STAMBENA ARHITEKTURAVINČANSKO-PLOČNIČKE FAZE U VALJEVSKOM KRAJU

ABSTRAKT

Tematikom rada obuhvaćeni su pored globalne slike o arhitekturi i pojedinačne strukture, kao i poređenje stambene arhitekture sa valjevskih lokaliteta ( Petnica, Anatema, Ilića Brdo ) sa stambenim objektima i naseljima na lokalitetima u Vojvodini, Pomoravlju i Kosmetu.

UVOD

Sve što je činilo životni sadržaj neolitskih ljudi može pomoći u razumevanju njihovog odnosa prema životu i načina na koji su te stavove, makar i tradicijski sprovodili u praksi. To se odražavalo ne samo na osmišljavanje što efikasnije borbe za opstanak, nego i svega onog što im je taj opstanak olakšavalo: privrednih delatnosti, organizacije naselja, kao i najužeg prostora u kome su provodili deo dana, a to je kuća. Poslednjih decenija su na znatnom broju vinčanskih nalazišta otkriveni stambeni horizonti, čija se egzistencija, bar delimično datuje u Vinča - Pločnik fazu. Međutim, radoznalost arheologa je zaobilazila valjevski kraj što nije umanjilo relevantnost postojanja lokaliteta u njemu, ali se odrazilo na količinu iscrpne dokumentacije, koja bi pomogla stvaranju celovite i razumljive slike poznog neolita na Balkanu, čiji je valjevski kraj mali, ali nista manje važan deo. Potrebno je naglasiti da se na osnovu prikupljene građe sa 3 lokaliteta u Zapadnoj Srbiji ne može izolovano govoriti o arhitekturi i njenom menjanju , ne koristeći se analogijama na bazi već poznatog.Iz tog razloga je rad na ovu temu usmeren više ka otvaranju pitanja vezanih za arhitekturu, nego na njihovo generalno rešavanje.

DEFINICIJA PROBLEMA Problematikom ovog rada biće obuhvaćene arhitektonske promene u tehnici gradnje,dimenzijama objekata i organizaciji naselja.Dimenzije kuća mogu biti uslovljene socijalnom podelom,pristupačnosti resursa i demografskim porastom.Uzročno-posledična veza postoji između organizacije naselja i nekoliko faktora:ekonomije,reljefa ekosistema i tradicije.Navedena problematika će obuhvatiti lokalitete u: Pomoravlju(Divostin,CrnokalačkaBara,Vinča),Vojvodini(Gomolava,Banjica,Jakovo,Obrež), Kosmetu(Fafos,Predionica,Valač) i Zapadnoj Srbiji (Petnica, Ilića Brdo,Anatema).Takvim paralelnim navođenjem arhitektonskih elemenata i tipova koji su za njih vezani,utvrdiće se u kojoj se meri stambena arhitektura valjevskog kraja uklapa u već poznate pravilnosti i odlike vinčansko-pločničke arhitekture.Time će se pokušati utvrditi izvestan napredak ili bar promena u starijoj spram mlađoj Vinča-Pločnik fazi. MATERIJAL I METODE

O svakom pojedinačnom nalazištu,iz grupe onih koji su korišćeni u našem radu, publikovani su izveštaji sa iskopavanja.Podaci u njima nađeni, se odnose na forme kuća,retko na odlike materijala od kojih su kuće, građene,tehnologiju izgradnje,a vrlo retko na vek trajanja ili način i razloge njihovog uništenja i napuštanja.Ipak, takvi izveštaji uspostavljaju hronološku paralelu sa istovremenim naseljima na drugim nalazištima,što nam je poslužilo kao osnova za sintezu podataka koji se ticao stambene arhitekture.

Pored pomenutih izveštaja sa iskopavanja koji su se pokazali nedovoljnim za formalnu analizu arhitektonskih struktura i posledica koje bi sledile iz njihovog menjanja tokom kasnog neolita, korišćena je originalna (nepublikovana) literatura ISP. Ona je obuhvatala dnevnike iskopavanja, foto-dnevnike, terenske skice, planove...,koja se odnosila na lokalitete Zapadne Srbije(Petnica ,Ilića Brdo,Anatema).

Pre pristupanja komparativnoj analizi,koja što zbog nepotpune i neobrađene dokumentacije, što zbog premalo vremena, nije mogla biti sistematska već formalna, tabelarno su obrađeni podaci prikupljeni iz opšte literature i monografija.

