STEFAN ROWECKI GROT (18951944)

2

GGenera Stefan Rowecki Grot twrca i dowdca Armii Krajowej, podziemnego wojska polskiego w okupowanym kraju, bez wtpienia najwaniejsza osoba w hierarchii polskiej kon-spiracji, jedyny, ktry mg powiedzie o sobie: Armia Krajowa to ja. Podobnie jak wielu wy-bitnych oficerw Wojska Polskiego walczy w Legionach Polskich. By jednym z najmodszych wiekiem oficerw synnej I Brygady pod komend Jzefa Pisudskiego. Przeszed cay szlak legionowych bitew od ziem Krlestwa Polskiego po Woy. W listopadzie 1918 r. wstpi do odrodzonego WP i wzi udzia w walce z najazdem bolszewickim. Po zakoczeniu zmaga o granice Rzeczypospolitej pozosta w czynnej subie wojskowej pocztkowo jako pracownik Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego i redaktor Przegldu Wojskowego, nastp-nie jako dowdca puku piechoty w Lesznie, a pniej Brygady Podole, elitarnego Korpusu Ochrony Pogranicza. Broni Polski we wrzeniu 1939 r. przed agresj niemieck, dowodzc Warszawsk Brygad Pancerno-Motorow. Nie podda si po przegranej kampanii, zdecydo-wany kontynuowa walk w konspiracji wojskowej. W 1940 r. zosta jej dowdc i by nim do chwili aresztowania go przez gestapo w 1943 r. Zgin z rk Niemcw po wybuchu powsta-nia warszawskiego, lecz okolicznoci jego mierci nie s znane do dzi. Jego aresztowanie i mier to najdotkliwsza strata, jak Polskie Pastwo Podziemne ponioso w czasie wojny.

3

Szlakiem Legionw Polskich Stefan Rowecki urodzi si 25 grudnia 1895 r. w Piotrkowie Trybunalskim jako syn Stefana

Leona, urzdnika, i Zofii z d. Chrzanowskiej. Uczszcza do prywatnego Gimnazjum Mskiego Narcyza Jacobsona w Piotrkowie, jesieni 1912 r. za rozpocz nauk w znanej warszawskiej Szkole Mechaniczno-Technicznej Hipolita Wawelberga i Stanisawa Rotwanda. Wychowany w poszanowaniu dla tradycji narodowych i wartoci patriotycznych, zaangaowa si wiosn 1911 r. w dziaalno tajnego, nielicznego ruchu niepodlegociowego w zaborze rosyjskim. Wsporganizowa pierwszy zastp skautowy w Piotrkowie, a pniej kontynuowa dziaalno w skautingu w Warszawie. Na pocztku 1913 r. wstpi do Polskich Druyn Strzeleckich. Wtym te roku zorganizowa w Piotrkowie akcj zniszczenia dekoracji, ktrymi przystrojono jego ro-dzinne miasto z okazji trzechsetlecia rzdw dynastii Romanoww w Rosji.

Na pocztku 1914 r. Stefan, ledwie osiemnastoletni, omin rosyjskie strae i przeszed przez zielon granic do zaboru austriackiego, by wzi udzia w kursie podoficerskim Pol-skich Druyn Strzeleckich w Rabce. Po jego ukoczeniu obj dowdztwo zastpu w kompanii warszawskiej PDS. Prowadzi w niej zajcia instruktorskie dotyczce m.in. budowy i dziaania broni palnej, systemu fortyfikacji, stosowania materiaw wybuchowych. Wchwili wybuchu Iwojny wiatowej przebywa na kolejnym kursie wojskowym PDS w Nowym Sczu. Wkrtce jednak wyjecha do Krakowa. Tam bowiem pod komend Jzefa Pisudskiego mobilizoway si oddziay strzeleckie, ktre miay wyruszy do walki z wojskami rosyjskimi w Krlestwie.

Do zaboru rosyjskiego wkroczyy 7 sierpnia 1914 r. W szeregach jednego z nich by take Rowecki. Od wrzenia 1914 r. suy w V baonie, ktrym dowodzi Micha Tokarzewski-Kara-szewicz. To wana posta w yciu Roweckiego. Los zetknie ich w dramatycznym momencie dziejw Polski po przegranej kampanii 1939 r., kiedy pod okupacj niemieck i sowieck bd wsplnie tworzy polsk konspiracj i kontynuowa walk. Na razie jednak mody Ste-fan Rowecki walczy z Rosjanami, najpierw w Krlestwie Polskim, po odwrocie na Podhalu, pniej w Tarnowskiem, gdzie w kocu 1914 r. bi si pod owczwkiem. Po tej bitwie zosta dowdc plutonu w I batalionie 5. puku piechoty, a 1 stycznia 1915r. otrzyma pierwszy awans oficerski na stopie podporucznika, stajc si jednym z najmodszych wiekiem oficerw IBry-gady Jzefa Pisudskiego, do ktrej wczono 5. puk.

