SUÇLARIN ÖNLENMES STRATEJİSİ(Sonuçsal ve Ampririk Yaklaşım)

Prof. Dr. Mustafa Tören YÜCEL*

Suç, diğer etmenler arasında, sosyal sistemde alınan suç önleme tedbirle- rine dayalıdır. Yalnız, bu tedbirler, öte yandan, diğer şeyler arasında sistemdeki suç miktarına bağlıdır. Bu da suç önlemenin endojen bir niteliği olduğu; suç ve suç önlemenin birlikte belirdiğini sergilemektedir. Kuşkusuz, çokça suçun varlığı, çokça suç önleme olasılığına işaret etmektedir. Teorik olarak suç önlemenin suç ile olumsuz bir ilişkisi olması düşünülmesine karşın, suç ve suç önleme siyasetleri, örneğin kolluk sayısının artırılması, olumlu bir korelasyon göstergesidir. Suç önleme, özetle, suç işleme riskini, suçların kişiler ve toplum üzerindeki potansiyel zararlarını, onların çoklu nedenleri ile suç korkusunu etkilemek üzere müdahale ile azaltmak arayışını içeren stratejiler ve tedbirleri içermektedir. Suçlar, virüsler gibi zaman içinde gelişmekte ve potansiyel mağdurların aldıkları önleyici tedbirlerle değişmektedirler. Örneğin araba hırsızlığına karşı göbekten kilit/alarm sistemi karşısında hırsızlar güvenlik sistemlerini nötralize edici vasıtalara başvurmuşlardır.

* mustafatoreny@gmail.com

Neo-klasik görüşü benimseyenlerce kolluk gücünün çevreye yayılması yerine sorunlu alanlara(hot spots) yoğunlaşması önerilmektedir. Sorunlu alanlar yalnızca ciddi suçların işlendiği mekanlara özgü olmayıp, sarhoşluk, kavga ve vandallık gibi anti-sosyal eylemlerin ağırlık kazan- dığı mekanlar da bu gruba girmektedir. Genelde anti-sosyal eylemlerin göz ardı edilmesi halinde o mekanların bozulması riski yanında ciddi suçlara gebe bir ortam gelişmesi kaçınılmaz olmaktadır.

Rasyonel seçim ile rutin faaliyetler teorileri siyaset odağını böylece yoksullukla savaş gibi çaplı ve bedeli yüksek programlardan hedefin zorlaştırılmasına; suçluların düşünce ve davranışını değiştirmek üzere tasarlanmış siyasetlerden, suç işlemeyi çok zorlaştırıcı ve bedelinin yüksek olmasına kaydırmışlardır.

Son zamanlarda ise neyin etkili olduğu konusundaki bilimsel bilgi ile evrensel bağlamda kabul gören normlara dayalı siyasetleri esas alan önleme yaklaşımıyla suç ve mağdurluğun önemli ölçüde azaltılabileceği görülmüştür. Bu azalma sonucu mağdurların ve toplumların milyonlarca TL varan kaybı giderilebileceği gibi vergilerin gençlik ve toplum kalkın- ması kadar kolluk, adliye ve infaz hizmetlerinin etkinliğine tahsisi

sağlanabilecek; tüm vatandaşların yaşam kalitesi artırılacaktır.1 İşte bu bölümde israf kadar güvensizlik duygusunun giderilmesine yönelik önleme kavramı ayrıntılı olarak işlenmektedir.

1 Hedef Gruplar

Suçlulukla savaş ve önleme artık hükümetlerin tekelinde olmadığı gibi kolluk güçleri ile de sınırlı değildir. Özel sektör ile kolluk, baskı grupları ve vatandaşlar dışında diğer kamu kuruluşları da güvenliği sağlamakta rol oynamaktadırlar. Bu bağlamda öncelik taşıyan husus suçun olduğunca geç bir yaşta işlenmesinin sağlanması; kişilerce ilk defa işlenecek suçların ertelettirilmesidir. Bu doğrultudaki yaklaşımlarla, ülkede genç kuşağın nüfusun büyük bir yüzdesini oluşturması sonucu işlenen suç miktarı azal- tılmış; suçluluk kariyeri de o ölçüde kısaltılmış veya önlenmiş olacaktır. Kriminolojik bir gerçek, ilk suç ne kadar erken yaşta işlenirse, suçluluk kariyerin de o derecede yoğunlaşma göstereceğidir. İlk defa işlenecek suçun geciktirilmesini de kapsayıcı nitelikte suçların önlenmesine ilişkin

1 UN. Guidelines on Crime Prevention, 2002. Home Office. Modern Crime Prevention Strategy, March 2016.www.odccp.org/crime_cicp_documentation.html. Ayrıca bkz. N.Tilley(ed). Handbook of Crime Prevention and Community Safety, Routledge, 2013; Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin Üye Devletlere Suçluluğun Önlenmesinde psiko-sosyal Müdahale üzerine Rec(2000)20 sayılı Tavsiye Kararı.

aşağıdaki iki boyutlu önleme tipolojisi pragmatik bir yaklaşım sağla- maktadır:

Suç nedenleri girifttir ve suçluluk ve anti-sosyal özgeçmişi olan aileler, kamu hizmetlerinden yanıt bekleyen çeşitli sorunlarla karşı karşıya gelmektedirler. İşte bu modele göre, suçluluğun önlenmesi makro düzeyde toplumdaki potansiyel suçlulara (örneğin sekiz yıllık eğitimde çocukların normatif bilinçlenmesi), sorunlu gençliğe (örneğin suç işleme riski yüksek mahalle, sokak ve caddelerdeki sosyal çalışmalar) ve suç işleyenlere (iyileştirme ve uyum programları) yöneltilebilir. “Suçlu” temeline dayalı bu önleme yaklaşımları 1, 2 ve 3. kategorileri içer- mektedir.