OPIS ISTRAŽIVANJA

Prvu fazu istraživanja je obuhvatala izrada tabelarnih pregleda u cilju sagledavanja hronoloških odnosa između različitih lokaliteta kao i arhitektonskih elemenata karakterističnih za horizont stanovanja ili više njih,ukoliko su naselja imala razvijenu vertikalnu stratigrafiju vezanu za graditeljsku aktivnost(Vinča,Banjica,Gomolava). U drugoj fazi je na osnovu oba tabelarna pregleda izvršena sinteza arhitektonskih struktura, izdvajajući kulturne faze, tamo gde je to bilo pouzdano izvodljivo, napominjući podelu lokaliteta po geografskim oblastima gde se to moglo pokazati relevatnim u donošenju odgovarajućih zaključaka. Detaljnom pismenom opisu druge faze (arhitektonske struktureo) prethodiće direktna komparacija pet stambenih objekata sa tri lokaliteta valjevskog kraja sa drugim već pomenutim.

REZULTATI I DISKUSIJA

PETNICAKuća 2 (Sl.1) -nije cela otkrivena. Orijentacija je ista kao i kod kuće 2 na Jakovo -Kormadinu :I-Z. Opredeljena u fazu Vinča-Pločnik IIa(Sl.2). Kuća 3 (Sl. 3) pripada fazi Vinča-Pločnik IIb, kao ipreostale kuće koje će biti navedene. Orijentisana isto kao i kuća na lokalitetu Ilića Brdo : SZ-JI. Dimenzije su 20x11m, kao i kuća 4 na Banjici (Sl. 4). Kuća ima približno pravougaonu osnovu i stabilan zid izgrađen tehnikom pletera, što je slično sa konstrukcijom zidova na Divostinu, Crnokalačkoj Bari i Anatemi. Konstatovana je i podnica (zemljani naboj) kao u kući iskopanoj 1994. na Ilića brdu, Banjici i Opovu. Po sreedini podužne strane nalaze se ukopi za 4 centralna stuba (kojih je,obzirom na dužinu kuće verovatno bilo i do 7). Zabat kuće je bio ukrašen spiralnim motivom (koji se čuva u ISP). Prostor oko kuće je popločan rečnim oblucima , slično pločniku od keramičkih fragmenata na ilića Brdu (Sl.2).

ILIĆA BRDOK/90(Sl.5)-pravougaone je osnove ,orijentisana u pravcu SZ-JI, kao i kuća 3 na petničkom lokalitetu. Imala je trem na podužoj strani koji je držao dva reda stubva koji su ukopani u zajednički rov. Zaniimljiv je nalaz stočića koji ukazuje na postojanje odvojene prostorije za konzumaciju hrane(Starović.A usmena informacija),mada pregradni zidovi nisu konstatovani, jer nije otkrivena cela osnova kuće.K/94(Sl.6) Osnova kuće nije cela otkrivena, pa se ne zna precizan oblik osnove. širina iznosi oko 4m, a dužina se ne zna. Nađena je podnica u fragmentima koja se sreće i na Petnici , Opovu i Banjici. I ako istovremena sa K/90 imala je zasebne ukope za stubove. Oko kuće se pružala okućnica, popločana(slično K3 u Petnici) fragmentima keramike i oblucima koja je mogla pretstavljati ulicu. Udaljenost ove kuće K/90 je oko 9.5m .Kuća je imala “hlebnu peć” postavljenu van kuće.

ANATEMAJedinom otvorenom sondom ,dimenzija 3x5m konstatovani su ostaci kuće čija je ustanovljena orijentacija SI-JZ, koja je karakteristična za većinu obrađenih lokaliteta.što se tiče dimenzija,moguće je utvrditi samo širinu kuće,koja je iznosila oko 4m.Zid je debeo,rađen tehnikom pletera,oblepljen blatom,u sloju od oko 20 cm-što se može uporediti sa zidovima kuća na Petnici,Divostinu,Crnokalačkoj Bari.Pod je uglačan od zemljanog naboja na oblicama i substrukciji od oblutaka,koja je ipak bila nestabilna.Sličan,tako složen pod imala je i kuća 4 na Gomolavi koja pripada fazi VPIIa (Sl.7).

ARHITEKTONSKE STRUKTURE

Izrada zidova je sprovođena na dva načina.Stubovi su postavljani na znatnom,

približno istom rastojanju,a između njih je preplitano pruće od savitljivog drveta.Moguća je i tehnika gustog ukopavanja kolja koje je kao i prethodna konstrukcija bila oblepljena debljim ili tanjim slojem gline koja je često bivala mešana sa plevom ili slamom koje su imale vezivnu funkciju i sprečavale pucanje zidova.

