpchếttrênchiếntrường, Nguyễn Hữu Chỉnh bị bêu đầu sau một hồi làm mưa làm gió.NguyễnHuệtráilạisốnggiữahàoquangrựcrỡcủachiếnthắng,chếtđinémtrảchoconcháutráchnhiệmgiữchodònghọkhỏibịtrudiệt.NguyễnHuệthunhặtđượctấtcảnhữnglờikhenlao,từbọnbầytôiquentántụngbấtcứailàchủtểchotớiđámthùnghịchtừngchịuđiênđảovìông.

Vềkhuônmặt,dángngười,lịchsửcònđểlạibứcvẽtruyềnthầncủanhàThanhhoạlúccósứbộ1790.NhưngchúngtađềubiếtđóchỉlàGiảVương.NgườitakhôngcầnchọnngườigiốnglắmvìđãcóPhúcKhangAnlàmtaytronggạtCànLong rồi.Nóivềkhívũhiênngangcủamộtvõ tướngbáchchiếnbáchthắngthìhẳnGiảVươngđãcó-nếutatinhoạsưvẽtheothực,khôngtôđiểmthêm.

Mới đây, người ta tìm được chứng cớ rằngmột pho tượng trong chùa

BộcởHàNộichínhlàtượngQuangTrung[475]

.Việcbứctượngđượcchomặctriềuphục,đihiamàlạichântrongchânngoàichứngtỏtháiđộngangtàngcủaconnhàtướng.Nhưngnếuchữ“quangtrung”trênđôicâuđốiđúnglàchỉôngvuaTâySơnnày thìbức tượngchắccũngkhông tạcđúnghình

NguyễnHuệvìđãphảichịunhữngquyluậtvềhìnhảnhkhuônkhổcủamộtôngPhật,ôngtướngTrungHoa:taito,mắtxếch(đángchúýlàtronghìnhGiảVương,đôimắtngườimẫucònnằmnganghơnởđây).

Trongmộtquyểndãsửcònlại,cómộtvàinétvềNguyễnHuệcóvẻthựclắm:“TócHuệquăn,mặtmụnđầy,cómộtconmắtnhỏ,nhưngmàcáitròngrất lạ, ban đêm ngồi không có đèn thì ánh sáng từ mắt soi sáng cả

chiếu...”[476]

.Tócquăn,mặtmụn,mắtkhôngđềulàdấuvếtcủathânxác.Nhưngcâuchuyệntròngmắtcóánhsángphátra,banđêmsoisángcảchỗngồilàcảmtưởngcủangườinhìnkhiếpsợtrướcoaivũcủa“Thượngcông”.

Về cuộc đời riêng của con người này, lịch sử cũng biết đượcmột ít,nhiềuhơnnhữngôngvuathờibìnhcầmđầuquốcgiabằngthếtập.SĩphuBắcHàquenvớikhôngkhítônnghiêm,bệvệcủaLêhoàng,TrịnhchúađãngạcnhiênkhithấycảnhanhemTâySơn“tròchuyện,kẻhỏingườiđápcực

kỳôntồn(?)ynhưanhemcácnhàthườngdân”[477]

.VàcũngnhândịpraBắcnày,tướngsĩdướiquyềnđượcvuicườicảmthấygầngũiôngtướngoainghiêmngàythườngvớicâunóicợtnhả:“Vìdẹploạnmàrarồilấyvợmàvề,trẻconnócườithìsao?TuyvậytachỉquengáiNamHàchưabiếtcon

gáiBắcHà,naycũngthửmộtchuyếnxemcótốtkhông?”[478]

.NgườicongáiBắcHà16tuổiđócũngbiếtnhượcđiểmcủabậcanhhùng

nên đã dùng thế lực riêng của mình mà ảnh hưởng tới quyết định củaNguyễnHuệkhiđòiphếtựhoàngLêDuyKỳ,lậpSùngNhượngcôngDuyCẩn,khithìđòingượclại,“mếukhóc”vuốtvetựáiđấngtrượngphu.Tìnhcảmmềmyếucũngtỏrõmấynămsau,khiQuangTrung“điêncuồnglên”vì

mộtngườivợmấtởPhúXuân[479]

.Tấmlòngsaymêđóđemđổvàocuộcđờiông,nơitriềuchính,nơichiến

trườngbiếnthànhmộtsứcquyếnrũlôicuốnmọingười.DùNguyễnNhạccóghétemđếndùngchữ“giảoquyệt”,“hợmhĩnh”,“kiêungạo”,ngườitavẫnnhìnhànhđộngcủaHuệđểmàthấycáchìnhdungtừtrênkhôngcóýnghĩaxấu khi gán chomột con “hùm (muốn) ra khỏi cũi”. Trái lại, khi bàn vềNguyễnHuệ,NguyễnHữuChỉnhđangở thếđốiđịch,NguyễnĐìnhGiảncứngcỏiđềunhận“BắcBìnhvương làmột tayanhhùng”.Khi triều thầnBắcHàhọplạiđểbànviệccửngườivàođòiNghệAn,PhanLêPhiênloạiNguyễnĐìnhGiản,PhạmĐìnhDư,viện lẽ“BắcBìnhvương làngười rấtquyệt,haydùngtríthuậtlaolungngườikhác,tronglúcbànluận,khixuốnglạinâng lênngười takhôngbiếtđâumàdò”.TrầnCôngXán,viên sứgiảđượcđềcử sau lúc“luôn trongmấyhômvẫnkhôngcửđượcngườinào”,cũng phải e dè nhận rằng kẻ mình phải thuyết là “người huyền bí khó

lường”[480]

.ThậntrọngdèdặtkhôngvàothămLêHiểnTôngbệnh,dùnglýđóđểbắtlỗiLêDuyKỳsaokhôngđợiôngvàohãypháttang,NguyễnHuệthựcđãhànhđộngcóchừngmực,cótínhtoánkhiếnbọnLêthầnphảinểsợvậy.

Những chiến thắng của ông càng đưa ông lên cao trên đài danh vọng.MộtcungnhânởThanhHoátrongdịpNgôVănSởchậnnúiTamĐiệphẳnđãthấycảhùngkhícủaTâySơnnênbàymưuchoLêTháihậumàkỳthựctómtắtđượccảdưluậnBắcHàlúcbấygiờđốivớiviêntướng“hangnúi”:

“NguyễnHuệlàbựclãothủhungtợnvàgiỏicầmquân.CoiyraBắcvàoNamthậtlàxuấtthầnquỷnhập.Khôngaicóthểdòbiết.YbắtNguyễnHữuChỉnh như bắt trẻ con, giết Vũ Văn Nhậm như giết con lợn, không mộtngườinàodámtrôngthẳngvàomặt.Nghelệnhy,aicũngmấtcảhồnvía,sợ

hơncảsấmsét...”[481]

.Kẻ thùcủaTâySơnởphươngNam, tuyphải chuinhủi chạy trốn, tức

giậnvìvuachúahọsuýtdiệttộctrongtayNguyễnHuệcũngkhôngthểnàonói khác hơn những lời khen lao được, tuy họ đã từng chê trách thậm tệNguyễnNhạc.Sửquanviết:“NguyễnVănHuệlàemNhạc, tiếngnóinhưchuông,mắtsángnhưđiện,giảo,kiệt,thiệnchiến?aicũngphảisợ...BốnlầnđánhGiaĐịnh,lúcratrậnđềuđitrước,sĩtốthiệulệnhnghiêmminh,thuộc

hạainấydốclòngvângmệnh”[482]

.CóthểnóiNguyễnHuệđãdùnghàoquangcủamìnhmàchechởchochế

độkhiphongtràoTâySơnđưaônglênđàidanhvọng.BởichếđộTâySơnquảđãphảiđứngbấpbênhvìxâydựngtrênmộtmâuthuẫn.ChúngtađãnóirằngphongtràoTâySơnxuấthiệnvìsựgiaothoacủahainguồnnănglựclấytừhaibiếnchuyển:một,bêntronglàkếtquảcủatiếntrìnhNamtiếnphốihợpvớivănhoáphươngNammấytrămnăm,vàmột,bênngoàilàsựkhíchđộngcủavănminhkỹthuậtÂutâytrênđấtĐạiViệt.

Tronglịchsửcủahọ,TâySơnđãxôđượcNamHàrồikhôngtìmđượcđồngminh bên ngoài, bên trong lại hãnh diện vì sức mạnh quân lực, họkhông tìmrađượccách tổchức,khai thácnhữngkhảnăngđịaphươngđểtâmphụclâudàidânchúng.QuayraBắcHà,họlạichuiđầuvàotrongcáirốirắmmàngườitrướcđãgỡkhôngravìsựcằncỗicủađấtđai,vìkhôngkhíbảothủđãlâuđời,khótẩyphácủasinhhoạtvuaquan,dânchúng.

Chúng ta đã thấy cố gắng dung hoà giữa Tây Sơn và cựu thần Lê -Nguyễn.Nhưngsựvávíuấyquảlàtạmbợ.Bêntrongchếđộvẫnchưacósựhoàhợp.NguyễnThiếpchẳnghạn,tuythấyđượclốiđàotạonhântàitheokiểu tríchcú tầmchươngkhôngcó ích lợinênhôhàophụccổ.Nhưngcáigiọng “tuần tự nhi tiến” quả cũng là giọng kinh văn. Không thể đòi hỏiNguyễnThiếp điều gì khác hơnmột khi còn tồn tại cái không khí truyền

thốngNhogiáođãhãnhdiệncómộtNgôNhochẳnghạn,khẳngkháinói:“Đạithầnvìnướcgánhviệc,kẻsĩvìngườitrikỷmàchết,đềulànghĩanênlàmnhưthế,ngoàiratôikhôngcònbiếtcósựgìkhác”.ChínhcácnhosĩbảothủđãchêcườinhosĩcảicáchvàgiễucợtlốihọcchữNômdoQuangTrungchủtrương.

QuântướngQuyNhơncũngkhôngchịuđểlôikéođixa.“TheoChutử”,nhưngphảidịchkinh,truyệnrachữNôm,thicửlờiNôm,dụtướngsĩbằng

chữNôm,điếutangviếtlờiNôm[483]

.ChúngtacũngthấycácbứcthưchữNômcủaNguyễnÁnh,đãnghelờidụbanchotướngsĩởGiaĐịnh(1800)[484]

, nhưngđó chỉ là phương sách tạmbợnhất thời đối với họNguyễn.TrongkhiđóTâySơnphảidùngchữNômnhưmộtphươngtiệndiễnđạttưtưởng chính thức, hợp với sự hãnh diện của họ. Có những tờ chiếu, sắc

thần[485]

bằngchữHántrongtriềuđạilàmộtmỉamaichoquákhứcủahọ,nhưng cái thế cô lập với ảnh hưởng phươngNammà từ đó họ phát xuấtkhiếnhọđidầnvàotrongkhôngkhícáctràocũ.

Sự lưỡng lự đó làm nên yếu kém của Tây Sơn. Tất nhiên việc ChiêuThốngcònởTrungHoa,việcNguyễnÁnhhùngcứphươngNamảnhhưởngphầnnàovàosựquyếtđịnhhợptácvớiTâySơncủacáccựuthầnNguyễn-Lê.NhưngbảnchấtbấpbênhcủachếđộTâySơncũngkhiếnngườitangầnngạihợptác,nếukhônglàchốngđốilại.

QuântướngTâySơntrongvaitròchủđộngnắmvậnmệnhcủavùngđấthọchiếmcứcũngtunghếtkhảnăngtrongmộtcốgắngcùngcựcđểbiếnđổixã hội đang cuốn hút họ theomột khuynh hướng thoái trào. Những biệnphápmạnhmẽđãtungrađểbảođảmthihànhcảicáchhầunhưđềucókèmvớisựphôtrươngquânlực.TriềuđạiTâySơn,dođó,cóbảnchấtquânphiệtvàchỉcó thể tồn tạibằngchếđộquânchínhcủahọ thôi.Thựcrađámvõtướng cũng chứng tỏ đượchọ là nhữngngười kiểumẫu của thời đạimới.Kiêucăng,quendùnguyquyềnđànáp,họkhiếnchonhữngngườiAnhđếnthămnăm1793phảiphànnànchođờisốngcủangườidân.NhưngpháibộMacartneycũngphảicôngbìnhmànhậnrằngbọnvõtưởngíthưhỏnghơn

bọnvănquan[486]

.Thêmmộtchứngcớrằngbêndướisựthanhliêmtươngđốicủaquânđội,cómộttìnhtrạngsuyđồixãhộimànhữngsứcphảnkhángtiềmtàngcóthểlợidụngđược.

Nhưngbọnvõtướngtừngvàosanhratửvốnchỉchịuphụctòngngườichỉhuycủahọthôi.NguyễnHuệcùngtrưởngthànhvớihọ,vớithiêntư,vớitài năng đã cai trị họ cũng như thần dân dưới quyền bằng sứcmạnh củakhiếpphục.DouyquyểnđómàNguyễnHuệđãthihànhnhữngcảicáchcókhiđộngchạmđếncảđờisốngtinhthầncủadânchúngnhưkhitiếptụcthi

hành“phụngtruyền”củaNguyễnNhạcsaiphácácchùachỉchừamỗitổng

một ngôi mà thôi[487]

. Giáo sĩ Labartette ở Bố Chính hơn ai hết, có đủnhữngđiềumắt thấy tai nghe để phán đoánvề chế độTâySơn.Ôngnói:“Mộtôngvuadùcóẩnýthếnàovớitôngiáocólẽcũngthihànhmộtcáchnhẹnhàngvìnhữnglýdochínhtrị.Ôngchắcphảisợbấtmãngâyra loạnlạc.Khôngbaogiờôngcóthểcóđủsứcmạnhđểlàmđiềumàbọnnày(TâySơn)đã làm.Chỉ trongmộtkhoảng thờigianngắn,họđãquét sạchxửsở

khỏinhữnglạmdụngnhơnhuốc:khôngaidámrụcrịchhết”[488]

.Có lẽbiếtđếnvai trò -khôngchắcquyếtđịnh-nhưngquan trọngcủa

ôngtrongsựsinhtồncủatriềuđại,nênQuangTrung,trướckhimấtngày29

tháng7NhâmTý,giờDạTý(11-12giờkhuya16-9-1792)[489]

đãđòiTrầnQuangDiệuvềtrốitrăn,dặnchôncấtchomaunộitrongmộtthángrồidờikinhvềPhượngHoàngTrungđô.“Nếukhông,quânGiaĐịnhkéotới,các

ngườisẽkhôngcóđấtmàchônđâu”[490]

.Đứabémớilên,“đồsựduhí”,làmgìbiếtđếnsựcầnthiếtcủanhững

biệnphápkhắtkhe.Chonênbãilệnhmangtínbài,bỏlệnhbắtdânlậu[491]

,việclàmtuytiếnglànhânáimàkỳthựcchứngtỏtriềuthầnTâySơnthiếuchủ tướngđã trở nên giải đãi, dắt nhauvào conđường cầu an, đem thêmnguyvongchochếđộvậy.

ChếđộphânphongchoanhemđãthấycónhượcđiểmởTrungQuốclàkhitrungươngkhôngmạnhthìquốcgiadễtanrã.Chonên,vàonăm1793aicũngbiết làQuangThuỳmuốnđộc lậpvớiQuangToản.Rồi loạn lạcnổilên,nhấtlàởBắcHà.“Xứxứtịnhkhởi”,thậtsửquanvẽđượctronglời,sứcphảnđộngbàytỏkhiNguyễnHuệchết.ỞGiaĐịnh,tháng7-1792,ngườitacònhoảnghốtvì“têngiặcởHuếmạnhhơnbaogiờhếtvàchắcchắnhắnsẽ

bópchếtVua”[492]

,nhưngcùngthángnămsau,ngườitavuimừng“kẻthù

vẫncòn,nhưnglựclượnghọyếukémthấyrõ”[493]

.ChonênNgọcHânthankhócchồngmànhưthaycả triềuđạiTâySơn

khócchúatể:“NghetrướccóđấngvươngThang,Võ,“Côngnghiệpnhiều,tuổithọthêmcao,“Mànayáovải,cờđào,“Giúpdândựngnướcxiếtbaocôngtrình!...“Côngdườngấymànhândườngấy,“Cõithọsaohẹpbấyhoácông“Rộngchochuộcđượctuổirồng,

“Đổithânắthẳnbõlòngtôingươi”.Tuynhiênsựtanrãkhôngphảiđếntứckhắc.Mườibảyngànquânvà80

voiồạtvàocứuviệnQuyNhơncònđủhunghăngđểngườitatăngquânsốgầngấpđôi:30.000người,haynhưLelaboussenói5-60.000người.

NhưngthànhChàBànkhôngmấtvàotayNguyễnÁnhthìcũngmấtvàotayPhạmVănHưng.Quâncứuviệnđếntrướcthànhthìthấycửađóng.Họlên tiếngđedoạ thìNguyễnNhạcnhắmkhôngđủ sứcgiữnổinữanênđãmờihọvào.Tiếpsauđólànhữngcửchỉnhườngnhịngiảdối.Nhạctuyênbốnhườngngôilạivàchỉmuốnsốngnhưngườithườngthôi.Banđầuhọkhôngnhận,mờiônglênlạitrênngaingồiđểhọlạy,nhưngôngtừchối.Vàithángsau(13-12-1793),ôngmấtđi,ngườitanói,“vìbuồnrầuvàxấuhổ”.Nguyễn

Bảo,conNhạcđượcphonglàmHiếucông,ănlộchuyệnPhùLy[494]

.Như vậy là từ nayNguyễnÁnh phải đối đầu trực tiếp với PhúXuân.

ViệcNguyễnNhạcchắngiữQuyNhơnngăngiúpđượcchoGiaĐịnhsứcmạnhcủaTâySơnmiềnBắctrongkhoảngvàinămđủđểchoNguyễnÁnhchỉnh bị quân tướng. Tuy bây giờ thực làmuộn, nhưng quân đội còn giữđượchăngháivàsứcmạnhđãkhôngchịuđểNguyễnÁnhđedoạmình.

Chonên, tháng3GiápDần(1794)QuangToảnlạipháiTháiuýPhạm

VănHưngvàTổngquảnTrầnQuangDiệu vàoQuyNhơn[495]

.BốnvạnquâncủaHưngmớitớiPhúYênthìNguyễnVănNhânbỏchạymặcdầuđãcólờidặncủaHoàngtửCảnhlúcbấygiờởDiênKhánhbảophảigiữ.

Một đạo quân Tây Sơn theo đường núi vòng xuống BaNgòi định đểchận lương Diên Khánh từ Gia Định chuyển ra bằng đường bộ vì 4 vạnvuônglúadoNguyễnVănThànhtảibằngđườngthuỷmắcngượcgiókhôngrakhỏiVũngTàu.Ngày28-4,300thuyềnDiệuvàoNhaTrang.Ngày2-5đãcóbộbinhHưngvà50voivàoBìnhKhangvâykín3mặtthànhDiênKhánh-Bên trong chốnggiữ làBá-đa-lộc vàHoàng tửCảnhvới lời dặn dò củaNguyễnÁnhlúcrađinhắcnhởsựquantrọngcủangôithành:“Tađêmngày

haomòn,từngphảicayđắngmớiđượcchútđấtnàyđó”[496]

.Bảyngànquânbêntrongchốngvới40.000quânbênngoài.Trênthành

Bá-đa-lộcchođặtthêmnhiềuđạibácgiảlàmnghibinh.QuânDiệuởngoàibắnđạibácvàokhônghiệuquảmớiđắpluỹđấtvâyquanh.Tronggầnmộtthángkhôngbỏ thành theo lờiNguyễnÁnh,DiênKhánhđã tiêuhaoquânđịchbằngcáchđộtkíchkhiếnhọbị chếtvàphải sợhãi.Trận lớnnhấtvàcuốicùnglàvàongày21-5,quânGiaĐịnhcó7-8ngườichếtcùnghơn60ngườibịthương.BênngoàicócáctướngMạcVănTô,NguyễnĐứcThànhởBaNgòi,NguyễnLongtrênvùngnúi.NguyễnVănThànhlôiNguyễnVănNhânbỏLongCương(gòRồng?)tớiđóngPhongLộc,cầuDàisátvòngvâyTâySơn.

Ngày23-5,TâySơnrútlui.NguyễnÁnhđườngthuỷvàHoàngtửCảnh,NguyễnVănThànhđườngbộ,lênđườngtruykíchđịchngaysánghômsau.

ThựcraCảnhvàBá-đa-lộcởxa trậnđịađếnhơnmộtgiờđường

[497],

nhưngkhiTâySơnrútluivềđồngCâyCầy,haingườicũngtrảiquanhiềuvất vả.Đi trước cóVõTánh,NguyễnVănThành,NguyễnLong,VõVănLượng,MạcVănTô,NguyễnVănTính,NguyễnVănLợitậpkíchsaulưngTâySơn.ConđườngHàNhao,AnTượngmentheocáchẻmnúikhôngthểnàođingựahoặcđicángđượcmànhấtđịnhphảiđibộvàngườimệtkhôngtảđượcnhưBá-đa-lộcđãthan.

NguyễnÁnhtớiThiNạibènsaiTônThấtHộiđánhlấyTiêuCơ(GànhRáng?),làngMailấyđược40đạibáccùngkhígiớikhác.Đổilại,PhótướngTiềnquânlàNguyễnVănThưtrúngđạnchết.

ThuỷquânGiaĐịnhmạnhmẽthấyrõ.TrênnúiTamToà,TâySơnbịcaicơNguyễnĐìnhĐắcbắtđến800người.TrầnQuangDiệu,ĐổnglýNguyễnVănThậnđem8.000binhđếnbãiNhạn,vũngThamliềnbịđánhtan.ChỉcóquânPhạmVănHưng,ThốnglãnhĐặngVănChânđóngtrongcửaThiNạilàrángcầmcự.HoàngtửCảnhxinhợpbinhtiếnđánhquânHộgiáNguyễn

VănHuấnđóngởVânSơn[498]

,quânKiểmđiểmTrầnViếtKếtđóngởHàNhao.NguyễnÁnhchỉbảogiữchắcởLaHai,HàNhao,tăngthêmbinhgiữCùMôngbởivìôngtinrằngkhithuỷbinhthắngthìbộbinhTâySơnsẽtựtanrãngay.

Tháng6âmlịchnămđó,ThuỷquâncủaNguyễnVănTrương,NguyễnVănNhânrađánhTâySơnởcửaAnDụlấythuyềnlươngrồirađếncửaĐạiCổLuỹ(QuảngNgãi)đánhkhoPhúĐăng,đuổiTiếtđộNguyễnVănGiápchạy,lấylươngrồitrởvề.Trênbộvừađượcmộttinquantrọng:quânCảnhtìm được đường rừng đi vòng đến núiChúa nơi đóng quân củaTây Sơn.NguyễnÁnhvộisaiPhạmVănTriệu,Olivier,TrầnVănTín,LêVănDuyệt,CaoVănLý,NguyễnVănTồnvớiđộiXiêmbinh(línhMiên)cùngTrươngVănPhượngtớităngcường.QuânCảnhlẻnđếntậpkíchpháquânTâySơnởHàNhao,đồngCâyCầy,núiChúabắthơn3.000người,đuổiTrầnViếtKếtchạy.NguyễnVănThànhvộivãtruykíchbịphụcbinhphảirútvềHàNhao.Sửquankhôngnóirõhơnvềsốthiệthại,nhưngchắcđólàcớchínhyếuđểÁnhrútquânvìthuỷquânôngcũngkhôngthểphávỡcửaThiNạiđểlênnúitiếpcứubộbinhđược.

Tháng6âmlịchHoàngtửCảnhdẫnbinhvềtrước,tháng7NguyễnÁnhchongườigiữPhúYênvàtháng9thìvềđếnGiaĐịnhsaipháiVõTánhratrấnDiênKhánh.

QuânNguyễn rút thìTâySơn cũng theo chânmà tràn vào.Tháng10,TrầnQuangDiệuvàTưlệLêTrungđuổiNguyễnLongvàVõVănLượng

chạyvềBìnhKhang.Haithángsauthìhọtiếnmạnhvào.ChuyếnnàyTâySơntỏrõquyết tâmvàkhônngoanmởrộngngoạigiao:họđemvàngbạcquacầuthôngvớiXiêmđểcôlậpGiaĐịnh.

Nguyễn Ánh nghe Võ Tánh cho tin quân Tây Sơn đến địa đầu BìnhKhangnhưngkhôngthể làmgìhơnvìgióbấc thổimạnh.ÔngchỉkhuyênnhủVõTánhcốthủvàchoLưuthủBìnhThuậnNguyễnVănTínhlotăngviện,đồngthờichoNguyễnHuỳnhĐứclàmchánh,NguyễnVănThànhlàmphó,kéoquânđóngPhanRang.

TrầnQuangDiệu lãnh phần đánhDiênKhánh.LêTrung tiến sâu hơnchiếmDuLai,đuổiVõVănLânđượclệnhgiữđótừtháng10.NguyễnVănTínhtăngviệnDiênKhánhkhôngđượcphảiquayvề.

Trong tháng cuối nămGiápDần (đầu 1795).TrầnQuangDiệu cố tìmcáchtuyệtđườnglấynướccủaDiênKhánhnhưngkhôngđược.Thànhnàymộtlầnnữalạichứngtỏkhảnăngphòngthủcủanó.TâySơnkéolênồạtbịsúngtrênthànhbắnxuốnglănrachếtrấtnhiều.DiệulạiphảiđắpthànhđấtvâyquanhvàsơhởđểbịtậpkíchchếtmấtĐốcchiếnĐịnh.Tuynhiêntrongthànhbắtđầuthiếumuốiăn,ĐộitrưởngNguyễnVănTrứphảiđangđêmlẻntrốnkhỏivòngvâychạyvềGiaĐịnhcáocấp.

Trongkhiđó,TâySơnLêTrungtiếnđánhPhanRíkhiếnNguyễnHuỳnhĐứcphảiluivềPhốHài.NguyễnÁnhvộisaiĐứcvềgiữMaLytraoquyềnchoNguyễnVănThành,NguyễnVănTính,MạcVănTôởlạichốnggiữ.

ĐầunămẤtMão(1795),TônThấtHộiđembinhraPhốHài,PhanRíngănTâySơn.NhưngTâySơnkéoquânđếnđuổiNguyễnchạyvềBàRịa.ĐâylàlầncuốicùngTâySơnxâmnhậpsâuvàonộiđịaquânNguyễnnhất.NguyễnÁnhtứcgiậncáchchứcNguyễnHuỳnhĐức,NguyễnVănThành,bắt traoquânchoTôVănĐoáiđểôngnàytheoTônThấtHộigiữMaLy.Mặtkhác,quânMiêndướiquyềnNguyễnVănTồncũngđượcđemtừMangThítlênđóngởBàRịaánngữ.

Tuygiócònngược,NguyễnÁnhcũngđểHoàngtửCảnhgiữGiaĐịnh,tựđemquâncứuDiênKhánh.Vàcũngnhưnhữnglầnkhác,thuỷquâncũnglàm thếnương tựachoquânbộ.TônThấtHộiđembộbinhđiPhanThiếtthấyLêTrungcònởPhanRínênđónglạiXuyMiệt.Trongkhiđó,TrươngPhúcLuật đem thuyền đếnỶNađánhkhoPhanRang lấy gạo, cònTốngViếtPhúcthìpháthuỷbinhTâySơntừvũngDiễnkéotới.

Tháng3,NguyễnÁnhđếncửaCầuHinbắnđạibácchoVõTánhbiếttincứubinh rồi đi raSửChâu (PhúYên) phânbinh chiếmPhúYênđể chậnđườngvềcủaTâySơn.ÔngchoVõVănLượnggiữnúiGianNan,MaiTấnVạn,NguyễnVănNguyệnchiếmThạchThànhrồiphânbađồndàitừnúiCổ

Ngựa đếnĐạiLãnh (đèoCả)[499]

. Từ PhúYên, ông tiến quân ngược về

Nam,quaHònKhói,saiNguyễnVănĐắcđánhluỹLạpTrường[500]

, giếtĐôđốcGia,BinhbộTấnchiếmlĩnhBìnhKhang.

Binh thếhai bênbâygiờ thựcđãđến lúc cài nhaumà tranh chiến.LêVănDuyệt,NguyễnĐứcXuyêntiếnpháthêmluỹLòĐúc(DãLô)trongkhiLêTrungởBìnhThuậnđánhXuyMiệtkhôngthành.

Tháng tư, ở Phú Yên, Võ Văn Lượng, Mai Tấn Vạn mộ được dânThượnghaiđầuđánhépĐôđốcTâySơnlàNguyên,Phượng,Quếởsông

ĐàRằng[501]

.Phượngbịchém,cònbaonhiêuchạyvềHộiAn.Đánh lâulươngthiếu,ÁnhsaiHoàngtửCảnhbắtđiềnhộnạpthêmmộtkỳthuế,línhkhôngđiđánhgiặcnạpmỗingườihaivuônggạo.LêTrungcũngthiếulươngđưa thư cầu cứuTrầnQuangDiệu thì người đưa tin bị bắt. PhanRangbịquânNguyễnchiếmnhưngchỗđóngbinhxađường thuỷ,mất thế tựanênTâySơnlạiđếnđuổichạyvềBaNgòi.

Hai bên vẫn còn dằng co nhau. TônThấtHội chiếm sông Luỹ thì Lê

TrungởsôngCạn[502]

.ThượngđạoTướngquânNguyễnLongđemquânxuốngkheSươnglàmthếỷgiácchoDiênKhánhđểVõTánhlẻnrađốttrạiLêVănLợitừnúiSĩLâmđếncầuHoaVông.NhưngTâySơnvẫncònvâychặt, đủmặt Tổng quản TrầnQuangDiệu, Nội hầu LêVăn Lợi, Tiết độNguyễnVănGiáp,Đổng lýNguyễnVănThận,KiểmđiểmTrầnViếtKết,nếukhôngcómộtviệcvừaxảyraởHuếgiónghồichuôngbáotửchoquântướngTâySơn.

Nhưchúngtađãphântíchởtrên,NguyễnHuệmấtđi,bọnquântướngquendướiquyềnsaipháicủamộtngườichỉthấylệthuộcnhaunhưnhữngkẻnganghàngmàthôi.ChonêntađãthấyNguyễnHữuChỉnhhụchặcvớiVũVănNhậm,NhậmkhinhlờnNgôVănSởđemđếnkếtquảthảmthương.Đếnbâygiờ,TháisưBùiĐắcTuyênmàtênchưatừngngheđếntrongchiếntrậnvàtuổiđến80thìlàmsaocaitrịnổibọnvõtướngdàydạn,sungsức?

ĐắcTuyêntừkhilàmTháisưthìlấyThiềnLâmtựlàmphủriêng,mọiviệctriềuchínhđềuxétxửởđấy(Rõlàlốilàmviệccorútcủamộtônggià).Ônglạitựquyềnsanhsát.Kẻbấtmãntănglên,lạicódịpđểkếttụâmmưu.

TrầnVănKỷ trênđườngphátphối raBắcThànhgặpVũVănDũngởtrạmMỹXuyên,bènnóiítlờixúigiục.DũngvềPhúXuânmưuvớiTháiuýPhạmVănHưng,HộgiáNguyễnVănHuấngiả tiếng đemquân tế cờ rồithừađêmtốiậptưdinhbắtĐắcTuyên.TuyêntrốntrongphủQuangToản,VũVănDũngđemquânđếnđòi, dìmnước cho chết.NgôVănSởởBắcthành,BùiĐắcThận,conTuyên,vàNgựsửChương,hơn10ngườiđềubịluỵ.Chưahết.VũVănDũngcònđểNguyễnVănHuấnđem500quântrấn

giữQuyNhơn[503]

đểánngữphảnứngcủaLêTrungđượccoilàbèđảng

BùiĐắcTuyênvàcũngtrôngchừngluônTrầnQuangDiệu,ngườimàmốiliênlạcthântộcvớiBùiĐắcTuyênquaBùiThịXuânthậtkhôngthểchốicãi.

Việcrõralàmộtmốinứtrạnthậtlớnlao,đedoạcảtươnglaiTâySơn.ĐangvâyDiênKhánh,TrầnQuangDiệunghetin,sợvạchomìnhbèn

họpcáctướngbànquayvềdẹploạnbêntrongrồisausẽtrởlại.NhưngquânNguyễnđãchậnởmặtsauchắnnơiLãoLãnh,ĐạiLãnh,GianNanLãnh.Cuộcrútluicũngthậtlàgiannan.

Tháng6,TrầnQuangDiệukhôngquasôngThịNghiđượctuycótoánquâncủaNguyễnVănHuấnđượctiếnglàvàoĐàRằngđểtrợthanhthế.Lê

TrungởDoLâm[504]

phảibạibinhleolênthuyềnchạymộtmìnhvềDiênKhánh.HọhọpnhautiếnđánhGianNanLãnhnhưngkhôngquađượcđồnbinhcủaVõVănLượngchậnởđó.

Trongkhiđó,quânDiênKhánhở trong thànhđãbắtđầumỏimệt.VõTánh,tướngsĩđềumắcbệnh.QuânNguyễnphảilotấncônggấprút.VịtrícủaTâySơn trênnúiKhokhông chiếmđược.Nhânbắt được têndubinhNguyễnVănNhocủaTâySơnxinđilàmhướngđạo,quânNguyễntổchức

đánhphá.Đêmđến,300ngườilộiquasôngNgưTrường[505]

cởiáobòlênđốttrại,theosaucóđạobinhhòhéttiếpsức.ThànhDiênKhánhđượcgiảivâytrongdịpnày.

Nhưng Tây Sơn vẫn chưa lui được. Gian Nan Lãnh có thêm quân

NguyễnÁnhgiữchặt.TrầnQuangDiệudẫnquânvâyTuBông[506]

bịsúnglớnbắncảnđườngtiếncủavoi.VừaNguyễnVănThànhđemquântiếpcứu,TâySơnbỏchạy.

Rốtlại,TrầnQuangDiệutheođườngnúiNhưTrápmàvềQuyNhơn.ĐemquânvềthẳngAnCựu,DiệuđóngquânbờnamsôngHương.Vũ

VănDũngmangquânbảnbộcùngNộihầuTứlấylệnhVuachốnglại.CảhaiđềusaidângbiểulênQuangToảntốcáotộilỗilẫnnhau.SứVuarabảo2ngườivàochầuthìhọđềuxinynhưlờibiểucủahọđãrồinhiênhậumớibỏquân.TìnhthếđươnggăngthìPhanHuyÍchđãthảomộttờchiếugiảng

hoà[507]

.Lýluậnthuyếtphụcnhắmvàoviệclàmchohaitướngnhậnrõmốinguyhạitừbênngoàiđưatới,nhậnrõvaitròtrọngyếucủahọtrongviệcgiữgìn,chốngđỡchếđộ,tráchhọđãđemviệccônglàmviệcriêng,khôngchịuđể triềuđình thuxếpmà lạidùngbinhépVuaphải làmtheo lờihọ.Mềmmỏng,chặtchẽ,nhưngtờchiếucũnglộramốilosợtanrãcủakẻchỉhuyyếuớtkhinhắcđếnviệcbỏquatộibấttuântriềumệnh,phântrầnkhôngcólònghạitướngthầnvàdèdặtchậntrướcviệccóthểxảyralàhaibênmangquânbảnbộbỏđi.ThựclàquáxacáithờiQuangTrungđòi“giếthếtnhững

kẻnhịtâm,khôngthamộtngườinào”.Ngườichếtkhôngsốngdậyđượcthìngườisốngphải tự lo.Cuộc triều

kiếnđưađếnkếtquảgiảnghoà.BốnngườichianhauquyềnbinhlàmTứtrụđạithần.

Theonhậnxétcủangườiđồngthời,“họđềulànhữngtaycótàitrịnước,

canđảmvàđượcdânchúngtínnhiệm”[508]

.Nhưngđổvỡđãxảyrarồithìkhó hàn gắn được. Người chịu nạn trước tiên là Trần Quang Diệu, viêntướngbiênthuỳmàởKinhđôthìnhưconchimbịcắtcánh.Ôngbịdèmpha,tướchếtbinhquyềnchỉcòncáichứchưkhôngngàyđêmbênđiện.Tướngsĩtanrã,chánnảntớinỗicókẻlộmanhtâmhàngđầunhưLêChất(1797)màLêTrungchỉtìmcáchcảnhcáochứkhôngtrừngtrịhayítratìmcáchloạiđiđểbớthại.

ThếrồiloạnNguyễnBảolàmchếtLêTrung.ThượngthưHồCôngDiệudèm pha chết Thiếu bảo Nguyễn Văn Huấn. Trần Quang Diệu, Vũ VănDũngkếtphevớiLêVănThanhđịnhhạisủngthầnLêVănỨngcủaQuangToản.TấtcảnhữngrốiloạnđóxôđẩynhàTâySơnmausụpđổhơn,nhưngđềuđãhiệnratừđêm29-7NhâmTýlúcmộtngôisaovừatắtvậy.

Tiết17

DAOĐỘNGÝTHỨCHỆỞGIAĐỊNH

CơsởtínngưỡngvàđạigiácủatiếpviệnTâyphươngởGiaĐịnh*Daođộngý thứchệ và cuộc tranhchấpquanhcánhânHoàng tửCảnh*Ảnhhưởngcuộc tranhchấp tươngứngvới việc tổ chứcquan lại*Ảnhhưởngcuộctranhchấptươngứngvớitiếntriểnquânsự.

Trongphầnbànvềsinhhoạttinhthầncủadânchúngđươngthời,tađãđiểmxétquanhữngtínngưỡng.ChúngtađãnóiđếnThầngiáo,PhậtgiáobịNguyễnÁnh ngăn chặn hoạt động. Nhưng điều đómột phần có nghĩa làchính quyền trừ khửbớt nhữnghànhvi tiêu cực cản trở việc tổ chức xâydựngGiaĐịnh:Bắtbàđồngbỏnghềđixaylúa,giãgạo,cũngnhưbắtngườiMiênlàmbiếnghamchơiphảiđilính.

Chonên cơ sở tín ngưỡng thông thường của dân chúngvẫn còn vững

chắc.Thái hậu,Hoànghậu sinh raHoàng tửCảnhđều có thờPhật.Cuộcsốngtuhànhkhuấtlấp,dửngdưng,cóvẻvôtộiđếnnỗimộtngườiđiềmchỉchoNgôVănSởđibắtChiêuThống,đãtỏcáidễdàngcủacôngviệcbằng

mộtcâuvítứccười:“Nhưvàochùatróimộtlãosưđimàthôi”[509]

.Chínhyếucủatínngưỡngđólàsựtinvàoconngườicólinhhồn,không

phảilàmộtthứlinhhồnvôtội,nhưmộtxuấthiệncủabảnngãmàlàmộtthứlinh hồn có quyền phép, có xúc cảm. Tín ngưỡng đó, ta còn thấy chungquanh ta, nhưng nghemột L.M tả cảnh xài phí của đám chuyển linh cữuTrịnhSâmvềThanh,tabiếtrõhơnnhữngđiềuđãgâynhạcnhiênchongườingoạiquốc:

“Vàothánggiêng1783,ngườitamangxácChúađếnmộ,xakinhthànhvàingày(...).Ngườitakhómàtưởngtượngđượcđãtiêuphínhưthếnàochođoàn rước ấy.Ngoàimột số nhiều bàn dọn ê hềmọi thứ đồ ăn cúng chongườichếtmỗingàynhiềulầnvàphảisuốt3nămtheotụclệngườitathấykhắpchỗvảivóc,tơlụaquýbáuđểtrangtríphầnmộvànhữngcơsởmêtínxâylênchongườichết.

Vàng lóng lánh trênghế, trênkiệu,và trênmọiđồdùng tang lễ;nhiềuchiếcthuyềnlớnđềulátvàng.Tấtcảnhữnggì tránglệđócũngnhưtấtcảnhữngđồdùngthườngngàycủaChúađềuthiêuđốtđiđểChúadùngbênkia

thếgiới”[510]

.Thếgiớiđó,nơitrúngụcủalinhhồnngườithườngdân,làđịangục,là

âm phủ. Thế giới chúng ta sống là hạ giới. Khoảng vô hình quanh ta cónhữngconmaởkinhĐôiMa trêughẹoquân línhTâySơn,con tinh,ôngthầnphòhộchongườichàilướiĐàNẵngđượcmùacá.CònlinhhồnTrịnhSâmchắc là lên thượnggiới, nơi cóThượngđế, ông trờivới cảmột triềuđìnhynhưdướinàyvậy.

Trênmảnh đấtĐạiViệt những bè phái có chống đối, chém giết nhaunhưngcũngđềuchiaxẻtintưởngấy,rõrànghaymơhồ,tràntrềtìnhcảmtônkính sợhãihaycứngcỏi trong lý luận làcòn tuỳ từngngười.NguyễnÁnhvàTrịnhHoàiĐứcđềuýthứcrõràngnướctakhônglấyPhậtgiáolàmquốcgiáonhưXiêmmàgọivualàThiêntử,Thiênvương.NguyễnNhạccủaTâySơn,giảndị,xuềxoàhơn,đểchodânchúnggóimìnhlà“vuaTrời”.

Nhữngngàycòncướpbóc,phảiphánhàthờ,lấychuôngchùa,TâySơnvẫngiữtụclệthôngthườngnhưL.MGinestarchobiết:“BọnvôthầncấmtấtcảmọitôngiáohànhlễtrừđạođờiLê,nghĩalàđạoTrờidạynhữnggìlà

thiệnvànhữngphéptôntrọngtổtiên”[511]

.Chiếmđượcquyềnrồi,họchấnchỉnhđạoPhậtnhưngcũngkhoandung

vớiThiênChúagiáo, tuyrằngnhữngkhókhăntừngoàiđưatớivàtháiđộhướngvềcựuNguyễncủacácgiáosĩsẽlàmchohọdèdặthơn.Triềuđạihọ,

nhưđãphântích,vẫnphảikiếmlấysứcmạnhngoàiảnhhưởngTâyphương,ảnhhưởngmàhọcốgắngthâunhậnchohợpmộtphầnvớibảnchấtthươngmạinộiđịacủatậpthểhọdắtdẫnlúcbanđầu.Họđãthấtbạitrongtoantínhđóvàkỹ thuậtTâyphương lạidồnvềchomộtôngHoàngcònsót lạicủachúa Nguyễn Nam Hà. Chúng ta đã thấy sự hiện diện của người Tâyphương,thươngnhâncũngnhưgiáosĩởGiaĐịnh.Đâylàlầnđầutiêntronglịch sử,nướcĐạiViệt thunhậnmộtgiámmụccốvấnchoVua, trôngcoiChếtạocục,cócácgiáosĩgiảngđạocôngkhai,theoquânđộichiếnthắngthu tín đồ ở nhưng vùng mới chiếm (trường hợp các giáo sĩ Lavoué,

Boisserand,LelabousseởDiênKhánhnăm1794)[512]

, có các binh sĩÂuxâyđắpthànhtrì,huấnluyệnsĩtốt,xâydựngmộtcơcấuthuỷquânlàmmưalàmgiótrênmặtbiểnĐông,loại trừcácthuỷquânđịchlẫnbọngiặccướp

MãLai,TàuÔlàmtrởngạigiaothươngtrênmặtbiển[513]

.Nhưng họ ở đâymangmột nề nếp sinh hoạt, suy tưởng khác hẳn với

chungquanh.Họkiêuhãnhvớikỹ thuậtquânsự, tổchức tiếnbộhơnnênthườngtỏtháiđộkẻcả-tháiđộtuyvậycũngđượcbiệnchínhmộtphầnnào.Đối lại,NguyễnÁnhcùngbinh tướngcũngđã từngchiếmđượcGiaĐịnhtrướckhihọtới,nênýthứcđượcđịavịchủnhânôngcủamình,khăngkhăngbámlấytintưởngcósẵn.ChonêntrongkhiTâySơnđangởthếtanrãthìGiaĐịnh cũng trải quamột cuộc khủng hoảng vì sự lớn lên của họ.Cơnkhủnghoảngbắtđầukínđáo từ1789nhưngbùngnổquyết liệtvào1794,1796vàlanđến1798,1799.

Đầutiênphảikểđếnphảnứngtrongdânchúng.Ởnơinàycũngnhưởnơikháctrênmảnhđấtcóchiếntranhnày,cácgiáosĩđềughinhữngtrườnghợptrở-lại-đạotừmộtôngthầyphùthuỷ,côgáiquêđếnmộtngườicô(dì?)củaNguyễnNhạc,vàởGiaĐịnh,mộtbàthứphicủaNguyễnÁnh.Nhìnsựtiến triểnđóvớicặpmắtkhoandung làmộtchứcviệc làngcóuy tín,mộtngườicậucủaQuangToản(TrầnQuangDiệu?)“taychiếntướnggiỏinhất

trongphetừBắcHàtớiNamHà”,vàchóthết,NguyễnÁnh[514]

.Nhưngđãcónhữngchốngđối.

Tây phương từng tìm cách khoe khoang khoa học của họ, như trườnghợpcủaôngBoisserand làmnảy tia lửađiện trướcmặtcácquan“như tayphùthuỷ”,bắnítphátsúnglụctrongđiệnvua,thảmộtquảkhícầu,vànhưcácgiáosĩkhác,cóchữamột ítbệnhchodânchúng.Dođó,người tađồnrầmlênlàcácgiáosĩmócmắtngườibệnhra,nhétbôngvàođóvàdùngmắtlàmngọccùngcácvậtdụngđẹpđẽkhác.MộtôngquandámđoanchắcvớiNguyễnÁnhlàcóviệcấyởnhàthờ.

SựchốngđốivìkhácýthứcsinhhoạtcókhiđượclồngtrongcuộctranhđấuNguyễn-TâySơn.ĐồđảngTâySơncóngườitênlàPhóTíntừBình

ThuậnvàoVĩnhTrấngiảbộcảmvìuốngthuốctâyvàquảquyếtrằngngườiÂumưubắtdânGiaĐịnhđểmócmắt.BịtratấnmớilòirarằngngườiÂukhôngcangìvàođấyhết.Cómộtngườimướnanhtavới80ngườinữađể

loantinấyra.PhóTíncùng7-8ngườiđồngđảngbịgiết[515]

.ViệcquấyrốiGiaĐịnhdochủtrươngcủamộttriềuTâySơnyếuớtnhư

củaNguyễnNhạc,sởdĩxảyrađượcvìchínhđãgặplúcdânchúnghoangmang,nghingờ.Hiệntượngnàytấtnhiêncũngcóởbộmáytrungương.

MọicuộctranhchấpởđâyxoayquanhviệcgiànhgiựtlinhhồnHoàngtửCảnh. Các quan triều cố giữ lấy đấng trừ nhị của họ trong khuôn khổ tưtưởngthịnhhànhcủaquốcgia.Trongkhiđó,cácgiáosĩ,nhấtlàBá-đa-lộc,hivọngởônghoàngnàytươnglaisẽthànhmộtConstantinleGrandĐôngphương.

HọcàngnhiềutintưởnghơnkhiHoàngtửCảnhqua4nămtuổithơsốngbênBá-đa-lộc,cũngnhưnhữngđứatrẻkhácđãtheokhuynhhướngtựnhiênmàhướngvềThiênChúagiáo.Mới đặt chânvềGiaĐịnh,Cảnhđã tỏ lộnhững tư tưởng, hành động gây rối loạn trong triều làm cho Pigneau,

Lelaboussemừngnhảylên,viếtthưkhoekhoangầmĩ[516]

rằng“lòngthànhkínhcủaCậuđốivớiĐạocàngngàycàngpháttriển”và“ởđâycũngnhưởPháp,Cậutiếptụcchotathấyhivọngnhiều”.

Trongbuổilễtrìnhdiệntrướcbànthờtổtiênsaunhữngnămvắngmặt,Cảnhnhấtđịnhkhônglạy“nhữngconquỷsứ”vì“ôngbàđãchếtrồikhôngthểtrởvềhưởngđược”.CảnhcóthểnghetheolờiPhụhoànglạybấtcứaicònsốngchớkhôngthểtheocáctụclệmêtínđóđược.Nhữngdỗdành,haiba cái tát tai củaHoàng hậu không lay chuyển được ý định đó và rốt lạiNguyễnÁnhphảilạythayconmàcảmthấyngượngtrướctriềuthầnvàoconđườngphảnkháng,CảnhvẽhaidấuthậptựtrêntượngPhậtcủaHoànghậumàkiêuhãnhrằngmìnhcũngnhưPhậtđềutừẤnĐộtới.VàghépchungcáctôngiáokhácvàođạoThầntượng,CảnhđãchỉchomẹcậutrétphânbòtrêntượngThíchCanhưcậuđãthấylàmởmộtgiáopháinàođó.

Nhữngtintưởngcủacậubé8tuổinàycóvẻcócănbảnlắm.TrongkhiHoànghậuchorằngchínhchacậuđãcóquyềnsángtạonênvạnvật,thìcậunằngnặcquyếtngườiđóphảilà“ĐứcChúaởtrêntrời”,bởivìrõrànglàchacậuđãkhôngđẻngayđượcmộtbầy2000convoiđểchốngvới300voiTâySơn.Cậuhứasẽlấymộtvợthôi,vìChúađãsinh“cóbaonhiêuđànôngthìcó bấy nhiêu đàn bà”. Lúc đi ngủ, Cảnh lén đọc kinh lầm rầm. PigneaukhôngtrựctiếpxúigiụcmàlâulâulạidặndòrằngđừngquênChúanhấtlàbuổichiềuvàbuổisáng.ChiếnthuậtkhônkhéođóđượctungravìPigneauthấyphảnứngcủacácquan,hoàngtộcvàvìnótỏracóhiệuquảởlờiđinhninhcửaCảnh:“TôikhôngmuốnlàmvuavàtôimuốnmainàytrởvềPháp

ngaynếukhôngcóýđịnhlàmchocảdântôitrởlạiđạođãgiữtôilại”.Triềuđìnhhoảnghốt,NguyễnÁnhtứcbực,nhưnggiàdặn,trầmtĩnhnhư

bàTháihậu thì thấykhác.Yêuquýcháunội, ngănkhôngchoHoànghậuđánhcon,bànói:“Cógì lạđâucon, thằngbévừamớivềchưanhậnđượcchútgiáodụcphongtụccủata,chỉthấytoànnhữngđiềutráilạithìlàmsaonó làm theo lời ta bảođược.Đểyên rồi lâuý tưởngnó sẽ giốngnhư củachúngta”.Lelaboussebảobàtalầm.Nhưngthựcvậy.

Hainămsau,ôngcũngnhưPigneauhoảnghốtviết thưbáođộng

[517].

Qua lời tâu xin của các quan,NguyễnÁnh đemCảnh về dạy dỗ.Ở giữa“mộttriềuđìnhngoạiđạo,sốngtheoquytắccủacácthầyngoạiđạo,xungquanhcócácviênThượngthưSatanlàmđủcáchđểpháhoạisựvôtộicủaCảnh”,cậuHoàngtửnàytrởvềđờisốngkhuônkhổcủatầnglớpvàdântộccậu.

NgàyGiápDần, tháng ba, Quý Sửu (30-4-1793), NguyễnÁnh làm lễphongCảnhlàmĐôngcung,xâyTháihọcđường,đặtĐôngcungPhụđạodạyCảnhhọchành.MộtThịgiảngGiáosư,haiHànlâmThịhọcphụtá,támQuốctửgiámThịhọclàmbạn,sángchiềunhómgiảngkinhsử.HaingườiđượckểlàmThịgiảnglàTrịnhHoàiĐứcvàLêQuangĐịnh.VàchínhÁnhbắtcácquanghilờiCảnhnói,hằngthángdânglênôngkiểmsoátđểbiếtconhọchànhtấntớiralàmsao4.

Tuyvậy,Ánhmộtmặttheothiêntính,giáodụcvẫnquýtrọngBá-đa-lộc,mộtmặt cũngnhận thấy còn cần có người này đểmở rộngkiến thức conmình,đểgiữvữngtinhthầnquânsĩ,uythếquốcgia,nênnhândịpnàybắt

CảnhlạyBá-đa-lộc[518]

lạybảođốiđãinhưbựcsưphó[519]

.TấtnhiênsựhiệndiệncủaPigneaubêncạnhCảnhcứcànhngàycànglàmchocácquankhó chịu. Cho đến khi nổ bùng ra vụ mà chúng ta gọi là vụ Tống Phúc

Đạm[520]

.ChoCảnhragiữDiênKhánh,NguyễnÁnhcódụngýbắtcáctướngvìsự

hiệndiệnđómàkhôngbỏthànhchạykhiTâySơntiếnđánh.NguyễnÁnhcũngnàinỉPigneauđitheođểtănguythế.TrongđámtướngcùngraDiênKhánhcóGiámquânTốngPhúcĐạm.TheoLiệttruyện,chínhĐạmđãbàymưudùngkếphảngiánchiarẽPhạmVănSâmvàNguyễnLữtrướckia.

Pigneaunhậnxét,bảoĐạmlàngười“nghiêmtrang,trịnhtrọng,cầnmẫnvàgiảndị”.Trong8-9 thángcùngPigneau thảo luận, traođổi tư tưởngvềKhổnggiáo,ôngđãbịPigneauquyếnrũ,đếnnỗitâuxinVuabỏmộtsốnghilễởTriềuđìnhmàôngcholàmêtín,theonhưquyếtnghịcủaGiáohộiLaMãvề“nghilễTrungHoa”,đếnnỗisaukhigiảivâymắcbệnhkhôngvềGiaĐịnhđượcmàông cứnằngnặc quyết gặpGiámmụcđể phải bị chết dọcđường.

MuốnhiểurõtháiđộnàycủaTốngPhúcĐạmđãgâyxúcđộngchocácquannhư thếnào, taphảiphânbiệt trườnghợpHoàng tửCảnhvà trườnghợpTốngPhúcĐạm.Đạmlàbậchuâncựuđạithần,tuổiđãlớn(59tuổilúcxảyrachuyện),tưtưởngkhuônsáođãthànhnếpthếmàbịthuyếtphụctrongvòngkhôngđầymộtnăm,thìcậubéHoàngtửsẽrasaonếucứluônluônởbênPigneau?Năm1789cònbảoCảnhnhỏbé,chưatừngởquênhànêndễnhiễmýtưởngcủaPigneauchứrồiđâyCảnhcàngngàycànglớn,càngđộclậptrongtưtưởngđãđượcuốnnắnmộtlầnrồimànaylạitheoPigneauthìnguyhạibiếtmấy.