Wiosn 1915 r. legionici ponownie wkroczyli do Krlestwa, w maju za stoczyli kilkudniow bitw pod Konarami. 17 maja, podczas walk w okolicach miejscowoci Klimontw Rowecki zosta ranny. Natychmiast przewieziono go do szpitala, jednak kuli, ktr zosta trafiony, nie udao si usun. Po rekonwalescencji w szpitalu w Witkowicach w drugiej poowie lipca Ro-wecki wrci do puku, w ktrym obj funkcj adiutanta I baonu. Rana nie dawaa mu jednak spokoju i miesic pniej ponownie odesano go na dalsze leczenie do szpitala, tym razem w Krakowie. Na plac boju wrci dopiero w padzierniku 1915r. I Brygada, wraz z pozosta-ymi dwoma brygadami Legionw Polskich, walczya wwczas na Woyniu. Rowecki znw zosta ranny, tym razem jednak niezbyt ciko, gdy brak informacji, by przebywa w szpitalu.

4

Po cikiej kampanii jesiennej 1915 r., zima i wiosna upyny legionistom na walkach pozycyjnych. Sytuacja na froncie zmienia si dopiero w pierwszych dniach lipca 1916 r., kiedy Rosjanie rozpoczli dziaania zaczepne, nazwane ofensyw Brusiowa od nazwiska ich gwnodowodzcego. Wtedy te przyszo legionistom stoczy najcisz bitw w ich historii pod Kostiuchnwk. Rozpocza si bitwa, bitwa, o jakiej dotd pojcia nie mielimy, bitwa najkrwawsza z krwawych. Bledn przy niej owczwek, Konary, Tarw, Kukle, blednie ofensywa jesienna na t sam Kostiuchnwk zeszego roku, na t sam Polsk Gr wspomina kolega Roweckiego Wacaw Lipiski, histo-ryk i oficer WP, a w czasie IIwojny wiatowej jeden z przywdcw konspiracji pisudczykowskiej.

Uderzenie rosyjskie spado w pierwszej kolejnoci na zuchowatych, jak nazywano onie-rzy puku, w ktrym suy Rowecki. Na druty i zasieki prze ciba. Pierwsze szeregi biegn z paszczami, z kocami, rzucaj je na druty kolczaste i sami, ywi albo martwi, padaj na nie. Za nimi brn nastpne szeregi. Idzie fala za fal szarych postaci, a powstaje wa z ludzi, kt-ry przykrywa zasieki. Po tym drgajcym pomocie pdz onierze z bagnetami nasadzonymi na karabiny. A Polacy walcz, strzelaj z zacinitymi ustami, nabijaj karabiny, strzelaj, re-petuj bro i znowu strzelaj. Rozgrzane lufy parz im rce. Jeden legionista ma dwudziestu przeciwnikw pisaa o tym natarciu, na podstawie relacji Roweckiego, jego crka Irena.

Mimo ogromnej przewagi liczebnej Rosjanie nie byli w stanie przeama pozycji zuchowa-tych, przedarli si natomiast przez ssiedni odcinek, obsadzony przez 11. Dywizj Wgiersk, wychodzc na tyy legionistw. Legionistom grozio odcicie, zwaszcza e wok znajdoway si bagna. Jedyna droga odwrotu prowadzia przez may mostek, na ktrym byli ju Rosjanie. Kontratak! Na przedzie linia oficerw [...]. Z rozkrzyowanymi rkoma, woaniem ostatnim, prowadzc do kontrataku, pada Saw (Stanisaw Zwierzyski M.G.) kul ugodzony w ser-ce. Walka na mier i ycie [...]. Kolbami po bach, po ramionach, strzaami, ogniem prosto w twarz. A odepchnlimy tum wspomina Lipiski. Zuchowaci przebili si i mieli woln drog [...]. Nastpnego dnia musieli jeszcze wytrzyma potworny ogie artyleryjski. Wsumie wytrwali 36 godzin w piekle aru sonecznego, w kurzu, bez kropli wody, w ulewie spadaj-cego na nich elastwa i w odpieraniu cigych atakw. A przyszli inni, aby ich zluzowa pisaa Irena Rowecka.