Na svim lokalitetima koji su obuhvaćeni analizom u obe faze Vinča-Pločnik javlja se konstantno isti materijal drvo i glina, sa ili bez pleve.Preplet kao tehnika gradnje se javlja na Crnokalačkoj Bari i Divostinu ( Pomoravlje ), Petnici i Anatemi (zapadna Srbija). Tehnika gustog redjanja kolja primećena je na Banjici i Opovu ( Vojvodina ). Svi primerima navedeni lokaliteti pripadaju mladjoj fazi Vinča-Pločnik ( IIa i IIb )-samo se na Banjici pomenuta tehnika susrece i u starijoj kulturnoj fazi (V-P I). U tehnici pletera su redovno izradjivani pregradni zidovi u slučaju da je kuća imala veći broj prostorija. Debljina zidova varira od 0,15 (na Kormadinu ), do 0,8 metara (na Banjici), što moze biti uslovljeno težinom konstrukcije (a u direktnoj je vezi sa dimenzijama kuće ), ili položajem objekta u okviru naselja, što može biti arhitektonsko rešenje za termoizolaciju ako kuća ima periferan položaj u naselju I direktno izložena vetru.

Mogući tehnički napredak se moze zapaziti u načinima ukopavanja stubova, obzirom da je za mladju fazu gradnje, kako navodi Brukner, npr. u Gomolavi karakteristično kopanje jednog, zajedničkog rova, sto je znatno olakšavalo posao i samo učvršćivanje zidova. Zaista, kod K3/73 na Gomolavi se uočavaju zasebni ukopi stubova, a na mladjoj kući 1/77 zajednički temeljni rov.

Medjutim ovaj način ukopavanja moguć je samo kod izrade zidova tipa pletera,jer ukopavanje jednog po jednog koca koji treba da se dodiriju(Banjica,Opovo) ne bi u tom slučaju imao smisla, što ukazuje da se ni sa ovog aspekta evolucija u gradenju ne može precizno definisati. Postavljanje ovakve univerzalne postavke o evoluciji, govoreći o načinima ukopavanja stubova ne ide u prilog ni situacija na lokalitetu Ilića Brdo gde se kod dve istovremene kuće javljaju obe tehnike gradnja. Pored stubova ugradjenih u spoljašnje zidove mogli su se na pojedinim lokalitetima uočiti i ukopi po sredini podužne strane kuće koji su pripadali centralnim stubovima koji su nosili krovnu konstrukciju.Uočavanje ovakvih ukopa indicira na nemogucnost da spoljašnji zidovi nose celu krovnu konstrukciju, iz čega sledi da su centralni stubovi pripadali isključivo kućama vecih dimenzija(Selevac,Banjica,Petnica). Još jedan od bitnih elemenata koji može doprineti proučavanju razvoja u arhitekturi je složenost izrade poda.Materijali koji su bili upotrebljavani pri izgradnji supstrukcije kao i debljine poda variraju u više tipova.Na Gomolavi,Kormadinu i Obrežu drvenu podlogu koja je premazivana debljim slojem gline cini sloj greda i oblica.Jednostavnija varijanta se susreće na Banjici,Opovu i Petnici,gde ne postoji drvena supstrukcija,vec samo sloj nabijene, zapečene zemlje.Supstrukcija se javlja i u vidu šljunka(Selevac) ili gole,čvrste stene(Valac) koja je potom premazivana slojem gline.Osim navedenih javljaju se i kompozitni podovi koji sadrže naboj pored oblica i šljunka(ili oblutaka) sto je slučaj u Gomolavi(K4) i Anatemi.Svaka supstrukcija je pre uslovljena prirodnim okruženjem I izborom mesta za naselje( obilje lesa za naboj, drveta za podpatosnice, blizina neke plavine za šljunak, reke-obluci) nego napretkom u arhitektonskim rešenjima. Svakako, debljina poda I njegova supstrukcija direktno utiču na stepen izolacije (od vlage, tiplote, glodara) kao I trajnost I stabilnost objekta, ali postojanje jednostavnog naboja na nekoliko finalno-vinčanskih nalazista ( Opovo, Banjica, Petnica, Ilića Brdo) ne idu u prilog to postavci.

