sukobi na bliskom istoku – osnovna obeleŽja · pdf filesrednji istok (near and middle...

266

Slobodan JANKOVIĆ 1 UDK: 327.5(567)Biblid 0025-8555,59(2007)

Vol. LIX, br. 2-3, pp. 266-307Izvorni naučni rad

Jun 2007.

SUKOBI NA BLISKOM ISTOKU– OSNOVNA OBELEŽJA –

ABSTRACT

The paper explores the causes of the Middle East conflicts. The authorconsiders that apart from historical and religious roots the main causes are theimportance of the energy deposits, great and regional powers competition andcollisions over energy resources, the complexity of water management in theregion for its scarcity, traditional, religious and ethnic differences, socialdifferentiations and conflicts, growing poverty among majority of people,demographic problems. The persistence and not solving of these problemsclearly indicate that local terrorisms, wars and armed confrontations remainthe ominous feature of the region, concludes the author. Key words: Middle East conflicts, great and regional powers, energy resourses,scarcity of water, religious and ethnic differences, social conflicts, poverty,terrorismKljučne reči: sukobi na Bliskom istoku, velike i regionalne sile, energetskiizvori, oskudica vode, religijske i etničke razlike, socijalni sukobi, siromaštvo,terorizam

UVOD

Uanalizi sukoba na Bliskom istoku koristićemo se geopolitičkomanalizom, sa posebnom pažnju na Veliku igru. Velika igra ugeopolitici koristi se kao termin za međusobnu borbu velikih sila

zarad ostvarenja njihovih interesa.Geopolitika proučava kako prostor, kao reljef, naseljena zemlja i njena

bogatstva, utiču na politiku — odnosno na upravljanje organizovanim

1 Slobodan Janković, istraživač pripravnik u Institutu za međunarodnu politiku i privredu,Beograd.

267

MP 2-3, 2007 – Sukobi na Bliskom istoku – osnovna obeležja(str. 266-307)

zajednicama, prevashodno državama.2 Osobenosti terena i subjektivnapercepcija istog prema osnovnim načelima geopolitike utiču na svetskosučeljavanje, iz čega proističe i kulturna raznovrsnost i dijalektička napetostIstok–Zapad, Heartland–World Island.

Sukobljavanje dva pola, evroazijskog kao predstavnika Istoka, iAtlantizma kao predstavnika Zapada, dominantno je u MakinderovomRimland–u ili unutrašnjem polumesecu. Stare i nove alijanse, rudna imineralna bogatstva a prevashodno bogatstvo naftom i gasom na teritorijivećeg Bliskog istoka i borba za njegovu kontrolu u igri za svetskudominaciju neke su od krucijalnih karakteristika ovog regiona sa stanovištageopolitičke analize.

Bliski istok nesumnjivo je region od globalnog značaja zbog njegoveuloge u snabdevanju energentima najvećih svetskih privreda – od SAD doKine, Indije, Velike Britanije i Nemačke, njegove blizine mekom trbuhuRusije kao i zbog sukobljenih ili paralelnih interesa svih sila svetskepozornice. Studija regiona većeg Bliskog istoka ili prema rečimaKondolize Rajs (Condooleza Rice) Novog Bliskog istoka, neophodna je prisagledavanju novog koncepta bezbednosti. Potencijalni i trenutni’neprijatelji’ SAD u ratu protiv teror/izma, sukob doživljavaju kaocivilizacijski, ili ’sukobu sveta Islama i Zapada’. Tako predsednik IranaMahmud Ahmadinežad (Mahmoud Ahmadinejad) kaže da su u sukobuislamske nacije i agresivne supersile.3 Tokom 2005. i 2006. kao i prvihmeseci 2007. godine s vremena na vreme u štampi i elektronskim medijimagovori se o potencijalnom sukobu SAD (i /ili Izraela) protivu Irana.4Početkom februara 2007. američki sekretar odbrane Robert Gejts (RobertM. Gates) tražio je povećana sredstva i zarad stvaranja velike vojske kojabi bila u stanju da se sukobi sa regularnim vojskama. Indirektno je ukazaona Rusiju, Iran, Kinu i Severnu Koreju kao potencijalne pretnje.5 Bilo koja

2 Vidal de la Blaš kaže da je čovek „najbitniji geografski činilac”. Prema: АлександарДугин, Основи геополитике, књига 1, Геополитичка будућност Русије, Екопрес,Зрењанин 2004, стр. 60.

3 Ezra HaLevi, “Ahmadinejad: Palestine is the Front Line”, 12 October 2006, Internet,http://www.arutzsheva. org/news.php3?id=113478, 13/10/2006.

4 Na primer: Jason Zaborski, “Deterring a Nuclear Iran”, The Washington Quarterly,Summer 2005, pp. 153–167, Internet, http://www.twq.com/05summer/docs/05summer_zaborski.pdf, 12/03/2007.

5 „Ne znamo kakve promene se mogu desiti u zemljama poput Rusije, Kine, Irana, SeverneKoreje i drugih”. U: “Russia as the first enemy of USA”, RIN.ru, 09 Februar 2007,Internet, httpc, 12/03/2007.

268


agresija na Iran bi u islamskoj javnosti mogla da posluži kao još jednapotvrda rata protiv muslimana. Ovaj sukob je u određenoj meri verovatan,no da li bi to zaista bilo samo sučeljavanje ’islamskih nacija i agresivnihsupersila’ ili je posredi složenija operacija? Kome bi on mogao koristiti?6

Kako bismo mogli da odgovorimo na ova pitanja neophodno je za početakdefinisati sam prostor kao konkretno mesto preplitanja i sukoba interesa,odnosno pozornicu Velike igre.

BLISKI ISTOK

U engleskom jeziku kao i u italijanskom postoje dva termina — Bliski iSrednji istok (Near and Middle East — Vicino e Medio Oriente). Engleskitermin Middle East prevodimo sa našim Bliski istok, iako bi bukvalni prevodbio Srednji istok. U engleskom postoji i Near East (Bliski istok) koji sevremenom sve manje upotrebljava i uglavnom se utopio u širi koncept MiddleEast-a. Na popularnim stranicama na mreži možemo naići na objašnjenje da suovi nazivi evropskog porekla (što je jasno s obzirom na geografsku odrednicu— istok). Near East bi obuhvatao Tursku, Irak, Liban, Izrael, Jordan i Sirijukao i zemlje arapskog poluostrva, katkad i Egipat i Sudan.7 Premaenciklopediji Britanika, Middle East (Srednji istok) podrazumeva sve zemljeBliskog istoka (sem Turske) ali se povremeno koristi i tako da zahvataAvganistan, Libiju, Sudan i Tursku.8 „Mala enciklopedija” Prosvete pododrednicom Bliski istok navodi zemlje između Crnog Mora, istočne obaleSredozemlja, Persijskog zaliva i Crvenog mora, bez Irana ali sa Egiptom.Ovde se pominje i Srednji istok „Za ovo područje upotrebljava se i nazivSrednji istok, koji obuhvata i Iran.”9

Američki predsednik Džordž V. Buš 6. novembra 2003. godine najavio jenovu „forward strategy of freedom”, strategiju širenja slobode i demokratije navećem Bliskom istoku (Greater Middle East). Ova inicijativa dovela je do

6 Slobodan Janković, „Geostrateške karakteristike sukoba na Bliskom istoku”,Međunarodna politika, God. LVII, br. 1124, str. 12.

7 Bliski istok, Wikipedia, Internet, http://sh.wikipedia.org/wiki/Srednji_Istok, 15/09/2006;Britannica, Near East, na Answers.com, Internet, http://www.answers.com/Middle%20East, 15/09/2006.

8 Britannica, Near East, na Answers.com, Internet, http://www.answers.com/Middle%20East, 15/09/2006.

9 Мала енциклопедија Просвете, четврто издање, први том, Просвета, Београд 1986,стр. 261.

269


pokretanja inicijative šireg (broader Middle East) Bliskog istoka i severneAfrike na samitu G8 naredne godine.10 Predlog američke inicijative za širenjedemokratije i slobode, ali i ekonomskog razvoja na većem Bliskom istoku,koji je kasnije iznet ostalim partnerima u G8, objavio je 14. februara 2004.arapski list iz Londona Al Hajat. Iz ovog dokumenta možemo zaključiti daveći ili širi Bliski istok obuhvata sve zemlje arapske lige i da se prostire odMaroka i Mauritanije do Avganistana i Pakistana na istoku te završavaTurskom na severu. Jedina većinski nemuslimanska zemlja u sastavu ovogregiona je Izrael.11 U okviru Stejt departmenta nalazi se i Biro za bliskoistočneposlove (The Bureau of Near Eastern Affairs) koji se bavi zemljama većegBliskog istoka izuzev Mauritanije, Sudana, Pakistana i Avganistana.12 Nijeredak slučaj i da političari istovremeno pričaju o Bliskom istoku imuslimanskom svetu, što nas može navesti da o ovom pojmu razmišljamo kaoo kulturološkoj celini. Kada je Berlin zapadno od Kazablanke jasno je da je upitanju kulturološka percepcija. Imena regiona katkad su više u domenupolitičke geografije negoli fizičke.13

Dakle Bliski istok može imati više značenja. U ovom radu obratićemoprvenstveno pažnju na prostor od Maroka na zapadu, Turske na severu te Iranana istoku (uključujući tu i Iran), mada nećemo u potpunosti zanemariti niulogu Pakistana, Avganistana i saharske Afrike.14

10 “Fact Sheet: Broader Middle East and North Africa Initiative”, U.S. State Department,The White House Office of the Press Secretary, Sea Island, Georgia June 9, 2004,Internet, http://www.state.gov/e/eb/rls/fs/33380.htm, 20/09/2006.

11 “G-8 Greater Middle East Partnership Working Paper”, Al-Hayat, 14/02/2006, у MiddleEast Intelligence Bulletin, Internet, http://www.meib.org/documentfile/040213.htm,21/09/2006.

12 Biro za bliskoistočne poslove (NEA), predvođen pomoćnikom sekretara C. DejvidomVelčom (C. David Welch), bavi se spoljnom politikom i diplomatskim odnosima SADsa Alžirom, Bahreinom, Egiptom, Iranom, Irakom, Izraelom, Jordanom, Kuvajtom,Libanom, Libijom, Marokom, Omanom, Katarom, Saudijskom Arabijom, Sirijom,Tunisom, UAE i Jemenom.State Department Bureau of Near Eastern Affairs, State Department, Internet,http://www.state.gov/p/nea/.

13 Zato O Tuel (Gearoid O Tuathail) veli „Od petnaestog stoleća pa nadalje, Zapadniekspanzionizam stvorio je ’svet’ meren i određen objašnjenjima Zapadnih sistema.”U: Gearoid О Тuathail, Problematizing Geopolitics: Survey, Statesmanship andStrategy, Transactions of the Institute of British Geographers, New Series, Vol. 19,No. 3, 1994, p. 260.

14 Slobodan Janković, „Geostrateške karakteristike sukoba na Bliskom istoku”, op.cit., str. 6.

270


RAT U EPIZODAMA

A kad se Jakov probudi od sna, reče: Zacelo je Gospod na ovommestu; a ja ne znah. I uplaši se, i reče: Kako je strašno mestoovo! Ovde je doista kuća Božja, i ovo su vrata nebeska. (Post.28, 16–17)

Teritorija „plodnog polumeseca” zaista ima strašnu i jedinstvenu istoriju.Ima li još mesta u svetu na kojima su nastale tri žive vere? Ima li grada u svetuprožetog trima verama? Grad u kojem je raspet i vaskrsao Sin Božji. Grad izkoga se Muhamed vazneo na nebo. Grad Hrama, prestonica judaizma. Ima liregiona kao što je Bliski istok, ima li grada kao što je Jerusalim?

Posle nekoliko vekova u hrišćanskoj državi, Jerusalim i veći deo Bliskogistoka potpadaju pod vlast muslimanske države, kalifata. Pošto su započelikonsolidaciju svojih teritorija u Zapadnoj Evropi i očistili Italiju i Alpe odarapskih utvrđenja, zapadni vitezovi gledaju ka svetinji i bogatstvu istoka.Jerusalim i Bliski istok postaju jedno od ključnih mesta u razmišljanju ljudievropskih dvorova, samostana i katedrala. U toku manje od dve stotine godina(1096–1229) vodiće se osam krstaških pohoda. Prvi i poslednji će okončatioslobođenjem/zauzećem Jerusalima. Padom poslednje krstaške (templarske)tvrđave, Akre 1294. godine, evropsko interesovanje za zbivanja u ovom krajusveta opada. Velika geografska otkrića, posebno oplovljavanje Afrike iuspostavljanje trajnog pomorskog puta za Indiju, doprineće da ekonomskiznačaj ove regije gubi na snazi. Otomansko carstvo zavladalo je teritorijamaod Alžira do Persije. Prolazi više vekova. Prvi svetski rat podići će prašinu sasvetih mesta koja ni do danas nije pala.

U obraćanju, objavljenom početkom oktobra 2001. godine, posle napadana kule bliznakinje, harizmatični vođa al Kaide reče: „Naša nacija(muslimana) kušala je ovo poniženje i prezir više od 80 godina. Njeni (nacije)sinovi se ubijaju, njihova krv se proliva, njene svetinje su napadnute i njomese ne upravlja prema Božjim zakonima.”15 Zapaženo je tada da se ovaorganizacija poziva na događaje iz vremena Prvog svetskog rata i neposrednoposle njega. O čemu se zapravo radi:

Britanija i Francuska su posle pisma Huseinu (1915), šerifu od Meke, izazatvorenih vrata podelile interesne zone na tada turskim teritorijama Bliskog

15 „Naša nacija (nacija islama) je kušala ukus poniženja i prezira više od 80 godina. Njenisinovi se ubijaju, njihova krv se proliva, njena sveta mesta su napadnuta i njome se nevlada u skladu sa Božjim zapovestima.” U: “Bin Laden’s warning: full text”, BBC, 7.oktobar 2001, Internet, http://news.bbc.co.uk /1/hi/world/south_asia/1585636.stm,20/03/2006.

271


istoka.16 Obećanje dato Hašemitima, tako je izigrano.17 Svetska cionističkaorganizacija preko svog predsednika dr Haima Vajcmana uputila je pismo ideklaraciju predsedniku vlade Ujedinjenog kraljevstva, kojima predlaže defacto uspostavljanje jevrejske zajednice na tlu Palestine. U odgovoru na ovopismo, ministar spoljnih poslova vlade Njegovog veličanstva Balfur (ArthurJames Balfour), 2. novembra 1917. priznaje potrebu za stvaranjem „jevrejskognacionalnog ognjišta” u Palestini.18 Posle kapitulacije Turske (30. oktobar1918) i mirovne konferencije u Versaju (januar 1919) stvorena je nezavisnaarapska država na arabijskom poluostrvu. Konferencija u San Remu (1920)ozvaničila je podelu mandatnih teritorija na Bliskom istoku između VelikeBritanije i Francuske.19 Već tada započinju prvi sukobi i neslaganja velikih silai lokalnih zajednica. Proglašenje Ujedinjene Sirijske države, marta 1920. godinena tlu današnjih Sirije, Libana i Palestine, bilo je kratkotrajno. Francuska vojskaje jula iste godine ušla u Damask, dok su Britanci već kontrolisali Palestinu iMesopotamiju.20 Istovremeno i ostale teritorije Bliskog istoka, izuzev Irana,Turske i pustinjskih predela arabijskog poluostrva, bile su podeljene izmeđuBritanije i Francuske, te Italije — Libija. Dakle, nevernici su zavladaliislamskim zemljama, pa i jednim od tri najsvetija grada Islama — Jerusalimom,i iskoristili su muslimane jedne protiv drugih (Arape protiv Turaka).