Durum temeline dayalı önleme, tüm konut ve binalardaki güvenlik tedbir- lerine; kentin suç işleme oranı yüksek yörelerindeki tedbirlere ve suç haritasında (suç coğrafyasında) tehlikeli yöre olarak beliren alanlara yöneltilebilir. Bu grupta ise 4, 5 ve 6. kategoriler yer almaktadır.2

Mağdur içerikli önlemede, halk arasındaki potansiyel mağdurlara (örne- ğin halka standart güvenlik tedbirleri hakkında öğüt verme), yüksek risk gruplarına (örneğin banka veznedarları ile mutemetler) ve gerçek suç mağdurlarına (örneğin mağdurlara mali destek ve psikolojik danışmanlık hizmeti vermek) yöneltilebilir. Mağduru esas alan bu önleme 7, 8 ve 9. kategorileri kapsamaktadır.

2 İngiltere ve Galler’de sorunlu ailelere özgü yardım kapsamında üç yıllık sure için en sorunlu 120,000 aile için (çocukları sokaktan kurtarıp okula gitmeleri, çocuk suçluluğu ile anti-sosyal davranışı azaltmak, yetişkinleri sosyal yardımdan çekip çalışmaya yöneltmek üzere) £ 450 milyon yatırım ön görülmüştür (2012).

Bu modelde yer alan dokuz kategorideki önleyici nitelikte tedbir ve proje örneklerine aşağıda yer verilmiştir.

2 Sorumluluk

2992 sayılı Adalet Bakanlığı Teşkilat ve Görevleri Hakkındaki Kanun’daCeza ve Tevkifevleri Genel Müdürlüğü görevleri arasında, Madde 11, e) Çocuk suçluluğu konusunda Adli Sicil ve İstatistik Genel Müdürlüğünden alınacak istatistik bilgilerini değerlendirmek, çocuk suçluluğunun sebepleri üzerinde incelemeler yaparak önlenmesi çarelerini araştırmak ve bu hususta yerli, yabancı ve milletlerarası kurum ve kuruluşlarla ilişki kurmak görevi verilmiş ise de, suçluluğu önleme, tek bir Bakanlık/kurum yerine tüm toplumun amacı ve aktivitesi olarak algılanmalıdır: Ticaret (örneğin dükkanlardan hırsızlık), endüstri (örneğin araba modeli-tasarımı), toplumsal (örneğin komşuların birbirini kollaması-yoklaması), bireysel (ebeveynlerin iyi anne-babalık yapması, çocukların ahlaki gelişmesine ağırlık vermeleri). Bu anlayış, suçları kontrol görevinin (suça tepki gösterilmesinin), kolluk, mahkemeler ve genelde ceza adaleti sistemindeki uzman personelin alanı olarak vurgulayan klasik anlayıştan esaslı ölçüde de sapmayı gerektirmektedir. Kuşkusuz, sorunları ve sorumluluğu başkasına devretmek (yol ve kanali- zasyon hizmetlerinin vergi gelirleri ile finanse edilerek üstesinden gelin- mesini beklemek gibi) daha kolaydır. Önlemenin değerine getirilmek istenen yeni anlayış, pekte rahatlatıcı değildir. Bu anlayış suçların kontro- lünde hepimizin (anne-baba, tüketici, vatandaş, işçi olarak) katkı ve rolünü gündeme getirmekte;2 doktorun hastasından iyileşmesi için yazılan ilaçları kullanmasını beklemesi kadar ceza adaleti kurumları da fazlaca kamu güvenliği için toplumun sorumluluk almasını beklemektedir. Bir doktor hastasındaki enfeksiyonu onun yardımı olmaksızın tedavi edeme- yeceği gibi anılan kurumlarda, mağdur olan toplumun yardımı olmaksızın güvenlik üzerinde etkili olamayacaktır.

Özellikle,kentlerin sorun yoğunluklu yörelerindeki çocukların suça yönel- melerini önlemek bakımından anne-babaların şu hususlar hakkındaki ilgisi önemlidir:

Çocuklarının birlikte oldukları arkadaşlarının kimler olduğu ile birlikte olduklarında neler yaptıkları bilinmeli; ve bu bağlamdaki

2 055, sonra 155 olan Polis İmdat yazarın on yıl ısrarla çalışarak S.A.Bedük’ün emniyet genel müdürlüğü sırasında (1986) gerçekleştirdiği bir projedir. Şimdilerde Alo’lardan geçilememektedir.

izlemenin gerektiğinde çocukların davranışını düzeltebilme olanağı sağlayabileceği unutulmamalı;

Çocuklara öğrenimleri sırasında ihtiyaç duydukları her türlü destek verilmelidir.

3 Önleme İmajı

Bu bağlamda Beccaria’dan(1738-1794) söz etmemek olmazdı. O’nun belirgin üç temel vasfı şunlardır:

1. Bir aydınlanma sembolü,2. Cezalandırmanın ahlaki temeli olarak geçmişteki suç yerine

gelecekteki suçların önlenmesini ön gördüğünden adalette «sonuçsallık» nedeninin lideri, ve

3. Yargı kararlarının sonuçlarını geometrik kesinlikle keşfedilip sınıflandırılabilmesi ile adalet biliminin mimarı olmuştur.

Araştırmaların ortaya koyduğu basit mesaj, fırsatların giderilmesi ölçü- sünde suçların azaltılacağı doğrultusundadır. Kuşkusuz, bu sadeliğin sınırları ve sakıncaları vardır. Bu şekildeki önleme yaklaşımının, kilit, zincir ve demirden biraz daha fazlasını ifade ettiği ve yorumlandığı görülmekte ise de, gerçek hiç de böyle değildir. Bu sınırlı algılamayla yetinmek bazılarını, önleme etkinliğinin kapsamı ve genişliğini takdir ve değerlendirmede başarısızlığa yöneltmiş ve önlemenin, ev tahsisleri siyaseti, ebeveyn gözetimi, gayri resmi sosyal kontrol mekanizmaları ve suça alternatif davranış sağlayıcı olanaklar gibi alanlarda gelişmesini yavaşlatmıştır. Bu faaliyetlerin tümü, illegal davranış için fırsatları gider- meye veya kabul görür alternatifler sağlamaya hizmet eder nitelikte;

yukarıda belirttiğimiz hedef gruplar (suçlu/durum/mağdur) teorik yaklaşı- mı ile uyumlu bulunmaktadır. Yalnız geniş anlamdaki bu önleme kavra- mının bizatihi kendisi girift olmazsa da, kamuoyuna takdimi, tartışılması ve benimsenmesi medyayla yönlendirilen ve kısa sürede sonuç almaya odaklanmış bir kültür karşısında zorlu olabilir. Bunun sonucu olarak, dar ve sınırlı anlamdaki önleme imajı halen egemenliğini sürdürmektedir.

