1

2020

12.4.2020

SU POLİTİKALARI

DERNEĞİ

COVİD-19 SALGININDA

SU ve SAĞLIK

TEDBİRLERİ

REHBERİ

2

Rapor No.: 28

Hazırlayan:

Dursun Yıldız

KAYNAK:

NOT:

Bu rapor Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından 19 Mart 2020 tarihinde

yayınlanan “ Water,Sanitation ,Hygien and Waste Management for the

COVID-19 Virus” başlıklı rehber esas alınarak farkındalık amacıyla

hazırlanmıştır. Rapordaki öneriler Dünya Sağlık Örgütü’nün önerileri olup

ülkemizde her türlü tedbir ve uygulama için Sağlık Bakanlığı Bilim

Kurulu’nun tavsiyeleri esas alınmalıdır.

3

İÇİNDEKİLER Sayfa

BAZI TANIMLAR ………………………………………………………………………….4

1.GİRİŞ………………………………………………………………………………...……5

2.COVID-19 BULAŞICILIĞI VE İÇME SUYU VE ATIK SUDAKİ DURUM……...…..6

2.1.COVID-19 Virüsünün İçme Suyunda, Yüzeylerde, Dışkıda ve

Kanalizasyonda Kalıcılığı………………………………………………………….……...7

2.2. Su Kaynaklarının Güvenliğinin Sağlanması………………………………..….…...8

3. SAĞLIK HİZMETLERİ ORTAMINDA TEMİZLİK…………………………….……. 9

3.1. El Hijyeni Uygulaması ………………………………………………..………………9

4.. TUVALET TEMİZLİĞİ VE COVID-19 BULAŞLI DIŞKI BERTARAFI………….. 10

4.1.Tuvaletler ve Dışkı Bertarafı…………………………………………………..……..12

4.2 Tuvaletlerin Boşaltılması ve Tankların İşletilmesi ve Dışkıların Saha

Dışında Taşınması………………………………………………………………………..13

5. KİŞİSEL TEMİZLİK VE DEZENFEKSİYON UYGULAMALARI……………….…14

5.1. Kişisel Koruyucu Donanımlar (KKD)……………………………………….……...15

5.2. Sağlık Hizmeti………………………………………………………………………..15

6.EVLERDE VE TOPLULUKLARDA SU ,SANITASYON ,HIJYEN (WASH)

UYGULAMALARI …………………………………………………………………..…...16

6.1. El Hijyeni……………………………………………………………………….…….16

6.2. Dışkı Arıtma ve Bertaraf Etme Gereklilikleri…………………………………….16

7 .EVSEL SUYUN VERİMLİ KULLANILMASI ……………………………….……...17

8.KAYNAKÇA…………………………………………………………………………… 18

4

BAZI TEMEL KAVRAMLAR

Sanitasyon nedir : Eski deyimi ile KAMU SAĞLIĞI VE HIFZI SIHHA .Suyun kaynaktan alıınıp ,arıtma tesisi çıkışından doğal ortama bırakılmasına kadar olan serüveninde her aşamada kamu sağlığı açısından standartların oluşturulması ve süreçlerin kontrolüdür.

Hijyen nedir : Sağlığa zarar verecek ortamlardan korunmak için yapılacak uygulamalar ve alınan temizlik önlemlerinin tümü hijyen olarak tanımlanır.

Dezenfeksiyon nedir :Dezenfeksiyon, hastalık yapma ihtimali olan mikropların

mevcut ortamdan tamamen uzaklaştırılması ve ortadan kaldırılması işlemidir.

Risk nedir: Belirsizlik etkisi. Belirsizlik, bir olay, olayın sonuçları veya gerçekleşme ihtimaline ilişkin, bilgi, anlayış veya bilgi birikiminin, kısmen dahi olsa, eksikliği durumudur.

Tehlike nedir: Olumsuz etki gerçekleştirme potansiyeline sahip olan herşeydir. Burada “tehlike” ifadesi “risk” ifadesiyle karıştırılmamalıdır; Risk, belirli bir tehlikeye maruz kalındığında olumsuz etkilerin yaşanması (örneğin hasta olma) olasılığının ve yaşanan bu olumsuz etkinin şiddetinin (ör. ölüm, hastaneye kaldırılma) bir sonucu ya da sonuçlarıdır

Tehdit nedir: Henüz gerçekleşmemiş ancak gerçekleşme olasılığı taşıyan olası tehlikeler, tehlikeli durumlar.

Risk ve tehdit arasındaki fark nedir: Risk, risk olduğu bilinen, etkileri olası sonuçları öngörülen tecrübeyle etki ve şiddeti hakkında bilgiye sahip olunan durumları ifade eder. Tehdit ise henüz sonuçları hakkında belirsizlik bulunan kişi, durum veya süreçleri tehdit eden olasılıklardır.

"Örneğin virüsler her zaman birer risk oluşturmaktaydı. Ancak Covid-19 gibi bir virüsün aniden ortaya çıkması ve sonuçlarının kestirilemiyor olması bir tehdit durumunu ortaya çıkardı. Şu anda virüs ve salgın riski ortaya çıktı. Ancak asıl tehdit bu virüsün sonuçlarının kesitiremiyor olması.

Risklerde ne olabileceğiniz kestirebiliriz? Örneğin deprem bir risktir. Ancak sonuçları itibariyle tehdittir. Ani ve Şiddetli Yağış olasılığı bir risktir ancak hangi yağışın bize ne kadar problem üreteceğini bilmek tehdittir. Her risk ve her tehdit, olasılıkları ile ölçülmektedir. Nedir olasılık? Tehdit veya riskin periyoda bağlı olarak gerçekleşme ihtimalidir.