Po bitwie Legiony rozpoczy odwrt na now pozycj nad rzek Stochod. W jego trakcie, w nocy z 6 na 7 lipca 1916 r., Rowecki zosta po raz trzeci w czasie tej wojny ranny. Dosy dugo przebywa w szpitalu w Lipnikach na lsku Cieszyskim. Po wyleczeniu ran wrci do swojego puku, jesieni 1916 r. wycofanego wraz z innymi z frontu do Krlestwa Polskiego. Zblia si jednak koniec bohaterskiej epopei Legionw Polskich latem 1917 r. wikszo legionistw odmwia zoenia przysigi na wierno sojuszowi z Niemcami i Austro-Wgra-mi, dajc w ten sposb wyranie do zrozumienia, e po upadku monarchii w Rosji nie bd tolerowa na polskiej ziemi adnego zaborcy i e ich celem jest niepodlega Polska, a nie pastewko pod niemieckim protektoratem. Po tym wydarzeniu, ktre przeszo do historii pod nazw kryzysu przysigowego, Rowecki zosta internowany wraz z innymi oficerami Legio-nw w Beniaminowie.

W niewoli przebywa kilka miesicy. Uwolniono go w pierwszych dniach 1918 r., kiedy Niem-cy, w zwizku z coraz trudniejsz sytuacj militarn w toczcej si na zachodzie wojnie, nie chcc zaognia stosunkw z Polakami, zdecydowali o stopniowym zwalnianiu legionistw

5

z obozw internowania. W lutym Rowecki wstpi do Polskiej Siy Zbrojnej, nielicznej formacji zbrojnej, ktra powstaa za zgod wadz niemieckich na terenie Krlestwa Polskiego. Zaled-wie dwudziestodwuletni, ale ju dowiadczony oficer frontowy, zosta wykadowc w Szkole Podchorych Piechoty, wkrtce te mianowano go porucznikiem.

W Wojsku Polskim Suba w Polskiej Sile Zbrojnej nie trwaa dugo. Zblia si bowiem koniec wojny, a z nim

tak oczekiwana szansa wybicia si Polski na niepodlego. W listopadzie 1918 r. Rowecki uczestniczy w rozbrojeniu Niemcw, z zaledwie kilkoma ludmi odbierajc bro niemieckiej kompanii w miejscowoci Sadowno, za co odznaczono go pniej Krzyem Walecznych. Na-tychmiast te wstpi do odradzajcego si Wojska Polskiego. Pocztkowo przydzielono go na kurs minerski do twierdzy Modlin, ale wiosn nastpnego roku jako oficer 34. puku piechoty ruszy na pole bitwy, by walczy z wojskami ukraiskimi. Szybko wrci z frontu, poniewa jako wybijajcy si oficer zosta skierowany do Szkoy Wojennej Sztabu Generalnego WP, a po procznym kursie w grudniu 1919 r. otrzyma awans na kapitana.

W maju 1920 r. Rowecki ponownie ruszy na front, tym razem przeciw bolszewikom. Zreor-ganizowa jedn z rozproszonych brygad rezerwowych i przywrci w niej dyscyplin, po czym w chwili kontrofensywy Armii Czerwonej obj dowdztwo zaogi Kowla, a pniej, w czasie bitwy pod Warszaw w sierpniu 1920 r. Oddziau II (wywiadu) dowdztwa Frontu Poudnio-wo-Wschodniego i grupy uderzeniowej gen. Edwarda migego-Rydza. Dosta te kolejny awans na stopie majora.

Po odparciu najazdu bolszewickiego i zakoczeniu zmaga o granice Rzeczypospolitej Rowecki zdecydowa si na kontynuowanie kariery wojskowej. W listopadzie 1921 r. zosta przydzielony na I kurs doszkolenia Wyszej Szkoy Wojennej, przeznaczony dla najlepszych oficerw Wojska Polskiego. Po jego ukoczeniu nie otrzyma przydziau liniowego, jak mona si byo spodziewa, lecz zosta oddelegowany do Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego, kierowanego przez wybitnego polskiego historyka Wacawa Tokarza. Stao si tak prawdopodobnie dlatego, e ju podczas suby w Polskiej Sile Zbrojnej interesowa si teori wojskowoci, czemu dawa wyraz w artykuach publikowanych w czasopismach Wiadomoci Polskie, Wiarus czy onierz Pol-ski. Z czasem te zosta zastpc Tokarza w Wojskowym Instytucie Naukowo-Wydawniczym, a w 1924 r. by jednym z zaoycieli i przez wiele lat redaktorem kwartalnika Przegld Wojsko-wy, pisma fachowego, powiconego wspczesnej myli wojskowej polskiej i obcej. Pozosta jego redaktorem take po odejciu z Instytutu w sierpniu 1926 r. i objciu funkcji I oficera sztabu w Inspektoracie Armii. Nadal te pisa, czego efektem byo opublikowanie kilku prac, m.in.do dzi wznawianej ksiki Walki uliczne.