İkinci bir sorun da “önleme” kelimesinin olumsuz (negatif) ve sınırlayıcı etkinliği telkin etmesi; suça yönelik olan ve önlenmesi ihtiyacı duyulan bir “istidada” yönelmeyi öngörmesidir. Bu sorundan bir çıkış yolu bulmak zor ise de, halk sağlığı konusuna yapılacak yararlı bir kıyas söz konusu edilebilir. Halk sağlığı alanında egemen olan mesaj, hastalıkların önlenmesinden iyi sağlığın geliştirilmesine doğru kaymıştır. Bu paralelde “sağlıklı ve düzenli bir toplum” için uğraş verilmeli; sınırlayıcı değil iyiye, doğruya yöneltici bir tablonun çağdaş unsurlarıyla gerçekleştiril- mesine çalışılmalıdır.

4 Modeller

Kolluğun toplumsal rol, işlev ve davranışının ne türden gösterge ve modele göre değerlendirildiği, bunlara ilişkin toplum katındaki artı ve eksilerin nasıl oluştuğu, üzerinde önemle durulması gereken konulardır. Bu bağlamda, hiç bir model referansı ve amaç-işlev söz konusu değilse, ulusal bir model oluşturmak için parametreler arasında merkeziyetçi/

yerellik arasında bir seçimin irdelenmesi yanında “tepkisel klinik temelli polis modeli” yanında “sorun temelli suç analizine dayalı epidemiolojik model” seçiminde ve bunları normatif bir temele oturtturmak gereği üzerinde durulması zorunludur.

Çağın gereği input, merkezi işlemci, output, kontrol ve feedback evrele- rini içeren kolluk sistemi, diğer sistemlerle birlikte toplum merkezli yörüngelerdeki uydulardan biridir.4 Kuşkusuz, polis, halk; halk da polis- tir. Her vatandaşın yükümlü olduğu doğal görevi polisin maaş alarak yapması-vatandaşın bu konuda yardımcı olması; ve halkın işbirliği kamu düzeninin korunmasında “olmazsa olmaz” türünden bir ön koşuldur.5 İşte yüksek seviyedeki işbirliği sonucu kollukla oluşturulacak güven ortamın- da yapıcı nitelikte ilişkiler oluşturulabilir ve korunabilir.

Ortaklık, iki taraf arasında karşılıklı olarak yararlı sonuçlar elde etmeye yönelik yüksek düzeyde güven ve yakın işbirliği içerecek ilişkilere özgü sözleşmedir. Ortaklık zımni bir sözleşmedir; hukuki olarak bağlayıcı değilse de, sözleşmeye uymak her iki tarafın menfaatine olduğundan kendiliğinden infaz kabiliyeti vardır. Ortaklık sözleşmesi legal sözleşme yerine geçmeyip, ona ek olmaktadır. Ortaklıkta belirlenen anahtar niteli- ğindeki öğeler şunları içermektedir: Taahhüt, nesafet, güven, karşılıklı

4 C.Phillips, D.Brown. Entry into the criminal justice system: a survey of police arrests and their outcomes (Home Office Research Study No.185) London, 1998;Eski Türkler- deki etkili kolluk yöntemleri ve kolektif sorumluluk kuramı için bkz. U. Heyd. Studies in Old Ottoman Criminal Law, Oxford, 1973, p.313; U.Heyd. Türk Hukuk ve Kültür Tarihi Üzerine-Makaleler Ankara Okulu Yayınları, Ank., 2002.5 Japonya’da sayıları 16.000 kadar olan Polis Nokta’larının işlevsel gücü ve halkla bütünleşmeye olanak sağlanması (mahalli toplum temsilcilerinin düşünce ve isteklerinin dile getirildiği ve bugün sayıları 3800’i bulan Polis Noktası Temas Komiteleri) nedeniy- le ülkemizde yeniden yapılandırılması yararlı olacaktır. Nitekim, 650 mahalle ve 226 köyü bulunan İstanbul’daki karakol sayısının (Polis 150+Jandarma 55) 205 olması ve öte yandan 2002 yılı verilerine göre faili meçhul dosya oranlarının yüksek bulunması bu tez için en tutarlı gösterge olmaktadır. Bu yaklaşım “sorun temelli kolluk icraat modelinin ifadesi olarak ekseri ülkelerde toplum polisi olarak da adlandırılmaktadır. Bu modelde, iyi derecede polis-halk ilişkileri bir amaç olmak yerine kendiliğinden oluşan bir ürün olmaktadır. Bu ihtiyacın en belirgin kanıtı İstanbul Ümraniye’ye bağlı Ferhatpaşa mahal-lesi sakinlerinin, iki kız kardeşin evlerine giren hırsızlar tarafından tecavüze uğramasını protesto etmek amacıyla TEM Otoyolunu üç saat trafiğe kapatarak semtlerinde karakol kurulmasını istemeleridir (“Can güvenliği için yol kestiler” Sabah 17/6/1996 s.8). “Suçların ancak % 3-5’i kolluğun kendi icraatı sonucunda öğrenilmesine karşılık % 95-97’ si vatandaşlar tarafından bildirilmektedir. Kolluk güvenlik konusunda ne derece fazla partner olarak görülürse, vatandaşın kolluğa güveni de o ölçüde yükselmekte; kolluğun bilgi kaynakları da artmaktadır.” Bkz. Suç Politikası (Der. Y. Ünver) s.96: Emniyet Genel Müdürlüğü, Asayiş Dairesi Başkanlığı. Toplum Destekli Polislik Ank., 2007.

amaçlar, yerine getirme, devamlı değerlendirme, zamanlıca iletişim ve yanıtlamadır. Bu faktörlerden bazıları kolluk-toplum ortaklığındakine benzer niteliktedir. Yalnız burada farklı olan güven faktörüne yapılan vurgulamadır. İşte suçların önlenmesi ve kontrolünde halk-kolluk ortak- lığı ve işbirliği bağlamında oluşan güvenle aşağıdaki işbirliği üçgeni filizlenecektir.

