PAŃSTWOWA WY ŻSZA SZKOŁA WSCHODNIOEUROPEJSKA

W PRZEMY ŚLU

STUDIA PODYPLOMOWE – DORADZTWO ZAWODOWE

Jolanta Sas - Flisak

PROBLEMATYKA PRZYGOTOWANIA UCZNIÓW SZKÓŁ GIMNAZJALNYCH

DO WYBORU ZAWODU

Praca dyplomowa

napisana pod kierunkiem dr Justyny Kula – Lic

Przemyśl, październik 2010 r.

2

Spis treści: Wstęp

1. Specyfika okresu dorastania. 1.1 Charakterystyka wieku trzynastolatków. 1.2 Charakterystyka wieku czternastolatków. 1.3 Charakterystyka wieku piętnastolatków. 1.4 Ogólna charakterystyka dorastania.

2. Problematyka motywacji ucznia do skutecznego działania.

3. Syndrom Nieadekwatnych Osiągnięć. 4. Rozwój zainteresowań i kompetencji w okresie dorastania

( Teoria Hollanda , Supera). Bibliografia i Netografia

3

Wstęp

W życiu każdego człowieka, przychodzi taki moment, że musi podjąć ważne decyzje,

kim chce być, co chce robić w przyszłości.

Nie jest to łatwe, kiedy jest się jeszcze tak młodym. Dorastanie to okres kiedy młody

człowiek chce cieszyć się pełnią życia, towarzystwem przyjaciół, poszukuje własnej

tożsamości, ideałów. To także okres wzlotów i upadków, a także gwałtownych zmian

fizycznych, psychicznych i społecznych. Często towarzyszą im zmiany nastrojów, które

zaskakują nawet najbliższych. Jednego dnia młody człowiek może być słodkim i chętnym

do współpracy uczestnikiem, a następnego obrażonym na cały świat, zgorzkniałym

nudziarzem. Niekiedy zachowują się tak, jakby cały świat stał przed nimi otworem.

Głośno mówią, że czują się odporne na wszelkie próby zranienia, czym doprowadzają

rodziców do furii. Kiedy indziej zaś wydają się być ciche, przygaszone, jakby

przyjmowały postawę obronną, tym samym próbując nawiązać jakiś kontakt z

otoczeniem.

Nieraz nie wiadomo, dlaczego uczniowie podejmują takie a nie inne decyzje?

Według mnie i wielu innych mądrych ludzi, wpływ mają na to różne czynniki.

Jednak najważniejszym jest motywacja. To ona sprawia, że ludziom chce się coś robić

i działać tak, aby osiągać swoje sukcesy. Jeżeli założymy, że każde zachowanie ma swoją

przyczynę, to jest nią właśnie motywacja. Określa ona każdemu młodemu człowiekowi

cele, dzięki którym może następować jego rozwój. Dzięki motywacji do działania i próbie

zmieniania rzeczywistości może on się rozwijać jako osoba i tworzyć lub doskonalić swój

charakter. Dziecko będzie miało właściwą motywację, jeśli będzie wiedziało dokąd

zmierza, jeżeli będzie wzrastać w wspierającej go rodzinie, co da mu poczucie

bezpieczeństwa i więcej pewności siebie. W szkole będzie sobie radził, jeśli otaczać go

będą życzliwi i sympatyczni ludzie.

Problem pojawia się wtedy, gdy rodzice nie mając dobrego kontaktu z dzieckiem,

dowiadują się, że ma ono kłopoty i dopiero wtedy zaczynają interesować się i szukać

winnych. Stąd też powstało stosunkowo niedawno pojęcie Syndromu Nieadekwatnych

Osiągnięć Szkolnych, które uzasadnia wiele zachowań dzieci, zdolnych dzieci,

spowodowanych sytuacją najbliższego środowiska, w którym młody człowiek żyje i

przebywa w nim stale nie widząc wyjścia z takiej sytuacji. Tylko uświadamianie zarówno

środowiska rodzinnego jak i środowiska szkolnego może spowodować, że dzieci będą

wzrastały w przyjaznym otoczeniu. Również uczenie dzieci mechanizmów obronnych

4

może spowodować, że będą umiały sobie radzić z różnymi sytuacjami stresującymi i

konfliktowymi.

W zależności od tego w jakim środowisku uczniowie żyją ten rozwój zainteresowań i

kompetencji może być różny.

Ważnym składnikiem edukacji zawodowej jest wyposażenie młodego człowieka w

wiadomości i umiejętności, umożliwiające przemyślane i trafne podejmowanie decyzji

zawodowych.

5

1. Specyfika okresu dorastania

Podczas wielu rozmów z rodzicami uczniów gimnazjum okazuje się, że nie raz rodzice

zaczynają wątpić w siebie i w swoje metody wychowawcze, bo oto kiedy zaczyna się etap

nauki w nowej szkole, zaczynają mieć coraz większe problemy ze swoimi dziećmi.

Wchodząc o okres dojrzewania, ich pociechy zmieniają swoje zachowanie tak bardzo, iż

zdarza się, że nieraz mówią: „ja już sobie nim nie daję rady”. Pełni miłości martwią się,

bo nie rozumieją, co się z ich dzieckiem dzieje. Nieraz po prostu nie wiedzą jak sobie

z pewnymi problemami poradzić .

Dla osób dojrzewających też jest to problem, gdyż nagle po przekroczeniu pewnej

statystycznej liczby nagle wszystko zaczyna się zmieniać i po okresie beztroskiego

dzieciństwa zaczyna się od nich wymagać pokonywania przeszkód i samodzielnego

rozwiązywania problemów. Jak niżej wykażę, wiele z tych zachowań jest związanych z tą

fazą życia.

Aby móc lepiej zrozumieć rozwój nastolatka, trzeba wziąć pod uwagę cztery

kategorie:

• dojrzewanie fizyczne

• rozwój poznawczy

• rozwój emocjonalny

• kształtowanie się tożsamości

Zmiany wyglądu fizycznego wzbudzają u nastolatków w okresie dorastania, wiele

wątpliwości i rozterek. Wiele ich ryzykownych decyzji (zmiany stroju, odżywianiu się,

spożywanie alkoholu, tytoniu, zażywanie narkotyków, seks) podejmowanych przez młodzież

ma ścisły związek z rozwojem tożsamości.

Nie ma jednoznacznej definicji pojęcia dorastania. Różni autorzy różnie określają ten

okres. Według Baleya „wiekiem dorastania ( w psychologii tradycyjnej 1 – dojrzewania)

nazwano ten okres życia, który następuje po okresie wczesnoszkolnym i trwa do wieku

młodzieńczego, czyli od 11-12 r. ż. do 17-18 r. ż. Wiek dorastania, jak wskazują te liczby,

nie jest okresem jednolitym. W psychologii tradycyjnej Baley – wyróżnia trzy fazy tego

okresu: I faza- przedpokwitanie od 13 do 14 r. ż.; II faza pokwitanie (pubertalna) od 14 do

17 r. ż. oraz III faza- wiek młodzieńczy (adolescencja) od 18 do 20 r. ż.” 2

1 S. Balej: Psychologia wieku dojrzewania. Wyd. II , Lwów- Warszawa 1932. 2 D. Siemek: Problemy wychowawcze wieku dorastania. Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1986. s.19.

6

Na przełomie XIX i XX wieku pojawiło się nowe określenie –adolescencja- jako

„okres przemian w życiu człowieka, które z dzieciństwa prowadzą go ku dorosłości”

,obejmuje on okres od 10 do 20 lat lecz też nie jest to sztywna granica, gdyż jeśli młodzież

studiuje okres ten się wydłuża aż do ukończenia studiów. Natomiast „ E. B. Hurlock,(…) ,

proponuje następującą periodyzację ( 1965, s.13):

u dziewcząt u chłopców

1) preadolescencja od 10- 11 r. ż. od 11-13 r. ż.

2) wczesna adolescencja od 12-16 r. ż od 14-17 r. ż

3) późna adolescencja od 17- 20, 21, r. ż. od 18- 21 r. ż.” 3

Krótszy jest on dla młodzieży szybciej wchodzącej w świat dorosłych.

„W adolescencji człowiek uzyskuje dwie zdolności istotne dla jego dalszego rozwoju:

zdolność do dawania nowego życia oraz zdolność do samodzielnego kształtowania

własnego życia. Rozwój każdej z tych zdolności przypada na różny wiek i rozdziela okres

adolescencji na dwie fazy, które w przybliżeniu oddziela 16 r. ż. Fazę pierwszą określa się

obecnie jako wczesną adolescencję ( lub wiek dorastania), a drugą jako późną

adolescencję ( lub wiek młodzieńczy). 4

„ W adolescencji, ujmowanej z perspektywy fizjologicznej, nacisk położony jest na

zmiany w budowie i czynnościach ciała powstałych pod wpływem mechanizmów

neuroendokrynnych ( Mechanizmami neuroendokrynnymi nazywamy łączne

oddziaływanie procesów nerwowych i hormonalnych). Początek dojrzewania, wynikający

z programu genetycznego, zachodzi w ośrodkowym układzie nerwowym: to z niego

wychodzą impulsy do gruczołów endokrynnych, wydzielających hormony

odpowiedzialne za przemiany ciała.

Najwięcej badań poświęcono psychologicznym zmianom adolescencji, przy czym

dotyczą one przede wszystkim procesów emocjonalnych i poznawczych, także rozumienia

norm moralnych. W ostatnich latach centralne miejsce w psychologii adolescencji zajęło

poszukiwanie przez dorastających własnej tożsamości. Proces przechodzenia z

dzieciństwa do dorosłości R. Oerter ( Werter, Montada, 1982) ujmuje z dwóch punktów

widzenia: (1) pozycji między dzieciństwem i dorosłością, którą K. Lewin(1963) określał

jako pozycję marginalną, (2) dążenia do ukształtowania stabilnej struktury osobowości

oraz mocnej tożsamości, na co wskazał E.H. Erikson(1968).

3 Psychologa rozwojowa dzieci i młodzieży pod redakcją Marii Żebrowskiej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa, 1986, s. 667 4 B. Harwas - Napierała, J. Trempała: Psychologia rozwoju człowieka. Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2004. s. 166.

7

Z marginalnej pozycji młodzieży wynikają, zdaniem Lewina (1963), cztery rodzaje

konsekwencji, a mianowicie: (1) nieśmiałość, wrażliwość i agresywność, (2) konflikty

między wartościami, ideologiami i stylami życia, (3) wynikające z tego afektywne

napięcie, (4) skłonność do ekstremizmu, radykalizmu, rygoryzmu w myśleniu i działaniu,

oraz nagła zmiana statusu.

Poszukiwanie własnej tożsamości jest doświadczeniem młodzieży wypełniającym

przestrzeń między bezpieczeństwem dzieciństwa a autonomią człowieka dorosłego.

Przestrzeń tę Erikson (1968) nazywa moratorium psychologicznym. Wymienione procesy

psychologiczne przebiegają w interakcji ze społecznym otoczeniem, w jakim dorasta

młodzież. Jej młodość realizuje się przede wszystkim na terenie rodziny, szkoły, w

środowisku rówieśniczym. Środowiska te są nie tylko znacznie zróżnicowane, ale i

dynamiczne. Wzajemne powiązania między zmianami fizjologicznymi, wpływami

środowiska i dążeniem jednostki do kierowania własnym życiem wyznaczają różne

psychologiczne wzory przebiegu adolescencji.

Z perspektywy socjologicznej adolescencja jest elementem kultury, a badaczy tego

okresu interesują w głównej mierze procesy społecznego dojrzewania. W ich obrębie M.

Trawińska (1982) rozróżnia procesy wchodzenia w społeczne role osób dorosłych oraz

procesy tworzenia programów życiowych, opartych na doświadczeniu oraz twórczym

przeżywaniu relacji między obrazem świata a strukturą „Ja”.5

W okresie dorastania, dziecko co rok jest inne i inaczej się zachowuje, dlatego

chciałam podzielić ten okres czasu na poszczególne przedziały wiekowe i je

scharakteryzować. A dopiero potem uogólnić cały okres przebywania ucznia

w gimnazjum.

1.1 Charakterystyka wieku trzynastolatków

Czas kiedy dzieci przychodzą do gimnazjum, to przedział czasowy między 13 a 15 rokiem

życia. W przeciągu tych trzech lat mniej więcej co rok, natura funduje im nagłe i istotne

zmiany. Kiedy dziecko wkracza w trzynasty rok życia, staje się zamknięte w sobie, niepewne

siebie i otaczającego świata, „niekomunikatywne, a jego procesy metaboliczne, jakby uległy

spowolnieniu”.6 Najczęściej dziecka takiego nie ma w domu, a jeśli już jest to najczęściej

5 Tamże, s. 163- 164. 6 F.L. Ilg, L.B. Ames, S.M. Baker: Rozwój psychiczny dziecka. cz. 2. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Gdańsk 1998 .s. 132.

8

siedzi w swoim pokoju i prowadzi długie rozmowy telefoniczne, na co rodzice bardzo często

się oburzają.

„ Typowe dla trzynastolatka zamknięcie się w sobie i jego wrażliwa natura wydają się

czymś negatywnym. Można jednak dostrzec pozytywne aspekty takiego zachowania.

Dziecko broni się w ten sposób przed wpływami otoczenia i chroni swą trudną,

nieukształtowaną jeszcze osobowość. Podobnie jak to czyniło w wieku dwunastu lat, tak i

teraz próbuje o własnych siłach zmierzyć się ze światem, ale mimo że pozornie mu się to

udaje, dziecko samo zdaje sobie sprawę ( choć może o tym nie mówić), że nie jest jeszcze

w stanie sprostać otaczającej go rzeczywistości” 7. To „ zamknięcie się w sobie” jest

potrzebne aby młody dorastający człowiek miał czas zastanowić się nad światem, nad

swoją przyszłością, nad swoją osobowością. Bo w tym wieku prześladuje go myśl, że im

bardziej przygląda się światu tym bardziej wydaje mu się straszmy i tym bardziej się

zamyka. W tym wieku chyba najważniejsza rolę pełnią uczucia i emocje związane z

własną osobą. Na podstawie wielu badań stwierdzono, że kiedy trzynastolatki myślały

dobrze o sobie, najbliższe otoczenie widziało ich jako spokojne, wrażliwe i opanowane.

Ale kiedy czuły się rozdrażnione, zniechęcone, zaniepokojone i wystraszone wiadomo, że

wtedy obraz ich własnej osoby był negatywny a najbliżsi opisywali ich jako posępne,

ponure, podejrzliwe, markotne i skryte. Nie jest to szczęśliwy okres dla rodziców,

szczególnie dla matek. Atmosfera w domu pełna jest sytuacji konfliktowych.

Postępowanie matki wciąż jest krytykowane, że ciągle czegoś wymaga, że to, co robi lub

to, co mówi jest po prostu śmieszne, zjawisko to przybierze na sile w wieku lat czternastu.

„ Trzynastolatki skarżą się, że dorośli ich nie rozumieją. Jeżeli jednak rodzice podejmują

próbę wczucia się w zachowanie dzieci i starają się wyjaśnić, co nimi kieruje, okazuje się,

że ich skarb jest jeszcze bardziej zdenerwowany i poirytowany. On po prostu nie chce być

zrozumiany. W każdym razie nie przez rodziców. A oni są zupełnie bezradni wobec

paradoksalnych oczekiwań trzynastolatka, który chce być jednocześnie zrozumiany

i niezrozumiany”.8

Jednym z niewielu plusów tego okresu są kontakty z przyjaciółmi, choć jest ich mniej to nie

można powiedzieć, że są samotnikami.