Posle Drugog svetskog rata, 14. maja 1948. godine, dolazi i dostvaranja Izraela i prvog u nizu arapsko–izraelskih ratova. Posle 1948, doćiće do Suecke krize 1956 godine, rata iz 1967, kada Izrael okupiraCisjordaniju (Zapadnu obalu), Gazu, Golan i Sinaj, te rata na Jom Kipur1973, sva tri okončana vojnim pobedama Izraela.21 Istovremenoosamostaljuju se arapske države. Poslednji u nizu su Alžir (1962), Kuvajt

16 Sporazum Sajks–Piko 1916. godine.17 Hašemiti, arapska aristokratska porodica, koja vodi poreklo od proroka Muhameda, i

tokom turske vladavine upravljala Mekom i Medinom, da bi njeni pripadnici postalikraljevi Hedžaza, Transjordanije, i Iraka. Danas su Hašemiti na vlasti u Jordanu.

18 Navedeno pismo je Balfurova deklaracija od 2. novembra 1917. u: Vatroslav Vekarić,Jedna interpretacija društvenih korena palestinskog pitanja, Institut za međunarodnupolitiku i privredu, Beograd 1983, str. 36–38.

19 Ennio Di Nolfo, Storia delle relazioni internazionali 1918 - 1999, Editori Laterza 2003,pp. 78–79.

20 Ibidem, p. 47. Palestina je 1921. godine podeljena na Palestinu i emirat Transjordaniju(istočno od reke Jordan).

21 Tokom prvog rata iz 1948. godine, Transjordan osvaja Cisjordaniju i potpisuje separatnimir sa Izraelom. Nakon ovoga usledilo je proglašenje države Jordan.

272


(1961), i Jemen (1966). Nacionalističke i socijalističke ideje prožimajuarapski svet. Socijalistička partija Baas dolazi na vlast u Iraku (1968.godine) i u Siriji (1966). I posle rata iz 1973. Bliski istok ne ostaje miran.Pomenućemo građanski rat u Libanu (1975–1990), izraelsku invaziju jugaLibana (1978) i četiri godine kasnije okupaciju južne polovine zemlje, svedo prestonice Bejruta, Iračko–Iranski rat (1980–1988), osvajanje Kuvajtaod strane Iraka i prvi Zalivski rat (1990, 1991), dve intifade (1987–1991. i2000–2005), osvajanje Avganistana (ili svrgavanje režima mula, 2001),drugi zalivski rat (2003) i tridesetčetvorodnevni rat Izraela i Hezbolaha(jul–avgust 2006). Nismo naveli povremene akcije Izraela u Libanu, poputone iz 1996, ili angloameričkih bombardovanja Iraka tokom devedesetih,te gerilske i terorističke napade GIE u Alžiru, i PKK u Turskoj.

Bliski istok je poprište više sukoba, mesto izukrštanih interesa svih svetskihsila, arena na kojoj se stvara niz formalnih i neformalnih alijansi. Trajnegeopolitičke težnje karakteristične za sukob velikih sila vidljive su na ovomterenu. Civilizacijsko sučeljavanje, ili ono što Aleksandar Dugin definiše kao„Veoma veliku igru” između Atlantizma i Evroazijstva nazire se kroz sukobinteresa Rusije, Kine i Irana sa jedne strane i SAD i Velike Britanije sa druge.22

Avganistan je predstavljao poslednji pokušaj duge težnje ruskog carstva azatim SSSR–a da izađe na topla mora. Stara strategija ’anakonde’ odnosnookruživanja Heartland–a podrazumeva kontrolu teritorija južno od Srca–sveta,dakle Avganistana, ali i Irana i drugih zemalja južno od nekadašnjeg SovjetskogSaveza, kako bi se kopnena, evroazijska sila ’ugušila’. Na Bliskom istoku delujeviše regionalnih sila — Egipat, Izrael, Turska, Iran, Saudijska Arabija i Pakistan.Poslednje dve pomenute države tradicionalno su saveznici SAD–a kao i Izrael.Turska je član NATO–a dok je Egipat još od vremena Anvara Sadata (Anwar elSadat) takođe okrenut Vašingtonu. Preostaje samo Iran.

Iran, kao jedina regionalna sila politički suprotstavljena SAD–u, posedujeznačajan kapacitet za stvaranje savezništava što je i potvrdio u protekle dvegodine. Ova ‘izuzetnost’ je moguća (ali i neophodna) iz nekoliko razloga. Sveveća zavisnost razvijenih zemalja i velikih sila (izuzev Rusije i Francuske) oduvoza energenata, pogoduje energentima bogatom Iranu. Preko 70 milionastanovnika i kvalitet naoružanja čine ovu državu regionalnom silom. Stoga onanije tek potencijalni ‘plen’ ili puki objekat stranih interesa, već aktivan subjekatna međunarodnoj sceni koji poseduje adute za partnerske odnose sa drugim

22 Александар Дугин, Основи геополитике, књига 2, Просторно мислити, Зрењанин2004, стр. 181

273


zemljama regionalnog i globalnog značaja. Radi se o državi srednje veličine nastrateški bitnoj lokaciji. Njegova južna granica istovremeno je severna obalaPersijskog zaliva, a posedovanje odgovarajućih projektila malog i srednjegdometa realna je opasnost zatvaranju Ormuskog tesnaca, preko koga se izvozioko 90% nafte iz Zaliva, odnosno dve petine svetskog izvoza.23 Činjenica daIran predstavlja jedinu državu kojom vladaju muslimani Šiiti omogućavaTeheranu da nastupa kao politička prestonica Šiizma. Izlaz na Kaspijsko jezeroi blizina centralnoj Rusiji još jedan je elemenat na koji se mora obratiti pažnja ugeostrateškoj analizi. Stoga Rusija ima direktan interes da predupredipotpadanje Irana pod uticaj zemlje čiji ministar odbrane Moskvu definiše kaopretnju.24 Napokon, bogatstvo naslednika Ahemenida naftom i gasom čine ovudržavu u kombinaciji sa njenom vojnom, političkom i demografskom silompoželjnim saveznikom, ali i pretnjom.

Iran i Sirija ostvaruju politički i društveni uticaj u zemlji kedrova prekoHezbolaha. Teheran ima duhovno vođstvo nad ovom organizacijom asnabdevanje oružjem je jedino moguće preko sirijske granice. Sirija je zvaničnou ratu sa Izraelom, i naoružanje nabavlja iz Irana i Rusije. Prema izraelskimupozorenjima Damask je pozicionirao na stotine ili hiljade raketa uz granicu saokupiranom golanskom visoravni.25 Jačanje Irana, zahvaljujući izvozu nafte igasa, doprinosi snazi Damaska. Dovoljno je pomenuti da je Vašington krajem2006. i početkom 2007. godine uveo sankcije kompanijama i fizičkim licima iz9 zemalja zbog snabdevanja Teherana i Damaska oružjem. Pored tri kineskedržavne firme sankcijama su pogođene i dve ruske od kojih je jedna čuveniRosoboronexport.26 Prošle godine SAD su iz istih razloga uvele sankcije iproizvođaču aviona Suhoju (Sukhoi), ali su ubrzo povučene nakon protestaMoskve.27 Jasno je da se Iran i Sirija intenzivno naoružavaju. Pored uvoza, Iranje razvio i zavidan raketni program, preko Šahab raketa malog i srednjeg

23 Persian Gulf Oil and Gas Exports Fact Sheet, Energy Information Administration,September 2004, Internet, http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/pgulf.pdf, 05/03/2007, p.3. i “Iran fires missiles in gulf war games”, 01 Novembar 2006, Internet, http://english.aljazeera.net/NR/exeres/E974E7AF-BC99-4543-93FB-9A2DB5EBF417.htm, 02/11/2006

24 “Russia as the first enemy of USA”, op.cit.25 Ron Bousso, “Syria deploys rockets offensive to Israel”, March 09 2007, http://

www.iol.co. za/index.php?from=rss_Middle%20East&set_id=1&click_id=123&art_id=nw20070309114131876C286602, 12/03/2007.

26 “US imposes sanctions on arms suppliers to Iran, Syria”, ABC News Online,06.01.2007, Internet, http://www.abc.net.au/news/newsitems/200701/s1822370.htm,06/01/2007.

27 “US imposes sanctions on arms suppliers to Iran, Syria”, op. cit.

274


dometa, a postoje najave da Teheran razvija i interkontinentalne balističkeprojektile.28 Ruski ministar odbrane izjavio je u januaru da su Iranu isporučeniprotiv–vazdušni sistemi Tor-M1.29 Sirija je nabavila drugi sistem — Streletz.30

Islamska republika je i formalno u savezništvu sa Rusijom i Kinom s obziromna njen status posmatrača u Šangajskoj organizaciji za saradnju.

Rat Izraela i Hezbolaha u leto 2006. doprineo je afirmaciji ove šiitskeorganizacije u Libanu i šire i ukazao na ranjivost jevrejske države. Iran nesamo da ima saveznika severno od plave linije nego i unutar teritorije kojuJerusalim vojno kontroliše — svakako radi se o Hamasu. Naime, predsednikIslamske republike početkom marta se susreo sa vođom Hamasa, i istakaovažnost palestinskog jedinstva, ali i pozvao ovu islamističku organizaciju dane prizna državu Izrael i produži otpor cionističkom režimu. Lider ovesunitske organizacije, Kalid Mešal (Khaled Meshaal) potvrdio je da Hamasnastavlja sa otporom i nepriznavanjem jevrejske države.31 Premanovembarskom izveštaju Mosada, ali i izjavama šeika Hasana Nasrale(Hassan Nasrollah), Islamski otpor (oružani deo Hezbolaha), raspolaže sa20.000 odnosno 30.000 raketa različitog dometa, što je dovoljno zapetomesečni rat jednakog intenziteta prošlogodišnjem.32 Duhovni vođa Božijepartije je iranski verski vođa Ajatolah Ali Hamnei (Ayatollah Ali Khamen’i) aNasrala je njegov zamenik.33 Još u oktobru 2006, izraelski ministar odbrane

28 “Iran fires missiles in gulf war games”, op. cit. i Allister Maunk, Russia Assists Syria inUpgrading its Scud Missiles, Axis Globe, 08.06.2005, Internet, http://www.axisglobe.com/article.asp?article=152, 22/08/2006. kao i u: Russia and the Development of theIranian Missile Program, Axis globe news , 07.06.2005, Internet, http://www.axisglobe.com/article.asp?article=150, 21/08/2006.

29 “Russian missiles delivered to Iran: Ivanov”, Reuters, 16 januar 2007, Internet, http://today.reuters.com/news/articlenews.aspx?type=topNews&storyid=2007-0116T121314Z _01_L16260588_RTRUKOC_0_US-RUSSIA-IRAN-MISSILES.xml &src=rss&rpc=22, 13/03/2007.

30 “Russia delivering anti-aircraft missiles to Iran and Syria on schedule”, January 03,2007, AFP, Internet, http://www.dailystar.com.lb/article.asp?edition_id=10&categ_id=2&article_id=78122#, 03/01/2007.

31 “Iranian president meets with Hamas leader”, 03. June 2007, Internet, http://www.islamonline.com/cgi-bin/news_service/middle_east_full_story.asp?service_id=13066, 07/03/2007.

32 Uzi Mahnaimi, “Hezbollah’s missiles back in Lebanon”, Sunday Times, November 12,2006, Internet, http://timesonline.co.uk/tol/news/world/article634779.ece, 05/03/2007.

33 “Hezbollah, twenty years of resistance and victory”, Ikhwanweb, 2006, http://www.ikhwanweb.com/ Home.asp?zPage=Systems&System=PressR&Press =Show&Lang=E&ID=5063, 29/08/2006.

275


Amir Perec (Amir Peretz) rekao je da njegova država skuplja dokaze onaoružavanju Hezbolaha preko sirijske granice.34 Istovremeno u Libanu većviše meseci traju mirni protesti pristalica dvaju šiitskih pokreta, Hezbolaha iAmala koji zahtevaju pravo veta u vladi kao i neprihvatanje stvaranjameđunarodnog suda koji bi sudio optuženima za ubistvo premijera RafikaHaririja (Rafiq Hariri).

Izrael, koji je i prema delimičnom priznanju premijera Ehuda Olmertapripremao rat još pre kidnapovanja dvojice pripadnika Izraelskih odbrambenihsnaga sredinom jula, nije uspeo u oba ratna cilja: nije oslobodio dvojicu otetihvojnika niti je uništio Hezbolah.35 Samim tim, ali i zbog činjenice da Iransarađuje sa Rusijom, Kinom ali i sa Indijom i Pakistanom, postaje sve težesukobiti se vojno sa Ajatolasima. Izazov je još veći utoliko što Iran ali i Rusijanastoje da prošire svoj uticaj širom regiona i istisnu Amerikance.

Međusobni odnosi između regionalnih i između lokalnih i globalnih siladaleko su od statičnosti. Izrael i Turska su saveznici u regionu, ali poslednjihgodina Turska, sa svojom proislamskom vladom više je okrenuta ka angažmanuu islamskom svetu, od Organizacije islamske konferencije do saradnje saArapskom ligom. Pored sporazuma o saradnji u oblasti bezbednosti, sklopljenogprošlog februara, Turska razmenjuje česte bilateralne posete sa Teheranom.36

Krajem februara 2007. godine, tokom posete Ankari, iranski ministar spoljnihposlova Manučer Motaki (Manouchehr Mottaki) izjavio je da dve zemljetrenutno imaju trgovinsku razmenu od 6,7 milijardi dolara a da je dogovorenoda se ona uveća za još deset milijardi.37 Teheran i Ankara imaju barem jednutačku konvergencije interesa — Kurdistan. Nezavisni Kurdistan ne odgovara niTurskoj ni Iranu, kao ni iranskom savezniku u regionu — Siriji, zbog kurdskemanjine koja živi u pomenute tri države i Iraku. Kurdska autonomna regija

34 “Syria arming Hezbollah: Israel”, 17 October 2006, Internet, http://www.thepeninsulaqatar.com/ Display_news.asp?section=World_News &subsection=Gulf%2C+Middle+East+%26+Africa&month=October2006&file=World_News200610178623.xml, 17/10/2006.

35 Josef Federman, “Reports: Israel Ready Before Lebanon War”, 09 mart 2007,Examiner.com, Internet, http://www.examiner.com/printa609692~Reports:_Israel_Ready_Before_Lebanon_War.html, 13/03/2007.

36 Haber Gruplarý, Iran, “Turkey ink security agreement”, Dunya online, Internet,http://www.dunyagazetesi.com.tr/news_display.asp?upsale_id=252100&dept_id=87,22/02/2006.

37 Cengiz Çandar, “Iran eyes strategic relations with Turkey”, TDN, February 23, 2007,Internet, http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=66854, 05/03/2007.