İşbirliği üçgeni

Güven Ortamı

Polis, hiç kuşkusuz, bugünkünden daha fazla amaç odaklı bir örgütlenme çerçevesinde “suçların önlenmesi”ne doğru tüm çabalarını kanalize etme- lidir. Bu merkezi amaca yönelik diğer amaçlar zaman zaman değerlendi- rilmeli ve gerektiğinde yeniden tanımlanmalıdır. Zamanın moda takısı olan yeniden’in bu kadar yerinde kullanıldığı bir alan düşünülemez.

Polisin, ihbar, şikayet veya alarm üzerine olaylar üstüne gitmesi tepkisel bir yaklaşım; tıbbi anlatımla klinik veya olay temelli yaklaşımdır. Bu görünümü ile hep “bad men”lerle, kötü insanlarla uğraşmak durumun- dadır. Metaforik bir benzetme ile tırmıkla yaprakların temizlenmesi sürecinde nasıl ki yaprakların tümden temizlenemediği/ tabiat ananın kendini yenilemesinde olduğu gibi klinik tepkisel polis yaklaşımı da farklı sonuç doğurmayacaktır. Modern akılcı yaklaşım, olayların altında yatan nedenler veya sosyal muhtevanın analiz ve anlaşılmasını içermeyen kolluk hizmetlerinin etkisiz ve verimsiz olacağı merkezindedir.6

6 D.Brown. The Police Complaints Procedure: A Survey of Complaints’ Views (Home Office Research Study No.93) London, 1987, pp. 37-45.

Sonuçlar

Süreç

İlişki

Geleneksel tepkisel yaklaşımda kollukça şunlar yapılmaktadır:

Vatandaşlarca bildirilen bireysel olaylara karşı tepki gösterilmesi, Mağdur, tanık ve sanıklardan bilgi toplanması, Soruşturmanın başlatılması, Olaylar hakkında toplanan istatistik bilgilerin değerlendirilmesi ve

etkinliğin ölçülmesidir.

Alternatif veya tamamlayıcı nitelikteki yaklaşım ise, yukarda değinildiği gibi, sorun temelli veya suç analiz modeli olarak adlandırılabilir. Bu yaklaşım modelinde, polis örgütü aktif olarak sorunların kaynağına inmekte ve sorunların özü, nedeni ve büyüklüğünü tespite çalışmaktadır-epidemiolojik yaklaşım.

Kolluk hizmetinde sorun analizi için öngörülecek süreçteki evreleri ise aşağıda gösterildiği şekilde sıralamak mümkündür. Bunlar,

Sorunların belirlenmesi, Anketlerle bilgi derlenmesi ve kritiği,7

Vatandaşlar ile multi-disipliner bir nitelik oluşturacak biçimde kuru-luşların katılımları ile bir eylem planı oluşturulması,

Eylem planı icraya konulduğunda etkilerinin değerlendirilmesi,8

7 Her yıl yapılmaya başlanan İngiliz Suç Anketi (BCS) İngiltere ve Galler’deki mesken- lerde yaşayan yetişkinlerden (adults) seçilenler üzerinde uygulanmaktadır. 2001/ 2002 anketinde seçilen denek sayısı 32.797 idi. Antalya’da seçilen 22 mahallede 3500 kapı zili uygulamasında % 60’ı hiçbir şey sormadan kapıyı açarken, %30’unun “kim o” diye sormakla beraber kapıyı açtıkları, % 10’nunda tanımadığı kişilere kapı açmadıkları sap- tanmıştır. Bu konuda sağlanan duyarlık sonrası yapılan 6000 kapı zili uygulamasında yalnızca % 10’nun sorgulamadan, %20’sının kim olduğunu sorarak açtıkları, %70’inin ise tanımadıklarına kapılarını açmadıkları görülmüştür(2007).8 Değerlendirmenin altında yatan metafor gelişimcidir. Amaç bir programın geliştirilme- sinde destek ve yardımcı olmak kadar uygulanması sonrası etkisi hakkında kanıt sağla- mak değildir. Bu yaklaşım araştırıcıların bir tretman denemesine dışardan bakarak deneme sona erdiğinde bulguları sağlaması şeklindeki geleneksel tecrübi metodolojilerle karşıt durumdadır. Bu denemelerden elde edilen kanıt ek bilgi sağlamakta ise de, sınan- makta olan bir program için bir yararı olmasında geç kalınmaktadır. Çok ender hallerde uygulama sonuçlarının uygulamaya doğrudan aktarılması dışında sonuçları ve ortaya çıkan sorunları göz önüne alacak yeni bir denemeye gereksinme olmaktadır. Bu da ilerle- me kat etmek için potansiyel olarak yavaş ve masraflı bir yöntem olacaktır. Değerlendirilmesi tamamlanan projelerdeki sorunlar için bkz. Shaw, M.Gençlere Yatırım-Suçun Önlenmesi ve Mağduriyete Uluslararası Yaklaşımlar (Çev. İ.Uğurlu) Emniyet Genel Müdürlüğü Yayın no.426, Ank., 2007, s.55: ayrıca bkz. Unodc. Crime Prevention Assessment Tool 5, New York, 2009. M.Alphan. “Çocukları suçtan uzaklaştıracağımıza HAPSE ATIP DURUYORUZ” Hürriyet (3/03/ 2018)

Bu değerlendirme sonucunda gerekirse sorunun yeniden belirlenmesi, Ve eylem planının yeniden formüle edilmesidir.

