Śródmieście 2

7/23/2019 rdmiecie 2

1/16

CZWARTEK20 WRZENIA 2007

TEKST:RYSZARD BONISAWSKIJOANNA PODOLSKA

REDAKCJA:JOANNA PODOLSKA

ZDJCIA:RADOSAW JWIAKMAGORZATA KUJAWKATOMASZ STACZAKSERGIUSZ PCZEK

PROJEKT GRAFICZNY:MACIEJ KAKUS

SKAD:STEFAN BRAJTER

KOREKTA:ZESP

BEZPATNY DODATEKDO GAZETY WYBORCZEJ

Na zdjciu: Kopuahotelu Polonia, widok

od ul. Kiliskiego

DRDMIECIE

CZ DRUGA

S P A C E R O W N I K

DRDMIECIE

CZ DRUGA

Patronat medialny:


2/16

+ Spotykamy si przy wejciu na teren daw-nej elektrociepowniEC-1 dzkiej przy ul. Kili-skiego 74.

Gwatowny rozwj przemysu w XIX w. zmie-ni d w metropoli, liczc w 1900 r. ponad300 tys. mieszkacw. Nad miastem wyrasta-y potne kominy zasnuwajce niebo kbamiczarnego dymu, ktry by przez wiele lat sym-bolem odzi. Kada fabryka miaa wasn ko-

towni i maszyn parow, a hale, mieszkania iulice owietlano gazem. Jedynie garstka osb

1

trywaa niewielka lokalna elektrownia zbudo-wana na terenie zajezdni przy ul. Tramwajowej.

Starania o budow elektrowni w odzi pro-

wadzono ju w kocu XIX stulecia, w 1900 r. nie-mieckie Towarzystwo Akcyjne Siemens i Hal-ske uzyskao nawet zgod wadz miasta i kon-cesj na eksploatacj elektrowni. Odstpiono jinnemu niemieckiemu Towarzystwu Elektrycz-nego Owietlenia z 1886 r. z siedzib w Peters-burgu, ktre 25 maja 1906 r. na placu ssiaduj-cym ze stacj kolejow d Fabryczna, przyul. Targowej 1, rozpoczo prace budowlane.Wczeniej - 7 maja - w celach promocyjnych uru-chomiono prdnic w Grand Hotelu (Prowizo-rium I) i kablem przesano energi do arwekw sklepie American Diamant Palace przy ul.Piotrkowskiej 37. Podobny propagandowy efektuzyskano w lipcu po przyczeniu silnika elek-

trycznego, napdzajcego krosno w fabryce A.Domaniewicza (ul. Wlczaska 38).Rwnolegle z dziaaniami marketingowy-

mi postpowaa budowa elektrowni, instalo-wanie podstacji transformatorowych i uka-danie sieci przesyowej. Wszystkie praceukoczono w rekordowym czasie i 18 wrze-nia 1907 r. czyli niemal dokadnie 100 lat te-mu! dzka Elektrownia rozpocza produk-cj energii w oparciu o dwa turbozespoy omocy 1,3 MW kady. Nastpne lata przynio-sy wzrost produkcji, 7 turboprdnic i 15 ko-tw podnioso moc elektrowni do 21 MW.Prd przesyano sieci dugoci 200 km.Na terenie elektrowni znajdoway si trzy

studnie, jedna z nich osigna rekordowgboko 563 m.

zainteresowanych rozwojem techniki wierzy-a w rychy przewrt przemysowy zwizany zelektrycznoci. odzianie zetknli si z t tech-niczn nowink ju w 1886 r. Wprowadzono jdo fabryki Karola Scheiblera. Rok pniej elek-tryczne wiato zajaniao w budynkach willo-wych w pasau Ludwika Meyera (dzi ul. Mo-niuszki), a take w fabrykach Juliusza Heinzlaoraz Schwarza, Birbauma i Lowe. W 1898 r. uru-

chomiono w odzi elektryczne tramwaje (pierw-sze w Krlestwie Polskim). Ich trakcj zaopa-

2 | SPACEROWNIK | RDMIECIE - CZ 2

ELEKTROCIEPOWNIA

Pierwszy powakacyjny Spacerownik zaczynamy przy elektrociepowni EC-1 przy ul. Kiliskiego. Powd nie-

bagatelny. Wanie we wrzeniu d wituje stulecie energetyki. Poza tym, ta okolica niedugo ma cakowi-cie si zmieni: wok dawnej elektrowni powstanie centrum konferencyjno-kongresowe i orodek sztuki z pla-

cem Katarzyny Kobro oraz ulicami czterech kultur. d zyska kolejn wspania przestrze. Miejmy nadziej, e sta-nie si to bez uszczerbku dla poprzemysowych zabytkw odzi. Oprcz elektrociepowni na trasie mamy te wiele

innych ciekawych obiektw: dwie cerkwie, wspaniay gmach sdu, budynki szkolne, pikne kamienice Spotykamy si w niedziel o godz. 15 przy ul. Kiliskiego 74, by przej ca proponowan przez nas tras. Dotrze-

my okrn drog do placu Wolnoci, ktry niegdy jako Nowy Rynek by sercem przemysowej odzi. Zapraszamydo poznawania odzi razem z nami. Prosimy te o wszelkie uzupenienia do naszych Spacerownikw. Moe znaj

Pastwo jakie anegdoty zwizane z opisywanymi przez nas miejscami: historie budynkw i ludzi. Podczas naszychwsplnych wdrwek po odzi dowiadujemy si od Pastwa bardzo duo ciekawych rzeczy. Czekamy na kolejneopowieci. Liczymy te na uwagi krytyczne, by adne bdy i przeoczenia nie trafiy do przyszej ksiki.

RYSZARD BONISAWSKI, JOANNA PODOLSKA

Listy z dopiskiem Spacerownik prosimy kierowa na adres:Gazeta Wyborcza, ul. Sienkiewicza 72, 90-318 d

e-mail: [email protected]

Nowa Centrala od poudniowego zachodu na fotografii ze szklanego negatywu

ARCH

IWUM

ZESA


3/16

W 2006 r. dawna elektrociepownia dzkaEC-1 zostaa przekazana miastu. Na tereniedawnego zakadu ma powsta nowoczesnecentrum kultury. Do zaprojektowania 90 hek-tarw w samym rodku odzi - okolic dworca,nieczynnej elektrowni, dzkiego Domu Kul-tury i orodka lokalnej TVP zaproszony zo-sta luksemburski architekt Rob Krier. Pomysjest taki, aby powstao w tym miejscu m.in. Cen-

trum Kulturalne Sztuki wiata zaoone przezfundacj stworzon przez reysera Davida Lyn-cha, dzkiego biznesmena Andrzeja Walcza-ka z Grupy Atlas i szefa festiwalu Camerima-ge Marka ydowicza.

- To bdzie Specjalna Strefa Kultury - zapo-wiada Walczak. - Chcemy da ycie temu, oczym od lat mwimy, czyli czterem kulturom.Trzeba powtrzy mit z pocztku XIX wieku,ktry uczyni z odzi raj przemysowy. Terazchodzi nam o raj dla ludzi i wykorzystanie dojego zbudowania kultury i sztuki.

Dziaania s planowane w dwch etapach.Pierwszy dotyczy miejsca, gdzie przeniesie sifestiwal operatorw filmowych Camerimage.

- Industrialne budynki w odzi maj nie-powtarzaln jako! Na dodatek techniczne

elementy s bardzo malownicze. Elektrow-nia EC-1 z secesyjnymi detalami to szczeraarchitektura, duo bardziej ni Centrum Pom-pidou w Paryu, ktrego faszywy image niema wiele wsplnego z funkcj uwaa RobKrier. Zaprojektowa m.in. rynek Katarzyny

Kobro, a przy nim - oprcz nowoczesnegocentrum festiwalowo-kongresowego - mu-zeum sztuki, z ktrego witryn obrazy majpatrze na przechodniw. Od rynku bd od-chodzi cztery ulice: Polska, Rosyjska, Nie-miecka, ydowska.

