POTOK SENDERKI - POŁOŻENIE I HISTORIAWieś Potok Senderki (dawniej Senderki) leży w strefie krawędziowej

Roztocza Środkowego w otulinie Roztoczańskiego Parku Narodowego na terenie Gminy Krasnobród. Niezwykłe walory tworzy tu zarówno piękny krajobraz, bogata przyroda, jak i ciekawa historia, związana przede wszystkim z trwałymi śladami górnictwa. Przez prawie dwa wie-ki wydobywano tutaj kamień unikalną metodą górniczą (eksploatacja podziemna).

Wieś Senderki powstała w 1764 roku w dobrach hrabiego Antonie-go Fortunata Tarnowskiego. W 1827 r. liczyła 24 domy i 119 mieszkań-ców. Była tu również karczma. Od roku 1880 aż do końca drugiej wojny światowej właścicielami Senderek byli Fudakowscy, do których należał Krasnobród wraz z przyległymi terenami. Pod koniec XIX w. były tu 3 domy dworskie i 25 włościańskich, w których żyło 169 mieszkańców. W 1921 r. Potok Senderki liczył już 52 domy i 309 mieszkańców (w tym 10 Żydów). Od 1929 roku funkcjonował tu również tartak. Nazwa miej-scowości pochodzi prawdopodobnie od niemieckiego nazwiska Sender, co być może ma związek z kolonizacją niemiecką na tych terenach na przełomie XVIII i XIX w. Od chwili połączenia na początku XIX w. wsi Potok oraz Senderki, miejscowość nosi nazwę Potok Senderki.

Rozwój wsi związany jest z odkryciem i eksploatacją złóż dosko-nałej jakości kamienia wydobywanego tutaj z głębokich podziemnych sztolni. Pierwotnie wykorzystywano go do celów budowlanych (fun-damenty, ściany, elementy konstrukcyjne, gzymsy i nadproża, portale, dekoracje rzeźbiarskie). Natomiast ze skały o dużej twardości wyrabia-no kamienie młyńskie, żarnowe i browarne. Ze względu na ogromny popyt w całym regionie, eksploatację złóż kamienia prowadzono tu na skalę niemal przemysłową. Wydobycie kamienia trwało od XVIII w. do pierwszej połowy XX w.

Roztoczański pejzaż koło wsi Potok Senderki

Widok na wieś Potok Senderki od północy

Tak wygląda wnętrze dawnej sztolni

GÓRNICTWO I OBRÓBKA KAMIENIWzniesienie, gdzie wydobywano kamień ma 320 m wysokości

n.p.m. i położone jest za zachód od wsi. Występuje tu płat utworów trzeciorzędowych (mioceńskich) złożony z wapieni litotaminowych, piaszczystych oraz piaskowców, w których pierwotne lepiszcze węgla-nowe na przestrzeni dziejów zostało zastąpione krzemionką. Dzięki temu są one bardzo twarde. W tym wzniesieniu drążono korytarze róż-nej wysokości i szerokości w zależności od miąższości złoża i wielkości wydobywanych bloków skalnych. Sztolnie miały różną długość sięgają-cą nawet kilkudziesięciu metrów i często posiadały liczne odnogi.

Do odłupywania kamienia stosowano siekiery, młoty, łomy i meta-lowe kliny, za pomocą których „łamano” duże bloki na mniejsze części. Kliny wbijano przy użyciu młota zwanego kijanem. W wydrążonych chodnikach stosowano podpory ze stempli drewnianych lub układa-no je z kamiennych odpadów poeksploatacyjnych. Wewnątrz sztolni stosowano tylko obróbkę wstępną za pomocą siekier, młotów, łomów i metalowych klinów. Kamienie wytaczano ze sztolni przy użyciu lin, drewnianych kołków oraz przy pomocy koni. Końcową obróbkę na po-wierzchni wykonywano za pomocą specjalnych narzędzi przypomina-jących młotek (tzw. gecamber i pika).

Typowy chodnik wydrążony

w górotworze (bez zabezpieczeń)

Chodnik zabezpieczony drewnianymi stemplami

Podpora ułożona z kamieni

(suchy mur)

Ściany chodnika obudowane suchym murem

Narzędzia stosowane do wydobycia i obróbki kamienia

Mesel

Klin

Młotek (gecamber)

Pika

Tak wygląda wyjście ze sztolni

Wejście do jednej ze sztolni

Część wydobytych kamieni używano także do produkcji wapna w istniejących w okolicy trzech wapiennikach. W czasie I wojny świa-towej Austriacy wydobywali tu również kamień metodą odkrywkową i używali go do budowy dróg. Materiał wywożono zbudowaną specjal-nie w tym celu kolejką wąskotorową łączącą Potok Senderki ze stacją Krasnobród (obecnie Józefów Roztoczański). Po II wojnie światowej zaprzestano eksploatacji kamienia, a tereny gdzie były sztolnie porosły lasem. Wejścia do większości sztolni zostały zasypane, tylko kilka z nich jest otwartych. Stanowią one obecnie ważne zimowisko nietoperzy.