Cácquan,vàcảNguyễnÁnhnữađã thấyđedoạmất tin tưởng truyềnthống,quyềnlợiriêngtư,mộtkhiCảnhbịlôikéonhưTốngPhúcĐạm.Gọilàcácquanbịđedoạmấtquyềnlợiriêngtư,thựcđúngnhưPigneauđãnói.Nhưngtacũngkhótáchbiệtrõràngphầntranhđấuchoquyềnlợivàphầnphảnứngnàobịthúcđẩybởivachạmtínngưỡng.

NgàyCảnhkhônglạyôngbà,NguyễnÁnhđãtìmgặpPigneau

[521] để

phànnànsaoThiênChúagiáodạytínđồquênôngbà.Pigneaucãirằng:“ởxứnày,thờcúngôngbàvìtinrằngôngbànhậnlạy,ăncỗbàn,phùhộconcháusốnglâu,giàucó”.Vìlốithờcúngđónghịchvớisựthựckhôngđượcđạo ông công nhận là lẽ tất nhiên. Nhưng Nguyễn Ánh biện bác rằngPigneauchỉbằngvào tin tưởngcủadânchúng, lúcnàovàởđâucũngđầytínhcáchdịđoanhết.Sựthựcôngtinrằnglễbáichỉlàchứngcớđểchoconcháunhớơnchamẹ,ôngbà:“Khitôiđiđếncácchỗlễđó,tôinghĩrằngnếutổtiêntôicònsống,tôimuốnđềnđápcôngơntrongmuônmột.Đểchứngtỏýnghĩtôichânthànhvàcóhiệuquả,tôimuốnngaybâygiờlàmnhữngđiềunhưlàôngbàtôicònsống.Tôibiếtrằnghọkhôngcònnữavànhữngđiềutôisắplàmkhôngcóíchlợigìchohọcũngnhưchotôi.Nhưngtôimuốntỏchomọingườibiết rằng tôikhôngquênhọ”.Lý lẽđếnđây thìkhôngcònthuầnlàtintưởngmàlợiíchcôngcộngđãxenvàoTụcthờcúngôngbàcóliênquanđếntrậttựxãhội,uyquyềncủaNguyễnÁnh.

Pigneaugọilàdịđoanlễrướcôngbàcuồinăm,tụcđốtvàngmã,lệthờthầnchủcoinhưlànơitrúngụcủalinhhồnngườikhuất.NguyễnÁnhchorằngkhôngthểbỏđượcvìsợgâyloạn.Ôngnói:“Tôiđãcấmphùthuỷ,thiênvăn,tôiđãcoiđạoThầntượnglàxấuvàsai,nhưngtôiphảigiữđạothờôngbànhưtôiđãtrìnhbày,vìtheotôiđólàmộttrongnhữngcănbảngiáodụccủaxứ tôi”.NguyễnÁnhxinPigneauchobọn tuỳ tướngThiênChúagiáocủaôngđược theocáccuộc lễnhưmọingười,khỏicóhại chouy tíncủaông.Chỉ cómột chútđó thôiđược thoảmãn làkhôngaingănhọ tiến lênnhữngđịavịcaocả.

Thếmàlờiyêucầukhôngđượcchấpthuận.Támnămsau,NguyễnÁnhtrongmột lúcmuốn dùng áp lực bắt Pigneau ra Diên Khánh lần nữa, đã

cưỡngépmộtôngquanlạybàivịcáctiênchúavớilýluận:“Tanuôiônglâurồi,banơnphúcdanhvọngchoôngnhiềurồi,saoôngkhôngchịulạycácđấngkhuấtcủaTa(...),ôngkhôngtừnglạycácthánhsao?Họcũngđãchếtrồivàkhông trở lạinữa.Tacũngkhông tin rằngôngbàTahiệncó trongđền,rằnghọcóthểtrởvềđóănuống,nhưngchỉlạyđểtỏlòngbiếtơncủaTatrướcmọingườithôi(...).ÔngmuốnTagởiđiXiêmđểphậtvươngbắt

lạyPhậtkhông?”[522]

.Điềukhókhănnàycácgiáosĩcũng thấy là tếnhị.

Nhữngbứcthưgửiđi[523]

đềulưuýđếntínhcáchthếtục,khôngcóýnghĩatôngiáocủaviệclạyxác,thờcúng,vàhọvạchrarằngởPhápvuachếtđiđượcliệmtửtế,đơmcơmđểvàingàymàkhôngaicholàmêtíncả.

ÔngBoisserandkểlạicuộchộiđàm1789trêncủaNguyễnÁnh,Bá-đa-lộcvàtiênđoánrằngnếungườitabàibác“thìsựthùhằntăngthêmvàmêtíncàngvữngchắc”.Cácgiáosĩlạichốngđốitấtcảnhữngtụclệcósẵnmàhọchorằngtheo“nghilễTrungHoa”.Ngàyđầunăm,mỗivùngđềucógóptiền“theodịđoan”đểlàmlễKỳYên,cầuchoquốctháidânan.PigneausaiLiotđềnghịhaingườicóuytín,cóơncũvớiNguyễnÁnhđếnxinmiễnchonhữngngườiCônggiáokhỏibịrầyrà,thìđượctrảlờitheokiểu“phépvuathualệlàng”:“NếucácnơikhôngđòingườiCônggiáophảinộptiềnthìtuỳhọ,nhưngnếuhọbắtbuộcthìhọcóquyềnvìđólàtụclệlâuđờirồi”.Chưahết, trongkhiPigneauđiDiênKhánhvớiLavoué,Boisserand,Lelabousse,NguyễnÁnhcósaitrùngtuVănMiếu,cácgiáosĩhọplạicửHồVănNghịvàJ.LiotvàotâuHoànghậuxingóptiềnchoquốcgiachớkhônggóptiềnxâycấtKhổngmiếu.NguyễnÁnhbácđivìchorằngđólàdịpmọingườitrảơnchongườisánglập,dạydỗđạolýchữnghĩa.Ravề,cácgiáosĩgởithưđicácnơibảo“cươngquyết”khôngnạp.Liotởlạithúcđẩytinhthầncácquan.NguyễnÁnhphảichịubỏqua trườnghợpmộtviên tướngcứngđầu.Vàở

trongdângian, các tínđồcũngnoi theogươngđómàcưỡng lại[524]

.Uyquyềnvịchúatểbịxâmphạmnặngnề.

Nhưvậy,luônluôncónhữngganhghét,thùhằnngấmngầmsôisục.NóchỉbùngnổkhibọnsĩphuGiaĐịnhthấybịđedoạthậtsự.ĐólàkhiTốngPhúcĐạmxoaychiều.Vàkhihọtấncôngthìgặpđượcdịptốt.

Từ1792,nhữngtintứcvềcuộccáchmạngphảnđếdobọnláibuônBồđưađếnđã lọtvào taiNguyễnÁnh.Giáo sĩLavouénhậnxét rằng: “HìnhnhưcáctinấycóảnhhưởngmạnhđếnđầuócôngHoàngnàyvàlàmôngxarờingườiÂu.Hiệnnay(1795),ôngtỏraítdễdãiđốivớiđạohơnmấynăm

trước”[525]

.SửasoạnđicứuDiênKhánhbịvâylầnthứhai,NguyễnÁnhđãtốnggiamDayotvàmộttuỳtướngvìtộilàmchìmchiếctàuđượcgiaotrôngcoihưhạiđếnnỗikhôngthểsửachữađểdùngđượcgìcả.NguyễnÁnhtức

giậnchửi lungtung.Đúngdịpấy,19ngườiđại thần, trongsốđócóngườichúvua (TônThấtThăng?)vàmộtngườihoàngphái,dângsớbày tỏmốinguyhạinếucứđểHoàngtửCảnhchoBá-đa-lộcdạydỗtheomộttintưởngkháchẳnmốitintưởngcổtruyền.HọcầuxinNguyễnÁnhcắtđứtmốiliênlạcấyvàđểCảnhchocácquantriềudạy.

Nghe chuyện, Bá-đa-lộc khôn ngoan ẩn tránh vài ngày. ThấyNguyễnÁnhcóvẻnghetheolờisớ,ônglêntiếngphànnànthìÁnhđếntậnnhàđưatờbiểuchoôngcoi.Bá-đa-lộcnhắclạicôngtrìnhôngđãgiúpÁnhvàlưuýÁnhrằngôngđếnđâykhôngphảivớitínhcáchriêngtưmàlàvớitínhcáchđạisứcủavuanướcPháp.Thựcra,thoảướcVersaillesđâucóápdụngmàôngnêuđiềunàyra.Tuynhiên,ÁnhcòncầnBá-đa-lộc trongkhiquânLêTrung tiếnvàocuốiBìnhThuận,nênngheBá-đa-lộcđòivề, nhândịphaingườicótêntrongsởlàNguyễnHuỳnhĐứcvàNguyễnVănThànhkhôngđicứuPhốHài,ôngkêuvề tốnggiamvừađể trị tội,vừađể làmvừa lòng

Giámmục[526]

.VụTốngPhúcĐạmcóthểcoinhưchấmdứtvớiviệcBá-đa-lộcxinphục

chức choĐức vàThành cho theo quân đánh giặc tháng 3 ấtMão (1795).Nhưng tranhchấpvẫncòn,Bá-đa-lộc trởnêndèdặthơnvìnhậnrằngxúcđộngcủacácquancólý:“CácđạithầnởPhápsẽnóisaokhiôngHoàngcủahọđượcđặtvàotaymộtngườingoạiquốccótôngiáokhácbiệt?”Hivọngcủa ông như đã ghi nhận ở lá thư 3 năm trước là “nếu dòng họ này nắmquyềnthìtôngiáosẽyênổnhơnởcáctriềukhác”.

TronglúcđóthìtriềuđìnhGiaĐịnhcàngngàycàngđượccủngcốtheomẫumựcNhogiáo.

ThángchạpẤtMão,khicứuDiênKhánhvề,Ánhđịnhtháng3sangnămmởthiHội.Theolệtriềutrướckỳthitrảiqua3trường,bâygiờcácquanhọplạiđịnhtrườngnhấthỏivềhiểubiếtkinhtruyện,làmthơ,trườngnhìlàmvănsách, trường ba làm thơ, phú.Những người trúng cách được phân 3 hạngGiáp,Ất,Bính cho bổ quan chức haymiễn dao dịch.Người trúng trườngnhấtđượcmiễnbinhdaotừ2đến6năm.Quatrườngnhì,ngườitrúngcáchđượcbổcaonhấtlàLễsanh,hạngcuốiđượclàmNhiêuhọc,miễnbinhdao4năm.Ởtrườngba,3hạngđầulàCốngsĩ,Huấnđạo,Lễsanh;bahạngsaulàHuấnđạo,Lễ sanh,Nhiêuhọc (suốtđời).Khoa thi thángbaBínhThìn

(1796)lấyđỗ273người[527]

.NhưvậylàtiếpvớinhómBìnhXươngcùngcácvănquanBắcHà,Phú

Xuânvềđầu,mộtnhómcửtửthànhđạtcànglàmnhosĩcóđủsứcmạnhđểbênhvực,khuôngphòKhổnggiáo.BọnvănquannàynoigươngHànDũ,TrươngHánSiêusẽcôngkíchPhậtgiáorấtdữ,hợpmộtphầnvớiýtưởngNguyễnÁnh.Nhưng thực ra,nằmởchừngmực tínngưỡng trungbình, lễ

tiếtPhậtgiáođãhoàlẫnvớinhữngtậptụcbìnhdânmàngaychínhnhosĩcũngkhôngvứtbỏđượctrongsinhhoạthàngngày.J.BarrowđãvẽchotathấyhìnhmộttượngPhậtởmộtđộngphíaNamĐàNẵng(NgũHànhSơn?)

đượcđặttrêncâyđacaotrôngnhưôngthầncâyvậy[528]

.ĐócóthểlàmộtsuyđồitínlýcủaPhậtgiáonhưngđócũnglàsứcmạnhcủahọ.

Trướcsựđedoạcủaýthứchệdocácgiáosĩđưalại,NguyễnÁnhvớiđịavịchủtểcàngngàycàngthấyphảitrởnênkhônngoanhơnđểnghiêngdần về phía những tập tục cổ truyền. Cho nên, ta không ngạc nhiên nhưLelabousse:

“Cho tớibâygiờ,Đứcvuakhôngnhận tôngiáonàokháchơnđạo thờôngbà,thếmàtừ2nămnay,ôngđãxâycấtnhiềuKhổngmiếu.ĐiềulàmmọingườingạcnhiênlàônghoàngnàyvốnkhôngbaogiờchịuđựngđạoPhật đến nỗi đánh roi những người đem tượng vào phòngHoàng hậu vàđánh100 roi nhữngônghoà thượnghành lễ, ônghoàngđóbâygiờ lại đi

chùavàdựnhữngcuộclễcủacácvịsưmàôngđãluônluônghêtởm”[529]

.LelaboussegiảithíchlàNguyễnÁnhmuốnlàmvừalòngmẹ,vợvàcácphitần, nhưngđiều đó lại đánh dấumột bước lùi nữa trong chương trình củaPigneau.

thắnglợiquânsựtiếptheođãđẩyGiaĐịnhtiếnmạnhtrênconđườngtổchứcxãhộitheokhuônkhổcủaNhogiáođểbọnsĩphu.càngtrởnêntựphụhơntrướccácgiáosĩ.

Tháng2BínhThìn(1796),NguyễnÁnhtổchứckiểmtraquândânchặtchẽbằngcáchbắtdânphảimang“tín tích”,một thứ tínbàicủaGiaĐịnh.Tháng7nămđócótăngtiếntổchứcthuỷquântrêncơsởcósẵn:trướckia

chỉcó3doanh,naythêm2là5,đủTiền,Hậu,Trung,Tả,Hữu[530]

.Nhưng như kinh nghiệm cho biết, trên bộ, đội tượng binh của Trần

QuangDiệucònlàmengạiquânNguyễn.Từmùađông1792,GiaĐịnhbắtđầutổchứctượngbinh,nhưnglựclượngvẫncònrấtyếuớt.SốvoităngdầnnhờbắtdânChàm,Thượngcungcấp,nhờVuahaytraođổibằngcốngphẩmvớiCaoMiên,XiêmLavàbắtđượccủaTâySơn.Ngườihuấn luyệnđiềukhiểnbanđầulàChàm,Thượng.Trongtrận1797,NguyễnÁnhđềrachiếnthuật đánh tượngbinh: ôngbảo lính cố sức giết cho được tên nài và địch

quânngồi trênđóđểcướpvoi[531]

.Chiến thuậtcóvẻ thật làgiảndịnhưKiêubinhđãtừngápdụngđểgiếtQuậnHuy.

NguyhạithêmchoTâySơnlàtổchứcnộiứngcủaNguyễnÁnhđãlanmạnhtrongkhuvựccủahọ.Chúngtađãbiết,theovớiđàsuyyếutừtrungương, dân chúng càng lộ vẻ chống đốiTâySơn.Một bài ngâmnhưHoàinamkhúctrongđótácgiảnóitoànnhữngchuyếncũkỹtừ1774,1775mà

cũnglàmdaođộngThuậnHoávàlanrộngđếnmiềnNam.Chonên,từthángbaTânHợi(1791),sửquanđãhãnhdiệnvềsốtaychânthươnghộrangoài

BìnhThuận,ThuậnHoádòlatintức[532]

.Nhữngchuyếnđánh ra rồi lại rút về càng tăng thêm lòngnaonứccủa

nhữngngườioánTâySơn,hướngvọngvềGiaĐịnhkhôngkểđếnsựthựcởmiềntrong.Tiếptụclợidụngtinhthầnđó,trongtháng7BínhThìn(1796),Nguyễn Ánh sai người về Quy Nhơn, Quảng Nam, Thuận Hoá chiêu dụnghĩabinhlàmnộiứng.Mộtđợtthứhainhữnggiánđiệpnhưvậycũngđược

tungravàotháng11cùngnăm[533]

.MùaXuânĐinhTỵ(1797),GiaĐịnhphátbinhđánhrangoài.Họvừa

đượcCaiđộiNguyễnVănVânbạtthuyềnbịbắtởPhúXuânnăm1793naytrốnvềbáocáotìnhhình.ConđườngtừXíchRamđếnMaLyđượcsắpđặtngựatrạmđểthôngbáotintức.LoạnBaPhủvừatạmdẹpyên.Giómùanổilên.NguyễnÁnhsửasoạntăngcường200ghechiếnnhẹvàlôghebầuchở12súnglớn.

Độiquânxuấtphátvào tháng4-1797gồmmột lực lượnghùnghậu tới447thuyềnvà42.000chiếnbinhtrongđóchiếcfrégatevàchiếccorvetteđều

do ngườiÂu chỉ huy[534]

. Do đómà những trận đầu tiên trên biển và ởngoại viQuyNhơn, chiến thắng có vẻ dễ dàng.NguyễnVănTrương dẫnthuỷquânđánhĐôđốcTriêmởTiênChâurồipháĐôđốcTínhởđầmNướcNgọt. Trên bộ,NguyễnVănThành dẫnHậu quân đánh chợHộiAn (PhúYên)đuổiĐôđốcHiếuchạyvềLaHai.

NhưngquânLêTrungđãdànragiữvữngmặtnamQuyNhơnvàcửaThiNại.NguyễnÁnh đành phải bỏ đó đemhơn 100 thuyền ra cửaĐàNẵng.Hiểurõthựclựcmình,tránhgiaochiếnbấtlợi,ThốnglãnhĐặngVănChânrúthếtbinhthuyềnvàotrongcùngvớibộbinhcủaThiếubảoNguyễnVănHuấn dàn hai bên bờ sông dựa nhau cự chiến.Một trận đổ bộ thắng nhỏkhôngphávỡđượcquânđịch,NguyễnÁnh saiNguyễnVănThành,TrầnVănTứ,TrầnVănBốdẫnquânchiếmCâuĐêđếnHảiVân,sátcửaKinh

thành[535]

.NguyễnQuangToảnsợhãivộivãsaiTrầnQuangDiệugiữcửaEo(Noãnkhẩu)cóĐôđốcLêVănAntiếnquântrợgiúp.

MặcchohaiquânđốiđầuởgiápgiớiQuảngNam,ThuậnHoá,NguyễnÁnh lo thanh toán vùng bên trong, nên saiCảnh tiến vào cửaĐạiChiêmđánhChiênDoanh(thủphủQuảngNam),cóVõTánhtừPhúYênđếntrợgiúp.CảnhchiếmchợĐôngAn,HộiAn.VõTánhđánhĐôđốcNguyễnVănNgũbắttùbinhcùng30tàuÔởĐạiChiêm.

Trênbộ,TâySơnphảncôngdữ.LêTrungtungquânđánhHộiAnởPhúYênkhiếnNguyễnVănThànhphảibỏvềgiữBìnhKhang.Tháng6nămđó,

quânNguyễn thắngmạnh ởQuảngNam.NguyễnVăn Trương đánh việnbinhcủaLêVănAnởgòPhúGiachạyvềCâuThai.VõTánhđánhTiếtđộNguyễnVănGiápởsôngMỹKhê.HoàngtủCảnhthắngởnúiLaQua,đểPhạmVănNhànở lạiĐạiChiêm, kéoVũBáDiên đếnPhúTriêm.Đangđêm, Nguyễn Văn Khiêm và Olivier mang bọn Chiến tâm quân lẻn đốtthuyềnTâySơn.

QuânQuảngNamcốthủvàcầuviệnởQuyNhơn.LêTrungsaiĐạiĐôđốcLêChất,ĐoạnVănCát,ĐôđốcNguyễnVănXuânvàmộtngười tênHànđem2.000quân,40 thớtvoi tớicứu,bịđánh tan.Voibịgiết,Hànbịtrúngđạnchết.TuyvậyLêTrungcòn làmối lo choquânNguyễn.Trongtháng7,NguyễnÁnhsaiNguyễnVănBiện,NguyễnĐứcThiệnđổbộ lêncửaHợpHoàđóngởBếnVánchậncứubinhQuyNhơn.ĐôđốcLêVănAncủaTâySơncũngcốtiếnchiếmTrạmDãnhưngkhôngđược.NguyễnÁnhhivọngPhúYênyếu,NguyễnVănThành,ĐặngTrầnThườngcóthểchiếmđược,nênkhôngnghelờiNguyễnVănBiện,NguyễnĐứcThànhxinđánhTràKhúcsaukhipháđượcĐôđốcGiaởThạchĐậu.

Như vậy là hai nhóm quân Tây Sơn mạnh vẫn còn chiếm một ở ĐàNẵng,mộtởTràKhúcvớiLêTrungnơiấyđangtrưngtậpđànđểbổsungquânsĩ.

Thấykhóđánh,NguyễnÁnhtínhđếnkếphảngián,saingườibảoThamtánTâySơnlàTừVănTúthuyếtTiểutriềuNguyễnBảogiếtLêTrung.MặtkhácôngtínhtuyệtlươngđịchbằngcáchsaiNguyễnVănBiệngiữTamKỳcònLêTấnThamthìtheosôngThanhHàđốtluỹcảntrởtiếptếgiữaNam,Ngãi.

NhưngnếuTâySơnbốirốivìhụtlươngthìNguyễncũngkhônghơngì.Từ lúcmở chiến dịch, họ đãmang lươngmễ hơn 12.700 vuông gạo, 500vuôngmuối,hợpvới12.800vuônggạovà3vạnquantiềnchởđếnCầuHintháng6nămngoái(1796).Khôngmay,TrươngPhúcLuậtđemthuyềntiếptếbịgiócản,cướpbiểnđoạt(TềNgôihảiphỉ?),khiếnquânQuảngNamchỉcòncó5ngàylương.Cuốitháng7đầu,NguyễnÁnhphảicholuiquânmàkhông hay rằng thuyền lương kế tiếp đã tới vũng Quất (Quảng Ngãi).NguyễnVănThànhchiếmđượcPhúYêncũngđànhbỏ.

Chiến tranh kéo dài trong 4 tháng, quấy đảoQuảngNam, đe doạ PhúXuântrong3thángđãmanglạivuimừng,hivọngchocácgiáosĩcùngdânchúngởvùngnày,tưởngnhưsắpđượcthoátáchTâySơn.Họthấtvọngvì

quânNguyễnrútlui[536]

,nhưngbinhtướngGiaĐịnhthìlạiphấnchấntinhthầnhơnlên.

Cuối nămĐinhTỵ,NguyễnÁnhdẹpđược loạnBaPhủmới nổi.Đầunămsau (MậuNgọ1798),NguyễnHuỳnhĐức,NguyễnVănTrươngđịnh

đem7.000quângiúpXiêmđánhMiếnĐiện[537]

.RõrànglàGiaĐịnhcàngngàycàngtựthấylàmchủmìnhvàmuốnlàmchủngườinữa.

ĐámnhosĩkhỏilovềphíaHoàngtủCảnh.Đôngcungsốngđúngcungcách củamột ông hoàngĐông phương: ông vừa có 3 vợmùa xuân năm

ngoái[538]

.Vàtháng3nămnay(1798),chínhôngđãxinlàmtruyệncácbậctrungthầnđểngườitatheođómàđượcdạydỗrộngrãichotrungthànhvới

quânquyềnhơn[539]

.CònnóichiđếnNguyễnÁnh.TuyvẫncònkínhtrọngPigneau,ôngđãbắtđầubiếtlợidụngôngnày.

NgàyTếtnămĐinhTỵ (1797),Pigneauđếnchúcđầunăm thìÁnhđềnghịôngđicùngvớiCảnhtheoquân.NhớlạichuyệnrắcrốikéodàiởDiênKhánhtrong2nămtrước,ôngtừchối.Mườilămngàysau,Ánhmờiđichơiđểnóilạichuyệnđónhưngôngvẫnkhăngkhăngkhôngnhận.Ánhbèngiởthủ đoạn chính trị ra.Lúc trở về, ông tỏ thái độ khôngbằng lòngđối vớiThiênChúagiáo.ÔngbảorằngôngđãphảichịuđựngrấtnhiềuđểchođạohoạtđộngtrongnướcchỉvìngưỡngmộPigneau,chỉvìôngnàyđãlàmơnchoông.Bâygiờthìnhấtđịnhphảixétlạivấnđềđó.Ônglôimộtviênquancó đạo ra bắt lạy các bực tiên hiền cho kỳ được để khủng bố tinh thầnPigneau. Quả nhiên Pigneau chịu nhún, đành phải nhận lời đi Diên

Khánh[540]

.Bọnnhosĩtrongtriềulạicóthếđểmàtuyêndươngđạohọccủahọlên.

Sửquankểmộtchuyệnxảyra trongtháng5MậuNgọ(1798)nhưsau,cóthểtómthâuđượchếtcảtìnhhìnhđộcchiếmtưtưởnglúcbâygiờ:

“ĐấtGiaĐịnhchuộngđạoPhật.Cóvịcaotăngphạmtộivuamuốngiết.Gặpkẻcảnngăn,lấylẽđólàbậcchântu,NguyễnÁnhtrảlờirằng:“Chântuthìcó íchgìchonước?”Ôngbắtkiểm trahoà thượng,đạođồngchỉmiễndaodịchchonhữngtăngchúngtrên50tuổimàthôi,còndưới50vẫnphảilàmxâunhưdânthường.QuầnthầncanlàmÁnhlưỡnglự,NgôTòngChâubènlấytínhcáchphụđạoĐôngcungtâulênCảnh:“QuânthượngngàingạiđạoPhật hưng thạnhmà quần thần không tán thành ý đó lại ngăn cản đi.Thầnsợviệclàmnửachừngrồithôithìkẻkialạibậybạngôngcuồnghơnngàytrước.Tăngnhânđốivớithầnkhôngcóghétbỏriêngtư,nhưngmàcáihạicủaPhật,LãocònhơnDương,mặcnữa,chẳnglẽkhôngnói”.HoàngtửCảnhđồngý.TòngChâubèndângsớbàibácthậmtệ,Vuamớikhôngphânvânnữamàquyếtthihànhviệckiểmsoáttăngchúng”.

Sửquancũngnhândịpnàymàchêmvàomộtcâu:Bá-đa-lộcngheChâu

bàibác“Tảđạo”tronglòngcũngghét[541]

.Quảvậy,nhosĩđãthắngthếrõrệt.Tháng10nămđó,PigneauđiDiênKhánhvớiCảnh.TuyrằngởđóTống

ViếtPhúcvàothánggiêngnămsau(1799)nóihỗnvớiôngcònbịcáchchức

lôivềGiaĐịnh[542]

,nhưnghợpvới lúcJ.Dayotđãđi,V.Olivier sắpbỏchức,uythếTâyphươnghạxuốngrõrệtởxứnày.

Nhosĩdựavàosự trùphúcủaGiaĐịnh,gặpdịpTâyphươngrối loạntrongnhữngchuyểnmìnhvềkinhtế,xãhội,mắclonộibộkhôngrảnhphát

triểnvềphươngĐông[543]

,lớpnhosĩđócủađấtViệtđãthuthậpđượcmộtítkỹthuậttiếnbộcủaTâyphươngđểlớnlên,nhưngchịuđựngđượcnhữngdaođộngdosựtiếpviệnđemlạiđểvẫnlàmchủđượctìnhhình.Họđãbiếtđem trùm lên trên phần đất miền Nam còn đầy phức tạp với những ảnhhưởngtứxứvàbản thổ,một lớpsơnNhogiáođemtừphươngBắcxuốngmàtínhcáchcứngcỏicònđượcghinhậnđếnmãisaunàyvàcòn lưudấutrongtoànthểchínhsáchquốcgiamộtkhinềnthốngnhấtđượclậplại.

Xungđộtcònmãiđến1801khingườiBồtốcáoL.BarizyđầuđộcchủtàutênR.Henderson,vàlàmchoBarizyphảibịtù(ChuyệntừthưcủaBarizychoLetondal,BAVH,Oct-Déc,t.380-384).

Tiết18

ĐÁNHVÀGIỮỞQUYNHƠN

Nỗi khó khăn và những phản ứng của Phú Xuân *Chiến thuật ngoạigiao củaNguyễn Ánh * Chiến trận chiếm thànhQuyNhơn * Lòng quyếtchiến của Tây Sơn ở Thang Mộc ấp của họ * Trận thuỷ chiến Thi Nại(1801).

Chiến tranhdữdội trong3 thángởQuảngNam trả thùnhững thấtbạicủaquânNguyễn24nămvềtrướcđãlàmnứcthếnhữngngười tựnhậnlàcủapheGiaĐịnhởmiềnnàyvàgâykhủnghoảngthêmchotriềuđìnhPhúXuân.

Ta đã nói đến vai trò của các cựu thần, các phiên thần nhà Lê, nhàNguyễn,nhưngdướiquyềnTâySơncòncómộtnhómngườimangtínhcáchchốngđốingaytừcănbảntưtưởng:nhómđạođồThiênChúagiáo.Thựcra,hoặcvìmangtínhcáchxuềxoàcủangườiViệtvềvấnđềtôngiáohoặcvìlý

lẽ chính trị không muốn gây bất mãn trong dân chúng để nhờ cậy Tâyphươngquacácgiáosĩ,TâySơnđãtừngđểyênchocácgiáođồhànhđạo.Cuộcnổi loạn lấnchiếmcủaTâySơncómộtphầnnàobàibácnhững tintưởngcũđãđượcgiáosĩLabarletteởThuậnHoávuimừngngóngđợitươnglaixánlạnchotôngiáocủaông.VàcũngvìnhữnglẽđónêncógiáosĩmớichorằngdướitriềuTâySơntôngiáopháttriểntiếnbộ.

NhưngtalạiđãnóithêmrằngdùNguyễnÁnh,dùanhemTâySơncũngđều chia sẻ ý thứchệViệtNamhỗn tạpnhững tin tưởngNho,Phật,Lão,Thầnchonênsớmmuộngìcũngcóxungđộtvớitintưởngtừphươngxatớicònnhiềusắctháikhákhácbiệt.Chonên,NguyễnNhạcđưaramộtphụngtruyềnbắtphácácchùanhỏởlàngđểlậpchùalớnmỗitổngthìđồngthờicũngbắtphácácnhàthờđểlấyvậtliệucầnthiếtchoviệcxâycấtkia.Lệnhbàiđạonăm1785đượctungravìmộtxungđộtnghilễ,tụclệ.Nộidungsắclệnhbàiđạongày17-8-1798đưalýlẽ:“Xétrằngkiếnthứcđiềukhiểnquốcgiađềugồm trong tamcương,ngũ thường (...) trongkhiđạoHoa lang lại

đầymêtín,dốigạtdânchúngvàđảolộntrậttựxãhội”[544]

.Thếmà những biến động chính trị còn làm cho vấn đề phức tạp hơn.

ViệcPigneau xả thân vượt biển giúpNguyễnÁnhđã được những thương

nhânđiMacaovềnóilại[545]

.TâySơnbiếtrõràng,tấtnhiênhọnghingờnhómgiáo sĩ dướiquyềnhọ.Vềphầngiáodânvànhữngngười lãnhđạo,

theokhuynhhướngcụcbộ,họcũnghướngvềGiaĐịnh[546]

khôngcầnbiếtrằngngayởđóđámnhosĩđangchènlấncáclinhmụcvàđãthắngthế.

Nhữngmâuthuẫncànggaygắthơntheovớitìnhthế.QuangTrungcònvữngchãinênchỉdùngđểlàmphươngtiệnbóclộtcáctínđồ,bùđắpthiếuhụtngânsáchthôi:tháng7-1791,ôngbắtgiáodântừPhúXuântrởraphải

nộp10.000cânđồng[547]

.ĐếnCảnhThịnhthìnguycơđãlớnhơn.Cácđạođồtheothờithếđãchốngđốirõrệt.VớicácnhàtruyềngiáothìviệcbứcđạoởQuảngNgãitháng8-1798thựclàdãman.NhưnghọcũngcôngnhậnrằngLê Trung bắt một thầy giảng là cốt để phăng lần đến tung tích cha

DominiquedoPigneaugởitớiđanglẩntrốnởPhúYên[548]

.TâySơnnghingờ những người này có nhiệm vụ do thám binh tình cho chúa Nguyễn.CũngnhưlinhmụcEmanuelTriệutửvìđạotrongchuyếnnàyvốnlàngườiquêTốngSơn,báiquậncủanhàNguyễn,sinhởPhúXuân,cóchachếttrongkhichốngTâySơnnăm1775,cógiađìnhvàoĐồngNaivàchínhôngcũng

đãở trongđộicậnvệcủachúaNguyễn[549]

.NghingờcủavuaquanTâySơnnếukhôngđíchxácthìcũngcólýlẽbiệnhộ.

ChiếnthuậtngoạigiaocủaNguyễnÁnhcũngmanglạinhữngtácdụng

quấyrốiđángkể.Từ lúcởXiêmvề,ôngvẫncốgiữ lấy tìnhgiaohảovớiPhậtvươngđểlấythếtựabênngoàinhấtlàkhihiệpướcVersaillesđãkhôngđược thihành.Mỗi lầnđánh thắng trận,mỗi lầncórắc rốiởbiêncương-nhưvớiChiêu-thùyBiệnởCaoMiên-ôngđềusaisứsangXiêmvớilờilẽmềmmỏng. Sứ bộ 16-12-1797 gồm có Nguyễn Huỳnh Đức, Nguyễn Kế

Nhuận,NgôNhânTĩnh[550]

. Rồi tháng 8 năm sau (1798) lại có sứ sangXiêm.Quantrọnghơncảlàsứbộtháng2KỷMùi(1799)xinXiêmvươngđem quânChân Lạp,Vạn Tượng đánh vàomặt sau củaNghệAn.NgườitrôngcoiviệcvậnđộngvớiVạnTượnglàNguyễnVănThoại(Thuỵ),LưuPhướcTường...TừDiênKhánh,NguyễnVănThànhcũngdângmưuđemcácthuyềncướpbiểnbắtđượcdângvớiThanhđếđểchiarẽvớiTâySơn.SứbộNgôNhânTĩnhđilàmviệcđó,thêmviệcdòLêHoàngvàotháng6MậuNgọ(1798).

NhữnghànhđộngđóđãlàmcôlậpthêmTâySơn.NhưngphíaNguyễnÁnhcũnggặpnhữngkhókhănnộibộ.LoạnBaPhủđangcòn làmột thứ“tâmphúcchiưu”dằngdaithìtiếpđóCaicơThuậnThànhlàNguyễnVăn

Phonglại“làmphản”chiếmsócKha[551]

.TâySơnlotìmcáchthanhtoánbêntrong.ĐầutiênlàvụNguyễnBảo.

NguyễnBảosautrậnQuyNhơn1793chỉcònănlộccóhuyệnPhùLy.Bịmẹgiànóikhích,Bảoấmứcchờcơhội.LúcđánhraQuảngNam,NguyễnÁnhđã saì người dụ Bảo tập kích Lê Trung. Thế rồi tháng 11 nămMậuNgọ(1798), viênHiếu công Phù Ly này tung quân chiếmQuyNhơn, LêVănThanhphảibỏcảquân lính,cạo trọcđầu,ănmặc rách rưới, trốnchạy lênrừng.

NguyêndotứcthờicủabiếnloạncólẽlàvìsựkhuyếnkhíchcủaNguyễnVănThành,ĐặngTrầnThườnglúcbấygiờvừađếnđóngởsôngĐàRằng.Mặtkhác cũngvì rối loạnởPhúXuân.TrầnQuangDiệuvừabị tướchếtquyềnbính,BảotinrằngtiếnquânrasẽphốihợpđượcvớiquânLêTrung,người từng chiến đấu bên cạnhDiệu.NhưngQuang Toản đã kịp thời saiDiệudụLêTrung.BảophảirútvềcốthủởthànhQuyNhơn,saiĐạiĐôđốcĐoạnVănCát,ĐôđốcNguyễnVănThiệuđangđóngởHộiAn(PhúYên)đưa thư xin hàng Nguyễn Ánh. Chính Quang Toản đích thân vây thành.CuộccônghãmkếtthúcnhanhchóngvìquântrongthànhmớilàcủaQuangToảnhômtrướcnênđêmlẻnrachỉchỗphòngthủsơhởchobênngoài.CứubinhNguyễnVănThànhchưatớikịpthìNguyễnBảođãbịxửtheo“tambantriềuđiển”rồi.ViệcnàydẫntheocáichếtcủaLêTrung,việctrốntránhcủa

LêChất[552]

và chắc có ảnh hưởng xa gần tới cái chết củaNguyễnVănHuấnnữa.

TuynhiênquânNguyễncómuốnthừathếtiếnđánhnữacũngphảigặp

sứcphảnkhángkịchliệtcủaTâySơnvìđấttừnayhọphảichiếmlànơipháttíchcủakẻthù.TâySơnđãtổchứccảphủQuyNhơnthànhmộtđồnbinhrộng lớn:dânbiến thành lính,mỗiấpchia thànhđộingũ,ainấyđềuđượcmiễnthuếthânđểnứclòngđánhgiặc.TruyềnthốngchiếnđấubừngtrỗidậygâykínhnểchoquânNguyễn.Mùaxuân1799,trậnchiếnQuyNhơnlạibắtđầuchuẩnbịởGiaĐịnh.Kho tạmởCầuHinchứa169.000vuônggạo từGiaĐịnhtớihợpvới22.100vuônggạo,53.500vuônglúa,3.000cânthuốcđếnnămngoáiởDiênKhánhdànhphátchochiếndịch.NguyễnVănThànhđem bộ binh đóng ở Diên Khánh trước.. Hoàng tử Cảnh được lệnh bảoNguyễnLonggiữchặtTamLãnhkhôngđểlộtintứcrangoài.ThuỷbinhthìtheoNguyễnVănTrương.

Tháng4âmlịch,NguyễnÁnhđếnCầuHinphânphốikẻgiữngườitiếnrồitheothuyềnracửaThiNại.NguyễnHuỳnhĐức,VõTánhđổbộđóngởPhủTrung;quânThầnSáchquasôngCànDươngđánhTâySơnởgòCũrồi

chiếmđóngsuốiTre[553]

,đedoạTháiphủLêVănỨng.QuânNguyễnđổbộmaunhưvậynhờtìnhcờlợidụngmộtrốiloạnnộibộcủaTâySơn.

NguyênTrầnQuangDiệuvẫncómốithùvớiLêVănỨngvềviệcỨngxúiQuangToảngiếtLêTrungnênbànvớiVũVănDũng:“LêVănThanhlàpheta,tađembinhthuyềnvàoThiNại,mậtướcvớiThanhnghesúnghiệuởcửabiển,lừaỨngrằngquânGiaĐịnhđánh,saiỨngmộtmìnhđếnchotatậpkíchbắt”.DiệutâuvớiQuangToảnrằngQuyNhơnlàđấtcănbảncầnphảichobầytôithântíngiữnênsaiỨngđi.GặplúcquânGiaĐịnhrabắn3phátsúng,LêVănThanhtưởngbinhDiệu,DũngmớikhôngphòngbịmàsaiỨng đi như đã bàn trước. Không ngờ quân Nguyễn tiến chiếm cả vùng

duyênhải,ThanhmớivộivãphânbinhvớiỨngđónởThốcLốc[554]

, gòDê.

Cũngnhưnhữngtrậnđánhtrước,NguyễnÁnhthừathếthuỷquântiếnxavềphíaQuảngNgãi,saiNguyễnVănTrươngtuần thámngoàibiển,đểLêVănDuyệt,NguyễnĐứcThiệnđếnTânQuangiữnúiCungQuăng,BếnĐá,ĐoạnVănCátgiữnúiTháiAn,VĩnhThuậnchặnquântiếpviệncủaDiệu,Dũng.

GhéđầmNướcNgọtđốtlương,chémĐạiđoànluyệntênGiảng,LêVănDuyệtđếnBếnĐácùngdânứngnghĩaQuảngNgãigiữhangTốiTrời,núiSaLungcódânThượngphụgiúpbêntrong.VõTánh,NguyễnHuỳnhĐứctiếnđếnđồngCâyCầyđuổiThiếuuýTrươngTấnThuý,bắt 13voi, đuổitheođếncầuTânAngiếtĐôđốcNguyễnThựcđổitínhmạngVệuýHữuvệcủaquânThầnSáchlàTônThấtNông.ỞPhúYên,ThamđốcNguyễnVănĐiềmhàngNguyễnVănThành.

Chiến thắng làm dao động tinh thần binh tướngTây Sơn.Bây giờLê

Chấtmớicódịpmang200quânrahàngVõTánhcùngvớiĐạiĐôđốcVũĐìnhGiai,NguyễnVănĐiểm,ĐôđốcLêVănNiệm,HồVănViện,TrươngVănLân,Đô uýMaiGiaCương,NguyễnVănTrí.Quân hàng được theoNguyễnHuỳnhĐứcởsuốiTređánhgiặc.

Lương thực thu tạichỗ, lấy thuế ruộngcủadânchưanạpchoTâySơnđemchứavàokhoNướcMặn.Chínhsáchđócũngtiếptụctrongtháng5khiTâySơnđánhđậpCát,luitoánbinhMiên(Xiêmbinh).Họphảimất20voitrướcthếhợptáccủalínhMiênvàđộichiếntượngcủaNguyễnĐứcXuyên.DânTuyViễnphảitheoNguyễnVănTháihàngtướngtừ(1793)đánhgiặc,ănlươngtrongsốthuếđiềncủa3huyệnTuyViễn,PhùLy,BồngSơn.

Tháng6,NguyễnVănThànhvượtquasôngLòGạch(ĐàoLô),chiếmƯuĐàmđểphótướngTrươngTấnBảochiếmAnGiá,ĐầmSấu.NhưnglúcbấygiờNguyễnphảilochốngvớitiếpviệncủaTâySơn,TrầnQuangDiệu,VũVănDũngđếnQuảngNgãingheTânQuanbịchiếmbènbỏthuyềnlênbộ.DiệuđóngởBếnĐáđểDũnglénđemquânquasuốinhỏtậpkíchquânNguyễn.Sửquankểrằngquânđitrongđêmcóngườila“connai”rồitruyềnđi thành“quânĐồngNai”.Binh rối loạnđểTốngViếtPhúcđánhhôi lậpđượccông.ThuỷquânGiaĐịnhlạithắngtiếpởcửaMỹÁ,truykíchđếnSaKỳ.

TrầnQuangDiệugiấu tin thấtbạicủaDũng,rồibỏBếnĐávềđóngởThanhHảochờviệnbinhthuỷcủaTrầnViếtKết.NhưngTốngPhúcLươngpháđượcThốngbinhPhiềnVănTàicoiđámTềNgôiởKimBồng,truykíchmãitậnPhúYênrồitrởlạivớiTốngViếtPhúcgiữchặtngoàikhơiđầmMânKhê.

Trênđất liền,LêVănỨngnghetinviệnbinhđếnbènđem6.000quâncùng50voilênTâySơnthượnglấylương,bịVõTánhbiếtđượcđiềuđộngNguyễn Văn Thànhmang tướng hợp với Nguyễn Đức Xuyên, Lê Chất...đánh tan ởKhaĐáo.Viện binh ngoài không có, lương trong thành thiếu,TổngquảnLêVănThanh,BinhbộThượngthưNguyễnĐạiPhác,thiếuuý

TrươngTấnThuýmang10.300ngườirahàng(tháng6âmlịch1799)[555]

.ThếlàcănbảnTâySơnđãmất.NguyễnQuangToảnởPhúXuâncũng

nônnóngphải thân cầmbinhvàoTràKhúc saiNội hầuLêVănLợi đem1.000quâncùng20voiđếnđầmMânKhê.TrầnViếtKếtđem100thuyềnđịnhtrànvàoSaHuỳnhđánhsaulưngNguyễnVănLợilúcbấygiờđangcốchốngvớiLêVănLợi.Bịbãođắm thuyền,KếtbỏquânchạyvềCổLuỹ.Kinhnghiệmnày làmKếthếtsứcgàn trởdựđịnh tiếnquânđánhnữacủaQuangToản.KếtcụcToảnvềPhúXuân,Diệu,DũngvềQuảngNam, lưuTiếtđộNguyễnVănGiápgiữTràKhúc.

NguyễnÁnhmệtmỏinêncũngkhôngđuổinữa, chấmdứtchiến tranhtrongtháng8để lo tổchứccai trịQuyNhơn, thudụngnănglựcnhân,vật

vùngnày.Trướchết,nhưđãnói,đấtQuyNhơnđãđượcTâySơnbiếnthànhmột

đồnquânkhổng lồ.NguyễnÁnh làmchủmới phải lo thi hànhmột chínhsáchnhặtnhiệmkhônkhéo.Vì chú trọngđếnviệc thuphụcnhân tâmmàthángtrướcđóquầnthầnđãcanôngđừngthuthuếthânlàthuếTâySơnđãthachodânchúng.TướngNguyễnCôngHulênvùngTâySơnhiếpgái,lấycủabịđemtrịtộingay.Tiếptheolàviệckiểmsoátdân,lính.ÁnhsaiquânNguyễnhợpvớibọnhàngtướngcoi6thuộccủa3huyệnQuyNhơn,phânhàngđiểmduyệt18.900binhsĩcũ.Chỉnhữngngườibịthươngmớikhôngvàosổđộingũmàthôi.Lạicómộtsổriêngchonhữngngườichỉhuy.Khilàmsổrồi,aiởđâuyênđấy,dờiđổimộtấp,mộtthônđềubịtội.NhưvậytạmthờiNguyễnÁnhkiểmsoátđámdânbinhTâySơnkhỏilàmloạn.Ônglạicòndùnglợinhửhọphảnbộiđồngngũcũ:dânQuyNhơnaibắtđượclínhTâySơnngườiBắc,QuảngNam,QuảngNgãi,ThuậnHoáẩntrốntrongthônấp,ngăntrởhọkhỏimưuchạyvềPhúXuânthìđượcmiễndaodịch.Aichứachấp,biếtmàkhôngtốcáothìbịtội.

NhưngtinhthầnchiếnđấucủadânbinhnungđúctronglòTâySơnđãlàmchoNguyễnÁnhthánphục.ÔnglấydânởđâytổchứcthànhNgựlâmquânđịnhlậpmộtđộiquânưutúnữasaucácđộiThầnSách.Chínhsáchhơivộivãkhiếncónhiềusơhở.SaunàykhiragiảicứuVõTánh,bọnNgựlâmquânbỏchạy rấtnhiềuđểchiếnđấuchốngđối lại tận lực.Nhưngđiềuđókhôngtránhkhỏicàngtỏrõsựbaodung,sángsuốtcủaNguyễnÁnhmuốnmởđườngchoquânđịchvềhợptác,tráihẳnvớitháiđộhẹphòicủabọntuỳtướngnhưTốngViếtPhúcchẳnghạn.

Saukhicải thànhQuyNhơnra thànhBìnhĐịnhđể tuyêndươngcôngtrận,khuyếnkhíchtướngsĩthấytrướcthắnglợicuốicùng,NguyễnÁnhlotổchứccaitrịởđây,saiVõTánhgiữthànhvớimộtvạnbinhMiên(Xiêmbinh) cùngNgôTòngChâu,TrịnhHoàiĐứcvàbọnhàng tướngLêChất.Lúc Nguyễn Ánh đang chuẩn bị về Gia Định thì Bá-đa-lộc chết ở Mỹ

Cang[556]

.Ánh rất thành thựckhiphong tướcQuậncôngchoGiámmục,saingườiđếnđọcđiếuvăn.SửquannhândịpnàycũngnhắcviệcBá-đa-lộc“tậntâmgiúpđỡ”ĐôngcungCảnhhồiđiTây.NhưngcáichếtcủaôngxảyravàolúcNguyễnÁnhthắngmạnhởcộigốcTâySơnđãchấmdứtmộtquákhứnhờcậy,kêuxin.VấnđềchínhtrịquantrọngcònlạichỉlàtháiđộđốivớitướngcũTâySơnmàthôi.

Tháng10KỷMùi (1799),NguyễnÁnhban sưvềGiaĐịnh.ViệcmấtthànhQuyNhơncũnggâyrarốiloạnvềphíaTâySơn,theolẽthườngcủamộttriềuchínhnghiêngngửacónhữngkẻgiữtráchvụnhưngkhôngmuốnđảmđương trách nhiệm.ỞThuậnHoá,KiểmđiểmTrầnViếtKết, PhụngchínhTrầnVănKỷ,ThượngthưHồCôngDiệugiảthưQuangToảnnóiQuy

NhơnmấtlàtạiTrầnQuangDiệu,đưachoVũVănDũngbảoDũnggiếtđi.KhôngngờDũngđượcDiệuémnhẹmviệcthuaquânởQuảngNgãi,hàmânnênmớiđưathưchoDiệuxem.

TrầnQuangDiệutứctốckéobinhvềbờnamsôngHươngvâythành.KỷđổchoKết,trốnmấtđểHồCôngDiệuchịutộithay.Ổnthoảnộibộrồi,việcchínhcủaTâySơnlàlolấylạiđấtQuyNhơn.Haiviêntướngnổibật,đượcnhắc nhở từ đây làTrầnQuangDiệu vàVũVănDũng, đến nỗi đối địch,NguyễnÁnh truyền rao ai bắt được 2 người ấy,Chánh quản được phongtướcCông,Phóquảnthêmmộthàm,thưởngtiềnvạnquan.DanhtiếngTrần

QuangDiệucóphầnlấnátcảVũVănDũng.GiáosĩDelaBissachère[557]

đã khen “viên tướngmà ngay ởÂu châu người ta cũng phải coi là dũngmãnh,anhhùng”.LựclượngdướiquyềnôngtỏravữngmạnhđếnnỗikhigầntàncụcvẫncònlàmchoGiáosĩtưởngrằngđạoquânđócónhữngdanhtướngchỉcầnlómặtra làquânNguyễnphảirútvềvàđủđểđánhtanđạoquângấp3lầnquânchiếnthắngluỹThầy!

ThángGiêngCanhthân(1800),VũVănDũngđổbộlênThiNại,TrầnQuangDiệumangbộbinhđuổiNguyễnVănBiệnđanggiữBếnĐáchạyvềBìnhĐịnh.VõTánhtrongthànhgọibinhPhúVêntới.LưuthủHồĐắcVạnđãsaingườivậnlươngtiềntrước,naysaithêmhàngtướngPhạmVănĐiềmcùngSáiVănLonglấydubinhđitrướcrồitựdẫnquântheosau.ĐêmquaCù Mông, Điềm cùng Đô uý Đỗ Văn Nguyệt, Ngô Văn Huyền, Đô tưNguyễnVănSoái,HoàngVănTrángcùngcáccựutướngTâySơn,quaylạichiếmPhúYênđuổiCaibạ,Ký lụcchạyvềBìnhKhang.Điềm làmhàngtướngTâySơnphảnNguyễnsẽmởđườngchomộtloạtnhữnghàngtướngtrở giáo tiếp theo, gây khốn đốn cho Nguyễn Ánh nhiều nhất vì cái thếkhônglùilạiđượccủahọ.

Sự trung thành này gây ra lo lắng và ngạc nhiên không ít cho pheNguyễn.NguyễnÁnhgiảithíchlàlòngnhớquêxúigiụchọ.NhưngđiềuđóchỉhợpvớibinhtướngbịlôivềGiaĐịnhchứkhônghợpvớihàngbinhởlạiBìnhĐịnhvàPhạmVănĐiềm.NguyêndolàTâySơncũngđãtạoramộtlềlốisinhsốngmàtướngbinhhọcònquyếnluyến.HọhàngchỉlàthếbấtđắcdĩnhưtrườnghợpLêVănThanhsaunàyđãlẻnmangmột thuyềntrốnvềTâySơn.Tủinhụccủakẻhàngđầucũngkhiếnhọphảitrởgiáo:TốngViếtPhúc cứ thường chửi Từ Văn Chiêu là hàng tướng đến nỗi khi phản lại,Chiêu luônchậnđánhPhúcvàgiếtđượckhi chiến thắngquânNguyễnđã

gầnkề[558]

.Riêng ở đây, PhạmVănĐiềm đã giúp ích Tây Sơn rất nhiều.Ông tổ

chứcPhúYêntrongthếtửchiến“bắthếtcảdânlàmlính”,đắp9-10luỹchỉtrongmấythángkhiếnNguyễnĐứcXuyênnghethếmạnhkhôngdámtiến

nữamàphảidừnglạiởDiênKhánh.ỞDiênKhánh,TrầnQuangDiệu,VũVănDũngquyếthạVõTánh.Diệu

bao vây 4mặt từmồng hai tếtCanhThân (26-1-1800)[559]

.Ông sai đắpthànhđấtmộtvòngngoàidài4.340trượngđểlàmđiểmtựacôngkích.Trongýchíquyếtlấylạiđấtcũ,TâySơndùngđếnhìnhthứckhíchđộngtinhthầnquândân.PhanHuyÍchlàmbàihiểudụdánnơiquânthứQuyNhơn,đãđưaranhữngcâukêugọiđếnýthứcđịaphương,khiêugợiniềmhãnhdiệnlàmdânđấtkhởinghĩamộtdòngvua:

“Quýphủta:cộigốcnềnvương,dậuphênnhànước,“Miềnthangmộcvốnđúcnonxâybể,mởmangbờcõibởitừđây.Hội

phongvântừngdìuphượngvịnrồng,ghitạcthểquyềndànhdõiđể.“Dấucờnghĩađãsángcôngdựcvận,buổixenhungthêmdongsứccần

vương.“Mấyphengióbụinhọcconđòng,giúpoaivõcùngđềunhờđấtcũ.Ba

huyệnđávàngđềntấcdạ,cămcừuthùchiđểđộitrờichung”Chúng ta không có tài liệuđểbiết về sự sôi động củadân chúngQuy

NhơnkhiTâySơntrởlại.NhưngngaychínhởđấtGiaĐịnhmàÁnhđãcoilàcănbản,khoảnghơnnămsau,L.BarizychotathấynỗilosợphậpphồngcủatướngNguyễngiữakhungcảnhhiềmthùđedọavôhình:

“LúcnàochúngtôicũngtrôngtinNhàVuavàmọingườiởđâyđềuxaođộngđếncựcđộ,nôngcôngbinhđềulolắng.Bọngiặcởđâycónhữngbèđảngbímậtkhôngaihaybiếtvàlâulâulạicómộttinloanragâyhoảnghốtvàlàmchodânchúngxáođộng.