5

1. GİRİŞ

2019'un sonlarında, yeni koronavirüs hastalığı 2019 (COVID-19) olarak bilinen akut

bir solunum yolu hastalığı ortaya çıktı. COVID-19'dan sorumlu patojen, koronavirüs

ailesinin bir üyesi olan ciddi akut solunum sendromu Koronavirüs 2'dir (SARS CoV-2,

ayrıca COVID-19 virüsü olarak da adlandırılır). COVID-19'un artan yayılımına yanıt

olarak Dünya Sağlık Örgütü (WHO), enfeksiyon önleme ve kontrolü (IPC) dahil olmak

üzere belirli konularda bir dizi teknik kılavuz yayınlamıştır. Bu teknik özet kılavuzlar,

IPC belgelerini Dünya Sağlık Örgütü (WHO) nün koronavirüsler de dahil olmak üzere

virüslerle ilgili olan su, sanitasyon ve sağlık atığı hakkındaki rehberine başvurarak

özet halinde hazırlanmıştır.

Söz konusu kılavuzlar, özellikle su ve sanitasyon uygulayıcıları ve sağlayıcıları için

yazılmıştır. Ayrıca su, sanitasyon ve hijyen (WASH) riskleri ve uygulamaları hakkında

daha fazla bilgi edinmek isteyen sağlık hizmeti sağlayıcıları da kılavuzdan

faydalanabilir. COVID-19 salgını da dahil olmak üzere tüm bulaşıcı hastalık salgınları

sırasında insan sağlığının korunması için güvenli su, sanitasyon ve hijyenik koşulların

sağlanması esastır. Toplum içinde, evlerde, okullarda, pazar yerlerinde ve sağlık

tesislerinde iyi ve sürekli olarak uygulanan WASH ve atık yönetimi uygulamalarının

hayata geçirilmesi, COVID-19 virüsünün insandan insana bulaşmasını önlemeye

yardımcı olacaktır. WASH ve COVID-19 virüsü ile ilgili en önemli bilgiler aşağıda

özetlenmiştir.

a. Sık el yıkama ve uygun el hijyeni, COVID-19 virüsü ile enfeksiyonu önlemek için

kullanılabilecek en önemli önlemlerden biridir. WASH uygulayıcıları, tesisleri

iyileştirerek ve kanıtlanmış davranış değişikliği tekniklerini kullanarak daha sık ve

düzenli el hijyeni sağlamak için çalışmalıdır.

b. WHO tarafından yayınlanmış olan içme suyu ve sanitasyon hizmetlerinin güvenli

yönetimi konusunda rehberlik, COVID-19 salgını için geçerlidir. Ek önlemlere gerek

yoktur. Özellikle dezenfeksiyon, COVID-19 virüsünün daha hızlı ölmesini

kolaylaştıracaktır.

c. Su ve sanitasyon hizmetlerini güvenli bir şekilde yöneterek ve iyi hijyen

uygulamaları uygulayarak birçok ortak fayda sağlanacaktır. Bu tür çabalar, her yıl

milyonlarca ölüme neden olan diğer bulaşıcı hastalıkları önleyecektir.

Şu anda, COVID-19 virüsünün içme suyunda veya kanalizasyonda hayatta kaldığına

dair bir kanıt yoktur. COVID19 virüsünün morfolojisi ve kimyasal yapısı; çevrede

hayatta kalma ve etkili inaktivasyon önlemleri diğer taşıyıcı bireylere ait

koronavirüslerinin özelliklerine benzemektedir. Bu nedenle, bu özet kılavuz, mevcut

kanıtlar temeline ve daha genel olarak, WHO’nün “kanalizasyon ve içme suyunda

6

virüslere karşı nasıl korunulur” rehberine dayanmaktadır. Bu belge, COVID-19

virüsünün mevcut bilgisine dayanmaktadır ve yeni bilgiler elde edildikçe

güncellenecektir.

2.COVID-19 BULAŞICILIĞI VE İÇME SUYU VE ATIK SUDAKİ DURUM

COVID-19 virüsünün iki ana bulaşma yolu vardır: solunum ve temas. Solunum

damlacıkları, enfekte bir kişi öksürdüğünde veya hapşırdığında ortaya çıkar. Solunum

semptomları olan biriyle (örneğin hapşırma, öksürme) yakın temasta bulunan

herhangi bir kişinin potansiyel olarak enfektif solunum damlacıklarına maruz kalma

riski vardır. Damlacıklar ayrıca virüsün yaşayabileceği yüzeylere de inebilir;

dolayısıyla, enfekte olmuş bir bireyin yakın çevresi, bir iletim kaynağı olarak işlev

görebilir (temas ile bulaşma olarak bilinir). Enfekte bir kişinin dışkısından COVID19

virüsüne yakalanma riski düşük gibi görünmektedir. COVID-19 virüsünün bağırsak

enfeksiyonuna yol açabileceğine ve dışkıda mevcut olabileceğine dair bazı kanıtlar

vardır. Doğrulanmış COVID-19 hastalığı vakalarının yaklaşık % 2-10'unun diyare

(ishal) ile bulaştığı ve iki çalışmada da COVID-19 hastalarının fekal maddesinde

COVID-19 viral RNA fragmanları saptandığı bilinmektedir. Bununla birlikte, bugüne

kadar sadece bir çalışma COVID-19 virüsünü tek bir dışkı örneğinden kültürlenmiştir.

COVID-19 virüsünün fekal-oral yolla bulaştığına dair herhangi bir rapor

bulunmamaktadır.( Hazırlayanın Notu: Bu rapor yayınlandıktan sonra Hollanda ve

Belçika’daki evsel atıksularda COVID 19 virüsüne rastlandığı açıklamaları yapılmıştır)

7

2.1.COVID-19 Virüsünün İçme Suyunda, Yüzeylerde, Dışkıda ve Kanalizasyonda

Kalıcılığı

İçme suyunda kalıcılık mümkün olmakla birlikte, taşıyıcı bireylerden kaynaklanan

virüslerin yüzey veya yeraltı suyu kaynaklarında mevcut olduklarına veya kirli içme

suyu yoluyla bulaştıklarına dair mevcut bir kanıt yoktur. COVID-19 virüsü, kırılgan bir

dış zarı olan zarflı bir virüstür. Genel olarak, zarflanmış virüsler çevrede daha az

kararlıdır ve klor gibi oksidanlara karşı daha hassastır. COVID-19 virüsünün su veya

kanalizasyonda hayatta kalması hakkında bugüne kadar hiçbir kanıt olmamakla

birlikte, virüsün, su yoluyla bulaştığı bilinen (adenovirüsler, norovirüs, rotavirüs ve

hepatit gibi) zarfsız insan enterik virüslerinden önemli ölçüde daha hızlı etkisiz hale

gelmesi muhtemeldir. Örneğin, bir çalışmada, taşıyıcı bir “insan koronavirüsünün”

klorsuz musluk suyunda ve 20 ° C'de hastane atık suyunda sadece 2 gün hayatta

kaldığı tespit edilmiştir.