Zbog male ptpornosti materijala korisćenog za pravljenje krova, on je najmanje očuvani deo kuće, koji se iskopavanjima može utvrditi. Pretpostavlja se da su ga činile podužne I poprečne grede preko kojih je nabacivana slama, buseni trave, granje I pruće čiji se ostaci ne uočavaju. Krovovi su uglavnom bili dvoslivni I u slučaju većeg raspona zbog znatne širine kuće( za vise od 4 m), podupirani su sa jednim , dva ili redom centralnih stubova postavljenih po sredini kuće(Selevac, Banjica, Petnica, Ilića Brdo). Zanimljiva situacija uočena je pri pokušaju rekonstrukcije kuće K/94 na Ilića Brdu gde u jednom delu kuće, koji može biti centralni(što se ne može utvrditi jer nije otkrivena cela osnova kuće) postoje četiri ukopa na

relativnom razmaku od 1m (sl. 6). Moguće resenje je da su dva stuba držala poprečnu, a dva stuba podužnu gredu konstrukcije krova što je neuobičajen slučaj.

Kao deo kućnog inventara često su prisutne peći, ognjista, bukranioni, mangali, pitosi… Čak se na nekoliko nalazišta (Ilića Brdo, Divostin, Vinča) uočava I veći četvrtasi objekat uglavnom tumačen kao žrtvenik, koji iako je udubljen kao kadica bi mogao predstavljati neolitski sto. Takvo tumačenje moglo bi doprineti tačnoj lokaciji prostorije u objektu koja je korišćena kao trpezarija. Peći su, ukoliko su postojale u objektu ili van njega, gotovo uvek, bar fragmentalno očuvane, upravo zbog svoje čvrste konstrukcije (Vinča, Divostin, Banjica, Anatema). Specifičan je nalaz tzv “hlebne peci” na Ilića Brdu čije se ložište nalazi van, a sama peć u kući gde je vršena termička priprema hrane. Ognjišta su prisutna u neolitskim kućama i u mlađoj I u starijoj fazi, a dešava se da jedna kuća ima nekoliko ognjišta (Divostin) ili pored ognjišta i peći (K2-Vinča).

ZAKLJUČAK

Iz izloženog sintetizovanog materijala, koji je posvećen tehnici izgradnje stambenih objekata I već izloženih analitičkih rezultata nije moguće sa adekvatnom preciznošću tvrditi da razlike u fundamentu izgradnje poda mogu biti osnova za pretpostavku o razvoju stambene arhitekture. Nasuprot tome promena u nosačima krova je uočljiva jer se u starijoj fazi, kada su dimanzije kuća manje, nosači u vidu centralnih stubova i ne pominju-već su to sami spoljni zidovi. Ova promena je svakako posledica uvećanih dimenzija kuća, za koje je bilo neophodno obezbediti dodatne podupirače, koji su neretko nosili i pregradne zidove ukoliko ih je bilo. Zbog nedovoljno podataka sa lokaliteta faze VPI o dimenzijama kuće, za zaključak da je za mlađu fazu tipično građenje većih kuća korišćeno konačna interpretacija o naseljima I stanu Vinčanske grupe (Garašanin, M. I Stalio, B.).

Ako se govori o organizaciji naselja, može se reći da je reljef jedan od faktora koji je uslovljavaju. Valač I Petnica pokazuju sličnost zbog izražene inventivnosti u korišćenju prostora, smeštanjem naselja na veštačke (Valač) I prirodne terase (Petnica).

Objekti u naselju takođe su se prilagođavali terenu tj njegovim odlikama: nagibu, morfološko-pedološkim odlikama I mikro-klimi. To se uočava u orijentaciji kuća, stim da je jedna veoma česta: SI-JZ. Na taj način je jedna od podužnih strana kuće tokom dana bila više osunčana (južna), pa se može pretpostaviti postojanje prozora ili ulaza upravo sa te strane. Teško je međutim da se takvo orijentisanje kuća ponavlja u različitim krajevima zbog iste mikro-klime. Time se otvara pitanje eventualnih tradicijskih korena u orijentisanju kuća. Izuzetke u ovoj “pravilnosti” čine Petnica I Jakovo (I-Z), kao I mlađi horizont Petnice I Ilića Brdo (SZ-JI).

Opšte odlike arhitekture Valjevskog kraja se u znatnoj meri uklapaju u postojeću semu koja se tiče arhitekture poznog neolita (izgradnja zidova, poda, postojanje centralnih stubova), ali postoje I izvesna odstupanja, npr. orijentacije kuće u Petnici I Ilića Brdu (SZ-JI) koja nije uobičajena kao više rasprostranjena orijentacija (SI-JZ). Osim toga specifičan raspored stubova se uočava unutar kuće na Ilića Brdu koji ne nalazi sličnost ni sa jednim od lokaliteta.