“Ngày13thángnày,lúc2giờ30,lửabắtđầutrongthànhở5chỗkhácnhau,nơikholúagạo,khovảivóc,khotơlụa,nhàcủaVuavàcácHoàngtử.

DuychỉcháycóđồnTảquânmàthôi”[560]

.NhưngởBìnhĐịnh,nhữngsựkiệnthuầntuýquânsựcũngtỏrõđược

cái không khí đó.Tháng 4, hàng tướng coiNgự lâmquân làVõVănSự,NguyễnBáPhong,giếttướngmởcửaBắcrangoàiđầu,VõTánhthấymìnhlođúngkhisaiLêChấtđemquânbảnbộvềDiênKhánhtrướclúcbịvây,bây giờ bèn bảo bộ tướngNgôVăn Sở cướp lại thành, chỉ để lọt có 400người.Đểphònghậuhoạ,Tánhsaigiếtbọnhàngbinhcònlại.

NhưngbâygiờviệnbinhGiaĐịnhđãra.Đâylàlầnđầutiênsửquanxácnhậnvai tròquan trọngcủanhữngngườiPháp trong thuỷquânGiaĐịnh.Tháng2nămđó,chorằngngườiHồngMao(!?)“giỏithuỷchiến”,ÁnhsaiCai độiBa-la-di họp thuyền bè, dự bị quân nhu, chiến cụ đợi lệnh.Đồngthời, lạichoNguyễnVănChấncoiPhụngPhiĐạihiệu thuyềnchở26đạibác,cóRenonphụtá.TàuLongPhicủaNguyễnVănThắngcó32đạibác,tàuBằngPhicủaLêVănLăngcó26đạibác,mỗitàuchởtrên300người,tất

cảđềusửasoạnđiđánhgiặc[561]

.Chuẩnbịđâuđórồiquânsĩlênđườngvàotháng3.Nhữngkẻhănghái

chắccònnghevangvanglờikhuyếndụ“thànhQuyNhơnchỉbắc,đạpphátrùngvi;đôThuậnHoárungcờ,dẹpyênđảngnguỵ”.

Tháng tưnhuận, trênbộ,NguyễnĐứcXuyên,ĐặngTrầnThườngdẫnvoitiếnđánhPhúYên.NguyễnVănTrươngvẫncoithuỷquân.TrầnQuangDiệuvộivãsaithêmĐôđốcĐàoCôngGiản,ĐôđốcTuấnvàoLaHai,HộiAn phụ với Phạm Văn Điềm. Chỉ đợi Nguyễn Ánh đến vũng Trích saiNguyễnVănThànhđổbộXuânĐàicầmquântrênđấtlàtrậntấncôngbắtđầu.

ỞPhúYên,chiếnthắngtươngđốidễdàng.NguyễnVănThànhsaiĐôthống chếLêChất,NguyễnĐìnhĐắc, TrươngTấnBửu phân binh 3 đạođánhĐấtĐỏ,ThạchKỳrồitiếnvềHộiAn.ĐôđốcTuấnvàPhạmVănĐiềmphải lui về gò Ải Thạch dựa núi chống lại. Giáp trận với quân voi củaNguyễnĐứcXuyên,họluithêmvềgiữLaHai.ThànhsaibinhđivòngđánhtậphậuđuổibắtđượcGiản,Tuấn.Điềmtrốnthoátlênnúichờcơhộixuốngquấyrối.

QuânNguyễncũnggặpkhókhănvìhàngngũmớikếthợpdầndầntanrã.ThựcrabinhđãtrốnnhiềutừthángtưđầunhưngcàngđisâuvàonộiđịaTâySơn,dânlínhTâySơntrongquânNgựlâmcàngthấycócơhộiđểđàongũhơn.LínhtrốnnhiềuđếnnỗiNguyễnÁnhphảilovỗvềanủiLêChấtvàkhichoNgựlâmquântiếnđếnCùMông,ôngphảisaiNguyễnHuỳnhĐứcracầmquânchochắcdạ.

TuynhiêntrongthángnămâmlịchđườngđếnBìnhĐịnhđãmở.KhiVõTánhnghetinviệnbinhtới,bènmởcửaNamrađánhmộttrậnđịnhliênlạcvớibênngoàinhưngkhôngđược,thìmặttrậnđồngCâyCầy(còngọilàGòCầy)bắtđầuvàkéodàiđếnnửanăm.

PhảidừnglạiđểđiểmxétđịathếcủavùngphíanamthànhChàBàn,nơixảyratrậnchiếnquyếtliệt,nhiênhậuchúngtamớitheosátcuộcsotàinày.ĐườngđitừPhúYênracóhailối.MộtmentheogầnbiểnquađèoCùMôngdọcthunglũngsôngPhúHuề,từđócóthểđếnđồngBìnhThạnh,PhúTrungởmặtsauThiNạiđểlênThành.Vềphíatây,nơithunglũngcủahaisôngLaHaiđổxuốngphíanam(PhúYên)vàsôngHàThanhngượchướngđôngbắc(rồiđổvàođầmThiNại),cóđườngthôngthươngngàynaylàmđườngliêntỉnhvàthiếtlộ.Vẫnởphíatây,cáckhenguồnhợpnênsôngKỳLôcónhữngngõngáchgiữanúiChúa,đồngCâyCầy,nơiquânNguyễn-TâySơnđanggiằngconhau,nơimàlầnnàotiếnquânra,quânNguyễncũngphảitửchiếnmớixôđuổiđượcTâySơnđểuyhiếpthànhChàBàn.

Lúcmới tấn công trênđấtBìnhĐịnh,NguyễnVănThành saiNguyễnĐìnhĐắc,LêChấtđihaibên,TrươngTấnBửuđigiữađểôngcùngNguyễn

ĐứcXuyênđemvoiứngtiếpđánhnúiLãoHương.TâySơnluivềnúiChúa,nhưngviệnbinhcủahọtớităngtinhthầnbinhsĩ.NguyễnVănThànhđổrađánh từmờsáng tới trưa.Rốt lạichỉ làmchoNguyễnVănSửchết, tướng

nản. Lương Văn Cương, Nguyễn Văn Vân[562]

đang trông coi Ngự lâmquânmangcả200thuộcbinhchạyvềphíaTâySơnđểtiếptụcchiếnđấu.

Lúcnày,TâySơncũngbốirốiởNghệAn.TađãbiếtviệcNguyễnVănThụy (Thoại), Lưu PhướcTường,NguyễnHoàiChâu, LêVănXuân đem150ngườidụVạnTượngđánhsaulưngNghệAn.Pháibộđitừtháng4nămngoái, đếnViên-chăn vào lúcNguyễnÁnh sắp rút về nên vuaLào khôngquyếttâmgiúp.Tháng3nămnay,ThụylạivềGiaĐịnhxinthêmngười,đếntháng6thìđembinhtrànxuốngNghệAnđánhNguyễnĐìnhLạcởĐồnBố,đuổiPhòmãNguyễnVănTrịởĐồnLamchạyvềThanh.Chiếndịchcólẽkhônglấygìlàmdữdội,nhưngcótiếngvanglớnvìđánhngaytrongnộiđịaTâySơn.Cácthổhào,phiênliêunhưHàCôngTháiởThanhHoá,PhanBáPhụngởHưngHoácùngkhắpnơiBắcHànhândịpnàynổidậyđánhphá.

ỞBìnhĐịnh,TâySơnvẫnchưabịlaychuyển.NguyễnÁnhthấyđồngCâyCầyvữngchắcmuốnchuyểnmũidùitiếnquânvềdướiđồngbằng.ÔngsaiLêVănDuyệt vớiMạcVănTô,NguyễnĐứcThànhmonmen raPhúTrung.Thực lựckhôngđủ,ôngmớiđưa thưbảoNguyễnVănThànhchiamộtnửavoiđigặpDuyệt.ThànhkhôngchịuvìmộtmặtôngphảilođốiphóvớiTâySơnđangbiếtrõôngvìhàngngàyvẫncóngườibỏquabênkia,mặtkhácôngphảilokềmgiữchínhquânôngvì“bọnởlạicũngkhôngđủtin”.

Chiếntrậncàngkéodàithìtinhthầnbinhtướngcànglunglay,nhấtlàởnhữngphầntừchưađồnghoá.Tháng7,hàngtướngcoiNgựlâmquânlàTừVănChiêulàmphảnvớiNguyễnVănĐiểmcùng500thuộcbinh.TâySơnlại được thêmmột viên tướng có tài, liều lĩnh, ngăn chặn không biết baonhiêu trận tấn công của Nguyễn. Ánh phải vội vàng an ủi Nguyễn VănThành,NguyễnHuỳnhĐức,NguyễnVănTrương.Nhưngcũngkhôngngănđược150quânNgựlâmnữatrốnđêmởHộiAn,Ánhgượnggiảithích:“nhớquê,nhớnhà,ailạikhôngvậy”.

ChưahếtbốirốichoGiaĐịnh.NơiđồngCâyCầy.ThànhsaingườiđếnnúiChúa chôn thuốcnổđốt, nhưngkhông lui đượcgiặcmà còn làmchếtthêm Nguyễn Công Trọng. Khi Trần Quang Diệu, Vũ Văn Dũng nghechuyệnNghệAn,muốnkéobinhđánhrốcmộtlầnởnúiHoaAnnơimàLêVănDuyệtvừađuổiTưkhấuĐịnhthángtrước,thìviêntướngMiênCao-la-hâm-sâmcủaThànhlại tư thôngvớiTâySơnkhiếnÁnhvộivãtrả lạichoThành tướngNguyễnĐứcXuyên (vừađemvoivàLêChấtxuống)đểđổiquânMiênvềgiữCùMông.

Chiến tranhdằngdai thìvấnđề lươngphạn, tiếp tếđạndượcphảigặpnhiềurắcrối,bấtngờ.TâySơnbịNguyễnVănTrươngcướpmấtởĐềDi3

vạnvuônglúacùngthuốcđạn,khígiớichởtừThuậnHoá,BắcHàvàotrên150thuyền.ThốnglãnhtênThụybỏthuyềnlênbộchạybáotinchẳnglànhchoDiệu.

NguyễnÁnhcũnggặp trởngại.Ôngcó lươngởkhoDiênKhánh,phụthêmởphủThuậnThành,ởkhoLaHai,HộiAn(đánhthuếđiền,đinhnơilính,dânPhúYên),ởkhocácnơikhácbằngcách lấy trước thuếnămsau.Lương chởđường thuỷ thườnggặp các thuyềnTềNgôi cướpphá.TừkhiTrầnQuangDiệuvàoQuyNhơnthìđộithuỷquânđặcbiệtcủaTâySơnnàyđãlảngvảngvàođếntậnHònKhói.Họlẩnlúttrênmặtbiểncướpthuyền,thuốcđạnvậtdụngcủaNguyễnVănYếnchởtừCầuHinđi.HọchânđánhthuyềnchởcámuốicủaBìnhThuận.MộtmốicảntrởkhácchờđợiNguyễnÁnh làcác luồnggióbấc: trong tháng10, thuyền lươngchởquavũngMaVăn(vũngNại,NinhThuận)bịgiólớnlậtúp,chếthơn100người,haohơnvạnquantiền,4vạnvuônggạo.

Thiếulương,ÁnhsaiLưuTấnHoàđiBìnhThuận,BìnhKhangthuthuếvớilờidụđặcbiệt:“cứtuỳtiệnlàmviệckhôngnệnơilệthường”.Cầngạo,ÁnhtínhlấygạocảnơingườiThượngởĐồngHươngnữa.Tháng11,điềntôtăng.Khókhănnhưvậykhôngtráchtrongtháng9khiLêVănThanhtrốnđi,VệuýHồVănHuệbịTâySơnbắnchếtởnúiChúa,NguyễnĐứcXuyênđãdângsớxindừngbinhchờsanglămgióhơithuậnsẽđánh.

NhưngmộtmaymắnđãđếnvớiquânNguyễn.NhờhỏidòdânThượngbiếtđượccóđườngđivòngđánhtậphậu,NguyễnVănThànhxinthêmTốngViếtPhúcvàLêVănDuyệt.NguyễnÁnhđẩyLêChấtvềLaHaivàchotinquânCùMôngchuẩnbị.Ngày5-1(1801),trậnđánhxảyra:LêVănDuyệtmặttrước,NguyễnVănThànhmặtsau,quânNguyễntấncôngvớimộtđộisúng thuần thục và độ 20 đại bác cỡ nhỏbắngần được.TâySơnphải bỏchạyđinguồnCơ,ĐôđốcHoanbịgiết.Tiếptụctruykích,quânNguyễngặp

Tây Sơn góp quân lại đánh ở TuầnDã (đồngVòng?) ngày 11-1.[563]

L.Barizy đếm số địch quân đến 223.000 người. Thật quá nhiều.Viên tướngchốngđốilàTừVănChiêuđãbàytỏgandạTâySơn.Họđánhrấtdữnhờchiếmđượcđịa thế tốt, chỉphảichịu thuavì súng lớn, súngnhỏcủaquânNguyễnthôi.ChiêuthuabỏchạyđểLêVănDuyệt,NguyễnVănThànhmởtiệcănmừng,quáhăngsaychiếnthắng,khíchbácnhau,đểhiểmthùkéodàimãivềsau.

Những trận tiếp theo chỉ là những cuộc thanh toán nhỏ, Nguyễn VănThànhđếnđồngDàisaiTốngViếtPhúcđánhnúiAnTượng.Tiếp theo làcáctrậnĐầmSanh,SơnChà.TâySơnbỏtừnúiĐáMàiđếnHoaAn,Hoa

Lục.Nhưvậy[564]

đạo binhCâyCầy đã thông được với nhau.HọđóngbinhdọcsôngHàThanh, từQuánRạpđếnVânSơn.ThànhBìnhĐịnhbị

vâytínhgầntrònnăm.LựclượngGiaĐịnhtuyđãtiếnnhiềunhưngkhôngđủuyhiếpmặtsaucủaThiNạinênmộtsốquânquantrọngcủahọcònkẹtngoàikhơivới91thuyềnvà50.000người2.Bộ, thuỷTâySơncònđóngởThiNại cảnđườngquânNguyễnÁnhđổbộ lên, vàđedoạphía sau lưngquânNguyễnVănThànhnữa.NhìnvàobảnđồvụngvềcủaL.Barizyvẽrồisosánhcáctàiliệukháccùngđịathếthựctế,tathấyvịtríchốngđánhcủahaiđốiphươngtrướccủaThiNại.ĐườngnướcbêntrongđầmđãhẹpmàVũVănDũngđemhaichiếcĐịnhquốcĐạihiệuthuyềnchởtừ5đến60khẩuđạibácchắnngaycửavớidàyđặcbêntronglà40tàulớn,20tàunhỏhơn,100ghechiếnđậusansátđếncửasôngđưavàoNướcMặn.ÔngcònđặtđạibáctrênnúiTamToà,trênđấtliền,bãiNhạn(phíathànhphốQuyNhơnbâygiờ)dựavàonúicaochĩaxuốngbảovệđoànthuyềntrấngiữ.Trênbộcònhơn60voivớiquânlính.

Nguyễn Ánh lúc bấy giờ đang ở hòn Nần

[565]. Từ tháng chạp Canh

Thân(15-01-12-02-1801),ôngđãdựtínhsắmsẵnthuyềnnhỏ,chấtđồdẫnhoảrồimóclấythuyềnTâySơnđốt.TốngViếtPhúcxinđảmnhậnviệcđó.ÁnhbáochoThànhbiếtmưutínhđểhợplựcngănchặnbộbinhkhôngchotiếpcứu.TheoýThành,LêVănDuyệtđượccửthayPhúc.Tướngsĩlâmtrậnđượckhuyếnkhíchbằngmộtlờidụ:“Đâylàlúccácngườibáođềnơnnước,sống thì phú quý đồng hưởng, chết thì ân điển chẳng quên; anh em trongquân,nếuanhchếtemlênthaychức…”.Sửquancũngghithêmrằng:“mọingườiđềunứclòngđánhgiặc”.

Chiến trận xảy ra vào đêm 16 tháng giêng Tân Dậu (28-2-180

[566]).

TiềnchiHoàngVănKhánhđembộbinhlénđếnVũngDừađợiởTiêuCơlửacháythìtiếnlêncônghãmtrạigiặcvàđivòngnúimaiphụcđểcảntiếpviện (theo vùng đèo Son bây giờ?). QuânNguyễn qua Tiêu Cơ bắt đượcthuyền tuầnTâySơn, truy ra khẩu hiệu.NguyễnVănTrương,TốngPhúcLươngbènđemthuyềnnhỏnhắmHổCơxôngvào,đốtthiêuthuỷđồnlàmhiệu.

Và trận tấn côngbắt đầu.TheoLelabousse, quânNguyễn chỉ dùng có4.000ngườitrên26ghechiếnvà100thuyềnnhỏ.LúcđóquânNguyễnVănTrương,TốngPhúcLươngđãđổbộrồi.CácghechiếncònlạichởôngTổngthuỷ“tohọng”1VõDiNguyđitrước.

Quânlính“thừađêmtốivàgióxuôi,tiếnvàotàuthứnhất,nhảylênđốtphá.Họxôngvàocửabiển,némvungcácbóđuốcvàđổdẫnhoảra”.Thếrồitrậnđánhtrởnêndữdội.QuânTâySơntừtrênnúivàtừcáctàubắnvãiđến.Hàtiệnlờinhưsửquanmàcũngtảralà“tiếngsúngvangtrời,đạnbaynhưmưa”.VõDiNguytrúngđạnngãlănrachết.LêVănDuyệtkhôngquayđầulại,đánhmạnhhơnđếnNguyễnÁnhbảolùicũngkhôngchịu.Đámsĩ

quanTâyphương:Chaigneau,Vannier,deForçanđưacácghechiếnvàorồiquay lại bảovệNguyễnÁnhkhi trận chiếnxảy ra.Nhưngnóng lòng, sốtruột,máuchiếnsĩnổilên,deForçanlẻnđitrongđêmtối,tựmìnhđốtđược7ghechiếnđịch.Chiếntrậnkéodài3giờsángđếnđứngtrưa1-3-1801(“DầntớiNgọ”củaThựclục).ThuyềnTâySơncháytan,nhưnghọcòncốchốnggiữtrongcácgiànsúngtớikhicuốicùngđámcháylanđếncácthùngthuốcsúng làm nổ tung hết lên. Như lời Chaigneau báo cho Barizy biết chiếnthắng, “ta đốt hết cả thuỷ quân giặc, không sót một chiếc thuyền nhỏ

nào”[567]

.Ôngthấyrằng“ngườiNamchưabaogiờphảiđánhtrậndữdộinhưvậy”

vàsửquancũngkhôngquênkếtluận:“Ngườitagọitrậnnàylàđệnhấtvũcông”.

Ngày đó,NguyễnÁnh đổ bộ lên chợGiã

[568], ra dụ chiêu an rồi sai

ngườiđibáochoPhúYên,BìnhKhang,BìnhThuậnbiết.ÔnglạibảoGiaĐịnhtruyềnsứchotinđếntậnCaoMiên,XiêmLa.Tuyvậy,Ánhcũngmấtđếnhơn600người.TướngthìngoàiVõDiNguycòncóCaicơHoàngVănĐịnh,PhóTiền thuỷdinhvàPhóVệuýNguyễnVĩnhHựu củađạoThầnSách.

PhíaTâySơn,họ“chốnggiữđếnchết”nhưChaigneaunói,chonêntoànbộthuỷquânđềubịtiêudiệt.Từnayhọkhôngcònchútuythếnàotrênmặtbểnữa,trướccảkhoảngtháng4âmlịchkhiĐônghảivươngMạcQuầnPhùcùngcáctướngbịbắtlúcbịgiódạtngoàikhơiThiNại.HọhoàntoànkhôngkiểmsoátđượcmặtbểđểthahồchothuỷquânGiaĐịnhtunghoànhralấyPhúXuânmàkhôngsợmộtlựclượnglưuđộngnàotheokịpngăntrởnữa.Trần QuangDiệu còn bức được Võ Tánh chết, nhưng sự thực đám quântướngTâySơnởđâymấythángsauphảitanrãtrênrừngchínhvìkhôngthểnào di động theo các đồng bằng dọc biểnmà không có yểm trợ của thủy

quân,chínhvìsựtanvỡởtrậnThiNạinàyvậy[569]

.

Tiết19

CHIẾNTRANHỞPHÚXUÂNVÀBẮCHÀ

CuộctửthủcủaTâySơnởQuyNhơnvàýkiếngiảivâychonơinày*TrậnchiếmPhúXuân*CốgắngtuyệtvọngcủaTâysơnởQuyNhơnvàluỹThầy*KếtthúcchiếntranhởBắcHà.

Chiến thắngThiNại làmnhẹbớtnỗi “uấtuấtkhôngvui” củaNguyễnÁnh.Nhưng lực lượngbộbinhcủaTâySơnvẫncònnhiềuhùngkhí.KhiÁnhsaiLêVănBảnđemquânđihaivũngNồm,BấcđónggiữtuầnphòngthìVũVănDũngđãhợpvớiTrầnQuangDiệuchiangườitrấngiữ:TưkhấuĐịnhđóngởBếnĐá,ĐôđốcNguyễnVănNgũgiữđầmNướcNgọt,ĐôđốcVũVănSựtrấnTânQuanởgiữa.Hàngphòngvệấydùngđểcảnsaochohọrảnh tay công thành sau khi họ đã tụ tập quân lính thề chiếm lấy cho kỳđược.

QuânNguyễnnhânđà thắngcũngmuốn tiến lênphávỡvòngvâychoVõTánh.NguyễnVănThànhsaiTốngViếtPhúcđóngởCànDương.BinhTâySơnđánhgiếtVệuýTrầnVănXungởchợChánhLộc.QuânPhúckéo

đếnthìTâySơnlui.RượtđuổiđếnThạchCốc[570]

,Phúcrủigặpkẻthù.ĐôđốcTừVănChiêuvẫnhậmhựcvềtiếnggọi“hàngtướng”củaPhúc,códịpđể trả thùbằngmột trậnphụcbinhchiến thắng lớn lao.PhóĐôthốngchếPhạmVănCơ,VệuýNguyễnVănTribịbắt,haiVệuýHoàngPhúcBảo,HoàngVănTứbịgiếtkhiếnPhúcphảibỏquânchạyvềThiNại.NhưvậyrõràngchiếnthắngthuỷtrậnmớiđóchưađủlàmđiênđảoTâySơntrênbộ.

Mọi người hoangmang.Lúc bấy giờ chính ai đã đề nghị ra đánhPhúXuânđểkhôngnhữngcứugỡchotìnhthếmàcònlàmchochiếnthắngtrởnênquyếtđịnhnhưlờiDelaBissachère?Theoôngnày,NguyễnÁnhbịthúcđẩybởicáctướngBắcHàđangchánnảnvìphảiđánhlâuquábắtđầumuốnbỏrơiôngvàcũngđượcvàingườiPhápkhuyếnkhích,nóirằngđánhraPhúXuânvẫnlàýkiếncủaGiámmụcd’Adran.VớisửquanthìngườibàymưuđóvớingườiđềnghịđốtThiNạicũnglàmột:ĐặngĐứcSiêu,ngườiBồng

Sơn,phủQuyNhơn,đồnghươngvớichúaTâySơn[571]

.HọcũngcóghithêmýkiếncủaVõTánh,nhưngtacóthểcoilờiVõTánhnhưmộtsựchấpnhậnhysinhhơnlàmộtsángkiến.VinhdựđócólẽđểdànhchomưuthầnViệtthìphảihơnvìcáithế“vâyNguỵ,cứuTriệu”đầydẫytrongbinhphápĐôngphương.

Chonên,saukhilênVânSơncoiđồntrạiđịchmộtngàyrồivề

[572],bắt

đầu tháng2âmlịch,NguyễnÁnhsaiCaicơTốngPhúcChuvềGiaĐịnhhợpvớiLưutrấnởđólàNguyễnVănNhântuyểnthêmmộtvạnbinh,nếucầnbắtcảlínhđồnđiền.RồicũngcóviệcxétdânbắtlínhởPhúYên,BìnhKhang,BìnhThuận.ÁnhcónóirõmưumôdựtínhchoNguyễnVănTrươngđểđembinhthuyềnđánhQuảngNam,QuảngNgãitrước.

Nhưng cuộc vét dân đã gây phản ứng về phía dân chúng. PhạmVăn

Điềmchạy lênrừng từhồiquân trongmớikéora,nay tụ tậpđược500bộđảngđánhđốtHộiAn,đuổiLưuthủPhanTấnTuấnchạyraXuânĐàinhờcậythuỷbinhcủaTốngViếtPhúc,NguyễnĐứcXuyênđượcpháitiếpviện.

MốiloạnPhạmVănĐiềmlàkhókhănmớichoNguyễnÁnh,dằngdai,làmnhọcmệtquânNguyễnkhôngít.Trongthángba,đánhrồichạy,chạyrồilênđánhĐiềmđãquấyrốiPhúYêntrướcmặtdanhtướngLêChất.LưuTấnHoàgiữHộiAnbịĐiềmlénđốtphonghoảđàituyệtđườngthôngtin,đánhúpgiếtchết.NguyễnLongđóngởLaHaiđịnhchiếmlạiHộiAnlạibịđánhlénphảibỏcảlươngphạn,khígiớichạyvềsôngĐàRằng.TộinghiệpchoviênThượngđạotướngquân20nămtrênrừng,mớilàmchỉhuylầnđầuđãphảibạivong.LêChất ra tay,hợpbinhvớiHoàngVănKhinhngười thayLong, tiến đánh bắtĐô tưNguyễnNhiễu ở bếnGạo (MễTân).Điềm bỏchạy lần nữa nhưng vẫn còn sẽ gây khó khăn trong tỉnh, sau lưng quânNguyễnVănThành.

TronglúcđóthìtiếntriểnthuỷquânNguyễnvẫnkhảquan.NguyễnVănTrươngđổbộCổLuỹ,đốtkhoTràKhúcđuổiĐôđốcTuấnchạy,rồiracửaĐạiChiêmđánhHộiAn,PhúTriêmbắt24voi.ỞLaQua,ôngđuổiĐôđốcNguyễnVănXuân,LưuthủThiếuuýLưuTấnThểlấyhơn80đạibác,binh

thuyền,khígiới[573]

.Nghetin,NguyễnÁnhpháithêmTốngViếtPhúcđem1.000binhvà30ghechiếnđếngiúp.ÔngcònchocảPhạmVănNhânlãnh3chiếcLong,Phượng,BằngtrongđộicậnvệcủaôngraĐàNẵng.

Đểviệcrútquânkhỏitiếtlộ,NguyễnÁnhsaiNguyễnCôngNgađem15thuyềnngàyđêmtuầntiễutừcầuTânHộitớiNướcMặn,từsôngTamKỳ(?)tớisôngDinh,GòBồ(PhùSa),cấmdânchúnglaivãng,xầmxìtintức.

Ngày 27-5-1801, binh thuyền Gia Định tới Quy Nhơn với 10.900 bộ

binh, trên27ghechiếnvànhiềughe trí súng[574]

.Quânởvàingày,ÁnhđưamậtthưbảoVõTánhlénbỏthànhchạyravàđồngthờituyênlệnhbanthưởngchonhữngngườinàobắtđượcvuatôiQuangToản.Ngày3-6,quânÁnhrútđisaukhiđốtlửaởnúiMộtbáotinchoNguyễnVănThànhởVânSơnbiếtvàđểgiãtừviênPhòmãHậuquân,ngườianhhùngcuốicùngcủaGia Định Tam kiệt. Ngày 7-6 quân đến Đà Nẵng, Ánh sai Nguyễn VănTrương,PhạmVănNhânđemthuyềnđitrướcđếncửaEo(Noãnkhẩu,cửa

ThuậnAn).TrậnđánhPhúXuânbắtđầu[575]

.Támgiờsángngày11-6,thuỷquânNguyễnđếndàntrướcmặtcửasông

Hương chia làm 2 đạo: các tàu và thuyền trí súng dưới quyền PhạmVănNhânhướngvàocửaThuậnAn,42ghechiếnvà300ghenhỏchở15.000bộbinhtheoNguyễnÁnh,LêVănDuyệt,LêChấtnhằmvàocửaTưHiền(TưDung,haynômna,cửaÔngtheobảnđồcủaBarizy).NgườigiữcửalàPhòmã Nguyễn Văn Trị đóng trên núi Quy Sơn (núi Linh Thái) với 10.000

ngườidựathếhàngcọcgỗđóngchặnbênbờsôngngănghethuyềnđịch.Nămgiờsángngày12,cuộctấncôngbắtđầu.BinhTâySơntrênnúicao

bắn xuống rất dữ, các ghe thuyền lạimắc phải cọc chìm khá nhiều. Trậnchiếnkéodàiđếnsuốtngày(từThìntớiDậu):7giờsángtới5giờchiều.LêVănDuyệtbànvớiLêChấtrằngkhôngđánhtậphậukhôngđược.Đêmđến,ôngđem20thuyềnlénvượtbờcát,trướcsauậplại,bắtđượcNguyễnVănTrị cách đồn độ 500 thước.Đô đốc PhanVăn Sách cùng 500 người phảihàng.

Trong lúc trận chiến tiếp diễn ở cửa sông thì trênKinh thànhmột âm

mưunộituyếncủagiáođồbịtiếtlộ[576]

.MộtngườithợmộcởPhúXuânđãlén thuyết phụcNguyễnÁnh rằng các giáo sĩ và giáo đồ có thể giúp ôngđược.ÔngbèngửithưchoGiámmục(cólẽLabartette)vàcácgiáosĩbáotinquânôngđếnvàxincácôngnàycầunguyệncho.Lúctrởvềngườithợmộcbịbắtvàkhaitấtcả.DướisựthúcđẩycủaNộihầuLêVănLợi(Barizyviết“HoeHanhLoi”:LêVănLợi,hay“NoéhawLoée”:NộihầuLợi),mộtlệnhtruyềntrudiệtnhữngngườiThiênChúagiáotrongvùngđượctungrangày mồng 5 - 5 (tết Đoan Ngọ), nếu quân Nguyễn Ánh không vừa tới

kịp[577]

.Trongsông,quânNguyễngặpmộtsốtàutrong64chiếctừBắcvàotiếp

viện dưới quyềnmột viên TưmãmàBarizy gọi là “Noe”.Haimươi bảythuyềncó trísúngcủaTâySơncómangcờ lụađỏ tiếnđếnngănchặnđộithuyềnPhấnDực, chỉ trongphút chốcđãbịđánh thuachạy.Bagiờchiều

mồngbatháng5,ghethuyềnquânNguyễnvàobếnPhúXuân[578]

.QuangToảnvộivãmangvàngbạc,bỏcảsắcấnnhàThanhlạiđểchạycốtthoátlấythânvớiemlàTháitểQuangThiệu,TháisưQuangKhánhcùngĐạitưmãTứ,ĐôđốcTrù.Ở lạihàngcóNộihầuLêVănLợi,Trung thư lệnhTrầnVăn Kỷ cùng các Phụng nghi, Thị lang bên văn, Đô đốc, Đô tư bên võ.BarizyđithămngườibịbắtthấycómặtmẹTrầnQuangDiệu,emvợông,vợVũVănDũngvớicácconNgọcHânmàôngkhôngtiếclờikhenngợivẻmặtưanhìncùngtháiđộcứngcỏicủahọ(đâylàQuangCương,QuangTự,QuangDiệucủaThựclục).

Nghe tinquânNguyễnđánhPhúXuân,TrầnQuangDiệu saiTưkhấuĐịnhđem5.000quânvòngđườngnúi về cứu.Quânđi 12ngàyđườngbịngườiThượngngăntrở,ĐịnhtớithìPhúXuânđãmấtliềnđóngquâncáchđấynửangàyđường,ngườingựamệtnhọclănrangủ.Lũchăntrâuvềbáo,NguyễnÁnhsaiLêVănDuyệt,LêChấtđemquânbảnbộ tiếnđánhthìbịvâyở vùngnúi gần đó.May sao 4.000quânhậu tập đến vừa kịp phá tanvòngvây.Địnhbỏchạychếttrongrừng.BaĐôđốcbịbắt,trongđócóĐạiĐôđốcLêVănAnmàtuổitrẻvàkhívũhiênngangkhiếnNguyễnÁnhphải

mếnphục[579]

.ỞQuyNhơn, TrầnQuangDiệu cũng lo công kích thành gắt gao. Võ

TánhđánhramộtlầncuốirồitựđốtchếtsaukhibảoLưuthủNguyễnVănThanhđưasúngchoTrầnQuangDiệugởigắmtướngsĩ.NhưvậyTâySơnđãthanhtoánxongđạoquântrongvòngvâyđểrồiphảilophávòngvây.

Trongnửanămsau1801,phíabắckhôngcógìđánglolắngchoNguyễnÁnh.Ông đã saiNguyễnVăn Trương đuổi theo vua tôiQuang Toản đếnsôngGianhchậnbắt2.000quânchạytrốn.ThếmàTâySơncònrángthắngmột trận để chặn đường cho vua họ chạy thoát.Nguyên khiTâySơn đếnHoành Sơn, Trương sai NguyễnKếNhuận đem 7.000 binh thuỷ bộ chậnđánh.ĐếnnúiThầnĐầubịphụcbinh,Nhuậnphảichạybỏquânchếtquá

nửa[580]

.ViênhàngtướngTâySơntừđấtGiaĐịnhnaybịNguyễnÁnhkểtộiđemragiếtchết.

Tuy nhiên mặt nam mới là đáng chú ý tới

[581]. Nguyễn Ánh bảo

NguyễnVănTrươngsaiHoàngVănĐiểmgiữThanhHàrồivềĐồngHớisửaluỹphòngthủ.Thuthêm52.000binhTâySơnnhậpbinhmình,ÁnhsaiLêVănDuyệt,LêChất,TốngViếtPhúcđánhvào.ĐếnTràKhúc,Phúclậpđượccônglớn:đánhbắtĐôđốcNguyễnVănKhôn,ThamđốcHồVănTựcùng3.000quân.Nhưngôngrủirolạigặpkẻthù:viêntướngdoTrầnQuangDiệuphái ra vớiĐạiĐôđốcLêDanhPhong (sau ra hàng) lại làTừVănChiêu,nênđãphụcbinhgiếtchếtPhúc,ngănhẳnconđườngtiếnquâncủa

Duyệt,ChấtđangđóngtừcửaMỹÁgiănglênnúi[582]

.Phíanamchiếnluỹđó,30.000quân(ướclượngcủaBarizyvàtínhtoán

củaNguyễnÁnh) của NguyễnVăn Thành cũng đangmệt nhọc với quân

Dũng, Diệu và bọn hàng tướng trong thành BìnhĐịnh[583]

. Ở phú Yên,thỉnh thoảng PhạmVănĐiềm cũng làm rối 6-7.000 quân củaTiên phongHoàngViếtTuyển.

Tháng 8 Tân Dậu (1801), Tây Sơn muốn đánh Hoa An, Hoa Lộc để

thông với PhúYên bèn đàn áp thậtmạnh ở SơnChà[584]

, tiến đến sôngDinh,sátnúiMột,nhưngkhôngkếtquả.TrầnQuangDiệulạichuyển18.000quânraphíaBắc,mưusaiTừVănChiêuđem2.000quânđánhúpsaulưngLêVănDuyệt để phá thế bao vâymà tìm đường ra BắcHà nhưng cũngkhôngtoạinguyện.MặtnamBìnhĐịnh,NguyễnVănThànhlại tungquânđánhmạnhtừluỹLòGiấy(LôChỉ)đếnTânAnkhiếnDiệuphảitrởvàotiếp

tayvớiVũVănDũngtậnvétdânbinhchốngcự[585]

.Trậnchiếncứdằngconhưvậytrongtháng10.

Trongkhi đóởBắcHà,TâySơn cốgượngdậy.QuangToản cải hiệuCảnhThịnhlàmBảoHưng,hạchiếutựcảilỗiđểuyphủcáctrấn,saiđắpgòtrònnơicửaôChợDừavàđầmvuôngnơihồTâyđểhạchí,đôngchírađótếtrờiđất.CôngviệcthậtcóvẻcủathờitháibìnhthịnhtrịkhiếnchoNguyễnHuyLươngphảilàmbàiphúTụngTâyHồ,cangợicôngđứcTâySơnmộtcáchquámuộnmàng.NhưngNguyễnVănTrươngởsôngGianhcũngngheđiệpbáonóiBắcHà“xứxứlũđộng”nênhivọngcủaTâySơntranhđoạtlạiđấtđaithậtlàmỏngmanh.

Tuyvậy, tháng8âmlịch,QuangThùycũngdẫnquânbảnbộđiNghệAn trước.ỞBắc trong 3 tháng,QuangToản đốc 3 vạn binh tứ trấn cùngThanhNghệ,lưuQuangThiệu,QuangKhánhlạiThăngLongrồikéoquânvàoNam.Từtháng11TânDậurađimàtới1-1NhâmTuất(1802)mớixảyratrậnđánhluỹTrấnNinh,thậtquáxathờiQuangTrungtungquân.

NhữngdanhtướngTâySơnmắckẹtởQuyNhơnđểởđâynổibật lênhìnhbóngmộtanhthưmàgiáosĩDelaBissachèređãhếtlờicatụngđếnnỗiđemtăngquânsốbảnbộtừkhoảng5.000lênđến300.000!ThuỷquânTâySơndoThiếuuýĐặngVănĐằngvàĐôđốcLựcdàntrên100thuyềnbàytrậnngoàicửaNhậtLệ.Trênbộ,QuangThuỳ,TổngquảnSiêuthẳnglênluỹTrấnNinh.VàởmútphíaTây luỹ,nơinúiĐâuMâucóTư lệĐinhCôngTuyếtvàĐôđốcNguyễnVănKiêncángđáng.Chiếntranhxảyranhư150nămvềtrướccũngnơiđấtnày,tuycácvaitròđãđổithay.

NguyễnÁnhsaiNguyễnVănTrươngđánhngoàibiển,PhạmVănNhân,ĐặngTrầnThườngphảnbinhcự.QuânTâySơnbịchếtcảngànvẫnleolênnúiĐâuMâunhưkiến.NguyễnÁnhsaithảđáxuốngvẫnkhôngngănđược.BùiThịXuânđốcthúcvoi,binhtửchiếntừsángtớitrưa,đãpháđổmộtvàimảng thành.Ngôi vịNguyễnÁnh tưởng bị đe doạ lần nữa.Nhưng ngoàibiển, Nguyễn Văn Trương phá tan được thuỷ quân Tây Sơn. Trên đất,NguyễnVănKiêntiếnquásâuvới8-900bộbinhbỗngnhiênchịuhàng.ThếmàBùiThịXuâncònđánhmãitớixế.ThuỷquânNguyễntheođàthắngđổbộđánh tậphậu.QuangToảnvội vàng rút lui, bỏquânBùiThịXuân rốiloạntheo.ThếtrậnđánhtanrãđánhdấulầnquậtcườngcuốicùngcủaTây

Sơn[586]

.Trận Trấn Ninh cũng làm tiêu tan hi vọng của quân Tây Sơn ở Quy

Nhơn.Trong hai tháng đầu nămNhâmTuất (1802), họ đã phục binh giếtđượcPhótướngNguyễnVănHuệvàcốgắngcầmcựvớiquânNguyễnVănThànhhợpvớiLêVănDuyệtvàođánhluôntrong7ngày.VùngdướibiểngầnThiNại, từsôngDinhlênnúiKỳSơnđềubịquétsạchđếnmãiVườnCau.VũVănDũngđemnhiềubinhđếnđánh,khôngchiếmđượcmàcònhaocácĐôđốcnữa.CảnhquânLêVănDuyệt,LêChấtđánhépvàoBếnĐá,thuỷbinhđổbộTamQuan,ĐềDi.

NhưngcáinguynữachoTâySơnchínhlàthiếulương.Hồitháng2họđịnhvượtnúiNhaThamléncướpPhúYênnhưngđãbịNguyễnVănThànhchặnlạiđược.BâygiờchodùTrần.QuangDiệuvàVũVănDũngcómuốnđicướpGiaĐịnhnhưgiáosĩDelaBissachèrengheđồncũngkhôngđược

nữa[587]

.Tháng ba nămđó, hai người đều hết lực bỏ thành đemquân đivòngtrênnúiraBắcvới80tướng,3.000binhmạnhvà86voi.

Tháng5,NguyễnÁnhlênngôitôn,niênhiệuGiaLong.Đốivớichúngta,ýnghĩachínhlàởchỗcuộcchiếnkéodài30nămđãsắpchấmdứt.

Từ lâu trongquânđộiNguyễnÁnh cónhữngngườiBắcHàđầuquânmưu khôi phục nhà Lê. Nguyễn Ánh vẫn mập mờ dùng niên hiệu CảnhHưngtrongcácvănthư.CáccựuthầnnhàLêlạithườngtổchứcnhữngcuộcxâmnhậpBắcHàđểquấyrốihậucứTâySơn.NhưngkhuynhhướngphòLêtheovới thờigianđãtrởthànhlỗi thời,quầnthầnnhàNguyễnxuất thânởNamHàtranhquyềnbằngxươngmáucủamìnhhẳnkhôngphảiđểđặtlênngaivàngmộtôngvualưuvongchưatừngchiaxẻgiankhổvớihọ.Ýnghĩaviệcđúctiềnnăm1796vớidanhhiệuGiaHưngriêngbiệtcũnglàmộtdấu

vếtphủnhậntừNguyễnÁnh[588]

.ViệcTâySơncầmquyềnxứBắctrên13nămđãxuatan thànhkiếnranhgiớisôngGianh.TâySơnchịu tiếngcướpnước, nhưng sẽ mở đường cho kẻ sau vượt tiếp mà không thấy trở ngạinhiều.Bởivậy,khiNguyễnÁnhđánhBắcmàphânvân“BắcHàvốnlàđấtcủanhàLê”thìĐặngĐứcSiêu,TrầnVănTrạcmớicóthểlýluận:“ĐấtBắclà của Tây Sơn rồi... Lấy đất Bắc là lấy của Tây Sơn chứ lấy gì của

Lê!”[589]

.LênngôixonglàNguyễnÁnhđãdứtkhoátsaukhichuẩnbịđầyđủcuộc

vậnđộng tâm lýquần thần.NhữngngườiBắcHàđãđượcdựbị từ lâuđểtheoquânra:vănthầncóĐốchọcNguyễnGiaCát,HànlâmviệnMaiHuyĐườngđãchờsẵntừtháng6âmlịch(1801),ĐặngTrầnThườngcũngđượcrút từ quân thứ Bình Định đến với Tham quân Hậu dinh là Nguyễn Trí

Hoà[590]

.QuânBắcphạtgồmcảmộtlựclượnghùnghậu.Tiềnquânmang60.000binh,TảquânLêVănDuyệtdẫn86.000người,HậuquânLêChất50.000 người;NguyễnVănTrươngmang 50 tàu, hơn 100 ghe chiến. 800thuyềncótrísúng,500thuyềnnhỏhơnchở50.000người,tấtcảrầmrộtấn

phát[591]

.Quân đi dũngmãnh nhưng đã có bài “Hịch dụ các người trung nghĩa

ngoàiBắcthành”[592]

đểchứngtỏlàVươngsứđến.LờikêugọinhắmvàoviệcđộngviênngườiBắchưởngứngquânNam,phụcthùchonhàLê:

“Trướcđểsanhhồimiếuxã-saulàchửngcứusinhlinh.

“Khuyếnngườitrungnghĩangoàinày-rõýkhôngphùtrongấy”.Nhưngchúngtahãynghetiếp:“NghevõhịchmộtlòngứngHán,giúpcơnđônglạcthuởtrùnghưng;“Dựngcankỳbốnmặtcôngthành,từthuởsơnmanthấtthế”.NhắcchuyệnbạoTầntức lànhắcchuyệndờiđổi triềuđại, tuyênxưng

chomộtphíalànhàHán,tứclàbắtmọingườiphảicôngnhậnquyềnuycủatriềuđạimới,ngườiviếthịchtrongướcmơcủamộtdithầnLêTrịnhcũngđànhphảivôtìnhnhậnrằngphântranhsắpchỉvàolàdĩvãngvànhàLêchỉcònlàbóngmờmàthôi.

ChonêncuộcBắcphạtthànhcôngthựcdễdàng.NguyễnVănTrươngđitrước đuổi Đô đốc Nguyễn Văn Ngũ, rồi cùng với bộ binh của Lê VănDuyệt,LêChấthợpnhauquétsạchxứNghệ.Trấn thủNguyễnVănThận,HiệptrấnNguyễnTriêm,ThuỷquânThốnglãnhtênĐại,ThiếuuýĐằngđềubỏchạy.TrầnQuangDiệu,VũVănDũng,TừVănChiêu,NguyễnVănMân,NguyễnVănGiáp,NguyễnVănĐiểm,LêCôngHưng(phầnlớnđềulàhàngtướngcũlạitrởvề),theođườngthượngvừađến.DiệuquađèoQuyHợpvàoNghệ An thì nơi này đã mất, bèn qua Thanh Chương, vượt sông ThanhLong.Línhtheohaomònvìthiếuăn,bệnhtật,nênbỏrơitướnghọsavàotaybọnnôngdânhamtiền.Cuộcđờidõngmãnh,thanhcaorồisẽcùngchấmdứt với người vợ hiếm có. PhầnVũVănDũng cũng không thoát tay dân

NôngCống[593]

.QuânNguyễnquaThanhBabắtQuangBànvàVănThận.ĐằngvàHổ

đem nhau ra hàng. Đến SơnNam hạ, NguyễnVăn Trương lùa được bọnThốngbinhTềNgôilênbộ,bắtDươngThấtNguyên,NgôTamĐồng.Ngày15-7-1802,ThiếuuýNguyễnVănThọmởcửathànhThăngLongrahàng.Quang Toản, Quang Duy, Quang Thiệu, các Đô đốc Nguyễn Văn Dụng,NguyễnVăn Tứ, Tú (TừVăn Tú?) vượt qua sôngNhĩHà chạy trốn. Họkhôngmaymắnhơnnhữngngười trước.ĐêmởXươngGiang,dânchúngđónbắt,QuangThuỳ,ĐôĐốcTúvàvợcùng tựvẫn.CònQuangToảnbịdânPhượngNhỡnbắt,chấmdứtđờiTâySơn.

Ngày20-7,NguyễnÁnhratớiThăngLong,đặtchânlênnơimàhơn200nămtrước,tổtiênôngphảigiảtiếngmớivềNamđược.ThăngLong,ThanhHoá,PhúXuân,GiaĐịnh rồinốivòngGiaĐịnh,PhúXuân,ThăngLong,conđường thậtdài, thậtđầygiannan, cựcnhọcmàcũngđầyvinhquang.Đấtnướcmệtmỏivìchiếntranhnayđãtìmđượcđườngthoáttrongthốngnhất,yênnghỉ.MộtgiaiđoạnmớibắtđầuvớiNguyễnÁnh-GiaLong.

Chươngkết

Tiết20

TỔNG QUAN VỀ LỊCH SỬ CHẤM DỨT PHÂNTRANH

Vai trò từngcánhân trongdiễnbiến lịchsửchấmdứtphân tranh*Ýnghĩacủathờigian32nămrốiloạn*NhữngdữkiệnhướngdẫntáilậphoàbìnhmởđầuchothờikỳcậnđạiởViệtNam.

Lịch sửvừađónghếtmộtgiai đoạn rối rắm, tànbạo.Chiến tranh liênmiêntrênmộtvùngđấtđầynhữngđặctínhphứctạp,riêngrẽkhiếntathấynhữngbộmặtđặcbiệthiệnra,biếnđituỳtheotìnhthếthayđổi.VềphíaTâySơn,nhữngNhưngHuy,TứLinh,HuyềnKhê,NguyễnThung,GiáoHiếncódanhvọngkhôngvượtquađượcgiaiđoạnđầucủamộtđámcướpnổiloạn.PhạmVănSâm,PhạmVănHưngvà cảTrầnQuangDiệu nữa cũngđượcnuôidưỡngtrongsựtrưởngthànhcủatriềuđạidònghọnhữngngườiấy.CứgiảđịnhrằngkhôngcócuộcloạnphátxuấttừlàngKiênThànhthìchắcrằnghọcũngchỉlànhữngngườidânnailưngrađóngthuế.Đòihỏicủatìnhthếchiến tranhhợpvới sưmaymắncó liên lạc thân tộcvớidònghọnổidậykhiến những người này được nâng cao lên, thoát cảnh sốngmột đời tầmthường,haycókhitệhơn,lamlũ.HìnhbóngyếuớtcủanhữngnhânvậtBắcHà:HoàngPhùngCơ,ĐinhTíchNhưỡng...làmộtminhchứngthêmbênlằnmứcđốiđịch.NằmtrongsựtanrãcủaTrịnhLê,lúcquyềnuyTâySơnchưađủmạnhđểlanảnhhưởngđếnvùngngoài,họcóvẻlà“conngườicủathờiđại”.Nhưnglâmsự,tàinănghènkémcủahọlộra:NhượngtránhmặtTâySơn,CơbấtnhấtlúcLê,lúcTrịnhđểrồibịtróibởiTiênphongcủaNguyễnHữuChỉnh.

LýTàitưởngđãtránhđượcsốphậndànhchoTậpĐình,NguyễnThungnhữngngườigiántiếphaytrựctiếpchếtdướitayNhạc,nhưngkhiôngphòtrìmộttriềuđìnhđangtanrãthìchứcBảogiáĐạitướngquânoaivệkhông

đưaquânông tổ chứcvượtđược lên trên tình trạngđaobúacủamộtđámcướpngàyđểrồiphảichấmdứtcuộcđờitronglúcluânlạc.ChâuVănTiếpcùngmộtxuấtxứnhưNguyễnNhạcmàoán“TrờikhôngchotabìnhTây”chỉvìđãđemmìnhngănchặnmộttràolưuđanglên,tuylòngcanđảm,ýchíquyếtthắngcủaôngcóthừanhưbấtcứmộttướnglãnhTâySơnnàokhác.NguyễnVănTrươngmaymắnhơn.TừđứachăntrâuleolênchứcTrấnthủLongXuyênlàcôngcủatriềuđạidânchúngTâySơn,nhưnglàmBìnhbắcĐại tướng thaymặtNguyễnÁnh trôngcoi thuỷquânchính lànhờôngđãghépmìnhvớiGiaĐịnh,tiếnbộtheovớilựclượngchủchốtnàycủamiềnNam.

Vượt trên hết những kẻ này là những khuônmặt đã làm nên lịch sử:NguyễnNhạc,NguyễnHữuChỉnh,NguyễnHuệvàchóthết,vinhdự thaytrong lịch sử tàn nhẫn, Nguyễn Phúc Ánh. Nhưng ta cũng đã thấy biếnchuyểntừtừtrongconngườitạothànhGiaLongkhichungcuộc.ĐỗThanhNhânởSàiGònchốngTâySơnthìôngđãlánhraBếnLức,LêVănQuânthốnggiữBaVác,BaLaithìônglênhđênhngoàivịnhXiêm.Thựclàkháchẳnkhiôngđềxướngkếhoạchđánhgiặcmùa,điềukhiểndướitaymộtbọnbề tôihỗn tạpgồmnhững tôn thấtkiêuhãnhvớidòngdõi, tướng tádũngcảmnhưngthôlỗ,hàngtướngđầymặccảmvànhớtiếcquákhứoanhliệt,bọnPhiêu lưuTâyphươngbừabãingạonghễ...Ngôi saoNguyễnHuệcóchóisángrựcrỡvìchiếncôngcũngkhôngchelấpđượctínhcáchmâuthuẫnbấpbênhcủachếđộTâySơn.Chonên,NguyễnHữuChỉnhcôđộcgiữaxứBắcHàcũkỹtrongthànhkiếnđếnphảimắctội“bộiphản”màchết,NguyễnNhạcômlấythànhChàBànchờNguyễnÁnhmạnhlên.

Nhưngnhữngngườiđanghànhđộng,tiêucựchaytíchcựccũngđềulàbiểu hiện cho những khuynh hướng, trào lưu hiện hành.Cho nên họ phảichịusựhuỷdiệt-cụthểlàsựhuỷdiệtthânxác-đểchotràolưukiatanbiếnhìnhthứcđềkhángmạnhmẽnhất.BởivậyTâySơnđãcốtìnhtruynãđếntậncùngôngHoàngcònsótlạicủadònghọNguyễn.NguyễnÁnhdùngvoixéxácQuangToản,BùiThịXuân...Lịchsử32nămchấmdứtphântranh,lịch sử thốngnhất trong chiến tranhkhôngphải chỉ gồmnhững chémgiết,hằnthùcánhân.TôitrungnhàNguyễncóthểhậmhựcvì“nguỵtặc”,cũngnhư người có tinh thần chống đối phải than khóc giùm cho cơ nghiệp

NguyễnHuệ[594]

.Nhưngvượtbỏtínhcáchphùdugiaiđoạncủacuộcsốngtừngthếhệ,ngườitaphảithấycómộtsựnốitiếpxảyratronglịchsửgiữanhữngngườitrước,sau,chodùlàthùđịchcũngvậy.

Chiếntranhhốithúclịchsử.ThếmàlịchsửphântranhtrongxãhộiĐạiViệtđãcódấuhiệubáotrướctừđầuthếkỷXVI.TriềuđạiLêThánhTông(1460-1497) qua đi là xuôi hẳn thời thịnh vượng. Có người đãmuốn tìm

nguyênnhân trongsựkiệt lựccủađấtđaiđồngbằngNhĩHà[595]

.NhưnglịchsửViệtNamkhôngchỉxoayquanhđồngbằngmiềnBắcchonênvấnđềcólẽphứctạphơnnhiều.Đểgiảiquyếtsinhsống,ngườinôngdânViệtkhaitriển đất đai với tính cách chiếm đoạt. Những đồn điền đặt ra dưới triềuThánhTônglàlợikhímởđườngvềNam.Songkỹthuậtkhôngđổimớitiếnbộthìđịaphươngcàngdễđộclậpvớitrungương,nhấtlàkhitrungươnglạicónhữngyếu tốphân lysẵn.Chonên,TrịnhdẹpđượcMạcrồi,chấmdứtcuộc phân tranh Lê -Mạcmà không ngăn được Nguyễn Hoàng hùng cứphươngNam.