Zużyte kamienie żarnowe można jeszcze spotkać w okolicznych wsiach

NATURA 2000 - SZTOLNIE W SENDERKACHNATURA 2000 jest to obowiązujący w Unii Europejskiej system

ochrony najcenniejszych elementów przyrody. Ma on na celu ochronę dziedzictwa przyrodniczego całego kontynentu. Europejska Sieć Eko-logiczna została wyznaczona w oparciu o dwie dyrektywy: Dyrektywę Rady Europy 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochro-ny dziko żyjących ptaków (tzw. Dyrektywa Ptasia) i Dyrektywę Rady Europy 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (tzw. Dyrektywa Siedliskowa). Tak więc sieć NATURA 2000 składa się z dwóch systemów obszarów chronionych, wyznaczonych niezależnie od siebie. W oparciu o zalece-nia Dyrektywy Ptasiej wyznaczone zostały Obszary Specjalnej Ochrony (OSO) - tzw. ostoje ptasie, zaś zgodnie z postanowieniami Dyrektywy Siedliskowej wydzielone zostały Specjalne Obszary Ochrony (SOO) - tzw. ostoje siedliskowe (habitatowe).

W 2004 r. Minister Środowiska wyznaczył w Polsce pierwsze ob-szary ptasie (w tym 11 obszarów na terenie województwa lubelskiego) oraz przekazał do Komisji Europejskiej listę projektowanych obsza-rów siedliskowych. Wśród 36 obszarów siedliskowych z terenu woje-wództwa lubelskiego znalazło się min. miejsce zimowania nietoperzy - Sztolnie w Senderkach. Obejmuje ono obszar dawnych wyrobisk gór-niczych z całym systemem podziemnych sztolni i korytarzy w okolicy wsi Potok Senderki. Ze względu na panujący w nich korzystny mikro-klimat, stały się one ważnym w tej części kraju zimowiskiem nietoperzy. Stwierdzono tu występowanie 9 gatunków tych rzadkich ssaków, w tym 4 gatunków wymienionych w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej. Są to: mopek, nocek duży, nocek łydkowłosy oraz nocek Bechsteina. Pozostałe gatunki to: gacek brunatny, nocek Brandta, nocek Natterera, nocek rudy i nocek wąsatek.

INNE WALORY PRZYRODNICZEOprócz wspomnianych już gatunków rzadkich nietoperzy warto

zwrócić uwagę na inne walory przyrodnicze tego terenu. W bezpośred-nim sąsiedztwie sztolni występuje bogate stanowisko bluszczu pospo-litego, jedynej naszej krajowej liany z rodziny araliowatych, oplatającej malowniczo pnie wielu drzew do znacznej wysokości. Bluszcz odznacza się tu niezwykłą żywotnością, ponieważ kwitnie i owocuje, co w tej czę-ści Polski jest rzadkością ze względu na zbyt surowy klimat dla tej śród-ziemnomorsko - atlantyckiej rośliny. Ponadto w okolicznych lasach ro-śnie wiele gatunków rzadkich i chronionych roślin. Występuje tu także: przylaszczka pospolita, kopytnik pospolity czy fiołek leśny. W 2006 roku Nadleśnictwo Zwierzyniec utworzyło ścieżkę przyrodniczą wiodącą od parkingu przy drodze Zwierzyniec - Józefów w kierunku wsi Potok Sen-derki. Na jej trasie można zapoznać się z najciekawszymi elementami przyrody tego terenu, wybranymi zagadnieniami gospodarki leśnej, jak również poznać historię górnictwa w tym niezwykłym miejscu.

Zakończenie ścieżki dydaktycznej wiodącej do sztolni

Sztolnie w Senderkach to ważne zimowisko

nietoperzy

Nocek duży (Myotis myotis)

ZAMIERZENIA NA PRZYSZŁOŚĆW celu popularyzacji walorów przyrodniczych, historycznych

i kulturowych z jednoczesnym spełnieniem wymogów ochrony przyro-dy tego terenu, należałoby rozważyć podjęcie następujących działań:1. Objęcie terenu zajmowanego przez sztolnie jedną z form ochrony przyrody np. przez utworzenie tu stanowiska dokumentacyjnego.2. Zabezpieczenie wszystkich dostępnych sztolni przed postępującą wciąż degradacją (przede wszystkim ze względu na zimowiska cennych gatunków nietoperzy).3. Rozważenie udostępnienia jednej ze sztolni do celów turystycznych po uprzednim odpowiednim zabezpieczeniu jej przez specjalistów z zakresu górnictwa.4. Utworzenie niewielkiego skansenu lub izby muzealnej we wsi Potok Senderki z ekspozycją zgromadzonych narzędzi oraz wyrobów z miej-scowego kamienia z wykorzystaniem mieszkańców do prowadzenia zajęć dydaktycznych.5. Włączenie terenu sztolni do przyszłego szlaku geoturystycznego Roz-tocza wiodącego przez liczne kamieniołomy i skupiska skał tej krainy.

Schrony dla nietope-rzy powieszone przez leśników w pobliżu sztolni

Wnętrze sztolni z oberwaną

częścią stropu

ZE WZGLĘDU NA OCHRONĘ NIETOPERZY I NIEBEZPIE-CZEŃSTWO ZAWALENIA SIĘ KORYTARZY, WCHODZENIE DO PODZIEMNYCH SZTOLNI JEST ZABRONIONE!

Okazałe stanowisko bluszczu pospolitego

Bluszcz tutaj kwitnie i owocuje

koncepcja: Witold Zakościelny, Marian Brankiewicz, tekst: Wiesław Lipiec,zdjęcia: Wiesław Lipiec, Maciej Lipiec, Marek Piotrowski, Zbigniew Pietrynkografika i skład: Marzena i Maciej Lipiec

Wydawnictwo dofinansowane ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Lublinie

Wydawnictwo Lipiec 2007ul. Jasna 5/6, 22-470 Zwierzyniectel/fax (084) 687 22 09, e-mail: lipiecphoto@pro.onet.pl, www.lipiecphoto.pl

ISBN 83-89931-12-5

PO

ŁO

ŻE

NI

E S

ZT

OL

NI

I W

SE

ND

ER

KA

CH