276


najmirniji je deo Iraka a Kurdi su jedini irački saveznici anglosaksonskih snaga.Oni su važan saveznik SAD i u mogućem vojnom sukobu i uopšte trvenjima saIranom. Međutim, kurdski saveznici usložnjavaju i ozbiljno testiraju savezVašingtona i Ankare. Turska je više puta izjavljivala da bi mogla intervenisati naseveru Iraka, što je i činila za vladavine Sadama Huseina. Nedavne izjaveameričkog senatora Lindzija Grejema (Lindsay Graham) i predsednika kurdskeautonomne regije u Iraku deluju kao dolivanje ulja na vatru. Zapravo, radi se odužem verbalnom ratu Turske i iračkih Kurda, te američkoj ulozi po ovompitanju. Među poslednjima u nizu su vesti o tome da turski parlament razmatraosvajanje i okupaciju severnog Iraka kako bi se obračunao sa kurdskimteroristima.38 Predsednik kurdske autonomne regije Masud Barzani (MassoudBarzani) krajem februara je najavio da bi Turska, Iran i Sirija trebalo da sepolako navikavaju na ideju o nezavisnom Kurdistanu.39 Nakon ovih vesti,usledila je i jedna iz Irana – 14 pripadnika revolucionarne garde poginulo je uokršaju sa kurdskim pobunjenicima na severozapadu te zemlje. Tom prilikom,glavnokomandujući jedinica iranske revolucionarne garde, general Jahja RahimSafavi (Yahya Rahim Safavi) izjavio je da garda zadržava pravo da goni ilikvidira (kurdske) militante van granica Irana.40 U sklopu povremenih najava opodeli Iraka na tri dela, te formiranja nezavisne kurdske države, Turska strepi odreferenduma koji treba da se održi do novembra u Kirkuku. Ovaj grad, odnosnoprovincija u kojoj se nalazi, leži na najvećem naftnom polju u Iraku, kao i jošnekoliko manjih. Kirkuk je do sedamdesetih imao turkmensku i kurdsku većinu.Oslanjajući se na arapsko stanovništvo Sadam Husein je intenzivno naseljavaosvoje sunarodnike i uspeo da lokalnu kurdsku populaciju svede na manjinu.Istovremeno, treća brojna grupa u provinciji su Turkomani, etnički Turci, koji supo popisu iz 1955. godine bili najbrojnija etnička grupa u gradu.41 Turska nastojida preko lokalnih Turaka utiče na prilike u Iraku postavljajući se kao njihovzaštitinik. Od angloameričkog osvajanja Iraka, demografska slika naglo je

38 Jonathan Gorvett, “Turkey mulls ‘invading’ Iraq”, Al Jazeera, Internet, http://english.aljazeera.net/NR /exeres/85808B77-58B8-4C00-866C-7F38FEB253A7.htm,26/01/2007.

39 Serkan Demirtas, “Ankara: Barzani seeking ways to negotiate with Turkey”, TurkishDaily News, March 3, 2007, Internet, 03/03/2007.

40 “Iranian general says attack on Kurd rebels in Iraq is possible”, Turkish Weekly, 01March 2007, Internet, http://www.turkishweekly.net/news.php?id=43073#, 01/03/2007.

41 Soner Cagaptay i Daniel Fink, “The Battle for Kirkuk: How to Prevent a New Front inIraq”, The Washington Institute for Near Eastern Policy, Policy Watch 1183, January16, 2007, Internet, http://www.washingtoninstitute.org/templateC05.php?CID=2552,13/03/2007.

277


počela da se menja. Kurdi su počeli da se doseljavaju u provinciju i vrše pritisakna lokalne Arape, Turkomane i Asirce da se iseljavaju. Javna je tajna da su Kurdiopet većina u provinciji i da će se na referendumu doneti odluka o pripajanjuKirkuka kurdskoj autonomnoj regiji.42 Pripajanjem ovog naftom i gasombogatog dela Iraka Kurdistanu, sadašnja autonomija bi dobila značajnije izvoreprihoda i eventualnu perspektivu za stvaranje bogate nezavisne države.43

Povodom referenduma turski premijer Redžep Tajip Erdogan rekao je da Turskaima svako pravo da raspravlja o (sudbini) grada (Kirkuka) kao i da ne možeostati indiferentna nad ugroženošću Turkomana i Arapa.44 Irački severninaftovod, koji se završava u turskoj luci Cejhan, polazi upravo iz ove provincije.Kurdi, sami za sebe, nisu jedini koji komplikuju odnose SAD i njenog glavnogsaveznika u regionu – Turske. Nakon pomućenih odnosa iz druge polovineprošle godine, zakratko poboljšanih angažmanom generala Džozefa Ralstona(Joseph W. Ralston), odnosi dva saveznika ponovo zapadaju u teška iskušenja.45

Turski mediji su objavili da je pri različitim terorističkim napadima na organejavnog reda i mira, kao i ubistva katoličkog sveštenika u Trabzonu, korišćenooružje nestalo američkim snagama u Iraku.46 Napetost oko najavljenogreferenduma u Kirkuku ublažena je njegovim odgađanjem za naredne dvegodine čime su Turci primereni a Kurdima nije negirana perspektivateritorijalnog uvećanja Kurdistana. Naveću neposrednu korist od odlaganjaimaju SAD kojima je potrebno da se relativno mirno stanje na severu održi.

Pomenuti američki senator Grejem nedavno je izjavio: „Šta je najbolje zaKurde na severu? Da žive u konfederaciji… i nikada nećete morati da brinete daće vas Turska okupirati. U svačijem interesu je da živite u labavojkonfederaciji.”47 Konfederacija, usto još i labava, teško da je garant budućnostijedinstvenog Iraka. Nakon posete načelnika turskog generalštaba i ministraspoljnih poslova SAD-u, u turskim javnim glasilima se pojavila teza o

42 “The Kirkuk referendum time bomb”, The Washington Times, March 5, 2007, Internet,http://www.washingtontimes.com/op-ed/20070304-093225-4817r.htm, 13/03/2007.

43 U ovoj provinciji nalazi se 10 milijardi potvrđenih barela nafte, u: Jonathan Gorvett,“Turkey mulls ‘invading’ Iraq”, op. cit.

44 Jonathan Gorvett, “Turkey mulls 'invading' Iraq”, op. cit.45 Slobodan Janković, „Geostrateške karakteristike sukoba na Bliskom istoku”, str. 10.46 “US weapons making their way to PKK forces in northern Iraq”, Turkses, Internet,

http://www.turkses.com /index.php?option=com_content&task=view&id=1777&Itemid=35, 22/02/2007.

47 Ümit Enginsoy, “US senator urges Kurds to stay in Iraq to avoid Turk invasion”, TDN,March 6, 2007Internet, http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=67556, 06/03/2007.

278


korišćenju Indžirlika, vojne avio baze u Turskoj, za operacije u Iraku i Iranu.Komandant američkog ratnog vazduhoplovstva Majkl Mozli (Michael Moseley)izjavio je da ne veruje da im je ova baza potrebna za operacije u Iraku, ali bi biosrećan da je koristi zajedno sa NATO saveznicima.48 Dakle, SAD bi bilaspremna da operiše iz avio baze ali ne u Iraku, ako ne u Iraku onda je Irannajverovatniji kandidat. Američke sankcije ovoj zemlji prema vestima kojedolaze iz inostranstva bez trenutne mogućnosti da se empirijski provere, većdeluju na osiromašenje lokalnog stanovništva ali istovremeno jačaju iranskirežim iznutra.49

Iran, Irak i Bahrein su jedine države sa većinskim šiitskim stanovništvom. Sobzirom da je Irak okupiran i da je na vlasti koaliciona vlada ne može se govoritio šiitskoj upravi u toj zemlji. Bahreinom pak vlada sunitska dinastija al Kalifa(al-Khalifas). Zanimljivo je da Šiiti, inače izrazita manjina u Saudijskoj Arabiji

48 “Incirlik could be wild card against PKK”, Turkish Weekly, 05 March 2007, Internet,http://www.turkishweekly.net/news.php?id=43147, 05/03/2007.

49 “Will Tehran be next?”, Weekly Worker No. 661, February 22 2007, http://www.cpgb.org. uk/worker/661/iran.htm, 14/03/2007.

50 Mapa preuzeta iz teksta: Vali Nasr, When the Shiites Rise, Foreign Affairs, July/August2006, Internet, http://www.foreignaffairs.org/20060701faessay85405/vali-nasr/when-the-shiites-rise.html?mode=print, 19/10/2006.

Šiitsko stanovništvo u označenim zemljama50

279


(oko 10% stanovništva) žive uglavnom na severo–istoku te zemlje,najbogatijem naftom. Amerikancima naruku ide neslaganje Teherana sapojedinim zemljama Zaliva. Iran je pozivajući se na istorijsko pravo još 1992.godine dovršio okupaciju tri ostrva do tada u sastavu Ujedinjenih ArapskihEmirata i anektirao ih godinu dana kasnije. Ova ostrva su od strateške važnostis obzirom da se nalaze u Persijskom zalivu ispred Ormuskog tesnaca, a od 1999.na njima su instalirani iranski raketni sistemi.51 Teheran gaji izvesne pretenzijei prema Bahreinu koji je nekada bio deo Persije.

Iran još i više nego Irak, pravo je mesto sukoba atlantističkog ievroazijskog pola. Iran–prostor bio je i ranije mesto susreta dvaju koncepata i,na strateškom nivou, dve sile. Iran, uronjen u Persijski zaliv svojim jugom deoje regiona najbogatijeg naftom na svetu. Njegov planinski sever deo jeKavkaza i kaspijske regije, drugog regiona po bogatstvu naftom. Južno od‘vrata naroda’ (vrata centralne Rusije) on predstavlja južnu kapiju (ili njendeo) Srca–sveta. Teheran, iako izložen pritisku SAD ima više aduta kojiodvraćaju eventualnu vojnu akciju supersile: a. čisto vojni je relativno dobra opremljenost vojske zajedno sa izuzetnom

brojnošću, te izuzetnom motivisanošću u slučaju odbrambenog rata; b. strateški savez sa Rusijom, energetski savez sa Kinom i Indijom (dvema

silama obema energetski zavisnim sa izuzetnim ulaganjima u privredu ovezemlje) čine da svaki potencijalni agresor, makar to bila i supersila,pažljivo vaga posledice svoje akcije;

c. strateški položaj — izlazak na Ormuski tesnac — u sklopu sa vojnimpotencijalom — raketnim naoružanjem. Eventualno zatvaranje ovog pravcasnabdevanja energentima bi ugrozilo kako samog agresora, tako i EU.

d. Turska i Kurdistan su adut Teherana, kako? Turska je već pola vekaamerički saveznik, sa drugom po veličini vojskom NATO saveza. Kurdi suamerički saveznici jer su svesni da je Vašington jedina adresa koja immože omogućiti nezavisnost ili uopšte bolje ostvarenje političkih interesa.Ipak Kurdi nemaju vojnu silu. Kurdski borci mogu gerilskim akcijamadonekle omesti iransku vojsku, ali ne i odlučujuće je iscrpeti, barem ne udogledno vreme i ne bez obučene i savremeno naoružane vojske što jenemoguće bez određenog stepena političke samostalnosti. Rizik odgubljenja regionalnog partnera kakav je Turska suviše je veliki. Stvaranje

51 Mohamed Abdullah Al Roken, “Dimensions of the UAE–Iran Dispute over ThreeIslands”, United Arab Emirates: A New Perspective, p. 195, Internet, http://uaeinteract.com /uaeint_misc/pdf/perspectives/09.pdf, 13/03/2007.

280


nezavisnog Kurdistana uz podršku SAD (a kako bi moglo biti drugačije ada se Turska ne umeša) otvorio bi sukob Ankare i Bele kuće;

e. takođe Irak, odnosno nafta, sutra i gas, još jedan su adut u korist Irana.Eksploatacija nafte i gasa, u uslovima smanjenog rizika od diverzija nanaftovodima i gasovodima, eventualno je moguća samo u slučajupolitičkog dogovora sa persijskim susedom Iraka, jer dobar deo verskeelite ali i šiitskih milicija ima podršku, može se pretpostaviti i logističku,istočno od Mesopotamije.U situaciji kada Talibani i Al Kaida i pored intenzivnijeg angažmana kako

SAD tako i NATO-a, kontrolišu sve veću teritoriju u Avganistanu, kada akcijaprotiv Irana postaje sve složenija, legitimno je postaviti pitanje kome biodgovarao sukob sa Teheranom? Realna je pretpostavka da bi Teheran u slučajuameričkog napada izveo određene diverzije u samom Avganistanu i opremioTalibane – iako ideološki suprotstavljene Šiizmu – savremenijim naoružanjem.Mržnja i netrpeljivost prema Izraelu gotovo da je deo političkog folklora u Iranu.Trenutno rukovodstvo ipak deluje iskrenije u negovanju ovakvih osećanja i usavezništvu je sa Sirijom koja je zvanično u ratu sa cionističkom državom.Mogućnost ugrožavanja proizvodnje i transporta nafte ne odgovara državama,sem možda jednoj – Izraelu. Oslabljenost države koja sponzoriše kako pritisaksa severa (Hizbulah), istoka (Sirija)i iznutra (Hamas) oslabio bi njihoveprotivnike i strategiju iscrpljivanja Izraela okruženog neprijateljima. Ukoliko bise napravila analiza korporativnih interesa otkrili bi se još pokoji interesenti zaovaj sukob koji bi odškrinuta vrata Pandorine kutije širom otvorio.

Ruska diplomatska ofanziva propraćena privrednim, tehnološkim i vojnimjačanjem menja uloge u Velikoj igri i pruža novi izazov Atlantskom polu, čijije Vašington glavni predstavnik. Da li će se čarke sa postavljanjem raketnogštita u bivšim zemljama Varšavskog ugovora samo prenositi na Bliski istok iliće se ovde ukrstiti koplja sa Teheranom, kao evroazijskim predstavnikom ioponentom Svetu–ostrvu? Može li Rusija, a mogu li i Kina i Indija dozvolitida i deo kopnenog snabdevanja energentima bude podložno kontroli supersile,i da se i ovaj deo obale otrgne od kontinenta? Mogu li se odupreti tome? Brzaavionska akcija Izraela nije isključena i ona, gotovo zasigurno, ne bi izazvaladirektnu akciju azijskog džina, Srednjeg carstva i ruskog medveda. Odlučnakopnena akcija, pored snage same iranske vojske, suočila bi se sa snažnomreakcijom direktno ugroženih Rusije i Kine.

Ratovi i druge vrste oružanih sukoba su konstanta Bliskog istoka. Kakvuulogu u njima imaju interesi velikih sila, voda, rast stanovništva i socijalnerazlike i koje su specifičnosti terorizma na ovim prostorima?

281


ENERGIJA KAO ELEMENT SUČELJAVANJA

Kakva je uloga energenata u bliskoistočnom sukobu? Zemlje Persijskogzaliva poseduju 57% svetskih rezervi nafte i 45% svetskih rezervi prirodnoggasa. Iran je, zbog sankcija a potom i okupacije Iraka, te nestabilne situacije iometanja stabilne proizvodnje i transporta energenata u Iraku, drugi proizvođačnafte u regionu. Istovremeno, Iran je drugi u svetu po proizvodnji prirodnoggasa.52 Brojni natpisi u štampi i komentari u stručnoj literaturi i medijima da jekontrola nafte bila primarni motiv američke okupacije Iraka dobili su snažanargument za potvrdu ovakvih teza 26. februara 2007. Naime toga dana je iračkavlada odobrila nacrt zakona o korišćenju nafte.53 Zakon je izrađen uz stručnukonsultaciju američke konsultantske kuće Bearing Point, podržane od straneameričke vladine organizacije USAID.54 Prema ovom zakonu naftna polja ćenajverovatnije biti predata za eksploataciju velikim britanskim i američkimnaftnim kompanijama na 30 godina.55 U svetskoj štampi ovim povodom sečesto citira američki potpredsednik Dik Čejni (Dick Cheney) iz vremena kada jezauzimao rukovodeći položaj u Halibartonu (Halliburton): „Do 2010. trebaćenam (dodatnih) 50 miliona barela dnevno. Bliski istok sa dve trećine nafte inajnižim troškovima (proizvodnje), još uvek je mesto koje pruža nagradu(rešenje).”56 Zaista troškovi vađenja i otpremanja nafte iz Iraka su $1 po barelu;kada se to uporedi sa tržišnom cenom od oko $60 po barelu crnog zlata iizuzetno niskom porezu na zaradu (25%) garantovanim novim zakonom, jasnoje kakve su razmere budućeg profita angloameričkih naftnih firmi u Iraku.57

Italijanska revija za geopolitiku LiMes došla je do mape koju je neposredno predinvaziju Iraka koristila Nacionalna grupa za politiku energetskog razvoja(National Energy Policy Development Group), u SAD popularno nazvanaČejnijeva komisija, s obzirom da ju je osnovao američki potpredsednik (29.