3RDMIECIE - CZ 2| SPACEROWNIK

%

HISTORIA DZKIEJ ENERGETYKI

Pierwsze cztery elektryczne latarnie zapony wpoowie 1908 r. na Rynku Nowego Miasta(obecny plac Wolnoci), liczba lamp ulicznych ro-sa stopniowo do 163 w 1914 r. i przez wiele lat

przegrywaa konkurencj z latarniami gazowymi.W tym czasie indywidualni odbiorcy mieli zain-stalowanych prawie 180 tys. lamp elektrycznych,a zakady przyczyy 3200 silnikw.Odbiorcami energii byy pocztkowo gwniezakady pracy, wykorzystujce j do zasilanianapdw, zaledwie 10 proc. energii przeznacza-no na owietlenie. W kilku najwikszych dz-kich zakadach wybudowano w tych latachwasne, przemysowe elektrownie.Wybuch wojny w 1914 r. przynis dzkiemuprzemysowi znaczne zniszczenia, niemieccyokupanci zdewastowali rwnie urzdzeniaelektrowni. Wywieli do Niemiec dwa najnow-sze turbozespoy, zrabowali 100 ton miedzia-

nych kabli i tak sam ilo kabli oowianych.Produkcja energii spada do 20 proc.Po odzyskaniu niepodlegoci przystpiono doszybkiego usuwania skutkw wojny. W kocu1923 r. moc elektrowni osigna prawie 29MW. Ogromnym problemem okazaa si sprawawasnoci. Po picioletnich pertraktacjachutworzono dzkie Towarzystwo ElektryczneSp. Akc., ktre przejo akcje dawnego Towarzy-stwa i zobowizao si po 40 latach eksploatacjiprzekaza elektrowni miastu. Wszystkie te za-biegi wok przejcia praw wasnoci miaycharakter aferalny, rozpalay dzk pras i or-ganizacje polityczne, a wielu odzian byo prze-konanych o tym, e midzynarodowa klika kom-

binatorw nieprawnie wesza w posiadanie ak-cji Towarzystwa. Prawie 80 proc. akcji trafio wobce rce, 20 proc. przypado w udziale Magi-stratowi Miasta odzi. Zarzd miasta uzyskazapewnienie, e waciciele elektrowni rozpocz-

n jej rozbudow i zainstaluj bezpatnie 1500lamp ulicznych.Zgodnie z obietnic nowa spka przystpi-a do modernizacji i rozbudowy elektrowni,wykupiono w tym celu tereny fabryczne Ot-tona Goldamera i Jzefa Kluka pooone

przy ul Kiliskiego 74/76 oraz przy ul. Prze-jazd (dzi Tuwima) 46 z fabryk Icka Prusi-nowskiego.W 1930 r. w wysokim, charakterystycznym bu-dynku, o nowoczesnej konstrukcji uruchomionotzw. Now Central. czna moc elektrowniosigna 70,75 MW, byo w niej 8 turbozespo-w, 24 koty oraz potne drewniane chodniekominowe, w ksztacie wielkich beczek. Wypro-dukowan energi dostarczano do 90 tys. od-biorcw sieci kablow o dugoci 724 km i sie-ci napowietrzn liczc 357 km. W 1939 r.dodano dziewity turbozesp o mocy 30 MW.W tym czasie dzka elektrownia zaliczana by-a do najnowoczeniejszych i najwikszych w

kraju.Gdy wybucha II wojna wiatowa d zosta-a wczona w granice Rzeszy, dlatego nie-mieccy okupanci tym razem nie niszczyli urz-dze, traktujc je jako swoj wasno. Dopie-ro w kocu wojny zdecydowali si na demon-ta kabli i czci z metali kolorowych przezna-czonych dla przemysu zbrojeniowego, a u pro-gu wyzwolenia wywieli cay zapas wglaoraz znaczn ilo urzdze. Odnaleziono jepniej w okolicach Drezna i przywieziono doodzi. Po wojnie dzkie fabryki potrzebowayznacznych iloci pary technologicznej, dlategokonieczne stao si przystosowanie starejelektrowni do prac ciepowniczych i zaprojek-

towanie dodatkowo trzech duych elektrocie-powni.Od 1953 r. popyna para dla przemysu, a podwu latach rozpoczto wznoszenie zespouelektrociepowni EC-2 przy ul. Wrblewskie-

go 26. W 1957 r. oddano go do uytku, a w1960 r. poczono z EC 1.W tym czasie powsta projekt kolejnych elektro-ciepowni, EC 3 zbudowano na Bautach przyul. Pojezierskiej 70 (1968 r.), a EC 4 wzniesionona Widzewie przy ul. Andrzejewskiej 5 ( w 1977

r.). Nad budynkami produkcyjnymi powsta naj-wyszy komin w odzi liczcy 212 m.W 1993 r. przeksztacono przedsibiorstwopastwowe w jednoosobow spk SkarbuPastwa. dzki Zakad EnergetycznyS.A.(ZE S.A.) to spka zajmujca si sprze-da i dystrybucj energii elektrycznej, wostatnim czasie przesza powane przeobrae-nia zwizane z konsolidacj rynku energetycz-nego w Polsce oraz zmianami w prawie ener-getycznym.W 2005 r. minister skarbu podpisa umowsprzeday 85 proc. akcji Zespou Elektrociepow-ni w odzi S.A. na rzecz spki Dalkia Polska S.A.,ktra dostarcza ciepo dla 500 tys. mieszkacw

odzi, 272 zakadw pracy, 345 sklepw.dzki Zakad Energetyczny S.A. wraz z Pol-skimi Sieciami Elektroenergetycznymi, z sied-mioma innymi spkami dystrybucyjnymi orazz BOT Grnictwo i Energetyka SA i ZespoemElektrowni Dolna Odra tworzy Polsk GrupEnergetyczn (PGE).Biuro Obsugi Klientw ZE znajduje si wewspaniale zachowanej sali marmurowej przyul. Tuwima 58 (miejsce, ktre koniecznietrzeba zobaczy, budynek otwartyw godzinach pracy BOK).

Osoby zainteresowane historidzkiej techniki mog sign

do wydanej wanie przez wy-dawnictwo Hamal Andrzeja Ma-

chejka ksiki Beaty Kowalskiej--Wajnkaim pt. 100 lat dzkiej

energetyki .

Jedna z wizji zagospodarowania okolic Dworca Fabrycznego. Na czerwono zaznaczonobudynki projektowane, na biao - istniejce

FUNDACJAS

ZTUKWIATA


4/16

+Mamy nadziej, e pomysy architektwnie doprowadz do wyburzenia historyczne-go budynku Dworca Fabrycznego. Jest reliktemdawnej fabrycznej odzi i powinien przetrwana pamitk czasw ziemi obiecanej, nawetgdyby mia zmieni swoj funkcj.

Gmach dworca zosta zbudowany w 1868 r.wedug projektu Adolfa Schimmelpfenniga.Bya to duga budowla cignca si wzdu pe-ronu, bo - jak podkrelaj znawcy architektu-ry - w tamtych czasach zasad byo, e dugodworca odpowiadaa dugoci skadu poci-gu. Budynki miay rn wysoko, cz by-a parterowa, cz pitrowa. Pod koniec XIXw. pojawia si dwupitrowa budowla zako-

czona neorenesansowymi wykoczeniami.Plac przed budynkiem, ktry kiedy zapenia-y doroki i wozy przewoce towary z poci-gu do fabryk, teraz zajmuj autobusy.

Ciekawostk jest, e rozgazienie czce di Koluszki wybudowano w rekordowym tempie62 dni, od wrzenia do listopada 1865 r.. Zanim

jednak stan nowy budynek dworca przy zbie-gu Skadowej i Widzewskiej (dzi Kiliskiego) -szyny kolejowe koczyy si na ulicy Sienkiewi-cza. Tymczasowa stacja kolejowa staa w miej-scu dzisiejszego dzkiego Domu Kultury.Warto te przypomnie, e Dworzec Fabrycznyzagra kluczow rol w filmie Krzysztofa Kie-

lowskiego pt. Przypadek ze wietn rol Bo-gusawa Lindy. Bohater trzykrotnie przemierza

2

Tajna redakcja zostaa odkryta w nocy z 22 na23 lutego 1900 r., a przyszy Marszaek Polskitrafi do wizienia przy ul. Gdaskiej 13, gdziespdzi dwa miesice. Z odzi zosta przewie-ziony do warszawskiej Cytadeli. W 1919 r. Ra-da Miejska odzi przyznaa mu tytu Honoro-wego Obywatela odzi. Teraz jego pomnik wi-

ta z daleka przyjedajcych do odzi tury-stw.