Dziewczynki w tym wieku mają kilka przyjaciółek, którym powierzają swoje

najskrytsze tajemnice, które przez nie są traktowane bardzo poważnie, lecz nie są to

7 Tamże, s.133. 8 Tamże, s.134-135.

9

straszne sekrety, z punktu widzenia dorosłych. Mają skłonność do nadmiernego

krytykowania przyjaciół, często też dochodzi do sprzeczek między nimi.

Chłopcy w tym wieku nie zawierają tak bliskich przyjaźni. Często łączą się w grupy

cztero- pięcioosobowe, w których każdego uważa się za przyjaciela. Pociąga ich wspólne

działanie, ono jest tym magnesem przyciągającym ich do danej grupy.

Kolejnym plusem jest to, że znacznie lepiej czują się w szkole, wcześniej przychodzą

aby móc porozmawiać z przyjaciółmi. Szkoła jest miejscem spotkań i kontaktów

towarzyskich. Na lekcjach są bardziej zorganizowane i skoncentrowane na danym temacie

i zadaniach. Starają się sumiennie odrabiać lekcje. Bardziej się kontrolują gdyż są

świadome konsekwencji swoich czynów. Zdając sobie sprawę, że wkraczają w świat

dorosłych, i chcąc być traktowani jak dorośli, muszą zachowywać się jak dorośli. Często

zdarza się, że potrafią oddzielić nauczyciela od przekazywanych przez niego wiadomości.

Świadczy to większej dojrzałości i niezależności myślenia. Mogą lubić nauczyciela, a nie

lubić nauczanego przedmiotu. Intuicyjnie wyczuwają czy, nauczyciel jest dobry czy zły.

Lubią, kiedy ma on coś do powiedzenia i wbrew pozorom lubią, kiedy potrafi utrzymać

dyscyplinę. Okazywanie szacunku dobremu nauczycielowi nie stanowi dla nich problemu.

Interesuje ich wszystko co nowe i nieznane. Nowych przedmiotów uczą się z zapałem,

nawet jeżeli wymaga to dużego nakładu pracy. Rozwiązanie złożonego zadania przynosi

im ogromna satysfakcję. Nowe wiadomości i problemy stymulują je do przyswajania

wiedzy i rozwiązywania nietypowych zadań. Zdają sobie sprawę ze złożoności świata i

jego problemów, już nie widzą go w czarno - białych barwach. Mają coraz więcej

interesujących zajęć związanych z ich zdolnościami i predyspozycjami, a także własnymi

zainteresowaniami. Lubią oglądać filmy i programy edukacyjne, informacyjne, czytają

gazety, tygodniki i kolorowe czasopisma, starają się dowiedzieć czegoś ciekawego aby

móc potem podzielić się tą wiedzą z kolegami czy na lekcji. Martwią się problemami

społecznymi, choć ich wiedza na ten temat jest jeszcze ograniczona, to dziewczęta

znacznie częściej myślą o tym, żeby coś zmienić na świecie. Większość z nich uważa

polityków za nieuczciwych, choć z dużą nieufnością i ostrożnością podchodzą do

wszystkich dorosłych. Aby zapewnić trzynastolatkowi normalny rozwój, rodzice powinni

mu zapewnić możliwość odizolowania się aby miało możliwość przeprowadzania

własnych dialogów myślowych i uszanować jego nienaruszalną prywatność. Właściwie

dziecko w tym wieku przestaje potrzebować „opiekuńczych skrzydeł rodziców” robi się

bardziej niezależne. I w tym tkwi cała istota dorastania, a my, jako dorośli powinniśmy

mu w tym pomóc.

10

1.2 Charakterystyka wieku czternastolatków

Wkraczając w wiek czternastu lat najbliższe otoczenie widzi różnice w zachowaniu młodego

człowieka. „Charakterystyczna jest niespożyta energia”9 połączona z entuzjazmem i dobrą

wolą, która sprawia, „że czternastolatek gotów jest podjąć niemal prawie każde wyzwanie.

Staje się dzieckiem radosnym i szczęśliwym. Przyjaciele są już niemal niezbędni, i to dla

dzieci płci obojga szkoła staje się czymś bardziej atrakcyjnym, a życie jest bardziej zabawne

i przyjemniejsze”. 10 Są dwa kryteria doboru przyjaciół, są to wspólne zainteresowania oraz

podobny stopień zainteresowania się płcią przeciwną. Wiek ten jest okresem przełomowym

pod względem rozwoju fizycznego. Mimo, że jeszcze występują indywidualne różnice

zarówno u dziewcząt jak i u chłopców, to właśnie dlatego tak bardzo interesują się wyglądem

i figurą, która u dziewcząt robi się bardziej kobieca, a sylwetka chłopców upodabnia się do

sylwetki dorosłego mężczyzny. Zbyt szybko chcą decydować o sobie, niestety ta zbyt duża

pewność siebie ich gubi, gdyż decydując zbyt pochopnie, wpadają w tarapaty, decydują o

rzeczach, do których nie są jeszcze przygotowani.

Pragną podróżować, interesują ich nowe miejsca poza obszarem swojej okolicy, chcą aby ich

życie było pełniejsze niż do tej pory, ciekawsze i urozmaicone.

Nie każdy obszar życia wygląda tak optymistycznie. Obszarem niezadowolenia są teraz

rodzice, za to jacy są. Ich latorośle nie lubią tego jak wyglądają, jak się ubierają, jak często

wspominają swoje młode lata lub jak to było, kiedy byli jeszcze dziećmi. Jeśli zdarza się, że

muszą iść razem na zakupy, czternastolatek najczęściej jest pięć kroków za swoimi rodzicami,

tak jakby się ich wstydził, żeby komuś nie przyszło do głowy, że coś ich łączy z tymi

osobami. Ich dziecko jest przez rodziców najczęściej postrzegane jako „ syn lub córka” a oni

chcieliby wywalczyć własną niezależność, jako odrębna jednostka, która ma własne

pragnienia, cele. Czternastolatek czuję się po prostu uzależniony od rodziców i uważa, że to

go kompromituje jako osobę. Ale w gruncie rzeczy to jeszcze dziecko, które dużo wymaga od

siebie i otoczenia, a niewiele potrafi docenić. W dodatku uważa, że jemu właśnie należą się

wszystkie luksusy, do którach jest, według jego mniemania, uprawniony.

Takie dziecko uważa, że nie potrzebuje żadnych pouczeń, gdyż według jego mniemania wie,

jak należy się zachować. Nikt nie może go pouczać, nawet jeśli robi coś tak, jak nie powinien.

Potrafią odróżnić dobro od zła. A dokonując jakiegoś wyboru samodzielnie, oceniają

sytuację, starają się uwzględnić zdanie rodziców, kolegów i własne sumienie.

9 Tamże, s.167. 10 Tamże, s.167.

11

Innym mankamentem są kontakty z młodszym rodzeństwem, szczególnie między szóstym a

trzynastym rokiem, między nimi bezustannie trwają zatargi i ciągłe skargi, na które rodzice

nie mają wpływu. Nie jest to napaść fizyczna, raczej słowna, kiedy jest wściekły i zirytowany,

nie dusi tego w sobie, musi te emocje wyrzucić z siebie. Stąd też z pokoju słyszalne są krzyki

na rodzeństwo i przekleństwa. Choć zdarza się to rzadziej.

„ Istnieje wyraźna różnica pomiędzy tym, jak zachowuje się czternastolatek w stosunku do

swojej rodziny a tym, jak odnosi się do innych ludzi. Czasem ta różnica jest tak wielka, że

poza domem dziecko wydaje się kimś zupełnie innym. Czternastolatek widziany z tej

perspektywy jest energiczny, pełen życia, śmiały i błyskotliwy. Jest zafascynowany życiem i

wszystkim, co może się wydarzyć, każdą zmianą, nowością”. 11 Nauka też nie zawsze

przychodzi łatwo, nie zawsze wystarcza kieszonkowego, rodzice często krytykują, ale mimo

tego czternastolatki widzą świat jako wielki, piękny i pełen niespodzianek, w którym maja

nieograniczone możliwości działania. Dzieci w tym wieku „czują się sobą” nie wstydzą się

swoich uczuć, są bardziej świadome tego czego pragną. Choć otwarcie przyznają się do

swoich wad, takich jak krytykanctwo, nieumiejętność dochowania tajemnicy, wyśmiewanie

się z innych, nadmierna hałaśliwość oraz chwiejna osobowość, mają problemy z ich

przezwyciężaniem.

1.3 Charakterystyka wieku piętnastolatków

W ciągu tych trzech lat pojawia się drugi zwrot do wewnątrz. Wkraczając w wiek lat ,

zmienia się optyka postrzegania świata na gorsze. Wszystko o czym marzyli, wydaje się

zupełnie inne. Marzyli o tym, aby być wolni i niezależni, a muszą żyć

w otoczeniu ludzi starszych, nie rozumiejących ich. Niektórzy psychologowie ( Ilg, Anes,

Baker 1998) są zdania, że niektórzy są gotowi do niezależności. Największym marzeniem

piętnastolatka jest uwolnienie się od rodziny. Jeśli tylko się da, próbują być niezależni. A

przebywanie w domu jest dla nich istną męczarnią. Mimo, że z ojcem lepiej się dogadują,

gdyż więcej go nie ma, to z matką może dochodzić do gwałtownych starć, gdyż ciągle stara

się go poprawiać. Różnego rodzaju sugestie ze strony rodziców i komentarze napotykają na

duży opór. A niespełnienie próśb, na przykład dokonania zakupu samochodu czy motocykla

nie spotyka się z przychylną reakcją. Zwykle już w wieku piętnastu lat lepiej dogadują się z

rodzeństwem niż z rodzicami. Zdarza się, że rodzice nie akceptują przyjaciół córki lub syna,

gdyż cały czas poświęcają tylko im, a na rodzinę jakby nie zwracali uwagi. Dlatego też można

11 Tamże, s.170.

12

powiedzieć, że nie do końca znają swoje dzieci. Dość często zdarza się , że „zamknięta w

sobie, mało komunikatywna na rodzinnym przyjęciu dziewczyna, w otoczeniu koleżanek

może okazać się duszą towarzystwa. Jest pełna wigoru, wciąż ma nowe pomysły. Rodzice

często są tym bardzo zdziwieni. Nie poznają własnego dziecka. Bardziej skryte dziewczęta

znajdują sobie zwykle nie więcej niż jedną lub dwie przyjaciółki, którym zwierzają się ze

wszystkiego. Te dziewczęta również inaczej zachowują się w domu, a inaczej poza nim. To

samo dotyczy chłopców. Niektórzy ograniczają swoje kontakty towarzyskie do kilku

kolegów, z którymi najłatwiej jest im się porozumieć. Inni starają się być w centrum

zainteresowania całej grupy przyjaciół (…). Podstawą przyjaźni jest wzajemna pomoc”.11

Przyjaciele są dla nich wszystkim i starają się z nimi spędzać każdą wolną chwilę. Świetnie

się czują w ich towarzystwie zaś rodzina jest na dalszym miejscu.

Z ich punktu widzenia przywiązują dużą wagę do siły umysłu, opinii w ogóle, idei, marzeń

oraz do swojej osobowości. Na tym tle często dochodzi do dyskusji – kłótni, tak w domu jak i

poza nim. Jest to widoczny znak, że dorastają i zbliżają się do dojrzałości. Dlatego musimy

akceptować opinie piętnastolatków, nawet jeżeli się z nimi nie zgadzamy. Wszyscy myślą o

swojej przyszłości, trzy czwarte dziewcząt i połowa chłopców chce studiować. Trzy czwarte

chce wziąć ślub.

W obszarze etyki można zaobserwować zwiększona liczbę dojrzałych postaw i zachowań.

Zarówno chłopcy jak i dziewczęta mają świadomość złożoności świata i jego problemów, że

każda sprawa wymaga spojrzenia z różnych punktów widzenia, a świat nie jest czarno- biały.

Starają się zachowywać tak, żeby nikomu nie zrobić krzywdy.

Mimo, że starają się zawsze samodzielnie przemyśleć, czy to co robią jest dobre czy złe to

jednak wpływ rodziców poprzez lata wychowywania daje się zauważyć . Równie ważną

sprawą jest sprawiedliwość i uczciwość oraz to aby być w porządku wobec siebie i innych

ludzi. Zwykle jeśli popełnią błąd, potrafią przyznać się do winy. Jednocześnie wytykanie

błędów rodzicom sprawia im niesamowitą satysfakcję. Przeważnie potrafią panować nad

swoimi emocjami. Rzadko używają przemocy raczej swoja złość wyrażą kilkoma „

mocnymi” słowami i wyjdą. Ci bardziej dojrzali, starają się powstrzymać swój gniew, starają

się przedyskutować całą sprawę z druga stroną .

W tym wieku młodzi ludzie w bardzo zróżnicowany sposób reagują na szkołę. Często się

buntują, protestują przeciwko czemu się da i przeciwstawiają się wszelkim autorytetom.

Piętnastolatki często są kłótliwe, przekorne i kwestionują zdanie nauczyciela.

13

1.4 Ogólna charakterystyka dorastania

Na podstawie ponad 10 letniej pracy w gimnazjum zauważam różnice w rozwoju

uczniów na każdej płaszczyźnie pomiędzy pierwszą, druga a trzecią klasą. Obserwując

uczniów klas pierwszych, gdy przychodzą do szkoły widzimy ich jako zamkniętych w

sobie, niepewnych siebie i otaczającego ich świata. Ale jest to tylko obraz widziany przez

dorosłych, bo w kontaktach z przyjaciółmi są zupełnie inne, rozmowne i kontaktowe.

W drugiej klasie widzimy ich jako osoby towarzyskie, posiadające dużo energii w

sobie, chętne do działania po prostu bardziej dojrzałe społecznie i emocjonalnie, nie

mówiąc już o wyraźniejszym rozwoju fizycznym.

Kiedy porównamy ich w trzeciej klasie gimnazjum, to już zupełnie inne osoby.

Oprócz dojrzałości fizycznej, najbardziej uwidacznia się dojrzałość społeczna a z nią

związana odpowiedzialność za swój los i innych bliskich im osób. Wciąż rozwijająca się

tożsamość daje im poczucie pewności siebie i swoich poglądów na otaczający świat. W

przeciągu tych trzech lat przeszli drogę z idealistycznego poglądu na świat do bardziej

realnego, twardo stąpającego po ziemi.

Ogólnie dorastanie obejmuje rozwój wielu funkcji powodujących zmiany

fizjologiczne, zmiany intelektualne, zmiany uczuć, woli a także zmiany zainteresowań i

relacji w kontaktach rodzinnych i społecznych. Stąd też psychologowie mówią o wielu

aspektach dojrzewania na przykład o aspekcie fizjologicznym, intelektualnym,

emocjonalnym, społecznym, kulturalnym i wielu innych. Należy tu zwrócić uwagę na

nierównomierny rozwój poszczególnych aspektów. Często jest tak, że poszczególni

uczniowie, niezależnie od płci pod pewnymi względami zachowują się jak dorośli, kiedy

indziej, jak dzieci. Na przykład uczeń o wysokim poziomie rozwoju intelektualnego

zaskakuje dorosłych niskim poziomem rozwoju emocjonalno- społecznego.