52 Persian Gulf Oil and Gas Exports Fact Sheet, p. 1.53 “Iraqi Cabinet approves draft oil law”, Turkish Daily News, February 28, 2007, Internet,

http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=67169, 28/02/2007.54 “The Independent: To the Victors, the (Iraqi) Oil?”, Turkish weekly, 09.01.2007,

Internet, http://www.turkishweekly.net/news.php?id=42029#, 09/01/2007.55 Ibidem.56 “The Independent: To the Victors, the (Iraqi) Oil?”, op. cit.57 Saeed Shah, “Scramble for Iraq's oil begins as troops start to pull out”, Independent, 23

February 2007, Internet, http://news.independent.co.uk/business/analysis_and_features/article2296884.ece, 05/03/2007.

282


januara 2001. godine).58 Ovo telo je na radnim sastancima okupljalo vodećenaftne kompanije SAD, a na mapi je neistraženi deo Iraka odeljen na blokove.59

Irak ima potvrđenih 115 milijardi barila nafte, a procenjuje se da posedujejoš oko 100 milijardi barila što nafte što gasa. Neistražena nalazišta većimdelom nalaze se u zapadnoj provinciji Anbar, sa sunitskom većinom. Onapotvrđena najvećim delom nalaze se na šiitskom jugu i kurdskom severu.

Pomenuta korporacija Halliburton početkom marta 2007. premestila jesvoje sedište iz Teksasa u Dubai pravdajući to faktom da 38% prihoda dobijenihod nafte dolaze iz regiona Zaliva. Pitanje je da li je istraga američkog

58 “Caccia aperta a 200 miliardi di barili”, Oltreillimes, Internet, http://www.oltreillimes.net/modules.php?name=Articolo&file=article&sid=602, 05/03/2007.

59 Mapa je preuzeta na adresi: http://www.judicialwatch.org/IraqOilMap.pdf, 05/03/2007 iSaeed Shah, “Scramble for Iraq’s oil begins as troops start to pull out”, op. cit.

Iračka naftna polja i blokovi za istraživanje

Supergiant oilfield

Other oilfildEarmarker for productionsharingOil pipelineTanker terminal

100 km

100 milja0

283


ministarstva pravde koja nastoji da utvrdi da li je ova firma, koja je dobila brojneposlove u Iraku i bez tendera, nenamenski trošila sredstva i poslovala nanedozvoljen način, uticala na preseljenje firme.60 Pored ovog motiva poreskeolakšice verovatno imaju svoj udeo. Deo kompanije KBR, koji se baviinženjeringom i vojnim potrebama bi trebalo da se izdvoji u zasebnu poslovnucelinu. KBR kao deo Halliburtona je inače firma koja je pojedinačno dobilanajviše poslova u Iraku. Na osnovu ugovora sa američkom vladom ona ima 20milijardi dolara prihoda, dok deo kompanije koji se bavi naftnim poslom, samood poslova u Iraku ima prihod od 13 milijardi dolara.61 Istovremeno, ovakompanija i pored javnog negiranja američkog potpredsednika Dika Čejnija,nastavlja da isplaćuje godišnju platu bivšem direktoru a sadašnjem drugomčoveku Bele kuće. Pored godišnje plate Čejni je zaradio popriličnu svotu jer jevrednost njegovih akcija u ovoj firmi samo tokom 2005. godine porasla zapreko 3.000%.62 Od 2002. godine do kraja 2006. vrednost kompanije na tržištuhartija od vrednosti je porasla za preko 300%.63

Nafta je jedan od najvažnijih energenata, ali ne i obnovljiv. Energijadobijena cepanjem atoma ima perspektivu duže eksploatacije. Mnoge državebogate naftom nastoje da se snabdeju i alternativnim izvorima energije kakobi se osigurale za budućnost kada će nafta i gas postati nedovoljni za njihovesopstvene potrebe. Iran je objekat svetske i naročito američke i izraelskezabrinutosti zbog upornog nastojanja da razvije proizvodnju nuklearneenergije. Vašington zvanično nema ništa protiv mirovne upotrebe ovog vidaenergije. Prema kineskoj novinskoj agenciji Sinhua, Libija i SAD su predusvajanjem sporazuma prema kome će Vašington pomoći Tripoliju u izgradnjinuklearne centrale za proizvodnju električne energije, desalinizaciju vode islično.64 Egipat je prošlog septembra najavio odmrzavanje civilnognuklearnog programa nakon 20 godina, a američki ambasador u EgiptuFrensis Rićardone (Francis J. Ricciardone) rekao je da se SAD ne protive

60 “Halliburton to move HQ to Dubai”, Al Jazeera, Internet, http://english.aljazeera.net/NR/exeres/8DFC7226-94CB-4DBE-9ABE-40E831EC8BE5.htm, 12/03/2007.

61 I“Halliburton to move HQ to Dubai”, op.cit.62 “Cheney’s Halliburton Stock Options Rose 3,281 Percent Last Year, Senator Finds”,

Project Censored, Internet, http://www.projectcensored.org/censored_2007/index.htm#24, 22/02/2007.

63 “HALLIBURTON CO”, BusinessWeek Online, Internet, http://host.businessweek.com/stocks/ quote. html?NOTATION=1551642&TIME_SPAN=5Y&ID_BENCH1=324977, 14/03/2007.

64 “US to help Libya build nuclear power plant”, Lebanon News.Net, 12th March, 2007,Internet, http://www.lebanonnews.net/story/233711, 12/03/2007.

284


tome.65 Dakle u regionu postoji tendencija ka korišćenju ovog vida energije.U Beloj kući sumnjaju da bi Teheran nuklearni potencijal koristio i u vojnesvrhe, iako to Iranci, naravno, negiraju.

Prvi iranski nuklearni program započeo je još Šah Mohamed Pahlavi(Mohammad Pahlavi) 1959. kada je kupio reaktor za nuklearna istraživanja iosnovao Iransku agenciju za atomsku energiju. Tada je planirana izgradnja 23nuklearna reaktora do 2000. uz pomoć SAD.66 Interesantno je da je kompanijaHalliburton, pojedinačno najveći profiter rata u Iraku, osumnjičena da jejanuara 2005. godine snabdela iransku privatnu firmu Oriental Oil Kishtehnologijom za izgradnju nuklearnog reaktora.67 Iranu su istekli različitiultimatumi za prestanak obogaćivanja uranijuma. Iranski predsednikAhmadinedžad ih je odbio sve redom, kao i onaj Saveta bezbednosti UN kojije istekao 31. avgusta prošle godine.68

Na izazove američke i izraelske intervencije pored spomenutognaoružavanja i savezništva sa Sirijom, režim islamskih učenjaka — fakifa — uTeheranu odgovara sklapanjem energetskih i privrednih savezništava. Oiranskoj kupovini ruske vojne i satelitske tehnologije pisao sam i ranije.69 Poredsavezništva sa Venecuelom, zasnovanog na zajedničkom neprijatelju, Iran jesklopio energetska savezništva — poslove snabdevanja energentima odstrateškog značaja — sa Kinom i Indijom.70 Nedavno je konačno ugovorenaizgradnja strateškog gasovoda Iran–Pakistan–Indija. Ugovoreno je da će svakazemlja pojedinačno i samostalno obaviti infrastrukturne radove na svojimteritorijama kako bi se onemogućilo proširenje iranskih sankcija na državnefirme Nju Delhija i Islamabada.71 Kina je sa Iranom sklopila niz poslova

65 “Egypt to begin nuclear programme”, http://english.aljazeera.net/NR/exeres/BB5D88BA-4EE3-4712-AAB3-EF4CEB031D69.htm, 25/09/2006.

66 “Attacking Iran to Backfire: Report”, Islamonline, March 5 2007, Internet, http://www.islamonline.com /other/islamic_one.html, 06/03/2007.

67 “Halliburton Charged with Selling Nuclear Technologies to Iran”, Global Research.ca ,August 5, 2005, Internet, http://www.projectcensored.org/censored_2007/index.htm,08/03/2007.

68 Prema vesti sa sajta italijanskog dnevnog lista La Repubblica: Internet, http://www.repubblica.it /2006/06/sezioni/esteri/iran-nucleare9/iran-nucleare-presidente/ irannucleare-presidente.html, 31/08/2006.

69 Slobodan Janković, „Geostrateške karakteristike sukoba na Bliskom istoku”, op.cit., str.7–9.

70 Ibidem.71 “IPI pipe work to be split to avoid sanctions”, PipelineAsia, 8 March 2007, Internet,

http://www.pipelineasia.com/view_article.php?ArticleID=8416&key=xxALBvv51L2n.,08/03/2007.

285


vezanih za nabavku gasa i nafte i ova zemlja snabdeva 13% njenih potreba zanaftom iz uvoza.72 Stoga bi napad na Iran, bio napad i na interese Rusije i Kine.

Rusija je sa svoje strane učinila snažan diplomatski iskorak sa nastupompredsednika Vladimira V. Putina u Minhenu početkom februara 2007. godine.U medijima je manje propraćena akcija koja je usledila neposredno posleMinhena a koja se direktno nadovezuje na govor iz Moskve koji je pojedinepodsetio na hladni rat. Ruski predsednik je posle bavarskih Alpa odlučio daposeti tople zemlje Zaliva i to ni manje ni više nego ključne saveznike SAD uovom regionu: Katar i Saudijsku Arabiju.73 Sa Saudijskom Arabijomugovoreno je lansiranje šest satelita tokom 2006. godine sa kosmodroma uKazahstanu. Pored sklopljenog posla sa satelitima, Putin je kraljevini Saudaponudio prodaju nuklearne tehnologije, ulazak saudijskih satelita u sistemglobalnog pozicioniranja GLONASS (ustanovljen od strane Rusije i Indije),ali i prodaju ruskog naoružanja. Radi se o ponudi 150 tenkova T–90,helikoptera, izgradnju postrojenja za proizvodnju RPG kao i sistemeprotiv–vazdušne odbrane.74 Katar je domaćin američke vojne komande zaBliski istok CENTCOM, ali i važne američke vojne avio baze.75 Putin jetakvom američkom savezniku preneo da je ideja Irana o stvaranju gasnogOPEC–a dobra.76

SAD i Rusija igraju Veliku igru na Bliskom istoku. Sa porastom značajaenergenata, i najavama proliferacije civilne nuklearne tehnologije, energetskasavezništva postaju važan činilac u razmatranju svetske politike. Pored borbeza kontrolu energije vodi se i borba za jedan od najvažnijih elemenatačovekovog fizičkog postojanja bitka za vodu.

72 Michael Pinskur, Iran complicates China's energy security, The Power and Interest NewsReport, Internet, http://www.isn.ethz.ch/news/sw/details.cfm?ID=15086, 14/03/2006.

73 “Russia to launch Saudi satellites”, Al Jazeera, 12 februar 2007, Internet,http://english.aljazeera.net /NR/exeres/C449078D-50D1-429B-8718-0F08C5855D10.htm?FRAMELESS=true&NRNODEGUID =%7bC449078D-50D1-429B-8718-0F08C5855D10%7d, 06/03/2007.

74 Ariel Cohen, “Putin s Middle East Visit Russia is Back”, The Heritage, Foundation,WebMemo No. 1382, March 5, 2007, Internet, http://www.heritage.org/Research/RussiaandEurasia/upload/wm_1382.pdf, 06/03/2007, p. 1.

75 “Overview of Qatar”, Canadian Content, http://www.canadiancontent.net/profiles/Qatar.html, 06/03/2007.

76 Ariel Cohen, “Putin s Middle East Visit Russia is Back”, op.cit., p. 1.

286


BITKA ZA VODU

Taj dan učini Gospod zavet s Avramom govoreći: Semenutvom dadoh zemlju ovu od vode misirske do velike vode,vode Efrata, Kenejsku, kenezejsku i kedmonejsku, Ihetejsku i ferezejsku i rafajsku, i amorejsku i hananejsku igergesejsku i jevusejsku. (Post. 15, 18–21)

Bliski istok obuhvata veliki deo Sahare, te pustinjska i polupustinjskapodručja arabijskog poluostrva i Beludžistana u Iranu. Uzak primorski pojas usevernoj Africi i obale Nila dom su za ogromnu većinu stanovništva afričkogdela ove regije. Kratki rečni tokovi sa planina Magreba omogućavajuvodosnabdevanje Maroku, Alžiru i Tunisu. U Azijskom delu regiona ključnisu slivovi Tigra i Eufrata, Jordana i Litanija.

Slatka voda predstavlja tek manje od tri procenta svih voda na zemlji. Odove količine, dve trećine je u glečerima i polarnim kapama dok je veći deoostatka u podzemnim vodenim tokovima i zemljištu. Tako na našoj planetičovek uopšte koristi svega 0,01% vodaU Severnoj Americi prosečanstanovnik troši 600 litara vode dnevno, dok prosečni Evropljanin koristi 300litara. Potrošnja vode u zemljama subsaharske Afrike koje imaju problem sanjenom nestašicom kreće se samo između 10 i 20 litara dnevno. Premastandardima svetske banke minimum za život i zdravlje jednog čoveka su100–200 litara dnevno, odnosno 36–72 kubna metra vode godišnje (cm/y).Smatra se da zemlje koje imaju manje od 1000 kubnih metara po osobigodišnje pate od nestašice, a one sa manje od 500 (cm/c — cubic meters percapita) su pod vodenim stresom.77

Azijske zemlje Bliskog istoka možemo podeliti na one sa obiljem sveževode, zemlje sa zadovoljavajućom količinom slatke vode i one sa njenomozbiljnom nestašicom. Tako Turska ima 3250 m³ po stanovniku godišnje,Liban oko 3000 m³, dok Izrael i Jordan raspolažu sa svega 370 m³ i 160 m³po glavi na godišnjem nivou.78 Jasno je da Izrael i Jordan pate od vodenogstresa. Saudijskoj Arabiji preti da sredinom ovog stoleća dođe do gotovo

77 Marcel Kitissou, “Hydropolitics and Geopolitics: Transforming Conflict and ReshapingCooperation in Africa”, Africa Notes, November/December 2004, p. 5, Internet,http://www.einaudi.cornell.edu/Africa /outreach/pdf/Hydropolitics_and_Geopolitics.pdf#search=%22Jordan%20river%20geopolitics%22, 05/09/2006.

78 Paul Michael Wihbey and Ilan Berman, “The Geopolitics of Water”, IASPS ResearchPapers in Strategy, No. 10, September 2000, Internet, http://www.iasps.org/strat10/strat10.htm, 05/09/2006.

