UVODPojam, definicija i razvoj statistike

Sistemski pristup posmatranja masovnih pojava sa aspekta otkrivanja njihove zakonitisti ponaanja, pretpostavlja kombinaciju empirije sa matematikom teorijom algoritama i modela.

Prvi put rije Statistika je upotrijebljena u prvoj polovini 18 vijeka u radovima Gofrida Abenvala na univerzitetu u Getingenu. Smatrao je da taj naziv preuzima od latinske rijei status to znai stanje, odnosno drava.Statistika kao nauka preuzima primat ne samo u matematici nego i u saobraaju, ekonomiji, tehnici, sociologiji itd.

Satistika istraivanja odnose se ne samo na mjerljive elemente, jer mjerenjem, registracijom, popisom i prebrojavanjem odreenih injenica, statistika kvantitativno obuhvata obim posmatrane pojave. Istie njen znaaj i vri kvantitativno istraivanje uz date teorijske pretpostavke i naznake o postojanju odreene pravilnosti u pogledu njenog ponaanja.

Statistiki metod razlikuje se od ostalih kvantitativnih metoda jer je prilagoen za istraivanje varijabiliteta kao opteg svojstva pojava.

Statistika teorija se naglo razvila u 18. vijeku zahvaljujui razvoju teorije vjerovatnoe kao grane matematike analize.

Postoji itav niz pokuaja definisanja statistike, to pokazuje da je ona relativno mlada nauka. Jedna od definicija je:

Statistika je nauka o varijacijama obiljeja, zakonitostima razvoja i odnosa masovnih pojava i njihovih elemenata u vremenu i prostoru

1.2. Predmet,cilj,zadaci i metodi statistikog istraivanja

Statistika djelatnost u svojim rudimentarnim oblicima bila je predmetno vezana za masovne pojave, to znai da je u svom istorijskom razvoju nastala iz potrebe prakse da se varijabilne pojave posmatraju u velikom broju.

Istraivanja masovnih pojava se zasniva na masovnosti i varijabilitetu, kao optim svojstvima svih pojava, ije ponaanje nastaje i zavisi od kombinacije niza faktora koji su i sami varijabilni.Stoga je zadatak statistikih metoda da omogui otkrivanje optih svojstava karakteristika varijabilnih pojava.

Predmet statistike analize je kvantitativna analiza masovnih pojava kao skupova koji se posmatraju sa aspekta teorije sistema sloene organizovane globalne koncepcije.

Cilj statistike analize je da se na osnovu podataka o promjenama obiljeja na elemnntima statistikog skupa doe do pouzdanih informacija potrebnih za upravljanjem sloenim dinamikim sistemom.

Osnovni statistiki pojmovi i kategorije1.3.1. Statistiki skup

Ispitivanje ponaanja masovne pojave, koja je predmet statistikog istraivanja, podrazumijeva obuhvatanja njene manifestacije tj. registrovanje svih njenih individualnih sluajeva.

Skup svih sluajeva tj. elemenata na kojima se pojava statistiki posmatra, naziva se osnovni skup ili populacija.

To je odreen skup skup elemenata, individua, sluajeva itd. koji istovremeno postoje ili se ponavljaju, koji se nalaze jedni do drugih ili se mijenjaju,

koji se odlikuju nizom istovrsnih ali varirajuih obiljeja, po kojima se svi elementi mase razlikuju ili su slini i koji su vezani nekom optom vezom koja omoguava da se otkrivaju zakonitosti ponaanja pojava.

Kod formiranja statistikog skupa mora se zadovoljiti kriterijum da skup bude relativno homogen, tj. da mnotvo jedinica koje ga sainjavaju imaju barem jednu zajedniku osobinu.

Statistika obiljeja

Statistika obiljeja su svojstva po kojima se razlikuju ili su sline statistike jedinice osnovnog statistikog skupa. Statistike jedinice mogu imati vei broj obiljeja koja variraju, a promjene obiljeja predstavljaju varijaciju kao predmet statistikog istraivanja.