Kuşkusuz, sorunlar soyut olarak ele alınmak yerine belli bir mahalle, semt veya yöreye özgü olarak belirlenmekte; ve bu tür yaklaşım kolluk hizmetleri için bir planlama modeli olmaktadır. Bu model ise, bir felsefe veya özel bir taktik olmak yerine yerel sorunları hedeflemek; suç ve suç korkusunu azaltmak üzere görevli polislerin o yörede uzun süre görev yapmasını gerektirmektedir. Bu bağlamda, polisle işbirliğinde bulunan yöre insanlarının sağlanan güven ortamında iki yönlü bilgi akışı geliş-tirilerek halk, polisin gözü ve kulağı olabilmekte ve böylece halkla işbirliği, bir amaç olmak yerine bir yan ürün olarak doğal bir şekilde gelişmektedir. Bu ilişkiler sonucu halkın, polisin örgütsel öncelikleri ve siyasetlerinin belirlenmesine katkısı olabilecek; böylece polis örgütü yalnızca suçluların değil seçkin kişilerin de uğrak yeri olacaktır.

Hiç kuşkusuz, kolluğun tahsis edilen kaynaklar ile normalin üstündeki suç olgusuna karşı marjinallik ötesinde bir etkisi düşünülemez. Bu husus daha geniş kapsamlı ele alınarak; suç kontrolüne, özellikle toplumsal yapıların, ilişkilerin ve değerlerin öz ve niteliğindeki güçlerle yaklaşılma- lıdır.

Anılan çerçevede; toplumsal yaşam-kolluk ilişkilerinde ister istemez beliren saydamlık karşısında bireysel veya toplumsal olaylar karşısında gösterilen fazlaca tepki kadar yetersiz tepkide eleştirilmektedir. Polis sözü edilen konumda çok hassas bir çizgide işlev görmektedir. Bu çizgi genelde kolluk hizmetleri için de geçerliliğini korumakta; polis uygarlık ve anarşi ikilemi ile baş edebilme sorumluluğu gibi oldukça önemli bir rolü üstlenmiş bulunmaktadır. Bu bağlamda, toplum risklere karşı korun- mak için ne kadar fedakarlık yapmaya hazır olduğu? “Ya özgürlük, ya güvenlik mi?” yoksa “özgürlük içinde güvenlik mi? sorusunun yanıtını ise halkın vermesi gerekmektedir. Bu bağlamda, “güvenlik mimarlarınca” güvenliği koruyucu veya sağlayıcı tedbirleri alırken her tedbir açısından aşağıdaki sorular önceden irdelenmelidir:

Tedbir uygulandığında güdülen ve beklenen amaç ve sonuçlar,

s.5:“Türkiye’de adalet sistemine bir kere giren çocuk çıkamıyor…Temel amaç çocuk suçluluğun önlenmesi olmalı iken, asıl cezalandırılması gereken bu suçluluğu önleyemeyen kamu personelidir.”

Olası yan etkileri, Hukukiliği, Toplumca kabullenme, Evrensel boyutta işbirliği gerekliliği.

Kuşkusuz, konuya yöresel/küçük birimler ölçeğinde yaklaşılması sonucu toplumsal dayanışma Osmanlılarda olduğu gibi daha güçlenecek; “mahalle namusu” gibi kavramlar yeniden oluşmaya başlayacak; herkes herkesin gönüllü bekçisi olacaktır. Belki de bu anlamda mandallı sokak kapılarının bazı yörelerde varlığını sürdürmesi sevindiricidir.

Varılan sonuç, toplumdaki her mahallenin, insan gibi bir yaşam öyküsüne sahip olduğu; bazılarının hasta ve sorunlu, bazılarının ise sağlıklı ve gürbüz yapılar olduğudur. Bu anlamda suç olgusunun endeks değeri,9

kuşkusuz, toplum sağlığını belirlemede en önemli göstergelerden biridir. Kuşkusuz, “iyi yönetilen bir devlette cezalar (suçlular) azdır”(J.J. Rous- seau).

5 Homel’in Delik Kova Teorisi

Kolluğa özgü yapılan araştırmalardan, polis baskınları ve benzeri girişim- lerin genelde sınırlı bir süre için etkili olduğu ve bu etkinin zamanla buharlaştığı kaydedilmektedir. Bu çıkarıma özgü en çarpıcı araştırma Avustralyalı kriminolog Ross Homel tarafından Yeni Güney Galler’de sürücülere yapılan alkol testidir. Araştırma sonuçları, suçları önlemede “delik kova” teorisi diye adlandırılan aşağıdaki diyagramla sergilenmiş; ve kollukça yapılan alkol testi uygulamasının görünür olduğu kadar devamlılık göstermesinin önleyici etki sağlamak için gerekli olduğu belirtilmiştir. Potansiyel suçlular, kolluk görevlilerince yol kenarında devamlı olarak alkol testi yapıldığına tanık olmadıklarında uygulamanın artık ciddi olmadığına inanacaklardır. Öte yandan bu tür uygulamanın önleme etkisi, alkollü araba kullanıp yakalanmayanlar ile umursamazlık/ arkadaş etkisiyle zayıflayacaktır. İşte bu parametrelere bakarak kolluk baskınlarının sınırlı bir süre etkili olabileceğini algılamak hiçte zor almayacaktır.10

Homel’ın Önlemede “Delik Kova” Teorisi Kollukça yapılan 9 T.Sellin, M.E.Wolfgang. The Measurement of Delinquency, New York, 1964.10 R. Homel.Policing and Punishing and Drinking Driver:a Study of General and Specific Deterrence Sprizger-Verlag, 1988.

uygulamanın görünürlüğü

Arkadaş baskısı Alkollü araba kullanan- lardan yakalanmayanlar

Alkol testine maruz kalmayanlar

İşte grafiğin belgelediği üzere, kovadaki deliklerin sergilediği kayıplar oranında tedbirlerin etkinliği zafiyet gösterecektir. Bu teorinin çıkarımı kolluğun görünürlüğü artırıldığı ölçüde kovadaki delikler kapatılmalı; akıllı seçim kuramı ile birlikte daha anlamlı olacağı irdelenmelidir.