Nhưngđấtmớicũngđemlạiyếutốvănhoá,kỹthuậtlàmnênsứcmạnhchotriềuđạilykhai.SaunàychúngtathấyTâySơn,NguyễnÁnhcóquânChàm,Thượng,Miêngiúpsức,nhưngJ.KofflerđãchỉrõtừtrướcrằngđộiquânChàmcủadânbảnthổlàmộtcộttrụcủaNamHàgiữquânBắckhôngvượtquađượcsôngGianh.Nếuchỉcóbấynhiêuthayđổithìphântranhvẫnchỉhoànphântranh.QuantrọnghơnlàviệcđámngườibảnthổViệthoávàđámngườiViệt thunhậnảnhhưởngbản thổ tạo thànhmột lớpngườimớiuyểnchuyểnhơn.ĐấtđaimàumỡvìvừaquenvớikỹthuậtkhaitháctỉmỉởmiềnBắcđưavào,tạonênsựtrùphú,thịnhvượng.ẤyvậymàcàngđivềxaxuốngNammốiliênlạcđịaphươngvớichánhquyềntrungươngcànglỏnglẻo,ngaycảđốivớichánhquyềnNamHà.Nhữngconsôngănsâuvàotrongnúi, những khoảng núi chạy dài ra biển ấp ủ, che giấu những âm mưukhuynhđảo.

ThếrồiảnhhưởngTâyphươngđến.Chúngtabiếtthươngnghiệpmanglạigiátrịmớichonhữngsảnphẩmđịaphương.NamHàcóđấtchonôngdâncàycấythìcũngcórừngrúchongườitalấyngàvoi,sừngtê,trầmhương,kỳnamchuyểnrangoài.TừđóNamHàcótruyềnthốngđónnhậnảnhhưởngtừngoài vào. Joan daCruz có tên gắn liền với địa danhPhườngĐúcởHuếtrongkhi những con bù nhìn giả línhBồđứng trên luỹTrấnNinhđe doạquânTrịnh.

Tất cả tạonênmột hoàn cảnh sôi sục trongphát triểnởNamHà.ĐịaphươngvàtrungươngtrôngchừngnhauởcảhaibênsôngGianh,nhưngsứcmạnhđịaphươngmiềnBắcđãyếu thếnhiềuvìquákhứ10 thếkỷkết tậpchungsống.Chonên,biếncốcótênlàTâySơnlạinổbùngraởNamHàvàđủsứcmạnhđểđảolộntấtcả:chiếntranh32nămchỉlàcáigútđểtómthâukếtquảcủamấytrămnămgầmgừphântranh,mấytrămnămbiếnđổidầndàtrongxãhộiĐạiViệt.

Cuốiđườngcủamối loạn tiềnkẽmgặpgỡ rối loạn trong triềuNguyễnchúadướiquyềnphụchínhTrươngPhúcLoanlàđiềukiệntứckhắcchoanhemTâySơnlộdiện.HọtụtậpdướicờquânThượng,quânphảnThanhphụcMinh,đámnôngdânnghèođói,bấtmãnsưuthuế,quanlạitriềuđình,sĩphu,

tướnglãnhkhôngđấtdụngvõ.NóirằngNamHàdướiquyềnchúaNguyễnvừayếuvừamạnhthựclàmâuthuẫn.Nhưngđúngvậybởivìđãcónhữngtiềmlựcchưadùngđến,cònđangkết thành.TâySơnđãnungchínnhữngsứcmạnhđóđểlàmlợichomình.Chonên,cứlúctiếnlúcthoái,họđánhtanđượcnhàNguyễnrồiàoạtraBắc.

ỞđâyphảinhắclạitínhcáchđồngnhấttrênnhữngđườngnétpháttriểnchínhtrịcủaxãhộiĐạiViệt trongphântranh.Trêntộtđỉnhcơcấuquyềnbính,TâySơnvàbầytôiLêTrịnhxưnghôvớinhaunhưngườicủahainướcriêngbiệt,mộtđiều“quýquốc”haiđiều“quýquốc”,nhưngTrịnh-Nguyễnvẫnnhớmình là ngườiThanhHoá,NguyễnNhạc cònbiết xưnghọngoạichúaNamHà,vàNguyễnHuệvẫnđòi lậpPhượngHoàngTrungđôởquêchađấttổNghệAn.Ảnhhưởnggiaothươngvớinướcngoàikhôngtạonênmộtgiaicấpbourgeoiscótiềncủa,xâydựngýthứchệ,đảđảoCựuchếnhưởTâyphươngnhưngcũngphátsinhở2miềnNam,Bắcmộtlớpngườilàmgiàumauchóngbằngcáchbuônbán,kháchẳnbọnnôngdâncặmcụilamlũ.PhốHiến,KẻChợ, đámcác lái ởThanhHoá cònđóđể chứngminh.Chỉduy,trongtươngquanảnhhưởngđốivớixãhộiBắcHà,họphảichịunúpdướibóngquan lạiđồnghươnghaykhông,để tìmquyềnhành.Vùngnày,dânchúngbịchiphốibởimốiquantâmphùLêdiệtTrịnhtrongkhiLêchỉlàbóngmờbên cạnhuyquyền thực củaPhủLiêu.Cáihại sĩ phumiênmantrongkinh sách rồi truyền chođámnôngdân tuy làmyếuBắcHà, nhưngcũngrungủđượcdânchúngtrongmộtgiấcmơbìnhanvềýthứchệ.Chonênnhữngkẻbấtmãnmàíthaynhiềuđãđượckhuônnắntrongmộtkhôngkhícókhácvớikinhvăn,dễmởrộngtrísuyxétđểđónlấycơngiôngtốtựphươngNam.NguyễnHữuChỉnhởvào trườnghợpđó.“Cõngrắncắngà

nhà,nghĩthậtcótội,songcũnglàmộtviệchơnngười”[596]

nhữngđầuócdùhẹphòicũngvẫnphảichấpnhậnsựthậtlàcónhữngbiếnđổiđanglàmđảolộnxãhộiđangsống.

NhưngkhiNguyễnHữuChỉnhmuốntáchrờiTâySơnthìôngthấtbạingay.ÔngđịnhđemnhữngbiệnphápkhắtkhemàTâySơnđãdùngđểápdụngchoBắcHàthìgặpngaynhữngphảnđối,hãisợvềphíadânchúng,sĩphu.Hợp tácvớibọnkhanh tướngbànchuyệnđòiđấtNghệAn thìđược,nhưngnhưvậylàôngđivàovếtxecũcủaTrịnhnênkhôngđủsứcchốngđốiVũVănNhậm.PhảiđợiTâySơnđemcảmộtkhốingườiàoradứtLê,BắcHàmớithấythayđổithựcsự.

Đứng trongquanđiểmquốcgia, chiến thắngĐốngĐa làmộtvinhdựcủangườidânViệtchốngxâmlăngphươngBắc.NhưnghaimươivạnquânTônSĩNghịquảcócáithếkhácvớiquânTốngcủaQuáchQuỳ,vớiđộilínhthiệnchiếncủaThoátHoan.NólàmộtđộiVươngsưnhưcủaTrươngPhụlúc ban đầu.Thếmà trước kiaHồQuýLybị đóng cũi phải vềYênKinh

khôngđầymộtnămvàTônSĩNghịbâygiờmấtbinhđộikhôngđầy5ngày.Chiếnthắngdokhíchđộnglòngyêunướcđãđànhmàchínhyếucòndosựcáchbiệtvàkhácbiệtkỹthuậtchiếnđấu,điềuhànhchiếntranhnữa.QuânThanhcóđôngthựcnhưngchỉlàphóngđạicủaquânTrịnhLêthôi,vớitừngấyvũkhí,từngấyýthứchướngdẫnhànhđộng.Trongkhiđó,TâySơnlấysứcmạnhcănbảnnơisựhoàhợpchủngtộcvănhoáởQuyNhơnrồiđemthửsức,thuthậpkinhnghiệmởkhắpcácchiếntrường,vớicảngườingoạiquốcphíaNamnữa.

Cho nên trong sự tiếp rướcGiảVương, trong lối trao đổi ngoại giao,chúngtathoángthấyởvuatôinhàThanhmộtýkínhnể,muốnthuphục.VìvậybọnTềNgôihảiphỉmớichịuvềđầu,khiếnđườngbiểnĐôngmởrộngmàTâySơncònthêmsứcmạnhnữa.“Xưanaychưanghetoángiặcnàonhưtoángiặcnày”.ỞmiệngviênsứTrầnCôngXánbiếtrađilàchết,lờinóiấylàmộtxácnhậnchứkhôngphảilàmộtbiểulộkhiếpnhược.

Tuynhiênkhôngphải làTâySơnkhôngchịunhữngđiềukiện thực tếràngbuộc,giớihạnkhảnăng.Nhữngđiềukiệnnàycókhilàdonhữngyếutốtrườngcửuđiềukhiển,cókhilàdonhữngbiếncốnhấtthờilàmtăngthêmhiệuquảcủaloạitrên.TrongnhữngphechốngđốiTâySơntấtcókẻsẽthừahưởngnhững thuận lợimàTâySơnkhông thunhậnđượcđóđểkế tụcsựnghiệpcủahọ.TâySơnnổilêncóhaiôngchúaphảilưuvongđicầuviện,mộtngườiphảingậmngùibỏthânnơiđấtkhách.ChỉcómộtNguyễnÁnhtrởvề.Khôngphảilàsựtìnhcờ.

TađãnóiđếnviệcNguyễnHuệdiệttộcNguyễn,đãthanhtoángiùmhọnàymốilụcđục,hụchặcnộibộ.Nhưngmộtngườicònthoátđãđưachuyểndònghọđếnmộtgiaiđoạnmớimàvẫngiữđượctínhcáchtruyềnthốngliêntụcđể lưugiữ lòng trung thành củamọi người.Trong lúcđó thìTâySơnkhôngvượtkhỏinhữngkhókhăncũmàcòngâyranhữngcảntrởmớinữa.TừQuyNhơn,họtungquânvàoGiaĐịnhquanhữngvùngđấtdằngdặcsỏiđá.Vớivàibatrămchiếcghebầuđivòngbiểnđểnốiliềnnơixuấtphátvàchiếntrường,hànhđộngđịnhkỳtheoquyluậtgiómùamỗinămmộtlầnvàorathếtấtkhôngphảilàmộtđedoạchiếmđóngthựcsự.Từngữ“nhậpkhấu”màsửquandùngchỉcáccuộchànhbinhnàytuycódụngýthiênlệchnhưngvẫnđúngsựthựcmộtphầnnào.

ChínhsựgiảiđãiđónuôidưỡngchonhàCựuNguyễnhồisinhchờthấynhữngsailầmcủaTâySơnxuấthiệnđểđónlợivềphíamình.Buổiđầunổidậy,TâySơnmấtsựhợptáccủabọnsĩphucótruyềnthốnggầngũitổchứcnôngnghiệpđãđành,màcònmấtluôncảbọnHoakiềutrunggianbuônbánnữa.Họđểlạicáctướnglãnhcai trịGiaĐịnhvớimộtsốquânnhỏbémàkhôngtỏrõmộtchínhsáchlâudàinàohết.HọđưaramộtchínhsáchthươngnghiệpmàthiếungườithihànhchỉvìvụtànpháHộiAn(1774)vàsauđó,SàiGòn(1782)chưađủthờigianđểlậplạitìnhtrạngbìnhthường.Nhưng

cốgắngphi thườngcủahọ cũngđánh tanđược2vạnquânXiêmvàđuổiNguyễnÁnh sống cuộcđời lưuvong.Thế rồi họquay ra phíaBắc chiếmmộtphầnđấtNamHàcònsótlạidướiquyềncủahọTrịnh.KhôngbằnglòngPhúXuân,TâySơnđứngtrênluỹThầymớiđắpmànhìnraThăngLong.TađãnóiđếnsựkhácbiệttuổitácgiữaNguyễnNhạcvàNguyễnHuệđãgâyraxungđột đầu tiêngiữahai anh emnhư thếnàokhi người anh cả tuổi lớnbằnglòngvớisựnghiệpcóđượcvàchúemthứ8bamươibốntuổitrànđầyhăngsaycònmuốncướpđoạthơn.NhưngchúngtacũngthấytrongmốilokhôngkiểmsoátđượcemcủaNguyễnNhạcmộtýnghĩalolắngvềđườngđất cách trởmàcácphương tiệnkhôngđủhiệuquảđểbức thưngănHuệđừngđiBắckịpđếnHuếkhiquânkhởihành.Thìrakhixôđổcáithếphântranhcũ,anhemTâySơncũngphảichịu luỵvàonhữngđiềukiệnchiaxétừngcótrước.ChonênBắcBìnhvươngphươngBắc,TrungươngHoàngđếởgiữa,ĐôngĐịnhvươngphíaNamcóchianhaumàcaitrịđấtnướccũngkhôngphảichỉvì thamvọng riêngaimàchính là theođúngquyđịnhcủathựctếxãhội,quốcgia.

Tuynhiên,việcphânphốikhuvựccũngkhôngphảilàtìnhcờ.TâySơnđãlậpnghiệpbằngchiếmđoạtmàkhônggiữtoànvẹnphầnthưởngthìchiara,kẻnàocókhảnăngnhất,chiếmđượcphần lớnnhất.Thếmànhưtađãbiết,toànbộĐạiViệtgiữahậubánthếkỷXVIIIcótrìnhđộnhânvănhoátheolềlốingườiViệtphailượtdầntừBắcđếnNam.Làkẻcómộngtưởnglớn, tàiba,NguyễnHuệ tấtđượcđunđẩy tới chỗchiếm lấyPhúXuânđểvươnraBắc.NguyễnNhạcbằnglòngvớikhoảngđấtanhemôngchiếmgiữlúcbanđầu.CònGiaĐịnhvớiaođầmkinhrạch,mỗibướcđilàcócásấu,cócâyđổchậnđường,đầyvẻhuyềnbínhấtthìchiachochúBảyyếuớtchotrọntìnhanhem.Nhưđãnói,NguyễnÁnhthừahưởngđượcmọithấtlợidosựnứtrạnđócủaTâySơn.NhânlúcNguyễnNhạcômlấyHoàngĐếthànhvàNguyễnHuệ bận tâm thanh toán cho xong triều Lê sống thừa quá lâuthànhcũng trởnênbềbộn thìNguyễnÁnhvềđánhGiaĐịnh.NguyễnLữkhôngthuphụcnổibọnxửsĩGiaĐịnhđểcómộtchínhsáchnôngnghiệpchomiềnnàymàlạicònlàmbấtmãnthêmbọnthươnggiaTrungHoabằngcáchdờihọtừSàiGònlênCầuSơnlàmhạnchếsựbuônbáncủahọnữa.ChonênPhạmVănSâmcócốbámchomấycũngthấtbại,màthấtbạicốgượngthìluỵthân.

NguyễnÁnhđãthànhcôngtrướckhiBá-đa-lộcvềtớikhiếnôngcóđấtđai,cóngôivị,nghĩalàcóchínhnghĩađượccụthểhoá.Ởvàođịavịkẻyếuphải chốnggiữ, ôngbiến triềuđìnhông thànhmộtnhómngười chiếnđấuthoáthẳntìnhtrạngbạcnhượctrướckia,biếnxứsởôngthànhmộtlòhuấnluyệnkhổng lồ.Ýniệmcũvề cách tổ chứckhai thácđất đai theo lối đồnđiềngặpdịpđượcápdụngtriệtđểvớisựgiúpsứccủanhómBìnhDươngthixã.

ChonênkhiphongtràogiaothươngÂu-ÁvẫntiếptụcmàTâySơnbịnémbên lềmộtphầnnào thìGiaĐịnh thaymặtĐạiViệtnhận lãnh tấtcảnhữngưuthếđượcđưađến.TấtnhiênTâyphươngđếnvớitínhcáchtoànbộcủa văn hoá họ. Bá-đa-lộcmangHoàng tử Cảnh đi cầu viện đem vềGiaĐịnhkhôngphảichỉmộthiệpướctuykhôngthihànhnhưngcũngkêugọingườitớimàcònmộtôngHoàngtrừnhịbiếtđọckinhvàquảquyếthứarằngsứmệnhcủaônglà“làmchodânchúngxứ.tôitrở-lại-đạo”.ÔngBoisserandthảmộtquảkhícầukhôngphảichỉlàmTâySơnkhiếpsợmàcònlàmtănguy tín củagiáo sĩ giữađámdânngoạiđạonữa, điềukiện cần thiết để thuphụctínđồđó.VìthếmớixảyravụgiànhgiậtlinhhồnHoàngtửCảnhnổbùngravớitrườnghợpthayđổicủaTốngPhúcĐạm.

Dễdàngxâmnhậphơnlàcácdụngcụkỹthuậtvớinhữngcáchsửdụng,điềukhiển.Ta thấyđộiThầnSáchkéo lưuđộngcácsúngđạibáccỡnhỏ,NguyễnÁnhdùngviễnkínhđithámsátTâySơnvàChếtạocụcliênmiênđúc súng đóng tàu. Ta lưu ý đến việc Tây phương đến với ta bằng tàuthuyền.GiaĐịnhlạicósôngdài,nướcsâuvàcảĐạiViệtcómộtbờbiểndàidằngdặc.Tấtcảnhữngsựkiệnđóhìnhnhưđãhoàhợpđểtạonênýnghĩdùng tàu bè Tây phương hay đóng theo kiểu Tây phương là phương tiệnthuậnlợinhấtđểtiếnsâuvàođấtđịch.YếutốquyếtđịnhthốngnhấtthựcrađãnằmphầnlớntrongsựtăngtiếnthuỷquânGiaĐịnhvậy.

Trongkhiđó thìviệckhai thácnôngnghiệpởGiaĐịnhvẫn tiếnhànhtheomộtnhịpmauchóngtànnhẫn.SựpháttriểncủanơinàykhôngnhữngnuôidưỡngquânNguyễnlớnmạnhmàcònkhiếnbớtcáchbiệttrìnhđộViệthoátrêncácphầnđấtkhácnhaunữa.

Chiếntranhnungchảyđúckếtcácnhómchủngtộckhácbiệt trởthànhhoàhợphơn.Vàonăm1773còn thấydấuvết tổ chức thị tộcmẫuhệ củaChiêmThànhcónữchúaThịHoảởPhúYên,dấuvếtvươngtriềucủaTáởBình Thuận, thếmà vớiNguyễnÁnh,Môn-lai-phù-tử thànhNguyễnVănChiêu,Thôn-ba-húthànhNguyễnVănHào,Bô-kha-đáothànhNguyễnVănChấn,kẻCaicơ,ngườiTánlýsinhhoạtvớiquanquânGiaĐịnh.LuivềphíaNamhơn,TràVinh,BaThắtcòncó“phiênliêu”caitrịđểchoChiêu-thuỳBiệnnayđòimaiđòi,thếmàquatrunggiancủađámlưuvongMinhdân,haiphủlầnlầnthuộcquyềntriềuđình,đưađịavịmộtNguyễnVănTồntừ“dịchđìnhnô”đếnCaiđộicoiTiêmbinhcủaNguyễn.ĐámconcháuMinhdâncũngtìmđượcvịtrícủamìnhtrênđấthọở,điểnhìnhvớivaitròcủaTrịnhHoàiĐức,thịgiảngchoĐôngcung.Nhưngđịavịcủahọ,nhũnnhặnhơnmàquantrọnghơnlàởcảmộthệthốngtổchứcthươngnghiệpmờigọivớimứcđộtăngtiếnhơntrướcchiếntranhcáccuộcgiaothươngđịaphương,dođósúngốngđạndượcchế từTâyphươngđổvềGiaĐịnhchứng tỏhiệuquảchínhxác,hiệusuấtcaovượtcácthứcùngloạicủaTâySơnchếởBắcHà,PhúXuânnhưlờiGiáosĩDelaBissachèređãkể.

Tâyphương,Cáchmạng1789lênđếntộtđỉnhsôisụcgâynênphảnứngrối loạnkhắpÂuchâu.Đámphiêu lưuTâyphươngbịdaođộng,kẻbỏđi,người im tiếng phục vụ trong sự ganh ghét, âmmưu hoặc của lớp nho sĩvươndậy,hoặccủanhữngkẻđồngchủngkhácquốcgia.TrongkhiđóTâySơncódấuhiệutanrãthêmmàkhôngcóhyvọnggượnglạitừcáichếtcủaNguyễnHuệ,taychỉhuytàibanhấttronganhemhọđãcốtạođượcmộtlựclượngđángkểbằngmộthệthốngquânchínhtànnhẫntrênđámdânBắcHà,PhúXuân.Quân tướngTâySơnchuyển thực lựccủahọdầnvềphíaNamkhihoặcvìbắtbuộc,hoặcvìtìnhnguyệnphảiđầuquândướicờGiaĐịnh.GiaĐịnhdođóvượtcấpbựcđịaphươngđểtrởnêntrungươnghơn.XiêmkhôngdámđòiHàTiên,LongXuyênvàđemquângiúpngườimàcònbịngườiđedoạ:“muamộtcongàmàkhôngtrảtiềnthìbịgiếthếtchỉtrừmộtngườichạyvềAyuthiabáotinthôi”.Nặc-ấntheoChiêu-thuỳBiệnrồiNặc-chânchỉ lophậnsựcống thần,chịunhận thuyền,mãcụcủanước lớnGiaĐịnhbancho.

Trìnhđộxâmnhậpkỹ thuậtTâyphươngvẫncòn tăng tiến,nhưngảnhhưởngcánhâncủanhómphiêulưusụtxuốngrõrệt.Năm1792trongcuộcthuỷchiếnThiNại, J.M.Dayot làngười tấncông.Năm1801cũngnơiđó,thaychoônglàNguyễnVănTrương,VõDiNguy,LêVănDuyệtàoạtđốtthuyềnđịchtrongkhiChaigneau,Vannier,deForçanđứngởHậuđội.Năm1793, sử quan nhắc tới “Tây dương binh” theo quân ở Bình Thuận, vâyquanhQuyNhơn, thếmàđến1801Chaigneau,Vannier chỉ làmnhiệmvụlấylươngtiếptếchoQuyNhơn,PhúXuânthôi.

ChiếntranhcàngdữdộithìĐạiViệtdosựsúctíchlựclượngcầnthiết,càngcónhiều ảnhhưởng lanxa.TrậnĐốngĐa làmnểvìBắcKinh.Cácthương thuyền Âu - Á đem tin thịnh vượng của Gia Định qua Manille,Malacca,GoatrêncáctàumanghiệukỳvuaxứNamHà.CácnướcTà-nê,Tam-hoạt, Nhu-phật đem “dâng cống phẩm”, tất cả có lẽ từ Mã Lai. TakhôngnóitớiXiêmmàNguyễnÁnhvẫncốgiữbanggiaomậtthiếtđểnhờcậykhuấyrốiNghệAn.SứbộNguyễnVănThuỵ150ngườiđiCaoMiênrồiBangkok,VạnTượngquanhữngvùnghoangvumàchínhcácquốcgialiênhệcũngchưakiểmsoátđược.ChonêntathấysửquanghirằngsứthầndùngngườiChânLạpdẫnđường,đi từđịađầunướcnàyđếnTầm-phàm-mi-tân(Kongpong - ?), quaKhu-khang,U-bôn được dân đó hưởng ứng vàKhu-

khanglạisaisứtớicốngnữa[597]

.Việc cải thiện giao thông trên bộ cũng tăng tiến lần theo với nhu cầu

thôngtin,liênlạcgiữaquântiếnravàcănbảnGiaĐịnh.Năm1797đãlàmngựatrạmtrênđườngXíchRam,MaLy.Tháng10nămsauthìcácphonghoả đài được đặt trên đường Bình Thuận, Bình Khang. Đặc biệt trongchuyếnhạ thànhQuyNhơn1799rồikéoquânvề,việc tổchứcgiaothông

thậtchuđáo:venđườngcóđặtnhững trạmngựa,chỗnghỉ trưa,ngủđêm.Đườngsá,cầucốngđượcsửasanglại.Mỗitrạmphảidựbị200dânphu,500

vuônggạo[598]

. Tuy tổ chức đó chỉ cốt dùng tiếp vua khải hoàn, nhưngchúngtacũngthấyởđóhìnhảnhconđườngcáiquansaunàynốiliềnGiaĐịnhphìnhiêuvàcácvùngkhaithácxưacũ.CácconđườnghànhquâncủaTâySơnở“thượngđạo”cũngmởrộnghiểubiếtvàocácphầnđấtsâutrongnộiđịa.Cùngvới tăng tiến tàubè trênmặtbiển,sựcốgắngcải thiệngiaothôngtrênbộthừahưởngcủachiếntranhlàmộtyếutốnữađểxoábỏngăncáchđịaphương.

Dầndầnvớicuộctiếnchiếmđấtđai,NguyễnÁnhsẽthuphụcdướitaymìnhtoànbộthựclựcĐạiViệtđãpháttriểntộtđộtrongchiếntranh.Cóvậyôngmớiđủ sứcngăncấm40.000quânXiêmvờivềgiúpkhôngđượcđặtchânvàobiêngiớiLào-Việt.

Cuộcphântranhchấmdứtnhưngkhôngchấmdứtđượcmọivấnđềtrongquákhứ.NướcĐạiViệtkhibiếnthànhViệtNamvẫnphảichịunhữngbiếnchuyểnvềtrước.HaitrấnGiaĐịnhvàBắcThànhcóTổngtrấnnhưhaiPhóvươngcaitrịlàmộtdấuvết.SựphânbiệtcònmạnhtớinỗikhiMinhMạngmuốnthihànhchínhsáchtậptrungthìvụloạnLêVănKhôinổbùngraphảnđốiởNamvàcáccuộcloạntươngtựxẩyraởBắc.TấtnhiênlàtừTâySơnquaNguyễntriềucũngcónhữngbiếnchuyểntâmlýởcácvùng:miềnNamkiêu hãnh với tính cách đất dựng nghiệp đế, xứHuế tưng bừng với ngôithành sẽ cất, lăngmộ sẽxây,vớinhững lề lối ănchơi củadân trưởnggiảKinhđô,vàcuốicùngmiềnBắcngậmngùivớicácbềtôicôtrung,nhớvọngnhàLê,vớiđámdânkhócthanmấtđônhưmấtnước.

ĐángnóinữalàtínhcáchTrungHoahoácủaViệtNamsauchiếntranh.ViệcĐặngTrầnThườnggầnnhưchépchuyểnbộ luậtnhàThanhsangbộluậtGiaLong làmột chứngcớ tủi hổnhất của sự thunhậnvănhoá.Ông

Masson[599]

đãlưuýđếnnhiềuđiềutươngtựnhưvậyđểcoi làmộtđịnhluậttronglịchsửViệtNam,khimỗilầnngườiViệtcủngcốđộclậplàmộtlầntiếnđếngầnTrungHoahơn.Điềuđócóthểhiểuđượckhinhìnvàoưuthếthựcdụng,cóhiệuquảvềtổchứckếthợpxãhộitheoýthứchệKhổnggiáoởvenbờbiểnĐông.Lầnnàylạithêmvàotácdụngcủanhiềuyếutố,biếnchuyểntrongphântranh:vănthầnnhàNguyễnmộtphầnlàTrungHoacòn rất gầnTàu,di dânViệt giữadânbản thổkhác sinhhoạt, cố tìnhgiữsáchthánhhiềncoinhưmộtdấuhiệubảođảmgiátrị,vàđộcđáohơn,làsĩphuGiaĐịnhchốngđốivớinguycơảnhhưởngcủaBá-đa-lộc,phảitrởnênbảothủ,gaygắthơn.

Nhưng không phải những ảnh hưởng Tây phương đã bị loại trừ. TakhôngnóinữađếnsứcmạnhcủaquânlựcGiaĐịnhlàmedèquânđộingoại

quốc.Talưuýđếnnhữngcôngtrìnhkhảosátđấtđai,haylẫnlộnlịchsửcủaTrịnhHoàiĐức,LêQuangĐịnh,củavănthầndướiquyềnLêChất.VẫnbiếtTrungHoavànướcViệt trướckiacũngcónhữngbộđịachí,sửkýnhưngkhôngaicó thểchốicãiđượcảnhhưởngcủachiến tranhđãkhíchđộngýmuốnsángtácthểloạinày.ThếmàtacũngđãbiếtthêmlàJ.M.Dayotnhânlúccoithuỷquânđãdòcáccửabể,đođườngnướcnôngsâu,địnhvịtrícácnơi,đồngthờivớicôngviệcOlivier làmtrênbộ.Lẽnàonhữngtài liệuđókhônggópvàosựchínhxáccủacáctácphẩmnóitrên?RõrànghơnlàmộtTrầnVănHọctheosứbộHoàngtửCảnhđiPondichéryrồilộnvềphụcvụNguyễnÁnh,đãbiếtđemkiếnthứcmởrộngtrênđườngxahợpvớisựthúcđẩycủathựctếchiếntranhmàvẽnênmộtbảnđồGiaĐịnhcócáckhúcuốncủasôngSàiGònngaynơinàygiốnghệtởmộtbảnđồmớingàynay.Cácthành kiểu Vauban xây sau chiến tranh của bề tôi Nguyễn Ánh là chứngminhcủakỹ thuậtxây công sựphòng thủ truyền từBá-đa-lộc,Olivier trởxuống.

Rồingấmngầmmàquan trọng là sựphát triển của tínđồThiênChúagiáotừảnhhưởngcủaBá-đa-lộcsẽcứtiếptụchưởngsựyênổntươngđốidưới triềuGiaLong.Họtạoramột lực lượngrồisẽ lớndầnvới thờigian,gây nguyhiểmchođám sĩ phu, nhất là khi thế lực các nướcTâyphươngmạnhmẽlanvềĐôngkhiếnhọcàngcứngrắnđòihỏihơnlên.Nhosĩcầmquyềnvànhóm tín đồđó sẽ chốngnhauquyết liệtmàphầnbại vềnhữngngườitrướckhicáikẻsauvỗtaymừngđóntiếngsúngĐàNẵng1858giảithoáthọvàxôđổmọitrậttựcũ,đưavănminhTâyphươngthựcsựđivàođấtViệtgâynhữngảnhhưởngvôcùngtotát.

Chonênphảinóirằngnhữngthừahưởngcủaquákhứ,củatrậnchiếnkếtthúcphân tranh, đậmhay lạt, nhiềuhay ít rồi sẽhợpvớinhữngđiềukiệnmớinảysinhđểbắtđầulịchsửViệtNam.ĐấtnướcsẽcàngngàycàngphứctạphơnđểtheonhữngbiếnđộngthếgiớimàbướcvàothờicậnđạivớiGiaLong.

PHỤLỤC

NHỮNGBỨCTHƯNÔMCỦANGUYỄNÁNH.

DoGiáosĩCadièresưutậpLịchsửnhưđãchứngdẫn,chotabiếtnửaphầnsaucủahậubánthếkỷ

XVIIIkéodàilantới1802làmộttrongnhữngthờikỳrốirennhất.Loạnlạclàmxuấthiệnmộttriềuđạiphátsinhtừdânchúng,lạisốngngắnngủinêncònđầytínhchất“quêmùa”:ngườitathấytriềuTâySơnđịnhkhoathibằngchữNôm,dịchkinhsửralờiNôm,dùngchiếu,chế,lệnhbằngquốcâm.HaiôngHoàngXuânHãn (trongLaSơnphu tử) vàHoàngThúcTrâm (trongQuốcvănthờiTâySơn)đãgomgópđượcphầnlớnnhữngtàiliệuđó.

NhưngchiếntranhcũngxuađuổiảnhhưởngHánhọcởngaycảkhuvựccủacácdònghọcótruyềnthốngcaitrị.ÔngAnKhê(NamPhongtạpchí,tậpXIV,số80,Fév.1924)đãsaolụcmộtĐạodụviếtbằngquốcvăntrongcuộcduyệtbinhngày26tháng3nămCanhThân(1800)đểchuẩnbịracứuVõTánh ở thànhBìnhĐịnh.Mối liên lạcmật thiết giữaNguyễnÁnh vàGiámmụcPigneaudeBéhainecũnggâyhứngthúchongườiPháp,họcgiảtàitửhaychuyênnghiệp,đạohoặcđời,racôngtìmkiếmtàiliệu.Trongkhilụclọi,L.MCadièređãthấyđượccácbảnsao14bứcthưmàNguyễnÁnhgởi cho giáo sĩ, tướngPháp...L.Mđemdịch ra tiếngPháp, kèm theo bảnchụpảnh14tờđóđăngtrongĐôthànhHiếucổTậpsan(BulletindesAmisduVieuxHue,Janv-Mars1926,“LesFrançaisauservicedeGiaLong-XV.-NguyênAnhetLaMission-Documentsinédits”).ÔngCadièrechútrọngđếngiá trị sử liệucủachúngnênđã trìnhbàykèm thêmvàocácbảndịchmộtđoạndẫnkhởivềnguồngốc,giátrịxáctíncủacácbứcthưđó.Chúngtôicũnglầnlượtghilạinhữnglờicủavịcốhọcgiảgiáosĩnày.

Nguyêndưới đờiTựĐức,Phái đoànTruyền giáoởHuế có dùngmộtngườiCônggiáoởKimLongđể làm trunggian liên lạcvới triềuđìnhvàquanlạiđịaphương.Ngườinàychắccũnglàmộttaycókiếnthức,cóýtứcẩnthận,đãthunhặttấtcảnhữnggiấytờtraođổiđểdồnvàomộtchỗ,giữgìnkỹlưỡng.Concủaôngtacòngiữtậpgiấytrêndưới100trangđó.Mườibốn tờđầu là14bức thưmàCadièređemgiới thiệuvớimọingười.Đó lànhững tờ giấy bổ xếp đôi, như thường lệ giấy xưa, lớn bản, mỗi bề0,350/0,220m.Tấtcảdo6lốichữchépkhácnhau:tàiliệuI,II,XI-tàiliệuIV-tàiliệuV,VIrõlàtaymộtônggiàchép-tàiliệuVII-tàiliệuXIII-tàiliệu III,VIII, IX,X,XII,XIV.Tài liệuXIVcó thêmchữghichúcủacácviênquanthừahành.TrừbabứcV,VI,VIIchỉcómộtniênđại14-9CảnhHưng47(4-11-1786)ghingàyviết,11tờcònlạicóthêmniênđạichỉngày

sao25-5MinhMạngthứ8(19-6-1827)vàcódấuấnbằngtriệnsonTảquâncủaLêVănDuyệt,mỗibề0,029/0,025m.

TàiliệucótớihaithứloạivềgiátrịchínhxácnhưvậynênCadièremớiphảidèdặtphântích.Ôngchútrọngđếntậphọp11bứcthưcóấnTảquân.ÔnglụclọitrongmớthưtừliênlạccủacácgiáosĩthìthấyTaberdcónóivềviệcđó.

GiámmụcTaberdlàmthôngdịchchoMinhMạngtừtháng11-1826,viếtthưngày28-4-1828nóiđạiýnhưsau:

MinhMạng lobàiđạo,TaberdbènkểkhổvớiLêVănDuyệt làngườitrongquákhứcóliênlạcvớiPigneauvàtronghiệntạilàkẻđốiđầuvớivịvuachuyênchếnày.ÔngTảquânmớithuthậpcácbứcthưđemsaochéplại,địnhdânglênMinhMạnglàmbằngcớvềcôngơnkhôiphụcđấtnướcmàNguyễnÁnhxưakiaphảichịuởcácgiáosĩ.

Mườimột bức thư, theo Cadière, có lẽ lấy từ Sài Gòn ở Collège LáiThiêulúcbấygiờdoL.MRégéreaucoisóc,nêncóấnsoncủaTảquân.BatàiliệuV,VI,VIIgồmcácbứcthưNguyễnÁnhgửichoPigneau,chongườicầmquyềnởPondichéry,sĩquantrêntàuMarquysdeCastries,vìlẽkhôngcó liênquan tớiCollègenêncó thểdoPigneaugiữ.SaukhiPigneauchết,các thư đó chuyển về tay Giáo sĩ Labartette ở Cổ Vưu (Quảng Trị).LabartettetraochoTaberd,TaberdđượcLêVănDuyệttriệuvàobàntínhkhiDuyệttừGiaĐịnhtớiHuếtháng12-1827,nênmớivộivãđưacho“Thượngcông”3bứcthưđó.VìthếmớikhôngcóấnTảquân.

ĐólàmộtdâynhữnggiảthuyếtmàCadièređưara,dựatrêncáctàiliệuvềngàygiờluitớinơisinhsốngcủacácnhânvậtliênquantớicácbứcthư.NhưngcũngchínhôngCadièređãthấynóhợplýtớinỗichorằng,đốivớiông,“đókhôngphảilànhữnggiảthuyếtnữamàlàbiểuhiệncủachínhthựctế”.

TheoôngNguyễnKhắcKhamđãchỉchochúngtôithì3bứcthưV,VI,VIIcóthểđượclưutrữnguyênbổn,phầnởPháp,phầnởTòaThánhLaMãvàtớikhoảng1833saukhiTảquânmấtđimớichuyểnsaochoTaberdđểtiện dụng.Chứng cớ là bức thưV củaNguyễnÁnhgửi choBá-đa-lộc đãđượcP.NghịdịchratiếngLatinhcóghirõởcuốibảndịch“ởđâycódấunhà vua” (Archives de la Propagande de la Foi, Acta CongregationisParticularisSuperRebusSinarumetIndarumOrientalium1788-17990,vol.

16,p.153[600]

.TrảlờichocâuhỏiCadièređặtralàLêVănDuyệtcóđưacả14bứcthưlênchoMinhMạngkhông,ôngNguyễnKhắcKhamnghĩrằngchắcTảquânkhôngdámđưalẫnlộn11bứcthưcóấncủamìnhvà3bứcthưkhôngcóấnthịthực,vìsợmắctộikhiquân.Cả14bứcthưchắclàđãđượcTaberdxuấttrìnhchomộtôngquandướitriềuMinhMạngđểôngnàythảnnhiênnói“bâygiờthìthờithếđãđổikhácrồi”.

Nhưvậydùsao,3bứcthưkhôngcóấnTảquâncũnglạithêmmộtlầnxácđịnhgiátrịnhư11bứcthưkia.

Chútrọngđếngiátrịsửliệu,ôngCadièrecốkhai thácvềphươngdiệnnày.Lờichúcủaôngdựatrênnhữngtàiliệuđốichiếukháccómộttínhchấtxácthựcđánglưuý.Chúngtacũngcóthểnóilàphầnlớngiátrịnằmtrongtínhchấtsửliệucủanó.Nósẽsửalạichochúngtakhỏisailầmvềmộtsốniên đạimà các nhà chép sử của triềuNguyễn hoặc là chép không đúng,hoặcđãdồntrongthờihạnmơhồ30ngàytrongtháng:“NămX,xuânchínhnguyệt,...nhịnguyệt,tamnguyệt...”.

ĐángchúýhơnchínhlàthưNguyễnÁnhviếtratronglúccònlưuvonghoặcmớitáitạocơđồ,chưavữngvàngbềthế,khiếnchúngtathấyrõconngườiônghơn,conngườimàcácsửquantảbằngnhữngsáongữvớinhữnghìnhảnh,ýniệmdànhchocácbựcvuachúaĐôngphương“thôngduệtúcthành”,phướcmạngđếvươngđếnquasôngcócásấuđưađi,giặcđuổicócâyngãchậnđườngphíasau.Đọcthư,chúngtathôngcảmvớimộtthườngnhânlênhđênhlaokhổthốtlờichuachátvớisốmệnhđắngcay,mộtngườibạnthànhthựcchítình,mộtngườichathươngnhớconxacáchtrongkhidaydứtvìchưalàmtrònbổnphậnvớidònghọ,tổtiên.Chínhtínhchấtcóliênlạcmậtthiếtvớicánhânmộtnhânvậtlịchsửquantrọngnàymàsửliệuđưaracóthểliệtvàohàngquantrọng.Chúngtabiết lịchsửta thiếunhữngtàiliệutươngtự:tàiliệucủanhàNhocungcấpthìthuộcloạiđãtổnghợprồi,tàiliệucủangườingoạiquốcthìquáxacáchvềtâmlýýthức,thóiquennêngâychongườixétlạinhữngsailầm.

Tàiliệucònlộchotasuydiễnvềtrườnghợpnhữngchuyểnbiếnxãhộilôicuốnnhữngquyếtđịnhcánhân.SửgianhàNguyễncoiNguyễnÁnhnhưconngười,ngaytừlúcđầu,đãcósẵnnhữngđứctínhlãnhđạocaođộ,mưulượcquyềnbiến.Sựthựctráilại.HoàncảnhnguykhốncùngvớinhữngđưađẩylịchsửđãnuôidưỡngôngHoàngnàylớnlên.ViệcphụcquốcbắtđầutừngàyÁnhrờiLongKhâu(làngGiaLong)ởVọngCácvềđổbộRạchGiá;cóaingờrằnglòngquyếtthắngchỉcóởcácbềtôiNguyễnThiệm,NguyễnĐô,NguyễnVănThành,LêVănQuân...chứkhôngcóNguyễnÁnhkhông?

Chúngtahãyđọcmộtđoạnthưthứ9:“...(Chẳng?)ngờngàyấyrađếnCàMâu,RạchGiá,thấyquântướngTâySơncùngthầnthứquythuậnnghenhiều,bènthẳngvào...”.ĐốivớiÁnh,việcvềnướcchỉcóýnghĩatrốnchạykhỏisựrìnhmòkiểmsoátcủaRamaIthôi:“TừXiêmquốcvọngchỉcốđôlàsựphiđắcdĩ,xúctưởnglưulaithốnchỉđặngthấunguyêndo,lạietiếtlậucơmưu...”.Thế rồi lấyđượcGiaĐịnh, ôngvẫnkhông tinở thực lực củamìnhmặcdầuNguyễnVănThànhđãcanởXiêmlàđừngmongchờviệntrợtừ nước ngoài; ông vẫn rên rỉ với J. Liot, nhờ ông này ngóng xem tàuphươngTâycủaBá-đa-lộcđếnchưa.

Phátgiácnàycóthể làmchoNguyễntộcvàsửthầnnhàNguyễnbuồn

lòngcòntráilạinhững“sửgiachốngphongkiến”thìhảhê,nhưngvượtrangoài những xúc động chủ quan của người sau, nó khiến cho bộmặt đấtnướcxưacũrõrệthơn,vàđómớilàđiềuchúngtathànhthựcmuốnthấy.

Nhưng 14 thư

[601] này dịch ra tiếng Pháp làm mất một phần chứng

minhnộitại.ThựcrakhôngthểđòihỏiôngCadièrelàmkhácđượcmộtkhiônglàngườiPháp(tuytacũngkhôngquênôngrấtgiỏitiếngViệt).BảndịchchữPhápchỉcòngiữđượcnhữngsựkiệnlịchsửchínhtrị,quânsựmàthôi.Tìnhtiếttâmlývẫncóđấy,nhưngđọclênchúngtavẫnthấycómộtchútgìxacách.Chúngtaphảiphiênâmralầnnửathànhthứchữ“quốcngữ”quenthuộc của thời này. Tất nhiên giá trị tài liệu của chúng sụt xuống so vớinguyênbảnchụpảnh.NhữngngườithôngthạochữNômđãcôngnhậnrằngkhôngcómộtquy luật chính thứcnàođịnhcho lốiphiênâm thứchữxưanày,chonênchúngtathậtphảidèdặt.Ởđây,chúngtôicốgiữcholờithưcógiọngđườngTrongchắclàgầnvớisựthựchơn.Chúngtôigiànhmọitráchnhiệmsailầm,sơsótvềmìnhtrongkhikhôngquênxácnhậnrằngchínhkhảnăngriêngkhôngđủđểlàmcôngviệcphiênâmnày.ChúngtôiđặcbiệtcảmtạgiáosưBửuCầmđãchỉdẫn,đọcthêmnhữngchữkhókhănvìlốiviết,vìphaimờ.

Vàvì đây là những tài liệuđược sửdụng trong tập sáchnên cónhiềuđiềuchúngtasẽhiểurõhơnkhighépvớicáctiết10,11chươngIV.

Chúngtalầnlượtđivàotàiliệu:Thưthứnhất:1TờvuThầyCaitrường

[602]ngỏhay:nayvừatiếpthấyngườitrongbổn

đạoThầychođemmậttíncùngcáclýmới[603]

tườngđểsự.Lạinhưtrênnàyquanquântheothậmnhiềunhưngmàlươnghướngcònmườihaingàynữa,vậynênsaiThuộcnộiCaiđộiSungĐứchầu lãnh tờnhịphongcùngthậpliêmbảylượngtheongườibổnđạođemxuống.KípsaingườitâmphúcđemSungĐứchầucùngtờxuốngtrìnhquaThượngsưngỏtườngcơsự,cònthậpliêmthìsởcậyThầycùngbổnđạolấyvậtấymàbiệnmãilươngmễtrợkhinguycấp,bằngmuađượcbaonhiêu,đađaíchthiệncàngtốt.Nhưmuarồiphiềncậybổnđạotrangtảilươngấyđiệuhồigiaonạp,tiệnưcấpphát.Naytờ.

CảnhHưngnămthứ44,tháng11,ngày22(15-12-1783).MinhMạngnămthứ8,tháng5,ngày25(19-6-1827),saotheobảnxưa.

(KhuôndấuTảquân).Thưthứhai:Chỉ saiThầyCai trườngmônđệđẳngdanh: nghi thừaghenhứt chích

phảnhồiLongXuyênsởhoạndưỡng,đãinhựttriệulaikhảtuatềtựuđồnsở

ứnghậu.Khâmtai.Đặcsai[604]

.CảnhHưngnămthứ45,tháng8,ngày26(10-10-1784).MinhMạng năm thứ 8, tháng 5, ngày 25, sao theo bản xưa. (Dấu Tả

quân).Toànbứcthưýnói:“(tờ)chỉsaiThầyCaitrườngcùngcácngườimônđệ

nên theoghe trởvềLongXuyênđể (nơinày)nuôidưỡng.Đợingày triệuđến,khánêntềtựuđếnđồnsởchờ(lệnh).Kínhvậythay.Tờsairiêng”.

Thưthứba:TờvuThầyCaitrườngtâmchúc:Từ Thầy theo Ta mà trở về thì Ta cùng Xiêm binh tựu tại Mân

Thiết[605]

hạnhcôngTâytặc,thủthắngtàu1chiếc,hảiđạo5chiếc.Nhẩn

ngàysautrựctấnxứLạch[606]

,naythìXiêmbinhđạitứlỗlược,dâmnhơn

phụnữ,lượcnhơntàivật,túngsátbấtdunglãothiếu[607]

.VậynênTâytặcbinh thế nhựt thạnh,Xiêm binh thế nhựt suy, cớ ấy qua tháng chạp ngày

mùng8[608]

vừathấtlợi,cácgiaihộitản.Lạingàybịđạiphongthìcácghe

ngoàicồnanđổnhưcố.Đếnthángmườimộtbữarằm[609]

thìôngCảđãgiáhảinhihành.NhưnayTaphảnbộhànhtạiCồnKhơi,vậysaiquanTham

tướngđệtờtrìnhtấuNhịvươngsựcớ[610]

,lạicósaithầycảMinhtùngsựvàođó,phảiđạtphiếntờngõtườngâmtín.Nhưcơthường,biếndườngnàothìthầyMinhtựuđósựcơhiệpliệucùngtheo.Bằngcóghe,phiềntuđưathầyMinhtrởvềkhảitấungỏtườnghưthiệtcơyếuXiêmtình.Tríý.Naytờ.

CảnhHưngnămthứ45,tháng12,ngày15(25-1-1785).MinhMạng năm thứ 8, tháng 5, ngày 25, sao theo bản xưa. (Dấu Tả

quân).Thưthứtư:ĐạttờvuLinhmụcGia-cô-bê,Caitrườngchiếulượng:Thảtiềnnhựtvấnhậuanphủ?TưnhânbinhsựđặcsaiKhâmsaiThống

binhCaicơThànhTínhầu[611]

trúcxứthểthámbinhtìnhcơquát.Cốthửđạttờtiệntriđểsự.Phàmchưlýlịchnhượchà,dĩhữuchỉgiáoThànhTín

hầunhứtnhứtbịthuật,tiệngiác.Bấttấtđađàm.Thịlượng[612]

.CảnhHưngnămthứ46,tháng6,ngày1(6-7-1785).MinhMạng năm thứ 8, tháng 5, ngày 25, sao theo bản xưa. (Dấu Tả

quân).Thưthứnăm:

ChỉdụBá-đa-lộcGiám-mụcThượngsưkhâmtri:TựTônsưthừathọủykýquốcgiatrọngnhiệm,đảnhlựcviễnhành,các

phânNamBắcchítư,Quảnhânthườngvọngphonghoàitưởnghữunhượccơkhát.Tiềnniênlụcnguyệtđáokỳ, tuyệtvôâmtín,sửbỉhoàiưumuộn

nankham[613]

Chẳngngờđếnnămnayngày30tháng8mớithấyBảo-lộcsư cùng Khiêm Quang hầu, Long Chính hầu giao biểu cho Quý Ngọc

hầu[614]

tươnghồitrìnhtấutựsự;ngavănnhượcthất,thủytriquốctộdotồn.Nguyễngiahồngphúclạitônsưcửuđảnhvãnhồi,chítìnhủykhúc,cựulựcđiềutểngọcthànhkỳmỹ.Thửcaohậuchiânngũnộiminhkhắc,mộtxỉ

nanvong[615]

,nênđãlămquyếtnhưlờibẩmcáo,dựbịgiáhành.Thùytri

nhơnnguyệtnhưthử,thiênývịnhiên[616]

.Vìtháng9ngàymùng2tàuAn-tôn-nỗibỗngđâuvừatớicóphụngtờHoànghậuBút-tu-kêmộtphong,lạitờquanCaithànhCô-ádângQuảnhânrằngđãsẵnbinhđóngtạiCô-á,chiếntàu56chiếc,nênchosangrướcQuảnhân.CũngcótờchoXiêmvươnghai

phongcùnglễvật trungtiểubính[617]

nhị thậpkhẩuvớiTâydương tếbố

nhấtbáchthất[618]

khácchilễtạXiêmvương,xinrướcQuảnhânvềthànhCô-áđặngphấnlữtiễutrừTâytặc.NhưngmàviệcđãủynãiThượngsư,đâukhứngtưtìnhviệncầuthaquốc,phảiuyểnngôntừtạđoànấymàthôi.Nhơnvì cớ ấy,Xiêm vương hóa sự sanh nghi e Ta theo tàu ấy, hằng ngày chongườidothámnênnỗikhổlòngliệulý.Nhưtrongthậpnguyệtkhởitrìnhcứ

lờichủtàuLi-xi-ri[619]

khắcướclẽcònchưatiện.PhảichờtàuAn-tôn-nỗiluikhỏichoXiêmvươnggiảnbớtlòngnghi,khiấyliệutoanmớitiện.NênphảisaiQuýNgọchầutựutạiThổChâuphâncùngcácchủtàumàcầmBảo-lộc-sưlạicùngxinmộttênhoatiêuvàsúngcácvậtđểlại.SauvàithángQuảnhânsẽtheomàtàuđượcvềtrướcđệtờchoThượngsưcùngquanCaithànhđượchay.CònThiếuquânấutửthìphómặclượngThượngsưđịnhliệunỗiởnỗivề,làmsaochođẹpýThầythìQuảnhâncũngđẹp.BằngvuaĐạiTâycótìnhđoáihoàiđếntiểubangchobinhgiúpQuảnhânthìThượngsưgắngmàvềthìphânưumớiđược.Sựtucẩnthận,vậtkhảtừlao.Tưdụ.

CảnhHưngnămthứ47,tháng9,ngày14(4-11-1786).Thưthứsáu:Chỉ dụ Tổng suất quản thủy binh nơi Ấn-di-a

[620], quan Cai thành

Phong-ti-sê-rinhịvịkhâmtri:Năm trướcQuả nhân có sở cậyBá-đa-lộcGiámmụcThượng sư đem

Hoàngtửsangquýquốccầubinhđãlâutuyệtvôâmtín,Quảnhânáynáy

hằnglo.Chẳngngờđếnnămnaytháng8mớithấybiểuhồitrìnhmớitườngtựsự,thìQuảnhânrấtbộilòngmừngrằngnămtrướcGiámmụcThượngsưcótínhviệcấycùngquanTạmquản,nhưngphảingườikhôngtìnhnhânái,chẳnghaytrợnhượcphònguy,nênkhôngtínhđặngviệcchi.Naymớigặptânquannhịvịlàđấngkinhvănvĩvõ,nhơntríkiêmtoàn,khảngkháilạcthi,

đạihữucứuhiểmphòđiênchichí[621]

,nênsaithủybộnhịquanthừachiếntàu sang đây hộ nghinh bảo quốc. Điều ấy Quả nhân xiết chi khong

khen[622]

cảmtạ.Vìcấpthôngchitrừ,nhấttríchcamlộ,huốnglâmvũđạibáisinhngãhạnmiêuhồ.Hạnhịvịcaonghịbấtsí,đáiđứcHoa,Tung,thừa

ânGiang,Hớn[623]

,tuychưathấymặtthiệtđãbiếtlòng.Cũngđãhòngngựgiátheotàungỏkípđượchoanđàmhiệpmặt.Chẳngngờnhơnnguyệnnhưthử,thiênývịnhiên.VìtàuCô-ávừatớicóphụngtờHoànghậuBút-tu-kêcùngtờquanCaithànhCô-ásangrướcquảnhân,lạicótờcùnglễvậtchoXiêmvươnglàmchođẹplòngvuaấymàrướcTachodễ.NhưngvậyQuảnhâncũngchẳngkhứngtheovìchíquyếtxưanaygiaolâncùngBa-lang-thêmàthôi,chẳngkhứngcùngnướckhác.NhơnvìtàuấynênXiêmvươnghóasựhồnghi,liệutínhtheotàutachưatiện,nênphảichochủtàuđệtờvềtrướccònQuảnhânthìởlại.VàithángsauTasẽngựsang.Tưdụ.