Postoji vie pristupa i ema podjele obiljeja, a an osnovu logike njihove prirode diferencijacije, proizilazi sljedea podjela:

Obiljeja prema sadrini:*Numerika-izraavaju se brojem a razlikujemo:-kontinuelna- mogu uzimati cijele i razlomljene vrijednosti-diskontinualna-mogu uzimati samo cjelobrojne vrijednosti

* Atributivna izraavaju se rijeima opisno* Stalna karakteriu nepromjenljivo stanje *Promjenljiva karakteriu promjenljivo stabje*Faktorijelna- karakteriu faktore bitne za nastajanje pojave*Rezultativna karakteriu konaan rezultat dejstva faktorijelnih

Obiljeja prema tipu:

*Rodovska-karakteriu vrstu kojoj pripada neka statistika jedinica

*Tipina-znaajna za identifikaciju statistike jedinice*

*Prostorna(geografska)-prikazuju mjesto oitovanja statistike jedinice

*Vremenska-prikazuju vrijeme oitovanja statistike jedinice

*Stvarna(sadrinska)- sutinski odreuju statistiku jedinicu

Obiljeja prema nastanku:

*Objektivna-karakteriu stanje po prirodi stvari*Subjektivna-nastaju po volji subjekta

*Mjeovita-objektivna obiljeja koja su pod odreenim uticajem postala subjektivna

Promjena veliine i znaaja obiljeja statistikih jedinica ini pojam varijacija, kao specifian oblik kretanja, ije stanje u odreenoj periodizaciji iskazujemo empirijskim podacima. Dobijeni podaci su rezultat pojedinanih opaanja i mjerenja varijabiliteta obiljeja jedinica posmatranja statistikog skupa.

Empirijskim podacima mogu se oznaavati klase ili kategorije ili izraavati odreene veliine, s tim to se u prvom sluaju ne mogu primjenjivati algebarske operacije, dok je u drugom sluaju aritmetika dozvoljena. Jedinice, kao i skale mjerenja i vrednovanja, mogu biti sasvim razliite.

Posmatrana obiljeja, na bazi ijeg varijabiliteta nastaju numeriki podaci, mogu biti (diskretna) prekidna i (kontinuelna) neprekidna.

U tom smislu identifikacione oznake i oznake poretka uvijek su diskretne veliine, a intervalne oznake i oznake odnosa mogu biti i diskretne i kontinuelne.

Statistike jedinice

Elementi osnovnog statistikog skupa koji imaju bar jedno zajedniko obiljeje, koje ih meusobno razlikuje ili izjednaava, nazivaju se ststistike jedinice. Statistikim jedinicama se vri mjerenje i iskazivanje obima, karakteristika i strukture posmatrane pojave.

Varijaciju kao specifian oblik kretanja, statistika prati sa tri osnovne vrste jedinica:*Statistike jedinice za obim pojave, u koje spadaju jedinice posmatranja(dogaaji i sluajevi) i uslovne statistike jedinice,*Statistike jedinice za obavjetavanje i*Statistike jedinice za mjerenje varijabiliteta, u koje spadaju varijansa, standardna devijacija i disperzija.

Zbirne promjene koje se deavaju u statistikim skupovima manifestuju se preko pojedinanih promjena, tj. jedinica skupa i njihovih uzajamnih odnosa.

Dimenzionalnost skupa odreuje se brojem elemenata jedinica, a sloenost brojem i raznovrsnpu uzajamnih veza.

Sa aspekta statistike analize nisu relevantna individualna svojstva, jer promjene karakteristine za jedan elemenat (jedinicu) statistikog skupa ne mogu se uoptiti, dok se promjene koje su karakteristine za sve jedinice mogu smatrati optim.

Znai, statistike jedinice su osnovni izvori informacija kvalitativnih i kvantitativnih karakteristika osnovnog statistikog skupa to ih ini bazom za dalju statistiku analizu i zakljuivanje. Statistike jedinice treba da ispunjavaju sljedee preduslove:*da su varijabilnog karaktera*da su precizno definisane*da su meusobno uporedive*da se mogu svoditi na kvantitativni izraz.