Jest to najtrudniejszy i chyba najbardziej skomplikowany okres w życiu człowieka.

Młody człowiek uzyskuje dwie niezwykłe a zarazem wyjątkowe zdolności. Pierwsza to

zdolność dawania życia związana z rozwojem fizjologicznym a druga to umiejętność

kształtowania własnego życia zgodnie ze swoimi przekonaniami, postawami moralnymi a

także tworzenie swojej własnej rzeczywistości, tworzenie ocen i nastawień społecznych.

Jeżeli zaś weźmiemy pod uwagę rozwój umysłowy w okresie dorastania, to zauważymy tu

ogromny postęp, zarówno w ilości funkcji umysłowych jak i postęp jakościowy

obejmujący przejście z etapu myślenia konkretnego do myślenia abstrakcyjnego. Dlatego

też zauważyć można większa efektywność uczenia się i zdolność do rozwiązywania

problemów teoretycznych i praktycznych a także lepszą orientację w otaczającej

14

rzeczywistości. Na równi z pozostałymi płaszczyznami rozwoju występuje dojrzewanie

emocjonalne. Niestabilność emocjonalna i pobudliwość zmienia się by w końcu dojść do

stanu równowagi i stałości ale trwa to bardzo długo zanim ukształtuje się prawidłowo.

Wzbogaceniu ulega również skala przeżyć emocjonalnych, zwiększa się treść uczuć a

rozwój uczuć wyższych zostaje wzmocniony w końcowym okresie dojrzewania.

„Pogląd, iż adolescencja to okres buntu, jest często oparty na powierzchownych

i zewnętrznych oznakach niekonformizmu, takich jak zamiłowanie młodzieży do

nietypowych ubiorów, sposobów zachowania i języka. Nie dostrzega się wskutek tego

istotnej i głęboko zakorzenionej akceptacji systemu wartości uznawanych przez ich

rodziców.” 12 Większość nastolatków okres ten przeżywa w miarę spokojnie. Napięcia

emocjonalne występują w zależności od nastroju czy też okoliczności w jakich się

znaleźli. Nie raz są to napięcia bardziej pozorne, jako forma wyrażania siebie. Zdarza się,

że te objawy buntu w okresie adolescencji są zewnętrzna forma zwrócenia na siebie

uwagi. „A. Bandura i R.H. Waltera w swojej pracy “Agresja w okresie dorastania”

wskazali na najbardziej chyba widoczne na co dzień oznaki adolescencji, takie jak

“zamiłowanie młodzieży do nietypowych ubiorów, sposobów zachowania i języka.”

Jednocześnie poruszyli oni dosyć istotną kwestię związaną z systemem wartości

akceptowanym przez młodzież, a idąc nieco dalej można chyba nawet mówić w tym

kontekście o całej sferze kształtującego się powoli światopoglądu. Rzeczywiście, wydaje

się paradoksalnie, że pomimo tego, iż okres dorastania cechują zmiany zachowań w

stosunku do ludzi dorosłych – rodziców, wychowawców, do reprezentowanych przez nich

wymagań (przejawy niezdyscyplinowania, niepodporządkowanie się poleceniom,

lekceważenie nakazów i zakazów), to jednak dorastający człowiek, nie zdając sobie z tego

sprawy, akceptuje (przyjmuje jako własny) taki sam system wartości, podobne poglądy i

nawet te same sposoby zachowania się w różnych sytuacjach, jakie występują również u

jego rodziców. “Dorastający już nie przyjmują bezkrytycznie informacji o świecie

zewnętrznym, jakie podają im ludzie dorośli, lecz bacznie je rozważają, oceniają i

selekcjonują.” i oto okazuje się po jakimś czasie, że te “wypracowane przez siebie”

normy, zasady i systemy wartości są zbieżne z tymi uznawanymi przez ich rodziców

(choć oczywiście nie zawsze).”13

12 http://biblioteka światow.wordpress.com/2009/04/02/adolescencja-okres-dorastania/ 13 Tamże

15

2. Problematyka motywacji ucznia do skutecznego działania

Podłożem teorii motywacji jest ogólne założenie, że każde zachowanie ma swoją

przyczynę, a celem badaczy jest znalezienie tej przyczyny.

W przeszłości o motywacji pisano z jednej perspektywy np. biologicznej, uczenia się,

lub poznania. Wyjaśnienie wszystkich mechanizmów za pomocą tylko jednego czynnika

okazało się niemożliwe. Bez udziału środowiska, wiele struktur nie może się rozwijać

(Plomin, De Fries, 1998). Lecz jakie są przyczyny kierujące ludzkim zachowaniem.

Wprawdzie można sterować ludzkim zachowaniem za pomocą systemu kar i nagród lub

przy pomocy terapii, ale jakie są praprzyczyny ludzkiego działania. Teoretycy motywacji

zastanawiają się, jaką rolę odgrywa biologia, jaką uczenie się, a jaką poznanie. W drugiej

połowie XX wieku uważano, że wiele zachowań ludzkich można wzmocnić, osłabić,

zmienić dzięki systemowi kar i nagród, a wszystkie te zachowania zawdzięczamy

umiejętności uczenia się. Później jednak okazało się, że proces uczenia się też jest

ograniczony. Wreszcie dowiedziono, że „ myślenie nie tylko towarzyszy zachowaniu, lecz

również jest jego przyczyną, twierdzenie, że każde zachowanie można wyjaśnić za

pomocą zasad uczenia się, definitywnie powędrowało do lamusa”.14Podsumowując, mogę

stwierdzić, że uczenie się jest podstawą ludzkiego działania, ale nie jest jego główną

przyczyną.

Jest jeszcze inne stanowisko psychologów wyjaśniające przyczyny ludzkiego

zachowania, to dążenie do czegoś lub unikanie czegoś ( Higgins, 1997). Jeśli ludzie dążą

do czegoś, to zachowują się w określony sposób. Jeżeli są głodni, muszą zrobić sobie

kanapkę lub obiad, muszą wykonać pewne czynności, aby zaspokoić głód. Jeżeli czegoś

pragną na przykład niezależności, to muszą skojarzyć lub wyobrazić sobie przedmiot

związany z ta niezależnością, np. własny dom, samochód czy pieniądze. Ludzie otwarci

na świat, chętni nowych wrażeń, a do takich należą ekstrawertycy, ciągle kierują się

dążeniem do czegoś. Świat jest dla nich źródłem nowych możliwości i poznawania

nowych ludzi, ciągłego podniecenia związanego z podejmowaniem ryzyka (Zuckerman,

1994).

Drugim typem motywacji jest unikanie czegoś. Tu również przedmiot unikania jest

konkretny na przykład owady, węże lecz nie zawsze. Ludzie, którzy unikają czegoś to

najczęściej introwertycy, odczuwają bardzo silne i nieprzyjemne uczucia, które nie

14 R. E. Franken: Psychologia motywacji. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.2006. s. 17.

16

potrafią zignorować. Często nie potrafią powiedzieć, czego się boją, próbują, ale nie

potrafią sobie poradzić z tym uczuciem, to jest po prostu silniejsze od nich. Wydaje mi

się, że patrząc z punktu widzenia biologii, celem człowiek jest przeżycie i reprodukcja.

Jeśli pojawia się nowa sytuacja, organizm człowieka reaguje lękiem jakby to było

zagrożenie życia. Nawet kiedy nie ma realnego zagrożenia życia, ludzki organizm reaguje

tak samo (Le Doux, 1996). Lepiej być ostrożnym i uznać, że coś jest niebezpieczne i

przeżyć niż uznać, że nie ma niebezpieczeństwa i zginąć.

Każdy człowiek dąży do doskonałości. Może osiągnąć to przez zdobywanie wiedzy i

rozwijanie umiejętności. Osiągnięcie poziomu mistrzowskiego przejawiać się może

opanowaniem wiedzy na dany temat lub opanowaniem jakiejś umiejętności w najwyższym

stopniu. Często doskonalenie prowadzi do sukcesu, choć nie zawsze; niektórzy odnoszą

sukcesy, nie zawsze dochodząc do mistrzostwa. Doskonalenie siebie rozwija nasze

kompetencje w różnych dziedzinach. Poprzez rozwijanie kompetencji obejmujących

umiejętności, zdolności, możliwości, sprawność i biegłość wchodzimy w relacje z

otoczeniem, również tym samym zaspokajamy swoje pragnienia. Weźmy dla przykładu

kompetencję społeczną. Chcąc zyskać akceptację społeczną, musimy posiadać podstawowe

umiejętności społeczne oraz odpowiednią wiedzę. Zaś kiedy nie posiadamy tej kompetencji

społecznej, może być ona dla nas źródłem wielu kłopotów zarówno na płaszczyźnie

zawodowej jak i osobistej. Dążenie do sukcesu i doskonalenie się jest negacją postawy „jakoś

to będzie”, tacy ludzie czekają aż praca sama do nich przyjdzie, nie lubią samodzielności w

działaniu.

Przypomina mi to teorię X i Y Mc Gregora, opisał on dwa przeciwstawne poglądy na temat

natury ludzkiej w relacji do pracy. Douglas Mc Gregor uważa, że ludzie nie lubią pracować i

że jakaś forma bezpośredniego nacisku musi być wywierana, by pracowali efektywnie. Teoria

ta zakłada, że nagrody pieniężne są jedynym bodźcem, na który pracownicy zareagują. Teoria

Y przyjmuje przeciwny punkt widzenia. Według niej ludzie czerpią satysfakcję ze swojej

pracy, pracują z chęcią, jeśli widzą znaczenie swojej pracy, oraz jeśli daje się im możliwości

podejmowania decyzji i określania własnych warunków pracy. Moim zdaniem można tą

teorię odnieść również w odniesieniu do uczniów, gdyż ich postawa jest widoczna w stosunku

do nauki. Taką samą sytuację obserwuję w gimnazjum, kiedy patrzę na podejście młodzieży

do nauki. Również można zauważyć dwie różne postawy uczniów wobec wszelkich

obowiązków szkolnych i domowych.

To, w jaki sposób dążymy do sukcesu i w jaki sposób doskonalimy swoje umiejętności,

zależy od naszego poczucia sprawowania kontroli nad sobą. Ludzie, którzy zmierzają do

17

sukcesu i mistrzostwa w swoim fachu mają poczucie skuteczności swoich działań

(Bandura,1989, 1997). Często taka postawa ludzi nazywana jest instrumentalną. Osoby takie

jasno wyznaczają sobie cele, planują sposób ich osiągania, a następnie realizują je. Ludzie

tacy robią wszystko, aby dostać od życia to, czego pragną(co najlepsze). Niepowodzenia ich

nie zniechęcają, lecz skłaniają do analizy i modyfikacji(weryfikacji) planów. A następnie do

ponownego działania, aż do osiągnięcia celu. Osoba, która sprawuje kontrolę nad sobą jest w

pełni odpowiedzialna za swoje sukcesy i porażki.

Badając motywację do odnoszenia sukcesów, Henry Murray stwierdził, że są różni ludzie pod

względem gotowości do „ przezwyciężania przeszkód, wykorzystywania własnej siły,

wykonywania różnych zadań, najlepiej i najszybciej, jak to tylko możliwe”.

Według Roberta White (1959) chęć eksplorowania opiera się na ogólniejszym pragnieniu,

które nazwał motywacją efektywnościową. Celem teorii kompetencji jest „chęć zrozumienia

środowiska i panującego w nim porządku. Kiedy jednostka zaczyna rozumieć, że może mieć

wpływ na otoczenie, rozwija się w niej poczucie skuteczności. Takie poczucie może

oddziaływać jak nagroda (gratyfikacja)”.15

Piaget uważała, że ludzie posiadają skłonność do zbierania i kumulowania wszelkich

informacji z otoczenia

W teorii społecznego uczenia się Mc Clelland ( 1985) zakłada, że dzieci obserwując

dorosłych, uczą się, że aby zaspokoić własne pragnienia muszą zdobyć wiedzę i umiejętności.

Rozwój głębokiego pragnienia „zrobienia czegoś lepiej” zależy od wpływów środowiska,

kiedy to rodzice tworzą dziecku warunki do rozkwitu motywacji sukcesu. Zachęcając dzieci

do niezależności i dążenia do mistrzostwa, rozwija się w nich silniejsza potrzeba osiągania

sukcesów. Zaś doskonałość w opanowaniu wiedzy, czy też umiejętności przynosi satysfakcję,

która działa wzmacniająco na osiąganie sukcesów. Jeżeli rodzice wszczepili nam

przekonanie, że doskonalenie się samo w sobie stanowi nagrodę to przez całe życie będziemy

wyznaczać sobie cele, aby doświadczać satysfakcji związanej z coraz lepszym opanowaniem

określonej wiedzy i umiejętności.

John Atkinson, mimo, że na początku współpracował z Mc Clellandem, wprowadził dwa

istotne uzupełnienia. Po pierwsze , że w badaniach nad motywacją potrzeba odnoszenia

sukcesów jest temperowana potrzebą unikania porażek. Po drugie, te dwie podstawowe

potrzeby wchodzą w mnożnikowe relacje z oczekiwaniami i wartościami, czego efektem jest

albo motywacja dążeniowa, albo unikająca.

15 Tamże, s.468.

18

Carol Dweck założyła, ze istnieją dwa typy ludzi wyznający dwie różne teorie rozwoju

inteligencji. Ludzie wyznający teorię stałości inteligencji, uważają, że inteligencja jest dana

raz na zawsze, najczęściej podejmują się zadań, które potwierdzają ich zdolności i ukazują ich

w dobrym świetle a unikają tych zadań, które mogłyby obnażyć (ujawnić) ich brak a porażkę

przypisują brakiem zdolności.

Ludzie wyznający teorię wzrostu, uważają, że poziom inteligencji może się zmienić (Dweck,

1991, Dweck, Leggett, 1988) gdy wybierają zadania, które pozwolą im zwiększyć swoje

kompetencje. Dla tych ludzi najważniejsze jest podejmowanie wszelkich zadań, które pozwoli

im nauczyć się jak najwięcej, co zwiększy ich kompetencje.

Chcąc uporządkować problematykę motywacji do odnoszenia sukcesu podzielono ją na trzy

rodzaje (Elliot, Harackiewicz, 1996):

1. Dążenie do mistrzostwa (doskonalenie się) – celem jest rozwijanie najwyższego

możliwego poziomu kompetencji i umiejętności. Kształtują motywację wewnętrzną.

Wyrastają z potrzeby osiągania celów.

2. Dążenie do wykazania się – celem jest uzyskanie pozytywnych ocen własnych

kompetencji. Kształtują motywację wewnętrzną. Wyrastają z potrzeby osiągania

celów.

3. Unikanie działania – celem jest unikanie nieprzychylnych ocen własnych kompetencji.

Osłabia motywację wewnętrzną. Wynika z potrzeby unikania porażek.