Diğer araştırmalar, insan koronavirüslerinin bulaşıcı gastroenterit koronavirüs ve fare

hepatit virüsünün, 23 °C'de 2 haftada ve 25 °C'de 2 günde % 99.9'luk bir ölüm

gösterdiği belirlenmiştir. Yüksek veya düşük pH’da, güneş ışığı ve yaygın

dezenfektanlar (klor gibi) virüsün ölümünü kolaylaştırmaktadır.

COVID-19'a neden olan virüsün çeşitli yüzeylerde ne kadar süre hayatta kaldığı

kesin değildir. Ancak diğer koronavirüsler gibi davranması muhtemel görünmektedir.

Taşıyıcı bireylere ait koronavirüslerinin çeşitli yüzeylerde hayatta kalmasına dair

yakın zamanda yapılan bir inceleme, 2 saat ila 9 gün arasında değişen büyük bir

değişkenlik bulmuştur.

8

Hayatta kalma süresi, yüzey tipi, sıcaklık, bağıl nem ve virüsün spesifik oluşu dahil

olmak üzere bir dizi faktöre bağlıdır. Aynı incelemede, %70 etanol veya sodyum

hipoklorit gibi yaygın dezenfektanlar kullanılarak 1 dakika içinde etkili

inaktivasyonun elde edilebildiği saptanmıştır.

2.2. Su Kaynaklarının Güvenliğinin Sağlanması

COVID-19 virüsü içme suyu kaynaklarında tespit edilmemiş olup mevcut kanıtlara

dayanarak bu su kaynaklarında bulunma riski düşüktür. İyi kontrollü ortamlarda

gerçekleşen taşıyıcı bireylerden kaynaklı “koronavirüslerin laboratuvar

çalışmaları”, virüsün dışkı ile bulaştığı sularda günlerce haftalarca bulaşıcı

kalabileceğini göstermiştir. Su güvenliğini arttırmaya su kaynaklarını korumakla

başlanmalıdır. Bunun yanısıra suyun depolama, veya tüketim noktasında arıtılması

ve arıtılmış suyun düzenli olarak temizlenmiş ve üstü kapalı kaplarda evde güvenli bir

şekilde depolanmasını sağlamak gibi bir takım önlemler alınması önem arz

etmektedir.

9

Filtrasyon ve dezenfeksiyon kullanan geleneksel, merkezi içmesuyu arıtma tesisleri

COVID-19 virüsünü inaktive etmektedir.Diğer taşıyıcı bireylerden kaynaklı

koronavirüslerin ultraviyole (UV) ışığı ile klorlama ve dezenfeksiyona duyarlı oldukları

gösterilmiştir.COVID 19 gibi zarflanmış virüsler zayıf bir lipit konak hücre zarı ile

çevrilidir Bu nedenle COVID-19 virüsünün, protein kaplaması olan coxsackie viruses

gibi diğer birçok virüse nispeten klor ve diğer oksidan dezenfeksiyon işlemlerine karşı

çok daha zayıf olduğu düşünülmektedir. Etkili bir merkezi dezenfeksiyon için pH <8.0

olan sularda su en az 30 dakika temas süresinde bulunmalı ve daha sonra ≥0.5

mg/L serbest klor konsantrasyonu ile işlenmelidir. Dağıtım sistemi boyunca şebek

içindeki bakiye klor muhafaza edilmelidir. Merkezi içmesuyu arıtma tesisi ve güvenli

su iletim sisteminin bulunmadığı yerlerde, yüksek performanslı ultrafiltrasyon veya

nanomembran filtreler, güneş ışınlarına tabı tutma , suyun kaynatılması, bulanık

olmayan sularda UV veya serbest klor dozlaması gibi uygulamalar bu virüsün

giderilmesinde evde kullanılabilecek uygulamalarıdır.

2.3. Atıksu ve Dışkı Atıklarının Güvenli Bir Şekilde Yönetilmesi

COVID-19 virüsünün, atık su arıtımın tabi olan veya olmayan kanalizasyon sistemleri

yoluyla bulaştığına dair kanıt yoktur. Ayrıca, kanalizasyon veya atık su arıtma

işçilerinin 2003 yılında başka bir tür koronavirüsün neden olduğu (SARS) salgınına

sebep olduğuna dair bir kanıt yoktur. Entegre bir halk sağlığı politikasının bir parçası

olarak, kanalizasyon sistemlerinde taşınan atık sular iyi tasarlanmış ve iyi yönetilen

merkezi atık su arıtma tesislerinde arıtılmalıdır. Arıtma tesisinin her aşaması (ayrıca

tutma süresi ve seyreltme) potansiyel riskin daha da azalmasına neden olur. Bir atık

stabilizasyon havuzu (yani bir oksidasyon havuzu veya lagün), genellikle nispeten

uzun tutma süreleri (yani 20 gün veya daha uzun), birleşik olarak patojenlerin yok

edilmesine uygun pratik ve basit bir atık su arıtma teknolojisi olarak kabul edilir. Bu

yöntem güneş ışığı, yüksek pH seviyeleri, biyolojik aktivite ve diğer faktörler ile

patojen yıkımını hızlandırır.

Mevcut atık su arıtma tesislerinin virüsleri gidermek için optimize edilmesi gerekirse

bu tesislerde ilave olarak son bir dezenfeksiyon adımı düşünülebilir. Atıksu arıtma

tesislerindeki işçilerin sağlığını korumak için en iyi uygulamalar izlenmelidir.