Varijacija

Varijacija kao specifian oblik kretanja se ispoljava u vidu promjena veliina ili znaaja obiljeja statistikih jedinica. Do konkretnog pojma varijacije dolazimo uporeivanjem podataka o veliini ili znaaju nekog obiljeja u vremenu ili prostoru za jednu jedinicu ili za vie jedinica u posmatranom trenutku.

Rezultat uporeivanja moe da se posmatra kao razlika dva uzastopna stanja istog obiljeja varijacija kao razlika i kao odnos dva uzastopna stanja-varijacija kao kolinik.

Varijaciju kao razliku iskazujemo u aritmetikom obliku to znai da nas interesuje njen prelazak, a ne samo apsolutna vrijednost. Ako stanja o veliini nekog posmatranog obiljeja tokom vie uzastopnih mjerenja oznaimo sa :

( za i=1,2,3,...n) tada e varijacija kao kao razlika izraavati sljedea odstojanja:

Odstojanja izmeu nivoa moe biti:* W >0-pojava pokazuje tendnciju rasta* W < 0-pojava pokazuje tendnciju pada* W = 0 -pojava stagnira, nema promjene

Ukupnost svih varijacija tokom nekog perioda(1 godine) izraavaju bilansne jednaine u vrijednosnom obliku, a balansne jednaine u naturalnom obliku.Bilansne i balansne jednaine svode se na to da izraunavamo sadanje stanje na osnovu poznatog poetnog stanja i zbira varijacija koje su se desile, to se matematiki moe ovako izraziti:

gdje je

Koristei navedene jednaine mogue je prognozirati neko budue oekivano stanje na osnovu vrste, obima i karaktera promjena koje predviamo.

Varijacija kao kolinik izraava odnos dva uzastopna stanja posmatranog obiljeja statistikih jedinica, dajui ire mogunosti da se sagledaju kvalitativne karakteristike kretanja to predstavljaju sljedei stepen uoptavanja u statistikom istraivanju. Ako stanja o veliini posmatranog obiljeja, dobijena nizom uzastopnih mjerenja, oznaimo sa ( za i=1,2,3,...n) tada e varijacija kao kolinik biti:

I varijacija kao kolinik moe imati tri pojavna stanja, s tim to se ne moe kretati u zoni negativnih vrijednosti:

* W > 1-pojava pokazuje tendnciju rasta* 0

POSLOVNA STATISTIKAPrema optoj namjeni statistika se dijeli na teorijsku i primjenjenu. Teorijska statistika proizvodi i razvija opte pojmove i metode na kojima se zasnivaju postupci statistike analize. Ovaj dio statistike uglavnom razvijaju matematiari i profesionalni statistiari. Isti se koriste teorijom rauna vjerovatnoe.

Primjenjena statistika se sastoji od postupaka ija su svojstva data teorijski, a odnose se na empirijske podatke iz razliitih podruja naunog djelovanja.

Poslovna statistika uglavnom obuhvata statistike metode vane za praenje poslovnih dogaaja preduzea, odnosno za poslovno odluivanje. Sve to omoguava dio statistike koja obuhvata naela i postupke, koji ine osnovu za praenje privrednih pojava na nivou privrednih grana i na nivou drave

Na primjer, za prosjeenu zaradu u drvnoj industriji Bosne i Hrecegovine interes je saznati koliki je taj prosjek vei ili manji u odnosu na druge privredne grane ili neprivredne djelatnosti.Statistike metode se mogu podijeliti na deskriptivne i inferencijalne. Deskriptivna statistika obuhvata postupke ureivanja podataka, mjere disperzije i asimetrije, mjere zaobljenosti i grafiko prikazivanje. Zakljuci ove vrte odnose se iskljuivo na empirijski materijal.