Od około 150 lat niemal cała literatura szuka wyznaczników sukcesu. Odkryła ją

w etyce charakteru, na którą składają się takie wartości jak: spójność wewnętrzna, pokora,

wierność, umiar, uwaga, sprawiedliwość, cierpliwość, pracowitość, prostota, skromność i

,,złota zasada”- nie czyń drugiemu, co tobie nie miłe. W etyce charakteru uważa się, że

prawdziwy sukces osiągną ci, którzy wyżej wymienione zasady poznają i na ich podstawie

zbudują swój charakter. Przykładem realizacji tych wartości jest autobiografia Benjamina

Franklina. Krótko po I wojnie światowej pogląd na sukces przesunął się od etyki charakteru

do etyki osobowości. Stał się bardziej funkcją osobowości. Za sukces uważano wizerunek

zewnętrzny danej osoby, jako postawę zachowania, umiejętności, techniki stosowane w

relacjach międzyludzkich. Pracowano w dwóch kierunkach: pierwszy, techniki oddziaływania

w związkach i grupach ( public relations), drugi- pozytywna postawa lub pozytywne myślenie

(PMA- positive mental attitude). Wprawdzie w wielu książkach charakter uważano za jeden z

elementów zapewniających skuteczne działanie i związany z nim sukces, to jednak nie

uznano go za wiodący składnik skutecznego działania.

19

Jeżeli głównym motywem naszego działania staną się wartości charakteru to towarzyszące

im uczucia staną się miłe i przyjazne. Odczujemy wiele pozytywnej energii i szczęścia

towarzyszącego tym uczuciom. Emerson stwierdził, że najbardziej wymowną częścią ludzkiej

osoby jest charakter, ujął to w słowach: ,,To, kim jesteś krzyczy tak głośno, że nie słyszę co

mówisz”. Ostatecznie to, kim jesteśmy, wyraża dużo więcej niż, co mówimy lub co robimy.

Nie można kogoś zmusić do zmian. On musi tego chcieć. Ale jeśli nie chce, to nie będzie

pracował nad sobą i nic na to nie poradzimy. Aby zacząć żyć inaczej, trzeba zacząć od zmian

nawyków w obszarze ,,prywatnych zwycięstw” – a skutkiem będzie większe zaufanie do

siebie. Kiedy poznamy lepiej swoją naturę, swoje wartości, zdolności, zaangażowanie, to z

czasem wartości takie jak: poczucie tożsamości, jedność myśli i czynów, samokontrola i

zdolność kierowania sobą, napełnią nas spokojem wewnętrznym a jednocześnie radosnym

ożywieniem.

W książce „ 7 nawyków skutecznego działania” Stephen R. Covey pisze, że jeżeli ktoś chce

to może zmienić swoje życie i sposób postrzegania świata jeżeli wprowadzi w życie właściwe

zasady, które stanowią podstawę sukcesu i szczęścia. Zasady te zogniskował w dwóch

obszarach. Pierwszy to „ zwycięstwo prywatne” i w nim ujął takie nawyki jak

1) bądź proaktywny, to coś więcej niż przejmowanie inicjatywy. Oznacza to, że jesteśmy

odpowiedzialni za nasze życie i nasze zachowanie, a ono jest pochodną naszych decyzji

nie warunków. Między bodźcem a reakcją jest wolność lub , jak kto woli moc wyboru

reakcji. Taką moc wyboru zastosował Viktor Frankl, psychiatra żydowskiego

pochodzenia, który będąc w obozie śmierci w Niemczech, przeżył koszmar. Zgładzono

mu całą rodzinę z wyjątkiem siostry, znosił tortury i poniżenia, nie mając pewności czy

na drugi dzień nie poprowadzą go do pieca. Uświadomił sobie, że oprawcy mogą z jego

ciałem zrobić co chcą, mogą kontrolować jego otoczenie ale jego wewnętrznej wolności

mu nie zabiorą. Pozostawał samoświadomym istnienia i potrafiącym patrzeć na wszystko

co się dzieje. Jako reakcja wolności wyboru, wyobrażał sobie różne sytuacje, na przykład,

jak po wyjściu z obozu prowadzi wykłady ze swoimi studentami o tym, czego się nauczył

w trudnych chwilach. Odkrył postawę natury człowieka, że „ pomiędzy bodźcem i

reakcją człowiek ma wolność wyboru”.16

Na wolność wyboru składają się takie czynniki jak: samoświadomość- zdolność wyjścia poza

siebie, wyobraźnia- gdzie możemy tworzyć obrazy spoza naszej rzeczywistości, sumienie- to

świadomość zasad co jest dobre, a co złe i wolną wolę – zdolność do działania na podstawie

16 S. R. Covey, 7 nawyków skutecznego działania. Grupa Wydawnicza Bertelsmann. Warszawa. s.71.

20

samoświadomości, bez względu na okoliczności. Czynniki te są najważniejsze dla nawyku

pierwszego. Podporządkowując uczucia wartościom przejmujemy odpowiedzialność

i inicjatywę w nasze ręce. Działanie jest naturą człowieka a nie dostosowywanie.

Trzeba sobie zdawać sprawę z wielkiej siły uwarunkowań, ale nie możemy poddawać się

wpływom kontroli ze strony środowiska, gdyż to kształtuje zupełnie inny obraz nas samych.

Wiemy, że mamy trzy rodzaje teorii wyjaśniających naturę człowieka:

Determinizm genetyczny, w teorii tej uważa się, że wszystko co mamy i co myślimy, jacy

jesteśmy bierze się z kodu genetycznego DNA, który odziedziczyliśmy po przodkach.

Determinizm psychologiczny czyli za to wszystko jacy jesteśmy, co myślimy,

odpowiedzialni są nasi rodzice, gdyż u podłoża różnych skłonności leżą doświadczenia

z dzieciństwa i wychowanie.

Determinizm środowiskowy sprawia, że za to jacy jesteśmy, odpowiadają dyrektor,

współmałżonek, dzieci, koledzy, sytuacja materialna, polityka państwa. Coś lub ktoś

odpowiada za tę sytuację.

To jednak my przejmujemy odpowiedzialność za to, co się dzieje. Jeżeli chcemy poprawić

swoja sytuację musimy pracować nad tym, nad czym mamy kontrolę, nad sobą.

Ludzie proaktywni swoje wysiłki skupiają w kręgu wpływu, gdzie mogą coś zrobić i

powiększyć krąg swoich oddziaływań. Przejawem proaktywności jest podejmowanie

zobowiązań i dotrzymywanie ich.

2) zaczynaj z wizją końca, polega na rozpoczynaniu dzieła w swojej wyobraźni, w myśl

zasady „ wszystko tworzy się dwa razy”, zanim faktycznie ono powstanie.

Dzięki wyobraźni możemy wyobrażać ( wymyślać) sobie istniejące w nas światy. Zaś dzięki

sumieniu możemy być w kontakcie z uniwersalnymi zasadami, naszymi talentami i

drogowskazami ukazującymi drogę rozwoju. Skutecznym sposobem zaczynania z wizją

końca jest stworzenie własnej misji życiowej. Aby ja napisać, trzeba uświadomić sobie co

jest w środku naszego kręgu wpływu. Cokolwiek to jest, jest ono dla nas źródłem

bezpieczeństwa, przewodnictwa, mądrości i mocy.

Bezpieczeństwo jest poczuciem wartości, tożsamości, daję kotwicę emocjonalną, samoocenę,

daje siłę lub brak jest tej siły.

Przewodnictwo określa kierunek postępowania w naszym życiu. Wyznacza kryteria, wzorce,

zasady w interpretowaniu podejmowanych decyzji.

Mądrość jest równowagą i zrozumieniem zasad stosowanych w życiu oraz współzależnością

jaka między nimi występuje.

21

Moc jest zdolnością podejmowania decyzji i umiejętnością działania. To siła, która przybliża

nas do osiąganych celów. Mimo, że sobie tego nie uświadamiamy, każdy jest na czymś

skoncentrowany. Jedni koncentrują się tylko na małżeństwie, inni na rodzinie, jeszcze inni na

pieniądzach lub po prostu na pracy. Dla jeszcze innych posiadanie wszelkich dóbr jest tą siłą

napędową, dla jeszcze innych przyjemności są najważniejsze a jeszcze inni koncentrują się

na przyjaciołach lub wrogach. Dla wielu tez kościół jest punktem koncentracji lub najczęściej

spotykana koncentracja na sobie.

Jeżeli jednak życie nasze skoncentrujemy na zasadach, staną się dla nas prawdziwym

źródłem bezpieczeństwa, na którym będziemy mogli zawsze polegać.

3) rób najpierw to co najważniejsze, to robienie rzeczy we właściwej kolejności. Nawyk ten

jest już fizycznym procesem tworzenia, jest posuwaniem się naprzód, chwila po chwali,

dzień po dniu, do celu. Jest olbrzymim ćwiczeniem wolnej woli, aby zasady wcielać w życie.

Kiedy przyjrzymy się ludziom sukcesu, to zauważymy u nich niezwykłą umiejętność

wykorzystywania siły woli przy podejmowaniu codziennych decyzji.

Naszą działalność określają dwa czynniki - pilne i ważne.

Sprawy pilne to te, które wymagają od nas natychmiastowej uwagi. Niestety, zbyt często im

ulegamy, np. dzwoniący telefon jest sprawą pilną, ale nie ważną. Skuteczne zrządzanie sobą

dotyczy tego, co jest ważne, a nie jest pilne.

Trzeba pamiętać aby planować i wykonywać wszystko zgodnie z priorytetami. Będą to

czynności związane z takimi sprawami jak: przygotowywanie, pisanie misji, długoterminowe

plany, budowanie związków, ćwiczenia fizyczne, zapobieganie rzeczom niepożądanym.

Po przerobieniu pierwszych trzech nawyków poczujemy się niezależni.

Ale to jeszcze nie koniec, powinniśmy otworzyć się na trzy następne nawyki „ zwycięstwa

publicznego”. Ucząc się trzech nowych nawyków obszarach takich jak:

4) myśl w kategoriach wygrana – wygrana, oznacza, że rozwiązanie jest korzystne dla

wszystkich. Taka umowa czy porozumienie pozwala wszystkim zainteresowanym stronom

czuć się zadowolonymi. To spojrzenie z perspektywy współpracy, nie współzawodnictwa,

lecz spojrzenie na życie pod kątem współpracy. Jest to nawyk dotyczący kierowania innymi.

„Wymaga on ćwiczenia w relacjach z innymi każdego z danych tylko człowiekowi darów –

samoświadomości, wyobraźni, sumienia i woli. Pociąga to za sobą obopólna naukę, obopólne

wpływanie na siebie i obopólny zysk. Trzeba wielkiej odwagi i rozwagi, aby tworzyć te

22

obopólne korzyści, zwłaszcza gdy mamy do czynienia z ludźmi głęboko osadzonymi w

scenariuszu „wygrana – przegrana”.17

Myślenie „wygrana- wygrana” oparte jest na zasadzie, że dóbr wystarczy dla wszystkich a

sukces nie musi pozbawiać nikogo zadowolenia. Zasada ta „ jest podstawa sukcesu we

wszystkich interakcjach i odnosi się do pięciu współzależnych wymiarów życia. Zaczyna się

od charakteru, przechodzi w związki, z których wypływają umowy. Podtrzymywana jest

przez środowisko, którego struktura i systemy opierają się na zasadzie „ wygrana –

wygrana.”18

Zasada ta to wiara w trzecie wyjście, nie chodzi o to czy będziemy coś robić , na mój , czy

twój sposób, lecz o chodzi o to, by robić to lepiej, w lepszy sposób.

5) staraj się najpierw zrozumieć a potem być zrozumiany, kluczem jest własny przykład,

który wypływa w sposób naturalny z naszego charakteru, z tego jakimi naprawdę jesteśmy.

Lorence Littauer także w książce „ Osobowość plus” w podtytule Jak zrozumieć innych,

przez zrozumienie siebie napisała, że kluczem zrozumienia innych jest poznanie swojej

osobowości i umiejętność rozpoznania charakteru drugiej osoby. Dopiero wtedy jest możliwa

skuteczna komunikacja, kiedy poznamy na jakich falach dana osoba nadaje. W jaki sposób

ona nadaje i w jaki sposób się z nią porozumieć, aby nas też zrozumiała. Dopóki nie

pozwolimy, aby dana osoba otworzyła się przed nami, dopóty nie zrozumiemy jej

wyjątkowej sytuacji i tego co czuje. Wszystko, co będziemy jej mówić, może być mądre i

właściwe jednak nie będzie odnosić się do niej. Większość ludzi nie słucha z intencją

zrozumienia, to my chcemy, aby nas rozumiano. Zwykle „słuchamy” na kilka sposobów:

zupełnie ignorujemy, udajemy, że słuchamy, słuchamy selektywnie, słuchamy uważnie w

skupieniu. Jednak najwyższą forma jest słuchanie empatyczne, chodzi tu o słuchanie z chęcią

prawdziwego zrozumienia. Kiedy słuchamy empatycznie, przyjmujemy punkt widzenia danej

osoby. Widzimy jej świat w taki sposób, w jaki ona go widzi i wtedy dopiero rozumiemy jej

paradygmaty i rozumiemy co czuje. „Dążenie do zrozumienia innych wymaga rozwagi,

szukanie zrozumienia u innych – odwagi. (…) Zatem w sytuacji współzależności bardzo

ważne jest także, aby być zrozumianym”.19 Starożytni Grecy posiadali wspaniałą umiejętność

dążenia do zrozumienia a następnie prezentacji własnego punktu widzenia, której my obecnie

nie posiadamy. Ich filozofia opierała się na trzech słowach: ethos, pathos i logos. Uważali, że

na pierwszym miejscu jest twój charakter. Twoja osobista wiarygodność i spójność

17 Tamże, s. 243. 18 Tamże, s. 243. 19 S. R. Covey, 7 nawyków skutecznego działania. Grupa Wydawnicza Bertelsmann Diogenes, Warszawa, 2001.s. 291.

23

wewnętrzna. Później twoje stosunki z odbiorcą czyli aspekt empatyczny czyli uczucia. A

dopiero później logika prezentacji, jej wartość rozumowa.

6) synergia, poczujemy współzależność ze sobą i z całym środowiskiem. Synergia jest

najwyższą formą życiowej aktywności. Jest wyeksponowaniem wszystkich nawyków

jednocześnie. Jest częścią całości natury, tą najbardziej wzmacniającą i najbardziej

pobudzającą. Odkryjemy i uwolnimy w sobie źródło siły do odbudowania popsutych

związków. A udane związki mogą się pogłębić, rozwinąć, stać się bardziej owocne i

ciekawsze. Musimy mieć w sobie silne poczucie bezpieczeństwa wewnętrznego aby nie bać

się tworzyć i odkrywać świat i ludzi w duchu przygody. A pobudzenie wzajemnego uczenia

się i wnikliwości przesuwać nas będzie w kierunku lepszego wglądu, nauki i rozwoju.

Jest wiele osób, które nigdy nie doświadczyły nawet umiarkowanej synergii. Wyuczono ich

schematów nastawionych jedynie nastawionych jedynie na obronę i chronienie siebie, że nie

można mieć zaufania do życia ani do ludzi. Toteż nigdy nie otworzyli się na nawyk szósty i

jego zasady. Jest to jedna z największych strat życiowych, że ludzie ci odcinają się od

ogromnego potencjału, który nigdy nie został rozwinięty i wykorzystany. Nigdy nie

doświadczyli prawdziwego ducha pracy zespołowej.