CảnhHưngnămthứ47,tháng9,ngày14(4-11-1786).Thưthứbảy:ChỉdụLi-xi-rithủybinhquan,tínhBa-đô-đông

[624]bộbinhquancập

chiếntướngđẳngkhâmtri:Phònguytrìđiênnhơnnhơnchimỹthái,bàinạngiảiphânkinhtếchi

diệudụng.NhơnnayTagặp thời tao loạnmông trần thaquốc,nhịvịhữutâmbất nhẫn, vô từbạt thiệp chi lao, phụng sai hànghải thiên lý nhi hânduyệt phi thường, bất quản ba đào phong cụ, bất nại mộc vũ trất phong,chẳngnhữngđồhànhlýtiêunhiênlạithêmthôngngôncùngghephảimất(công?)lặnlội(-?)sangđểnghinhgiá.ƯớckhổnkhổcônglaoấyQuảnhânlấychibáochocùng.Tuynhịvịkhẳngkháilạcthichưathườngvọngbáo,nhiênhốtlượcchilễ,Quảnhânthườngquýưtâm,nhũngtrungbấtđắcthùtạ,tấtmôngnhịvịlượngchi.Tựthửlậpcơhưngchỉgiaixuấtvunhịvịchi

công,khởivongtháotựutai?[625]

NhưBảo-lộcsư,KhiêmQuanghầubiểuhồibẩmtấurằngnhịvịướckỳthậpnguyệtkhởitrình,Quảnhânđàdựbịgiáhành.Thùytrithiênlývịnhiênbấtnhưkỳnguyện.Vìmùng2tháng9(23-10-1786),tàuHoaLangbỗngđâuvừatớicóphụngtờHoànghậuBút-tu-kêmộtphong, lại tờquanCai thànhCô-ámộtphongdângQuảnhân rằngđãsẵnbinhđóngtạiCô-á,tàuchiến56chiếcnênchosangrướcQuảnhân.Lại

đemtờchoXiêmvươnghaiphongcùnglễvậttrungtiểubínhnhịthậpkhẩu,vớiTâydươngtếbốnhấtbáchthất,lễtạXiêmvươngmàxinrướcQuảnhânvềthànhCô-áđặngphấnlữtiễutrừTâytặc.Tuyvậy,QuảnhâncũngchẳngkhứngtheovìđãbiếtnhịvịquađâycólòngcùngTadườngấy,nỡlòngnàotheođóbỏđây,nênphảiuyểnngôntừtạnhidĩ.NênvìcớấyXiêmvươnghóasựsinhnghieTanươngthếtheotàuấy,hằngngàychongườidothám

khónỗiliệutoan.Nhưướckỳthậpnguyệtkhởitrình,ắt[626]

naycònchưatiệnnênphảisaiQuýNgọchầutựuphâncùngnhịvị,cậygiúpTamộttênhoatiêu,súngcùngcácvật.ĐãcóQuýNgọchầutrìnhbáođểlạichoTacòntàuthìđệtờvềtrướcchoThượngquanđượcrõ,sauTasẽgiáhànhsangđó.Vạnsựkhởiđầunan,mạctừlaokhổ.Tưdụ.

CảnhHưngnămthứ47,tháng9,ngày14(4-11-1786).Thưthứtám:ChỉdụGia-bê-saCaitrườngkhâmtri:Vả việc Cô-á quốc sai tàu sang, cùng việc Ta sai phục sứ, thì đã sai

KhiêmHòahầu,ChiêmMẫnhầu[627]

dụtườngđểsựnguyêndo.Tatừđặngtin tàuHoa-lang-sanhẩnnayhằngcảmcôngơnThầyCảchẳngcùng,cạy

cạyluốngtrôngtàutrở[628]

lại,ngàykểbathu.VừaQuýNgọchầudiệnbáo(-?)tàuđãtựutínsởướctrongcửsựđặnghiệpcơnghi.LạitiếpthấyhaiquantàucùngCaitrườngkhảivăn,gẫmbiếtnhơnsựđaquai,thiêntâmnantín.SonghaiquantàucùngBảo-lộcNghịhồibảnthànhtrìnhquanCaithànhcùngThầyCảlogiúpTa.Thểâuthiênlý,nhơnsựtươngvithủychung,thủy

tuythùysúychungnăngphấndực[629]

.VốnTađàthỏalòng,mựahềquảiniệm.Khâmtai.Đặcdụ.

CảnhHưngnămthứ48,tháng2,mùng1(19-3-1787).MinhMạng năm thứ 8, tháng 5, ngày 25, sao theo bản xưa. (Dấu Tả

quân).Thưthứchín:ChỉdụGia-cô-bêthầyCaitrườngkhâmtri:VảTacùngthầyCaitrườngnhơntuybiệtquốcnghĩatợđồnghương,tri

ngộmấylâuthâmtìnhđàtỏbiết.TừXiêmquốcvọngchỉcốđôlàsựphiđắc

dĩ, xúc tưởng lưu lai thốn chỉ[630]

đặng thấu nguyên do, lại e tiết lậu cơmưu.(Chẳng?)ngờngàyấyrađếnCàMâu,RạchGiáthấyquântướngTâySơncùngthầnthứquythuậnnghenhiều,bènthẳngvàophủGiaĐịnh.ĐãthâuphụcVĩnhTrấn,TrấnĐịnhnhịdinh, lạiLưu thủKhoađã thâuphụcTrấnBiêndinh.CònmộtngụySâmnọcậytàuthuyềnsongcònỷthếtrườnggiangcựđịchnênthắngphụvịphân.Vừanămtrước,thángchạpngày28(4-

2-1788),mừng thấy thiên lý tiên lainhứtphong tôn tặng,kỳnguyệnphục

quốc, tươngngộhữukỳ, lòngTabất thăng tướcdược[631]

, ngỏ phải bộcbạch quốc gia cơ chỉ cùngThượng quan.Tứ tặng đẳng vật, saiKhâm sai

TổngnhungCaicơBảohộNhànVânhầu[632]

đệtựungỏtườngđểsự.NhưThầyCảvớiThân tửTaqua tạiĐạiTâyDươngquốc từấynhẫnnay,âmmangvịthấu.BằngThầycư(-?)cậncảnh,dầucótintứclaithôngkhákíptảkýtâmthơvãngchiếukẻokhátvọngbấtthắng,quansơnvạnlý,hoàiniệmnhấtthành.Khâmtai.Đặcdụ.

CảnhHưngnămthứ49,tháng1,ngày6(12-2-1788).Minh Mạng năm thứ 8, tháng 5, ngày 2, sao theo bản xưa. (Dấu Tả

quân).Thưthứmười:AnNamQuốcvương

[633].

TờvuCaitrườngThượngsưNha-cô-bêngọchiênnhiệmchiếu:TừTađềbinhpháTâyđồthìbộbinhđãthâuphụcGiaĐịnhphủcácxứ,cònthủybinhnóthìtrụMỹThocùngBếnNghéthắngphụvịphân.NhưthủybinhTathìắtcòntrụTràLọt.hằngngàytrôngtinĐứcBá-đa-lộcThượngsưcùngCon Ta tiêu tức dường nào. Qua tháng 11 thấy Đội Dung tựu bẩm rằngThượng sưcó tờquốc sự saiĐộiDungđệ thử tờkýbẩm,chẳngngờĐội

Dung tới vàm[634]

RạchGiá xảy gặp Tây Sơn là thằng Lý sai ghe thiệnhànhxứấynênĐộiDungvộibỏtờấyxuốngnướcmàĐộiDungngoạibẩmcác lý, hư thiệt vị tường.VảTahằng lo binhgia khônghở lại chưađặngngườiquántínThượngsưnênchưasaiđệtínthư,lònghằngthổnthức.NaycóNộiviênThuyềnchủHuấnĐứchầulàtôitâmtrườngvảlạigiatưxứấylaikhứtiệnthôngmớisaiđệtờtrìnhchiếu.NhưĐứcBá-đa-lộccùngConTaviệnbinhQuýquốcđãtrụxứnào,kháđệtờchoTatườnghiểu.LạinhưtờấythìsaiCaiđộiThọđệtựubẩmvănchotườngđểsự,vậtsaithanhânliệusựbấtthành.Tríý.Naytờ.

CảnhHưngnămthứ49,tháng1,ngày15(21-2-1788).Minh Mạng năm thứ 8, tháng 5, ngày 2, sao theo bản xưa. (Dấu Tả

quân).Thưthứmườimột:ChỉdụNhã-ca-báCaitrườngsưkhâmtri:VảCaitrườngtuyngườidịquốc,songcódạâncần,hếtlòngưuáitấm

lòngthươngcảmchẳngcùng.Nhưngoàinàynămnaytháng3thìTâySơnlàthằngHưngcấtđạibinhgiúpthằngSâmmàchốngđánhcùngTa,thìchúngnóđãghephenđạibại,tửthươngrấtnhiều.Saovậynộitháng6thìTacũngđánhđặngSàiGònmà chớ.NhưConTa từ thuở tha bang cùngThầyCả

nhẫnnay,Tatấmlòngkhátvọng,độnhựtnhưniên.Ơncó[635]

.CaitrườngbẩmvănvềrằngđãthậttinđếnnướcBa-lang-samàđềubìnhyênvôsự,nênTagiản tấmlòng lo,vuimừngchẳngxiết.Nhưbinhgiúpcórađếnđó thìCai trường giục ra cho kíp, bằng chưa ra thì tin tức làm sao, hoặc lái

Điểm[636]

vềhỏi làmsao, khá tốc cụbẩmvănngỏ tườngáođể.LạinhưthươngtàuphươngTâycóquathìCaitrườngdụcrangoàinàyđặngTaygiábiện mãi binh khí tiện dụng binh vụ mà Ta đều tha thuế hạng. Như Caitrườngđãcólòngưuáicậycùnggiúplomọiviệc,saudầubờcõiđạtyênthìhãy một trường cá nước, ơn phỉ đền ơn. Quan sơn thiên lý, tâm tự bán

tiên[637]

.Khâmtai.Đặcdụ.CảnhHưngnămthứ49,tháng5,ngày29(2-7-1788).MinhMạng năm thứ 8, tháng 5, ngày 25, sao theo bản xưa. (Dấu Tả

quân).Thưthứmườihai:ChỉdụThầyCaitrườngkhâmtri:Dotháng6ngày25(28-7-1788),TađềbinhcôngpháTây tặcđã thâu

phụcBaGiồng,BếnNghé,ĐồngNai,BàRịatoànbứcrồivậy.Thủybộbinhchúng nó kinh tâm thối hạ, xuất nhập hảimôn, phòng toan phá dân cướplương,nêntacònkiểmđiểmthủybinhvội thànhnhứtchiếnchotuyệthậuưu,ấylàcơbinh.ĐượcvậynênphảilờicùngThầyCaitrường:nhưĐạiTâyDươngcácchiếntàuthủybộbinhđãhộitựu,tuakhátrìnhlaingỏtườngcơ

chỉ, đặng quản binh ấy lại ngảVịnhTàu[638]

chomau, trước là vây đónchúngnósaulàtiệnđườngnghinhtiếp,đặngthừathắngtrườngkhu.Hễbinhquýthầntốc,chớkhákhiêndiên,kẻotớitiếtnghịchphong,quânlươngnhựt

phí.Thiênlýyênba,thốnthànhkhẩnkhoản[639]

.Khâmtai.Đặcdụ.CảnhHưngnămthứ49,tháng8,ngày28(27-9-1788).MinhMạng năm thứ 8, tháng 5, ngày 25, sao theo bản xưa. (Dấu Tả

quân).Thưthứmườiba:AnNamQuốc vương thơ vuGia-cô-vi ThầyCai trường bình an hiệp

hay:từTaphụchồicốquốc,đườngtuyxacách,lòngtưởngxưanayơncó,

nghĩacó,ghidạkhôngquên.NhưtàuHòa-lan-sa[640]

trôngchưathấyđến.

Vảtháng8TađánhTâytặcvừayên,vềởSàiGòn,códạysứ[641]

đemlễvật vào tạ đức Phật vương cùngNhị vương, tuy là bạc lễ, dùng thảo tấmlòng.Nhưsứđãvàođếnnơimàdưnglễấy,haylàchưavàođếnnơi,cớsaochẳngthấytiêutứctínhồi.LạinhưlượngđứcPhậtvươngcùngNhịvương

cólòngthươngTamàgiúpbinhkhíhaydạylượngnàothìThầyCaitrườngbảotínthơchobiết,kẻođườngnghìndặm,trôngđợimộtphương.Khuyếnkháâncần,mựađừngthấttín.Naythơ.

CảnhHưngnămthứ49,tháng12,ngày24,(19-1-1789).MinhMạng năm thứ 8, tháng 5, ngày 25, sao theo bản xưa. (Dấu Tả

quân).Thưthứmườibốn:HànhLại bộTríLượchầu

[642] thừa lệnh sai thầyTấnnghi tựuLong

Xuyênđạo,lãnhtiềnnguyệtdĩcụchiếnghenhứtchích,tínhhiệpsúngnhịkhẩu,cậptrạogiả tứdanh, tốc tụChân-bônxứnghinhLi-ốtCai trườngsưcậpbảntrườngđẳngđệhồiSàiGònyếtkiếnhànhtại.Vụtuvậntốc,vậtkhảkêtrì.Naysai.

CảnhHưngnămthứ52,tháng1,ngày18(20-2-1791)

[643].

MinhMạng năm thứ 8, tháng 5 ngày 25, sao theo bản xưa. (Dấu Táquân).

SÁCHBÁOTHAMKHẢO

Chú:Tài liệu thamkhảoliệtkêcó4phần:nhữngsách,báocó tínhcáchchỉ

dẫnkhảocứuthưtịch,nhữngsách,báocótàiliệubằngchữViệt(cáctácgiảViệtNamviết tiếngPhápkêvàophần tiếngPháp,những tácgiảViệtviếtchữHánmàtácphẩmđãđượcdịchrachữViệtcũngkểvàođây),nhữngtàiliệuviếtbằngchữHán,vàsauhết,những tài liệusách,báoviếtbằngchữPháp.Tênngườikểtheothứtựabc(ngườiViệtkểcảhọ).Đốivớinhữngtácphẩmtậpthểthìlấyđềsáchhaylấycơquansoạnthảothayvàochocánhân.VídụcácsáchThựclục,Liệttruyện...đềunằmdướitênQuốcSửQuán.

Chữviếttắt:Bđd:bàiđãdẫnSđd:sáchđãdẫnq:quyểnt:trang.BAVH:BulletindesAmisduVieuxHue.BEFEO:Bulletindel’EcoleFrançaised’Extrême-Orient.BSEI:BulletindelaSociétédesEtudesIndochinoises.NP:NamPhongtạpchíRI:RevueIndochinoise.I.Thưtịchchỉdẫn1.HuỳnhKhắcDụng,SửliệuViệtNam,SàiGòn,BộQGGD,1959.2.Cadière,L.vàPelliot,P.,“Premièreétudesurlessourcesannamitesde

l’histoired’annam”,BEFEO,IV,1904,t.617-671.3.Gaspardone,E.,“Bibliographieannamite”,BEFEO,XXXIV,1934,t.

1-173.4. Tavernier, E.,De la nécessité d’écrire l’histoire de l’ancienAnnam,

SàiGòn,A.Portail,1933.II.TàiliệuchữViệt5.BùiVănLăng,ĐịadưmônghọctỉnhBìnhĐịnh,HàNội,Imprimerie

duTrungBắcTânVăn,inlầnthứtư,1938.6.BùiHuyBích,“Lữ trung tạp thuyết”,TuyếtTrangTrầnVănNgoạn

tríchdịch,NPIV,t.53-62.7.ĐôngHồ,“HàTiênMạcthịsử”,NP,XXV,t.322-343.8.HoàngQuang,“HoàiNamkhúc”,NP,XIII,128-134,210-216,294-

299.9.HoàngThúcTrâm(HoaBằng),QuangTrungNguyễnHuệ,anhhùng

dântộc,Saigon,BốnPhương,1958.10.HoàngThúcTrâm(SơnTùng),QuốcvănđờiTâySơn,Saigon,Vĩnh

Bảo,1950.11.HoàngXuânHãn,LaSơnphatử,Paris,MinhTân,1952.12.LêQuýĐôn,Kiếnvăn tiểu lục, tậpI, II,LêMạnhLiêu,ĐàmDuy

Tạodịch,BộQGGD,1963,1965.13.LươngĐứcThiệp,XãhộiViệtNam-ViệtNamtiếnhóasử,Saigon,

LiênHiệptáibản,1950.14.NgôThìChí,HoàngLênhấtthốngchí,NgôTấtTốdịch,TựDotái

bản,1958.15.NguyễnVănSiêu,Phươngđìnhdưđịachí,NgôMạnhNghinhdịch,

Saigon,TựDo,1958.16.PhạmĐìnhHổvàNguyễnÁn,“Tangthươngngẫulục”,TuyếtTrang

TrầnVănNgoạn tríchdịch,NP, I, t.393-396, IV, t.202-208,NguyễnHữuTiếntiếp,NP,IV,t.311-319,493-502,V,t.48-57.

17.PhạmĐìnhHổ,“VũTrungtùybút”,NguyễnHữuTiễndịch,NP,V,t.136-142,331-339,XXI,t.236-244,t.357-368,t.455-465,t.561-569...

18.PhạmVănDiêu,*VănhọcViệtNam,Saigon,TânViệt,1956.*“ThânthếvàvăntàiHồXuânHương”,Vănhóanguyệtsan,XIq7-

8,tháng7-8/1962.19.TrầnTrọngKim,ViệtNamsửlược,Saigon,TânViệt,1956.20.TrịnhHoàiĐức,“Thànhtrìchí”,TrầnKinhHòadịch,ĐạihọcnămthứIV,số5,tháng10-1961,t.62-74.ĐạihọcnămthứIV,số6,tháng12-1961,t.36-62.ĐạihọcnămthứV,số1,tháng2-1962,t.134-136.21. Viện Khảo Cổ, Hồng Đức bản đồ, Trương Bửu Lâm chủ biên,

Saigon,BộQGGD,1962.22.VươngHồngSển,Saigonnămxưa,TựDo,1960.III.TàiliệuchữHán23.Quốcsửquán,*ĐạiNamthựclụctiềnbiên.*ĐạiNamliệttruyệntiềnbiên.*ĐạiNamchínhbiênliệttruyệnsơtập(viếttắt:Liệttruyện).*ĐạiNamthựclụcchínhbiênđệnhấtkỷ(viếttắt:Thựclục).*ĐạiNamnhấtthốngchí(viếttắt:ĐNNTC).*ĐồngKhánhNgựlãmđịadưchíđồ(viếttắt:ĐồngKhánh).*KhâmđịnhViệtsửthônggiámcươngmục(viếttắt:Cươngmục).24.TrịnhHoàiĐức,GiaĐịnhthànhthôngchí.IV.TàiliệuchữPháp25.Aubaret.G.,Histoireetdescriptionde laBasseCochinchine,Paris,

ImprimerieImpériale,1863.26. Aurousseau, L., “Compte Rendu: “Histoire moderne du Pays

d’Annam (1752-1820), Ch. B.Maybon”, BEFEO, XX/4, 1920, t. 73-120:XXII,t.391-400.

27.Barrow, Jh., “Quelques notes surGia Long par un contemporain”,BSEI,I,1926,t.208-214.

28. Berland, H., “Les papiers du Dr. Crawfurd envoyé au Siam et enCochinchine par leGouvernement des Indes en 1821”,BSEI,XVI/4, t. 7-134,XXIII/1,1948,t.43-71.

29.Boris,Ch.,“MonographiedePhuYen”,BAVH1929,t199-245.30. Boudet, P. etMasson, A., Iconographie historique de l’Indochine,

Paris,VanOest,1931.31.Cadière,L.,*“QuelquesfiguressouslaCourdeVoVuong”,BAVH,Oct.-Déc.

1918,t.253-306. *“LesFrançaisauservicedeGiaLong:Despiau”,BAVH,Juil. -

Sept.1925,t.183-185.*“LesFrançaisauservicedeGiaLong:NguyenAnhetLaMission-

Documentsinédits”,BAVH,Janv-Mars1926,t.1-49. * “Les Français au service de Gia Long: Leur correspondance”,

BAVH,Oct.-Déc.1926,t.359-447.*“LeslieuxhistoriquesdeQuangBinh”,BEFEO,III/2,1903,t.164-

205.*“LemurdeDongHoi”,BEFEO,VI/1-2,1906,t.87-254. * “Documents relatifs à l’époque de Gia Long”, BEFEO, XII/7,

1912,t.1-79.32.C.B.M.Documentssurl’étatduCambodge,delaCochinchineetdu

Tonkinde1782-1786,RIXII(1910),t.503,XIV(1910),t.43-54.33.Chapman,etBerland,H.,“Relationd’unvoyageenCochinehineen

1778”,BSEI,XXIII/2,1948,t.8-75.34.Chassigneu,E.,Histoiredescoloniesetdel’expansiondelaFrance

danslemonde,tomeV,Paris,Plon,1932.35. Gaudart, M, “Les archives de Pondichéry et les entreprises de la

CompagniefrançaisedesIndesenIndochineau18èsiècle”,BAVH,Oct. -Déc.1937,t.353-380.

36. Gaide, L., “Notes historiques sur Poulo Condore”, BAVH, Avr. -Juin.1925,t.87-103.

37. Guillemet, P., “Une industrie annamite: le noria de Quang Ngai”,BAVH,Avr.-Juin1926,t.97-215.

38.Hanncart,Ed.,Ungrandfrançais:MgrPigneaudeBéhaine,EditiondelaRevuedesIndépendants,Paris,1933.

39.HistoiredeFrance,tomeII,Paris,Larousse,1954.40.Histoiregénéraledescivilisations,7vol.publiéssousladirectionde

M.Crouzet,tomeV,Paris,PUF,1956.41.Histoireuniverselle,3vol,publiéssousladirectiondeR.Groussetet

E.G.Léonard,tomeIII,EncyclopédiedelaPléiade,1961.42.Hutchinson,Ed.etBerland,H.,“AventuriersauSiamau17èsièsle”,

BSEI,XXIII,đệI,đệI/TCN/1947.43. Imbert, V., Le séjour en Indochine de l’ambassade de Lord

Macartney,Hanoi,Taupin,1942.44.Jolez,R.,“Macaoàlafindu18èsiècle”,BSEI,XXV,1950,t41-49.45. Koffler, Jh., “Description historique de la Cochinchine”, RI, XV

(1911),t.448-462,t.566-575.46.Korpelès,S,“Uncasdedroitmaritimeinternationalen1797”.BSEI,

XXIII/3-4,1948,t.125-131.47.Laborde,A.,“LaprovincedeQuangNgai”,BAVH,Juil.-Sept1925

t.153-182.48.LacourGayet,J.,Histoireducommerce,tomeII,Paris,Dunod,1953.49. Launay,A.,Documents historiques sur laMission deCochinchine

(1771-1823.),tomeIII?Paris,1925.50. Lê Thành Khôi, Le Viet Nam: Histoire et civilisation, tome I: Le

milieuetl’histoire,Paris,lesEditionsduMinuit,1955.51. Maitre, Ch. E., “Documents sur Pigneau de Béhaine”, RI, 1913,

XVIII,t.1-16,XIX,t.163-194.XX,t.323-349.52. Malleret, L., “Eléments d’une monographie des anciennes

fortificationsetcitadellesdeSaigon”,BSEI,X/4,1935,t.5-108.53.Masson,A.,Histoiredel’Indochine,Paris,PUF,1950.(Ấnbản1961

đổilà:HistoireduVietNam).54.Maybon,Ch.B.,*Histoiremodernedupaysd’Annam(1592-1820),Paris,Plon,1919. * La relation sur le Tonkin et la Cochinchine de Mgr de la

Bissachère,Paris,Champion,1920.55.Navelle,E.,“DeThinaiàBla”;ExcursionsetReconnaissances,XIII,

1887.56.Orband,R.,“LestombeauxdesNguyens”,BEFEO,XIV/7,1914,t.

1-74.57. Salles, A. et Cadière, L., “Les Français au service de Gia Long”,

BAVH,Avr.-Juin1922,t.139-180,Janv.-Mars1923,t.1-197.58. Société des Etudes Indochinoises. “Foire exposition de Saigon”.

BSEI,XVII/3,1942.59.Taboulet,G., * La geste française en Indochine, tome I, Paris, Andrien

Maisoneuve,1955.*“Lavietourmentéedel’Evêqued’Adran”,BSEI,XV/3-4,1940,t

9-41.*“SurlematelotManuel,mortauChampd’Honneurencombattant

pourGiaLong”,BSEI,XV/3-4,1940,t.55-64. * “La révolte et la guerre des Tay son d’après les Franciscains

EspagnolsdeCochinchine”,BSEI,XV/3-4,1940,t.65-106.*“LetraitédeVersaillesetlescausesdesanonexécution”,BSEI,

XIII/2,1938,t.67-116.60. Trương Vĩnh Ký, Cours d’histoire annamite, Saigon, Imp. Du

Gouvernement,1879.V.Sáchbáomớixuấtbản:1.HoàngVănHòe,ĐìnhThụ,ĐạiViệtquốcthư,QuangTrung,Saigon,

BộQGGD,1967.2.NguyễnPhương,ViệtNamthờibànhtrướng:TâySơn,Saigon,Khai

Trí,1968.3.QuáchTấn,*NướcnonBìnhĐịnh,Saigon,NamCường,1968.*XứTrầmhương,Saigon,LáBối,1970.4.SửĐịasố9-10,1968,ĐặckhảovềQuangTrung:*HoàngXuânHãn,ViệtThanhchiếnsửtheoNgụyNguyên,mộtsử

giaTrungQuốcđờiThanh,t.3-8,t.245-263.*ĐặngPhươngNghi,VàitàiliệumớilạvềnhữngcuộcBắctiếncủa

NguyễnHuệ,t.194-243.*TạQuangPhát,TâySơnthuậtlược(dịch),t.155-169.5.SửĐịasố13.1969,KỷniệmchiếnthắngXuânKỷDậu(ĐốngĐa): *Đặng PhươngNghi, Triều đạiQuang Trung dướimắt các nhà

truyềngiáoTâyphương,t.143-180.*HoàngXuânHãn,Bắchànhtùngký,t.3-32,t.181-183.*LýVănHùng,CuộcgiaothiệpgiữaQuangTrungvớiCànLong.

Vụ16châuvàxâyđềnSầmNghiĐống,t.135-142.*PhanKhoang,ChungquanhcuộcchiếnthắngTônSĩNghịcủavua

Quang Trung ngày Tết KỷDậu, t. 184-189 (lược dịchmột đoạn của ĐạiThanhThựclục).

*TạQuangPhát,Bài chiếucủaQuangTrungHoàngđế lênngôi(phiênâmvàdịchraquốcvăn).

NHẬT KÍ HÀNH QUÂN TRONG CHIẾN TRẬNNGUYỄN-TÂYSƠN

Nếuchịukhónéntựáichútxíuthìphảicôngnhậnrằngnhữngghichépvềquákhứcủachúngtacònlạithậtlàquáít.Chẳngcầntìmnhữngnguyênnhân xa xôi, chỉ giản dị nhìn thấy các sử quan xưa không chịu viết riêngquyểnsáchchomìnhmàcứdọnlạisáchcũthìđủbiếtsựmấtmátđãlàtolớndườngnào.Rồicộngthêmvớisựchămchútriêngcủanhànướcđươngthờivềcácsảnphẩmchínhthốngđó,tronglúchọlơlàđểnhữngdãsửphảihuỷhoạikhiếnchongười saukhôngcòngìđểđốichiếu,phêphán.Vídụsách [ĐạiViệt Sử ký]Toàn thư đã lược giản những biến động từLý quaTrần,hẳnlàtừcôngtrìnhđaobútcủaNgôSĩLiên.Biếnđộngcótínhcáchtổnghợpcònnhưvậyhuốnghồlànhữngghichépchiligiờphútngàytháng,soiđủmọimặtsinhhoạtcủanhữngconngườithamgiavàobiếncố!

Tấtnhiêndùítnhiềugìngườixưacũngcóghichépcácchitiếtmàbảnthânđươngthờicủahọ,vàcủangườitrênhọthấylàyêucầucầnthiết.VídụToàn thư tuy đã để dành rất nhiều trang cho các trận chiến chốngMinhnhưng các tài liệu liên hệ còn nhiều hơn ta tưởng. Có chuyện năm 1434,PhạmTưMinhbồiđaibánchongườiTrungQuốcbằng“giấycũghiviệcđiểmbinh”nênphảibịgiángcấp.Lượnggiấyđủdùngchomộtcôngcuộcmuabánhẳnkhôngphảilàít.Tuynhiênsựkiệnhuỷhoạinhưthếcũngbớtdầnkhithờigiancáchbiệtđốivớichúngtangắnlại.VídụvềcácchiếntrậnNguyễn-TâySơn,phầngiápranhthếkỉXVIII,XIX.

NguyễnĐứcXuyên(1758-1824),ngườicoiTượngcơcủaNguyễnÁnhtrongchiếntrận,cònđểlạimộttậphồikíđượcđăngtừngkìtrêntậpNghiên

cứuHuế[644]

bâygiờ.Chúngtôikhôngthấytoànbộhồikínhưngcũngtạmcholàđủđểbàntrongvấnđềchọnlựa.Nóxuấthiệndướitựađề“TậphồikíbiênniênLílịchsựvụ”doTrầnĐạiVinhdịchvàchúgiải.Theolờidẫnthìnăm1822,MinhMạngsaicácquanviếtlílịchsựvụcủamìnhđemnạpSửquanđểlàmtàiliệu.TậpcủaNguyễnĐứcXuyênnạpngày22-6NhâmNgọ(1822). Trong những nhân vật lớn từng tham gia chiến trận vừa qua, đếnnăm1822thìNguyễnVănThànhđãtựtử(1817)vìvụconlàNguyễnVănHuyênmangcáingôngnghênhcủanhànholàmthơkhẩukhí.CònsốnglàLêVănDuyệt,LêChất, hẳn cũngcóphầnghi chépcủamìnhnhưnghiểnnhiênkhôngthểlưulạidấutíchvìvụLêVănKhôinổiloạnđãlàdịpđểcácvănquanbáo thùhaiông tướng từnghuênhhoang“Chúng takéonhauvềtriều,nạtmộttiếng,bọnTrịnhHoàiĐức…xanhmặtngay!”Lạicũngkhôngthấy phần củaNguyễnVănTrương chẳnghạn. (Tuy gốc chăn trâu nhưnglàmquannhấtphẩmtriềuđình,từnglà“tưlệnhphó“củaNguyễnÁnh,khéo

léocưxửtrongngoài,đượcvuatừngtrọngthìthiếugìkẻkhoevănmúabútxinlàmthay?).Sửquankhiviết[ĐạiNam]Liệttruyệncũngđãnhậnrằngcólấytài liệutừcácquanthamgiabiếncốcũ.VậymàởđâychỉcònlạicủaNguyễnĐứcXuyên.Tatạmbằnglòngnhưthế.

Chuyệnchiến tranhphầnnhiều làcủa thếkỉ trước,hồikíbắtđầunăm1781nênchỉlànhữngđiềunhớlại,vìthếtakhônglấylàmlạrằngcậuthanhniên23tuổinàychỉbiếtmộtbiếncốquantrọngmàđươngthờichắcaicũngrõ,đólàvụtrừkhửổThanhNhân.Phảitrảiquatronghơnmườinăm,đượcngoilêntrongbiếncốvớivaitròthamdựlớndần,tamớithấyNguyễnĐứcXuyênghichépnhiềuhơn,từbảnthânlanquacácnhânvật,sựviệcliênhệ.Vàcũngdễthấyrằngnhữngquyếtđịnhhànhđộngcủaconngườitrongthờiđảolộnkhôngthểcứtheochuẩnmựcbìnhthường.

Tuỳ theo tình hìnhmàngười ta lột áo theo phe này phe nọ để rồi khiđứngvữngởmộtnơithìlạitìmcáchchegiấu,biệnminhchoquákhứcủamình.Tađã thấyNguyễnVănTrương,NguyễnĐăngVân... trongsử triềuđình,ởđâylạithấythêmtênTrươngTấnBửu,“ĐốcchiếnBửuthuậnhầu”củaTâySơn, từng coi 500binhMiên, sau cũng là công thần củaNguyễnÁnh. Sau trận Hòn Chồng, thoát khỏi cuộc vây bắt của Trương Văn Đa,NguyễnĐứcXuyêntrốnvềSàiGònlàmtướngTâySơn,rồinổiloạnchốngđối, nấp lánh cho đến khi Nguyễn Ánh theo quân Xiêm về mới thoát rađược.Lần đầu hàng được ghi trong hồi kí là “Phụngmệnh... quy tập cựubinhtheoởvớiTâySơnđểlàmnộiứng”,nhưngđólàchuyệncủa40nămtrước,nayNguyễnÁnhđãmất,thahồviệndẫn,chưakểcôngtíchđãqua,chứcquyềnhiệntạiđủgiúpchoXuyênxíxoámộtlúcyếumềm!NgườiemthứbalàNguyễnĐứcNgữcũngtừnglàĐôđốcTâySơn.Thờiluânlạcđóikhổ, bị rượt đuổi,Xuyên từng liên tiếp cướp thuyền thương khách TrungHoa,giếtngườiXiêm(1783,1784,1785)thìchuyệnđầuhàngkẻthùcũngkhônglạlàmấy!

GhichépcủaXuyêncó thêmnhữngđiềusáng tỏ,đồng thời thêm thắcmắcchota-đâylàchuyệnkéodàivôtậncủaviệctìmhiểuquákhứ.TronglúcđầuhàngTâySơn,Xuyênđược“ngụyCaicơTrí”saiđấucônvới“CaicơDũng”,ngườimàXuyênquảquyết là tướngVõVănDũngnổidanhvềsau.Điềunàyhẳnlàxác thựcbởivìkhi tàncuộc,XuyêncòngặpVõVănDũng (xem sau).Vậy làDũng đã cómặt trong hàng ngũTâySơn từ lâu,nghĩalàsựviệcđủđểgiảithíchquyềnlựccủaôngtavềsaunhưnglạigây

thắcmắcvềnguồngốcHảiDươngcủaôngtheoHoaBằngphátgiác[645]

,vàvềtướcChiêuViễnhầucủaQuangTrungphongcho.Cũngngaytừ1782,NguyễnÁnh,theoNguyễnĐứcXuyên,đãcóbộphận“quân/quanquânBắcHà”và“quânCaoMiên”đượckểchungvớitoán“quâncấmbinhhầuđiếu”trung thành.BộphậnBắcHà trên làcủaquân línhTrịnhởPhúXuânđào

ngũhay là lưudânBắcchưađồnghoávớiđịaphương,còncho thấyrõ làthuộcthànhphầnriêngbiệt?Trong200nămphânchia,dânkhaikhẩnvùngcựcnamlàcủaĐàngTrong,vảlạichữ“quanquânBắcHà”đãchỉrõxuấtxứcủahọ.HọhẳnlàcủaquânTrịnhchuyểnquatrunggianTâySơntrongnhữngtrậnđánhCẩmSa(1775)vànhữngtiếpgiápTrịnhTâySơnsauđó.Lạicũnglàchuyệnbìnhthườngcủathờithế,nhómquanquânđầuhàng,tùbinhkiacủaTrịnhđiquaphíaNguyễnÁnh,vẫncònmộtbộphậnởlạiphíaTâySơn trongđóhẳn cóVõVănDũng.Vềphần línhMiên, trongnhữngtrậnchiếnvềsautrênđấtTâySơnđềuđượcgọilà“Xiêmbinh”tuycódấuhiệucóthànhphầnMiên,nhưbộphậndướitayNguyễnVănTồn,ngườiTràVinh,haybộphận“línhXiêm”dướiquyềnỐcnhaDong-ỐcnhalàquanchứcMiên.

Tuynhiênphầnlớnđócũngchỉlàhồiức.SựviệcđượckểnhưcócăncứghichépđươngthờilàtừlúcNguyễnĐứcXuyênrờivịtríhầuhạNguyễnÁnhrachỉhuyquânriêng:bộphậntượngbinhthànhlậpđểđốiphóvớiTâySơn.Chính từ đây tamới thấy được tính chất thời sự của biến động. Tấtnhiênviệcghichépnàycóđiđếnđộtỉmỉxácthựccũngphảiđòihỏithờigiantheovớivai tròthăngtiến,đẩyđưayêucầuhànhđộngcủaông.Năm1793,khiđiđánhQuyNhơn,Xuyênchỉghinhữngconsốtròntrịa“quândòthám tiền phương 10 người… thêm 100 người đánh phá thành mới củaNguyễn Nhạc”. Đến lúc theo quân đánh Phú Yên, Thi Nại 1794, 95 thìXuyênghichi tiếtởNhaTrangvới têncáctướngmặt trận,cáctướngTâySơn,việcbànđịnhtấncông,kểcảviệcLêVănI)uyệtlấytưcáchtướngmặttrận,đánhtrướctâusau...RồitrongchuyếncôngtácđưasứXiêmvềnước,nhândịpđánhcướpbiển,Xuyênghiviệctừngngàymột,kểcảgiờkhắcđếnhònTre(“giờdậu”),tấncôngĐồBà(“canhhai”).

VaitròXuyêncànglớnlênvớichiếndịchđánhĐồBàn1799-1802.Điềunàylàdohainguyêncớbổtúcchonhau:tínhcáchthânthuộccủaXuyênvàvai tròquan trọngcủa tượngbinh trongchiếncuộc.Xuyênvốncógốchọ“Nguyễn Phúc...” của chúa cho nên trong chiến dịch, tiếng là dưới quyềnNguyễnVănThànhmàlệnhtiếnquân,điềubinh,báocáođềulàtrựctiếpvớiNguyễnÁnh.TrongtrậnđánhthấtlợiởKìSơn(namBìnhĐịnh),trongbáocáothẳngvớiNguyễnÁnh,Xuyênnhậnrằngcó“nặnglời”vớiquanĐiềubátkhôngphảichỉvìcậythếthầnmàchorằngThànhđãquásơsuấttrongviệcphòngthủởvịtrícủaôngta.NhữngloạixungđộthàngngàytheokiểunàyvẫncóảnhhưởngdaidẳngnênchínhXuyên,cũngnhưLêVănDuyệt,sẽcódínhdấpđếnviệckếttộichếtchoThànhvềsau.Vàtấtnhiêngiữacảnhtênđạnsốngchết,kẻ thấphènhơncũngkhôngmấyquan tâmđếnchuyệnhoàngthânquốcthích,cònvuathìcũngkhómàbênhvực.ChonênchúngtathấyXuyên phải phân trần vớiNguyễnÁnh về việc tướng sĩ dưới quyềntranhcông,tranhthưởng,khởitốcấptrên,chửiXuyênlà“thằnghátbội,làm

tướngsaonên!”.Trongcácchiếndịchtrênbộ,vaitròquantrọngcủatượngbinhTâySơn

làđiềuđã từngnói tới,nhất làkhingười tamuốnnêucaodanhvịmộtnữtướng:BùiThịXuân.ChonênđốitrọngtừphíaNguyễncũngphảilàtượngbinh.Tuycóbộphậnvoicủa“Xiêmbinh”,nhưngchínhquâncủaXuyênđãgópphầnquantrọngtrongcáccuộctấncông,kiềmgiữquânTâySơnkhiếncho trongcác trận thuacũngkhôngphải chịunhiều tổn thất.Chứngcớ rõràng là phán đoán từ phía địch thủ. Sau khi bỏĐồBàn rồi bị bắt ở phíathượngdu,TrầnQuangDiệu,VõVănDũngnghe tinNguyễnĐứcXuyênđượcphongtrấnthủThanhHoá,liềnnằngnặcđòigặp.TérahaitướngTâySơnchỉcầnthấytậnmặtngườiđãcùngmìnhđốiđầusuốtbanămtrênchiếntrậnmàthôi!

NguyễnĐứcXuyênnắmlượngquânsốrấtchặt.Đầunăm1801,báocáolính tácchiến là2.128người,ốmđausaiphái là393người.Quacác trận,thấy báo cáo còn 1.319 người, bị thương 50, bệnh 94, chết 13 cònmạnh1.162,thậtsítsao.Rồimộtlúcsaulệnhbổsung,báocáochothấysốngườicũ,mớicủatừngcơtrong4vệdướiquyền,tổngcộng2.268người(1.650cũ,618mới).NgàyvềPhúXuân,quânsốtănglên2.566người.Báocáothiệthạicũngrấtkĩ.TrậnKìSơnbịthương258người,“thấttrận”(mấttích[trốn,đầuhàng]?)157người,chết26người,voibịthương32con,mấttích6con.Vớitìnhhìnhnắmchặtquânsốcủamộtđơnvị trongthời tranhchiếnnhưthếkhiến takhá tinvàosốquâncủaL.Barizyđưa ra, tínhcả toànbộ lựclượngcủaNguyễnÁnh.LẽtấtnhiênkhôngthểnàocótàiliệuvềphíaTâySơn,nhưngdùcócũngcóthểtinrằngphíaTâySơnkhôngnắmvữngquânsốnhưNguyễnÁnhđược.CứxemcáchQuangTrungcuốinămMậuThân1788,dẫnquânquaNghệAndùngchósănngườitrốn,lấydaoxỉavàođốngrơm,“chốclátđượchơnmộtvạn”thìthấyngaylàsựnóiphỏngchừng.

Sốlượngtrênlàtínhcho“nộidinh”4vệcủaXuyên,chứcònriêngbinhtượngthìthuhẹphơn,chỉcó270ngườinhưngvớinhữngchitiếtđángkinhngạc:hạngnhất102người(trưởngchi5,phó4,caiđội10,phó7,độitrưởng26,ngũtrưởng14,lính36);hạngnhì79(caiđội3,phó5,độitrưởng13,ngũtrưởng19, lính39);hạngba36 (đội trưởng2,ngũtrưởng9, lính25).Nhưvậy tính theo tổchứcquânsựngàynay thìbinh tượngcủaXuyên làquânthiếtgiáp,lúchànhquânkhôngphảilàđơnđộcmàcócảmộtbộphậntùngthiếtđitheo.Têncủacácvoirấtlànômna:voiRạp,KèoNhỏ,Bích,Nhảy,VâncủaXuyên,voiNgẫu,voiTiêucủaTâySơn.SựquantâmcủaXuyênkhông phải chỉ với binh lính mà tất nhiên còn đối với voi nữa. Ta thấyXuyênkểchuyệnvoiKèoNhỏthấtlạctrongchiếntrận,gầncảnămsaulạitrởvềtronglúcquânđãdờiđinơikhác?Chúngtathấychuyệnchữachovoimắcbệnh“ănđất”,vớicácchuyênviênđãđànhmàcũngcócảcáclươngybấtchợttheotìnhhìnhchiếntrậnkhiếnvoiphảichết-“hạthổ”.

Sựkiệnđượcghivềmộtphíacủatranhchiến-phíaXuyên,củaNguyễnÁnh-khiếntadễtưởnglầmchỉcóchuyệnbahoacôngtích.Thậtrađiềunàychỉxảy ra lúccác sửgia “dọn lại”, chứngườiđương thời trong sốngchếtgang tấc phải cầnghi sự thật đểkịpứngbiến cóhiệuquả chonên ta gặpnhữngchitiếtkháthấtlợichoquanniệmphephíavềsaumàNguyễnĐứcXuyênmaythaykhôngxoábỏ.ĐãthấychuyệncácthuộchạcủaXuyênchửichỉ huy trưởng củamình là “thằng hát bội”.Xuyên cũng kể chuyện quântướngởlạigiảivâychothànhBìnhĐịnh,nghetinlấyđượcPhúXuânliềnkhôngchịuđánhnữa, cácquan thì “bàn ra”, còn lính lâm trận “chưa thấygiặcđãchạy”.

VấnđềxungđộtýkiếntrongviệcthudụngtướngTâySơnvềđầucũngđược bàn rất chi tiết, dài dòng, với ý kiến phản đối của Xuyên lấy lí lẽ“ChừngnàothầnvàThànhtướngquânbỏchúathượngthìchúngnómớibỏchúanó....”,vànhững lờiNguyễnÁnhbày tỏkhéo léomàkhônggiấuvẻquyềnuy trongviệcbênhLêChất,LêVănPhongcùngviệcxửtríđốivớicáchàngthần.

Trongnhữngbiếncốdồndậpvẫnthườngcónhữngchitiết thoảngquatưởngchừngkhôngquantrọngnhưngđốivớingườiđọctinhýsẽthấynhưmộtbằngchứng lớn lao,hoặc ít ra làgâyđược thích thúbấtngờ.ViệccóngườiÂugiúpNguyễnÁnhvớingườiđọc sửngàynayđã trở thànhbìnhthườngnhưngkhôngítngườivẫnnghĩrằng“TâylàTây,TalàTa,TâyđánhtheoTây, Ta đánh theo Ta”, nhất là khi thấy các sử quan kể chuyện tiếncông,luiquân,bắtlính,thâuthuế...khôngkhácchuyệnchiếntrậnhàngtrămnămtrước.NhưngNguyễnĐứcXuyênchomộtchitiếtkhôngthấytươngtựởbấtcứnơinàotrongsáchcủaQuốcsửquán,khiếntaphảiđặtvấnđềảnhhưởngTâyPhươngđốivớiquânNguyễnÁnhsâuđậmhơnlàtatưởng.ĐólàchuyệnXuyênđánhđồnKìSơn“tayphảicầmsúngkíp,ngóntayvôdanhvàngóngiữabịtrúngđạn”,vànhờcóốngdòmkhiếnchoXuyênthấyđượctoánquâncủaTrầnQuangDiệu từxanên luiquânkịp thờikhỏi chịu tổnthất.

Vậythìtrởlạivớinhữngchitiếtvềquânngũnhưđãnói,sựkiệnXuyênbiếtmàghi lạiđócóphầnnàochịuảnhhưởng theocách tổchứcquânsựrành rẽ củaTâyPhương không?Tổ chức đó rõ ràng là khác với lối đánh“truyềnthống”đếnđâubắtlínhtớiđó(nhưNguyễnHuệởNghệAnđãnói)tuycũngcótướng,binhnhưngkhônggiấuđượctínhchấthỗnđộntừcungcáchtậphọpngườidướicờ.KiếnthứcđếntừngườiPháp,cóTrầnVănHọcbiếtcáchvẽbảnđồ,xâythànhtrì,nhưvậyôngquannàythậtcónhiềuđiềukhiếntaphảisuynghĩhơnlàchỉdựatrênnhữngdòngchữcủasửquanđểlại. Trong chuyện kể củaXuyên, ta cũng gặpmột phương thức truyền tintheokiểu“tâncổgiaoduyên”:KhimuốnbáotinchobêntrongthànhBìnhĐịnhbiết,quânNguyễnđã“đốt5câyhoảhổvà3nhàdân”!Đọclịchsửcó

nhữngchuyệnnàythậtlíthúhơnlànghetiếngvănchươngtrầmbổng,haynhữngngợicavềthànhtíchchiếntranh,trịnướccủacácbậcanhhùng,minhquân.Cùngmộtchiềuhướngthíchthúđó,tangheXuyênkểchuyện“ngụyĐôđốcĐiềmđemkhoảng700người(línhnamvà)phụnữ50ngườiđánhPhúYên”.Hay,nhưđãnói, chuyệnTrầnQuangDiệu,VõVănDũng làmthânbạitướngvớicáichếtcầmchắcmàđòigặpNguyễnĐứcXuyênchỉvìmộtlídothậthàohùngcủaconnhàtướng:Muốnthấytậnmặtkẻtừnglàđốithủtrongsuốtbanămqua?Quákhứtừnhữngchitiếtđóhiểnhiệndồidàomàusắc,linhđộngnhưcuộcsốngphảicó,làlịchsửngườisaumuốnthấy,đúngnhưcủamộtkhoahọc lịchsửmongmuốnđạt tới,xuyênquasựmaimộtcủathờigian,quanhữngsửađổi,gạtbỏbôixoácủaphephái.MộtbộphậnkhálớnnhữngghichépcủaNguyễnĐứcXuyênlạiđưađếnmộtvấnđềquantrọnghơnchuyệntranhchiếncấpthờithườngnhật:Đólàcácthưtừquan lại (chỉdụ, lời tâu,báocáo)giữachiến trườngvà trung tâmchỉhuy.ThưviếtbằngchữNôm,bởivìngườitaphảithôngbáonhaubằngtiếngnóithườngnhật.ĐếnthếkỉnàythìngườitachắcđãhếttántụngchuyệnQuangTrungnângđỡchữNômnhưmộtsángtạođộcđáocủavịvuaanhhùngxuấtthânáovảicờđào-ngườinàocònkhưkhưvớichânlíđóthìkhôngcóthểtranhbiệngìđượcnữa.LídoxuấthiệncủacácbảnvănchữNômthườngđượccoinhưlàchứngtíchthăngtiếncủatinhthầndântộcViệt,nhưngcụthểhơn,vốnlàdotìnhhìnhthựctếcóquânnhân,tướngsĩ(vàthườngdân)íthọcdướiquyềnmàngườicầmquyềnphảilưutâmsửdụngđếnnó(HoàngXuânHãn).

Tuy nhiên tình hình thực tế này lại có nguyên nhân lớn rộng hơnmàngườitaítnóitới.Đólàdosựmởrộngquyềnlựccủacácvươngtriều,nêncàng lúc càng cómột bộ phận lớn người dân nói-tiếng-Việt tham gia vàobiếncố.KhôngphảichỉchứngcớnằmtrongbảnvănthềLũngNhai,lờithềvớiLêLaitậntrongrừngnúiLamSơn,cùngvớilờitruyềncủaTrịnhKiểmđãphailạtdấuvếtTháiLàocủathếkỉXV,XVImàđãđếntậnĐồngNai,GiaĐịnh,nơiMinhMạngcónhậnxétlàdân“íthọc”(chữHán).VìvậythếkỉtranhchấpNguyễnTâySơnđãkhiếnxuấthiệnnhiềubảnvănchữNômhơnlúcnàohết.

Vớisửgiathìnhữngthưtừqualạinàythậtquantrọngkhôngnhữngchỉvìchúnglàbằngcớđươngthờicủabiếncốmàcònvìchúngđãsửdụngthứngônngữthườngngàycủathờiđạivàđịaphươngnữa.VớiphầncuốithếkỉXVIIIquaXIX,L.CadièređãđưaranhữngbứcthưcủaNguyễnÁnhnhưngchính trong hồi kí củaNguyễnĐứcXuyênnàymới có dấu vết nhiều đếnngợp.NgườidẫnhồikíchưaphảilàmviệccủamộtchuyênviênHánNômchonêncáctàiliệuvẫncònđóđểmởramộthướngkhảosát,miễnlànhàkhảocứubỏđượcthóiquencốđitìmnhữnggìthật“xưa”,bớtquanhquẩnởcáccông trìnhkiểu“songviết” tuycódángkhoahọckhảochứngnghiêmchỉnhnhưngkhônggiấuđượctínhchấttầmchươngtríchcútrìtrệcònrơirớtđâuđó.QuákhứkhôngphảichỉcủaTrầnHưngĐạo,NguyễnTrãi,cốníuthêmmộtôngNguyễnHuệnôngdânchoravẻhiệnđạimàsẽcònlàlốinóicủangườidânthếkỉXVIII,XIXuốnnắnquavăntừcủaôngquan,ôngvuađểdiễntảtưtưởngbiểuhiệntìnhthếcấpbáchtrêntầmmứcquốcgiađươngthời. Điều đó không ít thì nhiều có thể thấy trong các bản văn nôm củaNguyễnĐứcXuyêngiữđượcvậy.

Tháng4,2006 Hết

[1]Paris.Lib.Plon.1919.

[2]ThượngChivăntập,BộQuốcgiaGiáodục(ViệtNamCộnghòa)táibản,tậpV.8.ĐánglưuýrằngAurousseau khi phê bình sách củaMaybon lại chê rằng ông này không tìmđược gìmới hơnnhữngđiềumàL.Cadièređãnóiđếnhơn10nămtrước

[3]Gồm2tập,tậptrên202trang(TriTânxuấtbản,inxongngày6-5-1944),tậpdưới310trang(TrịnhNhưLuânxuấtbản,inxongngày8-8-1944).(TheochỉdẫncủalờitựalầntáibảnquyểnQuangTrungNguyễnHuệ,anhhùngdântộc,sửalạimộttập.SàiGòn,xuấtbảnBốnphương,1958)

[4]Paris,MinhTânxuấtbản.1952[5]ĐãinthànhsáchViệtNamthờibànhtrướng:TâySơn,KhaiTrí.1968[6]LêQuýĐôn,Kiếnvăntiểulục,LêMạnhLiêudịch.BộQGGD.1963.8.Xemdịchvănvà

nguyênbảnlờitựaNghệvănchí,ĐạiViệtthôngsửdoE.GaspardonedịchtrongBEFEO.1934:7-[7]“Premièreétudesurlessourcesannamitesdel’histoired’Annam”.BEFFO.IV1904.t.167[8]Lữtrungtạpthuyết.TuyếnTrangTrầnVănNgoạndịchtrongmục“Tồncổlục”.NamPhong

tạpchí,Janv.1919,t.52[9]Hiệnnay(1969).ViệnKhảocổđãcóđủvớiấnbảnởNhật[10]XemFoireexpositiondeSaigon,LaSơnPhuTử,Phụlụccủasáchnày[11]ChúngtathấykhuynhhướngnàyrõrệtkhiSơnTùngHoàngThúcTrâmđemcácbài“Dụ

Nhịsuýquốcâm”,“HiểuthịquândânQuiNhơn”vàotrongquyểnQuốcvănđờiTâySơn(SàiGòn,

VĩnhBảoxuấtbản,1950),DươngQuảngHàmdùngbài“Dụ tướngsĩởGiaĐịnh”đểminhchứngphong tràovănNômcuối thếkỷXVIII,G.Cordier (Morceauxchoisisd’auteurs annamites,Hanoi.1932,t.254,255)chépbài“HịchdụcácngườitrungnghĩangoàiBắcthành”củaLêHuyDao

[12]Delaconnaissancehistorique,DuSeuil,1962,t.315[13]ViệtNamvănhọcsửyếu,t.289.Vềsựxácđịnhtínhchấtnày,xemlờiphảnđốicủaông

NguyễnPhươngởtạpchíBáchkhoangày14-5-1963.t.15-22:“GiátrịquyểnHoàngLênhấtthốngchí”

[14]DươngQuảngHàm:ViệtNamvănhọcsửyếu,t.264,350,351[15]Thựclụcq3.14b[16].Liệttruyện.930,40b:“kiếnưdãsử,tạpký…[17]HoàngLênhấtthốngchí.t.153.154[18] ChuyệnBia núi ThànhNam trongmục “Tồn cổ lục”. Nam Phong II, Fév. 1918. t. 106.