287


potpune nestašice slatke vode.79 Zemlje arabijskog poluostrva umnogomekoriste vodu dobijenu procesom desalinizacije morske vode. Kuvajt je,zahvaljujući petrodolarima, izgradio više fabrika za preradu morske vode,čime podmiruje 100% svojih potreba.80 Voda, odnosno njena upotreba ipotreba za njom, toliko su bitni da je ušao u upotrebu termin water security ilivodena bezbednost, kao pojam za upotrebu vode u pregovaranju i stvaranjutrajnog mira baziranog na međunarodnoj saradnji.

Na ovogodišnjem svetskom samitu o vodi (Meksiko, mart 2006), izneto jeda arapske zemlje (uključujući tu Somaliju, Palestinu, Komore i Džibuti,naravno ne Iran i Tursku),81 raspolažu sa 1060 cm/c godišnje, dok bi ta cifratrebalo da se svede na svega 547 m³ po osobi godišnje 2050. godine.82 Bliskiistok raspolaže sa 1909 cm/c godišnje, dok je svetski prosek 7243 cm/cgodišnje. U Libiji, Tunisu i zemljama Zalivskog saveta za saradnju (GulfCooperation Council — GCC)83 više od 90% stanovništva ima pristup svežoj,pijaćoj vodi. Najteže je u Somaliji, Mauritaniji, Palestini i Jemenu.84 Saporastom stanovništva rastu i potrebe za vodom. Istovremeno, smanjuje sekoličina vode po stanovniku. Trenutna količina obnovljive vode u regionu seprocenjuje na 335 km³ godišnje, dok se koristi oko 200 km³.85 Kakva jesituacija u slivu Jordana?

Jordan je sukcesivni, međunarodni vodeni tok. Nastaje od reka Hazbani iDan sa izvorištima u Libanu i Izraelu i Banije koja izvire na Golanskoj visoravni.Na svom toku (360 km) do Mrtvog mora, prolazi pored četiri države — Libana,Sirije, Izraela, Jordana — i okupirane Zapadne obale (Cisjordanije). Prema

79 Paul Michael Wihbey and Ilan Berman, “The Geopolitics of Water”, op. cit. Premanalazima iznetim u ovoj studiji, tada bi više od dve trećine čovečanstva trebalo da budepogođeno nedovoljnom količinom vode na raspolaganju, ibidem.

80 “Abbonda il petrolio e scarseggia l`acqua”, Atlante di le Monde diplomatique, ilManifesto, Roma 2004, p. 171.

81 Palestina je navedena u dokumentu zajedno sa ostalim državama, ostaje nejasno radi li seo palestinskoj autonomiji — Zapadnoj obali i Gazi, ili Palestini kao jedinstvenoj celiniIzraela i okupiranih teritorija.

82 “Middle East and North Africa”, Mexico 2006 4th World Water Forum, March 2006,Internet, http://www.worldwatercouncil.org/fileadmin/wwc/World_Water_Forum/WWF4/Regional_process/MIDDLE_EAST_AND_NORTH_AFRICA.pdf, 25/09/206,p. 6 (80).

83 GCC zemlje: Saudijska Arabija, Kuvajt, Bahrein, Katar, UAE i Oman.84 “Middle East and North Africa”, Mexico 2006 4th World Water Forum, op. cit., p. 6. 85 Ibidem, p. 21.

288


planu iz 1947. godine arapske zemlje bi kontrolisale 80% voda iz basenaJordana.86 Ratovi su dramatično izmenili ovu sliku. Izrael je u momentuproglašenja nezavisnosti (14. maj 1948) imao oko 14 000 km², a već narednegodine kontrolisao je teritoriju od 20 325 km².87 Sirijska obala reke, odnosnoGalilejskog jezera (Galilejsko jezero iliti Kineret ili Tiberijadsko jezero u koje seJordan uliva i iz koga se izliva, u pravcu sever–jug) pod kontrolom je Izraela od1967. kada je zauzeta Golanska visoravan. Posle rata iz 1948 godine Izraelkontroliše više podzemnih voda nego ranije, i istovremeno stiče stabilnijegranice. Ipak, strateška dubina ostaje nedovoljna, sa Jordanom koji kontrolišejedan deo prestonice Izraela — Jerusalima. Rat iz 1967. pokazaće vojnu itaktičku superiornost Izraela. Osvajanje Sinaja bilo je strateški probitačno, zbogpritiska na Egipat, preko stalne opasnosti za trgovinu preko Sueca. Istovremenoovo retko naseljeno područje je važno i zbog ideoloških ciljeva — cionizma. Naovaj način Izrael se približio obali Nila, vodi misirskoj. Pored Sinaja, Izrael jeokupirao i Gazu, uski primorski pojas na granici s Egiptom. Konačno, poredistočnog Jerusalima, iz koga je proterano oko 120 000 Arapa, i Zapadne obale(Cisjordanije), izraelske odbrambene snage zauzele su i Golansku visoravan.88

Izrael je osvajanjem Golana konačno mogao da kontroliše izvorište reke Banije,te drugih manjih vodenih tokova koji se ulivaju u Jordan. Galilejsko jezero tadaje u potpunosti postalo izraelsko Dve trećine vode koju Izrael danas troši potičesa teritorija zadobijenih u tom ratu (1967). Jednu trećinu potreba za vodom Izraelpodmiruje iz Galilejskog jezera i reke Jarmuk, dok drugu trećinu dobija izpodzemnih voda i izvora Cisjordanije.89

Problem vode dugo tišti Izrael i region u celini. Kako bi osiguralateritorijalnu i demografsku ekspanziju jevrejska država je morala da osigura ivodene resurse. Još 1944. američki hidrolog Volter Loudermilk (WalterLowdermilk) predlaže ustanovljenje organizacije Jordan Valley Authority kojabi vodom iz reke Litani (sadašnji Liban) navodnjavala pustinju Nedžev (jugsavremenog Izraela) i izgradila kanal Mediteran–Mrtvo more.90 Ova ideja nijeostvarena. Dve godine nakon rata iz 1951. godine, Izrael proteruje arapskostanovništvo sa obala Jordana i naseljava jevrejske koloniste i pored osuda

86 Aymeric Chauprade, Géopolitique, Constantes et changements dans l’histoire, Ellipses,Paris 2003, p. 614.

87 Sadašnja površina države Izrael je 20 770 km², u CIA, “The World Fact Book”, Internet,https://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/is.html, 16/10/2006.

88 Naziv izraelske vojske — Izraelske odbrambene snage, od sada IOS.89 Aymeric Chauprade, Géopolitique, op. cit., p. 632.90 Ibidem, p. 617.

289


UN–a. Veliki projekat izgradnje nacionalnog vodenog kanala National WaterCarrier (NWC) započinje 1953. godine, proglašavajući nevažećim ugovor odobrom susedstvu između Velike Britanije i Francuske iz 1926. Time je Izraelporekao deo prava Sirije na ribolov i korišćenje vode iz Galilejskog jezera.Projekat NWC je predvideo stvaranje velikog kanala za navodnjavanje pustinjeNedžev i centralnog Izraela vodom iz Jordana, odnosno Galilejskog jezera.Želeći da osiguraju mir u regionu i onemoguće sovjetski upliv, Amerikanci suponudili Džonstonov plan za podelu vodenog bogatstva. Izrael je tražio dakoristi i vodu Litanija, koji u potpunosti teče u Libanu. Prema Džonsonovomplanu Izraelu je ponuđena jedna trećina voda basena Jordana, isključujući Litani.Izrael ovo odbija tražeći pravo na korišćenje 50% voda. Pošto se ni arapskastrana na kraju nije složila (ugovorom sa Izraelom bi se priznala jevrejskadržava), plan pada u vodu. NWC je dovršen 1964. i masovno navodnjavanjeomogućava naseljavanje unutrašnjosti i razvoj izraelske poljoprivrede. Sirija iJordan ubrzo zatim odlučuju da skrenu vodu Hazbanija i Banije (dve od triglavne reke iz kojih se reka Jordan snabdeva vodom), ka Jarmuku. Pošto suradovi započeti 1965. godine izraelska avijacija bombarduje započetuinfrastrukturu i onemogućava dva suseda da skrenu vodu neophodnu Izraelu.91

Uskoro će uslediti već pomenuti šestodnevni rat (1967). Pošto je stekao kontrolu nad dobrim delom sliva Jordana, Izraelu je

nedostajala još sigurnost vode koja dotiče sa severa iz Libana. Priliku darealizuje strateški interes, kontrole svih izvorišta ove reke, Izrael će dobiti unarednoj deceniji. Veliki deo palestinskih Arapa, izbeglih 1949. nalazio se, kaoi danas, u Libanu.92 Liban je 1969. godine ograničio aktivnosti PLO-a(osnovanog 1964) na jug zemlje. U samo dve godine (1965–67) ovapalestinska organizacija izvela je oko 300 operacija protiv Izraela. Sedišteorganizacije, koju je predvodio Jaser Arafat, posle crnog septembra 1970. selise iz Jordana u Liban. Ova organizacija je u Libanu dobila određenuautonomiju, gotovo državu u državi. Naime, njeni pripadnici su održavali redu palestinskim izbegličkim logorima. Istina je da je Izrael ratom iz 1967.godine demonstrirao vojnu nadmoć, ali je isto tako postao država sa više odtrećine arapskog, neprijateljski raspoloženog stanovništva.93 Akcije PLO–a

91 Aymeric Chauprade, Géopolitique, op. cit., pp. 623–24.92 Procenjuje se da je u Liban tada izbeglo oko 107.000 palestinskih Arapa, u: Ennio Di

Nolfo, Storia delle relazioni internazionali 1918–1999, op. cit., p. 944.93 Pre rata Izrael je imao dva miliona i trista hiljada stanovnika, dok je posle osvajanja, broj

stanovnika premašio tri i po miliona, od kojih milion i po Arapa. U: Ennio Di Nolfo,Storia delle relazioni internazionali, op. cit., pp. 1098–99.

290


bile su i unutrašnji destabilizirajući faktor imajući podršku arapskogstanovništvaunutar same jevrejske države i teritorije.

Posle arapskog napada i poraza na Jom Kipur (1973. godine), Izrael sedokazao kao vojna regionalna sila i sačuvao tekovine iz šestodnevnog rata.Početak građanskog rata u Libanu (1975) i, neposredno, napad PLO–ovihpripadnika u Galileji 1978. godine, otvoriće vrata Izraelu za ostvarenje dvastrateška cilja jednim potezom: kontrolisanje vodenih tokova i neutralisanjePLO–a.94 Marta 1978. pokrenuta je operacija „Litani”. Izraelske vojne snagezaposedaju teritoriju do ove reke nanoseći 2500 žrtava (palestinskih ilibanskih), i prouzrokujući izbeglištvo 250 000 osoba sa juga Libana.95

Stvorena je zaštitna zona prepuštena libanskim hrišćanima, koje je Izraelbrodovima prebacio iz centralnog dela zemlje. Oformljen je „Slobodni Liban”,a Izrael je konačno kontrolisao sva izvorišta Jordana, Hazbani, Dan i Baniju.96

Ipak, Palestinci su ostali van zaštitne zone i nastavili sa napadima. Četirigodine kasnije, pošto je prepustio Sinaj Egiptu, Izrael je spreman da angažujeviše trupa i upada u dubinu svog severnog suseda, ulazeću u južnu periferijusame prestonice, Bejruta. Ovoga puta PLO je zaista izbačen (sedište se seli usigurniji Tunis), a jevrejska vojska delimično kontroliše i tok najveće libanskereke Litani. Kakva je situacija poslednjih godina?

Iako je Izrael optuživan da je koristio vodu iz reke Litani za svoje potrebeto nije dokazano. Posle povlačenja iz južnog Libana (2000. godine), izvorišteHazbanija je vraćeno ovoj zemlji. Na granicu sa državom Izrael, stupili sunaoružani pripadnici šiitske organizacije Hezbolah (Islamski otpor je oružanaruka Hezbolaha). Međutim, i pored povlačenja, Izrael je ostao osetljiv nasvako korišćenje voda iz basena Jordana.

Već 2001. godine Liban počinje sa izgradnjom prvog vodovoda koji bikoristio vodu reke Vazani, koja izvire u Libanu i posle manje od četirikilometra ulazi u Izrael i utiče u reku Hazbani. Marta meseca 2001.Ministarstvo odbrane Izraela objavljuje da ova država neće nemo posmatratiove radove. Posle jednogodišnjeg prekida Liban obnavlja radove juna 2002.godine pod rukovodstvom Amala (pored Hezbolaha najuticajnija šiitska

94 Strateška ukoliko je cilj kontrolisanje vodenih tokova. Ukoliko je cilj stvaranje ErecIzrailja (velikog Izraela u biblijskim granicama), onda su voda, ali i eliminacija PLO–ai drugih organizacija koje prete unutrašnjoj stabilnosti samo taktički cilj ne bi li seosigurao opstanak takve tvorevine.

95 Aymeric Chauprade, Géopolitique, op. cit., p. 627.96 Ibidem.

291


politička organizacija u zemlji kedrova). U septembru 2002. izraelski premijerArijel Šaron tvrdi da bi korišćenje vode iz Vazanija, iako u iznosu manjem odpola procenta godišnje potrošnje Izraela, bio casus belli.97 Libanci su želeli dasnabdeju šezdesetak sela sa tekućom i pijaćom vodom, tvrdeći da je to uskladu sa Džonsonovim planom iz 1953. Istovremeno, Liban se pozvao i nameđunarodno pravo, tvrdeći da može raspolagati sa jednakom količinom vodezajedničkog vodenog toka. Usledila je intenzivna međunarodna kampanja obestrane. Na libanskoj strani ujedinili su se, sada pokojni, premijer Rafik Hariri,predsednik Emil Lahud i šiitske partije Amal i Hezbolah u nastojanju daizgrade vodovod. Hariri je predsedavao komitetom koji je pripremiodokumentaciju o ovom slučaju i izneo je u UN. U pregovore su uključenivisoki predstavnici američke administracije Kolin Pauel i njegov zamenikRičard Armitaž, te francuski predsednik Širak, EU i Rusija. Izraelski vojniavioni su pet dana nadletali mesto radova, koje se nalazi na svega nekolikokilometara od granice. Tadašnji ministar spoljnih poslova Izraela Šimon Peresi premijer Šaron upozoravali su Liban. Ipak, i pored intervencije američkestrane da se otvaranje radova odloži, libanski predsednik Lahud je ovo odbio,mada otvaranje zaista jeste kasnilo nekoliko dana. Dan nakon pretnjiHezbolaha da će uzvratiti na eventualne napade Izraelaca, vodovod je svečanootvoren uz prisustvo diplomatskog kora i službenika UN.98 Snažnadiplomatska akcija, prisustvo diplomata EU i drugih zemalja kao i službenikaUN, sprečili su vojnu akciju Izraela.

Značaj vode je vidljiv i u mirovnom sporazumu između Izraela i Jordana(1994). U tački 6 regulisana je pravična upotreba vode. Obe strane su sesaglasile da ne raspolažu potrebnim količinama vode i obavezale se dapomažu jedna drugoj u slučaju nestašica. Formiran je i Joint Water Committeeza nadziranje primene ove tačke sporazuma i rešavanje eventualnihnesuglasica oko korišćenja ovog prirodnog bogatstva.99

97 Stefan Deconinck, “The Wazzani-incident in the summer of 2002 - a phoney war?”,Waternet.be, July 2006, Internet, http://www.waternet.be/jordan_river/wazzani.htm,30.08.2006.