Çalışanlar, koruyucu dış giyim, eldiven, bot, gözlük veya yüz siperi ve maske içeren

uygun kişisel koruyucu ekipman (PPE) giymelidir; sık sık el hijyeni yapmalıdırlar; ve

gözleri, burnu ve ağzı yıkanmamış ellerle dokunmaktan kaçınmalıdırlar.

3. SAĞLIK HİZMETLERİ ORTAMINDA TEMİZLİK

Sağlık hizmetleri verilen ortamlarda su, sanitasyon ve hijyen için önerilen mevcut

önlemler, hastalara yeterli bakımı sağlamak, ayrıca hastaları, personeli ve bakıcıları

10

enfeksiyon risklerinden korumak için önemlidir. Aşağıdaki eylemler özellikle

önemlidir:

(i) Güvenli dışkı yönetimi (dışkı ve idrar), hiç kimse temas etmeden doğru bir

şekilde arıtılıp bertaraf edilmesi;

(ii) Uygun teknikleri kullanarak sık sık el hijyeninin sağlanması;

(iii) Düzenli temizlik ve dezenfeksiyon uygulanması; ve

(iv) Tıbbi atıklarının güvenli bir şekilde yönetilmesidir.

Tavsiye edilen diğer önlemler;

• Personele, bakıcılara ve hastalara yeteri kadar sağlıklı içme suyu

sağlamak;

• Kişisel hijyenin, hastalar, personel ve bakıcılar için el hijyeni dahil,

korunmasını sağlamak;

• Düzenli olarak çarşaf ve hasta giysilerinin değiştirilerek yıkanması;

• Yeterli miktarda tuvalet sağlamak (COVID-19 teyit edilmiş ve şüpheli

olanlar içiin mümkünse ayrı olacak şekilde);

• Tüm tıbbi atıkların ayrılması ve güvenli bir şekilde bertaraf edilmesi

şeklindedir.

Bu öneriler ile ilgili detaylar için Dünya Sağlık Örgütünün çevre sağlığı

standartlarındaki “sağlık bakımı” bölümüne bakınız .

11

3.1. El Hijyeni Uygulaması

El hijyeni oldukça önemlidir. “El hijyeni için 5 saniye” olarak bilinen uygulamanın

talimatlarına göre eller sabun ve su ile yıkanmalı veya alkol bazlı el sıvıları ile

temizlenmelidir. Eller görünür şekilde kirli değilse, tercih edilen yöntem alkol bazlı sıvı

ile uygun teknik kullanılarak 20-30 saniye elleri ovmaktır. Eller gözle görülür şekilde

kirlenmişse, uygun teknik ile sabun ve su kullanarak 40-60 saniye eller yıkanmalıdır.

El hijyeni;

• kişisel koruma ekipmanlarını giymeden önce ve çıkardıktan sonra,

• eldiven değiştirirken,

• COVID-19 enfeksiyonu teyit edilmiş veya şüphelisi veya bu kişilerin atıkları ile

temastan sonra,

• herhangi bir solunum salgısı ile temastan sonra, yemekten önce ve tuvalet

kullandıktan sonra olmak üzere beş anın hepsinde sağlanmalıdır.

Alkol bazlı el sıvısı ve sabun yoksa, o zaman el yıkama için klorlu su (% 0.05)

kullanmak bir seçenektir, ancak sık sık kullanılması ideal değildir. Çünkü sık kullanımı

dermatite yol açabilmekte, bu da enfeksiyon ve astım riskini arttırmaktadır. Yine de

öteki seçeneklerin uygun olmaması durumunda klorlu su ile el temizliği bir seçenektir.

Bakım ve kişisel koruma ekipmanları değişim noktalarının hepsinde tüm sağlık

çalışanları için fonksiyonel el hijyen tesisleri bulunmalıdır. Ek olarak fonksiyonel el

hijyen tesisleri tüm hastalar, aile üyeleri, ziyaretçiler için uygun olmalı ve tuvaletler,

bekleme ve yemek odaları ayrıca umumi alanların 5 metre içerisinde yer almalıdır.

4.. TUVALET TEMİZLİĞİ VE COVID-19 BULAŞLI DIŞKI BERTARAFI

Şüpheli veya COVID-19 hastalığı doğrulanmış olan kişilere kendi tuvaletleri

verilmelidir. Tuvaletler düzgün çalışmalı ve çalışan tahliye tuzaklarına sahip olmalıdır.

Mümkün olduğunda tuvaletin kapağı kapalı iken sifonu çekilmeli ve damlacıkların

saçılması önlenmelidir. Eğer bu kişiler için ayrı tuvalet verilme imkânı yok ise kişisel

koruma ekipmanı olan, eğitimli temizlik görevlisi tarafından günde en az iki kere

temizlenmeli ve dezenfekte edilmelidir. Ek olarak, talimatlara uygun olarak bütün

sağlık çalışanları bütün hastalardan ayrı tuvalet kullanmalıdır. Dünya Sağlık Örgütü

(WHO), standart atıksu arıtma ile birlikte kapalı banyo drenajları, havalandırma

sistemine aerosol haline gelmiş dışkının kaçmasını engelleyen geri akış vanaları

bulunan bakımlı sistemlerin kullanılmasını önermektedir. Sıhhi tesisattaki ve

havalandırma sistemindeki zayıflık Hong Kong`ta 2003 yılında yüksek katli binadan

aerosol haline gelmiş SARS korona virüsün yayılmasına katkıda bulunmuştur.

COVID-19 virüsünün yüksek apartmanlarda arızalı tuvaletlerden yayılması

konusunda da benzer kaygılar dile getirilmiştir. Sağlık hizmetleri tesisleri

kanalizasyona bağlıysa, atıksu arıtma tesisine ulaşmadan veya bertaraf tesisine

12

gelmeden herhangi bir kayıp veya kaçak olmadığı belirlenmelidir. Toplama, arıtma ve

bertaraf sistemlerinin yeterliliğine ilişkin riskleri azaltmak için kritik kontrol noktalarını

içeren güvenlik planı takip edilmelidir. Düşük kaynaklı daha küçük sağlık hizmetleri

tesisleri için, alan ve yerel koşullar izin veriyorsa, çukur tuvaletler tercih edilen

seçenek olabilir. Dışkı ile çevre kirlenmesi önlemek için standart önlemler alınmalıdır.