İşte yukarda irdelediğimiz suçluluğun önlenmesinde etkili olabileceği varsayımı ile oluşturulan tedbir ve projeleri içeren stratejileri, hipotezleri ile hipoteze ilişkin çeşitli ülkelerde yapılan araştırma sonuçlarını sergile- mekte yarar görülmüştür. Bu stratejiler kataloğu, bir uçta “fazlaca polisin az suç anlamına gelmesinden” başlayıp “sorunlara odaklanmış polis”e doğru geniş bir yelpaze oluşturmaktadır.11 Hiç kuşkusuz, kollama işlevi bağlamında suç önleyici programların değerlendirilmesi ön plana çıkmak- ta; nelerin çalıştığı, suçu azaltmakta etkili suç-riski doğuran etmenleri

11 C.Nuttal. Reducing offending: an assessment of research evidence on ways of dealing with offending behavior, (Home Office Research No.187) London, 1998 pp. 65-66;D. Dalgleish and A.Myhill. Reassuring the public-a review of international policing interventions (Home Office Research No.284) London, 2004.;Internet: http:// www. homeoffice.gov.uk/rds/index.htm; Councıl of Europe. The Prevention of Drug Dependence, Strasbourg, 1982 ; UNSDRI. Combatting Drug Abuse and Related Crime, Rome, 1984; Council of Europe. Prevention of juvenile Delinquency: The Role of Institutions of Socialisation in a Changing Society, Strasbourg, 1982; Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin Suçluluğun Önlenmesinde Erkence Psiko-Sosyal Müdaha- lenin Rolü Üzerine (2000) 20 sayılı Tavsiye Kararı Suç Politikası, Seçkin, Ank., 2006, ss.487-92; Alman Federal Polis Teşkilatı Suç Önleme Projeleri (Ter.T.Z. Gülcü) Emni- yet Genel Müdürlüğü Yayın no.438, Ank., 2007.

Önlenen Kişiler Havuzu

hedefleyen programların neler olabileceği güncelliğini korumalıdır. Bu konuda belirginleşen başlıca stratejiler şunlardır:

1. Tehlikeli suçluların toplumdan soyutlanmasıdır: Gerçek tehlikeli suçlular, saldırgan ve tahripkar bir yaşam sürdüren kişilerdir ve bunların işlediği suç türü ne olursa olsun, kolluk ve mahkemelerin bu kişiler hakkında çok dikkatli olması gerekir.

2. Suç ve şiddetin olası nedenlerinin giderilmesidir.

6 Stratejiler Kataloğu

İşte yukarda irdelediğimiz suçluluğun önlenmesinde etkili olabileceği varsayımı ile oluşturulan tedbir ve projeleri içeren stratejileri, hipotezleri ile hipoteze ilişkin çeşitli ülkelerde yapılan araştırma sonuçlarını sergile- mekte yarar görülmüştür. Bu stratejiler kataloğu, bir uçta “fazlaca polisin az suç anlamına gelmesinden” başlayıp “sorunlara odaklanmış polis”e doğru geniş bir yelpaze oluşturmaktadır. Yalnız bazı suçların kontrolü- nün ötekilerden zor olduğu bilinmelidir.

Ülkemizde kentlerimiz güvensiz hale geldiğinde, daha fazla sayıda kolluk görevlisi çalıştırıp, daha fazla sayıda cezaevi inşa edilmektedir. “Daha fazla” ise sorunu şimdiye dek çözememiştir. Asıl sorun kolluk sayısından çok güvenliğe odaklanılmasıdır. Nitekim, bu konuda şu yeni yaklaşımla- ra tanık olunmaktadır:

(1) Kolluk ve güvenliğin meta olarak pazarlanmasına tanık olunduğu üzere, özel sektörün güvenlik alanına artan ölçüde katılımı; (2) Suçun özel bir açıklama gerektiren ahlaki bir sapkınlıktan çok riski (suçlu ve potansiyel mağdur tarafından) hesaplanacak bir olgu ve kaçınılması gerekli bir kaza olarak algılanması; (3)Suçun “arz” tarafına özgü siyasetin bir öğesi olarak insanların günlük yaşamındaki adetlerinin değiştiril- mesini araştırmak; (4) Vatandaşların işlenen suçlara karşı (suç önleme için girişilen kampanyalar, komşuluk /mahalle bilinci oluşturulması, ve gönüllü mahalle bekçileri) kendilerini sorumlu sayması ve (5) Ceza adaleti sisteminde yer alan kurumların, suçun azaltılmasına ilişkisi olma- yan türde performance ölçümleriyle irdelenmesi ahlakının yaratılmasıdır.

Genelde, suçluluğun önlenmesi yaklaşımları, tabiatı, derecesi, kapsamı, zaman dilimi ve parasal değeri bakımından değişiklik göstermektedir.12

Etkilerini değerlendirmek kolay olmasa da, eşitsizliklerin azaltılması ve sosyal adaletin artan ölçüde gerçekleştirilmesi, suçluluğu önlemede kritik derecede önemlidir. Suç ve suçluluğun önlenmesinde etkisi olan ve birbi- riyle bağlantılı olan sorunlardan fakirlik, işsizlik ve sosyal çözülme, bireysel ve toplumsal güvenlik ile korkudan özgür olmayı içeren insanca yaşamın öğeleridir.

Önleme biliminin ilkeleri olarak halk sağlığı modeli oldukça mantıki gözükmektedir. Bu model aşağıdaki sıralamadan oluşmaktadır:

Sorunun tanımlanması; Risk ve koruyucu faktörlerin belirlenmesi; Uygun gelişim evresinde gecikmeksizin yapılan müdahaleler; Program/ların icrası ve değerlendirilmesidir.

12 Önleyici tedbirlerin olası bedeli hürriyeti bağlayıcı cezalarınkinden oldukça düşüktür. Nitekim Rand Corporation’ce yapılan araştırma (1996) ciddi suçlarda % 21’lik bir azalma sağlayacağı beklenen California’daki “three strikes” yasasının yıllık bedeli 5.5 milyar doları bulurken; bunun 1/5’i kadar bir bedelle sağlanan okul mezuniyet teşvikleri/ girişim- leri ve ebeveynin eğitiminin aynı derecede suçta azalma sağlayıcına işaret etmektedir. Bu saptamada, ilerde tasarruf edilecek parasal tutar göz önüne alınmamıştır. Önleyici çabalar ve programlar, tretman ve kurum sonrası bakım çabalarının yerine geçmek anlamında olmayıp, çocuklara yönelik kesintisiz bakım ve gözetim modelinin geçerli ve gerekli bir kısmı olarak görülmelidir.