98 Na ovu temu više u: Stefan Deconinck, “The Wazzani-incident in the summer of 2002– a phoney war?”, op. cit., i “Israel-Lebanon Conflict Bubbles Below Surface”,Washington Times, 15 januar 2003, Internet, http://www.globalpolicy.org/security/issues/lebanon/2003/0115wa.htm, 25/09/2006.

99 Valdean Klump, “Hydro-Politics Along the Jordan River”, Georgetown school of ForeignAffairs, Science Technology and International Affairs STIA, Internet, http://www.georgetown.edu/sfs/programs /stia/students/vol.02/klumpv.htm, 05/09/2006.

292


Jedan od ključnih problema za donošenje trajnog rešenja je i menadžmentvoda. Pored reka, jezera Kineret i Mrtvog mora, Izrael se umnogome snabdevavodom iz dva velika izvorišta podzemnih voda. Planinsko izvorište na istokuprostire se dobrim delom na okupiranoj Zapadnoj obali i snabdeva vodomJerusalim i veliki deo jevrejskih kolonija na tom području. Obalsko izvorištesnabdeva Tel Aviv kao i celi pojas Gaze pijaćom vodom. Izraelski naseljenicina Zapadnoj obali kontrolišu oko 52% zemlje i 42% rezervi vode.Istovremeno, oni koriste 90% vode koja se potroši godišnje u Cisjordaniji.100

Naravno, ovo ostavlja Palestince u dramatičnoj situaciji u pogledu vode;pitanje je da li se Izrael, i pod kojim uslovima, može odreći ovog bogatstva.

Zbog demografskog rasta i ogromnog priliva ruskih Jevreja Izrael je 1988.usvojio Master plan. Ovim planom usvojena je strategija za bolje korišćenjevoda. Uveden je sistem navodnjavanja „kap po kap”, i projektovano jedobijanje vode desalinizacijom.101 Kao posledica slabih padavina tokom trigodine (1988–90), NWC je januara 1990 zatvoren, a sredinom naredne godineprepolovljena je isporuka vode izraelskim poljoprivrednicima.102 Te godine(1991) voda je bila jedna od stavki prekinutih madridskih razgovora.

Postoji nekoliko predloga za dugotrajno rešenje nestašice vode u slivuJordana i šire. Izrael je usvajanjem metode podzemnog navodnjavanja „kap pokap” smanjio potrošnju vode za 1/3.103 Pored ovoga, izraelski naučnici izradilisu metode za efikasnije korišćenje vode u privatne svrhe, što dodatno smanjujeutrošak iste. Izrael je sa Turskom planirao snabdevanje slatkom vodom.Planirana je izgradnja ogromnog cevovoda koji bi vodu iz turskih reka Cejhani Sejhan vodio kroz Siriju do Golana i Izraela. Voda bi trebalo da seravnomerno raspodeli između Sirije, Izraela, Jordana i Palestinaca. Trošak jeprocenjen na oko 8 milijardi dolara a vreme potrebno za izgradnju 15godina.104 Aprila 2007. godine Turska i Izrael su poništili ugovor osnabdevanju Izraela vodom iz južne Turske zbog povećanja troškovatransportacije ali i odluke turske vlade da privatizuje fabrike za preradu vodeu tom regionu.105 Svakako, kada se priča o basenu Jordana i potrebama za

100 Aymeric Chauprade, Géopolitique, op. cit., pp. 630, 632.101 Paul Michael Wihbey and Ilan Berman, “The Geopolitics of Water”, op. cit.102 Ibidem.103 Valdean Klump, “Hydro-Politics Along the Jordan River”, op. cit.104 Ibidem.105 Journal of Turkish Weekly, Internet, http://www.turkishweekly.net/news.php?id

=29573, 11/04/2006.

293


vodom zemalja kroz koje protiče ova reka nužno su umešani i Turska i Irakkao zemlje sa velikim vodenim bogatstvom (Turska, u odnosu na ostale zemljeregiona) ili zemlje sa velikim vodenim tokovima (Irak). Rešenjebliskoistočnog čvora podrazumeva podmirivanje potreba za vodom. Sirija jedolazila u sukob sa Turskom u savezu ili ne sa Irakom. Jedan od predloga uigri je i izgradnja velikog cevovoda od Eufrata u Iraku do reke Jordana.Korišćenje vode iz Eufrata je, opet, problematično zbog korišćenja ove vodeod strane Turske. Od kako je početkom osamdesetih godina 20. veka turskazapočela realizaciju Projekta jugoistočne Anadolije, poznatijeg kao GAP(Guneydogu Anadolu Projesi ili GAP) Irak i Sirija su se smatrali ugroženimzbog namere Turske da veći deo toka reke preusmeri za navodnjavanjeAnatolije. Istovremeno, Sirija koristi 90% vode reke Oronto, koja izvire uLibanu, teče kroz Siriju i uliva se u more u turskoj provinciji Hataj.106

Najizglednije rešenje je desalinizacija morske vode.Što se Izraela, Jordana i Palestinaca tiče postoje dva plana. Jedan je

dovođenje vode iz Mediterana u Mrtvo more, tzv. Med-Dead cevovod, dokdrugi predviđa izgradnju cevovoda od Akabskog zaliva do najslanijeg mora nasvetu, iliti Red-Dead projekat. Izgradnja jednog ili drugog projektapretpostavlja i bezbednost infrastrukture. Zato je mir prioritet Izraela ali iostalih korisnika ove vode.

Jasno je da zbog manjka vode pate svi, ali nikako u istoj meri. Najviše supogođeni i ugroženi niži slojevi stanovništva. Višednevni nestanci vode usirijskim selima i poludnevne isključenja ove neophodne tekućine u prestoniciDamasku, sigurno je, ne pogađaju predsednika i elitu sirijskog i drugiharapskih društava.

SOCIJALNO RASLOJAVANJE, SIROMAŠTVO I SUKOBI

Kakav je značaj socijalnih razlika za politiku i stratešku sliku u ovom delusveta? Bliski istok jedan je od brojnih delova zemaljske kugle s izraženimrazlikama između malog broja imućnih i mase obespravljenih i siromašnih.Bliski istok je i region u kome mladi uzrasta između 15 i 24 godine čine 22 odstostanovništva, dok je u svim drugim regionima sveta taj udeo niži.107

Istovremeno, u ovom delu sveta nezaposlenost je ogromnih razmera – udeo

106 Paul Michael Wihbey and Ilan Berman, “The Geopolitics of Water”, op. cit.107 Navtej Dhillon (ed.), Economic Exclusion in the Middle East, Brookings, 2007, Internet,

http://www3.brookings.edu/global/pubs/200702_06middleeast.pdf, 06/05/2007, p. 1.

294


zaposlenosti radno sposobnog stanovništva iznosi samo 47 odsto, što predstavljasvetski negativan rekord.108

U već pomenutom američkom dokumentu „Inicijativa za širi Bliski istoki severnu Afriku”, koji je u nešto izmenjenoj formi usvojen na skupu Grupe8, 9. juna 2004, citiraju se „tri velika deficita”, slabosti ovog regiona:odsustvo slobode, znanja i prava žena.109 Istovremeno su u tom dokumentunavedeni i ovi podaci: ukupni bruto društveni proizvod zemalja Arapske ligemanji je od španskog; oko 40% odraslih Arapa (65 miliona tada) nepismenoje, od čega su dve trećine žene; u slučaju zadržavanja postojećeg trendapovećanja nezaposlenosti, ona će do 2010. godine dostići brojku od 25miliona; trećina stanovništva živi sa manje od dva dolara dnevno; 51%Arapa ima želju da emigrira. Nezaposlenost, manjak obrazovanja iemigracija u ovom regionu predočeni su kao „problem” za zemlje Grupe 8koji treba prevazići, što implicira zainteresovanost ovih zemalja za aktivnodelovanje u ovom delu sveta i ukazuje na međuzavisnost socijalnihproblema u ovoj regiji i prisustva stranih sila u njemu.

Pored siromaštva, nezaposlenosti i manjka obrazovanja, veliki socijalniproblem kod većine zemalja ovog regiona predstavlja „socijalna neprohodnost”.Društvena izolovanost je dodatni faktor produbljivanja krize na Bliskom istoku.To je posebno slučaj sa izolacijom palestinskih izbeglica u Jordanu i Libanu;koja je doprinela njihovoj većoj kompaktnosti, ali i dubljoj izloženosti(političkim) uticajima onih koji predstavljaju vlast, formalnu ili ne, u takvimodeljenim zajednicama. Zatvorenost elita bliskoistočnih društava inedemokratski režimi ne dozvoljavaju legalan pristup političkoj moćifinansijskih i intelektualnih elita koje ne pripadaju vladajućim krugovima,posredno ih terajući na tajno, nezakonito i konspirativno delovanje, timedoprinoseći nestabilnosti regiona. Velika socijalna podeljenost samo je još jedanelement koji, potpirujući postojeće, otvara nove mogućnosti za sukobe naprostoru kojim se bavimo.

Pojedine zemlje regiona predstavljaju izraziti izuzetak od pomenutihopštih tendencija. To je posebno slučaj sa Ujedinjenim Arapskim Emiratima

108 “Middle East and North Africa”, World Bank Regional Brief 2007, Internet,http://siteresources.worldbank.org/INTMENA/Resources/MNA-BRIEF-ENG-2007SM.pdf, 07/05/2007, p. 1.

109 Američki predlog može se videti u: “G-8 Greater Middle East Partnership WorkingPaper”, Al-Hayat, preuzeto iz: Middle East Intelligence Bulletin, London, February 13th2004, Internet, http://www.meib.org/documentfile/040213.htm, 21/09/2006. Dokumentusvojen na skupu G8 može se naći na: “Fact Sheet: Broader Middle East and NorthAfrica Initiative”, U.S. State Department, op. cit.

295


(UAE) i Katarom. Zbog izuzetno bogatih izvora nafte ove zemlje imaju veomaveliku stopu rasta i stabilan razvoj. U pomenutim zemljama domaćestanovništvo uživa visok životni standard, različite socijalne i druge beneficijei besplatne zdravstvene usluge.110

Još jedan izuzetak od opštih tendencija u ovom regionu predstavlja Izrael.Sve do pred kraj sedamdesetih godina prošlog veka Izrael je bio jedno odnajegalitarnijih društava u svetu. Postojala je izuzetna ujednačenost ličnihprimanja. Gotovo da se može reći da je preovlađivao sistem uravnilovke. Sadolaskom na vlast Menahema Begina sedamdesetih godina 20. veka otpočela jei privatizacija u Izraelu. Danas je Izrael, međutim, prema razlikama (rasponima)jedna od zemalja sa najneujednačenijim primanjima na lestvici razvijenihzemalja. Prema podacima Svetske cionističke organizacije Izrael je međurazvijenim zemljama pretposlednji prema „ujednačenosti primanja” (poslednjemesto zauzimaju Sjedinjene Američke Države), odnosno jedino se SAD nalazeispred Izraela u rasponu – razlikama između najviših i najnižih primanja.111

Sve do početka osamdesetih godina javni sektor je imao izrazitu premoć ustrukturi izraelske privrede. Privredne teškoće koje su u izvesnim trenucimaprerastale u ozbiljne krize, ponukale su tada različitite izraelske vlade dapreduzmu određene reforme, kako bi otklonile uzroke tih nepovoljnih kretanjau privredi i podstakle privredni razvoj. Jedan od važnih elemenata ekonomskepolitike koje su izraelske vlade od druge polovine sedamdesetih prošlog veka dodanas sprovodile bilo je nastojanje da se kroz različite oblike privatizacijepromeni dotadašnja izrazita nerazvijenost privatnog sektora.112 Procesprivatizacije doprineo je promeni u strukturi izraelske privrede: prema podacimaiz 2003. godine 45% bruto domaćeg proizvoda dolazio je iz privatnog sektora,a 55% iz javnog.113 Da bi se podstakao privatni kapital jedna od mera ovih vlada

110 “U.A.E. – Geography, Demographics, and Resources”, NITLE Arab World project,Internet, http://arabworld .nitle.org/map.php?module_id=4&country_id=6, 07/05/2007.

111 Matt Plen, “Privatization vs. Welfare State: Israel's Economic Crisis”, World ZionistOrganization, Hagshama department, 22/11/2004, Internet, http://www.wzo.org.il/en/resources/view.asp?id=1851, 16/10/2006.

112 O ekonomskoj politici Izraela, privatizaciji i širenju siromaštva u Izraelu videti intervju:Danny Gutwein, “Peretz Campaign Offers Israel A Turning Point on Economic Policy”,EIR (Executive Intelligence Review), Vol. 33, No. 5, Washington February 3, 2006, pp.50–54. i Dean Andromidas, “One in Four Israelis is Living in Poverty”, ibidem, p. 55.

113 Matt Plen, “Privatization vs. Welfare State: Israel's Economic Crisis”, World ZionistOrganization, Hagshama department, 22/11/2004, Internet, http://www.wzo.org.il/en/resources/view.asp?id=1851, 16/10/2006.

296


bila je i značajnije ograničenje beneficija iz oblasti socijalne i zdravstvenezaštite.114 Marta 2003. godine Benjamin Netanijahu, tada ministar finansija uvladi Menahema Begina, objavio je „Program vaskrsa izraelske ekonomije”.Njegov program predviđao je još veći rast privatnog sektora, smanjenjesocijalne pomoći, sniženje plata zaposlenih u javnom sektoru, povećanjeopštinskih poreza i smanjenje nadležnosti sindikata. ali i privatizaciju naftnihrafinerija, velikih banki, telefonije i luka.115

Proces privatizacije i jačanja privatnog sektora i ostale mere promenjeneekonomske politike izraelskih vlada imale su i imaju nesumnjivo i pozitivneposledice. Krajnji rezultat u socijalnoj sferi ipak je negativan. Gotovo svakičetvrti stanovnik Izraela je siromašan (ne računajući Palestince sa okupiranihteritorija). Odnosno, udeo siromašnih je sa 18.8% 2000. godine (1.088.100ljudi) porastao na 23.6% (gotovo 1.6 miliona ljudi) 2005. godine.116 Premapodacima Nacionalnog instituta za osiguranje (National Insurance InstituteNII) tokom 2005. još 100.000 ljudi je zapalo u siromaštvo, tako da oni sadačine 24.7% populacije.117 Menjanjem kriterijuma za evidenciju nezaposlenih,njihov broj je zvanično opao u periodu 2003–2004, iako je u brojkama brojljudi koji traži zaposlenje porastao za 20.000.118 Oko 30 odsto izraelskihporodica je u stanju „nesigurne ishrane” (nutritional insecurity) što je službenitermin vlade u Jerusalimu za ljude koji štede na obrocima, biraju između hranei plaćanja struje, telefona i sličnog. Od ove sume, 60 odsto su porodice etničkihJevreja, 20 odsto su Arapske i još 20 odsto migrantskih porodica. Od ukupnogbroja dece čak 30,8 odsto je siromašno.119

U Izraelu ne samo da se zaoštravaju razlike između siromašnih i bogatih.One su naglašene i na rodnoj, rasnoj i etničkoj osnovi. Među izraelskimArapima više od polovine porodica je siromašno. Žene zarađuju u proseku

114 Ibidem.115 Ibidem.116 Dean Andromidas, “One in Four Israelis is Living in Poverty”, op. cit. 117 Uzeto iz: Rick Kelly, “Report reveals 1.6 million Israelis living in poverty”, World

Socialist Web Site, 6 September 2006, Internet, http://www.wsws.org/articles/2006/sep2006/isra-s06.shtml, 16/10/2006.