+Pomnik Marszaka Jzefa Pisudskiego stanw 1997 r. Autorem rzeby by dzki artystaZbigniew Wadyka. Pracowa nad dzieem bli-sko pi lat. Czasami pod pomnikiem odby-way si uroczystoci, kadziono kwiaty, aledla wikszoci odzian nie byo to miejsce zna-ne. Modzi deskorolkarze wykorzystywali py-t pomnika do swoich wicze. Moe teraz b-dzie inaczej. Niedawno teren wok DKuporzdkowano: pooona zostaa kamiennanawierzchnia, zamontowano parkowe owie-tlenie, pojawiy si nowe zielece.

+Hotel Centrum(ul. Kiliskiego 59/63) ma wiet-n lokalizacj: blisko ul. Piotrkowskiej i w bez-porednim ssiedztwie dworca kolejowego dFabryczna. To powoduje, e cho nie naley donajbardziej urokliwych hoteli w odzi, chtniekorzystaj z niego przyjezdni. Od kilku lat wgrudniu hotel przeksztaca si w centrum festi-walu operatorw filmowych Camerimage. Totu mieszkaj i baluj najwaniejsi gocie festi-walu. W restauracji mona byo spotka (i tonieraz) Davida Lyncha, aktorw Eda Harrisaczy Willema Dafoe, synnych operatorw m.in.Vittorio Storaro czy Janusza Kamiskiego. Nadeskach dyskoteki i w kasynie bawili si m.in.

Irene Jacob, wiele nocy przetaczy tam Chri-stopher Doyle (operator Hero).

% Niemal naprzeciwko hotelu stoi bardzo ma-lowniczy budynek cerkwi prawosawnej.

+W latach 1880-1884 w eksponowanym punk-cie odzi stana cerkiew pw. w. AleksandraNewskiego.

Usytuowano j na skrzyowaniu dwchwanych ulic: Kiliskiego (wwczas Widzew-

skiej) i Narutowicza (kiedy Dzielnej). Tam-tdy wdrowali wwczas wszyscy przyby-wajcy do ziemi obiecanej gocie i inte-resanci.

Pretekstem do budowy wityni byo oca-lenie cara Aleksandra II z zamachu 2 kwietnia1879 r. (skuteczny zamach, w wyniku ktregocar zosta zabity nastpi dwa lata pniej, za-bjc by Polak Ignacy Hryniewiecki). Budo-wa miaa by wyrazem wdzicznoci miesz-kacw odzi za uratowanie monarchy. Ju6 kwietnia zawiza si komitet budowy, doktrego weszli najwiksi dzcy przedsi-biorcy, m.in. Karol Scheibler, Izrael Pozna-ski i Juliusz Heinzel. Cerkiew powstaa we-dug projektu Hilarego Majewskiego, ktrywzorowa si na budowlach bizantyjskich.

Wzniesiona zostaa na planie omiokta,przykryta jest kopu. W fasadzie ma nie-

wysok wie nakryt maym cebula-stym hemem.

6

5

4

ten sam peron doganiajc (bd nie) pocig ja-dcy do Warszawy.

%Gdy wychodzi si z Dworca Fabrycznego wkierunku ul. Kiliskiego wida modernistycznybudynek dzkiego Domu Kultury i niezbyt ele-

gancki wieowiec hotelu Centrum.

+ dzki Dom Kultury (ul. Traugutta 18) istnie-je od 1954 r., ale jego budowa ruszya w latach30. By to pocztkowo Dom-Pomnik im. Mar-szaka Jzefa Pisudskiego. Budynek zapro-jektowa Wiesaw Lisowski. Tu przed wojnzaczy si do niego wprowadza pierwsze or-ganizacje kombatanckie i niepodlegociowe,

bo wanie z myl o nich powsta.Jzef Pisudski mia akcent dzki w swo-

jej biografii. Przyjecha tu w listopadzie 1899 r.Nalea wwczas do centralnegoKomitetu Robotniczego PPS, byte redaktorem pisma Robot-nik. Wynaj mieszkanie na Ipitrze kamienicy przy ul.Wschodniej 19 nad ska-dem baweny i po-czoch (dzi na tym bu-dynku wisi pamitkowatablica). Pisa artykuy,skada i pomaga dru-kowa konspiracyjne pi-

smo. Przy ul. Wschodniejpowstay dwa numery Ro-botnika, trzeci by w przy-gotowaniu. Przez kilka mie-sicy Pisudski praktycz-nie nie wychodzi z miesz-kania. - Mieszka tu jakwizie. Dla marszakabyo najwaniejsze, ebysi nie zdekonspirowa.By czowiekiem, dla kt-rego sprawa bya zawszewaniejsza od osobi-stych chci - opowiadaGazecie znawca biogra-

fii Jzefa Pisudskiego An-drzej Ostoja-Owsiany.

3


Dworzec d Fabryczna obecnie

Skwer przed Dworcem Fabrycznym ok. 1936 r.

TYG

ODNIK

DWI

LUSTRACJI


5/16


6/16

+ Remont dzkiej cerkwi pw. w. Olgi przyul. Piramowicza 12 zakoczy si w ubiegymroku. Wyglda teraz tak jak przed stu laty. Wewntrzu uwag przykuwa rnorodno ikonz wizerunkami Chrystusa, Matki Boskiej, pra-wosawnych witych, a take przepikny su-fit pokryty wzorami w bajecznych kolorach:czerwonym, zielonym, bkitnym, tym. Za-choway si te dwa kaflowe piece.

Arybiskup Szymon Romaczuk zawsze zdum oprowadza po wityni. - Ten drewnia-ny ikonostas by przygotowywany dla cerkwi

10

+ Po drugiej stronie ulicy widzimy niewielkiskwer, zwany kiedy parkiem Kolejowym, a odlat 60. XX w.parkiem im. Stanisawa Moniuszki.

By to drugi po rdliskach park miejski wodzi. Powsta wedug projektu Hilarego Ma-

jewskiego w 1874 r., wkrtce po wybudowa-niu Dworca Fabrycznego (std pierwsza na-zwa Kolejowy). Ssiadowa te z cerkwi, dla-tego zwany by rwnie parkiem Aleksan-drowskim. W latach 30. ubiegego wieku zy-ska dzisiejszy ksztat. Niestety, nie jest tozbyt przyjemne miejsce. W okresie midzy-wojennym w maej strwce na tyach cer-kwi miecia si Kropla Mleka, dzi ten bu-dynek jest ruin, a aweczki czsto zajmujbezdomni. Jak na miejsce znajdujce si tuprzy dworcu, bdce wizytwk miasta, parknie prezentuje si najlepiej. W 2000 r. prze-prowadzono specjalistyczn pielgnacj naj-starszych drzew i czciowo uporzdkowa-

no teren, ronie tam m.in. wspaniay buk po-spolity.W 1963 r. w parku stano popiersie polskiegokompozytora, autora synnej Przniczki,ktra jest hymnem odzi. Autorami rzeby by-li znani dzcy plastycy Elwira i Jerzy Mazur-czykowie. Pocztkowo pomnik ustawiono zgod-nie z zasadami - frontem na poudnie, tyemdo ul.Narutowicza, kompozytor mg wygrze-wa twarz w socu, ale uliczni przechodnieczuli si uraeni. Po kilku latach zerwano z za-sadami, odwrcono posta tak, aby moga pa-trze na przejedajce tramwaje. Przypomnij-my, e pierwszy pomnik kompozytora posta-wiony tu przed wojn w parku im. Poniatow-

skiego, zosta zburzony przez hitlerowcww 1939 r.

12Aleksandra Newskiego, ale artycie co nie wy-szo z wielkoci i zosta tutaj - mwi. Pokazu-je krzy w carskich wrotach prowadzcych dootarza. Jest na nim napis po grecku: JezusChrystus Krl Chway wszystko zwycia, ana dole zagadkowy odwrcony pksiyc. -Tam gdzie byli Tatarzy zawsze si pojawia p-ksiyc w cerkwiach, ale ciekawe, e dotar ado odzi - tumaczy duchowny. Na szczycieikonostasu znajduje si wizerunek twarzy Chry-stusa, ktry rni si od popularnego veraico-nu brakiem ladw mki na twarzy.