7) „ ostrzenie piły” to poświęcenie czasu na odnowę wszystkich wcześniej realizowanych

nawyków. Tu wzmocnić i zainwestować musimy w siebie, gdyż najważniejszą

inwestycją naszego życia jest inwestowanie w siebie. Odnowa naszej natury musi

odbywać się regularnie i konsekwentnie w czterech wymiarach: fizycznej ( ćwiczenia,

odżywianie, kontrola poziomu stresu), umysłowej (czytanie, wizualizacja, planowanie,

pisanie), duchowej (studiowanie, jasne wartości, oddanie, medytacje), społeczno-

ekonomicznej (służenie, empatia, synergia, wewnętrzne poczucie bezpieczeństwa).

Żadnego z tych obszarów nie wolno nam zaniedbać z powodu braku czasu. Skuteczność

zapewnia jedynie mądre i równomierne zajmowanie się wszystkimi czterema

wymiarami. Odnowa to zasada i proces, który pozwala nam posuwać się naprzód po

wznoszącej się spirali wzrostu i zmian. Aby nasz postęp na spirali wzrostu był stały i

znaczący, musimy wziąć pod uwagę sumienie, które nadaje odpowiedni kierunek

rozwoju. „Jednakże trenowanie i uczenie sumienia wymaga jeszcze większej

koncentracji, więcej dyscypliny, więcej świadomie uczciwego życia. Wymaga ciągłego

delektowania się inspirującą literaturą, szlachetnymi myślami, a ponad wszystko inne –

24

życiem w harmonii z tym nie milknącym cichutkim głosem” 20 sumienia. Tak już jest,

że zawsze będziemy zbierać co posiejemy.

Stare nawyki możemy zastąpić, nowymi nawykami, wzorami i związkami pełnymi zaufania,

gdyż zaufanie jest najwyższą formą motywowania ludzi. A ucząc się nowych rzeczy

wzrastamy, rozwijamy się.

Jako ludzie posiadamy zdolność do głębokiego odczuwania procesów myślowych- niektórzy

nazywają to samoświadomością. Odczuwając samoświadomość potrafimy doceniać

doświadczenia innych ludzi i wykorzystywać je tak samo jak nasze własne.

„Samoświadomość daje mam zdolność wyjścia poza siebie, wręcz przyjrzenie się sobie-

zbadania najbardziej istotnego dla skuteczności paradygmatu własnego „ ja”. Ma to wpływ

nie tylko na naszą postawę i zachowanie, ale także na to, jak postrzegamy innych”.21 Nieraz,

nie znając w pełni siebie, przenosimy nasze odczucia i zachowania na innych i myślimy, że

inni też tak odczuwają i tak postępują. Ale dzięki własnej świadomości nie będziemy się

ograniczali do takiego myślenia. Możemy nasze paradygmaty ( modele, założenia, teorie,

punkty odniesienia) oprzeć na realistycznych i trwałych podstawach. Jeżeli to, jak myślimy o

sobie, pochodzi tylko ze „społecznego zwierciadła”, to nasz pogląd na siebie, a właściwie

nasz wizerunek jest często niespójny, wyolbrzymiony i bardzo często nieprawdziwy.

Przez bardzo długi okres w literaturze sukcesu zwracano uwagę na techniki wpływania na

ludzi, do których należą strategia władzy, zdolność komunikacji i pozytywne nastawienie.

Lecz pomału pojawiają się książki, które wracają do starych wartości, które podkreślają etykę

charakteru.

Zdarza się, że oceniamy dzieci według społecznych standardów ale są też dzieci, które ich

nie spełniają z różnych względów, zdrowotnych, emocjonalnych, środowiskowych. I jeżeli

naprawdę chcemy, aby młody człowiek rozwijał się, to musimy oprzeć się nie na metodach,

a na motywach działania i sposobie w jaki postrzegamy tę osobę. Zamiast ją zmieniać na siłę,

trzeba raczej stanąć z boku, oddzielić ją od nas i odczuć jej tożsamość, indywidualność,

odrębność i wartość. Wspierając ją naszą gotowością pomocy i naszym zaufaniem, zauważyć

młodego człowieka w jego własnym niepowtarzalnym wymiarze. Wtedy zobaczymy w nim

niezmierzone pokłady możliwości, które będzie mógł realizować z właściwą sobie szybkością

i we właściwym sobie tempie. Zauważymy, że wyłania się jego własna osobowość oparta na

zasadach etyki charakteru.

20 Tamże, s. 350. 21 Tamże, s. 68.

25

3. Syndrom Nieadekwatnych Osiągnięć Szkolnych

„ Pojęcie Syndromu Nieadekwatnych Osiągnięć - wprowadziła D. Ekiert-

Grabowska (1994) za angielskim „underachievement syndrome” definiowanym jako

niepowodzenie jednostek uzdolnionych, których uzdolnienia nie są wykorzystywane na miarę

ich możliwości. Do tej grupy zaliczani są uczniowie o wysokiej inteligencji, często dużo

wyższej niż przeciętna, których osiągnięcia szkolne w postaci ocen są dużo niższe niż ich

możliwości. Problem NOS pociąga za sobą skutki negatywne dla ucznia, jak również ma

swoje głębsze tło społeczne. Uczniowie ci oceniają szkołę, jako nudną, a za słabe własne

oceny szkolne obwiniają nauczycieli. Na ujawnienie się symptomów SNO duży wpływ ma

środowisko rodzinne ucznia i szkoła, w której nie uwzględnia się indywidualizacji

kształcenia, gdzie dominuje silna rywalizacja i stres szkolny oraz zbyt duży nacisk na

zewnętrzną ocenę i przesadną koncentrację na porażkach i błędach.”22

Jest to stosunkowo nowe pojęcie funkcjonujące w psychologii, stąd też moim zdaniem wielu

rodziców i nauczycieli nie zna go w ogóle lub też nie słyszało o nim i nie wie czego ono

dotyczy. Dlatego też, nie znając istoty problemu nawet nieświadomie pogłębiają i utrwalają

problem.

Przyczyny SNO znajdują swe źródło:

• w środowisku rodzinnym dziecka, uwzględniając strukturę rodziny, postawy

rodzicielskie, style wychowania, atmosferę emocjonalną panująca w domu, oraz

warunki socjalne;

• w środowisku szkolnym ucznia, obejmujące warunki i proces uczenia się, biorąc pod

uwagę wpływ rówieśników na niego i odwrotnie, wpływ nauczycieli i ich pracę,

materiał nauczania jaki stawiany jest przed uczniem do opanowania;

22 T. Wejner, Syndrom Nieadekwatnych Osiągnięć Szkolnych, http://www..gazeta.edu.pl/Syndrom_Nieadekwatnych_Osiągnięć_Szkolnych-95_162-0.html,31.08.2010

26

• w samym uczniu, w jego predyspozycjach psychicznych i fizycznych, duże znaczenie

ma tu stan zdrowia, jego odporność na sytuacje stresowe, umiejętność radzenia sobie z

nim, cała ta sfera uczuciowa a także zainteresowania i zaangażowanie.

„Przyczynami szkolnymi aktywizującymi negatywne postawy uczniów w postaci

Nieadekwatnych Osiągnięć Szkolnych są:

• brak właściwej diagnozy psychologiczno-pedagogicznej, w wyniku której uczniowie są

postrzegani jako mało zdolni, co w efekcie powoduje obniżanie wymogów szkolnych wobec

tych uczniów;

• podczas procesu dydaktyczno-wychowawczego brak podmiotowości w podejściu do ucznia

i przejawianie przez nauczyciela postawy dominującej i manipulacyjnej, co powoduje

bierność i uległość, a w efekcie brak motywacji do nauki, która odbierana jest jako działania

nakazowe;

• brak obiektywizmu ocen i w efekcie zaniżona samoocena uczniów;

• nie stwarzanie przez szkołę odpowiednich warunków dla ujawniania twórczości. W edukacji

szkolnej dominuje rutyna. Wielu nauczycieli preferuje pamięciowe metody nauczania, nie

postrzega przejawów kreatywności, jako zachowań charakterystycznych dla uczniów

zdolnych. Nie stymulując twórczości uczniów.”23 Aby można było poprawnie zdiagnozować

ten problem powinniśmy znać symptomy zachowań takich dzieci i umiejętnie je obserwować.

„Lista cech i zachowań umożliwiających identyfikację uczniów z SNO:

-wyraźna dysproporcja pomiędzy wysokim poziomem zdolności poznawczych wyrażających

się np. w formułowaniu zadawanych pytań a niskim poziomem wykonywania zadań

domowych i testów wiadomości;

-znaczna rozbieżność między wiedzą ogólną i szczegółową wyniesioną

z czytanej w domu, pozaobowiązkowej lektury, a nieznajomością lektury

szkolnej(obowiązkowej);

-szerokie zainteresowania pozaszkolne i minimalny wysiłek wkładany w prace szkolne;

-zaniżone oceny szkolne;

-duża wyobraźnia i uzdolnienia twórcze;

-szeroki zakres wiedzy;

-rozbieżność pomiędzy poziomem prac ustnych i pisemnych;

23 T. Wejner, http://www.gazeta.edu.pl

27

-problemy z dyscypliną i przeciwstawianie się poleceniom nauczyciela

-nierealistyczne oceny, co do własnej osoby;

-nie kończenie zaczętych prac;

-nieumiejętność pracy w grupie;

-problemy z koncentracją;

-marzenia na jawie;

-nieskończenie wiele wymówek na własną obronę.”24

Dzieci takie nie potrafią się uczyć. Wydaje im się, że potrafią się nauczyć jeśli tylko

będą pobieżnie przeglądać materiał. Są zdezorganizowane, zapominają odrobić lekcje, nie

pamiętają, co było zadane, gubią swoje zeszyty i książki, marzą na jawie lub nie słuchają,

zbyt wiele gadają na lekcji. Wypracowania są pełne błędów, chaotyczne, napisane bez

zastanowienia. Perfekcjonistom zaś zaczyna stale brakować czasu na wykonanie zadania,

ze względu na zbyt wolne tempo pracy.

Sylwia Rimm twierdzi, że dzieci takie potrafią manipulować otoczeniem, mogą nastawić

jednego z rodziców przeciwko drugiemu, rodziców przeciwko nauczycielowi, nauczyciela

przeciwko rodzicom. Zdarza się, że potrafią tak sterować rodzicami, że ci będą odrabiać za

nich lekcje, a nauczycielami tak, że poświęcą im więcej uwagi lub dadzą łatwiejsze zadania.

Potrafią wynaleźć wiele tłumaczeń swoich niepowodzeń: szkoła jest nudna, nauczyciele są

okropni, testy są źle skonstruowane, nie są wystarczająco zdolni, za dużo się od nich

oczekuje, narażeni są na zbyt duży stres itp.

Leżące u podstaw braku sukcesu nieumiejętność uczenia się, złe nawyki i dezorganizacja

powodują, że dzieci nie potrafią kontrolować własnych osiągnięć. Nie zdają sobie sprawy z

tego, że tylko praca poparta znacznym wkładem własnej pracy prowadzi do celu. Trudno im

uwierzyć w siebie, bo nie stawiają sobie wyzwań. Nie pokonując trudności, nie przeżywają

satysfakcji ze zwycięstwa. Niestety nie potrafią radzić sobie z niepowodzeniami i porażkami.

Dzieci powinny nauczyć się zdrowej rywalizacji bo nie da się jej uniknąć w szkole ani w

dorosłym. Dlatego też umiejętność przegrywania bez poczucia klęski i umiejętność

wykorzystania porażki dla własnego rozwoju jest niezwykle ważna.

Czy Syndrom Nieadekwatnych Osiągnięć jest wrodzony? Są sytuacje, które sprzyjają jego

występowaniu.

24 http://wielodzietni.net/viewtopic.php?f=56&t=3162

28

Według Sylwii Rimm , większość zachowań , które sprzyjają pojawieniu się syndromu,

kształtuje się już w okresie wczesnego dzieciństwa.

Dziecko upragnione, długo oczekiwane lub chorowite zajmuje uprzywilejowaną pozycję

wśród rodzeństwa, rodzice poświęcają mu zbyt wiele czasu. Rodzice wobec takiego dziecka

przejawiają są nadopiekuńczość lub są nadmiernie pobłażliwi, a w realiach szkolnych kiedy

dziecko jest zdane na własne siły, zaczyna ponosić porażki.

Traci ono wtedy pewność siebie, ma niską samoocenę, nie stara się odnosić sukcesów. Stara

się unikać wszelkich sytuacji stresujących.

Rywalizacja rodzeństwa. Zdarza się, że niektóre dzieci dzięki swoim uzdolnieniom zyskują

większe względy u rodziców czy nauczycieli. Dziecko takie ustala pewien poziom wymagań

dla pozostałego rodzeństwa. Młodszym wydaje się, że aby uzyskać podobne względy, muszą

osiągać podobne sukcesy. Jeśli uznają to za niemożliwe, szukają innych sposobów zwrócenia

na siebie uwagi. Bardzo często młodsze dzieci przejawiają postawę odwrotną do

najzdolniejszego dziecka. Nie dążą do sukcesów. Grają rolę niezaradnych życiowo, gdyż taka

postawa sprawia, że wszyscy mu pomagają, wyręczają w zadaniach, chronią przed

niepowodzeniem. Niechęć do jakiegokolwiek wysiłku, a w sytuacji kiedy muszą coś zrobić

powoduje u nich strach. Nawyk osiągania wszystkiego najmniejszym kosztem, powoduje, że

nie zależy im by być najlepszymi w klasie. Trzeba przy tym dodać, że dzieci taki nie potrafią

ciężko pracować, aby osiągnąć cel.

Samotne rodzicielstwo to dość częsta sytuacja we współczesnym świecie. Wtedy niektórzy

rodzice przejawiają postawy nadopiekuńcze w stosunku do dziecka, wtedy dziecko czuje, że

nie może nic zrobić. Zdarzają się również sytuacje, że staje się ono jedynym celem w życiu

dla jednego z rodziców, któremu całkowicie się poświęcają. Może zdarzyć się tak, że dziecko

traktowane jest jako partner, przekazuje mu się zbyt wiele władzy, uczy się go, aby było

twarde, władcze, wtedy również jest mu trudno dostosować się do reguł panujących w szkole.

Kiedy są wychowywane tylko w otoczeniu dorosłych, potrafią się dobrze wysławiać, lecz w

ich wypowiedziach można doszukać się słownictwa i sposobu postrzegania osób starszych.

Mogą też w każdej sytuacji wymagającej wysiłku szukać pomocy dorosłych.

Uważam, że nie musi to być dosłowne samotne rodzicielstwo. Z moich obserwacji wynika, że

problem ten dotyka nie tylko dosłownie samotnych rodziców. Jest on obserwowany również

w rodzinach skłóconych lub rozwiedzionych a także, gdy jeden z rodziców jest kochany,

a drugi nie ma żadnego autorytetu w rodzinie z różnych względów. Tego typu sytuacje są

powodem Syndromu Nieadekwatnych Osiągnięć. Zdarza się nawet w szkole średniej

29

zaobserwować tego typu sytuacje, że nie mogąc zaspokoić aspiracji obojga rodziców ,

uczniowie spadają z ocen.

Zdolne dziecko. Takim określeniem dorośli określają dziecko, które posiada szeroki zasób

słownictwa, ma zabawne powiedzonka, dorosłe rozumowanie, talent muzyczny lub inny,

który zwraca uwagę otoczenia. Dziecko takie lubi być nieustannie podziwiane i chwalone.