Arhitektura finalnog neolita, odvojena od konteksta ostalih elemenata, koji čine deo neophodan za razumevanje promena do kojih je dolazilo tokom perioda od oko 600 god. (koliko obuhvata faza Vinča Pločnik)-keramike, kostiju, ekonomike… teško može ukozivati na radikalne I velike promene. Ono što se dešavalo u tom periodu u neolitskom društvu, ostavilo je traga na globalno rešenje stana ili celog naselja, ali se te promene daleko teže uočavaju u periodu od 50 do 100 god, gde bi npr analiza keramičkih, kamenih, koštanih I dr nalaza, dala preciznije I potpunije podatke o ekonomiji kao posledici u promeni tradicije I kulture življenja uopšte.

LITERATURA

Anđelković-Despotović, Z. 1992. Arheološka iskopavanja neolitskog lokaliteta Ilića Brdo u selu Čučuge. Zbornik Narodnog Muzeja XIV-A: 93-102

Brukner, B. 1987. Novi prilozi proučavanju formiranja neolitskih I eneolitskih u jugoslovenskom Podunavlju. Materijali 14: 47-52

1980. Naselje vinčanske grupe na Gomolavi (neolitski I rano eneolitski sloj). Rad vojvodjanskih muzeja 26: 5-55. Novi Sad

1965. Neolitski I rano eneolitski sloj na Gomolavi. RVM 14. Novi Sad1962. Praistorijsko naselje na potesu Beletinci kod Obreža. RMV 11: 89-122. Novi

Sad1972. Gomolava, Hrtkovci, Ruma-višeslojno nalazište. AP 14.. Beogad: ADJ1973. Gomolava, Hrtkovci, Ruma-višeslojno nalazište. AP 15. Beograd: ADJ1974. Gomolava, Hrtkovci, Ruma-višeslojno nalazište. AP 16. Beograd: ADJGalović, R. 1959. Predionica-neolitsko naselje kod Prištne. Priština: Muzej Kosova I

Metohije.Garašanin, D. I. Garašanin, M. 1979. Supska “Stublina”- praistorijsko naselje

vinčanske grupe. Beograd: Narodni Muzej1953. Zapadna Srbija u doba prvobitne istorije. Arheološki spomenici I nalazišta u

Srbiji-Zapadna Srbija IX. Beograd:SAN1958. O poreklu I hronologiji balkanskog neolita. Starinar organ Arheoloskog instituta

SAN; n s 7-8 Beograd:SAN1955. Neolitsko naselje u Žarkovu. Starinar organ Arheoloskog instituta SAN; n s; 3-

4: Beograd: SANGlišić, J. 1962-1963. Stratigrafija naselja vinčanske grupe u Prdionici kod Prištine.

Glasnik muzeja Ksovo I Metohije VII-VIII. Priština.Glišić, J. I. Jovanović, B. 1961. Neolitsko naselje na Kormadinu kod Jakova. Starinar

n. s., XI.Beograd: Arheološki institutGrbić, M. 1958. Prestanak neolita u Srbiji I susedne veze I paralele. Izsledevanija na

čast na alad d/Dečev. Sofija: Bugarska akademija1965. Geografski položaj praistorijskih naselja u Srbiji. Saopštenja.BeogradZotović, M. 1988. Osnove eneolitskog razvoja u JZ Srbiji. Užički zbornik: 17Jež, Ž. 1985. Pregled neolitskih I eneolitskih kultura gornje Kolubare. Istraživanja 2:

43-57, ValjevoJovanović, B. 1961. Stratigrafija naselja vinčanske grupe kod Kosovske Mitrovice.

Glasnik muzeja KiM VI. Priština: Muzej KiM 1965-1966. Gomolava-iskopavanja. RVM 14. Novi SadJovanović, B. I Glišić, J. 1961. Fafos II, Kosovska Mitrovica-naselje vinčanske

kulture. AP 3Korošec, J., Benac, A., Garašanin, M.,Garašanin, D., 1951. Oko “problematike”

Vinče. Glasnik zemaljskog muzeja u Sarajevu. SarajevoMcPheron, A. and Srejović, D. 1988. Divostin and neolithic of central Serbia.

Kragujevac-PittsburgPetrović, J. 1992. Arhitektura kuće 4 na Gomolavi: naselje mlađe vinčanske kulture.

RVM 341984. Gomolava, Novi Sad.Stalio, B. Naselje I stan neolitskog perioda. Neolit centralnog Balkana.1968.Tasić, N. Praistorijsko naselje kod Valača. Glasnik muzeja KiM II, Priština, 1957.1960.Završna istraživanja na praistorijskom naselju kod Valača. GMKiM IV-V,

PrištinaTasić, N. , Srejović, D. , Stojanović, B. 1990. Vinča-centar neolitske kulture u

Podunavlju. Beograd