Bu önlemler çukurun tabanı ve yeraltı suyu kaynağı arasında 1.5 metre olmasını

(kaba kumlar, çakıllar ve çatlak oluşumlarında 1.5 metreden daha fazla alan

olmalıdır) ve tuvaletlerin en azından herhangi bir yeraltı suyu kaynağına yatay olarak

30 metre uzakta olmalıdır (sığ kuyular ve sondajlar dahil). Yüksek bir yeraltı suyu

kaynağı veya çukurları kazmak için yer eksikliği varsa geçirimsiz saklama kaplarında

dışkı tutulmalıdır ve ek muamele veya güvenli imha veya her ikisi için saha dışına

taşımadan önce mümkün olduğunca beklenmelidir ve virüs seviyesinin azalması

sağlanmalıdır. Tutma sürelerini en üst düzeye çıkarmak için iki tanklı paralel sistem,

bir tank dolana kadar öteki tankın bekletilmesine izin verilerek kullanılabilir. Tankları

temizlerken veya boşaltırken sıçramasını ve damlacıkların serbest kalmasını

önlemek için özel bakım önlemleri alınmalıdır.

4.1.Tuvaletler ve Dışkı Bertarafı

Dışkı ile doğrudan veya dolaylı temas edildiğinde el hijyeninin yapılması önemlidir

(eller kirliyse, sabun ve su tercih edilir). Eğer hastanın tuvalete gitme imkânı yok ise;

dışkı bez ile alınır ve yalnızca şüpheli veya COVID-19 teyit edilmiş hastaların

kullandığı tuvaletlere boşaltılır. Bütün sağlık sisteminde şüpheli veya COVID-19 teyit

edilmiş hastalar dahil dışkı biyolojik tehlikedir ve uygun şekilde arıtılmalıdır. Dışkı ile

ilgilenen kişiler dünya sağlık örgütünün önlemlerine uymalı ve kişisel koruma

ekipmanlarını kullanmalıdır. Kullanılmış olan bezler bulaşıcı atıklar olarak uygun

13

bicimde bertaraf edilmelidir. Çalışanlar kişisel koruyucu ekipmanları nasıl giyecekleri,

kullanacakları ve çıkaracakları konusunda uygun şekilde eğitilmelidir. Kişisel koruma

ekipmanları mevcut değilse veya tedarik sınırlıysa, el hijyeni düzenli olarak

uygulanmalı ve çalışanlar herhangi şüpheli veya teyit edilmiş vakadan en az 1 m

uzaklıkta olmalıdır. Eğer yatak lazımlığı kullanılıyor ise dışkının bertarafından sonra

lazımlık doğal deterjan ve su le yıkanıp %0.5’lik klorlu solüsyon ile dezenfekte edilip,

temiz su ile durulanmalıdır. Durulama suyu tuvalete dökülmelidir. Diğer etkili

dezenfektanlar ticari olarak temin edilebilen; kuaterner amonyum bileşiklerini içeren

setilpiridinyum klorür ve 500-2000 mg/L konsantrasyonlarda perasetik veya

peroksiasetik asitlerdir ve üreticinin talimatlarına göre kullanılır. Klor, büyük

miktarlarda katı ve çözünmüş organik içeren ortamın dezenfekte edilmesi için

etkisizdir. Bu nedenle, taze dışkıya klor çözeltisi eklemenin sınırlı bir yararı vardır ve

muhtemelen, bu sıçramaya bağlı riskler doğurabilir.

4.2 Tuvaletlerin Boşaltılması ve Tankların Kullanımı ve Dışkıların Saha Dışında

Taşınması

COVID-19 hastalarının kullandıkları tuvaletlerin veya dışkı tanklarının dolmadan

boşaltılması için herhangi bir sebep yoktur. Genel olarak, dışkıyı güvenle yönetmek

için en iyi uygulamalar takip edilmelidir. Tuvalet veya toplama tankları hasta talebini

karşılayacak şekilde ve vakalarda olası ani artışları göz önünde bulundurarak

tasarlanmalıdır. Ayrıca, üretilen atık su miktarlarına göre tuvaletleri ve toplama

tanklarını boşaltmak için düzenli bir program olmalıdır. Kişisel korunma ekipmanları

dışkının saha dışına çıkartılması sırasında kullanılması ve dışkının sıçramaması

konusunda özen gösterilmelidir. Ekiplerin tankların veya kamyonların boşaltılması

sırasında da dikkat etmesi gerekmektedir. Atıkları bertaraf ettikten sonra ve daha

fazla bulaşma riski kalmadığı durumda, bireyler kişisel koruma ekipmanlarını güvenli

bir şekilde çıkartmalı ve taşıma aracına binmeden önce el temizliğini yapmalıdır.

Dışkının saha dışında bertaraf mümkün değil ise saha içerisinde kireç kullanılarak

yapılabilir. Kireç uygulaması için %10’luk kireç çamuru (10 birim atık için 1 birim

olacak şekilde) eklenmelidir.

14

5. KİŞİSEL TEMİZLİK VE DEZENFEKSİYON UYGULAMALARI

Sağlık hizmetleri tesisleri için mevcut önerilen temizlik ve dezenfeksiyon prosedürleri

tutarlı ve doğru bir şekilde izlenmelidir. Çamaşırlar yıkanmalı ve COVID-19

vakalarının bakım aldığı tüm ortamlarda (örneğin tedavi üniteleri, toplum bakım

merkezleri) günde en az bir kez ve bir hasta taburcu edildiğinde temizlenmelidir.

Yaygın olarak kullanılan hastane dezenfektanları dahil birçok dezenfektan, COVID-

19 virüsü gibi zarflı virüslere karşı etkilidir. Şu anda WHO aşağıda verilen kullanımları

önermektedir:

• Yeniden kullanılabilir özel ekipman (örneğin, termometreler) gibi kullanımlar

arasındaki küçük alanları dezenfekte etmek için% 70 etil alkol;

• Yüzeyleri dezenfekte etmek için% 0.5 (5000 ppm'ye eşdeğer) sodyum

hipoklorit.