Uwielbia ten nieustanny aplauz ze strony najbliższego otoczenia.

Na początku szkoły podstawowej wcale nie potrzebuje się uczyć – nikt nie stawia mu

wysokich wymagań i szkoła go nudzi. Zastosowane indywidualne metody nauczania

powodują, że nabiera on przekonania o swych nadzwyczajnych talentach i możliwości

wprowadzenia zmian w świecie dorosłych.

Sylwia Rimm zwraca uwagę na ogromne znaczenie rodzinnych wzorców postępowania.

Od najmłodszych lat dzieci obserwując swoich rodziców identyfikują się z nimi i próbują je

naśladować. Jeżeli życie rodzinne jest pełne szacunku i wzajemnego poszanowania postawy

takie dostarczają prawidłowych wzorców roli męża ( żony), dzieciom obojga płci oraz

zwiększają szanse na sukcesy w dalszym życiu.

Zdezorganizowany dom to kolejny element nabyty od rodziców. W ciągłym zapracowaniu

zdarza się często, że rodzice nie nadążają ze wszystkimi obowiązkami. Nieraz dzieci mają tak

dużo dodatkowych zajęć (pianino, karate, harcerstwo, korepetycje), że trudno jest jasno

określić zakres odpowiedzialności dziecka. Oczekują oni od dorosłych zorganizowanego

trybu życia. Potrzebują rutyny, która pozwoli zrozumieć zakres ich działań i ograniczeń, co

można robić, a czego robić nie wolno. Uczęszczając do szkoły, muszą się przyzwyczaić do

zorganizowanego trybu życia, narzuconego przez szkołę, na przykład porządek na biurku,

czyste prace domowe, dotrzymywanie terminów, zdyscyplinowanie.

Kolejnym elementem, który przyczynia się do SNO jest pasywno – agresywne wychowanie.

Jest to wynik zaobserwowanych przez dziecko sytuacji, gdy jeden z współmałżonków

przyjmuje bierną postawę w wykonywaniu obowiązków domowych co często jest przyczyną

konfliktów, ale poza tym „ winny” nie ponosi żadnych konsekwencji. Dlatego dzieci

wychowywane w takich warunkach na pytania nauczyciela najczęściej odpowiadają:

„zapomniałem”, „nie wiem”, „ nie mam zadania”, jakby to była najnaturalniejsza rzecz na

świecie. Nie widząc w tym nic złego.

Przepracowani rodzice to teraz standard, oczywiście jeśli rodzice pracują. Kiedy któreś

z rodziców przychodzi do domu, jest wyczerpane , narzeka na stresy w pracy, niskie pensje,

niesprawiedliwość szefów, nieświadomie przekazują i modelują negatywne postawy wobec

pracy. Później w szkole dzieci również narzekają na ogrom pracy, jaki zlecają nauczyciele.

30

Dorastając, również nie chce im uczyć i oświadczają, że nie będą prowadzić takiego stylu

życia jak dorośli, choć w wielu wypadkach są to mrzonki.

Skrzyżowana identyfikacja występuje w przypadku, gdy chłopiec utożsamia się z matką, a

dziewczynka z ojcem. Takie zachowania nie odpowiadają stereotypom kobiety i mężczyzny.

Dzieci takie mogą mieć poczucie odmienności, mogą czuć się nieakceptowane, mają niską

samoocenę. Bardziej akceptowane w naszym społeczeństwie są postawy apodyktycznych

kobiet niż zniewieściałych mężczyzn. Stąd, też dziewczynki identyfikujące się z ojcami nie

mają takich problemów w szkole jak chłopcy o skrzyżowanej identyfikacji.

Rytuały sabotażowe. Tak nazwała Sylwia Grimm sytuacje powstałe w wyniku niezdrowej

sytuacji między rodzicami. Między rodzicami trwa ciągła walka. Rodzic stojący na przegranej

pozycji traci wpływ na możliwość oddziaływania na dziecko. W sytuacjach, kiedy ojciec jest

łagodny, a matka próbuje narzucić twarde reguły lub odwrotnie, ojciec jest zbyt

rygorystyczny a matka – zbyt łagodna, przegranym staje się rodzic ograniczający swobodę.

Zachowanie takie staje się wskazówka dla dziecka, aby ignorować matkę lub ojca,

nauczycieli i wszelkie zasady postępowania.

Zdominowanie przez dziecko. To kolejny aspekt zaobserwowany przez autorkę. Jest to jeden

z wielu błędów rodzicielskich. Powstaje wtedy, gdy rodzice są zdanie, że w dzieciństwie

mieli zbyt mało swobody, teraz chcąc uchronić go od przykrych przeżyć, pozwalają mu na

wszystko. Nie wiadomo, skąd posiadają naiwne przekonanie o mądrości swojego dziecka, że

potrafi ono korzystać w wolności. Z czasem sprawdza granice wytrzymałości rodziców, nie

napotykając oporu przekonuje się, że to, co może zrobić, zależy tylko od stopnia manipulacji

nimi. W szkole nie potrafią słuchać poleceń nauczycieli, gdyż myślą, że uda im się przemieść

schematy domowe na grunt szkolny. Stąd późniejsze problemy ze szkołą.

Wiele miejsca w swojej książce Sylwia Rimm poświęca szkolnym przyczynom

nieadekwatnych osiągnięć uczniów.

Niepowodzenia szkolne autorka upatruje w niezdyscyplinowanej klasie. Wobec dzieci, które

nie potrafią sobie narzucić dyscypliny i łamią wszelkie zakazy, niezwykle ważne są ścisłe

reguły postępowania.

Rywalizacja . „Dzieci bez sukcesów” nie lubią rywalizacji, bo w klasie, w której ona istnieje

ciągle potwierdzają się ich porażki. Im częściej przegrywają, tym mniej się starają. Takie

sytuacje powodują, że słabsi uczniowie przestają lubić swoją klasę i kolegów, za którymi

odstają w tyle. Jeśli nauczyciel jest nastawiony na pobudzanie współzawodnictwa, to nie uda

mu się nauczyć prawidłowego postępowanie w takich sytuacjach. Ciągłe porażki nic ucznia

nie uczą tak samo jak same sukcesy.

31

Etykietowanie uczniów. Dość częsta praktyka modyfikująca oczekiwania wobec ucznia, która

może mieć znaczny wpływ na jego samoocenę i dalsze losy.

Szkoła jest nudna. To częste powiedzonko wśród uczniów, którym nauka w szkole wydaje

się zbyt łatwa lub zbyt trudna. Mądry nauczyciel, będąc świadomy poziomu wiedzy i

umiejętności uczniów, wie w którym momencie można zwiększać lub zmniejszać im

wymagania. Autorka zaleca stosowanie zasady „ złotego środka” zarówno nadmierna

indywidualizacja jak i ujednolicenie pracy z dziećmi nie jest dobrym rozwiązaniem. Trzeba

zrobić wszystko, aby dzieci nauczyły się dostosowywać do różnych stylów uczenia i do grup

różnych wielkości. W książce znajdują się także przykłady przedstawiające konkretne

przypadki niepowodzeń wraz dokładnie opisaną genezą problemów i praktycznymi

poradami, w jaki sposób można tym problemom zaradzić.

Wiele razy zetknęłam się z sytuacjami opisanymi przez wyżej wymienioną badaczkę.

Dlatego uważam, że powinno się więcej mówić po to, aby zaradzić pewnym sytuacjom

tylko trzeba je najpierw dobrze poznać.

Wyrażanie uznania bez przesadnych zachwytów, ma być prawidłową reakcją na wszelkie

powodzenia zarówno ucznia jak i dziecka.

Podsumowując, mogę powiedzieć , że Syndrom Nieadekwatnych Osiągnięć ma swoje

podłoże w niestabilnej sytuacji domowej, oraz może wynikać z doświadczeń na początku

jego kariery szkolnej lub na dalszym jej etapie. Problem ten uwidocznił się wraz

wprowadzeniem egzaminów zewnętrznych na wszystkich etapach kształcenia. Pojawiła się

nadmierna rywalizacja między uczniami, klasami czy szkołami. Towarzyszy temu dość ostra

ocena dziecka w środowisku jakiej musi ono sprostać. Przy tym stara się ono zadowolić

wszystkich, a dodatkowym utrudnieniem jest dla niego dorastanie, w którym wszystkie

problemy staję się dla dziecka wyolbrzymione i nie do przejścia. Dlatego im większą

będziemy mieć wiedzę, tym łatwiej będzie nam pomóc naszym dzieciom przejść okres

dojrzewania i nie dopuścimy do utrwalania tego syndromu. Aby wychować mądre i w pełni

świadome dziecko, trzeba dobrze zaplanować wszelkie działania, które pomogą mu w

osiąganiu jego celów. A kluczem do niego jest poczucie własnej wartości. Będzie ono

wysokie jeżeli zapewnimy dziecku poczucie bezpieczeństwa zarówno emocjonalnego jak i

materialnego co w dużym stopniu wpływa na sposób myślenia o sobie. Szkoła jest również

miejscem, w którym kształtuje się to poczucie bezpieczeństwa, w codziennych kontaktach z

rówieśnikami i nauczycielami lub poczucie destabilizacji, oddziałujące na cale dalsze życie.

„Zaniżona samoocena odbija się negatywnie na różnych obszarach związanych z

działalnością szkolną dziecka, między innymi na jego kontaktach interpersonalnych w klasie,

32

niezaspokojeniu potrzeby bezpieczeństwa, tożsamości, zaniżonych aspiracjach związanych z

osiągnięciami szkolnymi, obawą przed sytuacjami nowymi i niechęcią do podejmowania

ryzyka"25( Dyrda s. 134-135). Badania Borzyma (1978 r), Kmiecika (w 1978 r) i Tucholskiej

(1979. r) potwierdzają istnienie związku między efektami pracy uczniów a ich samooceną.

Dlatego należy zwrócić uwagę na to, że niepowodzenie szkolne dziecka uruchamia

mechanizm samospełniającej się przepowiedni, stąd tak ważne jest podnoszenie aspektu

samooceny i jego związku z wynikami działań, w tym podczas egzaminów zewnętrznych.

Problem ten dotyczy wszystkich uczniów, a w szczególności tych, którzy z jakichkolwiek

przyczyn doznali porażek edukacyjnych. W tej grupie będą również uczniowie z dysleksją

rozwojową.

25 B. Dyrda, Syndrom nieadekwatnych osiągnięć szkolnych jako niepowodzenie szkolne uczniów zdolnych. Diagnoza i terapia, IMPULS, Kraków, 2000, s. 134-135.

33

4. Rozwój zainteresowań i kompetencji w okresie dorastania

(Teoria Hollanda i Supera)

Ważnym elementem nowej „wizji” edukacji zawodowej jest wyposażenie młodego człowieka

w wiadomości i umiejętności umożliwiające przemyślane i trafne podejmowanie decyzji

zawodowych. „Oznacza to konieczność kształtowania i rozwijania u młodzieży świadomości

własnych możliwości psychofizycznych, ustawicznego kształcenia się i zdobywania

kwalifikacji zawodowych celem realistycznego zaplanowania kariery edukacyjno-

zawodowej. Stwarza to duże możliwości kreatywnego i mobilnego funkcjonowania młodego

człowieka zgodnie z dokonującymi się strukturalnymi zmianami na rynku pracy. Ponadto

przygotowuje się go do reorientacji zawodowej, a także do samozatrudnienia się.”26

Rzeczywistość naszego życia zobowiązuje szkołę do przygotowania młodzieży w szybko

zmieniającej rzeczywistości. Dlatego współczesna szkoła powinna ukazywać uczniom ścisłe relacje

między przedmiotami nauczanymi w szkole a wyborem przyszłej drogi zawodowej. Zaś pełniejszy

rozwój na płaszczyznach intelektualnej, emocjonalnej i społecznej umożliwi prawidłowe

podejmowanie odpowiednich decyzji edukacyjno- zawodowych w celu osiągania sukcesów.

Zjawisko bezrobocia powoduje pewnego rodzaju zagrożenia, lecz stwarza też swoiste wyzwania,

którym młode osoby będą musiały sprostać. Coraz częściej słyszy się opinie fachowców, że osoby

pracujące lub wchodzące na rynek pracy będą musiały w ciągu swojego życia wielokrotnie zmieniać

swój zawód, uzupełniać swoje kwalifikacje lub je zdobywać. Dlatego niezmiernie ważne jest

„ zwiększenie środków finansowych na oświatę w Polsce umożliwiających wprowadzenie

innowacyjnych rozwiązań edukacyjnych, m.in. przez organizowanie stanowisk doradców edukacji

zawodowej kierujących całością orientacji i doradztwa zawodowego oraz zatrudnienie doradców

zawodowych w każdym gimnazjum w Polsce.” 27 Uzasadniony staje się pogląd wprowadzenia

nowego przedmiotu, na równi z geografią czy fizyką, do programu nauczania gimnazjum. Koszty

poniesione przez państwo, zwróciły by się w dłuższej perspektywie. Problem jednak tkwi w tym, że

u nas jeszcze, w sferze gospodarczej niewielu decydentów myśli długofalowo. Nie przeliczanie

zysków finansowych jakie zyskałaby gospodarka gdyby zainwestowano w ten świeży kapitał ludzki

powodują, większe obciążenia finansowe firm na ciągłe przekwalifikowywania. Trzeba by edukację

zawodową zacząć jak najwcześniej, gdyż jak czytałam w jakimś artykule, około 70 % decyzji o

26 U. M. Fiała, Nowe trendy w orientacji i doradztwie zawodowym w gimnazjum, Wydawnictwo eMPi2, Poznań,2009.s. 7. 27 Tamże, s. 9.

34

wyborze zawodu jest nietrafionych. A do tego można dodać straty spowodowane niezadowoleniem z

pracy, ospałością pracowników, bylejakością jej wykonywania lub po prostu brakiem kompetencji.

Badając preferencje zawodowe młodzieży zwracamy uwagę na zainteresowania,

predyspozycje, umiejętności i kompetencje.

Na początku chciałam zawęzić terminologię. Przez zainteresowania rozumiemy

skłonności do „zajmowania się pewnymi sprawami lub przedmiotami oraz pogłębianie wiedzy w

danej dziedzinie.(…) Są postawą jednostki do zajmowania się pewnymi Przedmiotami, motywującą

do działań poznawczych ( pogłębianie wiedzy, poszerzanie wiadomości w danej dziedzinie).”28

Trwałe dążenie do poznawania, aktywność poznawcza o określonym kierunku i nasileniu a także

przeżywanie uczuć z tym związanych (Gurycka, 1978). Predyspozycje zawodowe są

możliwościami przystosowawczymi jednostki do określonych warunków. Uwidaczniają się w

pokonywaniu trudności przy wykonywaniu zadań, uczeniu się i w działaniu zawodowym (Bańka,

1995; Gurycka, 1978; Goźlińska, 1997). Bardzo ważne są również umiejętności i kwalifikacje

definiowane jako umiejętności zawodowe czyli takie, które gwarantują skuteczne wykonywanie

jakiegoś zawodu. Są one esencja kwalifikacji zawodowych. Umiejętności uwidaczniają się w

gotowości do świadomego działania opartego na wiedzy i sprawności w wykonywaniu określonych

czynności (Nowacki, 1999; Wiatrowski, 1994; Goźlińska, 1997). Kompetencje to wiedza

umożliwiająca wydawanie sądu i autorytarnego zdania. Kompetencje oprócz wiedzy obejmują

odpowiedzialność za wynik działania w zakresie jego uprawnień ( Furmanek 2000).