Chínhchúngtôinhấnmạnh[19]VănTân,“CáchmạngTâySơn”,HàNội.VănSửĐịaxuấtbản,1957[20]“NhữngbướcđầucủaanhemTâySơn”,Đạihọc,tháng4-1962,t.336.[21]CadièrevàPelliotchobiếtmộtviênquanđang(1904) thuthậptài liệuđểviếtquyểnLiệt

truyệnđệnhịký.ChúýrằngHoàngLê,nơimàCươngmụcvàLiệttruyệnthườnglấytàiliệucũngcóghichuyệnnày

[22]E.Navelle.“DeThinatàBlá”,ExcursionsetReconnaissances,XIII,1887, t.142.Vì tinhthầnđịaphươngmộtphầnlớn,xứsởnàycòngiấuconchúaNguyễnNhạctớiđờiMinhMạngmớibịphátgiác(Liệttruyệnq30,55b).ChođếnhồiMaiXuânThưởngchốngPháp,ngườitacònghéptộiôngnàymưuđồphụcnghiệpTâySơn.Thànhkiếntấtđãgópphầnvàoviệcgìngiữsựthậtbanđầu

[23]TâySơncórấtnhiềusángkiếnđãđemápdụngtrênchiếntrườnggâybỡngỡchođịchquâncủahọ:cáctrậnyếmkích,bốithuỷ,cácmẹolừa

[24].H.I.Marrou.Delaconnaissancehistorique.1.128-133[25]ChúthíchbảndịchbứcthưNômthứtưtrongloạttàiliệuđãkể[26]“Điểmsách:Histoiremodernedupaysd'Annam(1582-1820)”.BEFEO.XX1920,t.75trở

đi.[27]Vũ trung tùybút:Xétvề têncácxứđấtnước ta thaymỗiđờimỗikhác:ĐôngChâudịch

trongNP.V.Déc.1919.t.335[28]KhôngphảichỉvìthântìnhmàNgọcHâncôngchúa(trongAitưvãn)nóivềNguyễnHuệ

(TâySơnnóirộngra)làdân“áovảicờđào,giúpdân,dựngnước...”TrongmọitờthưbiểuđưasangnhàThanh.QuangTrungvẫnxưnglà“kẻbốy”.NgườiTâyphương(BSEI.XV1940.66)Cũngthấyrõtínhchấtxãhộicủacuộcloạnnày.NgayđếnkẻthùcủaTâySơncũngcôngnhậncódânchúngủnghộhọ.QuầnthầnNguyễnÁnhkhikhuyênChúađừnglàmmấtnhântâm,đãnóivềTâySơn:“Kẻkia,NhạcHuệ,anhem từdânáovải,khôngđấtcắmdùi,vươn tayhômột tiếng,người theocócảvạnchẳngđầy5,6nămcóđượcđấtnước.Họkhôngcóquátàiđứccủangườithìvìlẽgìlạihưngthạnhdữdộinhưvậy?”(Thựclụcq1.2ab).

[29]“Hoàinamkhúc”,NPXIII.t.157-180

[30]“R.Orband.GénéalogiedesNguyens”,BEFEO,1914:Võvươngcó30con (18 trai,12

gái).Cáccontrailà:(1)ChươnghayTrà(†1763),(2)Luân,(3)MãohayVăn(1734-1773),(4)QuớihayThành(1735-1775),(5)DuệhayBửu(1735-?),(6)Chất(1737-1777),(7)Kinh(1737-1775),(8)Bảng (1739-?), (9) Hiệu (1739-1760), (10)Yến hayChiêu (1740-1772), (11) Tuân hayĐa (1742-1764),(12)YếnhayViêm(1743-1776),(13)ĐãnghayTrường(1744-1786),(14)TuyềnhayQuyền(1749-?),(15)Diệu(1753-?),(16)Thuần,DuệTông(1753-1777),(17)Xuân(1757-1780),(18)Thăng(1762-1819).

4.Thựclụctiềnbiên,q11,1b,2a,sửsựtiếptheoởtờ4ab[31]Thựclụctiềnbiên,q11,1b,2a,sửsựtiếptheoởtờ4ab[32]Takhôngnênlấylàmlạvềsựgiàucónày.Chapman,ngườiđạidiệncủaW.Hastingstrong

chuyếnđi thămdòNamHànăm1778chobiếtởvùngHuế, tỉnhChàm(QuảngNam)cónhiềumỏvàng.TràSơn(ĐNNTC,tỉnhQuảngNam,q5gọilàTràTếSơn)lànơisảnxuấtvàng.HảicảngĐàNẵngchuyểnphẩmvậtnguồnnàyrangoài.NguồnTràVân,theolờitảcủaĐNNTC,tỉnhBìnhĐịnh,q9,nếuchỉnguồnAnLão,KimSơnthìcũngcóvàng,ngoàimậtongsápvàng...NguồnThuBồnsảnxuất quế chắcdùng cửaHộiAn làmnơi chuyển tiếp ra ngoài.NguồnĐồngHươngởBìnhKhang(KhánhHoà,vùngVạnNinh)màĐNNTCtỉnhKhánhHoàgọiĐộngHương,lànơisảnxuấtsápongvàngvớicácđộiHoànglạphoạtđộngthườngxuyên.NhưvậycóthểnóiTrươngPhúcLoanđãbaothầuhếtcácnguồnlợitrênrừngcủaNamHàvàcònnắmquyềnxuấtcảngnữa(ôngcoichứcTàuvụ).Sựviệcnàycònchứngtỏsinhhoạtrộnrịpcủangànhbuônnguồn,khaitháclâm,khoángsảnvàothếkỷXVII,XVIIIởvùngnày

[33]L.Cadière,“QuelquesfiguressouslaCourdeVõvương”,BAVH,1918,t.262-264[34]

L.MCadière(bđd,t.270,271)khôngphủnhậnlầmlỗicủaTrươngPhúcLoan,nghĩrấtđúngrằngngườichungquanhôngcũng làmbậynhưvậy,nhưng lạichorằngsởdĩsửquannhàNguyễnghétôngvìôngđãgạt chaGiaLongkhôngcho lênngôivàvìôngmộtphầnnàocócảm tìnhvớingườingoạiquốc.L.MkhônglưuýrằngTrươngPhúcLoanđóntiếpniềmnởP.PoivrechẳnghạnlàđểlợidụngđổitiềnlấybạcvàkhithấyPoivređòiôngthoảmãnviệcđổibạcriếtquá,ôngbèntìmcáchtốngkhứđingay.ThêmnữacónhiềuchứngcớchobiếtmọingườiđãkếttộiLoantừlúcNguyễnÁnhchưalódiệntrênchínhtrường(TrịnhđưahịchkểtộiLoanđểlàmcớtiếnquân,TâySơntônphùHoàngtônDương).

[35]TríchDukýcủaP.PoivrenơiCadière,bđd,trang273[36]Bđdt.289[37]Thựclụctiềnbiên.Q11,18a[38]Thựclụctiềnbiên,q1112ab.tờsớcủaNgôThếLân(1170).[39]J.Komer,“DescriptionhistoriquedelaCochinchine”,RI,XV,Mai-Juin1911t.10:Xétthêm

thưcủagiáosĩHalbout.tháng7-1775(A.Launay.III,t460):“MỗinămtừĐồngNai,vùngphìnhiêu,cóhàngngànchiếcgheđếnvùngnàymanglạisựđầyđủvànỗivuimừngchodânchúng”.

[40]Thựclụctiềnbiên,q11,11ab[41]Thưngày12-5-1787(RI,XIV,Juil-Déc.1910,t.44)[42]HoàngLê, t.53,ghi:“...sinhraNhạcvà2ngườiemlàBìnhvàLữ”.Bình làNguyễnHuệ

(Liệttruyện,q30,37b).Cươngmụcq44,22achobiếtthứtựNhạc.Huệ,Lữ.SáchtachỉcóLiệttruyện(q30,1a)làchobiếtHuệlàemút,phùhợpvớinhiềutàiliệucủacácgiáosĩđươngthờiđểlại.Mộtvídụ:thưcủaĐứcôngVeren(Labartette)ngày8-6-1788cócâu:“chiếntranhbùngnổ(…)giữa2anhemNhạcvàôngTám(ĐặngPhươngNghi,vài tài liệumới lạvềnhữngcuộcBắc tiếncủaNguyễn

Huệ”,SửĐịasố9-10t.237).[43]TâySơnlàmộtđịadanhchỉcảvùngnúiphíaTâyđồngbằngcủaphủQuiNhơnxưa.Danh

từhàmýnghĩaphongthuỷhơnlàđịalý.CònđịađiểmTâySơn,nơiphátxuấtcủatriềuđạihọNguyễnmớinàylàđịaphận2 làngCửuAn,AnKhêngàynay(khuvựcxácđịnhvẫncònrộngquá), trước1945thuộcKontum,sau1955đượcsápnhậpvàotỉnhBìnhĐịnhtrongmộtquậnmớilập:quậnAnTúc.TênphủQuiNhơncũngtrảiquanhiềuthayđổi:banđầulàphủHoàiNhơn(1470),năm1602lầnđầucótênQuiNhơn,1651tênphủQuiNinh,1742trởvềtêncũ,1831lạigọiphủHoàiNhơn,1832thànhtỉnhBìnhPhú(ĐNNTC,tỉnhBìnhĐịnh,q9,Kiếntríduyêncách).VớingườingoạiquốcbuônbánthìQuiNhơnlàvùngThiNạimàhọgọilàQuinion,Chincton,Choya(ChợGiã,tứclàthànhphốQuiNhơnbâygiờ).

[44]HoàngLênêulêntênHồPhiPhúclàmộtôngtổtrongdòng.HoặcLiệttruyệnsailầm,hoặc

haitênPhúcphảilàhaingườikhácnhau.KhôngnênnóinhưôngVănTân(TậpsanVănSửĐịasố19,“HồXuânHươngvớicácgiớiphụnữ,vănhọcvàgiáodục” trìnhbàydoôngPhạmVănDiêutrongVănhoáNguyệtsan,tháng7-8/1962)rằngđólàmộtngười.NguyễnHuệchếtnăm1792thọ40tuổi,vậysinhvàokhoảng1753.HồtônthếphảchobiếtHồPhiPhúcđãcómặtởNghệAnnăm1655,dùlàcònẵmngửa,nếulàchaNguyễnHuệtấtphảisinhôngnàyvàolúc100tuổi.Huốngnữa,giọngđiệucủatácgiảHoàngLê,ngườisốngsaucâuchuyệntùbinhHưngNguyêncảhàng100năm,rõralàHồPhiPhúclúccònởNghệAnđãlàngườicódanhvọngrồi.Nếunghĩrằngtụclệtahaykỵhuýôngbàđểkhôngthểcó2ôngPhúcởnhàhọHồTâySơnthìcàngchỉnêngiữtênPhúccủaxứNghệthôimàbỏtênPhúccủaLiệttruyệnđi

[45] Chapman, “Narative of a voyage to Cochinchina in 1788”, bản dịch Pháp văn của H.Berland.BSEI,XXIII,1948,t.22

[46]L.M.thuộcdòngPhăng-xi-cô, tiết thưởTiênĐỏangày15-2-1774kểchuyệnmắtthấytainghevềcuộckhởinghĩatrongchuyếnôngvàoQuiNhơn,tátúctạinhàthờGiaHữu(phíabắcBồngSơn)(BSEI,XV.1940.t.74).

[47]MuốnbiếtchứctướccủaNguyễnNhạctonhưthếnàođốivớidânchúng,hãyxemlạimột

chitiếttrongtiếntriểncủacuộckhởinghĩa.Loạnquântụtậptừ1771,kéoxuốngchợtháng5-1773,tháng9-1773cướptỉnhthànhmàtrướcđóchỉcómộttrậnđụngđộđểchosửquancùngngườingoạicuộckhônghẹnmàcùngghinhưnhau:xungđộtvớimộtviênĐốctrưng,mộtngườitrôngcoiviệcthuthuế.Xungđộtnhỏmàđầyýnghĩagiátrịchứngcứxãhội,đốivớidânchúng,chínhquyềntrungươnglàviênquanthuthuế.NguyễnNhạc,trướckhilàmloạn,làmộtviênquanthuthuếnhưvậy.Chonên,đánhbạc,Nhạcnàocódễgìđểchongườitalột!

[48].“Toutlepaysestentrecoupéderivièressinonassezgrandespourrecevoirdesvaisseauxdefort tonnage, dumoins très disposées pour faciliter le commerce intérieur... Avant les troubles, lesprimitifshabitantsdesmontagnes, apportaientdegrandesquantitésdepoudred’orqu’ils troquaientcontreleriz,desétoffesetdufer.Cesonteuxégalementquiprocurentleboisd’aigleetlecalambacdemêmequecertainesquantitésdecire,demieletd’ivoire...”(Chapman,bđd,t.59).

Aivềnhắnvớinậunguồn,Mănglegởixuống,cáchuồngởilên(cadao).[49]

Nghềđầunậuchatruyềnconnối(vìsựkếtụctàisảnvànghềnghiệp),nhưngtakhôngbiếtsángkiếntổhợpnghềbuôntrầunguồnlàcủachaNhạchaychínhcủaNhạcthựchiện.Chỉbiếtchữ“nậu”đượcsửdụngnhiềuởnơikhác(hoànglạpnậu:tổhợplấysápvàng;đồnđiềnnậu:tổhợplàmruộng),nhưngkhôngcónơinàodanhtừvượtkhỏilãnhvựcchuyênmôn.ChỉởBìnhĐịnh(nhấtlàởmiềnNam)chữ“nậu”trởthànhmộtdanhtừphổthông,dùngchỉmộttậphợp(“nậunguồn”ởcâucadaotrước)vàđãtổngquáthoáđểthànhđạidanhtừchỉ“họ”,“ngườita”,(“nầu”).CóphảiđólàbằngcớchứngtỏsinhhoạttổhợpnghềnghiệpởđâyđượcnângcaohơnhếttrongvùngNamHàthờibấygiờkhông?Đixahơn,cóthểthắcmắclàlềlốisinhhoạttổchứctậpthểnàycóảnhhưởngnàotrong

sựthànhcôngcủaTâySơnkhông?[50]ĐNNTC, tỉnhPhúYên,chỉ rõThạchThànhởđâychớkhôngphảiThạchThànhvẽ trong

HồngĐứcbảnđồ,thuộcvềBìnhThuận[51]Thựclục,q11,5bcócáctên:AnNgãi,NhơnÂn,NghĩaHoà,SơnĐiền,HàBạc,VõngNhi.

HồngĐứcbảnđồ,t.154,ghi3thuộcở3huyện.ThìĐônởBồngSơn,ThìLượngởPhùLy,ThìNgạnởTuyViễn.Đángchúýlàtrongsuốttậpbảnđồkhôngcónơinàoghitêncácthuộcnhưvậy.Chữ“thuộc”cũngthấyđượcdùngchomộttổhợptìmkỳnam(TầmhươngthuộcởBìnhKhang.Thựclụcq5.37a).

[52]Thựclụctiềnbiên,q11,18ab:Phủbiêntạplụcq1,50a[53]Liệttruyệnq30,1b[54]GiáoHiếnđếnxứAnTháisớmnhấtlàvàonăm1765(nămVõvươngmất).VậychỉcóLữ,

Huệởtuổi13,14đihọcthôi.Nhạcởvàokhoảngtuổi“nhilập”,lạiphảitrôngcoicơsởlàmănhẳnkhôngcótươngquanthầytròvớiGiáoHiến.SựkiệnnàygiảithíchtínhcáchđộclậptronghànhđộngcủaNhạcvàvaitròlumờcủaGiáoHiếnvềsautrongquânđộiTâySơn.

[55]ĐọcNướcnonBìnhĐịnhcủaQuáchTấn,ngườitathấykhuynhhướngthầnbíđó,tuysau

baonămđổithayvẫncònlưutruyềntrongtruyệntích,trongquanniệmphongthuỷvềnúisông.TênTứLinh,mộtđámcướpởAnTượng,cóvẻnhưkhôngphảicủamộtngườicầmđầumànhưcủamộttậpthểtínngưỡng,dấuvếtmộtgiáopháihoạtđộngcăncứtrêntưtưởngCổTrungHoachịumộtítbiếnđổitrênvùngđấtcònđầytínhchấtbộlạcnày.

[56]Liệttruyệnq30,1b.KhôngcóchitiếtnàorõhơnvềxuấtxứcâusấmđểbiếtđólàcủaNhạc

haycủaHiếnbịara,haycótừtrướcvớimộtýnghĩanàokhác.[57]ThưLinhmụcJumillakểtrước,bđd,t.74.[58]Liệttruyện.q30,2b[59]Liệttruyện,q6.21ab,truyệnChâuVănTiếp[60]Thựclụctiềnbiên,q11,15b[61]Liệttruyện,q30,2b[62]ThưJumillađãdẫn.Chúýđếnchữ“cờđào”trong“Aitưvãn”củaNgọcHân.Ýnghĩacờ

trắnglàcờhàng,cờđỏlàcờquyếtchiếnthấytrongcuộcbàncãiđánhhayđầuởPhúXuân,năm1786,dướiquyềnPhạmNgôCầu

[63]Liệttruyện,q30,2b,3a[64]Không phải thànhChàBàn,ĐNNTC, tỉnhBìnhĐịnh, q9, 14b chỉ rõ thànhCànDương.

ChúngtôikhôngcóphươngtiệnđểtìmravịtríCànDương:nhưngôngNguyễnPhươngchobiếtphủtrịởlàngChâuThành(PhùCát).Chứngtíchdanhxưngđócóthểlàmộtbằngcớđíchxác,tuynhiênbảnđồtrang6củaĐồngKhánhNgựlãmđịadưchíđồ,quyểnthượng,lạiviếtlà珠成chớkhôngphảilà州城

[65]Chúng ta lưu ý rằngNguyễnNhạc trông coi vùngPhùLyvẫnbao gồmđược làngChâuThành

[66]Thựclụctiềnbiên.q11,18a[67]

Oudoibe:ông(CouChinh:CốngChỉnh,Dounai:ĐồngNai)ĐộiBe,Belàtênriêng,cóthể

chỉCaiđộiNguyễnVệ(bua:vua)tuykhôngthấyThựclụcnóitửtrận.[68]

Thựclụctiềnbiên,q11,18bnóirõtênngườivàâmmưulậtđổTrươngPhúcLoanbịLoanvucáolại.ĐốichiếuvớiJumilla,tathấyôngviết:“Ởtriều,cácquanbắtgiamhaingườitônthấtvìphảichịutráchnhiệmtrậnbạiquânnày”.

[69]Liệttruyện,q30,3b:“NhạcđếnBảnTân(本津)bằngluỹdĩcự”.SovớithưJumilla,bđd,t.77,L.Mviết:“Thiênđoạ”,cũngnhưnơikhác:“Thađao”.

[70]BảndịchbứcthưviếtFaifo.Khôngbiếtnguyênvăncónhưvậykhông.J.KofflerghilàPhaiphovàchúlà“marchédevieilleries”.ÔngNguyễnPhươngviết“Hảiphố”.CólẽphảigọinhưtêngọithườngdùngchođịađiểmhiệntạigiốngnhưởsáchQuốcsửquán:HộiAn.ÔngNguyễnBộiLiênchobiếtrằngHảiPhố,ChợChiều,HộiAnlà3địađiểmriêngbiệt(SửĐịasố7-8,t.249-252).ChợChiềuđúnglàtênMarchédevieilleriescủaJ.Koffler.VậythìthươngcảngnổitiếngnàycũngcólúcdờiđổitrọngtâmnhưngrốtlạiđịađiểmHộiAncóvẻđượcsửdụnglâudàihơnhếtvìtrêntấmbảnđồcủaThiênnamtứchílộđồthưq1(chụpảnh,phiênâmgiảnggiảitrongHồngĐứcbảnđồ,ViệnKhảocổ,trang94,95màôngTrươngBửuLâmcholàthựchiệnvàogiữacácnăm1630-1653,cócáctênHộiAnphố,HộiAnkiều,HộiAnđàmvàởBìnhnamđồ(sáchtrên,trang148,149.ÔngTrươngBửuLâmchorằngđãthựchiệnkhoảngcácnăm1653-1690)cũngvẫncóHộiAnphố,HộiAnđàm

[71]ThưJumilla,bđd,t.71:theoluậtcấmđạo1750,ngườiThiênChúagiáophảimangmộtvòngsắtnơicổ,lớnbằngngóntay,cóđínhmiếngsắtkhắchaichữ“tảđạo”vàphảicắtcỏchovoiăn.

[72]A.Launay,III,t.16,17.ChuyệnởQuiNhơn[73]RevueIndochinoise(RI)1913.t.535.BảnPhápngữcủađạoluậtđăngtrongtờGazetted’

Amsterdamstháng2-1776[74]P.Jumilla,bđd,t.18.Liệttruyệnq30,4ab.Thựclụctiềnbiên,q11,19ab,20a[75]Chapman,bđd.t.37[76]Liệttruyện,q30,4a.5bgọivịnhHònKhóilàVânPhong.TênnàyđượcđặttừnămMinh

Mạngthứ6(1825(ĐNNTC,q10,PhúYên).[77]Thựclụctiềnbiên.q11,20b[78]Cươngmụcq44,10b,11anóiquâncó33dinh,3vạnngười,Thựclụctiềnbiên,q11,21a:23

dinh tướng sĩ; Labartette, thư ngày 26-1-1775 (A. Launay III, t. 102) cho biết khoảng 13, 14.000người.

[79]Thựclụctiềnbiên.q11,23ab[80]Thựclụctiềnbiên.q11,23b,24a.[81]Thựclụctiềnbiên,q11,25b,26a,P.Jumilla,t.83[82]ĐNNTC.tỉnhQuảngNam,mụcnóivềTràSơnúc(vũngĐàNẵng)chỉbánđảoSơnTràlà

TràSơn.NhưngHồngĐứcbảnđồ, t.148,149,chỉrõSơnTràdướibiểnvàTràSơntậntrênnguồntrongnúi.ChắcNguyễnCửuDậtchạyvềSơnTràthìphảihơnvìởđâyôngmớitiệnđườngtheoDuệTôngđược

[83]Thựclụctiềnbiên,q12,2a[84]Thựclụctiềnbiên,q12,4a[85]Liệttruyện,q30,7bkểrõràngchitiết.ViệcTốngPhúcHợpchịucửsứgiảraQuiNhơnxem

xéttìnhhìnhtronglúchaibêncònđánhnhauchứngtỏtìnhhìnhphepháilúcnàycònmùmờkhiến

choNhạcdùngđượcĐôngcungDươngđểgâychiarẽphíatriềuChúacảnămtrờimãiđếnkhiôngthấyđủlựclượngđểkhôngcầnDươngnữa

[86]Thựclụctiềnbiên,q12.6ab[87]SựkiệnlàmchoTiếpdứtkhoátvớiNhạchẳnlà trậnđánhđuổiTốngPhúcHợp.ViệcLý

Tài,ChâuVănTiếptáchrờitừcuốinăm1775khiếnchoNguyễnNhạcthấyquânthếmìnhthuầnnhấthơn,ảnhhưởngđếnquyếtđịnhsaunàycủaông

[88]Chapman,bđd,t.30,viết:“Vìvậyông(Nhạc)phảichịumộtvốnặngkhitôiởđây,lúc1/2thuỷquântáchrasaumộtchuyếnkìnhcãigiữangườiemôngvàmộttrongnhữngviêntướngchínhdưới quyền”. Chapmanmuốn nói ai đây? Thời gian được xác định “khi tôi ở đây”, nghĩa là vàokhoảngtháng7-1778.Khoảngnàykhôngcósựtanrãnàoquantrọng.CóthểChapmannghechuyệntrướcđó(nhưngđốivớithờiđạivẫncònlàchuyệnthờisự).Cuốinăm1775có3ngườiphảnTâySơn:mộtngườikhôngquantrọngnênbịTốngPhúcHợpgiết,cònlạiChâuVănTiếpvàLýTài.ChâuVănTiếptụchúngtrênnúi,quânbảnbộtoànlàngườiThượng.ChỉcóLýTàiđãtừngđiềukhiểnthuỷquânởQuảngNamvàchịudướiquyềnsaipháicủaNguyễnHuệkhiôngnàytậpkíchPhúYênrồigiaochoTàigiữ(đểTàitrảlạichoTốngPhúcHợp).Chonên.ChapmanmuốnnóiđếnviệcTàivậy.

[89]Thựclụctiềnbiên,q12,12a[90]Thựclụctiềnbiên,q12,6b[91]Chapman,bđd,t.26,27.ChapmanđếncửaThiNạingày13-7-1778,bắtđầulênChàBàn

ngày22-7[92]Chapman,t.30.Thựclụctiềnbiên,q12,5a.TâySơncướpcảthuyềnlươngcủaMạcThiên

TứviệntrợchoDuệTông[93]Cươngmục,q44,11ab[94]Cươngmục,q44,10a[95]Thựclụctiềnbiên,q11,22a[96]ThưcủaLabartettetừThoducngày21-6-1775(A.Launay,III,t.l03).[97]ThưcủaLabartettetừThoducngày21-7-1775dẫnlờicủaôngHalboutởQuảngNam(A.

Launay.III.t.105).HoàngQuang:“ngườiănthịtngườitrờiđấtthấuchăng”.[98]ThưcủaôngHalbouttháng7-1775(A.LaunayIII.t.106).[99]ThưcủaLabartetteởThoduc21-7-1775(A.Launay,III,t.104)[100]Thục lục tiềnbiên, q12, 7a.Vấnđềđặt ra là dịch tễ có lan trànđếnvùngTâySơnhay

không.Cólẽtínhchấttáchbiệtcủa2đạoquân,2chủquyền,ngăncảnsựliênlạcgiữahaivùngkhiếnvôtìnhcómộthàngràoytếđượclậpnêncólợichoTâySơn

[101]Chapman,bđd,t.30-32,39[102]"Macaoàlafindu18eS.”,R.Jolez,tổnglãnhsựPhápởHonghong,BSEI,1950,t.41-49[103]ThưcủaPigneauchoôngDescouvrières,12-3-1786(A.Launay,III,sđd,t.161[104]NhậtkýcủaôngLetondal(A.Launay,III,sđd.t.157).[105]VụManuelgiúpNguyễnÁnh,BSEI,1940,t.32,33(xemsau).[106]G.Taboulet,LagestefrançaiseenIndochine,tomeIt.154,155

[107]Thưđềngày12-2-1778ởChandernagor(G.Taboulet,sđd,t.159).[108]HutchinsonvàBerland.“AventuriersauSiamau17esiècle”:BSEI.XXII.1947,t.13[109]AventuriersauSiam...”.bđd,1.148[110]M.Gaudart.“LesarchivesdePondichéryetlesentreprisesdelaCompagniefrançaisedes

IndesenIndochineau18esiècle”,BAVH,Oct-Déc1937,t.367[111]BSEI,XV.1940.bđd,t.84[112]GọitheosửquanNguyễn.Sau1790,GiaĐịnhthànhđượcxâycấtlàmnơitậptrungthực

lựcNguyễnÁnhrồivớiTổngtrấnLêVănDuyệt,nótrởthànhtênchỉchungcủacảNamphầnngàynay.Sựthựcđốivớidânchúngmiềnngoàithờiđó,tênthôngdụnglàĐồngNai(Thựclục,q10,37b).

[113]Thànhtrìchí”củaTrịnhHoàiĐức,ĐạihọcV,1, tháng2-1962, trang141vàchúsố49.Thựclục,q31,2b,3a

[114]CanCaocủangườiTâyphương,gọitừâmQuảngĐông(KangK’ao).[115]Liệttruyệntiềnbiên,truyệnMạcThiênTứq6,1ab.NguyênchữHán(Việt)làCầnBột,Giá

Khê,HươngÚc,LũngKỳ,KhaMao.Chútrongngoặclàdẫngiảiriêng.Cùngquyểntờ6anóiThiênTứđổiKhaMaoraLongXuyên,dođó,tahiểurằngdanhxưngcònchỉcảvùng“nướcđen”phíatâyhạlưusôngCửuLong

[116]Thựclục,q10,11bchẳnghạn[117]Thực lục,q1,8a.Muốnhìnhdungmứcđộkhai tháccưdân trênvùngđất rộngnhưGia

Địnhquanhcácnăm1778,hãysosánhvớiphủQuiNhơnđồngthờichẳnghạnnhỏhơnnhiềumàcótới3huyện(BồngSơn,PhùLy,TuyViễn).

[118]ThưcủaPigneauchonhữngngười cai quảnhộiTruyềngiáo,đề

CanCao,5-6-1776:“Tôi từ triềuđìnhCambodgexuốngCanCaogầnmộtnămrồi”.

[119]ThưJumillađãdẫn.t.83,HoàngLê,sđd,t.2[120]Vũtrungtuybút,ĐôngChâudịch,NP,XXI.t.236.ChuyệnxảyravàocácnămGiápNgọ,

ẤtMùi(1774-1775).ChúýrằngbảndịchcủaBộQuốcgiaGiáodục(VNCH.1962,khôngcóchitiếtthờigiankểtrên

[121]Thựclụctiềnbiên,q12,7ab.Liệttruyện,q30,8ab[122]TruyệnĐỗThanhNhân,Liệttruyệnq27,21b...MộtsốsửsựtiếptheothấyởđâyvàThực

lụctiềnbiênq12,9a,11b,14ab...đếnhếtsách[123] Tam Phụ. Ba Giồng gồm có: Giồng Dứa (thuộc xã Phước Thạnh, Châu Thành, Định

Tường).GiồngCáthayGiồngNhịBình(xãNhịBình,quậnSầmGiang),GiồngThuộcNhiêuchạydàitừxãDưỡngĐiềm,ĐiềmHy(quậnSầmGiang)đếnxãNhịQuí(quậnCaiLậy).GiồngCátcòncótênGiồngGiữa(vìnằmgiũa2giồngkia)vàGòLuỹ(chắclàGòLữ,LữPhụnóiđếnsaunày).(ChỉdẫncủaôngTrươngNgọcTườngởCaiLậy

[124]Bđd.BSEI,1940.t.84.vàbđd,Thànhtrìchí,Đạihọc,2-1962,t.143[125]ChiêuThái

[126]TânBảnKiều

[127]ViệcNguyễnNhạcxưnglàTâySơnvương,phongchứcchocácem,saiNguyễnLữvàoNamvàđemđàyĐôngcungDươngvàochùaThậpThápđồngthờitrongmùaxuânBínhThân(1776)chứngtỏýmuốnhànhđộngđộclậpcủaTâySơn,loạitrừdứtkhoátuythếcủacựuNguyễn.CònviệcchùaThậpThápởngaychân thànhChàBàn, tức là chỗdễchoNhạc trôngchừngDươngnhấtmàDươngcóthểthoátxuốngcửaThiNạigần20câysốđườngnướclụtlộichínhlànhờởsơhởcủalínhgáctrongmùamưatogiólớnởđịaphươnghơnlànhờmưukếđặtngườigiảchongủtrêngiườngcủaanhmưusĩnàođó

[128]Nayđãbịpháđi,trênnềnấyxâycấttrạinuôingựatrongthànhÔMa(trụsởBộTưlệnhCảnhsátQuốcgia-VNCH).

[129]Thựclục,q12ab[130]“Larévolte...”,bđd.BSEI,1948,t.85.[131] Chỉ dẫn của Trịnh Hoài Đức (Aubaret, t. 201). Thực lục tiền biên lầm với Cần Bột

(Kampot).[132]橙汀.Có2địadanhtươngđương:BếnTranh(nhưTrúcGiang:BếnTre)đãcótênriêng

khác, vàRạchChanh: (Tranh: chanh, tự điển P.Gouin,ĐàoDuyAnh), con rạch chảy trong vùngĐồngThápănthôngvớiTiềnGiangquaBaGiồng.QuântướngNguyễnhaychạyvềphíanàyđểnúptrongtỉnhRomdoulcủaChânLạphayđểquasônghướngLongHồ,điCầnThơ,RạchGiárabiển:conđườngthoátthânthiếtyếuđếnnỗiLýTàibiếtĐôngSơnởBaGiồngmàcũngchạyvềđóđểbịgiết

[133]RạchTràTân chảy từ giồngThuộcNhiêu qua các làngLongKhánh, LongTiên, LongTrung(chợBaDừa)rồiraTiềnGiangnơilàngHưngLong(chỉdẫncủaôngTrươngNgọcTường,CaiLậy).

[134]BaViệtcủaThựclục,Liệttruyện.ĐịađiểmBaVácởtrênrạchCáiMơnchảytrongcùlaoMỏCày

[135]Thựclục.q1,3a[136]ThưôngFauletchoôngDescourvièresngày25-4-1780(A.LaunayIII.tr.69.70).[137]Liệttruyện,q30,9b.Thửtháchởchiếntrườnglàmựcthướcđotàinăngcáctướng.Cáctên

Chu,Hãn,Uysaunàybiếnmấttrênchínhtrường.HoàchắclàNguyễnVănHoà.CònChấncóphảilàĐặngVănChân(Chấn)không?

[138]ÔngNguyễnPhương(Đạihọcsố5,tháng10-1762,t.762)códựaTâySơnsửtruyệnđểtả

thànhnày.Đánglưuýlànhữngdanhtừtotátdùngđểchỉnhữngkiếntrúcthườngrấtkhiêmtốncủatangàyxưakhiếntacứtưởngsựxâycấtbêntrongtấtlàhùngvĩ,tránglệlắm.Chapman(bđd,t.29)trongchuyếnđithămQuiNhơnđãtảrõnhưsau:“Thànhchỉlàmộtbứctườngđánhiềuchỗhưhại,khôngụsúng,khôngthápnúpbắn,haytấtcảnhữnggìgọi làmột thànhtrìchiếnđấu...Cửachínhvàtườngkhôngcómộttênlínhgácnàovàbêntrongđấtcàythànhruộng”.Chapmanđếngiữanăm1778tảnhưtrên,nhưngthànhcóthểxâyđắpthêmvàonhữngnămsau.Tuynhiênchitiếtđấtcàythànhruộngbêntrongvẫnđúngnếutanhìnlạiditíchngàynay.QuimôtươngđốithìkháhùngvĩvớidãybờđấtđỏđáongchiếmbalàngBảCanh,NamAn,ThuậnChánhcủaquậnAnNhơn.Tênthành閻盤城cóthểđọclàĐồBàn,ChàBàn,XàBàn.Ngườiđịaphươngngàyxưa,trêndanhthiếpcủahọ,thườngdùngtênthànhđểchitỉnhBìnhĐịnh:NguyễnVănMỗ,XàBànThành,hayTrầnVănMỗ,CổBànThành.TênChàBàn,gốcChàm,cóýnghĩa tôngiáo (Çaban=autel -AymoniervàCabaton,DictionnaireCam-Français,Paris,1906,t.461).

Hiệnnaythànhcòndấuvếtlànhữngmôđấtđỏchạybaoquanhvớihaithẻđáđứng,dựngsongsong,chắclàcửathànhsótlạisaukhiGiaLong(nămthứ12)saipháđi,lấyvậtliệuxâythànhmớilàthànhBìnhĐịnhbâygiờ,cáchphíaNamvàicâysố(cũngbịphánốtnăm1945,1955).ThànhChàBànnaygọilàThànhCũ

[139]SaĐíchcủaThựclục[140]Thựclục,q1,3bvàLiệttruyệnq27,23b,q30,9b[141]TríchlạicủaG.Taboulet,Lagestefrançaise,t.270[142]Thựclụcq6,19a.Chếđộkhắckhổ:q4,9b,15a,q8,28b[143]Lònghamthíchhọchỏiđượctruyềnđếnchocon.XemlờidặnHoàngtửCảnhlúcchora

trấnDiênKhánh (Thục lục q6, 35b).Ýkiến củaDayot: “(NguyễnÁnh) chúý thích thúvới tất cảnhữnggìthuộcvềkhoahọcphátminh”(G.Taboulet,Lagestefrançaise,sđd,t.250)

[144]G.Taboulet,Lagestefrançaise.sđd.t.268[145]LậtGiang栗汀củasửquan[146]TrịnhHoàiĐứcchỉrõsôngBếnNghélàsôngBìnhGiang,vàmBếnNghéởchỗrạchBến

Nghé đổ ra sông SàiGòn (Aubaret. t. 137, 184). Có lẽ là khúc sông SàiGòn (TânBình giang) ởkhoảngBếnTàubâygiờ

[147]Thựclục.q1,4b.5ab[148]Thựclục.q1,7b.Liệttruyệnq21,23b[149]ChứcquanChânLạp[150]

TổnghợpThựclụcq1,11b,12a,13b;Liệttruyệnq12,3achuyệnNguyễnĐìnhToàn,q13,2ab,chuyệnTốngPhúcThiêm,q27,2ab,25a,chuyệnĐỗThanhNhân;A.Launay,III,t.312,313,tàiliệucủaThưviệnHộiTruyềngiáo.QuậnlỵBếnTranhcũcòncótênlàLươngPhú,vậyLươngPhúGianglàsôngBếnTranh.TruyệnĐỗThanhNhânnóirõôngnàychếtvàokhoảngtháng3âl1781,Liệt truyệnq30,10achovàonămNhâmDần(1782).Suyxétmối liênquanvớicuộc tấncôngPhúYên,vụcáctàuBồ(tiết5)chạytrốnđượcxácđịnhrõtháng7-1781,tathấyviệcxảyraquảvàonămTânSửu(1781)

[151]Liệttruyệnq30,10a[152]Chapman,bđd,t.30-32,36,37[153]ChapmanlênthànhChàBànvàokhoảnggiữatháng7-1778,đượcNguyễnNhạctiếp,ông

lưuýđếnmộtchiếcghếtrốngbêncạnhNhạc“dànhchongườiemkhácđangởĐồngNai”.Aiđây?Nhưtrướcđãthấy,chuyếnvàotháng2MậuTuất(1778)khôngcóngườinàotrong3anhemTâySơntheochỉhuy.Trậnchiếnkếtthúcvàokhoảngtháng3âl.NhưvậykhôngthểnóirằngngườiemvắngmặtkiaởĐồngNaiđược.PhảinghĩrằngTâySơnlúcnàyđangchuẩnbịđánhbáothùtừkhihọbiếttin thua.Ngườiđi sửa soạnđó tất làNguyễnHuệ, chắc lúcbấygiờởPhúYên (ởcửaThiNại thìChapmanđãbiết)vàvìthếmớicótinđồnông“ởĐồngNai”vàChapmanmớithấythuỷsưTâySơnchỉcóvàichiếcgalèrevàítthuyềncướpđượccủangườiTrungHoathôi

[154]A.Launay,III,t.74,75.ÔngquanlớnnàylàĐỗThanhNhân(xemtrước:vụĐỗThanh

Nhân).ChínhchúngtôinhấnmạnhchữTrungHoa.ChúngtacũnglưuýđếnngàythángbứcthưđểhiểurõnhữngđiềunóiởtiếttrướcvềsựedècủaTâySơnđốivớithuỷquânGiaĐịnh.

[155]YênCương,HònChông,nhàgiòngHònĐấtcủaPigneauđềuởngaytrênđấtliền.Vìlẽđó,

tráivớitintưởngthôngthường,“hòn”khôngphảiđểchỉriêngnhữngđảonhỏmàcònđểchỉnhữnggòđấtnhôragầnbiển.Chonên,HònKhói thật làđịadanhrấthợpđểtìmravị tríYênCươngcủasửquan

[156]ChitiếtkểratrướcvàsauđâylấyởthưPigneaukểtrước,thưcủaL.MCastueragởicho

L.MTrưởngtỉnh(BEFEO,1940,bđd, t.88), thưPigneauđềngày24-7-1782(A.Launay, III, t.71,76).Thựclục,q1,13abcóghi“ThuỷbinhTâySơnkhôngdámđánh”phùhợpvớilờihuênhhoangcủaCastuera.Olane”:HoàLan;ÔngCả:Bá-đa-lộc.Nhữngchitiếtdocácnguồnsửliệukhácnhausorahếtsứcsítsaoởđây.

[157]ThưPigneau24-7-1782,LangenoisởSaĐéc,14-11-1782,L.MGinestar, 7-7-1782,Liệt

truyệnq30,10b,Thựclụcq1,16ab.Về thời gian Tây Sơn vào, Thực lục, Trịnh Hoài Đức có chỉ rõ tháng 3 âl. Thư Pigneau ở

Pondichéry ghi: “Mars 1782” gần việc xảy ra hơn, phù hợp với xác nhận của Langenois “aucommencementd’Avril”.KhôngnhưôngNguyễnPhươngđoán “có lẽ vàohồi thánggiêngNhâmDần”(Đạihọc,10-1762,t.773,chủsố1).CũngkhôngnhưôngbảongườimangbinhthuyềnbỏtrốnlàĐỗNhànTrập(bàidẫntrên.t.773).Thụclụcq1,12bnói:“ÁnhsaiPhúcThiêmlãnhthuỷbinh”,16a “Ánh saiPhúcThiêmdànbinhởThấtKỳgiang”.VậyviênGénéral commandant la flottemàGinestarnóiđếnchínhlàTốngPhúcThiêm

[158]Swayriengbâygiờ[159]HốcMôn,GiaĐịnh[160]BSEI,1940,“LarévolleétlaguerredesTâySơn”,bđd,t.87;Thựclụcq1,17a;Liệttruyện

q30,10b;A.Launay,III,t.84[161] Van Imbert. Le séjour en Indochine de l’ambassade de LordMacartney (1793). Hanoi,

1942[162]Thựclục.q1,18ab,19ab,20a[163]

Thựclụcq2,1abchỉnóiđếnviệcÁnhthua,chạyvềBaGiồngtrongthánghaiâlrồitiếpđếntháng4âlvớitrậnĐồngTuyênnhưlàÁnhvẫncònlẩnquẩntrongvùngnày.Thựcra,hãyngheBá-đa-lộcnói (thư20-3-1785):“Ngày thánhJoseph...chúng tôinhậnđược tingiặc tới...ngàysau...chúngtôirabiểnbằngcửaBassacvàngàythứhaitớimộtgiáokhucó400dânCochinchinois...Vuađãchạytrốnrađâyvớiđộ90thuyền.Chúngtôiphảiđitìmmộtchỗkhác,chắcchắnvàxahơn.ChúngtôidừnglạiởmộthònđảolớnđểlàmlễPhụcsinh...Ngườitađemtinchochúngtôibiếtlàvuaởcáchchúngtôimộtngàyđường,vàgiặcvẫntheo”(A.Launay,III, t.87,88).Thưkhác(Bangkok,6-12-1783) bổ túc cho ta biết giáo khu ông gặpNguyễnÁnh vào ngày 21-3 là “ở gầnCancao” và nơiNguyễnÁnh trốnvàokhoảng lễPhục sinh tuyởcáchBá-đa-lộc tới “1ngày1/2đường”nhưng“ởcùngmộthònđảo”(A.Launay,III,t.77-79).HònđảolớnđóchắckhôngthểnàokháchơnlàhònPhúQuốc.

SửquannhàNguyễnlặngimởchỗNguyễnÁnhchạyraPhúQuốcvàingàysautrậnBếnNghécódụngýgì?Họquên,haytránhnóiđếnviệcchạytrốncủaChúahọchừngnàohaychừngnấy,hayvìtrongkhoảngthờigiannàycóviệcnhờcậycácLinhmụcFranciscainđixincứuviệnởManillemàcácsửquan thì làmsách trong thờikỳsát tảnên tránhnóiđến“côngơn”củacácgiáosĩđượcchừngnàohaychừngnấy?

[164]TabiếtlànhữngkhúcsôngcótênlàRạchChanhbắtđầutừLongĐịnh(LongAn)đivào

VàmCỏđôngphíahạlưuBếnLức,quaVàmCỏtâyrồiraTiềnGiangbằngkinhBàBèovàrạchBaRài.VậythìNguyễnÁnhđãthoátnạnởcáckhúcRạchChanhnào?

Chứngtíchhiệntạisovớisửsựthìhìnhnhưkhônghợp.RạchChanhkhánhỏ(trừphivàothếkỷXVIIInócólớnhơnkhông)màsửquankểchuyệnÁnhlộiquasông,leolênlưngtrâucỡi,nướctriềubuổichiềudâng,trâuchìm,cásấuđưađi...nhưtrênmộtkhúcsônglớnvậy.Địađiểmchínhxác

chắclàvịnhĐáHàntrênsôngVàmCỏtâygầnchỗmộtkhúcRạchChanhnhậpvào(xãHướngThọPhú,LongAn).Đólàmộtvùngnướcxoáyrấtdữ(mộtkhuỷusông).tụctruyềnNguyễnÁnhđiquađókhôngghethuyền,bỗngnhiênđádướisôngtrồilên,hànlại(vithếmớicótênlàĐáHàn.Ngườitađồnởkhúcsôngnàycóbầytrâunước,ailấyđượcmộtsợilôngcủanómangtheoquasông,thânmìnhkhôngbaogiờbịchìm.Phảngphấttrongtruyệntích,tathấycóchuyệnNguyễnÁnhcỡitrâuquasông.VậychắckhúcsôngnàylàchỗNguyễnÁnhthoátnạn.)

[165]SửquangọilàđảoCônLôn.TìmrađịađiểmCổLonglàcôngcủaCh.Maybon(Histoire

modernedupaysd’Annam,t.201,chúsố3).Tuynhiên,tênCônLônnóiởcácquyểnThựclụcvềsaukhôngthểlẫnđượcvìđảonày,từlúcNguyễnÁnhchiếmhẳnGiaĐịnhđãđóngvaitròquantrọngtrongviệctiếpxúcvớiTâyphươngmàTâyphươngthìbiếtrõnóhơnCổLong.

[166] Chi tiết vụ này lấy ở Thực lục q2, 3ab, Liệt truyện q28, 9b, thư Langenois gởi cho

DescourvièrestừSaĐéc14-11-1783.Sửquangọivịtríxảyracuộcvâyhãmlà“Điệpthạchdự”,hònĐáChồng. TrịnhHoàiĐức (Aubaret, t. 52) kể chuyệnVinh-ly-ma, gọi là vũngLuỹThạch ở PhúQuốc.Haichữ“luỹ”và“điệp”cóthểlẫnvớinhau.Thựcrachữ“dự”ởđâykhôngchỉmộthònđảomàchỉmộtmõmnúinhôrasátbiển.

Trậnchiếnhìnhnhưkhôngphảichỉxảyrangoàibiển,ởmũiĐáChồngcủađảoPhúQuốcmàcòncótrênđấtliềnởvùngHàTiênnữa.TàiliệuTâyphươngtrênghi:“...(Ánh)tronglúcchờđợiviệnbinhởXiêmđãhaiba lần lẻnvàoCancaovàquanhđóvớibọnMãLaiCampotđể tìmlươngthực,khígiớithìthuỷquânTâySơnvàđạoquânLào,Bassacbằngđườngbộđổxôđếncướpcủaôngnhiềuthuyềnđibiển,bắtcáctướng,hầuhếtđềuphảnbội.Mộtvàingườibịgiết,sốcònlạiđemvềSàiGòn”.(A.Launay,III,t.79,chúsố1).

ChúngtôinhấnmạnhcácchữMãLaiCampotvìđólàđầumốitổnghợpcáctàiliệu.SửquanvẫngọibọncướpbiểnởvịnhXiêmlàgiặcChà-và(từchữJava).KhiNguyễnÁnhởXiêmđánhPégou(MãLai)giúpRamaI, sửquancũnggọi làđánhgiặcChà-và.VậyChà-vàởđây là chỉdânMalais, và bọn “Malais duCampot” nói trên là tướng sĩ củaVinh-ly-ma. Thực lục ghi việcXiêmtướngVinh-ly-mavềđầurồitiếptheovụĐiệpThạchDựliền,khiếntacóthểthấyngaysựliêntụcgiữahaisựkiện.HơnnữatrongthờigianchờđợiviệnbinhXiêm,chỉcótrậnbạichiếnnàylàlớnthôi,trậnmàPigneaucónóitới:“...(khoảng17,18-7)vuađánhvớibọnnổiloạnmộttrậnmấtgầnhếtbinhthuyềncònlại”(A.Launay,III.t.88)rấtđúngvớithờiđiểmtháng6âlcủaThựclục.

[167]ĐồngKhánh,quyểnhạ, t.209chobiếtđó làcửabiểncủaxãTamTân(nay thuộcBìnhTuy).SôngMaLycótêntrênbảnđồcủaNhaĐịadưlàsôngPhan.TacóthểhoàinghilàđịađiểmÁnhtớiquáxaPhúQuốcvàquágầnTâySơn.Tuynhiênsựviệclạiquáhợpvớichitiếtnướcngọtgiữabiểnkểsau.PhảiởMaLychạythẳngrabiểnĐông,đitới7ngàyđêmngườitamớivẫncóthểmayragặpcácdòngnướcngọtdosôngCửuLongđổravìkhốilượnglớnquánênkhônglẫnvớinướcmặnđược

[168]ĐốcCônghảikhẩu.Thựclục,q2,7ab[169]Thựclục,q2,8b;thưcủaPigneaukểchuyệnnửasauthánggiêng1784(A.LaunayIII,t.

90.)[170]CùlaoÔngChưởng[171]ThưôngDescourvières(A.Launay,III,t.80).[172]Ch.Maitre“Documents surPigneaudeBéhaine, évêqued’Adran”,RI,1913. t176.Liệt

truyệntiềnbiên,q6,5ab[173]Liệttruyệnq32,3b,4a[174]La-bích,Lô-việtcủasửquan

[175]Phi-nhãlàchứctước(sửquancũngbiếtđếnđiềunày:Liệttruyệnq32,2a).Chất-tricũng

vậy.TênRamaIlàP’hutYodfa(P.Schweisguth,Unsiècled’histoiredanslapéninsuleindochinoise(1750-1830),Taupin,Hanoi.1944.

[176].Thựclụcq1,14ab,15ab.ThưJ.LiotchoÔ.Descourvières,25-7-1782,A.Launay,III,t.74.

[177]Thựclụcq1,18a,Liệttruyệnq13truyệnNguyễnHữuThuỵ6a,truyệnNguyễnVănNhân15b.“LarévolteétlaguerredesTâySơn”,bđd,t.87.

[178] Thực lục q2, 9b, 10a ghi tháng hai âm lịch (21/2-20/3/1784). Ghi chú của ôngDescourvières(A.Launay,III,t.80)tuykhôngđềrõngàyviết,nhưngchobiếtJ.LiotởChantaboun(Chanthaburi),bệnhkhôngtheoPigneauđược,viếtthưnóirõNguyễnÁnhgặptướngXiêm“tháng5nămnay”nóirằng“vuatừChantabounđiBangkok”lúcôngtaviếtthưngày31-5.“Nămnay”lànăm1784vìkhinóichuyệnBá-đa-lộcxinđượcgiấythônghànhđểrakhỏiXiêm(1784),Descourvièrescũngdùngchữ“nămnay”.VềsốquânđemvàoXiêm,Liotnóicótới4.500người,Thựclụcghichỉcótướnghơn30vàquânvàimươi.Ngàyvềnướcđượcghirõ“NhâmThìntháng6”(25-7).VậyÁnhởXiêmkhônglâu,chứngtỏXiêmđãchuẩnbịsẵnsàngtừtrước.Vềđạoquânđirước,cóthểđâylàđạoquânmàPigneaugặpởChantaboungiữatháng12-1783.Đólàđạothuỷquân,vìhọralệnhchoôngđợihọrờibếnrồihãyđisau.Điềuôngnghethấylàđạoquânnày“gởichốngbọnCochinchinois”(A.Launay,III,t.89)phùhợplờiThựclụcq2.9b:“Thát-xỉ-đađemthuỷquânđiHàTiên...tiếnglàcứuviệnmàđểlénmờiNguyễnÁnh”

[179]A.Launay,III,t.80[180]ThưcủaAndréTônchoÔ.Descourvières1-7-1784,A.Launay,III,t.84.A.Tôncũngbị

dẫntừNamVangvềtrongdịpnày.ThưcủaL.MGinestar,dòngPhăng-xi-cô1784(“Larévolte...bđd,BSEI,1940,t.98).L.MbịđưalênNamVangvớithầygiảngEmmanueltrongtháng12-1783vàvềtheoTrươngVănĐa.Thựclụcq2,8a

[181]XemPhụlục,bảnthưNômthứba.LiotcótêntrongLiệttruyện(q28Bá-đa-lộc)tuyLiệt

truyệnlẫnvớiL.MGinestar(sẽnóisau)[182]ThưtriệuhồiLongXuyên,thưthứhai[183]MộtấpởlàngMỹThạnhTrung,quậnMinhĐức,VĩnhLong[184]Hảiđạothuyền(thuyềnđibiển)thấyghitrongThựclục,Liệttruyện[185]ĐịnhTườngcòncótênxứTầmLạch.NaycònđịadanhChợLách,mộtquậncủatỉnhVĩnh

Long,phíabờtâyTiềnGiang[186]LiêmÚccủaThựclục[187]Thựclụcq2,14a[188]Pigneaụ,thư20-3-1785ởPondichéry(A.Launay,III,t.91).[189]

SầmGiang,XuyMiệtcủaThựclục,Liệt truyện.RạchGầmchảytừxãLongTiên(quậnCai Lây, Định Tường) sang các làng Bàn Long, VĩnhKim (q. SầmGiang) đếnKim Sơn ra TiềnGiang.RạchXoàiMútchảytừgiồngDứaấpThanhLongsangấpThạnhHưngxãPhướcThạnh,vàorạchXoàiHộtđếnTiềnGiang.(ChỉdẫncủaôngTrươngNgọcTường,CaiLậy).BinhXiêmbạingày8-12GiápThìn(18-1-1785)nhưlờithưNguyễnÁnhkểtrước.

[190]Thư củaLeRoygởi choBlandinởParis từKẻVĩnh (NinhBình), 6-12-1786 (BEFEO,

1912,t.7-8).ChữnghiêngởtríchvăntrênlàcủanguyênvănchữViệttrongbứcthư.

[191]HãyđọcChinhphụngâmkhúcchẳnghạnthìthấyrõ.

[192]QuákhứthươngnhâncủaChỉnhvàgiađìnhkhácbiệtvớiđámvuaquancònbằngchứng

trongcâuchuyệnmộtgiáosĩkểvềlúcChỉnhnắmquyềnởThăngLong(1787):“...mộthômnọ,mộtsốngườicócửahàngtạiHoàngthànhđếntốcáovớitướngChỉnhrằngmộtvàivịhoàngthân,chúbácvàcậuvuađếnbứchiếpkhôngchohọbuônbán.CoũChỉnhbấtbìnhbắtvuaphảitrừngphạtnhữngngườinày.ChiêuThoũlậptứcphảichobắtmấyngườiđónạpchoCoũChỉnh.Saukhiquởtráchcácvịnày,ôngbắthọphảibồithườngdohọgâyra,còncấmhọtừrầykhôngđượclacàtrongphạmvithànhphốnữa.Nếukhôngtuânlệnhthìsẽbịtrừngphạt”.(SửĐịa,số9-10,1969,t.201).