COVID-19 enfeksiyonu olan hastalardan kirli yataklar, havlular ve giysilerle uğraşan

tüm bireyler, ağır işçilikte kullanılan eldivenler, maske, göz koruması (gözlük veya

yüz kalkanı), uzun kollu bir elbise, sıvıya dayanıklı değilse önlük giyilmeli ve bot veya

kapalı ayakkabılar kullanılmalıdır.

Kan veya vücut sıvılarına maruz kaldıktan sonra ve kişisel koruyucu donanımlar

(KKD) çıkarıldıktan sonra el hijyeni yapmalıdırlar. Kirli çamaşırlar, herhangi bir katı

15

dışkıyı dikkatlice çıkardıktan ve tuvalet veya tuvalet içine atılmak üzere kapalı bir

kovaya koyduktan sonra açık bir şekilde etiketlenmiş, sızdırmaz torbalara veya

kaplara yerleştirilmelidir. Çamaşır deterjanı ile 60−90 °C'de ılık su ile makine ile

yıkanması tavsiye edilir. Çamaşırlar daha sonra rutin prosedürlere göre kurutulabilir.

Makinede yıkama mümkün değilse, çarşaflar büyük bir tamburda sıcak suya ve

sabuna batırılarak karıştırılır ve sıçramayı önlemek için dikkatli olunmalıdır. Daha

sonra tambur boşaltılmalı ve keten bezler yaklaşık 30 dakika boyunca %0.05 klor

içine batırılmalıdır. Son olarak, çamaşırlar temiz suyla durulanmalı ve çarşafların

güneş ışığı altında tamamen kurumasına izin verilmelidir.

Dışkı yüzeyler üzerindeyse (çarşaflar veya yer gibi) dışkı havlularla dikkatlice

çıkarılmalı ve hemen tuvalet veya tuvalet içine atılmalıdır. Havlular tek kullanımlıksa,

bulaşıcı atık olarak işlem görmelidir; eğer tekrar kullanılabilirlerse, kirli çamaşır olarak

değerlendirilmelidirler. Daha sonra bu alan, dökülen vücut sıvıları için temizlik ve

dezenfeksiyon prosedürleri hakkındaki yayınlanmış kılavuzları izleyerek temizlenmeli

ve dezenfekte edilmelidir (örneğin, %0.5 serbest klor çözeltisi ile) .

5.1. Kişisel Koruyucu Donanımlar (KKD),

Yüzeyler ve Zeminlerin Yıkanmasından Gri Su veya Suyun Güvenli Bir Şekilde

Atılması WHO önerileri, yardımcı eldivenleri veya ağır hizmet tipi, yeniden

kullanılabilir plastik önlükleri sabun ve su ile temizlemek ve daha sonra her

kullanımdan sonra %0.5 sodyum hipoklorit çözeltisi ile dekontamine etmektir. Tek

kullanımlık eldivenler (nitril veya lateks) ve önlükler her kullanımdan sonra atılmalı ve

tekrar kullanılmamalıdır; KKD çıkarıldıktan sonra el hijyeni yapılmalıdır. Gri su, önceki

temizlikte kullanılan dezenfektan içeriyorsa, klorlanması veya tekrar işlenmesi

gerekmez. Bununla birlikte, bu suyun bir fosseptik sisteme veya kanalizasyona bağlı

drenajlarda veya sızdırmalı bir çukura atılması önemlidir. Gri su bir atık kanalı

çukuruna atılırsa, karışmayı ve taşma durumunda olası maruziyeti önlemek için çukur

sağlık hizmeti tesisi alanı çitle çevrilmelidir.

5.2. Sağlık Hizmeti

Atıklarının Güvenli Yönetimi Sağlık hizmetleri atığının güvenli bir şekilde

yönetilmesine yönelik en iyi uygulamalara uyulmalıdır, buna sorumluluk alma ve bu

atıkları güvenli bir şekilde bertaraf etmek için yeterli insan ve maddi kaynaklar dahil

olmalıdır. Sağlık atıklarının işlenmesi sırasında doğrudan ve korunmasız insan

temasının COVID-19 virüsünün bulaşmasına neden olduğuna dair bir kanıt yoktur.

COVID-19 hastalarının bakımı sırasında üretilen tüm sağlık hizmetleri atıkları,

belirlenmiş kaplarda ve torbalarda güvenli bir şekilde toplanmalı, işlenmeli ve daha

sonra tercihen yerinde güvenli bir şekilde atılmalı veya işlenmelidir. Atıklar saha

dışına taşınırsa, nerede ve nasıl arıtılacak ve imha edileceğini anlamak önemlidir.

16

Sağlık atığı kullanan herkes uygun KKD (bot, önlük, uzun kollu elbise, kalın eldiven,

maske ve gözlük veya yüz siperi) kullanmalı ve çıkardıktan sonra el hijyeni

yapmalıdır. Daha fazla bilgi için WHO kılavuzuna, sağlık hizmetleri faaliyetlerinden

kaynaklanan atıkların güvenli yönetimine bakılmalıdır.

6.EVLERDE VE TOPLULUKLARDA SU ,SANİTASYON ,HIJYEN (WASH)

UYGULAMALARI

Evde ve topluluk ortamlarında en iyi WASH uygulamalarını sürdürmek, COVID-19'un

yayılmasını önlemek için olduğu kadar evde hasta bakımı yaparken de önemlidir.

Doğru ve düzenli el hijyeni özellikle önemlidir.

6.1. El Hijyeni

Sağlık hizmetleri dışındaki ortamlarda el hijyeni, COVID 19 enfeksiyonunu

önleyebilecek en önemli önlemlerden biridir. Evlerde, okullarda ve pazarlar, ibadet

yerleri ve tren veya otobüs istasyonları gibi kalabalık kamusal alanlarda, yiyecek

hazırlamadan önce, yemekten önce ve sonra, tuvaleti kullandıktan veya bir çocuğun

bezini değiştirdikten sonra ve hayvanlara dokunduktan sonra düzenli el yıkama

yapılmalıdır. Su ve sabunla el yıkama tesisleri, tuvalete 5 m mesafede bulunmalıdır.