Ważną rolę w preferencjach zawodowych młodych ludzi oprócz zainteresowań pełni

wymiar działaniowy uwzględniający umiejętności, predyspozycje wynikające z osobowości i

specyficzne wymagania dotyczące konkretnego zawodu. „ Preferencje zawodowe oparte są bowiem

na wrodzonych zadatkach każdego człowieka a rozwijają się w wyniku działania i wpływów

środowiska, co daje możliwość rozwoju i doskonalenia ich w ciągu życia.”29

Teoria Johna Hollanda

Najstarszymi sformułowaniami są teorie cechy i czynnika. Wspólnym mianownikiem opisu

osoby jest cecha. Cechami mogą być zainteresowania, zdolności, osiągnięcia, typ osobowości, dzięki

nim zaczęto uzyskiwać informacje dotyczące profilu osoby oczekiwanej na danym stanowisku

pracy. W teorii tej punktem wyjścia jest zawód i jednocześnie stanowi on przedmiot analizy.

Człowiek zaś jest źródłem danych potrzebnych do opisu zawodu. W badaniach nad zależnościami

posiadania określonych cech a kryteriami doboru zawodowego wyróżniono kilka czynników- płeć,

28 J. Kula – Lic, Osobowościowe korelaty preferencji zawodowych, Techgraf, Łańcut, 2008, s. 10. 29 Tamże, s. 12.

35

zdolności ( inteligencja), potrzeby, wartości i zainteresowania, stereotypy i oczekiwania, tendencje

do podejmowania ryzyka, otoczenie społeczne i umiejętności przystosowawcze, potrzeba osiągnięć i

odpowiedni poziom aspiracji. Cechy i czynniki są mierzone Baterią testów Uzdolnień Ogólnych i

innymi.

Teoria cechy i czynnika przybrała współczesny wymiar dzięki koncepcji Johna Hollanda

(1997b). Podobnie jak Frank Parsons, Holland podkreślał wyjątkowość i odrębność każdej jednostki.

Zawsze zwracał dużą uwagę na interpersonalny charakter kariery zawodowej i związany z nią styl

życia (1994). Nie podważając istoty psychologicznych różnic indywidualnych stworzył kilka

kryteriów podziału na określone typy osobowości. Stwierdził, że do zawodu predysponuje ludzi ich

własna osobowość i wiele zmiennych stanowiących ich środowisko życia. Koncepcję typologii

Holland (1997b) przechwycił z artykułów Darley’a z 1938 roku i Guilforda, Christensena, Bonda i

Suttona z 1954 roku. Darlej sugerował stworzenie stereotypów zawodowych zaś Guilford wyróżnił

sześć czynników pozwalających na pogrupowanie zainteresowań na sześć typów: mechaniczny,

naukowy, opiekuńczo- społeczny, urzędniczy, przedsiębiorczy i estetyczny. Także studia nad

typologiami osobowości przeprowadzane przez Adlera w 1939 roku i wielu innych badaczy na

przykład Froma z roku 1947, Junga w 1933, Sheldona w 1954, Sprangera (1928) i Welsha z roku

1975 roku przekonały go o stworzeniu typów zainteresowań zawodowych. Badania Clintona z 1945

roku wykazały ścisły związek między środowiskiem kulturowym a osobowościami ludzi żyjącymi w

tym środowisku. Dlatego Holland, poznając charakterystykę osobowości działającej w określonym

środowisku, mógł, poznać samo środowisko. Celem szczegółowej interpretacji swojej koncepcji

wykorzystał teorię potrzeb Murraya z 1938 roku.

Podstawę teorii Johna L. Holanda stanowią cztery założenia. Odnoszą się one do istoty

typów osobowości i modeli środowisk pracy oraz czynników je determinujących a także zależności

między nimi(1997b).

Założenie I

„ Do głównych typów osobowości, czyli modalnych orientacji personalnych zalicza się:

Typ realistyczny. Reprezentowany jest przez osoby, które lubią pracować z narzędziami i

maszynami. Posiadają one sprawności manualne, związane z mechaniką. Określane są jako

wykwalifikowane, konkretne, uzdolnione technicznie lub mechanicznie. Podejmują pracę

w zawodach takich jak np.: mierniczy, rolnik, elektryk, rolnik;

Typ badawczy. Osoby tego typu lubią w swojej pracy stykać się z abstrakcyjnymi pojęciami,

lubią też tworzyć teorie. Posiadają zdolności matematyczne i naukowe. Określane są jako

racjonalne, abstrakcyjne, analityczne. Podejmują pracę w zawodach takich jak np.: biolog, fizyk,

chemik, technolog medyczny;

36

Typ artystyczny. Jednostki tego typu preferują zachowania kreatywne, umożliwiające wyrażanie

samego siebie. Lubią rozwijać pomysły i koncepcje. Posiadają zdolności artystyczne: pisarskie,

muzyczne, lub w zakresie sztuk pięknych. Określane są jako twórcze, o rozwiniętej wyobraźni i

estetyce. Podejmują pracę w zawodach takich jak.: muzyk, malarz, pisarz, dekorator wnętrz, aktor;

Typ społeczny. Osoby tego typu chcą pomagać ludziom, informować i uczyć innych. Posiadają

umiejętności społeczne. Określane są jako współpracujące, empatyczne, cierpliwe. Podejmują

pracę w zawodach takich jak np.: nauczyciel, psycholog, opiekun społeczny, lekarz;

Typ przedsiębiorczy. Osoby tego typu lubią pracę z ludźmi ukierunkowaną na korzyści

materialne. Posiadają umiejętności przywódcze i komunikowania się. Określane SA jako

energiczne, rozmowne, pewne siebie. Podejmują pracę w takich zawodach jak np.: akwizytor,

zarządzający, przedsiębiorca;

Typ konwencjonalny. Osoby tego typu preferują pracę z danymi, ich porządkowanie i

strukturalizację. Posiadają zdolności urzędnicze i rachunkowe. Są określane jako zorganizowane,

praktyczne, uległe. Podejmują pracę w takich zawodach jak np.: księgowy, kasjer, urzędnik

bankowy, sekretarka”. 30

Różnice w preferencjach zawodowych i cechach osobowościowych są spowodowane wieloma

uwarunkowaniami indywidualnymi i społecznymi. Kierunek w rozwoju człowieka wyznaczają

preferowane rodzaje czynności, które sprzyjają zdobywaniu określonych kompetencji.

Zainteresowania i kompetencje wpływają na sposób myślenia i postrzegania rzeczywistości w

ciągu całego życia. Każdy człowiek posiada cechy wszystkich typów ale występują one od

najsilniejszych do słabszych. Typy mieszane tworzą się z kombinacji typów dominujących

(1997b). Zależności między typami osobowości przedstawił za pomocą układu heksagonalnego,

Który jest wizualną prezentacją typów osobowości oraz odpowiadających im środowisk pracy.

Założenie II

Identycznie do sześciu typów osobowości, wyróżnia się sześć rodzajów środowisk pracy.

Dane środowiska pracy tworzą osoby o określonym typie osobowości wraz z typowymi dla

nich cechami fizycznymi, problemami i wymaganiami zawodowymi. W konkretnych grupach

zawodowych, mając podobne wzorce osobowości , reagują w podobny sposób. W danym

środowisku można zaobserwować przyciąganie określonego typu osobowości wraz z

uznawanymi przez nich wartościami. Klasyfikacji określonego środowiska można dokonać

poprzez analizę liczby osób danego typu w badanym środowisku.

Założenie III .

30 A. Paszkowska- Rogacz, Psychologiczne podstawy wyboru zawodu, KOWEZiU, Warszawa, 2003. s. 37- 38.

37

Ludzie starają się poszukiwać takiego środowiska pracy, które umożliwi im realizację swoich

umiejętności, wyrażanie postaw, wartości, cech charakteru, preferowanie ról społecznych oraz

zgodnych z ich postrzeganiem samych siebie, mających wpływ na samoocenę. Jeśli jednostka

trafi w złe środowisko odczuwa dyskomfort, frustrację, osiąga niskie wyniki w pracy i

niewielki stopień satysfakcji z niej. Sytuacja taka ma miejsce, gdy osoba o typie społecznym

zmuszona jest pracować w środowisku konwencjonalnym, ona się w nim dusi. Na dłuższą

metę nie da się tak pracować. Po pewnym czasie zrezygnuje z pracy.

Założenie IV.

Zależność między osobowością a środowiskiem pracy, w którym funkcjonuje człowiek,

wpływa na jego zachowanie. Skutki tej interakcji mogą być różne: wybór i zmiana szkoły

oraz pracy, osiągnięcia zawodowe, pewien poziom kompetencji i zachowania społeczne.

Założenia te zostały dodatkowo uzupełnione przez Hollanda (1997b) dodatkowe twierdzenia

czynników wpływających na jakość relacji między jednostka a środowiskiem. Pozwalają one

wyjaśniać i przewidywać zachowania człowieka w sytuacji pracy. Holland wyodrębnił

następujące czynniki: spójność ( consistency), zróżnicowanie ( differrentiation), tożsamość

( identity), zgodność ( zbieżność- congruence) oraz możliwość obliczania wskaźników

interpretacyjnych (calkulus).

Spójność określa stopień związku wzajemnych elementów we wzorcu osobowości lub w

modelach środowiska, Osoba o wysokim stopniu spójności, której cechy bezpośrednio

sąsiadują ze sobą w układzie heksagonalnym, jest zintegrowana z własną osobowością a jej

zainteresowania, system wartości, cechy charakteru i umiejętności są zgodne i harmonijne.

Zachowania jej są przewidywalne i zmierzają do odpowiednich wyborów zawodowych.

Zróżnicowanie związane jest ze stopniem, w którym jednostka lub środowisko pracy są jasno

określone. Klarowny profil osobowości posiada podobieństwa do jednego lub dwu typów.

Słaby profil osobowości ma niewielki stopień podobieństwa. Zróżnicowanie dotyczy również

stanowisk pracy. Jasno zarysowane środowisko posiada jeden typ pracownika.

Tożsamość osoby to jasny i stabilny obraz własnych celów, uzdolnień i zainteresowań.

Tożsamość środowiska pracy to jasne i spójne cele i zadania oraz stabilny system nagród.

Zgodność ( zbieżność) to podobieństwo osobowości do określonego, zgodnego z nią

środowiska pracy. Im większa jest zgodność między typem osobowości a środowiskiem pracy

tym większe dopasowanie. Na przykład osoba o typie badawczym i środowisko badawcze są

najbardziej zbieżne.

Możliwość obliczania wskaźników interpretacyjnych. W diagnozowaniu typów

osobowości i środowisk pracy korzysta się z liczbowych wskaźników do określania stopnia

38

spójności, zgodności czy zróżnicowania typów( Holland, 1997b, Beauwale, Noworol, Łącała,

1998). Pierwszym narzędziem był Kwestionariusz Preferencji Zawodowych, opracowany w

1953, a drugim kwestionariuszem – Zestaw do Samobadania, skonstruowany przez Hollanda

w 1971 roku.

Teoria Donalda E. Supera

W swojej teorii z 1953 roku D. E. Super uwidocznił wpływ teorii o samokształceniu, która

sugeruje, że zachowanie jest odbiciem dążeń jednostki do wdrożenia samooceny i samopisu.

Uwidacznia się również wpływ psychologii rozwojowej, wyróżniającej okresy wzrostu,

poszukiwań, utrzymania i schyłku życia. Super w swojej teorii rozwoju zawodowego wysunął

następujące twierdzenia:

1. Ludzie różnią się w swoich zdolnościach, zainteresowaniach oraz osobowościach.

2. Ludzie kwalifikują się przez swoją charakterystykę do kilku zawodów.

3. Każdy z tych zawodów wymaga zbioru pewnych zdolności, zainteresowań i cech

osobowych, z pewną tolerancją, umożliwiającą podjęcie przez jednostkę kilku zawodów, jak

również przez zawód ludzi o różnych charakterystykach.

4. Preferencje i kompetencje zawodowe, sytuacje, w których ludzie żyją i pracują, a przez to

ich samookreślenie zmienia się z czasem i doświadczeniem, czyniąc wybór zawodu i

dostosowanie się do niego procesem ciągłym.

5. Proces ten jest sumą poszczególnych etapów życiowych, które można scharakteryzować

jako: wzrost, poszukiwanie, ustalenie, utrzymanie i schyłek.

6. Poziom zawodowy, kolejność, częstotliwość, czas próby i utrzymanie pracy jest

warunkowany pochodzeniem społecznym, zdolnościami umysłowymi, charakterystyką

osobową i możliwościami, które spotkać można w życiu.

7. Rozwój na poszczególnych etapach życia może być po części kierowany przez ułatwienie

dojrzewania zdolności, zainteresowań oraz testowanie i rozwój umiejętności samookreślenia.

8. Proces rozwoju zawodowego jest procesem rozwoju urealniania pojęcia o sobie.

9. Proces rozwoju zawodowego jest procesem, w którym musi dojść do kompromisu między

czynnikami indywidualnymi a społecznymi oraz miedzy samookreśleniem a rzeczywistością.

10. Satysfakcja z pracy i satysfakcja z życia zależy od wielkości, w jakiej dana osoba znajduje

odpowiednie ujście dla swoich zdolności, zainteresowań, cech osobowych i wartości.

Twierdzenia łączą się w grupy, w pewne grupy na przykład pierwsze trzy odwołują się

do teorii cech- czynników. Następne trzy stanowią interpretację wyboru zawodu jako

39

zjawiska rozwojowego. Z kolei twierdzenie siódme wiąże teorię z poradnictwem

zawodowym. Natomiast końcowe twierdzenia są zastosowaniem pojęcia samokształcenia.

W 1957 roku opublikował swoja zmodyfikowaną i rozszerzoną wersję. Zawiera ona

dwanaście twierdzeń, które cechują rozwój zawodowy człowieka.

1. Rozwój zawodowy jest procesem postępującym, ciągłym i nieodwracalnym. Preferencje

zawodowe, kompetencje i sytuacje zmieniają się z czasem i nabywanym doświadczeniem.

Dlatego wybór zawodu i jego realizacja są procesem ciągłym. Może być przedstawiony w

postaci kilku stadiów życiowych, z których każde może być scharakteryzowane przez

określone sposoby zachowania zawodowego. Stadia te są następujące: stadium rośnięcia,

stadium eksploatacji, stadium stabilizacji, zachowania status quo i stadium schyłkowe.

Zachodzą one kolejno w trakcie normalnego rozwoju zawodowego człowieka w naszej

kulturze.

2. Rozwój zawodowy jest wzorcowym i przewidywanym procesem.

Cecha ta wynika stąd, że od jednostki we współczesnej kulturze oczekuje się

wykonywania określonych, takich samych serii zadań, przystosowanych do jej etapu rozwoju,

z których niektóre odnoszą się do zawodów. Celem rozwoju zawodowego jest więc wybór

zawodu, którego kryteria oparte są na tych samych zasadach dla wszystkich jednostek.

Dlatego można mówić o wzorowości przewidywalności procesu rozwoju zawodowego.