W 1930 r. Rowecki, ju jako podpukownik, przeszed ze sztabu na stanowisko liniowe, obejmu-jc dowdztwo 55. puku piechoty, ktry stacjonowa w Lesznie. Uwaa to za due wyrnienie, tam te otrzyma awans na stopie pukownika. Na pocztku 1936r. zosta dowdc Brygady

6

Podole (stacjonujcej w Czortkowie), wchodzcej w skad Korpusu Ochrony Pogranicza, ktra dziki jego staraniom staa si jedn z najlepiej wyszkolonych formacji KOP. Wkwietniu 1938 r. przydzielono go na stanowisko dowdcy piechoty dywizyjnej 2. Dywizji Piechoty Legionw. Pu-kownik Stefan Rowecki nalea niewtpliwie do wybijajcych si oficerw polskiej armii, o czym decydowao take i to, e jak trafnie napisa jego biograf Tomasz Szarota by niezwykle obo-wizkowy i bardzo pracowity.

W nierwnym boju z Niemcami

W czerwcu 1939 r. pk Stefan Rowecki zosta mianowany dowdc Warszawskiej Bryga-dy Pancerno-Motorowej. Znajdowaa si ona wwczas dopiero we wstpnej fazie organizacji i nie byo ju moliwoci, by przygotowa j odpowiednio do zbliajcej si wojny. W ostatnich dniach sierpnia nadal brakowao ludzi i wyposaenia do osignicia penego stanu bojowego jednostki, nie byo zakoczone szkolenie obsugi pojazdw, szwankowao zaopatrzenie w pa-liwo. Mimo licznych brakw Brygada wyruszya w pole trzy dni po ataku Niemiec na Polsk. Doczya do tworzonej popiesznie Armii Lublin gen. Tadeusza Piskora, ktra miaa broni przepraw przez Wis.

Kiedy 14 wrzenia 1939 r. Niemcy przerwali lini Wisy, rozbijajc oddziay pk. Tadeusza Ko-morowskiego i mjr. Stefana Majewskiego, Rowecki rozkaza swojej brygadzie zaatakowa wroga w rejonie Annopola. Uderza 1 puk strzelcw konnych z czogami, wsparty dywizjonem artylerii. Przez Ksiomierz wzdu lasu Gocieradw poszo natarcie na miejscowo Huta i cypel lasu Gocieradw. Artyleria niemiecka (2, 3 baterie) strzelaa znakomicie. Szybko nas uchwycia i praya porzdnie. Ksiomierz by w bardzo silnym ogniu, po prostu czuem si jak podczas wojny wiatowej, granaty rway si tu obok. wiadomo niebezpieczestwa bya bliska, lecz z zadowoleniem obserwowaem strzelcw, ktrzy po raz pierwszy, doskonale jednak znosili ten ogie. Byo troch rannych i zabitych, lecz w rezultacie Niemcy cofnli si na Annopol pisa na gorco w swoim notatniku polowym pk Rowecki.

Lokalny sukces onierzy Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej w walkach pod Anno-polem nie mg jednak zatrzyma wojsk niemieckich, przekraczajcych w wielu miejscach Wis. Rowecki rozpocz odwrt w kierunku Kranika, a nastpnie Frampola i stamtd, wieczorem 16 wrzenia, dowodzona przez niego brygada dotara do Tomaszowa Lubelskiego, gdzie skon-centroway si polskie dywizje, gwnie Armii Krakw i Armii Lublin, w celu przebicia si na poudnie kraju. Tam te rozegraa si jedna z ostatnich wielkich bitew kampanii polskiej 1939 r. W natarciu na Tomaszw Lubelski dowodzona przez pk. Roweckiego Brygada wspara polskich piechurw i kawalerzystw. W cigu trzech nastpnych dni polscy czogici trzy razy uderzali na to miasto i mimo wielkiej determinacji nie zdoali przeama niemieckiej obrony. Jak wspomina

7

oficer ze sztabu Roweckiego Jzef Szyrmer, w ostatnim nocnym natarciu 19 wrzenia czogi natrafiy bardzo szybko na zaporowy ogie niemiecki, ktry wprost je rozstrzeliwa. Cz zawrcia, reszta zostaa unieruchomiona.

Kiedy 20 wrzenia dowdca armii gen. Tadeusz Piskor okronym i wykrwawionym oddzia-om polskim wyda rozkaz kapitulacji, pk Rowecki odpowiedzia: Ja do niewoli nie pjd, dla mnie wojna nie zakoczona, bd si bi dalej. Poleci zniszczy sprzt, sam za usiowa przedosta si na Wgry. Kiedy nie udao mu si to, w cywilnym ubraniu wrci do Warszawy.