Cerkiew w. Olgi powstaa pod koniec XIXwieku. Bya czci sierocica, ktry dziaa w

tym miejscu do 1954 r. Z sierocica prosto wcho-dzio si do wityni. Do dzi tu obok bocz-nych drzwi wisz wielkie teksty w jzyku sta-ro-cerkiewno-sowiaskim: prawosawne cre-do (wyznanie wiary) i 10 przykaza. - To w pew-nym sensie bya ciga dla dzieci - artuje ar-cybiskup.

wit Olg wida na ikonie po prawej stronieotarza. Trzyma w rku krzy. Bya ksin ki-jowsk, mwi si, e bya chrzecijank, chodopiero jej wnuk w. Wodzimierz w 988 r.ochrzci Ru Kijowsk.

+ Przy ul. Narutowicza 48 stoi elegancka wil-

la Gustawa Schreera. Dom wybudowano w la-tach 1893-1894 wedug projektu Gustawa Lan-dau-Gutentegera w ssiedztwie fabryki, alezosta oddzielony od niej ogrodzeniem. Wil-la miaa charakter kameralny, rodzinny. Odacie zakoczenia budowy wiadczy wkom-ponowany w posadzk sieni napis: Salve1894. Budynek nawizuje stylem do rene-sansu z elementami eklektycznymi. W au-rowe ogrodzenie wkomponowana jest literaS. Wntrza o charakterze mieszkalnym za-choway dekoracje neorokokowe i neorene-sansowe. Dom by w rkach rodziny do wy-buchu wojny. Po 1945 r. miecia si tam m.in.siedziba Towarzystwa Przyjani Polsko-Ra-

dzieckiej. Obecnie w willi znajduje si m.in.biuro Alliance Franaise.

11


ULICA GABRIELA NARUTOWICZA

Dzisiejsza ulica Narutowicza nosi imi polskie-go prezydenta od 1930 r. Wczeniej przez stolat nazywaa si Dzieln.Nowe Miasto koczyo si na poudniu wanie

na ulicy Dzielnej. Bya to pierwotna granicaosady sukiennikw. Pierwsze domy mieszkalnei warsztaty rzemielnikw powstaway niemalwycznie przy ulicy Piotrkowskiej, boczne uli-ce zaczy rozwija si dopiero w latach 70.Od 1869 r. stao przy niej 20 latarni gazowych.Okolica zacza byskawicznie si zabudowy-wa po utworzeniu stacji kolejowej d Fa-bryczna. Wok dworca powstaway hotele, atake luksusowe kamienice. W latach 30.XX w. od ul. Piotrkowskiej do dzisiejszej ul.POW nie wolno byo porusza si samocho-dom, ciarwkom i wozom.

Wiea cerkwi pw. w. Olgi i odnowione kamienice przy ul. Piramowicza

ULICA KS. GRZEGORZA PIRAMOWICZA

Do 1920 r. nazywaa si ul. w. Olgi lubOlgisk. Kilka kamienic przy niej naleao doparafii prawosawnej, dziaay te dwie szko-y, pod nr 6 polsko-hebrajskie Gimnazjum e-skie Towarzystwa ydowskich Szk rednichutworzone w 1916 r. Jego dyrektorem byZygmunt Bromberg-Bytowski, pniej do1939 r. Micha Brandstaetter. Pod nr 7, w do-mu Zeligmannw, dziaaa siedmioklasowaszkoa eska i freblowska Eugenii Jaszu-skiej. Ostatnio odremontowano kilka kamie-

nic, ktre prezentuj si doskonale.

Arcybiskup Szymon Romaczuk


7/16

+Wkamienicy przy ul. Dzielnej 50 (dzi Naruto-wicza 56) tu po I wojnie wiatowej mieszkaJulian Tuwim z rodzin.

+ Przy ul. Narutowicza 50a (dzisiaj 58) byosynne przed wojn Gimnazjum eskie JaninyPryssewiczCzapczyskiej. Wczeniej funkcjo-nowaa tam Szkoa Handlowa nr 2 kupcw iWysza Szkoa Realna dzkiego Stowarzy-szenia Popierania redniego WyksztaceniaHandlowego. Gimnazjum eskie wywodzi-o si z pensji Zofii Schmidtowej Wysza Szko-a Prywatna eska w odzi, odkupiona w1908 r. przez Janin Tymienieck, a nastpniew 1913 r. przez Janin PryssewiczCzapczy-sk. Od 1920 r. przeksztacona zostaa w gim-nazjum humanistyczne, po 1937 r. byo to Pry-watne Gimnazjum i Liceum eskie. W 1939 r.szkoa zostaa zlikwidowana, od 1945 r. byatam 47 szkoa prywatna Janiny Czapczyskiej,upastwowiona jako XII LO (dla dziewczt).

+ Na budynku stojcym przy ul. Narutowi-cza 58 jest duy napis po acinie Collegium Ana-tomicum. Od wielu dziesicioleci ucz si tamprzyszli lekarze. Gmach wybudowano w 1897 r.Nalea do dzkiego Chrzecijaskiego To-warzystwa Dobroczynnoci. Mieci si tamDom Starcw i Kalek. Przez 110 lat brya bu-dynku nie zmienia si, znikno tylko ozdob-ne ogrodzenie, ktre wida na starych foto-grafiach. W dawnej kaplicy mieci si muzeum

anatomii, ktrego niestety nie mona zwie-dza.

15

14

13

+ Po drugiej stronie ulicy jest cig ciekawychbudynkw, na parterach i w piwnicach s skle-piki, restauracje i salony, w tym salon strzye-nia dla psw. Restauracja Orfeusz to ulubio-ne miejsce artystw i widzw teatralnych. Na-wet przez jaki czas nazywaa si RestauracjTeatraln, a jej wntrza ozdabiaa teatralnascenografia i kostiumy. Uwag przycigajzwaszcza rzeby na kamienicy przy ul. Naruto-wicza 45. To atlanty, zwane te niekiedy atla-sami bd tytanami. Postaci osikw dwiga-jcych glob, a w tym wypadku bry grnychpiter kamienicy, byy czstym motywem ar-

chitektury. Kamienica przy ul. Narutowiczapowstaa tu przez I wojn wiatow wedugprojektu Bernarda Landaua. Gmach zostajednak dokoczony dopiero 10 lat pniej we-dug projektu Jzefa Hendzelewicza. Jego wa-cicielem bya wwczas Pocztowa KasaOszczdnociowa. To wtedy w fasadzie umiesz-czono potne postacie mitologicznych atlan-tw. Na dwiganym przez nie gzymsie zacho-wa si jeszcze lad napisu informujcego, ktoby wwczas gospodarzem. Skrt PKO niekt-rzy dzi mylnie rozwijaj jako Powszechna Ka-sa Oszczdnoci.

+ Bezimienna do niedawna (przynajmniej

formalnie, bo by to kiedy kawaek Targowej)uliczka - od ul. Narutowicza do ul. Wglowej- nosi od ubiegego roku imi Witolda Knychal-skiego, twrcy Festiwalu Dialogu Czterech Kul-tur, zmarego w 2006 r. Ma ona z czasem do-chodzi do centrum kultury i sztuki wokEC-1, gdzie zaplanowano ulice czterech kul-tur wsptworzcych d.

+ Jeszcze na pocztku XX wieku w miejscuobecnego placu Jana Henryka Dbrowskiegobyo targowisko. Gospodarze z okolicznychwsi przywozili tu warzywa i owoce. Wczeniejplac nazywany by Cegielnianym bd Targo-wym. To std wzia si nazwa ulicy Targowej,

ktra sza w kierunku poudniowym i dzikoczy si na ul. Tylnej. Jej bieg w kocu XIX

18

17

16 w. przeciy tory kolejowe. W okresie midzy-wojennym postanowiono stworzy w tymmiejscu reprezentacyjny punkt odzi. W 1925r. miasto wykupio ziemi od kilku wacicie-li i zlecio wykonanie projektu. W 1930 r. znie-siono prawo handlowania na placu. Jednymz najwaniejszych budynkw, ktry pojawisi przy placu, by gmach sdu okrgowego.