3. Rozwój zawodowy jest procesem dynamicznym.

Cecha ta wskazuje na związek między dotychczasowym repertuarem zachowań jednostki

a zadaniami, które muszą być wykonane przez nią, a zawierają nowe wzory, które są

prezentowane jednostce. To pociąga za sobą konieczność kompromisu pomiędzy czynnikami

osobowościowymi a społecznymi.

4. Pojecie ,,ja” zaczyna się krystalizować w okresie dojrzewania i wówczas może być ono

określone w terminach zawodowych.

5. Czynniki obiektywne (obiektywność osobowościowych charakterystyk i obiektywność

społeczna) odgrywają coraz większą rolę w rozwoju zawodowym wraz ze wzrostem wieku

jednostki.

6. Identyfikacja z rodzicami lub opiekunami wiąże się z rozwojem ról społecznych, także roli

zawodowej.

Podstawą prawidłowego wyjaśnienia zachowania zawodowego jest teza, że rozwój poprzez

stadia życiowe jest czynnikiem współdziałania różnych wpływów. Czynniki biologiczne,

psychologiczne, ekonomiczne i społeczne wpływają łącznie na wzory kariery zawodowej

jednostki. W każdym następnym stadium życia jednostki stoi przed koniecznością uporania

40

się z nowymi i coraz bardziej złożonymi etapami społecznych żądań. Oczekiwanie

wykonywania określonych ról społecznych jest jednym z podstawowych żądań społecznych.

7. Kierunek i tempo przechodzenia jednostki od jednego poziomu rozwoju zawodowego do

drugiego jest uzależnione od jej inteligencji, pozycji społecznej i ekonomicznej jej rodziców,

potrzeb jednostki, jej zainteresowań i wartości, a także od aktualnych warunków

ekonomicznych kraju.

8. Dziedzina zawodowa, którą jednostka wybiera, zależy od jej zainteresowań, wartości i

potrzeb, jej identyfikacji z modelami ról zawodowych rodziców lub opiekunów oraz od

poziomu jej wykształcenia, a także od samej struktury zawodowej i jej kierunków oraz

zdolności jednostki do przystosowania się do tej struktury.

9.Chociaż każdy zawód wymaga charakterystycznych dla niego zdolności, zainteresowań i

cech osobowości jednostki. Istnieje jednak w zakresie doboru zawodowego tolerancja

pozwalająca jednostce na wybieranie różnych specjalizacji w danym zawodzie, jak również

na różnorodność w doborze zawodów przez daną jednostkę. Jednym z podstawowych założeń

teorii rozwoju zawodowego jest więc teza o zawodowej multipotencjalności jednostki.

10. Satysfakcja życiowa i zawodowa zależy od zakresu, w jakim jednostka może w swojej

pracy dać wyraz własnym zdolnościom, zainteresowaniom, wartościom i cechom

osobowości. Gdy jednostka może wyrazić w swojej pracy swój psychologiczny charakter, ma

ona poczucie samorealizacji, przynależności i stałości. Ma bowiem możność wykonywania

takiej roli zawodowej, która ją inspiruje i motywuje do efektywnej pracy.

11. Stopień satysfakcji wynikający z jej pracy jest proporcjonalny do stopnia, w jakim jest

ona stanie dostosować do tej pracy swoje pojęcie ,,ja”.

Przypuszcza się, że rozwój zawodowy jest w części rozwojem pojecia ,,ja” i że proces

adaptacji zawodowej jest narzędziem kształtowania się pojęcia ,,ja”.

12. Praca i zawód stanowią główny czynnik kształtowania się osobowości człowieka i dla

większości ludzi stanowią centrum zainteresowań.

D. E. Super w swojej teorii uwzględnia znaczenie trzech ważnych czynników, które mają

wpływ na rozwój zawodowy człowieka:

• czynnik roli

• czynniki sytuacyjne

• czynniki osobiste.

Czynnik roli powoduje znaczenie jednostki w tworzeniu własnego „ja” poprzez procesy,

modelowania, naśladownictwa i identyfikacji, których źródłem są osoby znaczące dla niej,

na przykład rodzice, opiekunowie.

41

Czynniki sytuacyjne według Supera związane są z sytuacją społeczno- ekonomiczną

rodziców, sytuacją materialną i statusem, wyznawanymi wartościami i przekonaniami

religijnymi, atmosferą domową, postawami wobec dziecka i jego dalszej nauki, oraz

sytuacją ekonomiczną kraju i sytuacją międzynarodową. Budując teorię rozwoju

zawodowego, Super oparł się na pracach Charloty Btichler, przejmując od niej koncepcję

stadiów rozwoju zawodowego, ponadto korzystał z prac E. Ginsberga i jego zespołu.

„Donald Super (72) wyróżnia pięć stadionów rozwoju zawodowego:

1. wzrostu (od narodzin – do 14,15 roku życia), który charakteryzuje się rozwojem uzdolnień,

postaw zainteresowań i potrzeb związanych szczególnie z obrazem samego siebie;

2. eksploracji (15 – 24 rok życia), który charakteryzuje się fazą prób, w trakcie których

wybory odnośnie do kariery zawodowej ulegają zwężeniu, ale jeszcze nie finalizacji;

3. stabilizacji (25 – 44 rok życia), który charakteryzuje się poszerzaniem i stabilizacją

doświadczenia pracy;

4. podtrzymania (45 – 64 rok życia), który charakteryzuje się stałym dążeniem do poprawy

pozycji i sytuacji zawodowej;

5. schyłku (po 65 roku życia), który zdominowany jest decyzjami dotyczącymi urządzenia się

na emeryturze.”31

Wyżej wymienione stadia rozwoju zawodowego „ stanowią ramę teoretyczną, którą

wpasowane są zachowania i postawy jednostki ujawniające się w pięciu rodzajach aktywności

określonych mianem zadań rozwoju zawodowego:

1. krystalizacja ( 14-18 rok życia), czyli rozwój procesów poznawczych formułujące

ogólne cechy rozwoju zawodowego poprzez uświadamianie sobie dostępnych

zasobów, uwarunkowań, zainteresowań, wartości i planów względem preferowanych

planów kariery zawodowej i konstruowania przymiarek w odniesieniu do sposobów

praktycznej realizacji zamierzeń;

2. specyfikacja ( 18- 21 rok życia), czyli przechodzenie ze wstępnych, prowizorycznych

preferencji zawodowych w kierunku konkretnych upodobań zawodowych;

3. wdrażanie( 21- 24 rok życia), czyli gromadzenie i uzupełnianie wykształcenia

zawodowego oraz wkraczanie w realną rolę zawodową;

4. stabilizacja( 24- 35 rok życia), czyli potwierdzenie upatrzonej kariery zawodowej w

trakcie jej rzeczywistej realizacji i poprzez aktywne wykorzystanie uzdolnień

31 J. Kula – Lic, Osobowościowe korelaty preferencji zawodowych, Techgraf, Łańcut, 2008, s. 50.

42

udowodnienia słuszności wyboru zawodu jako odpowiedniej decyzji. Stabilizacja jest

osiągalna w momencie uzyskania przez jednostkę poczucia bezpieczeństwa pozycji

zawodowej;

5. konsolidacja (powyżej 35 roku życia), czyli stabilizacja kariery zawodowej przez

awansowanie, znamiona statusu oraz starszeństwo.”32

Podsumowując można dodać, że proces rozwoju zawodowego obejmuje całe życie.

PODSUMOWANIE

Problematyka przygotowania do wyboru zawodu według mnie powinna zajmować główne

miejsce takich jednostek oświatowych jak kuratoria oświaty, poradnie PPP, dyrekcje szkół i

Rady Pedagogiczne, urzędy gminy i urzędy pracy. Kadra pedagogiczna powinna przekazywać

wiedzę, kształtować własne umiejętności i podkreślać aktywne postawy uczniów do

poznawania różnych zawodów i swojej osobowości. Dużą rolę przy wyborze zawodu

odgrywają rodzice dlatego powinno się ich włączyć w proces uświadamiana czy nawet

poradnictwa zawodowego w szerszym zakresie niż jest do tej pory. (Większy nacisk powinno

się położyć na pedagogizację rodziców po to aby mogli pomóc swoim dzieciom podjąć mądre

decyzje.)

Decyzja ucznia gimnazjum do wyboru zawodu i tej właściwej ścieżki kształcenia jest trudna

ponieważ podejmują ją w okresie przejściowym między dzieckiem a dorosłym. Ważne aby

mógł on liczyć na wsparcie zarówno rodziców jak i szkoły.

Rodzice mogą tylko pomóc dziecku, udzielając mu pewnych rad na postawie własnych

doświadczeń ale tą właściwą decyzję musi podjąć ono samo, biorąc pod uwagę wiele

dodatkowych czynników, o których mówili Holland i Super. John Holland podkreślał

wyjątkowość i odrębność każdego człowieka, interpersonalny charakter kariery zawodowej

i związany z nią styl życia. Uważał, że do zawodu predysponuje ludzi ich własna osobowość

i środowisko ich życia, w którym oni żyją a ono jest wartością zmienną, jak różne są

32 Tamże, s. 50-51.

43

środowiska. Wykazał zależności występujące między osobowością a środowiskiem pracy i

odwrotnie. Z kolei Donald Super przypisywał dużą wagę samokształceniu, które jest

odbiciem dążenia człowieka do wdrożenia samooceny i samopisu. Bierze on również pod

uwagę wpływ psychologii rozwojowej, która wyróżnia okresy wzrostu, poszukiwań,

utrzymania i schyłku życia. Według teorii Supera, uczniowie w gimnazjum znajdują się w

stadium wzrostu, a właściwie w końcowej jego części, oraz początku stadium eksploracji.

Charakteryzuje się ona fazą prób, w trakcie, których wybór zawodu krystalizuje się, w celu

jego zawężenia, ale jeszcze nie finalizacji. Główne zadanie rozwoju zawodowego, tego

przedziału czasowego to krystalizacja. W tym okresie następuje rozwój procesów

poznawczych, które pozwolą na formułowanie celów zawodowych a także rozpoznawanie

własnych zainteresowań i ich wartości. W tym czasie robione są pierwsze plany zawodowe.

Doradztwo to konieczność wynikająca z wejścia Polski do struktur europejskich. Jest pomocą

pedagogiczną oferowaną szkole i rodzicom w rozwoju zawodowym młodzieży.

„ Im wcześniej nauczymy młodzież świadomie planować swoje życie, przekażemy wiedzę,

niezbędne umiejętności oraz aktualną informację edukacyjno- zawodową, tym efektywniejszy

i bardziej dopasowany do rynku pracy będzie ich każdy plan kariery edukacyjno zawodowej,

który sprzyjać będzie osiąganiu sukcesów życiowych tak ważnych dla każdego młodego

człowieka.”33

Czy uczeń gimnazjum jest przygotowany do wyboru zawodu? Odpowiedz nie jest

jednoznaczna. Zależy ona od wielu czynników: od dojrzałości społecznej, fizycznej,

emocjonalnej i kulturalnej danej jednostki. Równie duży wpływ ma środowisko rodzinne,

status materialny, poczucie bezpieczeństwa i stabilizacji, sposób spędzania wolnego czasu i

wypoczynek, podróże. A także środowisko szkolne, w którym uczeń się obraca, jakie są jego

reakcje na sygnały płynące z niego i jak uczeń te sygnały odbiera. Jak on w nim się czuje, czy

jest zalękniony czy pewny siebie. Czy dobrze się uczy, czy ma dużo braków, jeśli tak to z

jakiego powodu i tu znów piętrzą się przyczyny. Kolejna niezwykle istotna rzecz, to jaka jest

motywacja ucznia do osiągnięcia wymarzonego zawodu, jaka jest motywacja do rozwijania

się i do odnoszenia sukcesów. Wiele jest przyczyn, które wpływają na wybór zawodu.

Zapewne było by lepiej, gdyby uczeń miał łatwy dostęp do doradcy zawodowego oraz gdyby

posiadał wewnętrzną potrzebę poznawania siebie, swoich zainteresowań, predyspozycji.

Oczywiście, jest pewien odsetek takich osób, które maja jasno określone cele i wytrwale do

nich dążą, nie raz pomimo wielu trudności lub w wyniku systematycznej, wytrwałej pracy.

33 U. M. Fiała, Nowe trendy w orientacji i doradztwie zawodowym w gimnazjum, Wydawnictwo eMPi2,Poznań 2009. s. 85.

44

Dzięki poznawaniu siebie i środowiska pracy oraz uczeniu się przez całe życie,

samokształceniu i samodoskonaleniu można będzie powiedzieć, że to co robimy daje nam

samozadowolenie i satysfakcję, dzięki temu czujemy się potrzebni na tym świecie.

45

BIBLIOGRAFIA

Birch A., Psychologia rozwojowa w zarysie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

2005.

Covey S. R., 7 nawyków skutecznego działania, Grupa Wydawnicza Bertelsmann,

Warszawa, 2001.

Covington M. V., Teel K. M.: Motywacja do nauki, Gdańskie Wydawnictwo

Psychologiczne, Gdańsk.2004.

Fiała U.M.: Nowe trendy w orientacji i doradztwie zawodowym w gimnazjum,

Wydawnictwo eMPi2. Poznań, 2009.

Filipczuk H. : Zapobiegamy trudnościom i niepowodzeniom szkolnym. Warszawa 1985

Franken R. E. :Psychologia motywacji, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Gdańsk

2006.

Harwas- Napierała B. Trempała J. :Psychologia rozwoju człowieka. Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa. 2004.

Ilg F.L.,Ames L. B., Baker S. M. : Rozwój psychiczny dziecka, cz. 2. Gdańskie

Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk. 1998.

Kula –Lic J.: Osobowościowe korelaty preferencji zawodowych, Techgraf, Łańcut. 2008.

Littauer F.: Osobowość Plus. Jak zrozumieć innych przez zrozumienie siebie, Oficyna

Wydawnicza “Logos”, 1996

Paszkowska- Rogacz A.: Psychologiczne podstawy wyboru zawodu. Przegląd koncepcji

teoretycznych. KOWEZiU, Warszawa.2003.

Przetacznik- Gierowska M., Tyszkowa M., Psychologia rozwoju człowieka, Wydawnictwo

Naukowe, PWN. Warszawa. 1996.

Rimm S. : Underachievement Syndrome. Causes and Cures. Apple Publishing Company

Watertown 1989.; w tłumaczeniu

Ribner N. G. :Terapia nastolatków, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Gdańsk.2005.

Siemek D., Problemy wychowawcze wieku dorastania, Instytut Wydawniczy Związków

Zawodowych, Warszawa. 1986.

Zebrowska M., Psychologia Rozwojowa dzieci i młodzieży, Państwowe Wydawnictwo

Naukowe, Warszawa. 1986.

46

NETOGRAFIA

1. http://dashofer.pl/publikacje.php?id_pub=212&id_118

2. http://www.gazeta.edu.pl-95_162-0.html

3. http.://www.publikacje.edu.pl/publikacje.php?nr=3200

4. http://www.wielodzietni.net/viewtopic.php?f=56&t=3162

5. http://wychowaniepl/artykuły.php?id-artykulu=238&on=sub4

6. http://bibliotekaswiatow.wordpress.com/2009/04/02/adolescencja-okres-dorastania/

7. http://doradztwo-zawodowe.wyklady.org/wyklad/835_teorie-

47