6.2. Dışkı Arıtma ve Bertaraf Etme Gereklilikleri.

En iyi temizlik uygulamaları, özellikle sabun ve temiz su ile el yıkama kesinlikle

uygulanmalı ve sürdürülmelidir, çünkü bunlar COVID-19 bulaşmasına ve genel olarak

bulaşıcı hastalıkların bulaşmasına önemli bir ek engel oluşturmaktadır.17

İnsan dışkısının güvenli bir şekilde yönetilmesine dikkat edilmelidir. Düzenli olarak

temizlenmiş, işleyen tuvaletlere erişimin sağlanmasından başlayarak dışkının

kanalizasyonda güvenli bir şekilde taşınmasına, arıtılmasına ve nihai olarak bertaraf

edilmesine kadar uzanan tüm sanitasyon zinciri korunmalıdır.

Ev ortamında şüpheli veya teyit edilmiş COVID19 vakaları olduğunda, bakıcıları ve

diğer aile üyelerini COVID-19 virüsünü içerebilecek solunum salgıları ve dışkı ile

temas riskinden korumak için acil önlem alınmalıdır. Hastanın bakım alanı boyunca

17

sıkça dokunulan yüzeyler, masalar, karyolalar ve diğer yatak odası mobilyaları gibi

düzenli olarak temizlenmelidir. Banyolar günde en az bir kez temizlenmeli ve

dezenfekte edilmelidir. Önce temizlik için düzenli ev sabunu veya deterjan

kullanılmalı ve daha sonra durulamadan sonra % 0.5 sodyum hipoklorit (yani 5000

ppm veya% 5 sodyum hipoklorit ila 9 kısım su içeren 1 kısım ev tipi ağartıcı) içeren

düzenli ev dezenfektanı kullanılmalıdır. Maske, gözlük, sıvıya dayanıklı önlük ve

eldivenler dahil olmak üzere temizlik sırasında KKD giyilmeli ve KKD çıkarıldıktan

sonra alkol bazlı bir el ovma veya sabun ve su ile el hijyeni yapılmalıdır.

7 .EVSEL SUYUN VERİMLİ KULLANILMASI

Suyu verimli kullanmak suya olan talebi azaltmak için en uygun maliyetli ve en

çevreci yoldur. Bu, malzemelerin ömrünü uzatır ve gölleri, barajları, akarsuları ve

yeraltı suları gibi kaynakları korur. Daha az su kullanıldığında kanalizasyon

sistemlerinden arıtma tesislerine daha az baskı oluşur ve atıksu arıtma tesisi maliyeti

azalır. Suyu verimli kullanmak enerji tasarrufu sağlar. Şehirlerde kullanılan toplam

enerjinin % 2-3'ü içme suyunu pompalamada ve atıksuyu arıtmada kullanılmaktadır.

Evsel su kullanımı günde kişi başına 75 L.ile 380 L.arasında değişmekte olup

genellikle ekonomik düzeyin ve yaşam standartlarının artışı ile doğru orantılı olarak

artmaktadır.

18

Yukarıdaki şekilde verilen bazı tedbirleri alarak evlerde ve iş yerlerinde su kullanımını

%35 oranında azaltabiliriz(31).

COVID-19 virüsüne karşı yapılan mücadelede su kaynakları çok önemli bir yer

tutmaktadır. Bu nedenle bu dönemde suyu verimli kullanarak su güvenliğimizin ve

dolayısya sağlığımızın daha büyük bir risk altına girmesini önlemeliyiz.

19

Bu teknik özetin içeriği, şu anda COVID-19 virüsü ve koronavirüs ailesindeki diğer

virüslerin kalıcılığı hakkında mevcut bilgilere dayanmaktadır. Mikrobiyologlar ve

virologlar, enfeksiyon kontrol uzmanları ve acil durumlarda ve hastalık

salgınlarında WASH ve IPC hakkında pratik bilgiye sahip olanlardan gelen

girdileri ve tavsiyeleri yansıtır.

7.KAYNAKÇA

1. Coronavirus disease (COVID-19) advice for the public. Geneva: World Health

Organization; 2020 (https://www.who.int/emergencies/diseases/novelcoronavirus-

2019/advice-for-public, accessed 3 March 2020).

2. Huang C, Wang Y, Li X, Ren L, Zhao J, Hu Y, et al. Clinical features of patients infected

with 2019 novel coronavirus in Wuhan, China. Lancet. 2020;395:497–506.

doi:10.1016/S01406736(20)30183-5.

3. Chen N, Zhou M, Dong X, Qu J, Gong F, Han Y, et al. Epidemiological and clinical

characteristics of 99 cases of 2019 novel coronavirus pneumonia in Wuhan, China: a

descriptive study. Lancet. 2020;395:507–13. doi:10.1016/S01406736(20)30211-7.

4. Wang D, Hu B, Hu C, Zhu F, Liu X, Zhang J, et al. Clinical characteristics of 138

hospitalized patients with 2019 novel coronavirus-infected pneumonia in Wuhan, China.

JAMA. 2020. Feb 7. doi:10.1001/jama.2020.1585.

5. Xiao E, Tang M, Zheng Y, Li C, He J, Hong H, et al. Evidence for gastrointestinal

infection of SARSCoV. medRxiv. doi:10.1101/2020.02.17.20023721.

6. Holshue ML, DeBolt C, Lindquist S, Lofy KH, Wiesman J, Bruce H et al. for the

Washington State 2019-nCoV Case Investigation Team. First case of 2019 novel coronavirus

in the United States. N Engl J Med. 2020. Jan 31. doi:10.1056/NEJMoa2001191.

7. Zhang Y, Chen C, Zhu S et al. [Isolation of 2019nCoV from a stool specimen of a

laboratoryconfirmed case of the coronavirus disease 2019 (COVID-19)]. China CDC Weekly.