Razvoj teorije vjerovatnoe omoguio je razvoj novih statistikih metoda koji spadaju u podruje statistike teorije odluivanja. Kao posebno mjesto zauzima Bayesova analiza, zasnovana na subjektivnim vjerovatnoama, koja se primjenom posebnog postupka uz dodatne informacije modifikuju u pravcu pribliavanja objektivnim vjerovatnoama.

Osnova inferencijalne statistike je metoda uzorka, koja ima poseban znaaj u ekonomskim istraivanjima. Kako nije uvijek mogue, a niti je ekonomino nainiti popis svih jedinica koje su predmet interesovanja ueg ili ireg kruga korisnika, uzimanjem uzorka se namee kao relativno brz i efikasan metod koji vodi do upoznavanja obiljeja populacije iz koje je uzorak izabran.

ULOGA RAUNARA U STATISTICIEra kompjuterizacije sredinom prolog stoljea ima veliki znaaj u razvoju metodologije u statistikom istraivanju. Slobodno moemo rei da ne postoji ni jedna faza u procesu statistikog istraivanja u kojoj se danas ne mogu koristiti nova saznanja i tehnike mogunosti iz podruja informacionih tehnologija. Zahvaljujui brzom razvoju informacionih tehnologija, realno je oekivati da se u budunosti nijedno obimnije statistiko istraivanje ne moe realizovati bez automatske propreme i obrade podataka.

Informacione tehnologije su olakale rad i poboljale kvalitet upravo u onim fazama koje su najtee i najnapornije. Za rjeavanje niza zadataka se koristi skup uzajamno funkcionalno povezanih programa paketa u rjeavanju odreenih statistiki zadataka. Danas ti paketi nose naziv paketi statistikih programa, kao to su SPSS, STATISTICA, SAS,MINTAB,BMDP itd. U zavisnosti od statistike efikasnosti I pogodnosti za upotrebu, koristimo odgovarajui statistiki paket.

Pored reenog, poslovna statistika prouava I zakonitosti koje vladaju u odnosima dvaju ili vie ekonomskih pojava, te opisuje steepen I oblik kovarijacije meu istim.Strunjacima u raznim oblastima ljudskog djelovanja ( pravnicima, ljekarima sociolozima, logistiarima, farmaceutima i dr.) su potrebni menaeri koji e omoguiti da njihova strunost bude iskoritena na pravi nain.

PRISTUP STATISTIKOM ISTRAIVANJU

Program statistikog istraivanja predstavlja cjelokupnost statistikih postupaka od poetka do kraja neke konkretne statistike akcije. Uspjeh statistikog istraivanja kao niza postupaka, koji ukljuuju veoma veliki broj elemenata, zavisi od stepena unoenja planskog rada i osmiljenog planskog djelovanja.

Kod velikih statistikih akcija ove faze ine logino zaokruene grupe poslova, tako da nije znaajan njihov broj i razgranienje, ve je znaajno da se istraivanje koncepcijski izvede tako da svi poslovi teku u logiki vezanom redu i da se fazno sagledavaju.Proces statistikog istraivanja odvija se u tri faze:Statistiko posmatranje i prikupljanje podatakaSreivanje, grupisanje, obrada i prikazivanje podatakaStatistika analiza sa publikacijama.

Rasporeujui vremenski, organizciono i sadrinski poslove statustikog istraivanja u navedene faze, dolazimo do zakljuka da planiranje organizacije istraivanja obuhvata i predvia rjeenja sljedeih problema:*grupisanje poslova u logiki povezane cjeline(faze)*utvrivanje rokaova i alternative*predvianje kadrova i njihova edukacija*utvrivanje neophodnih materijalnih pretpostavki*snimanje trokova istraivanja za koja se esto radi poseban finansijski plan opravdanosti.

2.1 Statistiko posmatranje i prikupljanje podataka

Statistiko posmatranje je osnova za nastajanje i prikupljanje statistikih podataka koji treba da budu tani , potpuni i podesni za obradu. Statistiki podatak je rezultat statistike obrade koji nosi u sebi odreenu koliinu obavjetenja u vidu neraspakovane informacije.