118 Shir Hever, “Unemployment in Israel’s History and Today”, Alternative InformationCenter (AIC), 23/08/2006, Internet, http://www.alternativenews.org/index2.php?option=com_content&do_pdf =1&id=519, 16/10/2006, p. 13.

119 Ruth Sinai and Joel Leyden, “Israel Poverty: One In Three Children Are Hungry”,Israel News Agency, Internet, http://www.israelnewsagency.com/israelpovertychildrenyomkippur4831210.html, 25/08/2007.

297


60% prosečne plate muškarca.120 Izraelci afričkog ili azijskog poreklazarađuju 30% manje od onih evropskog ili američkog porekla dok izraelskiArapi zarađuju duplo manje.121 Pored nižih primanja, izraelski Arapi su inajnezaposleniji, što govori i o diskriminaciji pri zapošljavanju koja odudaraod standardne poslovne logike. Dakle izraelsko društvo je klasno, rasno,etnički i verski podeljeno.

Ovde treba ukazati i na neke druge aspekte promena strateških ciljevaCionizma koje imaju neposredne ili posredne socijalne posledice. Da bi uspešnokontrolisali teritoriju, Jevreji su morali osigurati da budu većinsko stanovništvo.To je prvi put uspelo 1948. godine kada je arapsko stanovništvo na teritorijibritanske Palestine palo sa 1.250.000 na oko 400.000, od čega je u okviru državeIzrael ostalo oko 170.000.122 Prilikom zauzeća Jerusalima, juna 1967, proteranoje oko 120.000 Arapa.123 Međutim, nije bilo dovoljno smanjiti broj arapskogstanovništva potrebno je bilo i naseliti te zemlje jevrejskim stanovništvom. Pozauzeću istočnog Jerusalima od strane Jordana, proterani su i stanovnicijevrejskih sela iz okoline. Početkom sedamdesetih u Cisjordaniji i Gazi bilo jesvega hiljadu kolonista, da bi ih 1977. bilo već preko 50.000 od čega 40.000 uIstočnom Jerusalimu.124 Sa osiromašenjem jevrejskog stanovništva koje ježivelo zapadno, severno i južno od zelene linije dolazilo je i do njihovognaseljavanja okupiranih teritorija. Izraelska država nudila je i nudi kolonistimazemlju, posao i smeštaj. Tako je 1985. godine bilo pedeset puta više kolonistanego pre petnaestak godina, 1995. ih je bilo 150 puta više. Početkom trećegmilenijuma bilo ih je oko 200.000 ili 200 puta više u odnosu na situaciju spočetka sedamdesetih.125 Danas jevrejski kolonisti nastanjuju 242 naselja naZapadnoj obali, 29 na teritoriji Jerusalima kao i 124 manjih naseobina naokupiranim palestinskim teritorijama, izuzev Gaze.126 Na Zapadnoj obali živi

120 Shir Hever, “Unemployment in Israel’s History and Today”, op. cit., p. 7.121 Matt Plen, “Privatization vs. Welfare State: Israel's Economic Crisis”, op. cit.122 Aymeric Chauprade, Géopolitique, op. cit., pp. 618, 622. i Vatroslav Vekarić, Jedna

interpretacija društvenih korena palestinskog pitanja, op.cit., str. 136.123 Ibidem, p. 625.124 Tom Ѕegev, “A Bitter Prize”, Foreign Affairs, May/June 2006, Internet, http://www.

foreignaffairs.org /20060501fareviewessay85312/tom-segev/a-bitter-prize.html,05/09/2006.

125 Tom Ѕegev, “A Bitter Prize”, op.cit., pp. 629, 630.126 Carol Migdalovitz, “Israel Background and Relations with the United States”, CRS Issue

Brief for Congress, IB82008, 18. maj 2006, Internet, http://fpc.state.gov/documents/organization/66767.pdf# search=%22egypt%20water%20arrangement%20Israel%202006%2BQIZ%22, 25/09/2006, p. 10.

298


250.000, u naseljima oko istočnog dela prestonice Izraela stanuje oko 180.000kolonista a u Gazi je do jednostranog napuštanja živelo oko 16.000.127 Naime,i samo povlačenje iz Gaze bilo je umnogome zasnovano na želji vladajućepartije Kadima (Napred), odnosno Arijela Šarona i ljudi koje je okupio, da ujevrejskoj državi Jevreji budu većina.128 Tako je Šimon Peres, govoreći avgusta2006. godine u Vašingtonu istakao da je Liban izgubio hrišćansku većinupostavši muslimanska zemlja te da isto neće biti dozvoljeno u Izraelu.129

Navodeći socijalne uzroke naseljavanja Izraela nismo prenebregnulireligijski motiv, Šivu (povratak), ukorenjenu u jevrejskoj tradiciji. Svakako jei religija doprinela kolonizaciji, ali su i sami kolonisti u Judaizmu i cionizmumogli naći dublji smisao svog boravka i opstanka u „neprijateljskomokruženju”. Izloženi gotovo svakodnevnom opasnošću od terorističkihnapada, jevrejski kolonisti mogu posegnuti za religijskim i ideološkimmotivima kako bi izdržali psihološki pritisak koji stvara život u takvimokolnostima.

Bliski istok, prevashodno region je oligarhija ili apsolutističkih vladalaca,bili oni monarsi ili predsednici, vladari Džamahirije ili kakve god titule imali.Nemogućnost dela ekonomske i intelektualne elite da se domogne udela uvršenju vlasti, ukoliko nisu porodično, plemenski ili drugačije vezani savladajućom elitom sigurno doprinosi stvaranju i održavanju kriza i sukoba uovom kraju sveta. Navedeni prikaz situacije u regionu Velikog Bliskog istokai analiza pojedinih specifičnosti u slučaju Izraela jasno ukazuju da siromaštvo,nepismenost i tip društvenog uređenja ostaju jedna od snažnih determinantikrize na pomenutim prostorima.

TERORIZAM NA BLISKOM ISTOKU

Posle nekoliko vekova zatišja terorizam se vratio u svoju kolevku. Još odjevrejskih zilota, preko sekte Asasina terorizam se povremeno javljao na tlu

127 Tom Segev, “A Bitter Prize”, op. cit.128 “Platforma Kadime zadržala je (stanovište) da je za održanje jevrejske većine u

jevrejskoj demokratskoj državi Izrael neophodno prepustiti (Arapima) deo Zemlje(oblasti između reke Jordan i Mediterana).” U: Carol Migdalovitz, “Israel Backgroundand Relations with the United States”, op. cit., p. 6.

129 Shimon Peres,“Israel: The War Against Hizballah and the Battle Against Hamas”, TheWashington Institute For Near East Policy, Special Policy Forum, Federal NewsService Washington, D.C., 01 January 2006, Internet, http://www.washingtoninstitute.org/documents/44d7361fc2685.pdf, 22/08/2006.

299


Plodnog polumeseca, uvek sa političko–religijskom motivacijom. U novijojistoriji, (ili od polovine 20. veka) brojni ratovi na ovom području praćeni su iterorističkim aktima, što je posebno slučaj posle vojnih poraza pojedinihzaraćenih strana. Državno sponzorisani terorizam često je korišćen kao prljavoali po državu sponzora bezbolnije oružje, od Pakistana i Indije do Turske,Libije i Sirije.130 Grupe koje pribegavaju terorizmu kao sredstvu za postizanjesvojih političkih, ideoloških ili religijskih ciljeva mogu biti i potpomognute odnekih država iako su nastale nezavisno od njih i njihovo delovanje nije (samo),rezultat instrukcija zadatih od organa pojedine države, kao što je ponekadslučaj sa libanskim Hizbulahom (Hizbullah). Osim državno sponzorisanogterorizma, u ovom regionu, ali, naravno, i po celom svetu, deluje nizterorističkih organizacija koje se nazivaju različitim imenima a možemo ihskupno imenovati i kao globalni džihad.131 Religijski terorizam je definitivnopreuzeo neslavni primat, a neke od prethodno levičarskih ili nacionalističkihterorističkih organizacija su preoblikovale svoje programe i ciljeve i sve višese okreću Islamu (PKK — Partiya Karkeran Kurdistan sada Kongra Gel –Narodni kongres Kurdistana; slično se desilo i sa Palestinskomoslobodilačkom organizacijom – PLO). Terorizam je (najčešće) oružje i oruđeslabih, te je onaj islamski132 jedna od manifestacija raširenog nezadovoljstvameđu masama muslimana na većem Bliskom istoku, ali i šire međumuslimanskim stanovništvom Evrope, Amerike i drugde. Upravo siromaštvo,nedemokratski režimi, neuspeh nacionalnih, sekularizovanih elita, generalnazaostalost u odnosu na Zapad, kao i ogorčenost politikom SAD, uzrokuju dapojedinci odluče da promene stanje stvari i terorističkim delovanjem.

Nemogućnost palestinskih Arapa da izraelskom tenku suprotstave tenk, ilida političkom akcijom steknu pravo na slobodu kretanja, političku autonomijuili prosto jednak tretman sa onima koji žive pored i oko njih neke je naveo da

130 Npr. PKK je nalazila utočište i u Siriji i Iraku kada je ovim državama odgovaraopritisak na Tursku.

131 Ximena Ortiz, “Geopolitical Jihad”, National Interest, proleće 17. March 2006,Internet, http://www.nationalinterest.org/ME2/dirmod.asp?sid=&nm= &type=Publishing&mod=Publications%3A%3AArticle&mid=1ABA92EFCD8348688A4EBEB3D69D33EF&tier=4&id=FBDD99B5702746A892E06AE322F09F60,14/08/2006. Henri Kisindžer je na predavanju u sedištu Vrhovne komande NATO zaEvropu rekao „(...) živimo u vremenu u kom se suočavamo sa mnogo novih izazovakoje postavlja revolucionarni džihad (...).” u: „Bezbednosni izazovi 21. veka”,Evroatlantska revija, godina 1, br. 2, Beograd proleće 2006, str. 30.

132 Određeni terorizam se kvalifikuje kao islamski jer se njegovi protagonisti i grupe kojeizvode teroristička akta pozivaju na Islam i u njemu nalaze inspiraciju.

300


pribegnu terorizmu kao taktici. Drugi pak ovo vezuju sa željom da Jerusalim iPalestina ponovo budu pod vlašću muslimana (boreći se za uništenje državeIzrael–cionističkog entiteta).

Rezultati više istraživanja javnog mnjenja i izbori u brojnim zemljamaBliskog istoka pokazali su naveliko raširen antiamerikanizam i islamističkestranke i pokrete kao dominantnu opoziciju, (ponegde i poziciju) vladajućimpartijama i elitama u regionu.133 Samo tako može se objasniti da jedna trećinaJordanaca i posle terorističkih napada izvedenih u njihovoj prestonici, Amanu,podržava delovanje Al Kaide.134 Terorizam je i taktičko sredstvonajekstremnijima u širem pokretu radikalnog Islama, za ostvarivanje kalifata,islamske države. Al Kaida, ali i niz drugih terorističkih mreža i organizacijaislamske inspiracije, imaju za cilj promenu režima u većini (ili u svim)sadašnjim državama sa islamskom većinom, kao i iskorenjivanje uticajaZapada, prvenstveno SAD sa Arabijskog poluostrva, a onda i sa šireg prostoraod Maroka do Indonezije i Mindanaoa (Filipini). Danas je religijski terorizamdominantan i na svetskoj sceni najuočljiviji, (s obzirom da je čestomeđunarodnog karaktera) a samoubilački napadi ga čine daleko opasnijim.Islamski terorizam je popularan među širokim islamskim masama, a s obziromna njegov transnacionalni karakter žrtve njegovog delovanja mogu se naći ubezmalo svim delovima planete.

Samo neki od navedenih činilaca (nedostatak vode ili siromaštvo većegdela stanovništva ovog regiona, na primer) ne mogu objasniti celinu isloženost bliskoistočnog sukoba, niti uzroke pojave svakog, posebnoradikalnog terorizma. Oni svakako ne mogu da pruže objašnjenje zaštoIndonezija ili Pakistan ne priznaju postojanje jevrejske države na tlu Palestine.Uništenje Izraela i neprijateljstvo sa ovom državom nije samo cilj Hamasa,Hezbolaha, Palestinskog džihada i Al Kaide. Iran se od Islamske revolucije,1979. godine, zalaže za brisanje Izraela sa mape sveta. Osim Izraela, Iran vidineprijatelja i u njegovom glavnom savezniku, u Velikom Satani – SAD–u.Brojni časopisi, internet sajtovi, ali i čajdžinice na većem Bliskom istokumesto su raspredanja priče o sukobu SAD ili krstaša i cionista protivmuslimana. Možda sukoba civilizacija nema, ali je veliki broj onih koji odplaža Sidneja, preko Basre i Bejruta do Pariza i Njujorka žive u uverenju da je

133 F. Gregory Gause III, “Can Democracy Stop Terrorism?”, Foreign Affairs,September/October 2005, Internet, http://www.foreignaffairs.org/20050901faessay84506/f-gregory-gause-iii/can-democracy-stop-terrorism.html, 24/02/2006.

134 Paul Jenkins, “Redefining Terror”, The World Today, Avg/Sep 2006, p. 7.

301


ovaj sukob u toku. Stoga moramo obratiti pažnju i na heterogen svet islama,koji kroz različite formalne i neformalne oblike ima određenu zajedničku svesti koji je prožet pokretom za povratak sjaja veličanstvene islamske civilizacijeiz prvih vekova njenog postojanja.

ZAKLJUČAK

Region Bliskog istoka je od svetskog značaja sve i da ne obilujeenergentima. Pre nafte i gasa, ali i danas on je bitan vernicima trimonoteističke religije. Bliskoistočni sukob i potencijal za njegovo trajanje iširenje ne leže samo u borbi za kontrolu prirodnih izvora. U ovom regionusukobljavaju se različite koncepcije društvenog uređenja kao i borba zaodržanje postojećeg međunarodnog poretka i želje za njegovom promenom. Odinamičnosti regiona svedoči i stalna izmena i dopuna njegovog naziva, ali igeografskog sadržaja koji se krije iza naziva Bliski istok. Koncept podele svetana kulturne celine, predočen od strane atlantiste Semjuela Hantingtona(Samuel P. Huntington) ukazao je na značaj civilizacijskih razlika zasagledavanje konflikata. Zato političke elite u regionu, bez obzira da li sunaklonjene SAD ili nekoj drugoj zemlji, koren zla vide u Palestini/Izraelu,odnosno sukobu na Svetoj zemlji.135 Stoga nerešavanje ovog problema nemože ponuditi trajni mir na Bliskom istoku. Otuda i serija ratova i oružanihsukoba nižeg intenziteta širom regiona od kraja Prvog svetskog rata do danas.

Potencijali za sukob su mnogobrojni. Kontrola regiona omogućavakontrolu energije i posredno svetskog privrednog razvoja sve dok ne dođe doradikalne promene u načinu eksploatacije energije i revolucionarnoj

135 Prema vesti iz turske dnevne novine, i SAD i Evropa su uvereni da problemi u Iraku nemogu biti rešeni bez napretka na širem Bliskom istoku, govoreći o inicijativi zapostizanje trajnog rešenja u Palestini. Istovremeno grupa sedam muslimanskih zemaljaupravo nastoji da dođe do mira u regionu razrešenjem sukoba između Izraela i vladepalestinske autonomije: Duygu Güvenç, Muslim foreign ministers' initiative for MiddleEast peace process, Turkish Daily News (TDN), February 21, 2007, Internet,http://www.turkishdailynews.com. tr/article.php?enewsid=66674, 21/02/2007. Glavniideolog Al Kaide, Ajman al Zavahiri (Ayman Al-Zawahiri), kaže ,,Nije li vam Osama binLaden rekao da nećete ni sanjati o miru sve dok ga ne bude u Palestini ...?”, u: DaveedGartenstein-Ross, “Al Qaeda's False Offer of Truce”, Weekly Standard, 08. Oktobar2005, Internet, http://www.weeklystandard.com/ Content/Public/Articles/000/000/005/942belym.asp, 19/01/2006. Iranski predsednik Mahmud Ahmadinedžad takođe ističe centralan značaj Palestine u bliskoistočnom sukobu. Videti: Ezra HaLevi,“Ahmadinejad: Palestine is the Front Line”, Internet, http://www.arutzsheva.org/news.php3?id=113478, 13/10/2006.