+ Pierwotnie mia powsta w tym miejscu ze-sp gmachw mieszczcych sd okrgowy, hi-potek i sd grodzki. Zrealizowano tylko czprojektu. Budynek ten jest jednym z najcie-

kawszym przykadw tzw. pmodernizmu warchitekturze polskiej okresu midzywojenne-go, opartego o motywy klasyczne - pisze Krzysz-tof Stefaski, znawca dzkiej architektury.

W latach 30. XX wiekugmach Sdu Okrgowegow odziuchodzi za jedno z najpikniejszych dziepolskiej architektury. Autorem projektu by J-zef Kaban Korski. Ten sam architekt ze swoimsynem Witoldem i Romanem Szymborskimzaprojektowali w latach 50. Teatr Wielki.

Najbardziej charakterystycznym elemen-tem budynku jest relief znajdujcy si tu poddachem w jego centralnej czci. Przedstawiascen sdu mitologicznej Temidy. Po bokachs motywy antycznych rzg liktorskich - w sta-roytnym Rzymie liktorzy byli wykonawca-mi wyrokw sdowych.

W budynku przy placu Dbrowskiego 5nadal mieci si dzki sd okrgowy. Gmachprzetrwa w bardzo dobrym stanie.

Dostojnoci i szlachetnoci zastosowa-nych form silnie oddziauje na widza jedno-znacznie kojarzc si z funkcj, dla jakiej po-

wsta - ze sub prawu i sprawiedliwoci -podkrela Stefaski.

19


%

ULICA POLSKIEJ ORGANIZACJIWOJSKOWEJ

Niewielka uliczka kilka razy zmieniaa nazw.Pocztkowo bya to ulica Skwerowa. ImiPolskiej Organizacji Wojskowej nosia ju wlatach 30., a potem przez chwil po zako-

czeniu wojny. Od 1945 do 1990 r. bya to uli-ca Armii Ludowej. Na rogu znajduje si Ksi-garnia Akademicka. Idziemy wci ul. Naru-towicza. Po obu stronach eleganckie kamieni-ce. W jednej z nich mieszka obecny prezydentodzi Jerzy Kropiwnicki, ktry zaopatruje siw pobliskim warzywniaku.

Collegium Anatomicum, dawny DomStarcw i Kalek ChTD

atlant - podpora w formie posgu mczyzny dwigajcego na ramionach balkon, zwieczenieportalu albo inny element architektonicznyatlas - tytan, brat Prometeusza, za udzia w tytanomachii skazany przez Zeusa na dwiganie

sklepienia nieba


8/16

Na tyach sdu, na kupionej ponad 80 lattemu dziace, powstaje drugi budynek. Bdziepodobnej wielkoci jak ju istniejcy (trzy pi-tra, okoo 9 tys. mkw. powierzchni), poczo-ny ze starym przeszklonym przejciem. Prze-widziano podziemne parkingi, wewntrznedziedzice i superbezpieczn sal rozpraw.

Od strony ul. Narutowicza ma przechodzi wUniwersyteck agodnym pkolem. Zupennowoci bd odrbne korytarze przezna-czone tylko dla sdziw.

Budowa nowego gmachu to pocztek zmianprzy pl. Dbrowskiego. Po rewitalizacji ma sista miejscem spotka i miejskich imprez. Ma-j pojawi si na nim stopnie do siedzenia nawzr amfiteatru, powstanie nowa fontanna, az czasem przy zachodniej pierzei placu staniehotel. Wci jednak centralne miejscezajmowa bdzie Teatr Wielki.

+ Teatr Wielki zacz by stawiany przy placuDbrowskiego 1 ju w 1948 roku, ale jego budowa

trwaa kilkanacie lat. Wobec tego dzka Operazainaugurowaa dziaalno na deskach TeatruNowego 18 padziernika 1954 r. Strasznym dwo-rem. Niektre przedstawienia prezentowanorwnie w Teatrze im. Jaracza. KierownictwoOpery zdawao sobie spraw z przejciowego cha-rakteru tej pionierskiej dziaalnoci i z nadziejczekao na przeprowadzk do wasnej siedziby.

Pomys budowy duego nowoczesnego gma-chu teatralnego powsta ju w latach trzydzie-stych, nie wystarczyo jednak pienidzy napodjcie tego wyzwania. Dopiero w 1948 r. wr-cono do koncepcji wzniesienia Teatru Narodo-wego w odzi. W pnocnej czci dawnegoplacu targowego zaczto kopa doy fundamen-

towe pod przyszy gmach zaprojektowany przezarchitektw: Jzefa i Witolda Korskich orazWiesawa Szymborskiego. Pocztkowe praceprzebiegay bez zahamowa, jednak po 1951 r.sytuacja ulega znacznemu pogorszeniu. Ci-gle zmieniano koncepcje, brakowao materia-w i rodkw, a w tym samym czasie odbudo-

20

elementami neogotyku. W 1938 r. zaduonywaciciel pertraktowa z wadzami odzi wsprawie wynajcia paacu dla miejskiegoschroniska turystycznego. Ostatecznie 19czerwca 1939 r. budynek zakupia na licytacjiIzba Rolnicza i przeniosa tu swoje biura z ul.

Piotrkowskiej 92. Nadal mona tam kupi pysz-ne miody. W paacyku funkcjonuje bank ING.

% Niewielka uliczka po prawej stronie to ulicaSkadowa, a stojcy przy niej potny budynekWydziau Prawa U to dawne eskie gimna-

zjum Miklaszewskiej.

+ Gimnazjum Humanistyczne eskie HelenyMiklaszewskiej to jedna z najbardziej znanychi zasuonych dla odzi szk. Pocztkowo funk-cjonowaa w okazaej kamienicy przy ul. Sien-kiewicza 61. Miaa 11 klas, kilka pracowni, kapli-c i pomieszczenia biurowe. Miklaszewska prze-ja j w 1911 roku. Przeoona szkoy cieszya

si ogromnym autorytetem, wyrazem tego by-a utrzymujca si przez wszystkie lata liczbauczennic przekraczajca 500! Miklaszewskaplanowaa powikszenie szkoy i zbudowaniejej w nowym miejscu, przy ul. Sienkiewicza 42.Na zakupionej dziace prowadzono zajcia spor-towe i rekreacyjne. Kryzys gospodarczy lat 20.stan na przeszkodzie w realizacji planw. Do-piero tu przed wybuchem wojny przeniesio-no szko do nowego gmachu wzniesionegoprzyul. Skadowej 43, w ssiedztwo Sdu Okr-gowego i biurowca Wydziau Wodocigw i Ka-nalizacji. W latach okupacji szko zamknito,a po wojnie przekazano budynek Uniwersyte-towi dzkiemu. Protesty wacicielki i uczen-

nic nie przyniosy oczekiwanych skutkw, wa-dze chyba pamitay o tym, e gimnazjum kszta-cio nie tylko intelekt, ale dbao take o poziomwychowania religijno-moralnego i patriotycz-nego. Dopiero po wielu latach Miklaszanki,czyli dawne absolwentki gimnazjum, przypo-mniay jej patronk, umieszczajc na cianieniewielk tablic pamitkow. Od grudnia ubie-gego roku wisi tam jeszcze jedna tablica, przy-pominajca wydarzenia z grudnia 1981 r. To tu-taj rozegray si dramatyczne wydarzenia zpierwszych dni stanu wojennego, gdy strajku-jcy studenci Uniwersytetu dzkiego zostalirozgonieni przez milicj i ZOMO.

W latach 90. na tyach budynku, na terenie

dawnych magazynw, wybudowano aul i bi-bliotek prawa.