Smisao prikupljanja podataka je je pribavljanje obavjetenja o odabranim obiljejima posmatranog skupa jedinica.U tu svrhu se koriste odreena statisrika sredstva statistiki formulari(upitnik) hardverska i softverska rjeenja koja moraju biti jednoobrazna i sastavljena prema posebnim standardima.

Posmatrano obiljeje moe imati istu numeriku vrijednost kod vie jedinica, pa se zato broj koji pokazuje koliko se puta ista vrijdnost obiljeja pojavljuje naziva frekvencijam a raspodjela statistikog skupa prema vrijednostima datog obiljeja naziva se raspored frekvencija.

Kao preduslov prikupljanja podataka neophodno je da se izvri prethodno izvianje i probno snimanje, kako bi se dobro upoznali sa pojavom koju emo ispitivati, kao i da se provjeri podesnost raznih sredstava koja smo planom predvidjeli. Priprema programa posmatranja i prikupljanja podataka obuhvata utvrivanje i unoenje planskog reda i sadraja posmatranja kao i metodolokih rjeenja pod kojim podrazumijevamo:

*cilj,predmet, jedinicu i obiljeje posmatranja*izvore prikupljanja podataka*naine prikupljanja podataka*metode obuhvatanja tj. obim i oblik jedinica posmatranja*sredstva prikupljanja-izrada baze podataka*kontrola i provjera podataka.

2.1.1. Cilj,predmet, jedinica i obiljeje posmatranjaCilj posmatranja proizilazi iz praktinih ili nauno istraivakih potreba i mora da bude postavljen jasno i odreeno kako bi bio odrednica za ostale elemente. Na osnovu konkretno formulisanog cilja mogu se jasno odrediti svi aspekti prikupljanja podataka o karakteristikama pojedinanih sluajeva posmatrane masovne pojave.

Osnovni statistiki skup mora biti stvarno (sadrinski) vremenski i teritorijalno definisan. Popisom jedinica posmatranja i izborom izvjetajne jedinice konano se definie i formalno ustanovljava statistiki skup.Statistike jedinice posmatranja prema prirodi postojanja mogu biti :realne, koje vremenski due postoje (stanovnik, uenik, preduzee, kola) i momentne tj. dogaaji koji se deavaju u trenutku (roenje,udes,kraa).

Obiljeja su karakteristike statistikih jedinica prema kojima se one meusobno razlikuju ili su sline, a definiu se stvarno (sadrinski), prostorno i vremenski.

2.1.2. Izvori prikupljanja podataka

Statistika teorija i praksa koriste podatke iz sljedeih izvora, i to pojedinano i kombinovano:Primarni izvori-predstavljaju neposredno posmatranje i prikupljanje, tj. organizovanje samostalnog snimanja podataka koje je pouzdano, ali je esto komplikovano i zahtjevno.

Sekundarni izvori:-posredni- predstavljaju posredno uzimanje podataka ispitivanjem lica, ovaj izvor se oslanja na odgovore izvjetajnih jedinica.Neposredni-predstavljaju postojeu dokumentaciju i druge zapise, podaci su ovfje ve prikupljeni, samo nad njima treba izvriti inspekciju u smislu zvaninosti i odgovarajue upotrebe(matine knjige, zemljine knjige, poslovne knjige i registri itd )

2.1.3. Naini prikupljanja podataka

Na bazi primarnih i sekundarnih izvora, podaci se mogu prikupljati razliito, a izbor zavisi od cilja i prirode same pojave, tako da prikupljanje moe da bude organizovano na sljedee naine:

Ekspedicioni: Popisiva na licu mjesta prikupljaju podatke, a primjenjuje se najee kod popisa stanovnitva, podrazumijeva mreu popisuvaa i instruktora koji istovremeno tumae pitanja i kontroliu tanost odgovora to obezbjeuje dobar kvalitet ulaznih podataka.

Prijavni: Statistike jedinice dolaze po pozivu ili zvaninoj obavezi u odreeni centar statistikog organa i daju potrebne podatke (slube dravne odbrane, bezbjednosti itd.)