302


diferencijaciji njenih izvora. Pored navedenog, uži Bliski istok, i u okvirunjega Iran, predstavljaju teritoriju sa koje se s jedne strane može destabilizovatikičma Rusije, linija Ural–Kavkaz. S druge strane, Iran je bitan Rusiji kaoprostor sa koga se može projektovati uticaj na zemlje u Persijskom zalivu, idobiti izlaz na „topla mora”, vekovni strateški cilj Moskve. Strateška pozicijaregiona direktno utiče na zainteresovanost jedine supersile SAD i Rusije zauticaj na politička kretanja u ovom delu sveta. Bogatstvo energentima uvodipreostale sile u igru za uticaj i prestiž na prostoru od Maroka do Sudana,Saudijske Arabije i Afganistana. Jerusalim i Meka potencijali su za političkumobilizaciju i podele na civilizacijskoj i religijskoj osnovi. Svi ovi elementiutiču na stvaranje niza saveza, privrednih i vojnih kako između lokalnihdržava tako i sa državama izvan regiona, podstičući razvoj lokalne vojneindustrije i nabavku proizvoda velikih svetskih proizvođača oružja.

Problem nedostatka vode u odsustvu saradnje zemalja u regionu idogovora o njenom deljenju neizbežno će dovesti do novih sukoba, moždagorih od onih viđenih na ovim prostorima u 20. veku. Ti sukobi mogu bitiunutrašnji u slučaju drastičnog pogoršanja snabdevanja stanovništva vodom,ali isti problem može naglasiti i međunarodne sukobe nikad ugašene naBliskom istoku. Demografska eksplozija u koordinaciji sa smanjenjemraspoložive vode po stanovniku i rastom nezaposlenosti tempirana je bombaod Maroka do Pakistana. Sve glasnije najave ponovnog nuklearnog buma,ovoga puta u civilnoj sferi, desalinizacija morske vode i druge efikasne mereracionalnog korišćenja ove ipak najvrednije tečnosti na svetu, mogu doprinetistabilnosti ili i trajnijem miru na ovim prostorima i šire.

Pomenuti demografski rast, visoka nezaposlenost ali i nepismenost,specifična situacija palestinskog življa, izolovanog kako na teritorijamaPalestinske autonomije, tako i u logorima izvan Palestine, zatvorene političkeelite — socijalna nepropulzivnost, predstavljaju „dodatak na skupoću” iresurse za konflikte na širokom prostoru od severne Afrike do indijskogpodkontinenta.

„Rat protiv terora“ uveo je radikalni Islam u geopolitičko i geostrateškorazmatranje, što je čest argument onima koji podržavaju Hantingtonovoviđenje sadašnjih i budućih konflikata. Grupe i mreže povezane zajedničkimciljevima i operativnim delovanjem — često putem terorističkih napada,predstavljaju oružanu silu transnacionalnog aktera međunarodnih odnosa,radikalnog Islama. Naoružavanje islamskih zemalja naklonjenih SAD, odkojih Egipat i Saudijska Arabija pretenduju na ulogu regionalnih sila zapravoje obnova isprobanog sistema koji je primenjen u konfliktu Iraka i Irana. Na

303


ovaj način Vašington elegantno može naterati Iran da se takmiči za moć uregionu sa Rijadom i šire u islamskom svetu sa Egiptom iscrpljujući se dok biAmerika imala i zaradu od prodaje naoružanja. Razvoj situacije u Libanu,(istupanje Šiitskih partija iz parlamenta i sukobi libanske vojske sanaoružanim islamističkim grupama) i Palestinskoj autonomnoj teritoriji kao ipolitika Izraela na lokalnom nivou, te volja za održanjem i širenjem moćisupersile, sila svetskih i regionalnih udružene sa narastajućim religijski ikulturološki percepiranim sudarima, predviđaju nove ratove i sukobe na ovomzaista strašnom i svetom mestu.

LITERATURA

Knjige

1. Atlante di le Monde diplomatique, il Manifesto, Roma 2004.2. Aymeric Chauprade, Géopolitique, Constantes et changements dans l‘histoire,

Ellipses, Paris 2003.3. CIA, The World Fact Book, Internet, https://www.cia.gov/cia/publications

/factbook/geos/is.html, 16/10/2006.4. Александар Дугин, Основи геополитике, књига 1, Геополитичка будућност

Русије, Екопрес, Зрењанин 2004.5. Александар Дугин, Основи геополитике, књига 2, Просторно мислити,

Зрењанин 2004.6. Ennio Di Nolfo, Storia delle relazioni internazionali 1918-1999, Editori Laterza

2003.7. Vatroslav Vekarić, Jedna interpretacija društvenih korena palestinskog pitanja,

Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd 1983.

Dokumenta i tekstovi

1. “EU Strategic Partnership with the Mediterranean and the Middle East”, 10246/04,COMEM 11 COMAG 9, Council of the European Union, Brussels, 8 June 2004,Internet, http://register.consilium.eu.int/pdf/en/04/st10/st10246.en04.pdf,12/09/2006.

2. “Middle East and North Africa”, World Bank Regional Brief 2007, Internet,http://siteresources.worldbank.org/INTMENA/Resources/MNA-BRIEF-ENG-2007SM. pdf , 07/05/2007

3. “Persian Gulf Oil and Gas Exports Fact Sheet”, Energy Information Administration,September 2004, Internet, http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/pgulf.pdf, 05/03/2007

304


4. “Fact Sheet: Broader Middle East and North Africa Initiative”, U.S. StateDepartment, The White House Office of the Press Secretary, Sea Island, GeorgiaJune 9, 2004, Internet, http://www.state.gov/e/eb/rls/fs/33380.htm, 20/09/2006.

5. “Israel: The War Against Hizballah and the Battle Against Hamas”, TheWashington Institute For Near East Policy, Special Policy Forum, Federal NewsService Washington, D.C., 01/08/2006, p. 14, Internet, http://www.washingtoninstitute.org/documents /44d7361fc2685.pdf, 22/08/2006.

6. Carol Migdalovitz, “Israel Background and Relations with the United States”,CRS Issue Brief for Congress, IB82008, 18. maj 2006, Internet, http://fpc.state.gov/documents/organization/66767.pdf#search=%22egypt% 20water%20arrangement%20Israel%202006%2BQIZ%22, 25/09/2006.

7. Shir Hever, “Unemployment in Israel’s History and Today”, AlternativeInformation Center (AIC), 23/08/2006, Internet, http://www.alternativenews.org /index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=519, 16/10/2006.

8. “Abbonda il petrolio e scarseggia l‘acqua”, Atlante di le Monde diplomatique, ilManifesto, Roma 2004..

9. “Bin Laden’s warning: full text”, BBC, 7. oktobar 2001, Internet, http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/1585636.stm, 20/03/2006.

10. “G-8 Greater Middle East Partnership Working Paper”, Al-Hayat, 14/02/2006, uMiddle East Intelligence Bulletin, Internet, http://www.meib.org /documentfile/040213.htm, 21/09/2006.

11. “Hezbollah, twenty years of resistance and victory”, Ikhwanweb, 2006, http://www.ikhwanweb.com/Home.asp?zPage=Systems&System=PressR&Press=Show&Lang=E&ID=5063, 29/08/2006.

12. „Bezbednosni izazovi 21. veka”, Evroatlantska revija, godina 1, Br. 2, Beogradproleće 2006, str. 66 (26–31).

13. Ariel Cohen, “Putin s Middle East Visit Russia is Back”, The Heritage,Fondation, WebMemo No. 1382, March 5, 2007, Internet, http://www.heritage.org/Research/RussiaandEurasia/upload/wm_1382.pdf, 06/03/2007.

14. “Iraqi Cabinet approves draft oil law”, Turkish Daily News, February 28, 2007,Internet, http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=67169, 28/02/2007.

15. “Cheney’s Halliburton Stock Options Rose 3,281 Percent Last Year, SenatorFinds”, Project Censored, Internet, http://www.projectcensored.org/censored 2007/index.htm#24, 22/02/2007.

16. Danny Gutwein, “Peretz Campaign Offers Israel A Turning Point on EconomicPolicy”, EIR (Executive Intelligence Review), Vol. 33, No. 5, Washington,February 3, 2006, pp. 50–54.

305


17. Dean Andromidas, “One in Four Israelis is Living in Poverty”, EIR (ExecutiveIntelligence Review), Vol. 33, No. 5, Washington, February 3, 2006, p. 55.

18. Michael Pinskur, Iran complicates China's energy security, The Power andInterest News Report, Internet, http://www.isn.ethz.ch/news/sw/details. cfm?ID=15086, 14/03/2006.

19. “Caccia aperta a 200 miliardi di barili”, Oltreillimes, Internet,http://www.oltreillimes.net/modules.php?name=Articolo&file=article&sid=602&mode=&order=0&thold=0, 05/03/2007.

20. Jason Zaborski, “Deterring a Nuclear Iran”, The Washington Quarterly, Summer2005, pp. 153–167, Internet, http://www.twq.com/05summer/docs/05summer_ zaborski.pdf

21. John J. Mearsheimer and Stephen M. Walt, “The Israel Lobby and U.S. ForeignPolicy” Faculty Research Working Paper No. RWP06-011, John F. KennedySchool of Government, Harvard University, 2006.

22. Marcel Kitissou, “Hydropolitics and Geopolitics: Transforming Conflict andReshaping Cooperation in Africa”, Africa Notes, November/December 2004,Internet, http://www.einaudi.cornell.edu/Africa/outreach/pdf/Hydropolitics_and_Geopolitics. pdf#search=%22Jordan%20river%20geopolitics%22, 05/09/2006.

23. Matt Plen, “Privatization vs. Welfare State: Israel’s Economic Crisis”, WorldZionist Organization, Hagshama department, 22/11/2004, Internet, http://www.wzo.org. il/en/resources/view.asp?id=1851, 16/10/2006.

24. Paul Michael Wihbey and Ilan Berman, “The Geopolitics of Water”, IASPSResearch Papers in Strategy, No. 10, septembar 2000, Internet, http://www.iasps.org/strat10/strat10.htm, 05/09/2006.

25. Cengiz Çandar, “Iran eyes strategic relations with Turkey”, TDN, February 23,2007, Internet, http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=66854, 05/03/2007.

26. Slobodan Janković, „Geostrateške karakteristike sukoba na Bliskom istoku”,Međunarodna politika, God. LVII, br. 1124, Oktobar–Decembar 2006, Beograd, str. 5–12.

27. Valdean Klump, “Hydro-Politics Along the Jordan River”, Georgetown school ofForeign Affairs, Science Technology and International Affairs STIA, Internet,http://www.georgetown.edu/sfs/programs/stia/students/vol.02/klumpv.htm, 05/09/2006.

28. Ximena Ortiz, “Geopolitical Jihad”, National Interest, proleće 17/03/2006,Internet,http://www.nationalinterest.org/ME2/dirmod.asp?sid=&nm=&type=Publishing&mod=Publications%3A%3AArticle&mid=1ABA92EFCD8348688A4EBEB3D69D33EF&tier=4&id=FBDD99B5702746A892E06AE322F09F60,14/08/2006.

306


29. “Middle East and North Africa”, Mexico 2006 4th World Water Forum, March2006, Internet, http://www.worldwatercouncil.org/fileadmin/ wwc/World_Water_Forum/WWF4/ Regional_process/MIDDLE_EAST_AND_NORTH_AFRICA.pdf, 25/09/206.

30. “The Kirkuk referendum time bomb”, The Washington Times, March 5, 2007,Internet, http://www.washingtontimes.com/op-ed/20070304-093225-4817r.htm,13/03/2007.

APSTRAKT

U ovom radu se istražuju uzroci bliskoistočnih sukoba. Autor smatra da su, poredistorijskih i religioznih korena, osnovni uzroci značaj energetskog bogatstva regiona,suprotstavljeni interesi velikih i regionalnih sila oko energetskih izvora, složenostupravljanja vodenim resursima zbog njenog hroničnog nedostatka u regionu, tradicija,religiozne i etničke razlike, socijalna diferencijacija i sukobi, siromaštvo većinestanovništva ovih država, demografski problemi, lokalna konfliktna stvarnost.Opstajanje i nerešavanje ovih problema navodi autora na zaključak da lokalni terorizam,ratovi i oružana suprotstavljanja na Bliskom istoku ostaju zlehudo obeležje regiona.

Slobodan JANKOVIĆ

MIDDLE EAST CONFLICTS – BASIC FEATURES

SUMMARY

Analysing the contemporary conflicts in the Middle East the usual topics fordiscussion are power politics, energetic security and the aggregated threat ofinternational religious terrorism. The first two elements are indispensable for theclassical geopolitical and geostrategic thinking, while religious terrorism has becomea fully new element in such a rethinking of the conflict.

The conflicts in this region have a long and influential historical and religiousbackground. Religion is often used as an excuse or as a motive in creating the state(as in the Pakistan case) policy, international and internal boundaries and indiplomatic relations between Israel and the countries with the Muslim majority. Alarge portion, sometimes even a majority of the population of the countries fromMorocco to Afghanistan, supports the movements and organisations whose policy isoverwhelmingly based on religion. Still, terrorism and religion are less studied in thispaper since they are the topic of many analyses.

307


The importance of energy and the fact that the major powers, with the exceptionof Russia, are foreign energy consumers overshadows the contemporary conflictswith a new type of partnerships and alliances – energetic alliances. The US strategyof controlling the oceanic and sea routes of international trade and energy flows isbased on its maritime power as well on its terrestrial army strength and partnershipsin the Rimland. Iran is the country that links the Caucasus and the Caspian Sea – aregion with the second largest proven oil reserves – with the Gulf countries – a regionwith the largest proven oil reserves. It is the southern gate of Russia and Eurasia. Itsstrength in international relations is based on its strategic position, size, population,army and the energetic alliances with India, China and Russia.

Geostrategic analyses attach much importance to fresh water, putting emphasison the basin of the Jordan River. Water security is one of the main issues in thedisputes between Israel and its neighbouring countries. However, it is also a cause forconcern in almost all of the countries from Bosporus to the Nile. Immensedesalination and civilian use of nuclear energy could resolve this problem.

Social differences are growing between most of the countries in this region, butalso inside themselves. The impoverishment is one of the key elements forunderstanding the cause of the Jewish colonisation of the occupied territories. Closedsocieties and a lack of transparent representative policy and legal instruments toachieve basic human rights of the Palestinian people are some of the nourishingelements for terrorism.

The growing and persistent social differences, the great powers competition overresources, a lack of fresh water, terrorism explained by religion and the local armsrace indicate that local terrorism, wars and armed confrontations remain the ominousfeature of the region, concludes the author.

sukobi na bliskom istoku – osnovna obeleŽja · pdf filesrednji istok (near and middle...

Documents