Dowdca podziemnej armii Decydujc rol w budowie struktur podziemnej armii najpierw Suby Zwycistwu Polski,

nastpnie Zwizku Walki Zbrojnej odegrali dawni onierze Polskiej Organizacji Wojskowej i Legionw Polskich, w midzywojniu w wikszoci zawodowi oficerowie WP, identyfikujcy si z polityk marszaka Jzefa Pisudskiego. By wrd nich Rowecki. W pierwszych dniach padziernika kolega z I Brygady ppk Wacaw Lipiski skontaktowa go z gen. Michaem To-karzewskim-Karaszewiczem, budujcym konspiracyjn Sub Zwycistwu Polski byym le-gionowym oficerem i dowdc Roweckiego z 1914 r. Ten natychmiast powierzy dawnemu podkomendnemu stanowisko swojego zastpcy. Ich wsppraca ukadaa si znakomicie.

Niedugo po utworzeniu Zwizku Walki Zbrojnej, na pocztku 1940 r., Rowecki zosta mia-nowany przez premiera rzdu Rzeczypospolitej na uchodstwie i jednoczenie Naczelnego Wodza WP gen. Wadysawa Sikorskiego dowdc na terenach okupowanych przez Niemcy (komendantem ZWZ by przebywajcy we Francji gen. Kazimierz Sosnkowski). W czerwcu 1940 r., mianowany wczeniej generaem brygady, Rowecki zosta komendantem ZWZ i do-wdc si zbrojnych w kraju.

Zasug Grota, gdy pod takim pseudonimem przeszed do legendy polskiej konspiracji, byo stworzenie od podstaw podziemnego wojska polskiego w kraju okupowanym przez Niemcw, a do czerwca 1941 r. rwnie przez ZSRS. Stao si to w warunkach niezwykle trudnych, w cigej konfrontacji z wyspecjalizowanymi subami policyjnymi przeciwnika, posugujcego si prowoka-cj i agentur na nieznan dotychczas skal. Roweckiemu podlegaa stworzona przez niego Ko-menda Gwna (w jej skad wchodziy m.in. oddziay wywiadu i cznoci, a take Biuro Informacji i Propagandy oraz Zwizek Odwetu). Ten ostatni z czasem przeksztacono w Komend Dywersji, nazywan potocznie Kedywem, ktra prowadzia biec walk z Niemcami. Na czele Kedywu sta inny dawny legionista pkAugust Emil Fieldorf. Rowecki poza organizacj struktur wojskowych inicjowa te wiele form walki konspiracyjnej, jak chociaby synn dywersyjn Akcj N. Polegaa ona na osabianiu woli walki onierzy niemieckich, ktrym podrzucano ulotki i gazetki wydawane rzekomo przez niemiecki ruch oporu. Przekonywano w nich, e Niemcy przegraj wojn, omie-szano Hitlera i innych dygnitarzy III Rzeszy.

Jednym z gwnych osigni gen. Roweckiego byo rozpoczcie akcji scaleniowej, czyli wczenia do ZWZ, a nastpnie do AK wszystkich organizacji i grup wojskowych, dziaajcych

8

w polskim podziemiu. Akcja scaleniowa zakoczya si niemal penym powodzeniem, mimo znacznych trudnoci, zwizanych zwaszcza z przyczeniem Batalionw Chopskich (powoa-nych przez konspiracyjne Stronnictwo Ludowe) i Narodowej Organizacji Wojskowej (podlegajcej Stronnictwu Narodowemu). Akcja scaleniowa pozwolia na zbudowanie struktur konspiracyjnych, obejmujcych cay okupowany kraj na szczeblu okrgw odpowiadajcych przedwojennym wo-jewdztwom (wojewdztwa z kolei podzielono na obwody obejmujce obszar powiatu, obwody za na placwki).

W lutym 1942 r. Naczelny Wdz Polskich Si Zbrojnych gen.Wadysaw Sikorski doceni zasugi gen. Roweckiego w dziele organizacji podziemnego wojska w kraju i mianowa go dowdc Armii Krajowej, powoanej 14 lutego 1942 r. w miejsce ZWZ. Z tej okazji napisa w swoim rozkazie: Po powrocie z Rosji stwierdziem z wielk radoci wspaniae wyniki, jakie Pan Genera osign w pracy prowadzonej w warunkach tak tragicznych. Nada Pan Genera dziaalnoci wojskowej w Kraju kierunek waciwy, zmierzajcy do zjednoczenia caoksztatu poczyna wojskowych nad odbudow Si Zbrojnych dla wywalczenia Niepodlegoci [...] Za tak owocny wysiek organizacyjny przesyam Panu Generaowi w imieniu Suby wyrazy g-bokiego mojego uznania. Ofiary ponoszone przez Armi Krajow na ziemi ojczystej posiada-j wielkie znaczenie dla wkadu w t wojn Polski Walczcej. Prezydent RP na uchodstwie Wadysaw Raczkiewicz dodawa do tych podzikowa sowa najwyszego uznania i podziwu, podkrelajc osobist zasug Roweckiego w dziele budowy ZWZ stwierdzeniem, e Polska jest dumna z takiego syna.