12-18 yaş grubunda bulunan çocuklara özgü müdahale programları için beliren ilkeler ise şöyle sıralanmaktadır:13

Çocukların katılımını sağlamak; Çocukların zayıf yanları yerine güçlü yanlarını açığa çıkarmak; Açık ve belli amaçlar ortaya koymak; Çocuklar ve aileleri için tüm seçenek tedbirler tüketildikten sonra

kurumsal tretmana başvurmak-ters/olumsuz etki teorisi; ve Sorunları ön görüp onlara yönelik çözümler geliştirmektir.

Yalnız oluşturulan siyaset paketleri/modellerin raftan alınarak her tarafta uygulanmasına girişmek hatalı olacaktır. Bu konuda, bir taraftan, mahalli değişiklikler göz önüne alınırken, öte yandan, kimlerin nasıl etkili olabileceği ve işlerin yerel olarak nasıl rayına koyulabileceği irdelenmelidir.

13 Shaw, M. Gençlere Yatırım-Suçun Önlenmesi ve Mağduriyete Uluslararası Yaklaşımlar (Çev. İ.Uğurlu) Emniyet Genel Müdürlüğü Yayın no.426, Ank., 2007,p.46; “Suçlu yetiştirmenin kolay yolu” Sabah (28/05/1994).

Özetlersek, önleme olası suç risklerini olabildiğince azaltmak; yoksa tüm suçları elimine etmek değildir. Önleme, birincil, ikincil ve üçüncül olmak üzere üç evreli bir süreçtir.

Birincil önleme: Uzun dönemli ele alınarak hedef gruplara yönelik örneğin şiddet ve saldırganlığın, çocukların cinsel istismarının vuku bulmadan önleme yaklaşımlarıdır.

İkincil önleme: En yüksek risk altında olanlara/sergileyenlere örneğin şiddet ve saldırganlık ile çocukların cinsel istismarına odaklanan önleme yaklaşımlarıdır.

Fırsatların azaltılması önleme yaklaşımı ise de bir tedavi amacı yoktur. Önemli olan kriminojenik alanların/ihtiyaçların (sert ve tutarsız aile deneyimi, zayıf aile bağları, fakirlik, mesken, suçlu arkadaş grubu ile birliktelik, okul, evlilik, uyuşturucu madde ve alkol gibi) saptanarak mahalli seviyelerde onlara odaklanılmalıdır. Gençler bakımından ekonomik sıkıntılar, aile çözülmesi gibi sosyo-ekonomik göstergeler oldukça önemlidir

Üçüncül: Suçluların/mağdurların mükerrir olmasına yönelik önleme hizmetleridir.

Elli yılı aşkın meslek hayatımda Türkiye’de mükerrir suçluluk konusun- da, “biz bu olguyu % 10’dan fazla azaltacağını” söyleyen kimseye tanık olmadım. Bu sonucu elde edebilmek için her şeyin yeniden ve doğru yapılması gerekmektedir: Doğru personel ile doğru tretmanın suçlunun yaşamının doğru zamanında ve destekleyici bir ortamda uygulanması söz konusudur. Bu konuda dürüst olmak gerekir. Ne var ki, infaz siyasetinde söylenenlerle gerçekler arasında çok büyük bir fark vardır. Çoğu kimse bunu dile getirmekten uzaktır. Bu noktada teori ile paradigma arasındaki farkı belirtmekte yarar vardır. Bir teori, iki veya daha fazla değişken arasında özel bir bağlamda var olan ilişkinin ifadesi iken yeni bir paradigma toplumsal genel anlayış, tarihsel, ampirik ve normatif gerçek- lerle var olan paradigmanın göz ardı edilmesidir. Yeni bir paradigma çağrısı belli bir konuda yeni kavramalar ve kategorilerle düşünme davettir.

Ceza Adalet Sisteminin (CAS) etkililiği:

Önleme(deterrence): Potansiyel suçluların yakalanma ve ve cezalandırıl- ma algısındaki artışın önlemedeki payı küçümsenemez. Örneğin kolluğun

suç üreten mahallerde varlığı bu türdendir. Bu konuda Emniyet Genel Müdürlüğü Asayiş Dairesi Başkanlığı “suç haritası” önemli bir referans olacaktır.

Ceza adaletinin meşruiyet(legitimacy): Ceza adaleti sistemine giren zanlı/sanıklara olumlu yaklaşım ve adil davranış sergilendiğinde halkın gözünde sistemin meşruiyeti artırabilir ve hukuka daha fazla oranda uyumlu davranış motive edebilir.14

İşte ceza adaleti sisteminde insan haklarından ödün vermeksizin daha insanı ve etkin işlev sağlamak üzere suçlulara ve mağdurlara sunulan hizmet kalitesinin büyük ölçüde yükseltilmesi ile suçluluğun önlenmesi hedefi için belirlenecek strateji bağlamındaki siyaset, plan, örgütsel yönetişim ve projeleri yarar ve bedel açısından irdelenmeli; toplumsal dinamiklere göre geliştirilen yeni hipotezler test edilmelidir. Bu konuda aşağıda yer alan Alman Beccaria Projesi: Yedi Adımlık Suç Önleme Projesi referans olarak alınabilir (www.beccaria.de):

1. Sorunun belirlenmesi ve tasviri,2. Nedenlerin saptanması,3. Amaçların belirlenmesi,4. Olası çözümlerin geliştirilmesi,5. Proje planının tasarlanması ve tatbiki,6. Etkinin gözden geçirilmesi, ve7. Raporlama ve sonuçlar.