Samoregistracija: Popisivai donose izvjetajnim jedinicama formulare(upitnike) da ih popune, daju uputstva za nejasna pitanja, kontroliu ispravnost odgovora i ispravljaju vidljive greke.Korespodentni: Na terenu se organizuje mrea korespodenata koji u odreenom vremenu prikupljuju podatke, unose ih u bazu podataka i u naznaenom roku dostavljaju nosiocu statistike akcije.

Potanski-internetski: Materijali za unoenje podataka, zajedno sa upustvima, alju se elektronskom ili obinom potom, internetom statistikim jedinicama koje trebaju da daju podatke i na isti nain vrate u sjedite statistike slube.

2.1.4. Obim i oblik(metode) obuhvatanja jedinica posmatranjaStatistika istraivanja mogu se vriti prikupljanjem pdataka o svim jedinicama koje ine osnovni skup ili samo o jednom dijelu, to zavisi od prirode pojave, brzine koju elimo postii, sredstava, stepena tanosti i naunosti rezultata i zakljuaka itd. Prema obuhvatnosti jedinica razlikujemo slijedee dvije metode prikupljanja podataka: potpuno i nepotpuno prikupljanje:

Potpuno(totalno) prikupljanje-

Ovaj metod daje vrlo pouzdane rezultate ali je dosta skup i spor, a moe da se organizuje u vidu popisa i tekuih registracija. Popis predstavlja vrlo glomaznu i najstarije organizovanu statistiku akciju mnotva jedinica razasutih na velikom prostoru.

Izvodi se kao periodina statistika akcija, a daje predstavu o broju statistikih jedinica u odreenom momentu (kritini moment) , koji se odreuje danom i satom. pored krutinog momenta potrebno je odrediti i rok popisa kao period u kojem se statistike jedinice popisuju, a njegova duina uslovljena je obimom pojave.

Tekua registracija sastoji se u tome da se podaci o svim jedinicama neke masovne pojave snimaju redovno u odreenim intervalima ( npr. svakog dana,sedmice) i da se alju u obliku izvjetata nadlenim statistikim organima.

Nepotpuno(djelimino) prikupljanje podataka-

Izborom jednog, dovoljno selektivnog broja jedinica iz statistikog skupa ekspeditivno dplazimo do sudova i zakljuaka o cijelom statistikom skupu, a taj broj je uvijek obrnuto proporcionalan homogenosti masovne pojave koju istraujemo.

Istinitost sudova i zakljuaka koji se utvruju kroz nepotpuno razmatranje zavisi od toga da li su odabrane jedinice reprezentativne u odnosu u odnosu na osnovni statistiki skup iz kojeg su izabrane. Najznaajniji nain djeliminog posmatranja i prikupljanja podataka su uzorak,anketa, monografija i procjena.

Uzorak predstavlja odreen broj jedinica osnovnog skupa, odabran po principu sluajnosti, tako da sve jedinice imaju istu vjerovatnou izbora. Metoda uzorka je u statistikoj teoriji posebno razraena, tako da je nastala nova oblast statistike-reprezentativna analiza, koja je postala dominirajui metod za statistika istraivanja. Primjenom ove analize, karakteristike osnovnog skupa ocjenuju se na osnovu rezultata uzorka, koji mora biti dovoljno reprezentativan, odnosno predstavljati njegovu umanjenu sliku.

Anketa je posmatranje odreenog broja namjerno ili sluajno odabranih tipinih jedinica statistikog skupa, a da se taj izbor izvrio potrebno je dobro poznavati karakteristike jedinica pojave koju istraujemo. Ankete se izvode povodom neke konkretne situacije, dogaaja ili akcije koje joj prethode ili slijede. Po sadrini su kratke, a pored odgovora mogu imati sugestije, miljene i procjene. Mogu biti namjerne, sluajne, pismene usmene,javne,tajne, itd.