Wszystkie wysiki organizacyjne podejmowane przez gen. Roweckiego suyy priorytetowi dowdztwa armii podziemnej, ktrym byo uwolnienie ziem polskich spod okupacji niemieckiej i sowieckiej. W dowdztwie ZWZ nie rozwaano w ogle tradycyjnego polskiego dylematu bi si, czy nie bi, lecz jedynie wybr odpowiedniego momentu wojny do samodzielnego wyst-pienia oraz jego charakter. Prace nad form zrzucenia okupacji, uzalenione od zmian sytuacji militarnej na frontach wojny, sfinalizowano we wrzeniu 1942 r., kiedy gen. Rowecki podpisa plan powstania. Wopracowaniu, ktrego autorami byli przedwojenni oficerowie dyplomowani pk Stanisaw Tatar, pk Janusz Bokszczanin i mjrJerzy Kirchmayer przyjto, e odpowiednie warunki do rozpoczcia jawnej walki z Niemcami nastpi w momencie klski wojennej IIIRze-szy. Po wyzwoleniu centralnych ziem polskich zamierzano rozszerzy powstanie na pozostae obszary RP okupowane przez Niemcw. Wrd siedmiu podstawowych celw powstania, poza likwidacj okupacji niemieckiej, byy m.in. zdobycie na Niemcach wyposaenia wojskowego, odbudowa regularnej armii, wspdziaanie AK z cywilnymi strukturami podziemia w odbudowie administracji pastwowej, utrzymanie porzdku wewntrznego.

Genera Grot by wojskowym o silnym charakterze i niekwestionowanym autorytecie. Nie waha si broni AK przed prowadzonymi przez gen. Sikorskiego i jego wsppracownikw, na czele z wicepremierem Stanisawem Kotem, szaleczymi rozliczeniami oficerw WP, ktrzy odwoywali si do dziedzictwa ideowego marszaka Pisudskiego. Dziaania Sikorskiego po-legajce na usuwaniu ludzi wybitnie zasuonych dla budowy podziemnej armii wprowadzay bowiem chaos w tworzonej z takim trudem konspiracji. Rowecki broni tych ludzi, a w napisanej w grudniu 1939 r. broszurze Czy wrzesie 1939 r. okry niesaw nard polski? wystpowa przeciw gwatownej propagandzie prowadzonej przez rzd polski na uchodstwie, obciajcej

9

przedwojenne wadze polskie win za klsk poniesion we wrzeniu 1939 r. Napisa te do Naczelnego Wodza w sprawie dania usunicia z szeregw Biura Informacji i Propagandy ZWZ jej twrcy mjr.Tadeusza Kruka-Strzeleckiego: Mjr K.S. przed woj n by ma jo rem urzd-nikiem MSWojsk. a nie politykiem. Od pierw sze go dnia obro ny Warszawy walczy w sze re-gach woj ska. Sta n w ZWZ na sta no wi sku je mu wyzna czo nym i pe ni swe obo wiz ki wedug naj lep szych za wsze ch ci, w warun kach nie ustan ne go na ra e nia [...]. Roz kaz je go zwol nie-nia z sze re gw ZWZ zasko czy mnie i jest w ko li zji z re gu la mi nem przyj mo wa nia i zwal nia nia czon kw ZWZ, opra co wa nym i wy da nym na zle ce nie kon fe ren cji w Belgradzie, gdzie je dy nie na pod sta wie okre lo nych prze wi nie mo g zwol ni czon ka z za szczyt nych sze re gw ZWZ. W wy pad ku pod trzy ma nia roz ka zu zwol nie nia mjra K.S. z szere gw ZWZ pro sz o po da nie je go prze wi nie, pozwa la j cych mi na przepro wa dze nie for mal nych do cho dze, uza sad nia-j cych ko niecz no zwolnienia. Mu sz pod kre li, e przy wi zu j tu w Kra ju spe cjal ne zna-cze nie mo ral ne do spo so bu i po wo dw zwal nia nia o nie rzy z na szych szeregw w to ku wal ki, kt r prowadzi my. Nie zrcz ne w tej mie rze po su ni cie mo e a two pod wa y za sa dy wia ry i za ufa nia pod wad nych do prze o o nych, co mci si b dzie po tem na spraw no ci i war to ci na sze go woj ska konspiracyj ne go. In ter wen cja gen. Ro wec kie go nie przy nio sa jed nak efek tu i mjrKruk -Strz ele cki zo sta zmu szo ny do odej cia z ZWZ. Rowecki krytykowa take nieuza-sadnione niczym, poza polityczn niechci, odsunicie przez gen. Sikorskiego od spraw woj-skowych najwybitniejszego i najwyszego stopniem wczesnego polskiego dowdcy gen. Kazimierza Sosnkowskiego dawnego szefa sztabu I Brygady Jzefa Pisudskiego i przeo-onego Roweckiego z czasu legionowych walk. Twardo odrzuca rwnie dania niektrych rodowisk politycznych, by nie pisano w podziemnej prasie wojskowej o zasugach samego marszaka Pisudskiego, celem niedopuszczenia, aby ocena cile wojskowej dziaalnoci Pierwszego Marszaka, rnie ujmowana przez stronnictwa, wprowadzia zamt w szeregi wojska, ktrego obowizkiem onierskim jest honorowanie p. Marszaka jako symbolu kon-spiracyjnej walki o niepodlego.