23

wywano Teatr Wielki w Warszawie. Ogromnywysiek osb zaangaowanych w budow dz-kiego teatru, przy jednoczesnym wsparciuwadz partyjnych, doprowadzi jednak do po-mylnego finau. Od 1962 r. udostpniono ze-spoowi Opery sale prb, a 19 stycznia 1967 r.przedstawieniem Halki otwarto Teatr Wiel-

ki w odzi. Jego nazwa wywoywaa w sercachodzian historyczne skojarzenia z teatrem Fry-deryka Sellina. Nowy gmach mieci rwnie1250 osb, ale jego scena i widownia naleaydo najnowoczeniejszych na wiecie! wietnaakustyka i doskonaa widoczno, rewelacyj-ne rozwizania techniczne, potna scena,ogromne zaplecze magazynowe, idealne wa-runki do prb, wygodne garderoby - szy w pa-rze z wysokim poziomem wykonawcw.

% Wracamy do ul. Narutowicza, gdzie w jednej zkamienic mieci si synna Solo Pizza.

+ Przy ul Narutowicza

57 funkcjonowala kiedyMechaniczna FabrykaPoczoch i RkawiczekHenryka Szmulowicza.Pierwsza zostaa zaoo-na w 1905 r. przy ul.Piotrkowskiej 112, kolej-na powstaa po 1923 r.wanie przy Narutowicza. Zatrudniaa 120robotnikw, produkowaa 30 000 tuzinwpoczoch i skarpet oraz 4 tys. kg dzianiny r-kawiczkowej. Od frontu stan dom przemy-sowca. Teraz w oficynie dziaa szkoa Jzy-kw Obcych PRIMA, jedna z pierwszychotwartych w odzi po 1989 r. Na dziedzicu

mona zobaczy skromn rzeb kobiety (nazdjciu).

+ Tu obok przy ul. Narutowicza 59 stoi ele-gancki paac Jezajasza (Szai) Kestenberga zbu-dowany po 1923 r. wg projektu Henryka Hir-szenberga. Jest eklektyczny z dominujcymi

22

21


Wieczorna iluminacja Teatru Wielkiego

Paac Jezajasza Kestenberga


9/16


10/16

Latarnik mia przydzielone ulice, codziennie wie-czorem przystawia drabin do latarni, wchodzi,otwiera klosz i zapala latarnie, a rano je gasi.Owietlenie gazowe ulic i placw zlikwidowanow odzi dopiero w 1964 r. Miasto owietlay jutylko lampy elektryczne, gwnie arowe i sodo-we. Nie byo wic ju miejsca dla latarnikw.

Obecnie Gazownia dzka dostarcza gazdo blisko 386 tys. odbiorcw indywidualnychi zakadw przemysowych.

% Dochodzimy do miejsca, gdzie czy si kilkaulic. Uniwersyteck przecina ul. Jaracza, dochodzido niej ul. Kamiskiego (przed wojn Magistrac-

ka, po wojnie Buczka). Skrcamy w ul. Jaracza.

+ Instytut Archeologii i Katedra Etnologii Umie-ci si w dawnej fabryce Wienera przy ul. Jara-cza 78. Towarzystwo Akcyjne Wyrobw We-nianych M. A. Wienera, powstao w 1908 r. poprzeksztaceniu fabryki tkanin wenianych za-oonej w 1864 r. przy ul. Piotrkowskiej 34 (rcz-na produkcja). Potem zostaa przeniesiona napasa Meyera (produkcja mechaniczna), a na-stpnie w 1906 r. na ul. Cegielnian (teraz Jara-

cza) do nowych budynkw. Fabryka posiadaaprzdzalni weny i tkalni na 1400 krosien, za-trudniaa 1140 osb. Powanie zniszczona przezniemieckich okupantw w 1915 r. zostaa uru-chomiona ponownie dopiero w 1929 r. Od wie-lu lat suy dzkim studentom. Niedawno namurach fabryki pojawio si spore graffiti.

27

nianej (obecnie Jaracza). W stopniowo powik-szanym gmachu produkowano tkaniny wenia-ne i przdz bawenian. W 1913 r. utworzonospk akcyjn wyrobw bawenianych. Fabry-ka doznaa w latach I wojny wiatowej powa-nych zniszcze, w 1927 r. ogoszono upado fir-my. W 1935 r. zostaa wystawiona na licytacj i

kupi j N. Eitingon. W latach okupacji hitlerow-skiej jako wasno ydowska zostaa skonfisko-wana, a w halach fabrycznych zainstalowano ma-szyny do szycia odziey. Po wojnie podtrzyma-no produkcj odzieow - dziaay tam ZakadyEmfor. Po zamkniciu produkcji budynki fa-bryczne zostay nabyte przez Wysz Szko Hu-manistyczno-Ekonomiczn. Stopniowa rewita-lizacja przeistacza hale produkcyjne w sale wy-kadowe. Jest tam wietnie wyposaona biblio-teka, a take galeria - Patio Centrum Sztuki.

+ Szkoa nr 1 przy ul. Sterlinga 24 jest pierw-szym budynkiem szkolnym wybudowanymw wolnej Polsce.

Po odzyskaniu niepodlegoci Rada Miejskaw odzi podja jedn z najwaniejszych w dzie-jach miasta uchwa - o obowizku powszechne-go nauczania. W cigu trzech lat wszystkie dzie-ci zostay objte przymusem szkolnym. ebyzrealizowa to ambitne przedsiwzicie i od-robi wiekowe zaniedbania po okresie carskie-go zaboru, naleao uruchomi kilkadziesitszk, wikszo z nich ulokowano w budyn-kach mieszkalnych, ale pokonujc ogromneprzeszkody materialne wzniesiono take 11 no-woczesnych, wzorcowych w skali kraju gma-chw szkolnych. Prawie wszystkie powstay wnajbardziej zaniedbanych dzielnicach miasta.Wikszo projektw wykona dzki architekt

Wiesaw Lisowski, dwie szkoy zaprojektowaWacaw Kowalewski, a jedn Zdzisaw Mcze-ski z Warszawy. W latach 1923-25 powsta pierw-szy z tych budynkw, zaj naron dziak przyul. Nowo-Targowej 24 (dzi Sterlinga) i przyle-ga do fabryki J. Kestenberga. Szkoa otrzyma-a numer 1 i w ten sposb staa si kontynuator-k tradycji pierwszej szkoy elementarnej w o-dzi, ktra istniaa przy ul. Kocielnej od 1808 r.i w pniejszych latach czsto zmieniaa adre-sy. Gmach szkoy skada si z dwu potnychbudynkw bocznych poczonych pawilonemz sal gimnastyczn. Architekt dooy wszel-kich stara, eby budynek by nie tylko funk-cjonalny, ale take zadba o stron estetyczn

architektury. W wielu miejscach elewacji od-najdziemy dekoracyjne motywy zaczerpnitez tradycji polskiego renesansu, baroku i klasy-cyzmu (attyka, pilastry, woluty itp.).

30

% Idziemy ulic Jaracza, potem skrcamy w ul.Sterlinga (wczeniej bya to ulica Targowa i No-

wotargowa).

+ Willa Jakuba Kestenberga (ul. Sterlinga 26)zostaa wzniesiona w 1903 r. wedug projektuFranciszka Chemiskiego w stylu secesyjnym.Elewacja ma zrnicowan faktur - gadkie po-wierzchnie kontrastuj z tynkiem obkowa-nym, jest asymetryczna i urozmaicona wyku-szami. Zostaa pokryta dekoracyjn ornamen-tyk rolinn. Mikkie linie krat, paskie uki

okien, pilastry z fantazyjnymi kapitelami i bo-gato zdobione szczyty s dopenieniem secesyj-nej urody.Na teren posesji, od strony ul. Jaracza,prowadzia secesyjna brama z rolinnymi deko-racjami. Wntrza budynku mimo wielu niefa-chowych prac budowlanych zachoway trochsecesyjnych sztukaterii, stylow stolark, dwapikne lustra i wewntrzny wykusz z malowa-nymi szybami. Obecnie budynek naley do Wy-szej Szkoy Humanistyczno-Ekonomicznej.

+ Na tyach willi stoi fabryka wyrobw wenia-nych i przdzalnia baweny Jakuba Kestenberga.