Hãynghĩ,nếukhôngsởcậynơiquákhứbuônbáncủagiađìnhquanTướngquốc,thươngnhânThăngLonglàmgìdámkhiếunạinhữnghànhvinhũngnhiễucủaquanquyền,hoàngthânquốcthích?

[193]Thựclụcq1,22a[194]ThưôngBreton,gởingày10-7-1787, thưG.MCeramởKẻVĩnh (NinhBình) (RI.XII,

1910,t.526,536,538).[195]ThưG.MCeram,29-5-1784(RI,XII,1910,t.522,523).[196]ThưôngBretonkểtrước[197]ThưG.MCeramkểtrên[198]ChitiếtNguyễnLữlàmTiếtchếlàcủaLiệttruyện,q30,12ab[199]NgoàiHoàngLê,Liệttruyện,còncóthưôngLeBretonđãdẫn,thưLabartettegởichoLe

Blandin23-6-1786(BEFEO,1912.t.12,13).[200]ThưôngDoussaingởiôngBlandin6-6-1787(SửĐịa,số9-10,t.232-233)[201]Thư 10-7-1786, 1-8-1786 củaLabartette gởi choDescourvières, củaLonger gởi choLe

Blandin(BEFEO,1912, t.14,15,17), thưcủaLabartettegởichoLetondalởMacao,10-8-1786(A.Launay,III,t.124).

[202]ThưLongergởichoLeBlandin (BEFEO,1912, t.15cómột lốinóiđángchúý:“chiềungày13thángnày(6).Thuỷquân,haynóirõrànghơn,cácghethuvềnTâySơntiếnvàocửaHuế”.(Chúngtôinhấnmạnh).

[203]TríchtừnhậtkýcủaôngLetondal(A.Launay,III,t.154,chúsốl).[204] Thư Labartette, G.M Veren, cho Boiret, 15-7-1786 (RI, XIV, 1910, t. 43); thư của

Doussain,tạpchítrên,t.47.CảhaiđềuởBốChínhtrongchiếntranh[205]ThưLabartettechoLeBlandin.23-6-1786(BEFEO,1912,t.13,14).[206]ThưLeRoychoLeBlandin6-12-1786kểtrước[207]ThưLabartette,23-6-1786kểtrước.CũngthấyởA.Launay,III,t.122[208]ThưLongergởichoJuilhard(A.Launay,III,t.122).[209]ThưLabartettegởichoBoiret.15-7-1786(A.Launay,III,t.123)[210]ThưLaMothe,3-12-1786(RI,XII,1910,t.532.[211]BEFEO,1912.t.7

[212]ThưLeRoy6-10-1786kểtrước[213]ThưLeRoy6-12-1786kểtrước[214]ThưLeRoy26-7-1787(RI.XII,1910.t.535[215]ThưLaMothe3-12-1786kểtrước[216]ThưLeRoy,6-12-1786kểtrước[217]

HoàngLêghilàĐôđốcChiêuViễnhầu.ThưQuangTrunggởichoôngnàykhisaiđisứTrungHoanăm1792(HoaBằng,QuangTrungNguyễnHuệ,sđd,t.329)cócâu:“sắcsaiHảiDươngChiêuViễnĐạiđôđốc”.SovớiQuiNhơn,đấtHảiDươngquảlàxađểcómộtviêntướng(VũVănDũng)vềgiúpTâySơnđượcphonghàmChiêuViễnhầunhưvậy.

[218]ThưLeRoy6-10-1786,6-12-1786đãkể[219]ThưDoussainđãkể[220][221]Liệttruyện,q30,13b,14a[222]ThưôngDoussainchoLeBlandinngày6-6-1787(BEFEO,1912,t.19).[223]ThưôngLongerchoBoiret,3-5-1787(A.Launay,III,t.143)[224]Liệttruyện,q30,14a[225]TrườnghợpVũVănNhậmtheopheHuệcũngđángchúý.Nhậmkhôngphảiởvàothếbất

đắcdĩvìôngcó thể làmnhưNguyễnVănDuệ.Mọihànhđộngvề sau:đuổiDuệ.bắtChỉnh, tunghoànhnơiđấtBắckhiếnHuệlosợchứngtỏôngthuộclớpngườicóchíriêng,khôngđồngývớisựtựmãncủachavợ

[226]ThưgởichoDufresne.1-5-1787(A.LaunayIII.t.126).

[227]ThưLongergởichoBoiret3-5-1787(RI.XIV,1910,t.46).

[228]ThưLabartettekểtrước,tiết1.Cũngthưcủaông,mộtnămsau30-6-1788(SửĐịa,số9-10,t.237)chobiếtđánhnhautừtháng1âl(18/2-18/3/1787)vàchấmdứttháng5âl(15/6-14/7/1787).

[229]ThưDoussain,6-6-1787(BEFEO,1912.t.19)[230]ThưLabartettegởichoLetondal,21-5-1787(A.Launay,III,t.129).[231]ThưDoussaingởichoDescourvières8-6-1787(BEFEO,1912,t.19).[232]

TagặplạitênChânởBắcHà,sớmnhấtsauvụnàylàlúcTônSĩNghịsang,NgôVănSởrútđisaiĐặngVănChânđemthuỷquânvềtrước.CáctrậnsaunàyChâncũngchỉhuythuỷquân.

[233]BEFEO,1912,t.17[234]Cươngmụcq47,3a,Liệttruyệnq30,t.136[235]RI,XIV,1910.t.46[236]TruyệnNguyễnHuỳnhĐứctrongLiệttruyệnq7,10a-17b,Thựclụcq4,3b-5a[237]ThưLabartettengày30-6-1788kểtrước.TàiliệucủaĐặngPhươngNghi(SửĐịasố9-10,

t. 204), lời chú trang239chobiếtviênquanchỉhuyTiềnvệbịbắt tên làTrầnĐức.ÔngNguyễnPhương(ViệtNamthờibànhtrướng:TâySơn,t.211)dựaTâySơnsửtruyệnchỉrõviêntướngcầmquânchoNhạclàNguyễnVănDuệ.ChúngtanghĩrằngchínhDuệvớiquânrútvềtăngcườngmớigâytựtinchoNhạc.CòntênTrầnĐứcnêurachắcvìôngLabartetteởQuảngBìnhlộnvớiHuỳnhĐức,ngườitheoDuệvềrồinửađườngtrốntheoNguyễnÁnhđượcbanchohọNguyễnvậy.

[238]TruyệnNguyễnĐăngVân.Liệt truyệnq13,20b-21b,Thực lụcq3,5b,6a.SaunàyVânhăngháichốngquânPhạmVănSâmtớichếthẳnkhôngPhảivìquátrungthànhvớichủmớimàvìmốithùcũvậy.

[239]Liệttruyệnq30,27b.Cươngmụcq47,28b.[240]Liệttruyệnq30,42a[241]ThưLetondaldựavàothưLabartetteởBốChính7-11-1788(RI,XIV,1910,t.53).[242]Thựclụcq3,1b[243]

TàiliệucủaNhậtkýHộiTruyềngiáoBắcKỳ(SửĐịasố9-10,t.195).HoàngLê,t.132ghingàyđốtphủChúalà8-10nămBínhNgọ(28-11-1786)sovớingàyTrịnhBồngvàoThăngLong(4-11-1786)thậtquágần,khôngkịpchoquánhiềusựviệcxẩyratrongthờikỳBồngcầmquyền.Chúngtavẫnkhôngcótàiliệunàokhácđểđốichiếunêntạmdùngcáckếtquảtrênvậy

[244]TríchlạicủaHoaBằng,QuangTrungNguyễnHuệ,sđd,t.135[245]ThưôngDaussainngày6-6-1787kểtrước[246]Chitiếtvềngàytháng,sựviệccóchỗnàokhônggiốngvớiHoàngLê,Liệttruyện,Cương

mụclàlấyởtàiliệugiáosĩ(SửĐịasố9-10,t.195trởđi).TướngtiênphongcủaNhậmmàtàiliệunàygọi “VachQuinh” là QuýnhNgọc hầu, người thắngNguyễnNhư Thái ởĐiềmXá. Tài liệu cũngkhôngnóitới“ongDocchiên”xungđộtvớiNguyễnHữuChỉnhlàai,nhưngsovớicácnơikháctabiếtđólàHoàngViếtTuyển.ChínhTuyểncoithuỷquân,ởSơnNam,nguyêncùngvớiChỉnhlàbộtướngTâySơn,vàkếtcụccũngnhưDocchiếnbịtanquânvìmộttrậncuồngphonglàmchìmhạmđội.NhắclờiChỉnhởHoàngLê“TuyểnởSơnNamkhôngvề(cứuThăngLong)kịp”làvôlývìSơnNamsaukhiDuậtbạiđãtrởthànhtuyếnđầumàsaoquânTuyểnlạibấtđộngkhônggiaochiến?PhảinóinhưtàiliệugiáosĩlàChỉnhcònhivọngxoadịusựthùghétcủaTuyển,hivọngthànhhìnhkhiTuyểnđượcbạnbèởTâySơnbảođừngcóvềmànguyhiểm.TuyểnviếtthưchoChỉnhxinthatội,bịTâySơnbắtđượcnênphảichốngTâySơntớicùngvàChiêuThốngtronglúccầnngườicũngkhôngkẻvạchchuyệnbỏrơiChỉnhnữa

[247]TheocáctàiliệutathìNguyễnNhưTháibịgiếttạitrận.CácgiáosĩchotabiếtThái(màhọ

gọiLêThai)bịbắtgiữvàmãi tớikhiNguyễnHuệ raBắcgiếtNhậmmớiđemxử tử (10-5-1788),HoàngViếtTuyểnbịgiếtngày1-6-1788.

[248]HoàngXuânHãn,LaSơnphutử,sđd,t.98,102,103,109[249].LaSơnphutử,sđd,thưcủaNguyễnHuệgởiNguyễnThiếp,t.105,106[250]

Tàiliệu“NhậtkýGiáohộiBắckỳ”...đãdẫncónhiềuchitiếtgiốngvớisửtanhưchuyệnChỉnhxuấtquândùngdằngvìthấyđiềmxấu,ChỉnhlẻntrốnvềThăngLonglúcnửađêm,Nhậmxâythànhphòngthủ...DuyởđâylạinóiNgôVănSởđếntháng12-1788mớiraBắcvới2.000quân.TôitheotàiliệutavìcónhiềusựkiệnvềlúcđánhChỉnh,NgôVănSởđượcsửtanóiđếnnhiềuquáchắckhônglầmlẫnđược.

CònvềviệcthụhìnhcủaChỉnhthìhẳntàiliệugiáosĩcảichínhlờitruyềnChỉnhbị“tứmãphânthây”nhưngườitavẫntinChỉnhđãtiêncảmtrongbàithơ“Cáipháo”.

[251]Cươngmụcq47,28ab,29ab;Thựclụcq3,10b.SửtanóiNhậmbịbắtgiếttronglúcđang

ngủ.CólẽvìkhiếptàihànhquânthầntốccủaHuệmàngườitađãhạgiáNhậmquáđáng.QuântrẩyrarầmrộsaoNhậmkhônghaybiết,nhấtlàkhiNhậmvẫncótâmlođốiphóphươngNam?Tàiliệugiáosĩcónhiềusựkiệncócôngchúngdựkhán(Nhậmbịtróidẫnrapháptrườngphơinắngmộtngày)vàlạicóchitiếtngàythángđíchxácnênđượcchúngtôitheoởđây.

[252]Tacốlựalấychứngcứđíchxácnhấttừcácnguồntàiliệukhácnhau.Vềdanhtínhquan

binhTrungHoa,tatheosửThanhvìchắchọbiếtrõvềngườicủahọhơn(tuynhiêncólúchọviếtHứaThếHanhrồiHứaViệtHanhchẳnghạn).VềquânsốchắcsửThanhđãrútbớtsốquânchínhquiđihoặcvìTônSĩNghịsợtộiđãbáocáoít,hoặcmặccảmthuatrậnkhiếnngườitaphảigiấubớtquân.Cònvềsốướctínhcủagiáosĩ,tanghĩrằnghọthấythanhthếquânThanhtoquásovớicánhânconngườithờiloạntrốnchuitrốnnhủinhưhọvàngườiđươngthời,nênđãphóngđạira.Tạmthờitadùngconsố20vạncủasửViệtkểluônquânchínhquivàphụlựccủaThanh,quânnghĩadũngcủanhàLê,chắckhôngsaibaonhiêu.

[253]Vềngàytháng,chứngcớcủaLêQuýnh(Bắchànhtùngký)chắcđángtinhơnmiễnlàvới

mộtvàixácđịnhnhỏthêm.CácgiáosĩchotabiếtngàyquânThanhvàoThăngLonglà17-11thậtquácáchbiệtvớingàydoLêQuýnhđưara(18-12-1788).Tađoánchừnghọghilộngàyâmlịchvìcácgiáosĩcũngcódùngngàyâmlịch(saunày,tathấyL.Barizycũngcómộtlầnlầmnhưvậy).Ngoàira,cácngàyđánhnhauTếtKỷDậusorađềusítsao,khôngcósaibiệtnàogiữacáctàiliệuhết.

LêQuýnhchoquânThanhchiếmKinhthànhngày22tháng11âl(19-12-1788).NguỵNguyên(SửĐịa,số9-10,t.251)ghitụtlại2ngày.Khácbiệtcólẽvìsựlựachọnsựkiệnkhácnhau:LêQuýnhđợivuavềvàođềnKínhThiêntrongthànhmớicoilàđãchiếmđượcThăngLong;NguỵNguyênphíaquânThanhtínhtừlúcquânNghịthấyThăngLongbỏtrống.Nhưsựkhácbiệtngàythángđócũngchứngtỏcuộchànhquântiếntriểnrấtchậm.TathấysáchHoàngLê,t.245,246thuậtchuyệntrướcđóđếnbờbắcsôngNhị,chuyệnsửađềnKínhThiênrướcNghị,vàghithêm:“Hômấyngày11tháng11nămMậuThân”.HômsaucólễthụphongchoChiêuThốngởđiệnKínhThiên.NếunghĩrằngthờiđiểmquânThanhvàothànhThăngLonglàquantrọngkhôngnhânchứngđươngthờinàocóthểquênđược,thìtađoánrằngngàycủaHoàngLêghichắclàngày“21tháng11”MậuThânmàvìsaoquachéplạiđãlọtmấtmộtchữthôi.

[254]CácgiáosĩcònchotabiếtQuangTrunglênngôitừtháng10âltứclàngày8-11-1788chớkhôngphảingày22-12-1788nhưsửtachép.ChắcýđịnhlênngôivốncósẵnmàngàylàmlễthìphảidờilạivìtintứccanthiệpcủaquânThanhđưavềkhiếnHuệphảidờitớingàyxuấtquânmớilàmcholongtrọngmộtthể

[255]ThưgiáosĩLongergởichoJulliard(A.Launay,III.t.238[256]Liệttruyệnq30,32b[257]BảnHoàngLêcủaNgôTấtTố.ÔngHoaBằng(QuangTrung,t.189,chúsố4)cholàĐại

ĐôđốcBảo,ĐôđốcLonglàmtướngHữuquân,ghicủaAnNamnhấtthốngchí(tênkháccủaHoàngLê),chobiếtLonglàtênkháccủaLiệttruyện(q30,33b)gọiĐôđốcMưu.KhôngbiếtbảnAnNamcủaôngHoaBằnggọiBảovớichứcgì

[258]Tài liệugiáo sĩ cho tabiếtquânđịchchết50.000người, tùbinhđộ3.000,3.400người.

HoàngLê nói bắt đến hơnmột vạn.NguỵNguyên: hơn vạn người chết đuối, vớiHứaThếHanh,TrươngTriềuLong,quânngựacủaTônSĩNghịtrởvềkhôngđầymộtnửa.ThanhsửchobiếtthêmngườichếtlàTổngbinhLýHoáLong,ThượngDuyThanhvà13tướngkhác.TùbinhtheolờiNguyễnHuệnóivớiThanhlàhơn700người.VềphíathiệthạiTâySơn,sửtaimlặng.CácgiáosĩchobiếtnộitrongtrậnNgọcHồicóđến8.000ngườibịgiếttrongđócómộtsĩquancaocấp.TrongkhiđuổitheoquânđịchởsôngThương,NgôVănSởcũngbịthiệt.

[259]Liệttruyệnq30,35a.CảchuyệnđánhThanhlàtừ32b-35b

[260]NgayđếnHoàngđếTrungHoacũngcóvẻnểvìtânAttilanàyvìngàimớiphongônglàmvuaBắckỳquatrunggianmộtvịĐạisứ,quêncảviệc50000binhlínhTrungHoađãchếtvìtayTiếmvươngnămngoáichỉtrongmộtcuộcgiaochiến...TiếmvươngkhôngthèmrờiNamkỳđểnhậnsắcphongtạithủđôchúngtôivàchỉchịupháimộtvịquanthườngnhândanhông.ÔngnàymặcáoChúaônglàmvịđạisứTrungHoaphảikínhnể”.(ThưôngLaMothegởiôngBlandin,20-1-1790,SửĐịa,số9-10,t.227.

[261]HoàngXuânHãn,LaSơnphutử,sđd.t.109-147[262]ThưôngLaMothegởiôngBlandinđãdẫn[263]ThưôngEyotgởiôngBlandin,5-7-1789(SửĐịa,số13,t.146,148).Innghiênglànguyên

vănchữquốcngữ[264]ThưPigneau.Pondichéry.20-3-1785(A.LaunayIII:t.85[265]ThưLongergởichoDufresne,1-5-1786(A.LaunayIII,t.121).[266]ThưP.Ginestar.1784,BSEI.XV.t.90,91.ThưPigneau,Bangkok.5-12-1783bổtúctên

FerdinandbằngOlmédilla.Theoông,P.Ferdinandchếtvìmộtvụmêtínđàmtàu.Ngườigiếtônglà“ÔngDoclanh”(?)vốntànác,đãtừngcướpbóccácngườiTrungHoanênbị“ÔngLongnhuong”kêuvềGiaĐịnhchémđầu.ChúngtôiphốihợptheotincủaGinestar,tuyviếtthưsaunhưngởSàiGònvùngTâySơn,tấtrõchuyệnhơnPigneauởBangkok.ÔngChung:ÔngChủng.NguyễnÁnh.

[267]Liệttruyệnq28,8b,9a.chuyệnBá-đa-lộc[268]

Thư Pigneau 20-3-1785 dẫn trước; thư L.MGinestar 1784. L.MCastuera gởi cho L.MTrưởngtỉnh11-7-1784(BSEI,XV,t.92-96).LưuýrằngtheoPigneauthìviệcđisứlàdo2L.Mchứkhôngphảiôngđềxướng.Tháiđộ thật làdễhiểu:Pigneauvẫncònmuốn tránh tiếngmìnhđãcanthiệpvàochínhtrị.Chúngtatheotàiliệucủangườitrongcuộcđểthấyphầndodự,phầnchủxướngcủaPigneau.HaingườisứcònsốngchứkhôngphảibịgiếtnhưtincủaLiệttruyện.

[269] Thư Langenois gởi cho Descourvières 14-11-1783: Pigneau gởi cho Descourvières.Bangkok,5-12-1783,thưCastueranóitrên

[270]ThưPigneauởPondichéry30-3-1785(A.Launay,III,t.92).Thựclụcq2,4b.Liệttruyệnq15,17a.

[271]ThưPigneaukểtrênvàthưởPondichéry6-7-1785(A.Launay,III,t.154).Liệttruyệnq15,17b

[272]ThưMgrLeBonchohộiTruyềngiáo21-12-1778(A.Launay,III.t.94).[273]A.Launay.III,t.158,159,160[274]A.Launay,III.t.154[275]ThưtừAriancoupam,12-3-1786(A.Launaỵ.III,t.161,162)[276]ThưÁnhviếtchoBá-đa-lộc,choToànquyềnPondichéry,choDeRichery(xemPhụlục).

Thực lụcq3,1ab,ghiviệcvào thánggiêngĐinhMùi (1787) sovới tài liệu trên rõ là saivớingàythángcủacáctàiliệuđíchxáckháckểtrên.HoặccóthểsửquanghingàyAntonioluitàuchăng?

[277]NhậtkýcủaôngLetondalởMacao1786(A.Launay,III,t.156).ThoảướcởMacaokếtiếp

saucũngởsáchnày,cáctrang157,158.BứcthưchữNômthứ8cócâu:“VảviệcCô-áQuốcsaitàusangcùngviệcTasaiphụcsứthìđãsaiKhiêmHoàhầu,ThiệmMẫnhầudụtườngđểsự”(chúngtôinhấnmạnh)

[278]Liệttruyệnq15,17ab[279]ThưPigneautừPondichéry6-7-1785đãdẫn[280]Correspondancegénérale,volVII,t.571dẫnbởiMaybon(Histoiremoderne.sđd,t.213)[281]Correspondancegénérale.volVII.t.567,dẫnbởiMaybon,sđd,1.216[282]A.LaunayIII,t.174.175[283]A.Launay,III:t.168.169,170...[284]A.Launay,III.t.197.198,thưcủabộHảiquângởichoDeConway-12-1787[285]A.Launay.III.t.177-.SựthựcNguyễnVănLiêm,PhạmVănNhân.hoàngtộcvàvõtướng

đâuphảilàtôitớthôngthường![286]A.Launay,III,t.183[287]A.Launay,III.t.184,185,187[288]TríchdẫnbởibàibìnhluậnsáchMgrD’AdrancủaL.C.LouvettrongBEFEO,1901,t.261.

Vídụnhư tiếc rẻ củaLurodeCultru trongHistoirede laCochinchine françaisedesoriginesànosjours,1910,t.22

[289].G.Taboulet,“LetraitédeVersaillesetlescausesdesanon-exécution”,BSEI,XIII.t.105.

[290]HistoiredeFrance,II,Larousse.1954,t.72.[291]ALaunay,III,t.198[292]TờGazettenationaleởPondichéry,ngày14-6-1789(A.Launay,III,t.1999).[293] .BảnchụpảnhbứcthưchữHáncủaNguyễnÁnhgởiLouisXVIchữđượcchữmất(A.

Launay,III,t.204).NguyênbảndịchdoG.TabouletđăngtrongLagestefrançaise,I,sđd,t.214,215[294]Thựclụcq2,22a,Liệttruyệnq30,14b.[295]VùngCầuSơncòntênởThịNghèphíađườngHàngXanhxalộbâygiờ.Lưu…SàiGòn

thờibấygiờởquanhvùngChợQuán[296]

TrịnhHoàiĐức,“Thànhtrìchí”,TrầnKinhHoàdịch,Đạihọcsố6tháng12-1961,t.52.[297]Thựclụcq2,22abchoviệcTâySơnbấthoàxảyravàotháng7âl(1786)vàviệcloạnởGia

Địnhvàotháng9nhuậnnămđó(saokhônglànhuậntháng7?).Chiếntranhbấthoàthựcsựxảyravàomùaxuân1787(xemchươngtrước).TrịnhHoàiĐứccũngđồngýnhưvậy.BiếnloạnởGiaĐịnhcóthểâmthầmnhennhúmtừnămtrước

[298]H.Cordier,CorrespondancegénéraledelaCochinchine,t.209.[299]Liệttruyệnq6,12b[300]LượngPhụcủaThựclục,Liệttruyện.[301]HổChâucủaThựclục,ởcửasôngHàmLuông.Xéttheođườngluiquân,cólẽkhôngphải

làđịađiểmởSaĐécnhưtintưởngthôngthường.ĐịađiểmHổChâucủaPhạmVănSâmsaunàycũngchứngtỏnhưvậy:khônglẽSâmởBaThắcmuốnvềBắclạingượcdòngTiềnGiang?

[302]NgoàiThựclục,xemtruyệnLêVănQuân,Liệttruyệnq27,2b,3a

[303]ThánLungcủaThựclục.ĐólàtênđấtNômtheoâmđọcmiềnNam:Than(g)Trông,địa

điểm ở làng PhúKiết, Bến Tranh, Định Tường. Gọi như thế là vì ở đó, theo truyền thuyết, quânNguyễncólàmmộtvọnggácdòchừngTâySơn.CũngvìxuấtxứđịadanhnhưvậynênởHậuGiangcũngcóThangTrông,VọngThê(quậnHuệĐức,AnGiang).TadòtheotìnhhìnhchiếnsựởđâymànhậnđịađiểmởĐịnhTường,loạibỏđịađiểmAnGiang.

[304]HồiOacủaThựclục.ĐólàđịađiểmVàmNaoởTânChâu[305]GiồngPhúTriệuởCáiBè?[306]ThưchữNômđánhsố9,đềngày6-1CảnhHưng49(1788).[307]Thưsố10đềngày15-1CảnhHưng49(1788).[308]

ThưLavouégởichoBoiret.DescourvièresởParistừTânTriệu13-5-1795(BEFEO,1912,t.32).

[309]Thưsố11,20-5CảnhHưngthứ49(1788).Thựclụcq3,7bđặtchuyệnvàotháng10âm

lịchĐinhMùi(1787),thậtquásớm.ÔngLetondal(RI,XIV,1910,t.53)viếtthưngày7-11-1788bắtđầuchuyệnnàybằngcâu:“Vàotháng7-1788viênbạochúaấyrấtlolắngvề3hay400ghemàônggởivàoĐồngNai”.ÔngviếttheothưLabartettechobiết,nhưvậyviệcNguyễnHuệgởiquânđivàoNamxảyratrướctháng7dươnglịchnhiềuthángđúngnhưxácnhậncủaNguyễnÁnhtrongthưgởichoJ.Liotkểtrên.ThựclụcchorằngquâncứutừQuiNhơnvào,nhưngHưnglàtướngcủaHuệvìtathấysaunày(1793),ôngcầmquânPhúXuânvàocứuQuiNhơn.NguyễnÁnhchỉviết“TâySơnlàthằngHưng”,Letondalkhôngbiết tênHưng,nhưngOlivierviếtchoLetondal (thưngày15-7-1789,BAVH,Oct-Déc1926.t.362)cónóiNguyễnÁnhbắtmộttướng“doloạntướngHuệgởiđến,thatộirồi nghi ngờ gì đó, ông dem chặt đầu”.Olivier lầmHưngvới PhạmVănSâm, nhưng lời đó thêmchứngcớrằngHưngđãđượcHuệgởiđến.Cólẽthấycứukhôngđược,HưngđãbỏvềtrướckhiSàiGònbịvây(tháng6âl)nênmớithoátđược.

[310]VùngTânHiệpbâygiờ[311]NghiGiangcủaThựclụcTêncácchợthấyởĐNNTC,LụctỉnhNamkỳcũngnhưởThành

trìchícủaTrịnhHoàiĐức[312]ThưNômsố12[313]CảnhLộgiangcủaThựclục[314]

ThưCastueratừChợQuán11-6-1789(BSEI,XV,Larévolte,bđd.t.100,101).

[315]TruyệnNguyễnVănTồn,Liệttruyệnq28,3a-4b[316]Khôngbiếtởđâu.TheonghĩaduydanhcủachữChâuThái珠揉cóphảilàmộtnơikhai

mỏngọc,châubáuởbờbiểnXiêm,MãLai,MiếnĐiện?[317]Thưsố11ởPhụlục[318]Nhữngsửsựkểtrongtiết,trừcácxuấtxứkháccóghi,đềulấytừThựclụcq2,18bđếnhết,

q3,q4,1a-15a[319]TríchlạicủaThanhLãng.BiểunhấtlãmVănhọcCậnđại,TựDoxb,1958,bàivăn“Nhựt

trìnhĐôngcungkývãngTâybang,táihồibổnquốc”,trang51

[320]Thựclục,q4,15b

[321]TríchlạicủaG.Taboulet,“LetraitédeVersailles”,BSEI.XIII.hđd,t.103[322]TờGazettenationaleđãdẫn[323]Thưngày14-4-1788(A.Launay,III,t.178).

[324]VănkhốNgoạigiaoÁchâu,tríchbởiCh.Maybon,Histoiremoderne,sđd,t.268

[325]L.Gaide.“NoteshistoriquessurPouloCondore”,BAVH,Avr.1925t.88.ChứngminhthưghiSàiGònngày10-8-1779.

[326]V.Imbert.LeséjourenIndochinedel’ambassadedeL.Macarney.sđd,t.2[327]

Thựclụcq5,7b.[328]Thưngày16-12-1789(A.Launay,III,t.158,chúsốl)Ch.Maybon,Histoiremoderne,sđd,

t.270.H.Cordier,Correspondancegénérale,sđd,t.209[329]

“Larévolte...”bđd,BSEI,1940,t.101,102.[330]DẫnbởiG.Taboulet.Lagestefrançaise...sđd,t.204[331]Chuyện.J.CrawfurddoCh.Maybondẫn[332]SouvenirsdeHuế,t.18[333]L.MallerettríchlạicủaA.Faure.BSEI.X.chúsố1.t.37.[334]Liệt truyệnq28,8b,9ab.Thựclụcq6,35a.Liệt truyệnđãlầmgọiDayotlàNguyễnVăn

Chấn.ThựclụccóghiChấncoitàuPhiPhụngmàtheoBarizyngườicoiđólàVannier.VậyVannierlàNguyễnVănChấn.DayotcótướclàTríLượchầucótênViệtthìphảilàNguyễnVănTrí.Thựclụcq9,3acó2tênBa-lang-hi,Ba-la-di,Caiđội.ngườiHồngmao(?),chắccũngchỉlàBarizy.

[335]G.Taboulet.Lagestefrançaise...,sđd.t.250[336]Thựclụcq6,35a,q7,26a,q10,18a[337]

BAVH,Avr-Juin,1922,t.139trởđi;Janv-Mars1923,t.43trởđi.[338]G.Taboulet.Legestefrançaise...Sđd,t.248[339]Thựclụcq6,19a[340]G.Taboulet,sđd.A.Cadière,“LesFrançaisauservicedeGialong:Despiau”.BAVH,Juil-

Sept1925,t.185[341]

ThựclụccónóiđếnviệccổngcủacácxứTà-nêngoàicácxứXiêm,Miên,VạnTượng.ThưOlivier10-4-1798:“VuaphảiliệucóvàingườiÂubêncạnhđểchocácnướctincậy”.(BAVHJanv-Mars1923,vềChaigneau).

[342].L.Cadière,“LesFrançaisauservicedeGiaLong:leurcorrespondance”,BAVH,Oct-Déc

1926,t.363,364.[343]

Thực lụcq5,2a,q7,13a,14b,q9,16b...Đó là trườnghợpcủaVũBáDiên,ĐặngTrầnThường,NguyễnBáXuyếnvànhữngngườidoNguyễnĐinhĐắcchiêumộởBắcHà.

[344]V.Imbert.Leséjour...,sđd,t.26[345]HoàngLê,t.240[346]DoTrịnhHoàiĐứckể(Aubaret,t.189).KinhĐôiMachảytừchợRạchKiếng(LongAn)

vàosôngVàmCỏĐông[347]Việtđiệnulinhtập,LêHữuMụcsao,dịch,KhaiTrí,truyệnThiêncổĐịachủXãtắcĐế

quân,t.218;bảndịchtrang57[348]HoàngLê,t.208[349]

ChữtrongthơcảmhoàicủaPhanHuyÍch,tríchnơiHoaBằng,QuangTrung,sđd,t.275.[350]LaSơnphutử,sđd,t.144-146.[351]SớbằngchữNho,lượcdẫnbởiHoaBằng,sđd,t.277[352]

ChiếutheoSùngChínhThưviện,LaSơnphutử,t.147.ChutửlàChuHy,mộtTốngNhocódanh trongphong tràoTânKhổnggiáo.Thuyết cáchvật trí tri của ông lấy trong sáchĐại học,khôngphảihiểutheonghĩathựcnghiệmmàlànghĩatrongkinhsáchxưa,nhưngcũngtỏrõđượcýthứcphụccổ,ýthứcđẩymạnhsựxuấthiệncủaVươnghọc,vừalàphảnứngvừalàtiếpnốicủaChuhọc.

[353]DẫnlạicủaHoaBằng(QuangTrung,sđd, t.283-285)lấyở“Hàncácanhhoa”củaNgôThìNhậm.NgườitacũngtìmđượctờchiếukhuyếnnôngcủaQuangTrungvàCảnhThịnhsứcdântrungchâuBắcHàcanhtác(TựDo,1-11-62).

[354]LờinhắcviệclàmsổđinhtrongtờsứcvềviệcthâuthuếlàmsảncủadântổngHữuĐạo,

huyệnThượngDu,NghệAn.QuangTrung thứba,25-3 (9-4-1790).Cũng tìmđượcởNghệAnsổkhairuộngđấtcôngtưcủaxãVõLiệt(TháiĐứctháng7nămthứ11(1788)vàsổnhânsốcủaxãVõLiệt(1792).(TinđặcbiệtmiềnBắccủanhậtbáoTựdo,19-1-1963).

[355]HoàngLê,t.270[356]Liệttruyệnq30,40b[357]LaSơnphutử,sđd.t.141,142[358]V.Imbert,Leséjour...sđd,t.28[359]QuangTrung...sđd,t.310-315,t.320-329tríchthưđòi6châu,biểucầuhôn,chiếusaiVũ

VănDũngđisứ.SứbộMacartneycũngnóiNguyênHuệ“cónhiềumộnglớnmàmộtlàchiếmlấymộtphầnnướcTrungHoavàôngkhôngngầnngạitìmđủmọicáchđểthànhcông”(sđd,t.17).HoàngLê,t.271

[360]HoaBằngnóiđòi6châunhưngtờsớdângCànLongcótríchtrongsáchQuangTrung...lạikểđến7châu.ÔngLýVânHùnglạinóiđến16châu(SửĐịa,số13,t.135-142)vàchorằngsởdĩnhàThanhtrảđấtlàvìQuangTrungchịulậpđềnthờSầmNghiĐống(nhưngôngkhôngchobiếtởđâunóinhưvậy).

[361]LươngĐứcThiệp,ViệtNamtiếnhóasử,Liênhiệp,1950.t.102-105[362]HoàngLê,t.256[363]ViệcGiảvươnglàaithìcònmùmờ.TâySơnthuậtlược(bảndịchởSửĐịasố7-8,t.161)

cholàĐôđốcNguyễnHữuChẩn,mộttênhếtsứcxalạ.HoàngLêchobiếtNgôThìNhậmchọnđượcNguyễnQuangTrịlàmquầnhiệu(?),ngườilàngMộĐiền,huyệnNamĐàng,NghệAn.Liệttruyệnq30,39achỉđíchxácPhạmCôngTrịngườicómặtởGiaĐịnhnăm1783.RắcrốilàtrongsứbộquaThanhnăm1790lạicótênPhạmCôngTrịđãđếnQuảngTâymàvìNguyễnQuangThuỳbịbệnhphảitheohộtốngtrởvề.CànLongcũngđượcthôngbáoviệcnày(ĐạiViệtquốcthư,BộQGGD,t.270).

[364]HoàngLê,t.262-265.Liệttruyệnq30,35b-39a[365]Liệttruyệnq30,42b.HoàngLê,t.267-271

[366]Thựclụcq6,3a[367]V.Imbert.Leséjourdel’ambassade...sđd,t.23-25,t.40.HoàngLê,t.270.Trướcđó,khi

raBắcchuyếnđầu,NguyễnHuệđãbiếttìmcáchthudụnggiớitiểucôngnghệđểgópsứcvàoviệcchếtạovũkhí,giatăngtiềmnăngquânsự.HoàngLê,t.100,nóiviệcHuệ“saitìmthợsắt”.XemthêmSửĐịasố9-10,t.225

[368]ThưLelabousseởGiaĐịnh,13-12-1970(A.Launay,III,t.278).[369]HoaBằng,QuangTrung...sđd,t.222,224,226[370]Liệttruyệnq33,27a,28b.HoàngLê,t.269[371]HoaBằng,QuangTrung...sđd,308,dẫnlờiNgôThìNhậmghitrongBanggiaohảothoại

củaông[372]V.Imbert.Leséjourdel’ambassade...sđd,i.15,16,17[373]ThưgởichoLetondal6-10-1797(A.Launay.III,t.244).[374]V.Imbert.Leséjourdel’mbassade...sđd,t.22,23,27[375]HoàngLê.sđd,t.269.Thựclụcq4,14b[376]

ÔngHoàngXuânHãn (SửĐịa, số9-10, t. 3-8, t. 245-263)dịchCànLongchinhvũAnNamkýcủaNguỵNguyênvàphụthêmGiaKhánhĐôngNamTĩnhHảiký,xácnhậnchonhữngýkiếnchúngtôivừanóitrênnăm1968“ChaconNguyễnQuangBìnhdùngbinhcướpnước.Củatrongnướchưhao.Thuyềnbuônkhôngđến.Bènsaihơn100chiếcTàuô,12viênTổngbinhlấytiếnglàtìmmuaquânlương,đichiêutậpnhiềutụivongmạngdọcbờbiểnTrungQuốc.Lấyquantướclàmmồinhử, cấp cho thuyềnvàkhí giới, sai đưađườngcướpMân,Việt,Giang,Chiết” (CànLong...)“ĐếnđầuđờiGiaKhánh(1796)mớicócướpthuyềnquấyrối.CướpthuyềnnàybắtđầutừkhichaconNguyễnQuangBìnhởAnNam,quânmỏi, lươnghếtbènvờibọnvongmạngdọcbểcấpchobinhthuyền,nhửbằngquantước,saicướpcácthuyềnbuônởbểgầnđểbiệnlươngthực(GiaKhánh...).Chínhchúngtôinhấnmạnh.

[377]Thựclụcq6,7b,9a;q10,3a,6ab,38b...ÔTàuhảiphỉlàtêngọitừLiệttruyệnq30,41b.Ngoàiraởq7,13b,q11,4b...vẫngọilàTềNgôihaiphỉ.

[378]NguỵNguyêngọilàMạcPhùQuan.SáchTĩnhhảikýkểtrêncũnggọiMạcPhùQuan,còn

chobiếtthêmtênTrầnThiênBảocósắcấnTổngbinhAnNamvàthêmBáuNgọchầu,LuânQuýLợivới4Tổngbinhkhác.

[379]Lờidụkhuyếnnôngkhaikhẩnđất:“GiaĐịnhphìnhiêumàlươngchưachứađủ”(Thựclụcq6,4ab).

[380]Thựclụcq4,16ab,17b,23a;q5,18a:“Chodâncácdoanhtrưngđấtruộnghoang”.[381]Thựclụcq5,6b,7a,21b.Vềviệccấplúagiống,Thựclụcq5,22aghiđãphátđến1vạnđấu

chonôngdân[382]Thựclụcq5,15a[383]Thựclụcq4,12a:“Sai4doanhcôngđườngquannhómlưudângốctừBìnhThuậntrởra,

biêndanhtánh,niênquánđểmiễnthuế”.Cùngquyển,17abởBaThắc:“Bọnphiêndânmớivề,vậngạo500vuôngchovayđểcanhtác”.Quyển6,2a:“DânPhúYên,BìnhKhang,BìnhThuậnkhổvìgiặctànbạo,dắtdíuvợconvàoBàRịa.SàiGòn,vuakhiếncấpđấtlàmăn”(Xuân1792).

[384]Thựclụcq4,10b:“Xiêmhạnhán,(Vua)cho8.800vuônggạo”.Xemthêmq6,37b;q5,2a:“Từmùahạ1789,nghequânThanhđánhTâySơn, (Vua) saiPhạmVănTrọngđem thưđiQuảngĐôngvàlấy50vạncângạogiúp.Ghebịchìm”.

[385]Thưngày29-12-1791.G.Taboulet,Lagestefrançaise,sđd,t.242,243.[386]

Thựclụcq4,24b:“NướcTà-nê(Chà-và)saisứhiếnphươngvật”.Cùngquyển,28b:“NướcTam-hoạtsaisứthầnGiáp-tất-đơn,Điền-hoàtớichobinhkhí(Vua)tặnglạiquốctrưởnghọmộtchiếclọngvàngvàmộtvạncângạo”.Lưuýrằngtuếcống,triềucốngtheokiểutươngtựlàmộthìnhthứcbuônbán chính thứcởĐôngphương (JacquesLacourGayet.Histoire du commerce, t. II, phần vềthươngmạiTrungHoa:phát triển thươngmạivàchínhsách triềucống, t.358,359.SáchThực lụccũngđầyrẫycácchuyệntachoXiêmgạo,kỳnam,sáp,đường,Xiêmcholạidiêmtiêu,súngống,voi.Ýnghĩabuônbánthựcquárõràng.

[387]Barrow(BSEI,1926,t.208)cóghichuyệnGiaLongđểpháttriểncácvườntrầulấyphẩmvậtxuấtcảng.ĐâychắclàThậpbátPhùViên,18thônVườnTrầuởHốcMônmàTrịnhHoàiĐứccũngcónhắctới.

[388]Thựclụcq4,25b;q8,29a.XinxemlạitìnhhìnhthịtrườngđườngcátởQuảngNamđãnói

vềvùngTâySơnđểsosánh.[389]Thựclụcq4,18a,19a;q5,6a,17b.[390]Thựclụcq4,11a[391] “Nội viên Thuyền chủ Huấn Đức hầu là tôi tâm trường. Vả lại gia tư ấy lai khứ tiện

thông...”(Phụlục,thưchữNômsố11).[392]

Thựclụcq4,12b.Tỷlệđổichác3/1làởhaiđầutốiđavàtốithiểu,còncácmốcởgiữathìtỷlệcaohơn:3,6/1(22/6.3,7/1(15/4).Chắcngườitacũngsợhếtgạo!

[393]Thựclụcq5,18a.Điểuthươngchắclàloạiarquebuse,súnglớn60kgchắclàloạiđạibácdiđộngmàL.Barizycónói tới trong trậnĐôngCâyCầy1801saunày.Hoả tâmđạnchắc làđạnnổmảnh.

[394]SuzanneKapelès.“Uncasdedroitmaritime internationalen1797”.BSEI,XXIII, t126-131

[395]Thựclụcq7,26a,q9,3a,8a[396]Thựclụcq4,36a[397]Thựclụcq4,11a,29b;q5,4a,18b;q8,7b[398]Thựclụcq4.8b,9b,17b;q6,32b,33b[399]PhủbinhlàchếđộbinhvụcótừđờiBắcChusangTuỳ,Đường,bắtdântrongsổbộlàm

lính,miễnchocácthứthuếtô,dung,điệu,phảichịuhuấnluyệntrongnhữngkhirảnhviệcnông,phảitựlựcsảnxuất.GiaĐịnhtổchứctheochếđộHán,Đườngchắccũngđãsửdụngphủbinhtheoýnghĩanày.

[400]BAVH,1936.t.111,112.XemthêmTrịnhHoàiĐứctảtrạisúngkểsau[401]Thựclụcq6.25a.[402]

G.TaboulettríchlạitrongLagestefrançaise,sđdt.270.“QuelquesnotessurGiaLongparuncontemporain”,BSEI1926.t.208.ChữdùngcủaBarrow:Fentan.

8.Thựclụcq4,5a.[403]

TrịnhHoàiĐức,Thànhtrìchíđãdẫn,Đạihọc,12-1961.t.30-40.[404]Thựclụcq4,17achuyệntháng6KỷDậu(1789);22a,chuyệntháng9,26achuyệntháng12

cùngnăm;q5,10b,chuyệntháng12CanhTuất(1790).[405]

L. Malleret. “Eléments d’une monographie des anciennes fortifications et citadelles deSaigon”.BSEI,1935,t.5-108.Thựclụcq4.31a;q5,10b.BảnhoạđồthâuhẹpthànhphốSàiGònxâynăm1790doCaiđộiV.Olivier, trong Iconographiehistoriquede l’Indochine française, fig.40,pl.XXI.

[406]G.TabouletdẫntrongLagestefrançaise...sđd,t.242[407]Thựclụcq6,9b[408]Liệttruyệnq10,6b[409]G.Taboulet,Lagestefrançaise,sđd,t.250.ThưDayotđãdẫn[410]Thựclụcq4,12a[411]Theothứtự,Thựclụcq4,21a,tháng8âl.1789;q6,1a,6a,12a,tháng1âl.1793;q10,2b,

tháng2âl.1798[412]ThưcủaJ.LiotởTânTriệu,18-7-1792,BEFEO.1912,t.28[413]ThưcủaL.M.J.deJésusMariachoL.MTrưởngtỉnh.ChợQuán,4-3-1790,BSEI,1940,t.

101,102[414]Thựclụcq4,30b,tháng3âl.1790;q5,21b,tháng3âl.1791[415] Vùng Trà Dương hay Tà Dương thuộc quận An Phước (Ninh Thuận), giáp giới Bình

Thuận,vùngnộiđịacủaCàNá[416]

PhốChâmchắclàvùnggầnTánhLinhmàAymonier(“Notessurl’AnnamLeBinhthuận”,ExcursionsetReconnaissances,1885,t.210)gọilàPatjamchiếm2,3xómChàmvà2,3xómThượngChrou(hayKa-hơ).BaPhủchắclàdânĐê(Thượng)Ba-vôcủaĐNNTC,tỉnhBìnhThuận,mụcnúiPhốChâm(BộQGGD,t.28)vìởđâycónhắcđếncuộcloạnnăm1797củabộlạcnày.BaPhủhayBaVôcùnggầnnhưnhauvềchuyểnâmcũngnhưvềchữviết(nếudùngchữphủ=thủ+vô).

[417]VùngquậnlỵTuyPhong,BìnhThuận.hiệngọilàLiênHương[418]LáBuông?VùngrừngLábâygiờ?[419]Thựclụcq5,4b,6a,chuyệntháng10âl.1790;q6,10b,19b,tháng12âl.đầu1792;q7,2ab,

12a,tháng2âl.1794;q8,11a,tháng11âl.1795;q9,5ab,8a,12ab,34ab,35ab,37abchuyệntháng11âl.1796,tháng12âl,cùngnăm,tháng2âl.1797,tháng8,tháng9,tháng10,tháng12âl.cùngnăm.

[420]Thựclụcq5,21b;q6,10b,31b;nhấtlàq7,2a,12b,13a;chuyệnHàCôngThái:Thựclụcq7,4a,Liệttruyệnq28,4b

[421]Thựclụcq4,35a,q5,17a[422]ThưLelaboussechomộtngười trôngcoiChủngviệncácPháiđoànTruyềngiáo13-12-

1790(A.Launay,III,t.290).[423]Thựclụcq5,9a,32b;q6,2b,3ab;q7,12ab

[424]Thựclụcq7,24ab[425]Nhữngbằngchứngvềsinhhoạtkểởđây,nếukhôngchúrõxuấtxứ,thìđềulấytừnhững

điềumànhânviênpháibộMacartneyquansátởTourane[426]Tờsứcvềviệcthuthuếlâmsảnngày9-4-1790đãdẫn.TựDo,số1757,19-1-1963.[427]Thựclụcq5,17b,tháng5âl.1791[428]BộQuốcgiaGiáodụcVNCHxuấtbản,1962,t.89[429]Thưngày3-12-1790(A.LaunayIII,sđd,t.280).[430]TuyếtTrangTrầnVănNgoạndịchtrong“Tồncổlục”,NamPhong,V,t.137.[431]

Vũtrungtuỳbút”,NamPhong,XXI,t.462,463hay“Tồncổlục,IV,t.206.[432]10.HoàngLê.t.36[433]CácsốNamPhongtrênIV,t.205,XXI,t.461,462,PhạmĐìnhHổkểcácthứnónriêng

chotừnghạngngười:ởkinhkỳ(nóncổchầu),trẻ(tiểuliêndiệp),lính(trạolạp),ngườihầuhạ,vợcon(viênđấusư),cótang(xuânlôiđại)…nhưngtrướcđósoạngiảcónóitớiviệcthayđổiănmặc,giaotiếpdướiđờiTrịnhSâm

[434]Thựclục,q1037b[435]Chuyệntrộmcắpcủa“Vũtrungtuỳbút”,NamPhong,XXI,t.561[436]

P.BoudetvàA.Masson.Iconographiehistoriquedel’Indochinefrançaise,angVIII,hình11.

[437]DẫncủaG.Taboulet.Lagestefrançaise...sđd,t.257[438]HoàngLê,t.30[439]HoàngLê,t.76[440]Thựclụcq4,1b,14a;q6,12b;q7,30b;q8,7a,13b;q10,14a[441]Iconographiehistorique....sđd,bảngVII,hình10[442]Thựclụcq8,28bmụctháng8âl1796:“Vănvõthần...ănthuacảhàngtrênngàn”.[443]ThưôngGuérandgởiôngBlandin,20-7-1796(SửĐịasố9-10.t.159,160).[444]V.Imbert.Leséjourdel’ambassade...sđd,t.11,12[445]Thựclụcq4,32a,mụctháng4âl1790.LờicanlúcNguyễnÁnhmuốnđánhBìnhThuận

(xemsau).[446]A.Laborde.“LaprovincedeQuangngai”,BAVH,Juil-Sept1924.Trongbàicóchụpphía

ngoàitờsắccủaNguyễnNhạc,giữacó3chữthảo“Thínhchấpbằng”(giấpchogiữlàmcớ),chữđỏ,hàngbênphảimộtcộtchữ:“ThựThụclangVũVănLợi,HàNghĩaphủ,MộHoahuyện,Tứchínhtưđôvạn”.Bêntrái:“TháiĐứcthậpnhịniên, tamnguyệt,nhịthậpngũnhật(20-4-1789).Tabiết tỉnhQuảngNgãilấynướcvàoruộngbằngxenước.TheoP.Guillemet(“Uneindustrieannamite:lesnoriaduQuảngNgãi”,BAVH,Avr-Juin1926,phụlục),ởnhàLãoDiệmlàngBồĐể,huyệnMộĐứccòngiữngoàinhữngtờghiniênhiệuCảnhThịnh,MinhMạng,TựĐứccómộttờđơn(số6trongphụlục)củadân2xãthônThiệnĐề,AnMỹ,huyệnMộHoa,phủHoàNghĩaxinchođượcmiễnsưudịch.Đơn

đềngày2-12TháiĐứcthứ12(16-1-1790)[447]MộtchợởPhanRangtênChàmlàDacniên[448]CàNá?[449]

Liệttruyệnq27,4a,5b.Thựclụcq4,32a,34a,35b,38ab;q5,1ab.PhướcHưng,chữcủaThựclụclàHưngPhúcvùngcửaXíchRam.

[450]CácthưcủaPigneau26-5-1791,1-8-1791,14-9-1791,củaJ.Liot17-12-1791,củaLavouéởLáiThiêu16-6-1792(A.Launay,III,t.297).

[451]ThưcủaPigneaugởichoôngBoiret20-6-1792 (A.Launay, III, t.297).

[452]Thựclụcq6,1b,chú,sửquanghinhữnglờimàtatinchắclàcủaNguyễnÁnh,vìđốivớihọlờivualàtrọngnênkhôngđượcsơsótbỏqua

[453]Thưngày16-6-1792(A.Launay,III,t.223).[454]Thựclục,q6,2b,3ab.ChínhnhândịpnàyXiêmđòichoMạcCôngBínhgiữluônLong

Xuyên,KiênGiangvàchoChiêu-thuỳBiệnđấtBaThắcnhưngÁnhtừchối[455]ThưLelaboussechoôngLetondal,17-6-1792(A.Launay,III,t.297).[456]Thựclụcq6,6ab,7ab[457]ThưcủaL.MJeandeJesusMariakểchuyệnThiNạitháng8-1792.Larévolteetlaguerre

desTayson...,bđd,t.102[458]Ch.Maybon.La relation sur leTonkinet laCochinchinedeMgrDeLaBissachère,Ed.

Champion,Paris,1920,t.173-176.[459]NguyễnNhạcbịlầmmộtlầnkhivợchínhcủaQuangTrungmấtmàngườitađồnlầmlà

chínhHuệthươngcảmquárồicũngchếttheoluôn.LầnđóNhạctínhđemquânchiếmcảPhúXuân,BắcHà(thưôngSérardgởiôngLetondal,SửĐịa,số13, t.171).KhôngtráchbâygiờQuangToảnngănkhôngchođiđiếuchamình

[460]Thựclụcq6,13b.[461]ĐịađiểmHoaVôngcònthấytrênbảnđồbâygiờnơibờphíabắcsôngCái,đốidiệnvới

thànhDiênKhánh.Chắctrướckhixâythành,HoaVôngđãnằmcả2bờsôngnênlúcVõTánhgiữDiênKhánh,cótên“cầuHoaVông”.

[462]Thựclụcq6,17ab,18ab[463]ThựclụcviếtLaThai.Chỉcầnthêmchữ⼆sauchữ台làtacóLaHai,tênNômđúng[464]ÚcSơntêncủaThựclục[465]

ĐNNTC,tỉnhBìnhĐịnh,(q9,14a)cóghi:“ThổSơncổtháptụcgọi làthápThịThiện”.VậyđịađiểmThổSơnchỉngọnđồitrọcbêncạnhquốclộsố1cũ,gầncầuBàDi,màngườiPhápgọilàToursd’Argent.TênthôngthườnggọilàthápBánhÍt.

[466]HaNhacủaThựclục[467]PhúQuýCươngcửaThựclục,ngọnđèothấpđưatớiđồngCâyCầy

[468]LamKiều,ThạchYểncủaThựclục.

[469]ỞnúiCànDương,cólẽlàkholúagạoTâySơnđãlấyhồitháng9-1773[470]NgoàiThựclụccòncóthưcủaô.Lavouégởicácô.BoiretvàDescourvièretừTânTriệu

13-5-1795(BEFEO,1912,t.33),thưcủaJeandeJesusMaria(BSEI,XV,t.102,103)[471]ThuộclàngVânTướng,quậnBìnhKhê[472]ĐồngKhánh,quyểnhạ,233,cóghi“CùHuânđạitấnkhẩu”ởngaycửaNhaTrang.Trên

vùngthànhphốbâygiờlà“CùHuântấnsở”.VậykhoCùHuânmàNguyễnÁnhlậprachứalươnglàđịađiểmthànhphốNhaTrang.Cùngtrongsáchtrên,mộtcửabiểnnhỏvềphíanamđượcgọilà“CùHuântiểutấnkhẩu”.ĐâyđúnglàđịađiểmcửaBéởcáchthànhphố2km.PhíatâynamcửaBélànúiCầuHinvàđịađiểmCầuHin(còngọilàConHin,BàHin,khácbiệtvìsựchuyểnâmlờmờrachữviếtcốđịnh).VậyCùHuâncủaThựclụclàCầuHin.