Aresztowanie i mier Nieprzerwana aktywno Roweckiego trwaa do 30 czerwca 1943 r. Tego dnia Grot, kt-

ry by poszukiwanym przez Niemcw numerem jeden, a jego podwietlony portret wiszcy w katowni gestapo przy al. Szucha by znany kademu gestapowcowi i konfidentowi, mia zosta przypadkowo dostrzeony przy ul. Solec na Powilu przez agenta gestapo Eugeniu-sza wierczewskiego, ktry nastpnie ledzi go a do domu przy ul. Spiskiej 14 (bocznej od ul.Grjeckiej), niedaleko pl. Narutowicza, po czym zadzwoni na gestapo i przekaza informa-cj o miejscu pobytu generaa.

wierczewski by oficerem rezerwy i do znanym przedwojennym teatrologiem. W czasie okupacji pocztkowo dziaa w jednej z komrek kontrwywiadu ZWZ. Swoje losy zwiza z Lu-dwikiem Kalksteinem i jego on Blank Kaczorowsk, ktrzy take dziaali w podziemnym

10

kontrwywiadzie i za okazan odwag 11 listopada 1941 r. zostali odznaczeni Krzyami Wa-lecznych. Wiosn nastpnego roku Kalkstein zosta aresztowany przez Niemcw. Wkrtce po zwolnieniu sta si gorliwym agentem gestapo. Do swojej dziaalnoci wcign Kaczorowsk i wierczewskiego. Wiosn 1943r. Kaczorowska i wierczewski ponownie podjli dziaalno konspiracyjn, przerwan po aresztowaniu Kalksteina. wierczewski by wyjtkowo niebez-piecznym konfidentem, gdy w odrnieniu od Kalksteina i Kaczorowskiej zna osobicie gen. Roweckiego. Suy pod jego rozkazami w czasie wojny polsko-bolszewickiej i podobno styka si z nim sporadycznie w okresie pniejszym. By te zapewne osob, ktra w sposb zde-cydowany potwierdzia gestapowcom tosamo generaa z oficerem, ktry znajdowa si na fotografii zdobytej przez Niemcw jeszcze w 1940 r.

Niemcy musieli jednak wczeniej wiedzie, e gen. Grot bdzie w mieszkaniu przy Spi-skiej, gdy tylko to tumaczy niemal natychmiastowe pojawienie si ich z al. Szucha, do odlegej od miejsca aresztowania. Jechali na Spisk pewni zdobyczy, i wbrew rnym pogo-skom aresztowali generaa w mieszkaniu, a nie po spdzeniu wszystkich mieszkacw domu na podwrze. Rola wierczewskiego ograniczya si wic raczej jedynie do potwierdzenia tosamoci generaa. I o ile ogromne straty, jakie ponis Oddzia II KG AK, byy w znacznym stopniu wynikiem dziaa spki KalksteinKaczorowskawierczewski, o tyle w wypadku gen. Grota waciwym sprawc jego rozpracowania i aresztowania wydaje si SS-Untersturmfh-rer, nadsekretarz kryminalny Erich Merten z warszawskiego gestapo (przy czym wierczewski najpewniej gorliwie mu w tym pomaga).

W sprawie okolicznoci aresztowania Grota sformuowano kilkanacie hipotez. Pojawia si w nich wtek zemsty osobistej, najmniej prawdopodobny, gdy trudno sobie wyobrazi, by osoby pojawiajce si w tym kontekcie naprowadziy na trop dowdcy AK. Na uwag zasuguje natomiast ostrzeenie Ksawerego Grocholskiego, brata ppk. Adama Remigiusza Grocholskiego, komendanta dywersyjnej organizacji ZWZ Wachlarz. Przekaza on Groto-wi wypowied Paula Wernera, wysokiej rangi gestapowca, ktry da mu do zrozumienia, e ma jego brata Adama i generaa Grota jak si wyrazi w ptli. Okazao si, e nie byo to czcz przechwak.