2020;2

20

(8):123-4. (In Chinese.) 8. Wang XW, Li JS, Zhen B, Kong QX, Song N, Xiao WJ et al.

Study on the resistance of severe acute respiratory syndrome-associated coronavirus. J Virol

Methods. 2005;126:171−7. doi:10.1016/j.jviromet.2005.02.005.

9. Gundy P, Gerba CP, Pepper IL. Survival of coronaviruses in water and wastewater. Food

Environ Virol. 2009;1:10-14. doi:10.1007/s12560008-9001-6.

10. Casanova L, Rutalal WA, Weber DJ, Sobsey MD. Survival of surrogate coronaviruses in

water. Water Res. 2009;43(7):1893–8. doi:10.1016/j.watres.2009.02.002.

11. Kampf G, Todt D, Pfaender S, Steinmann E. Persistence of coronaviruses on inanimate

surfaces and their inactivation with biocidal agents. J Hosp Infect. 2020;104(3):246−51.

doi:10.1016/j.jhin.2020.01.022.

12. Guidelines for drinking-water quality, fourth edition, incorporating the first addendum.

Geneva: World Health Organization; 2017

(http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/254637/1/9 789241549950-eng.pdf, accessed 3

March 2020).

13. SARS-CoV-2 − water and sanitation. Adelaide: Water Research Australia; 2020

(http://www.waterra.com.au/_r9544/media/system/a

ttrib/file/2199/WaterRA_FS_Coronavirus_V10.pdf, accessed 3 March 2020).

14. Essential environmental health standards in health care. Geneva: World Health

Organization; 2008 (https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/43

767/9789241547239_eng.pdf?sequence=1&isAllow ed=y, accessed 3 March 2020).

15. My 5 moments for hand hygiene. In: WHO/Infection prevention and control [website].

Geneva: World Health Organization;

2020(https://www.who.int/infectionprevention/campaigns/clean-hands/5moments/en/,

accessed 3 March 2020).

16. Siddharta A, Pfaender S, Vielle NJ, Dijkman R, Friesland M, Becker B, et al. Virucidal

activity of World Health Organization-recommended formulations against enveloped viruses,

including Zika, Ebola, and emerging coronaviruses. J Infect Dis. 2017;215(6):902–6.

doi:10.1093/infdis/jix046.

17. WHO guidelines on hand hygiene in health care settings. Geneva: World Health

Organization; 2009 (https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/44

102/9789241597906_eng.pdf?sequence=1&isAllow ed=y, accessed 3 March 2020).

18. Infection prevention and control during health care when novel coronavirus (nCoV)

infection is suspected: interim guidance, 25 January 2020. Geneva: World Health

Organization (https://www.who.int/publications-detail/infectionprevention-and-control-

during-health-care-whennovel-coronavirus-(ncov)-infection-is-suspected20200125, accessed

3 March 2020).

19. Q&A on infection prevention and control for health care workers caring for patients with

suspected or confirmed 2019-nCoV. In: WHO/Newsroom [website]. Geneva: World Health

Organization; 2020 (https://www.who.int/news-room/q-a-detail/qa-on-infection-prevention-

21

and-control-for-healthcare-workers-caring-for-patients-with-suspected-orconfirmed-2019-

ncov, accessed 3 March 2020).

20. Health aspects of plumbing. Geneva: World Health Organization; 2006.

(https://apps.who.int/iris/handle/10665/43423, accessed 3 March 2020).

21. Guidelines on sanitation and health. Geneva: World Health Organization;

2018(https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/1066 5/274939/9789241514705-

eng.pdf?ua=1, accessed 3 March 2020).

22. Yu ITS, Li Y, Wong TW, Tam W, Chan A, Lee JHW, et al. Evidence of airborne

transmission of the severe acute respiratory syndrome virus. N Engl J Med. 2004;350(17):

1731-9. doi:10.1056/NEJMoa032867.

23. Regan H. How can the coronavirus spread through bathroom pipes? Experts are

investigating in Hong Kong. CNN. 12 February 2020

(https://edition.cnn.com/2020/02/12/asia/hongkong-coronavirus-pipes-intl-hnk/index.html).

24. Sanitation safety planning: manual for safe use and disposal of wastewater, greywater and

excreta. Geneva: World Health Organization; 2015.

(https://apps.who.int/iris/handle/10665/171753, accessed 3 March 2020).

25. How to put on and take off personal protective equipment. Geneva: World Health

Organization; 2008 (https://apps.who.int/iris/handle/10665/70066, accessed 3 March 2020).

26. Chemical disinfectants: guideline for disinfection and sterilization in healthcare facilities

(2008). In: CDC/Infection Control [website]. Atlanta: US Centers for Disease Control and

Prevention; 2019. https://www.cdc.gov/infectioncontrol/guidelines/dis infection/disinfection-

methods/chemical.html, accessed 3 March 2020).

27. Best practices for environmental cleaning in healthcare facilities in resource-limited

settings. Atlanta: US Centers for Disease Control and Prevention; 2019

(https://www.cdc.gov/hai/pdfs/resourcelimited/environmental-cleaning-508.pdf, accessed 3

March 2020).

28. Safe management of wastes from health-care activities: a summary. Geneva: World

Health Organization; 2017 (https://apps.who.int/iris/handle/10665/259491, accessed 3 March

2020).

29. Home care for patients with suspected novel coronavirus (COVID-19) infection

presenting with mild symptoms, and management of their contacts: interim guidance, 4

February 2020. (https://www.who.int/publications-detail/home-carefor-patients-with-

suspected-novel-coronavirus(ncov)-infection-presenting-with-mild-symptomsand-

management-of-contacts, accessed 3 March 2020).

30.http://www.suvecevre.com/yayin/928/covid-19-icin-su-sanitasyon-hijyen-ve-atik-

yonetimi_26476.html#.Xow1IHduJv0

31. EVLERDE VE İŞYERLERİNDE %35 DAHA AZ SU KULLANMA KILAVUZU Prof.

Dr. Mustafa ÖZTÜRK Müsteşar Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ANKARA- 2018

22