Jakub Kestenberg zaoy w 1864 r. mecha-niczn tkalni chustek wenianych przy ul. Dzi-

kiej 2/4 (obecnie Sienkiewicza), w 1895 r. wybu-dowa nowy gmach fabryczny przy ul. Cegiel-

29

28


ULICA JARACZA

To dawna ul. Cegielniana. Odchodzia odul. Piotrkowskiej w kierunku dawnej cegielni,gdzie produkowano cegy dla odzi. Mwionote o niej Podcegielniana. Cegielnia znajdowa-

a si w rejonie dzisiejszego pl. Dbrowskiego.

Pracownicy gazowni zaopatrzeni w torby z narzdziami i pochodnie do zapalania lamporaz dzbanki z paliwem i spirytusem do odkaania rur gazowych

AR

CHIWUMG

AZOWNIDZKIEJ

Paac Jakuba Kestenberga

Szkoa Podstawowa nr 1 przy ul. Sterlinga


11/16

% Przechodzimy ul. Rewolucji 1905 r. i docieramy dobudynku, ktry niewtajemniczonym niewiele powie.

+ Stoimy przed dawnym wizieniem carskim(ul. Sterlinga 14). Gdy w latach 1905-1907 sta-re wizienie przy ul. Dugiej (dzi Gdaska)zapenio si winiami politycznymi, mia-

sto musiao urzdzi kolejne wizienie. Zor-ganizowano je w 1908 r. po zaoeniu krat iwzmocnieniu drzwi w czynszowej kamieni-cy przy ul. Milsza 37 (Kopernika). Wszystkoto jednak byo kropl w morzu potrzeb, wy-najto wic kolejn czynszwk przy ul. No-wo-Targowej 14 (dzi Sterlinga). Ta ponurakamienica miaa wskie korytarze i male-kie izdebki, przeznaczone na tanie mieszka-nia dla robotnikw. Przerobione na cele wi-zienne byy ciemne, brudne i zarobaczone.Wizienie miao zasuon opini najgorsze-go w miecie. W pierwszym okresie I wojnywiatowej wizienie oprniono, a pobielo-ne wapnem cele zajli na kilka miesicy pen-

sjonariusze zbombardowanego szpitala wKochanwce. W latach okupacji hitlerow-skiej wizienie zostao przeznaczone dlamczyzn - winiw politycznych. Po woj-nie wiziono tu podejrzanych o wrog dzia-alno wymierzon w socjalistyczne pa-stwo. Pniej trafiali do niego zwykli krymi-nalici. Dzisiaj w przebudowanym gmachuznajduje si przychodnia lekarska. Na cia-nie wisz dwie tablice przypominajce o mar-tyrologii Polakw.

% Po drugiej stronie ulicy jest szpital noszcyimi Rydygiera.

+ Komitet Dam kierowany przez MatyldBielschowsk, on fabrykanta, doprowadziw 1920 r. do otwarcia nowej kliniki pooniczo--ginekologicznej , przy ul. Nowo-Targowej 13(dzi Sterlinga). Lecznica zastpia przytu-ek pooniczy dla kobiet ydowskich, miesz-czcy si przy ul. Mikoajewskiej 83 (dzi Sien-kiewicza). Prowadzenie kliniki powierzonodr Zygmuntowi Aronsonowi. Pitrowy, funk-cjonalnie zaplanowany budynek mia 75 -ek. Klinika bya nowoczenie zorganizowa-na, a f inansowo wspieraa j gmina wyzna-niowa oraz dzkie ydowskie TowarzystwoDobroczynne. Po wkroczeniu do odzi hitle-rowcw usunito z kliniki wszystkie ydow-

skie poonice i do koca okupacji leczono wniej tylko Niemki. Po wojnie utworzono tuszpital nr 7 pooniczo-ginekologiczny. W la-tach 1950-1970 szpital peni rol I Kliniki Po-oniczej Akademii Medycznej, a od 1975 r.sta si szpitalem miejskim i nosi imi dr.Ludwika Rydygiera.

Ludwik Rydygier (1850 - 1920) - prof. Uniwersy-tetu Jagielloskiego i Uniwersytetu Lwowskiego,twrca szkoy chirurgicznej, uznawany za jednegoz najwybitniejszych chirurgw wiata, zainicjowanow metod chirurgicznego leczenia wrzodwodka i dwunastnicy, opracowa metody usuwa-nia komrek rakowych. W 1889 r. zorganizowa

I zjazd chirurgw polskich, by autorem podrcz-nikw i fachowych opracowa medycznych.

32

31

% Skrcamy w lewo w ul. Pomorsk. Wczeniejmijamy sklepik z kwiatami i rnymi ciekawymi

drobiazgami

+ Gmach dawnej szkoy rzemios przy ul. Po-morskiej 46/48, zwanej przed wojn szko Ja-rociskich, to jeden z ciekawszych budynkwdawnej odzi. Ju w kocu XIX wieku dziaa-a w tym miejscu ydowska szkoa religijna Tal-mud Tora. W 1900 roku ruszya budowa nowe-go gmachu. Z inicjatywy ydowskiego Towa-rzystwa Dobroczynnoci powstaa szkoa rze-mios przeznaczona dla ubogiej modziey y-dowskiej uczcej si zawodu. Plac przy ulicyPomorskiej (wwczas jeszcze ul. redniej) prze-kaza na ten cel jeden z bogatszych ydowskichfabrykantw Zygmunt Jarociski. Gmach za-

projektowa Gustaw Landau-Gutenteger, je-den z dzkich architektw cieszcych si naprzeomie stuleci wielkim uznaniem. Najwik-sz ozdob budynku by dach z dekoracyjny-mi elementami. Urody dodaway mu take du-e okna i pikna brama wjazdowa. Po wojniedodano czwart kondygnacj i zniszczono pier-wotny wygld grnej czci gmachu. Zniknte ozdobny parkan oraz napis przypomina-jcy, kto by fundatorem gmachu. Zachowaasi natomiast ciekawa elewacja z czerwonej ce-gy, ktra wci jest ozdob szkoy.

Od kilku lat przy wejciu wisi tablica z na-pisem:

Budynek tej szkoy - Talmud Tora - powsta

dziki Fundacji Berty i Zygmunta Jaroci-skich w 1901 roku. W latach 1901-1939 modzie

33

ydowska uczya si tu tkactwa, mechaniki inauk humanistycznych w ramach dziaalno-

ci Towarzystwa Szerzenia Owiaty i WiedzyTechnicznej wrd ydw w odzi.Sowa te napisano po polsku, hebrajsku i

angielsku pamici nauczycieli, uczniw i ab-solwentw zamordowanych przez niemiec-kiego okupanta w latach 1939-1945 oraz w ho-dzie absolwentom szkoy, pionierom przemy-su wkienniczego w odzi i Izraelu.

Pomysodawc ufundowania tablicy naszkole by Eliezer Abzac, absolwent szkoy rze-mios mieszkajcy w Izraelu. Podczas uroczy-stoci ze wzruszeniem przypomina nazwiskaswoich nauczycieli i instruktorw: - Wspania-y profesor Jan Rozpdzik, Wojciech Ukleja,poczciwy pan Owczarek, jednorki profesor

Birn, profesor Kapize, inynier Abramski i s-dziwy profesor Szwajcer. Polacy i ydzi, a mi-dzy nimi rwnie porucznik wojska polskiegoRoman Szerauc, dzki Niemiec, ktry odm-wiwszy podpisania volkslisty zgin rozstrze-lany w kazamatach gestapo - wylicza. Obecnyby te Cwi Bergman, maturzysta z 1939 roku,obecnie prezes Zwizku Byych Mieszkacwodzi w Izraelu.

Po wojnie do budynku wprowadzi si ze-sp szk budowlanych. Od niedawna budy-nek naley do U. Ksztaci si tam pedagogw.Na tyach jest drugi odnowiony budynek daw-nych warsztatw.

% Po drugiej stronie ulicy jest wejcie na terenWyszej Szkoy Humanistyczno-Ekonomicznej.


%

UL. POMORSKA

Dawna szkoa rzemios im. Jarociskich, obecnie gmach Uniwersytetu dzkiego

ARCHIWUMC

ENTRUMI

NFORMACJITURYSTYCZNEJW

ODZI


12/16

+Najwiksza dzka prywatna uczelnia funk-cjonuje w budynkach dawnej fabryki Goldne-ra midzy ul. Pomorsk i Rewolucji 1905 r.