Sosyolojik gerçek, devletin güvenliği sağlamak/vatandaşını korumak için ceza soruşturması/ kavuşturmasını ancak diğer vatandaşlara kötü bir şeyler yaparak (zorunlu kötülük) gerçekleştirebildiğidir. Devlet “iyi olanı” ancak “kötü olanı” da yaparak; hak/özgürlük kısıtlamalarına başvurarak sunmaktadır. İşte önlenemez nitelikteki bu tahribat göz önüne alınarak zorunlu kötülüğün mümkün olduğunca en alt seviyede tutulması siyaseti de facto olarak benimsenmelidir. Burada söz konusu olan şu etik anlayışı benimsemek ve vurgulamaktır: Devlet ajanları,

14 Bkz. D.A.Andrews ve J.Bonta. “Rehabilitating Criminal Justice Policy and Practice” Psychology, Public Policy and Law, Vol.16, no.1 ss.39-55: Risk, ihtiyaç ve yanıt vericilik (responsivity) ilkelerine odaklanan bu incelemede; risk ilkesi, yüksek risk grubundaki suçlulara yönelik hizmetler yoğunlaştırılırken, düşük risk grubundakilere hizmetlerin minimum hale getirilmesi; ihtiyaç ilkesi, iyileştirme sürecinin kriminojenik ihtiyaçları hedeflemesi; yanıt vericilik ilkesi ise, iyileştirme hizmetlerinin stil, biçim ve muhtevası bakımından suçlunun stiline ve yeteneklerine uyarlı olmasıdır.

suçluların davrandığı gibi davranamaz; devlet kendini onlarla aynı konumda göremez. Bu yaklaşım, doğal olarak, devletin suçlulara göre biraz daha dezavantajlı bir konumda olduğunu göstermektedir. Devlet uygar ve çağdaş olmanın gereğini yapmalı; elindeki enstrümanları ekonomik olduğu kadar insani bir biçimde uygulamalıdır.15

CAS’ın halkasından biri olan infaz sisteminde de yeni projelere yelken açılmalı; her şeyi Ceza ve Tevkif Evleri Genel Müdürlüğünce yürütmek yerine bazı cezaevi müdürlüklerine otonomluk sağlayarak sağlanan bütçe imkanları ile tretman olanaklarını değerlendirme, eğitsel sözleşmeler akdetme gibi tasarrufları icra edebilmelidirler. Bu tür cezaevlerine infaz rejimini özelleştirmek üzere daha fazla özgürlük verilmeli örneğin aile

15 Jurimetrics, bilimsel yöntemlerin adli sorunlara uygulanma- sıdır. “Adli ölçümleme adliyelerdeki pencerelerin açılmasını sağlayarak içerdekilerin dışarıyı görmesini ve kapıları açarak dışardakilerin içeriye girmesini vaat etmektedir”(Lee Loevinger). CAS’ta değişim sağlamak üzere ulusal düzeyde gelişmeler, örnek iyi uygulamalar ve yenilikçi fikirleri sistemin aktörleri arasında paylaşmak üzere www.adalet. rapor.org.tr sayfasında üç ayda bir yayınlanan bir bültene yer verilmelidir.

bağlarını güçlendirmek üzere izinler artırılmalı; amaçlı faaliyetler için koğuş dışı zaman artırılmalıdır.

CAS’ta sorun çözüme odaklı mahkeme yaklaşımı benimsenmelidir. Örneğin uyuşturucu madde mahkemeleri, akıl sağlığı mahkemesi ve aile içi şiddet mahkemesi gibi.

Mağdur odaklı yaklaşımda mağdur kişilerin CAS’taki deneyimini modernize etmek üzere geliştirilmesine odaklanılmalıdır. Bu yaklaşım, çok ciddi suç faillerinin yakalanarak cezalandırılması için mağdurların sisteme cesaretle gelmeleri ve kendilerinin ciddiye alınacağından emin olmaları bakımından önemlidir. Onların tanık olarak ifadelerine başvurulduklarında kolaylaştırıcı bir hizmet sunarak bu deneyimin kendileri için daha az travmatize olması sağlanmalıdır. Bu bağlamda cinsel istismar veya cinsel suçlarda mağdurların SEGBİS ortamında dinlenmesine başvurulmalıdır.

Toplumun CAS’ın adil olduğuna da inanması gerek; aksi takdirde sistemle işbirliği olasılığı çok azalacağından suçta ta artış olur. Eğer kolluğa yüksek derecede güven duyulduğunda halk suçu ihbar etmekte çekinmeyeceklerdir.

Veri ve teknoloji kullanarak suçların önlenmesi: Veri ve teknoloji suça iten majör nedenler değilse de, başarılı suç önleme faaliyetlerinde kritik öneme sahip ve suç nedenleri üzerinde de oldukça önemli uygulamaları içerebilmektedir: online banka sistemlerindeki koruyucular, online kişilik yaratılması, cyber saldırılara karşı koruyucu fire-wall’lar, ebeveyni çalışan çocuklar, yaşlıların online tehditlere karşı korunması gerekmektedir. Bu doğrultuda veri ve veri analistlerin önemi gün geçtikçe artmaktadır. Bu doğrultuda suçluluğun önlenmesi konusunda modern bir yaklaşımı sergilemek ve ampirik araştırmalara rehber olacak nitelikte aşağıdaki diyagrama yer verilmiştir.16

16 M.T.Yücel, Yargı Reformu ve Demokrasi Anatomisi, 2018, ss.497-526.

Kaynakça

Başkent Üniv. Türkiye’de Adalet Sistemi ve Adli Sosyal Hizmet Sosyal Hizmet Sempozyumu (20-22 Kasım 2014)

M.Shaw ve K.Travers. Strategies and Best Practices in Crime Prevention in relation to Urban Araes and the Youth at Risk. Proceeding of the workshop held at the 11th UN Congress on Crime Prevention and Criminal Justice, Montreal, 2007.Council of Europe. Recommendation Rec(83)7 Participation of the public in crime policy.------------Recommendation Rec(2006)8 On assistance to crime victims.E.Marks, A.Meyer ve R.Linssen(eds.) Quality in Crime Prevention, 2005.M.T.Yücel. Adalet Psikolojisi, 2018 --------------.Kriminoloji, 2017---------------Hukuk Sosyolojisi, 2016 --------------. Yeni Türk Ceza Siyaseti. 2016.

---------------..Hukuk felsefesi ve sosyolojisi, blog Çankaya.UNODC. Handbook on the crime prevention guidliness, NY, 2010.

J. Byrne ve G. Marx. Technological Innovations in Crime Prevention and Policing. A Review of the Research on Implementation and Impact. Cahiers Politiestudies Jaargang 2011-3, nr. 20 ss. 17-40 © Maklu-Uitgevers ISBN 978-90-466- 0412-0