Procjena je poseban metod djeliminog posmatranja i prikupljanja podataka gdje se na osnovu jednog dijela, koji nas u odreenom momentu zadovoljavajue informie, donose aproksimativni sudovi i zakljuci o svim jedinicama osnovnog skupa. Procjena moe da bude:

*prosta (od oka) : zasniva se na iskazima i podacima koje daju struna lica ili oslanjaju na iskustvo

*sraunata: zasniva se na mjerenju i izraunavanju, kako bi se rezultat proporcionalno prenio na cjelokupnu masu a moemo je posmatrati po srazmjeri i analogiji.

Monografija predstavlja najui oblik statistikog istraivanja, gdje se posmatranje svodi jednu ili mali broj statistikih jedinica koje predstavljaju primjere osobina tj. nose karakteristike slinih jedinica. Koristi se pri posmatranjima oglednih poljoprivrednih dobara, uzornih institucija, preduzea itd.

2.1.5. Sredstva prikupljanja-izrada baze podatakaUpitnik je relativno praktino sredstvo za prikupljanje podataka o varijabilitetu obiljeja posmatranih jedinica. Sainjen je u vidu obrasca tj. tampane ili elektronski distribuirane liste pitanja na osnovu kojih se doloazi do odgovora koje u sljedeoj fazi statistikog postupka pretvaramo u brojeve za dalju obradu.

Redakcija i sastavljanje upitnika podrazumijeva kreiranje sadrinske i formalne strane, pri emu se respektuje cilj istraivanja i kriterijume adekvatne formulacije pitanja.

Formu upitnika sainjavaju opti elementi, pitanja i obavjetenja koja se odnose na organizaciju posmatranja, kao to su :naziv organa koji je izdao upitnik i organizuje posmatranje, pravni osnov kojim se odobrava posmatranje, naziv upitnika u vidu naslova iz koga se vidi ta se posmatra, ifra upitnika i djelatnosti koja se prati itd.

Sutinu sadrine upitnika ine pitanja koja treba da budu pragmatina, jasno formulisana, razumljiva, precizna,kratka,kategorina,diskretna i logina. Dvosmislena, provokativna,sugestivna,tendeciozna i suvina pitanja uskrauju mogunost tanog odgovora. Potujui navedene kriterijume, pitanja u upitniku mogu imati razliite tehnike forme, to zavisi od vrste obiljeja i mogunosti obrade podataka.

Tako npr. kod sastavljanja upitnika za stanja u pogledu stavova postoje dvije tehnike postavljanja pitanja:*formulacija pitanja i uz njih prazno mjesto za odgovor i*formulacija pitanja sa ponuenim modalitetom odgovora i njihovom ifromUpitnik moe biti individualan, kada se popunjava pojedinano za svaku jedinicu i kolektivan, kada se popunjava za sve jedinice posmatranja.

2.1.6. Kontrola i provjera podataka.

S obzirom na mnotvo podataka i uea veeg broja lica i sredstava, objektivno postoji mogunost greke, pa je neophodno predvidjeti kontrolu koja moe da se organizuje preventivno i neposredno nakon prikupljanja.Kontrola u toku prikupljanja je preventivna i obavljaju je popisivai, a primjenjuje se kod ekspeditivnog naina i samoregistracije gdje se neposredno vri uvid u tanost odgovora.

Za punu efikasnost u pogledu identifikacije i otklanjanja greaka potrebno je da razlikujemo sluajne i namjerene greke.

Sluajne greke nastaju previdom tj. bez svjesne namjere da se na taj nain utie na ishod i u masi se one anuliraju, to ne iskljuuje potrebu njihove ispravke.

Namjerne greke nastaju kao posljedica namjere, tj. pod dejstvom sistematskog uzorka da se utie na konaan rezultat i one se u masi umnoavaju. Analogno grekama u statistici se primjenjuju i dvije vrste kontrola i to logike i raunske.

Logikom kontrolom se eliminiu sluajne greke kao i raunske koje se logiki uoavaju(logiki nesklad odgovora). Raunska kontrola izvodi se sistematski i obuhvata provjeru tanosti podataka i njihovih odnosa.