Aresztowanie generaa miao by najprawdopodobniej ukoronowaniem dziaa prowadzo-nych przez niektrych przedstawicieli niemieckiego aparatu policyjnego, na czele z SS-Haupt-sturmfhrerem Alfredem Spilkerem, zmierzajcych do zneutralizowania polskiego podziemia, czyli do skonienia go, by ograniczy walk z Niemcami lub nawet zaprzesta jej i skoncentrowa si na coraz bardziej realnej grobie komunizmu. Mona postawi hipotez, e brak sukce-sw tych dziaa spowodowa zaostrzenie kursu, co doprowadzio do wzmoenia aresztowa w podziemiu, z ktrych tym najbardziej spektakularnym byo schwytanie gen. Roweckiego. To aresztowania dowdcy armii podziemnej pozostaje jednak nadal zagadkowe. Dostrzegli to ju wiele lat temu Andrzej Chmielarz i Andrzej K. Kunert, ktrzy podsumowujc swoje wnikli-we badania i sformuowane na ten temat hipotezy, stwierdzali, e ich dociekania s zaledwie pierwszym krokiem w kierunku wyjanienia istniejcych niejasnoci.

Natychmiast po aresztowaniu gen. Roweckiego przewieziono na Szucha. Jak zeznawali gestapowcy, wchodzi do siedziby gestapo ze skutymi rkami, wyprostowany, z podniesion gow. Niemcy witowali otworzyli butelki z szampanem, proponowali nawet kieliszek ge-

11

neraowi. Ten odmwi. Wczesnym rankiem nastpnego dnia Grota przewieziono samolotem do Berlina. Prby ocalenia generaa, czynione przez nowego dowdc AK gen. Tadeusza Ko-morowskiego Bora i delegata rzdu RP Jana S. Jankowskiego, zawiody. W spraw zaan-gaowano rwnie wadze polskie na uchodstwie, ktre prosiy Brytyjczykw o interwencj. Dziaania te nie day jak zwykle zreszt, gdy zwracano si do sojusznika w sprawie priory-tetowej dla Polski adnych rezultatw.

Dalsze losy generaa Grota, mimo pieczoowitej prby ich odtworzenia przez Andrzeja Chmielarza i Andrzeja K. Kunerta, nadal pozostaj w czci okryte mg tajemnicy. Wiadomo, e by wiziony w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen. Odrzuci propozycje porozumie-nia z Niemcami i wsplnej walki przeciw sowieckiej Rosji. Wiadomo, e zosta zamordowany przez Niemcw. Czy stao si to jednak zaraz po wybuchu powstania warszawskiego? Czy moe jeszcze pniej? Jak wynika z ustale obu historykw i wynikw ledztwa przeprowa-dzonego przez prokuratorw IPN, gen. Stefan Rowecki zosta zamordowany krtko po wybu-chu powstania warszawskiego, ale przed 7 sierpnia 1944 r., na rozkaz dowdcy SS Heinri-cha Himmlera. Egzekucj przeprowadzono prawdopodobnie na terenie krematorium obozu Sachsenhausen. Nie ustalono miejsca pochwku generaa ani te bezporednich sprawcw zabjstwa napisano w uzasadnieniu zakoczenia ledztwa. Mord dokonany na oficerze w stopniu generaa nalea do sytuacji wyjtkowych. Przyczyny tej nikczemnej zemsty naley upatrywa w tym, e gen. Rowecki odmwi jakiegokolwiek wspdziaania z Niemcami, a tak-e wezwania AK do zaprzestania walki z nimi.

*

Za udzia w walce o niepodlego Polski w Legionach Polskich, w bojach o granice Rzeczy-pospolitej w latach 19181921, w obronie Polski przed agresj niemieck we wrzeniu 1939 r. oraz za dowdztwo podziemnej Armii Krajowej genera Stefan Rowecki zosta odznaczony wieloma najwyszymi odznaczeniami polskimi, m.in. Krzyem Virtuti Militari czwartej i pitej klasy, Krzyem Niepodlegoci, Krzyem Walecznych (dziewiciokrotnie), Krzyem Oficerskim Orderu Polonia Restituta, Zotym Krzyem Zasugi. Jego imi nosi most w Warszawie, ulice w wielu polskich miastach, jest rwnie patronem licznych szk. Pomnik Generaa, dowdcy podziemnej armii, znajduje si przy ul. Chopina w Warszawie.