[473]HìnhsốCXVởBAVH,Juil-Sept1926,“LesFrançaisauservicedeGiaLong”,L.CadièrelấytàiliệucủathưviệnôngLeFèvredeBéhaine

[474]ChiếntranhvâyQuiNhơn,ngoàinhữngtàiliệukháccóghi,đềulấytừThựclụcq6,21a-30a.

[475]Bứchìnhcóinlạinơitrangbìa2củaquyểnViệtNamthờibànhtrướng:TâySơn.Đôicâuđốiởtrangbìa3

[476]“Tâysơnthuậtlược”:TạQuangPhátdịch,SửĐịasố9-10,t.165[477]HoàngLê,t.92[478]HoàngLê,t.82[479]ThưLabartettegởichoLetondal,6-10-1797(A.Launay,III,1.244).[480]HoàngLê,t.89,90,t.162,163,t.167[481]HoàngLê,t.252[482]

Liệttruyện,q30,17b.)[483]Cótríchtrongcácsáchđãdẫn:LaSơnphutử,QuốcvănđờiTâySơn[484]DoAnKhêsaolụctrongNamPhong,XIV:Fév,1924,cótríchlạiởViệtNamvănhọcsử

yếu,sđd,t.73-75[485]LaSơnphutử,sđd,t.42,đạosắcphongthầnĐỗcôngđạivươngtrưngbàyởHộichợHà

Nội1941[486]Leséjourdel’ambassade...sđd,t.28[487]

ThưLeRoyởKẻVĩnh (NinhBình), 6-12-1796 (BEFEO1912, t. 8 ).Tờphụng truyềnđượcdịchtrongLepeupleannamite.E.Langlet,1912.t.50,51.

[488]Thưngày12-5-1787(RI,XIV,Juil-Déc.1910,t.44).

[489]LaSơnphutử,t.160[490]Liệttruyệnq30,47b.Thựclụcq6,7b,8a.

[491]HoàngLêt.272.Liệttruyệnq30,45b.QuangToảntênlàTrát.Thưcácgiáosĩvẫnghilà

“Hoangtrot”.TênTrátchắclàchuyểnbiếntheogiọngQuảngNamcủamộtdấuvếtthânxáccủaToản(Toảnmôi trớt, theo Tây Sơn thuật lược, bđd, t. 165. P. Ký cũng xác nhận tênHoàng Trớt trong“SouvenirshistoriquessurSaigonetsesenvirons”,ExcursionsetReconnaissances,1885t26).PháibộMacartneycóthamdựlễsinhnhậtVuangày4-6.Tínhra4-6-1793làngày26-5QuýSửu;ngày26-5QuýMãotươngđươngvớingày25-6-1783.Đólàngàytháng,nămsinhcủaQuangToản.

[492]ThưJ.LiotởTânTriệu,18-7-1792[493]ThưLavoué,Saigonngày31-7-1793[494]

ThưLavouéchocácôngBoiretvàDescourvières,TânTriệu,13-5-1795,thưG.MGortyne,TonkinOccidental,22-4-1794(BEFEO,1912,t.32,33).HoàngLê.t.277,78.Thựclụcq6,31ab.Liệttruyệnq30,16a.

[495]ThựclụcnóiQuangToảnsainhưngtabiết(q6,8a)mọiviệcđềudoBùiĐắcTuyên,cậuToảnquyếtđịnh.Vả lạiHoàngLêcũngnóikhiđiQuiNhơncóĐắcTuyên theo làmTánnghịgiữthành.VậychínhTuyênvàoQuiNhơnđể trôngcoiviệcđánhphíanam,chiaquyềnquânquốcvớiPhạmVănHưng(Liệttruyệnq30,44b).

[496] Thực lục q6, 35b. Trước đó, tháng 11 âl (3/12/1793-27/1/1794),NguyễnVănThành từ

BìnhKhangvề.HoàngtửCảnhratrấnDiênKhánhvớiMạcVănTô,NguyễnĐứcThành,TốngPhúcĐạm,PhạmVănNhân.Sauđó,ÁnhkêuNguyễnHuỳnhĐứcvề,lưuquânChânLạp,Chà-vàlạiDiênKhánh.TônThấtHộicũngvềđểVõVănLượng.NguyễnLong,NguyễnVănNhântrấnPhúYêncóMạcVănTô,NguyễnĐứcThànhcủaCảnhsaiphụgiúp.ThưPigneaugởichoLetondaltừPhúYên,16-6-1794 (A. Launay, III, t. 287) nói bị vây vào cuối thángAvril. ThưLavoué choLetondal (A.LaunayIII,t233-34)nóirõhơnvìLavouélúcbấygiờởNhaTrangcóchứngkiếntrậnđánh.

[497]ThưLavouéchoLetondal27-4-1795(A.Launay,III,t.287).[498]TheoĐNNTC,tỉnhBìnhĐịnh,tảsôngVânSơnthìđólàtrunglưusôngHàThanh.Vùng

nàycómộtcáichợnổidanhlàchợVânHội(chợCâyGia),khôngbiếtcóphảiđịađiểmVânSơnnàykhông

[499]GianNanlànúiCụcKịch.CònkhinóiĐạiLãnh,chắcsửquanmuốnchỉmộthònnúi,vìlẽđócóthểgọilà“đèoCả”chứkhôngphảiđịađiểmĐạiLãnhhiệntạiởdướichânđèoCả,phíatỉnhKhánhHoà

[500]VùngVạnNinhbâygiờ?[501]

Thựclục:ĐàDiễn;nhưngĐNNTC,q10,PhúYên,11b:“ĐàDiễncũnggọilàĐàRằng”.[502]MộtnhánhtảngạncủasôngLuỹ, thượnglưuđượcgọibằngmột tênquenthuộcvìchảy

quamộtnhàgacùngtên:sôngMao[503]Thựclụcq7,33ab;Liệttruyệnq30,46ab;HoàngLê,t.278.gọitrạmHoàngGiang,Thái

bảoHoáthayvìMỹXuyên,NguyễnVănHuấn.Mộtchứngnhânđươngthời,Lapavée,thìlạichorằngBùiĐắcTuyênmuốngiết3conQuangTrung(QuangThuỳ,QuangToản,QuangBàn?)đểcướpngôichoconông(BùiĐắcThận?)nênmớiâmmưuvớiNgôVănSởđểhànhdộng.SứgiảgởiđibịVũVănDũngchậnlại.Âmmưuvỡlở(SửĐịasố13,t.160-161).

[504]CóthểlàKarom,tiếngViệtbâygiờlàDuLong(NinhThuận).TabiếtđịađiểmMaLâm

(BìnhThuận)cũngđượcbìnhdângọilàMằngLong.[505]NúiKholàhònTrạiThuỷởNhaTrang,hiệncóđặtKimthânPhậttổ.SôngNgưTrườnglà

phânlưucủasôngCáichảyxuốngcầuHàRa(NhaTrang).XéttheodiễntiếntrậnđánhvàvịtrícácnơiliênhệthìquânNguyễntừmặtbắcđánhvào.

[506]ChữcủaThựclụclàTuHà修蝦.ChúngtanghĩTuHàgiốngchữTuHoađãsinhrachữTuBôngbâygiờ.VậyTuBôngkhôngphảitừchữTụPhongmàra.

[507]SơnTùngHoàngThúcTrâm.QuốcvănđờiTâySơn. sđd, t. 26-31, đề là “DụNhịSuý

Quốcâmchiếuvăn”.[508]

ThưLeGiregởicácôngBoiret,Chaumont,Blandin,từKẻTương(namQuảngBình),12-1-1796(BEFEO,1912,t.36).

[509]HoàngLê,t.211.

[510]ThưGiáosĩSerard,6-1783,RI,XIII,t.521[511]ThưtríchtrongLaguerreetlarévolle,bđd,t.91[512] Thư J. Liot cho các Giám đốc Chủng viện Phái đoàn Truyền giáo, ngày 20-6-1795

(A.Launay,III,t.237).[513]Thựclụcchẳnghạn,q6,10a,đầu1793;đángchúýởq8,27a,tháng8âl1796:“GiặcChà-

vàđánhKiênGiang.NguyễnÁnhsaiNguyễnĐứcXuyênđánhởHònTregiếtgiặc,đoạtthuyền;từấyChà-vàsợmấtvíakhôngdámxâmphạm,đườngthươngmãiđượcthôngsuốivậy”.(chínhchúngtôinhấnmạnh).

[514]RấtnhiềutrongA.Launay,tậpIII,sđd[515]

ThưLelaboussechoLetondal,24-5-1791 (A.Launay, III, t.291,292);Thực lụcq5,18b,chuyệntháng2âl1791;lờichú(a)củaDelaBissachèrevềbàihịchcủaQuangTrungđãdẫn.

[516]ThưPigneauchoLetondal,11-8-1789, thưLelaboussechoM....13-12-1790(A,Launaỵ,III,t.277-281).

[517]ThưLelaboussechoGrine,6-1792,choLetodal,17-6-1792;thưPigneauchoBoiret,18-6-1792;thưGuilletchoBoiret,20-6-1793,LelaboussechoBoiret6-1793(A.Launay.III,t.283-285).

[518]Thựclựcq6,14b,15ab[519]ThưLelabousse choLetondal, 12-6-1793 (A-launay, III, t.289) có câuNguyễnÁnhbảo

Cảnh:“LeMaitreestplustonpèrequeMoi”,đólàthứbựcSư,PhụcủaNhogiáo:Thựclực,q11,16a[520]

ViệcxácđịnhdanhtínhTốngPhúcĐạmtrongvụcũngnhưsựviệcxảyralấyởThựclựcq6,35a,Liệttruyệnq8,phầncuối:truyệnTốngPhúcĐạm,thưLavouéchoLetondal,21-4-1795thưPigneauchoBoiret,30-5-1795(A.Launay.IIIt.301-305)

[521]ThưGpigneauchoLetondal,17-8-1789(A.Launay,III,t.320,321).[522]ThưPigneauchoBoiret,Saigon,12-4-1797(A.Launay,III,t.311).[523]ThưBoisserand, 11-8-1789, thư Pineau choBoiret, 15-6-1798, Pineau - Labartette, 5-6-

1796,Labartette(ởBốChính)chocácGiámđốctrườngDòngcủaPháiđoànTruyềngiáo,12-11-1800(A.Launay,III,t.322,328,332,335)

[524] Thư J.Liot gửi cho Giám đốc trường Dòng của Phái đoàn Truyền giáo, 20-6-1795)(A.Launay,III,t.336-338).Thựclục,q7,3b,mụctháng2GiápDần(1794)cónóiđếnviệctrùngtuVănMiếuởTrấnBiênđúngvàochuyệnnày

[525]ThưPigneauchoBoiret,20-6-1792; thưLavouéchoGiámđốc trườngDòng (A.Launay,III,t.306,chú(I)).

[526]Xemlạitiếttrước.Chuyệnxảyravàođầunăm1795.TênNguyễnHuỳnhĐứcvàNguyễnVănThànhđượcxácnhậnvìmộtđằngsovớiThựclục(q7,23b,24a,27b),mộtđằngthưLavouékểtrướccónói:(Ánh)đếnnhàBá-da-lộctrướckhiđiđánhTâySơnvà2trongnhữngngườitốcáođanglàmquanlớnbịtốnggiamvìđãbỏrơi2quankháckhiTâySơntiếnđánh

[527]Thựclục,q8,12b,13a,15a[528]HìnhchụplạitrongIconographiehistorique...,sđd,IX,13[529]ThưLelaboussechoBoiret,12-7-1796(A.Launay,III,t.225).[530]Thựclực,q8,14b,23ab[531]Thựclục,q9,21ab[532]Thựclụcq5,9ab.33a.[533]Thựclụcq8.26b,q9,5b[534]ChitiếtvềsốlượngthuỷquândobứcthưcủaOliviergửichoSt.LefèbredeTranquebar,

16-4-1798, trích củaA.Slles. “LesFrançais au service deGiaLong. J.B.Chaigneau”,BAVH, Janv-Mars1923

[535]ThưLabarlettechoLetondal,6-10-1797(A.Launay,III,t.242)

[536]ThưLabartettechoLetondal.6-10-1797kểtrước.ChuyệntiếnquânlấyởThựclục,q9,19b-27a

[537]Thựclụcq9,37a,q19,2a[538]ThưLelaboussechoBoiret,5-1797(A.Launay,III,t.288)[539]Thựclụcq10,3a[540]ThưPigneauchoBoiret,12-4-1797(A.Launay,III,t.310,311).[541]Thựclụcq10,12b,13a[542]Thựclụcq10,14b-20a[543]PhápkhôngthihànhđượchiệpướcVersailleschỉđểbốnphiếu lưugiúpnêncạnh tranh

nhau,tốcáonhaulàmmấtmặtTâyphươngtrướcdânbảnxứ.ChúngtađãthấyvụMãn-noàỉchứngtỏsựxungđộtBồ-PhápvềĐạocũngnhưvềĐờitrênđấtGiaĐịnh.Xungđộtcònmãiđến1801khingườiBồtốcáoL.BarizyđầuđộcchủtàutênR.Henderson,vàlàmchoBarizyphảibịtù(ChuyệntừthưcủaBarizychoLetondal,BAVH,Oct-Déc,t.380-384).

[544]ThưgiáosĩLongerchoGiámđốcnhàDòngcácPháiđoànTruyềngiáo,Tonkin,3-6-1799(A.Launay,III,t.250.)

[545] Thư Longer gởi cho Dufresne, 1-5-1786, cho Letondal, 9-8-1786, Labartette choDescourvières,16-5-1788,choLetondal,18-6-1788(A.Launay,III,t162).

[546]ThưLeGiregởichochamẹ,11-1-1796,choBoiret từKẻLương,ThượngCochinchine,12-1-1796,cócâu:“ChúngtôinóngđợiVuatới...người taquáhivọngVuatừĐồngNai tớikhiếnchúngtôisailầm...(A.Launay,IIIt239,240).

[547] .ThưLongerchoGiámđốcNhàdòngcácPháiđoànTruyềngiáo14-4-1792(A.Launay,

III,t.239).[548]vụNguyễnBảokểsau[549]GiáosĩLabartettekểlại(A.Launay,IIIt.251-256),thưLonger3-6kểtrên[550]HaitờchiếusaicủaNguyễnÁnh,mộtcóghichitiếtlễvật,tấtcảđểởtừđườnghọNguyễn

Huỳnh,xãKhánhHậu,tỉnhLongAn[551]Thựclụcq10,13b[552]

ChuyệnNguyễnBảo tổnghợpcủaThực lụcq10,16ab,17b,Liệt truyệnq30,17ab,46b,47ab,HoàngLê,t.279,280,thưcủaLelaboussechoGiámđốcNhàDòngcácpháiđoànTruyềngiáo,tháng6-1799,thưkhácngày24-4-1800(A.Launay,III,tr.259,260).

Vềnguyênnhân,HoàngLêghiDiệuđưamậtthưbảoLêTrungphòBảo.TrungđãkéoquânvềđếnQuảngNam“trongngoàikhiếpsợ”.CònLiệttruyệnchobiếtnhândịpLêTrungvắngmặtởQuinhơn,NguyễnBảomớichiếmthành.CólẽởPhúXuânngườitahoảnglênvìcuộcđiềuđộngquâncủaNguyênBảovàLêTrungchớchắcTrungchưacóhànhđộngnàorõrệtlàtheoBảomớidámtheoDiệuvềramắtQuangToảnrồiđivâyQuiNhơn.Tuynhiên,thưLelaboussecócâu“(Bảo)profitantdeladivisionquiétaitentrelesgrandsmandarins”,tamớicócâukếttạmnhưtrên.Vềtênngườivàdiễnbiến,ThựclụcchoLêTrungchếtởThuậnHoávìTrầnVănKỷxúigiụcQuangToảngiết.HoàngLêcholàvìTháiphủMàn,vàTrungchếtởQuiNhơn.Liệt truyệnchoTrungchếtvìLêVănỨng(TháiphủMàn)dèmpha.Lelaboussekhôngnóiđếntên,nhưngnóiđếnmộtngườibịcáchchứcrồibịchếtthảmkhốc:“chặt4chântay,chémsảđầu,bêulên,mìnhđốtratrovứtkhắpnơi”,làmột“chiếntướngcótài,lênchứccaobằngsứcmình”-chắcôngchỉLêTrung.

Ngườigiữ thànhkhiNguyễnBảo làm loạn,Thực lụcghiNguyễnVănHưng (PhạmVănHưng),HoàngLêcholàLêTrungthayTháibảoHóa(NguyễnVănHuấn)từkhiTrầnQuangDiệu,VũVănDũnggiảnghoà,LiệttruyệnnóiDiệuxinLêTrunggiữQuiNhơnthayHuấn.KhiTrungdẫnquânvềPhúXuânthìđểlạithànhchoUyênThanhhầuởlạigiúpBảo,BảonghelờimẹxúivàtinlờihứacủaNguyễnÁnh“tộichakhôngbắtđếncon”nênmớinổilênbắtgiamThanhUyênhầu,chiếmQuiNhơn.Lelaboussekểchuyệnviêntrấnthủởđóphảicạođầuchạytrốntrênrừng,rồisauralệnhgiếtLêTrung“thaymặtThượngđếtrừngphạtôngnày”vềtộibắtgiáosĩ(!).RiêngchứngcớnàycòntỏrằngTrungchếtởQuiNhơn.

Liệt truyệndùng lẫn lộnUyênThanhhầuvàThanhUyênhầunhưng chắc cũng chỉmộtngười,cóthểlàLêVănThanh,ngườiđượcQuangToảnchogiữQuiNhơnkhidẹpBảoxong(TâySơncũngtừngcó2tênHôHổhầuvàĐôđốcHôchắccũngchỉmộtngười).ChắcThanhnghelệnhgiếtTrung,nhưngvẫngiữcảmtìnhđồngliêu,nênchechởchoLêChấtkhiChấtgiảchếtbịlộvềđầu.MọioánthùtrútchoLêVănỨngnênThanh,Diệu,DũnglậpmưugiếtỨng(xemsau)vàsaunàyLêChấthàngNguyễnÁnhmớitìmỨngđánhđuổiđểlịchsửghilạicảởHoàngLêlẫnThựclục.)

[553]TrúcKhêcủaThựclục,mộtnhánhcủasôngLaTinhchảyvàođầmNướcNgọt[554]ĐNNTC,tỉnhBìnhĐịnh,gọilà“PhúcLộc”.ChữcủaThựclụclà“NgốcLộc,ThốcLộc”.

Hìnhnhưchínhchữlà“TrọcLóc”.[555]

Cácgiáosĩchobiếtthànhcó40.000quântinhnhuệrahàngvớivũkhívà120chiếntượng(A.Launay,III,t.292).

[556]NhàthờnàyởlàngMỹCangquậnTuyPhước(BìnhĐịnh).[557]Ch.B.Maybon,LarelationsurleTonkin...,sđd,t.112,113[558]

Liệttruyệnq13,10a.LêChất(Liệttruyện,q24)cũngphảichịucảnhnhụcnhãđótuykhôngthểphảnbộiđược:khiBắcphạt,ChấtđượccoiHậuquản,phongBìnhTâytướngquân,cóngườinói

“ChấtbìnhTâythìaibìnhChất?”[559]ChitiếttheolờidẫnbằngchữNhođặttrênđầubàidụtríchtrongQuốcvănđờiTâySơn,

sđd,t.44-49.[560]

ThưcủaL.BarizygởichoLetondal,Marquini,16-4-1801,dẫnbởiG.Taboulet,Lagestefrançaise,sđd,t.253,254,bởiL.CadièretrongBAVH,Oct-Déc,1926,t.397-400.Taboulettronglờichú(1)củaôngchorằngnơinóiđếnlàthànhQuiNhơn,dựatrênlẽBarizytrongthư16-7-1801códẫnthưngày8-5nóichuyệnlấyTouranehôm8-3màchoôngnàycóthamchiếnởđây.Thựcra,thờigianviếtthư16-4,BarizycònởGiaĐịnh,mớiởtùra.Ngày17-5dl,ôngmớitheoquântiếpviệnGiaĐịnh ra tớiQuiNhơn.Có lẽngày8-3 làngày âl vì tuyBarizy cóviết rõ “8Mars”, nhưngvẫnkểchuyệntrongcácthưbằngngàythángâmlịchkhicóliênquanđếntrậnđánh(nhưchuyệnđồngCâyCầy),vìlẽgiảndịlàquan,dântadùngâmlịch,8Marstươngđươngvới21-1TânDậukhônghợpvớitrậnđánhnàohếtởQuảngNam.Chỉcó8-3âl(20-4-1801)mớihợpvớitrậnTouranemàsửquanghivàođầutháng3âlthôi.VàthànhQuiNhơnchưagiảivâythìBarizycóởThiNạicũnglàmsaovàotrongđóđược?Thực lụcq12,16aghi:“ChoBa-la-divềnước,cấp1 thuyền” làchỉviệcchochiếcthuyềnchìmđãlàmôngấmứcchớôngvẫncòncómặtởThiNạingày27-5nhưđãnói,vàởĐàNẵngsauđó.

[561]Thựclục,q12,4b,5a.

[562]Không phảiNguyễnVănVân, conNguyễnVăn Trương, bị bạt gió năm 1793, về năm1797.NguyễnÁnhtổchức5đồnquânNgựlâmquân,lấyhàngtướngchỉhuylínhcũTâySơn,dướiquyềntướngÁnh.TrongdanhsáchcótênLươngVănChương,nhưngkhôngcóNguyễnVănVân,vìởđây(Thựclụcq11,10a012b)chỉliệtkêĐôthốngchế,Thốngchếđồn,Trưởng,PhóchimàkhôngnóiđếnTrưởnghiệu,cấpbựccủaVân.TrưởnghậuchicủaVânlàNguyễnVănLân

[563]Thờiđiểm“21-11âmlịch”,“27-11âmlịch”làcủaBarizytrongbứcthưkểsau.

[564]TheoướclượngcủaL.BarizytrongbứcthưgởichoLetondalngày11-4-1801.Đánglưuý

làBarizykhôngcódựvàotrậnThiNại.Cũngtrongthưnàyôngphànnànvềviệcbịcácquanbắtđónggông,nhưnghaithángsauôngđãcómặtởQuảngNamtrongđoànthuyềnvớiChaigneau,Vannier,deForçan...

TrậnThiNạisắpkểđâydựavàocáctàiliệu:Thựclụcq13,3b-6b,thưcủaChaigneau(códựtrận)choBarizy,2-3-1801,ngayngàysaulúcđánhnhau,thưcủaLelaboussechoNhàChungtừNhaTrang,20-4-1801(G.Taboulet,Lagestefrançaise...,sđd, t.259,260.ThưBarizykể trênL.Cadière“LesFrancaisauservicedeGiaLong-II-Leurcorrespondance”BAVH,Oct-Déc1926,t,373-391)cókèmbảnđồvẽcửaThiNại.

Vềthựclựcđôibên,BarizyđãướclượngTâySơnnhưsau:1.800thuyềnvới6.000khẩuđạibác?TaphảiướcgiảmbớtvìnhớrằngBarizykhôngdựtrậnvàvốncótínhdễxúcđộng.ChaigneauviếtthưchoôngchỉtỏvẻngạcnhiênvìkhảnàngchốngcựcủathuỷquânTâySơnthôi.LelaboussekểchuyệncónhữngđiểmsátvớiThựclục.Vídụôngđãchỉđíchtrậntừ10giờđêmđến10giờsáng,việcthuyềnNguyễnnhờđêmtốivàgiótiếnđếngầnthuyềnđịchđốtcháytheokếhoảcông.

[565]SửquanviếtlàNanDự.ĐNNTC,tỉnhPhúYêngọilàBànThanDự,vàcònchỉthêmmộthònđảokháctênlàThanDựtrêncókhắcchữ“nan”“khôngbiếttừthờinào”.HònBànThanvàhònNần làmột vì đều được xác nhận làmột hòn đảo bên trong vùngCùMông, cómiếuCông thần.NguyễnÁnhởđóđiềukhiểnquântướngtránhđượcsónggiómàcũngcáchbiệtvớiquânthùhơn.Duy lúc đánh trậnThiNại thì chắc ông phải dời ra đóng ở hònĐất ngoài cửa biểnQuiNhơn.L.Barizychỉ“IleôngDatte”,L.Cadièregọitheoâmđọc“hònĐạt”làsai.Đólàmộttrong3hòn:hònKhô,hònĐất,hònNgang(Khôdự,Thổdự,Hoànhdự)củaĐNNTC.q9,15b.

[566]BiệthiệucủangườiTâygọiVõDiNguy,theoBarizy.CũngBarizychobiếtngườiởtiền

tuyếnlà“ôngYunkoun”(Giámquân)màCadièrechỉlàPhạmVănNhân,ngườigiữchứcGiámquân

của5độiquânThầnSách(Thựclục,q10,8a).Thựcra,NguyễnÁnhđãcắtNhânnằmởCùMông.Ngườiởtiềnđạo,nhưtađãbiết,làNguyễnVănTrươngvàTốngPhúcLương.NguyễnVănTrươngcóhồicũnglàmGiámquândinhTrungthuỷ,rồicoidinhTrungthuỷ,kiêmcảTiền,Hậuthuỷ(Thựclục,q7,26b),coicảthuỷquânsuấtcácchiếndịchvềsau.Chonên,ôngGiámquânBarizynóiởđâylàNguyễnVănTrươngvậy.

[567]L.Barizycònviết thưngày11-4-1801nhậnNguyễnÁnhmất4.000người,TâySơnmất

50.000người,toànbộthuỷquânvàthuyềnbèchuyênchởtrên1.800chiếc,6.000khẩuđạibác.TưởngchỉnênlưuýđếntínhcáchtiêudiệthoàntoànthuỷquânTâySơnmàthôi.

[568]BarizyghitêntrênbảnđồđầmThiNạilà“portdeQuinhonautrementChoya”(ChợGiã).ThịxãQuiNhơnhiệnvẫnthườngđượcdânquêgọinômnalà“Giã”,tênmộtthứthuyền,lướibắtcádânchàithườngdùng

[569]Tiếtnày,ngoàinhữngchứngdẫnkháccóghirõ,đềulấytừThựclụcq10,q12,q13,1a-6b[570]

CóThạchcốctự,gọinômlà“chùaHang”nổidanh,thuộcxãMỹHoà,quậnPhùMỹ,BìnhĐịnh.

[571]Liệttruyện,q10,từtờ6b,truyệnĐặngĐứcSiêu[572]

L.Barizytrongthư11-4-1801dẫnviệcNguyễnÁnhcómặtởtrận“Dungthi”(ĐồngThi,đồngCâyCầy)tháng11,12âlnămngoái,“taymangốngviễnkính”.BarizylúcbấygiờcònởGiaĐịnh,mớivừaratùnhờlệnhhoàngtửCảnhtrướckhichết(20-3-1801),khôngbiếtcóđượctinđíchxáckhông.VìsautrậnđồngCâyCầy,VânSơnthuộcvềquânNguyễn,nhưngThiNạichưabịphá,NguyễnÁnh có bỏ hònNần lên bộ thám sát không?Cho nên chuyện lần này có vẻ đáng tin hơnchuyệnlầntrước.

CònđịađiểmVânSơntheolờitảcủaĐNNTC,tỉnhBìnhĐịnh,mục“VânSơngiang”thìchắclàvùngVânHội,quậnTuyPhước(đãnói)chớkhôngphảigòVânSơn(cónhàgacùngtên),gầnChàBàn,nơinổitiếngnhờChếLanViênngồikhócdânChàm

[573]ThưBarizychocácôngMarquini,Letondal,16-7-1801(BAVH,Oct-Déc1926,t.401)kể

trậnđánhlấyHuế,cónhắctrậnĐàNẵnghôm8-3lấy30voi,84đạibác,khogạo,áoquần.SovớisốsúngvàvoithuđượcvớiThựclụcởđây,tachắc2trậncủa2tàiliệuchỉlàmột.

[574] Thư Barizy đã kể, danh xưng về các thuyền lộn xộn quá: galère, chaloupe canonnière,demi-canonnièrerồi“ghequienne”!ChuyểntiếpviệnnàykhôngthểlẫnvớichuyếnđầunămdoTrầnCôngTháidẫnHậuquânGiaĐịnhra(Thựclực,q10,3b).Sốlượng10.900quânghiởđây,10.000ghiở thưkhác,ngàyđếnQuiNhơncho taquyếtchắc làchuyếnchuyểnquânvào tháng4âm lịchcủaThựclục(q13,22a)

[575]TrậnHuế, ngoàiThực lục, thưBarizy kể trên, còn có tài liệu ởLiệt truyện q7, 17b, về

PhạmVănNhân, q8, 8a về NguyễnVăn Trương, q21, 20b, NguyễnVăn Thành, q22, 6b LêVănDuyệt,q24,Lêchất,q30,51abNguyễnQuangToản.

[576]ThưGirardgởichoLetondal,25-6-1801,thưBarizychoMarquini,15-7-1801(A.Launay,III,t.422,423).

[577]ThờiđiểmlấycủaBarizyvìchitiếtvẽrõhơn,ThựclụccónóiđếnlúcrờiQuiNhơnngàyCanhNgọ(5-6-1801),đếnĐàNẵngngàyQuýDậutháng4âl(8-6-1801).

[578]TheoBarizy tả biến chuyển thì 3 giờ chiều 13-6 trùng với 3-5 củaThực lục (q14, 1b).

NhưngNguyễnÁnhởdướithuyềnngựđến8giờsáng15-6mớivàoKinhthànhcólẽvìmuốnchờtếtĐoanNgọ(tốtngày?longtrọng?).VìlẽđónênGirardmớinóiđếnchuyệngiảiphóngHuếngày15-6.

[579]Thựclụcq14,10ab,Liệttruyệnq22,7ab.ThưBarizydoCadièređã

kểcónhắc tên3Đôđốchàng làDoDoueCane (giải thích làLươngVănCanhnhưCadièrelàsai),BounevàBanaa.LêQuốcCầuvàLêVănTừbịbắttrongtrậnkhôngcó âm têngiốngnhưvậy,DuyBoune có lẽ làTốngPhúcPhượng (Liệt truyện, q25)hơn làNguyễnBáPhongnhưCadièređãtheolờichỉdẫncủaCh.Maitre.Phượngcầmcánhquânriêng1.000ngườivàtựđiđầuhàngtrước.

[580]Liệttruyệnq8,9a.[581]LarelationsurleTonkin....,sđd:t.108,109.ThưLangloischoBoiret.3-9-1802(BEFEO,

1912,t.55)[582]Consố52.000làcủaBarizy.Thựclụcq14,16b-18b,Liệttruyệnq13,9b,10ab[583]TrườnghợpNguyễnVănTồn(Liệttruyệnq28,3ab)khithànhBìnhĐịnhmấttheoTâySơn

đánhrấthăng,quânNguyễnkêukhôngngólại,đếnkhitrởvề,ngườitahỏi,ôngtrảlời:“Đánhhăngchogiặckhỏinghi”.Ấyvậymàkhôngbiếtsửquanngheởđâulạinóicóngườikhenlà“cótrí”.

[584]TheosựkiệnkểởđâythìchắclàhònChàvùngnamsôngVânSơn(VânHội)chớkhôngphảinúiTrà(TràSơn),ChàRang(TràLangSơn)ởPhùCát,tâybắcChàBàncủaĐNNTC.

[585]Thựclụcq15,1b,17a,20ab[586]

TrậnTrấnNinh:Thực lục, q15, 28ab, q16;Liệt truyện q8, 11b-13a, q30, 53ab, 54a;LarelationsurleTonkin...sđdt.108-111.TuyDelaBissachèrequátántụngBùiThịXuânnênmớilosợgiùm choNguyễnÁnh, nhưng đã có những chi tiết đúng như: voi phá vài nơi của luỹThầy (Liệttruyện:“BùiThịXuânsuấttượngkhuchúng”),đánhtới2giờchiều(“quátrưa”củaLiệttruyện).DuyôngkhôngbiếtđếntênviêntướngphảnbộimàtagánchoNguyễnVănKiênvìôngnàycómặttrongtrậnvàcótêntrongdanhsáchhàngtướng.

[587]LarelationsurleTonkin,sđd,t.113.CóthểvìtoantínhđánhởPhúYêntrongdịpnàymà

ngườitađồntớitaiDelaBissachèrerằngTrầnQuangDiệumuốnvàolấyĐồngNaichăng?[588]Thựclục,q9,6a[589]

Thựclụcq16,17b.[590]Thựclụcq14,20b,22b[591]SốlượngquântrongthưBarizygởichoMarquinivàFoulon,15-6-1802(BAVH,Oct-Déc

1926).ChuyệnBắcphạt:Liệttruyệnq8,13ab,q30,54ab,Thựclụcq17,11b-18a.[592]TácgiảVũHuyDao,tríchtrongMorceauxchoisis...t.254,255.[593]

LarelationsurleTonkin,sđd,t.114,117;Liệttruyệnq.30,54b,55a.TrongtậpBìnhĐịnh(1964), Ty Thông tin BìnhĐịnh, trang 13, 24 có đoạn xác nhận rằngVũVănDũng là người địaphương(thônPhúMỹ,xãBìnhPhú,quậnBìnhKhê),saukhibịbắtbèntrốnthoát,cảidanhlàVũVănĐộ,mấtởAnKhênăm1853.NếuôngĐộcóthậtthìchắclàmộtngườibàconlưulạcchớchuyệnVũVănDũng trốn thoát là điều khó tin (Dũng không quá trẻ để đếnmãi năm 1853mới chết!). TrầnQuangDiệunhờthachếtchobinhtướngVõTánhmớiđượcđặcânuốngthuốcđộc,khỏibịvoixénhưvợcon.CònVũVănDũngmàđầucũngtreogiáđồngthờivớicủaquanTháiphóthìlàmcáchnàothoátkhỏinanhvuốtcủaNguyễnđangthắngđược?DũnglàngườiHảiDươngđãcóbằngcớhẳnhoinơitướcChiêuViễnhầunhưtađãnóitrước.

[594]ĐạidiệnchotháiđộđầulàHoàngQuang(Hoàinamkhúc),cácbềtôinhàNguyễn,đạidiện

chotháiđộsaulàmộtsốngườichịuảnhhưởngtràolưudânchủ,cáchmạngngàynay.KhôngđâuvẽrõsựxungđộtcủanhữngýkiếnchủquancủasửgiabằngởquyểnHoàngLênhấtthốngchí:NgôThì

Chíhiểuchữ“nhấtthống”theovớinghĩagồmmộtvềvuaLênêncùngvớiNgôDuhếtsứccatụngNguyễnHuệ,DucàngtăngđộcatụngkhiTâySơnthịnh.ThếmàtácgiảviếtcáchồisauchótlạicốláichữnhấtthốngvềphíaNguyễnnêngọi“nguỵTây”đốichọivới“quanquân”

[595]ĐàoDuyAnh-ViệtNamlịchsửgiáotrình,Thờikỳtựchủ,quyểnhạ,LiênkhuIVxuất

bản,1950.trang25,26,chúsố1.[596]HoàngLê,t.64.Chínhchúngtôinhấnmạnh[597]Thựclụcq10,34b,35a.U-bontrênsôngSeMun,phụlưusôngMékongtrênphầnđấtThái,

Khonkhaen trên sôngSeSan,phụ lưucủaSeMun, chứkhôngphải làngKhu-khangphíabắcdãyDangrek. Sứ bộ chắc đã rẽ trái qua các phụ lưu này tới Vạn Tượng chứ không đi nốt phần sôngMékongtrênđấtLào

[598]Thựclụcq9,11b,q10,14b,q11,15ab[599]Histoiredel’Indochine,PUF,1950,t.62[600]

ChúngtôirấttiếtlàđãkhôngbiếtchữLatinhđểđọcbảndịchmàôngNguyễnKhắcKhambảođánhmáychochúngtôi.Nhưngtheolờiôngthìtrongthưcónhữngđoạnhơikhácvớibứcthưsố5đưaraởđây,vàngàythángghicũngkhác:ngày4-9CảnhHưngthứ46(1785)chớkhôngphải14-9CảnhHưng 47 (1786). Chúng tôi đi trongmù đểmà nghĩ rằng thư viết năm 1785 sao có thể nóichuyệntàuGoamàThựclụcq3,1a,ghivàođầu1787?VàtrongbảnchữNômhiệncóghingàytươngđươngvới23-10-1786?PaulNghịkhidịchđãbỏmất10ngày(14thành4)vàluilạimộtnămchăng?Sailầmtrêncóthểvìquángmắtkhidịchnhưngcònsailầmthứhai?

[601]L.MCadièređánhsốbảnchụpảnhtheohailoại.Ởđâychúngtôichỉlưulạiconsốthứtựcácbứcthưmàthôi(theongàyviết).

[602]CáctênGia-cô-bê(thưthứIV,IX),Gia-bê-sa(VIII),Nha-cô-bê(X),Nhã-ca-bá(XI),Gia-

cô-vi(XIII),Li-ốt(XIV)đềulàtêncủaJacquesLiot(1751-1811).GiáosĩnàyrờiParistháng11-1776,đến Tourane, đến Sài Gòn 1779, coi trường Dòng 1780, qua Chanthaburi (Chantaboun) 1784, điBangkok1786,rồivềChanthaburi,vềTânTriệu(gầnBiênHòa).

[603]Chữ買đọc“mới”ởđây,đọc“mãi”ở“biệnmãilươngmễ”chohợpgiọngvănHán,lạivì

lẽchohợpgiọngvănViệt,đọc“mua”ở“bằngmuađượcbaonhiêu”,“nhưmuarồi”,nhưnglạiđọc“mấy”ởthưIX(“tringộmấylâu”).ChữNômởđâythậtđãgiảndịhếtmực.

[604]NguyễnÁnhđangtheo20.000quânXiêmdướiquyềnChiêuTăng,ChiêuSương.VìvậymớicóthưgọiJ.LiotvềLongXuyên

[605]PhiênâmNômcủatênmộtấp,mộtconrạchquengọilàMangThíttrongquậnMinhĐức,tỉnhVĩnhLonghiệntại.

[606]ĐịađiểmcònlạiởtênquậnChợLách,tỉnhVĩnhLong[607]Xiêmbinhthahồcướpbóc,hiếpphụnữ,lấycủangười,giếtbừakhôngchừagiàtrẻ”.[608]18-1-1785[609]

26-12-1784.L.MCadièređọc thiếuchữ“một” thành“thángmườibữa rằm”chuyểnquadươnglịchlà27-11-1784(khônghiểusaoL.Mlạighingày25-11-1784?).Từthờiđiểmnày,ôngsovớingàyPigneauđếnMalacca19-12-1784(thưởPondichéryngày20-3-1785),A.Launay,III,t.91,92)đểtínhchuyếnhànhtrìnhlà24ngày.Thựcracóphảingàyrằmtháng11GiápThìnlàngàyCảnhtừgiãÁnhđicầuviệnkhông?Tấtlàkhôngvìkhởihành26-12màsao19-12tớiMalacca?ThưBá-đa-lộckểtrêncónhắcchuyệngặpÁnhvàotháng12ởcùlaoThổChâukhiÁnhbỏquânXiêm,traoCảnh

choBá-đa-lộc,đểmìnhlạitheoquânXiêmđếnđónởCoal(Réam,TrũngKè).Nhưvậy,ngàyCảnhđi,Ánhcómặt.Ngày“ôngCảgiáhảinhihành”nàychắclàngàyrờiMalaccavìBá-đa-lộcchobiếttoánđicầuviệnđếnPondichérykhoảngcuốitháng2-1785vàmặtkhác,tathấtsửquanvẫngọivùngẤnthuộcPháplàTiểuTâyDươngquốc.

“Anđổnhưcố”:bìnhannhưcũ.[610]SứđiXiêmgồmMạcTửSanh(conMạcThiênTứ)vàCaiđộiTrung(Thựclụcq2.15b).[611]TiềnquânNguyễnVănThành saunày.Chúng ta lưuý rằng tướcphongcủamộtngười

đượchợpbằngtênchínhcủahọđằngtrướcrồi tiếp theomột tính từ, trạngtừ, toànbộthànhmộtýnghĩatốtđẹpnhư“ĐứcNhuậnhầu”NguyễnHuỳnhĐức,“ThắngToànhầu”NguyễnVănThắng(J.B.Chaigneau).

[612]“ĐưathưnơiLinhmụcGia-cô-bêCaitrườngchiếuxét:thămôngnhữngngàyvừaquacóđượcbìnhankhông?Naynhânviệcbinh,riêngsaiKhâmsaiThốngbinhCaicơThànhTínhầuthẳngđếnđểdòxétbinhtìnhbaoquát;chonênđưathư(này)để(ông)tiệnbiếttậntường.PhàmcáclýlịchnhưthếnàothìchỉgiáoThànhTínhầuchođầyđủ.Chẳngphảinóinhiều.Xétcho”.

[613]Tựtônsưnhậnlờigửigắmviệcnướcnặngnề,rasứcđixa,phâncáchNamBắcđếnnay.

Quảnhân thườnghướnggiómànhớmongnhư làđóikhátvậy.Kỳhẹn tháng6nămtrướcđếnmàkhôngtintứcgìhếtkhiếnkẻquênàytưởngnhớbuồnphiềnkhôngchịuđược”.Đểhiểuthưnàycùngbathưsau,taphảinhắctớiviệcBá-đa-lộcđicầuviện.Lênđườngkhoảngtháng12-1784,Giámmục với Hoàng tử Cảnh và đoàn tùy tùng đến Malacca rồi Pondichéry. Ở đây, Coutenceau desAlgrains,ngườiXửlýToànquyềnthuộcđịaẤnĐộcủaPhápkhôngnghelờiGiámmục.CharpentierdeCossigny,ToànquyềnthựcđếnquyếtđịnhgửiPigneaucủaPháptrêntàuMalabar.ĐitheoHoàngtửCảnhcó43ngườitùytòng,trongđócóPhạmVănNhân,Phóvệúy,NguyễnVănLiêm,caicơ.MộtsốngườikhácởlạiPondichérytrongđócóPaulNghị(Bảo-lộcNghị,HồVănNghị)vàTrầnVănHọc.

DeCossignyđồngývớiChevalierd’Entrecasteauxcoi thủyquânĐôngẤn,gửichiếc tàuMarquisdeCastriesdướiquyềnDeRicheryđidòtìnhhình.LệnhtraoracóđiềukhoảnrướcNguyễnÁnhnếuôngtamuốn.BọnHồVănNghịtheotàutrởvềghélạiThổChâudângsớxinđónNguyễnÁnh.DeRicherytiếptụcnhiệmvụdòxét.CólẽthấyTâySơnđangkhuynhđảoBắcHàthếlênnhưcồn,nênlúctrởvề,ôngkhôngchờđónNguyễnÁnhcùngđimàchởHồVănNghịđiluônPondichéry(xemthưthứVIII).

[614]Như lời chú trước,KhiêmQuang hầu,LongChính hầu,QuýNgọc hầu là tước của các

tướngcótênKhiêm,tênLong,tênQuý,L.MCadièrethấyThựclục(q2,5a)cótênNguyễnVănLiêmđi theoHoàng tửCảnhvội chođó là chữLiêmviết lộnqua.Thực raKhiêmQuanghầu thuộc lớpngườiởlạivớiHồVănNghị(Bảo-lộcsư:ThầyPaul).ThưDeRicherygửichoBộtrưởngHảiquânPhápngày5-6-1786(ALaunay.III,t.167)báoCảnhcó43ngườitheo.VậytheoCảnhlà1vịHoàngthân(CaicơNguyễnVănLiêm),42ngườihầuvàbộtốt.SửquannhàNguyễntuychépviệctheolốibiênniênnhưngvìsaunàymớilậpsáchnênkểrõPhạmVănNhân,NguyễnVănLiêmlànhữngngườiđãquaPhápthậtsự.KhiêmQuanghầu...lànhữngkẻởlạidướiquyềncủaHồVănNghị,nênsớdângvề,sửquanchỉghitênNghịlàđủ(Thựclụcq2,21b).Kẻđingườiởthựctáchbiệtrõràng.

CómộttênNguyễnVănKhiêmcùngLêVănDuyệttheothuyềnvualongđongởHònChông,hònThổChâurồicũngNguyễnVănKhiêmvàLêVănDuyệtbịlưulạisautrậnĐồngTuyên(tháng4âl1783),đếnbáiyếtởhànhtạilúcÁnhtheoXiêmbinhvề(Thựclụcq2,14a,mụctháng11âl1784).Sựviệclẫnlộnnhưngcũngchỉmộtngười.VậyKhiêmQuanghầuchắclàNguyễnVănKhiêmnàyvậy.

CũngvìchoNguyễnVănKhiêmlàNguyễnVănLiêm,nênCadièremớiđoánPhạmVănNhânlàQuýNgọchầuhoặcLongChínhhầu,tráivớinhậnxétlấytênngườiđặttêntướcnhưôngđãthấy.QuýNgọchầulàNgôCôngQuý,ngườiđượcÁnhsairướcQuốcmẫu(Thựclụcq2,10a).CómộttênNguyễnVănQuý,Caicơ,đánhĐôngSơnvớiPhanVănTuyêntháng5âlnhuận1781(Thựclụcq1,4a),cùngvớiDươngVănTrừngđánhBếnLứccủaTâySơntháng5âl1782(Thựclục,q1,19a),nhưnglạibịTâySơngiếttrongtrậnĐồngTuyêntháng4âl1783trongkhiđangcầmquâncánh

hữu(Thựclục,q2,2a).CònLongChínhhầucólẽlàThượngđạotướngquânNguyễnLongsaunày.NguyễnLonglàbộtướngcủaChâuVănTiếptheoôngnàytừPhúYênvàotrongchuyếnđánhGiaĐịnhchốngHộ-bộBá,ĐỗNhànTrập(Thựclục,q1,19ab).TiếpchếtởMangThít,LêVănQuânlênthay làmTổngnhung,đến tháng5âl1785 thìmang600ngườivàoVọngCác lậpđồnđiềnđể lấylươngchidụng(Thựclục,q2,17ab).VậyNguyễnLongcóthểởvàođámngườinàyđểchịuquyềnsaipháicủaNguyễnÁnh

[615]“Xảynghetưởngmất,mớihayquốctộvẫncòn;NguyễnGiaphúclớnnhờtônsưđemvềchínđỉnh,tậntìnhkhúcnôi,rángsứccứuvớtchonên(ngọcthành)vẻđẹp;cáiơncaodàyấykhắcintronglòng,đếngià(mấtrăng)khôngquên...”.ĐoạnnàyCadièredịchhơikhác:(Noussommesrenduscompte) que le respectableMaitre nous ramènera les 9 urnes, en traitant avec tout son coeur cetteaffaire difficile en nous aidant de toutes ses forees. Vous êtes parfait comme un jade qu’on afaçonné...”

[616]“AihayýngườimuốnvậymàýTrờikhôngchịu”.[617]TheoCadière,Từhảighi“bính”làcứng,chắc,GénibrelviếtchữBínhkhôngcóbộKim

bên cạnh, coi làmột chữNômvà giải là “súng binh”An-tôn-lỗi (hay nỗi) làAntonioVincente deRosa.Cô-álàGoa.Bút-tu-kêlàPortugal

[618]“Vảitâynhỏmịn100tấm”.[619]DeRichery[620]India[621]“...nhịvịlàđấngvăntrịvõtài,gồmđủnhơntrí,khảngkháivuilàm,cóchílớncứuhiểm

phònguy...”[622]“Caoraokhenngợi”[623]Vìlúcgấpgáp,mộtgiọtnướclàmộtgiọtcamlộquýbáu,huốnglàmưalớnlàmsinhsôi

nảynởlúamákhôkhancủaTa.Tạơnquyếtđịnhcaocả;mangđứcnhưnúiHoa,Tung,gánhơnnhưsôngGiang,Hớncủanhịvị...”

[624]CóthểlàBerneron,tênngườiphụtácủaDeRichéry[625]

“Phònguygiữngãlàsựtốtđẹpcủangườicólòngnhân,làcáidiệudụngcủasựbàinạngỡrối,cứutrị.NhânnayTagặpthờitaoloạntốitămởnướcngoài(mà)nhịvịcólòngbấtnhẫn,chẳngnềcáinhọcnhằn,lặnlộiphụngmệnhsaivượtbiểnngàndặmmàlòngvuiđẹpchẳngthường,chẳngngạisóngto,giócả,độimưa,chảigió,chẳngnhữngđồhànhlýmấtđi,lạithêmthôngngôncùngghephảimất(công?)lặnlộisangđểnghinhgiá.Ướckhốnkhổcônglaoấy,Quảnhânlấychibáochocùng.Tuynhịvịkhẳngkháivuilàmchưatừngmongbáo,nhưnglễtiếpsơsài,Quảnhântừngthẹnlònglúcrốirenkhôngthểthùtiếp,cảmtạ,tấtmongnhịvịlượngthứcho.Từhưngkhởidựnglậpcănbảnđềulàcôngnhịvị,(Ta)háquênsựthànhtựuđâu”.

[626].Ởđâychữ“ắt”đọclà(ắt)(瑥khôngtìmđượcchữ);thưthứX,chữ“ắt”(“nhưthủybinhTathờiắtcòntrụ...”)viếtlà(ắt)Z.Chữ(khôngtìmđượcchữ)(ốt)dùngởthưXIVphiênâmtênJ.Liot(Li-ốt)rấtdúng,khônghiểusaoCadièreviết“Li-ỗn

[627]CólẽCaibạNguyễnThiệm,ngườicùngGiámquânTốngPhúcĐạm,ThịgiảngNguyễnĐô...đếnhànhtạitrìnhbàytìnhhình“đơnnhược”củaGiaĐịnhvàxúibảoÁnhvềnước(Thựclụcq3,1b).Haichữ“chiêm”瞻và“thiệm”贍 rấtgầnnhauvàcó thể lẫn lộn.KhiêmHòahầuchắc làNguyễnVănKhiêmnayđổitước

[628]Chúngtôiphiênchữ“trở”từ呂(lữ)cùngnhư“luốngtrông”từ隴寵(lũnglung).Địađiểm

ThánLungđượchiểulàThangTrông(khôngcầnđếnchữVọngThê)làtừnhậnxétnày.[629]

“Lẽtrời,việcngườinhấtloạtcùnglàmchocóđầucóđuôi,banđầuthìrũcánh(bại)nhưngcuốithìsẽvươnlên”.

[630]“Nhớđốttayđểlại”(J.Liot).[631]“Chẳngghìmnhảynhót”(nóngnảy).[632]NguyễnVănNhàn.Tênđượcxácđịnhvìởđâycónêutướcvị“Bảohộ”thấyhầuhếtsuốt

nhữngđoạnThựclụccónhắcđếnviêntướngnày[633]LờitựxưngđãthayđổivìNguyễnÁnhđangchiếnthắng[634]Vàm(沈trầm),Cadièredịchembouchurerấtđúngvìđólàdanhxưngđịaphươngchỉnơi

sôngconđổrasônglớnhaysôngđổrabiển[635]

Cadièreâmlà“cố”,giảilà“từngữdùnggọicáclinhmục:ôngcố”.Chữ“cố”đólàkhuất,xưa,viếtkhác故trongkhichữ“cố固trongbảnvănluônluônphảiđọclà“có”mớicónghĩa(thưV,IX,XIII).Trongsuốtcácbức thưchỉ thấyNguyễnÁnhgọicácL.MlàThầyCả,gọiJ.Liot làCaitrường,ThầyCaitrường,chớkhônggọilà“ôngcố”nhưdanhxưngngườibìnhdântagọicácL.Mtây,phânbiệtvớicác“cha”L.Mta.

Câuvănnếunhậnchữ“có”,tránhđượccácthắcmắctrênmàvẫngiữđượcýnghĩa:“...ơncóCaitrường(đưa,thảo)bẩmvănvề...”

[636]Cadièredịch: “... ou si lepiloteĐiểmest en retour...”.Không thểbiết rõ rànghơn.Bêncạnhchữ“hỏi”cóâmthêmchữ“nói”.

[637]“Quansơnngàndặm,tấmlòngbàytỏ(trong)nửatờthư”.[638]ChữviếtnhưvậynhưngcólẽphảiđọcVũngTàumớiđúnghơn[639]“Kẻotớitiếtgióngược,tổnphílươngbinhhàngngày.Ngàndặmkhóisóng,mộttấclòng

thành”.[640]Hòa-lan-saởđây,Hoa-lang-saởthưVIII,Ba-lang-thêthưVI,Đại-tây-dươngquốcthưIX

đềuchỉnướcPháp[641]Thựclụcq.3,19bgọilàsứ“báotinchiếnthắng”(báotiệp)songởđâyrõralàchủtâmđi

cầuviện.[642]TướccủaJ.M.Dayotnhậntừtháng6-1790.Đạiýtoànbứcthơ:“TríLượchầuphụcvụlưu

độngchoBộLạitheolệnhsaithầyTấnnênđếnđạoLongXuyênlãnhmộtchiếcgheđãchuẩnbị(ởđấy)từthángtrướcvớihaikhẩusúng,4taychèo,điđếnxứChâu-bônđónthầyCaitrườngLi-ốtcùngtoàntrườngđưavềSàiGòn,yếtkiếnởhànhtại.Việcnênlàmmau,chớchậmtrễ.Naysai”.

[643]Bảnchụpảnhviếtrõngàytháng“...chínhnguyệt,thậpbátnhật”,khônghiểusaoCadière

đãdịch“1lèrelune,18ejour”màlạichuyểnquaTâylịchlà19-6-1791.Chuyểnđúngthìđólàngày20-2-1791 như trên.Ngày 19-6 là ngày 18-5 âm lịch. Cadière nhìn lộn chữ “chính”正 thành chữ“ngũ”五chăng?

[644]NghiêncứuHuế,tập1-5,TrungtâmNghiêncứuHuế,Huế1998-2003[645]HoaBằng,QuangTrungNguyễnHuệ,Anhhùngdântộc1788-1792,Saigon:ThưLãmấn

ThưQuán,1958