W roku 1883 przy ul. Poudniowej 52 - tak

wanie nazywaa si wwczas ul. Rewolucji1905 r. - powstaa przdzalnia wigoni, czyliprzdzy uywanej do produkcji poczoch. Na-leaa do Ferdynanda Goldnera. Fabryka by-a stale unowoczeniana. Waciciel urucho-mi wkrtce w tych budynkach jedn z pierw-szych w odzi tkalni mechanicznych. Na prze-omie stuleci jego zakad przeksztacono w sp-k akcyjn, ktra dobrze prosperowaa.

Nic jednak nie trwa wiecznie. W czasie I woj-ny wiatowej zakad zacz ponosi due stra-ty i zosta zamknity. Cz hal fabrycznychwydzierawiono mniejszym f irmom, resztapomieszcze ulegaa powolnej dewastacji. PoII wojnie wiatowej powstay w tym miejscu

Pastwowe Zakady Przemysowe Polonit.W poowie lat dziewidziesitych zakadyprzeniosy si do nowego budynku, a fabrykaGoldnera powoli zamieniaa si w ruin.

Kilka lat temu budynek wzia pod opie-k Wysza Szkoa Humanistyczno-Ekono-miczna. Wntrza hal fabrycznych przystoso-wano do potrzeb uczelni. Odnowiono elewa-cj, zachowujc jednak pierwotny wygld,przede wszystkim ceglane fasady z tynkowa-nymi fragmentami. Pozostaa te wieyczkausytuowana symetrycznie w elewacji fronto-wej. Udao si rwnie zachowa ca kon-strukcj non budynku: dziewitnastowiecz-ne drewniane stropy, eliwne supy i drew-

niany dach. Najwaniejszym elementem no-wej przestrzeni stao si jednak patio - dzie-dziniec, ktry peni funkcje reprezentacyjne.Odbywaj si tam koncerty, a take wystawy.To jedna z najciekawszych nowych przestrze-ni wystawienniczych w odzi. W uczelnifunkcjonuje Patio Centrum Sztuki, ktre or-ganizuje bardzo interesujce wystawy pla-styczne.

Od strony ul. Pomorskiej wchodzcych wi-ta wspczesne graffiti wykonane przez mo-dych dzkich artystw.

% Przy ul. Pomorskiej 45/47 znajduje si re-stauracja Prestige (wanie wystawiona na

sprzeda). Tu mieci si krgielnia. Pod nr 34/36s dawne browary Anstadta.

34 kolejnej przebudowy dokonanej przez Kazi-mierza Pomian-Sokoowskiego, a ostateczniedo poszukania nowej siedziby. W 1935 r. bu-dynkiem zainteresowaa si Gmina ydow-

ska, po jego kupnie przeniosa z pl. Wolnocido dawnych bankowych wntrz swoje biurai organizacje. W latach okupacji budynek zo-sta przejty przez Niemcw, a po wojnie ulo-kowa si w nim Uniwersytet dzki. W 1997 r.posesj i budynki zwrcono Gminie ydow-skiej. Najpierw wyremontowano oficyn,gdzie powstaa koszerna stowka i skromnasynagoga. Potem w paacyku na parterze ru-szy dom dziennego pobytu, a od dwch latna pitrze funkcjonuje dom gocinny Linatorchim (z hebrajskiego odpoczynek goci).Miejsca noclegowe s przede wszystkim dlaosb, ktre maj okrelone wymagania zewzgldw religijnych, ale z noclegw moe

korzysta kady. W budynku zachoway sielementy paacowego wntrza. Pod siedmio-ma warstwami farby i tynku odkryta zostaapikna rozeta i niezwyke polichromie z poo-wy XIX wieku. Na razie czekaj na renowacj.Jeli znajd si fundusze, zostan zrekonstru-owane. W dawnej wiey znaleziono kawakipieca z kaflami z 1845 roku, teraz s ekspono-wane w salonie hotelu. Na tyach paacu po-wstaje rytualna ania, czyli mykwa.

W paacu dziaa Fundacja Monumentum Iu-daicum Lodzense (www.lodzjews.org) zajmujcasi ratowaniem dziedzictwa ydw dzkich, atake tworzeniem archiwum dotyczcego spo-ecznoci ydowskiej odzi. Jest te dzki od-

dzia Towarzystwa Spoeczno-Kulturalnegoydw. Tu przy wejciu na teren gminy znaj-duje si kawiarnia Cafe Tuwim, gdzie monasi poczu jak w starym dzkim mieszkaniu.Tu odbywaj si koncerty, spotkania i wyka-dy. Organizuje je Centrum Kultury i Historiiydw (www.jewishlodz.org.pl ).

Gmina Wyznaniowa ydowska w odzi nie-dawno witowaa 200 rocznic istnienia. Li-czy sobie obecnie okoo 300 czonkw. Jejprzewodniczcym jest Symcha Keller. Gminaprowadzi dom dziennej opieki, koszern sto-wk, dom gocinny. Ma pod swoj opiekogromny cmentarz ydowski na Bautach, a

take nekropolie w kilku ssiednich miastachi miasteczkach.

+ Browar Anstadtw zaj teren pooony po-midzy ul. redni (Pomorsk) i rzek dk.Charakterystyczne budynki browaru zapro-jektowa Jan Bojankowski, a na cianie sodow-

ni zostaa umieszczona data rozpoczcia pro-dukcji - 1867 r. Od tego momentu a do dzisiajwarzone jest tu piwo.

Karol Gottlob Anstadt urodzi si w Sakso-nii w 1801 r., zmar w odzi w 1874. Rozpoczy-na karier w Turku, w 1843 r. zaoy drukar-ni tkanin w odzi, jednak kryzys bawenianyspowodowa, e zaoy browar przy ul. Pomor-skiej. Mia piciu synw i dwie crki.

Jego syn Ludwik (1841 - 1902) stan na czelekierownictwa browaru i w 1888 r. przeksztacigo w Towarzystwo Akcyjne. Posiada take wa-sny browar przy ul. Sdziowskiej na Bautach.W 1881 r. zaoy z brami park w dolinie rzekidki, nazwany od imienia ony Helenowem.

By to najatrakcyjniejszy z parkw odzi.% Przekraczamy ul. Kiliskiego, po prawejstronie mijamy jedn z najkrtszych dzkich ulic.

+Przy ul. Pomorskiej 18, mieci si siedzibagminy wyznaniowej ydowskiej w odzi.

W poowie XIX w. mieszka w tym miejscuKarol Gebhardt, waciciel wytwrni ceraty.Jego dom mia charakter wygodnej willi oto-czonej ogrodem. W 1870 r. dzcy przemy-sowcy doprowadzili do powstania pierwsze-go lokalnego Banku Handlowego. Dwa latapniej kupili posesj z zabudowaniami. Wil-l przebudowano w stylu neorenesansowym,tworzc na parterze kantory dla klientw, a

na pitrze biura i sal zarzdu. Zwikszenieiloci operacji bankowych doprowadzio do

36

35


ULICA POMORSKA

To najdusza ulica w odzi. Cignie si odplacu Wolnoci a do Nowosolnej. Ma po-nad 11 kilometrw, posiada ponad 600numerw i krzyuje si z 40 ulicami. W

swojej historii kilkakrotnie zmieniaa na-zw. Bya ulic redni i Pomorsk (napamitk zalubin z morzem), a w czasachPRL nosia imi dziaacza robotniczegoMarcelego Nowotki. Idc dalej przecinamyulic Kiliskiego (kiedy Widzewska).W kierunku pnocym znajdowao si nie-gdy krlestwo Biedermannw, a tu obokosiedli si Anstadt, waciciel browaru.

ULICA SOLNA

To bya prywatna ulica. Zostaa wytyczonaprzez kupca Salzmana, ale ju niewielu o-dzian ma tego wiadomo. Mieszkacy my-l, e chodzi raczej o zwizek z sol. Przy tejkrtkiej uliczce miecio si kilka chederw,czyli ydowskich szk dla maych chopcw.Salzman nalea do najwaniejszych

przedsibiorcw dawnej odzi. Zosta pocho-wany na starym cmentarzu przy ul. Wesoej.

Browar Anstadtw od strony pnocnej

ARCHIWUMC

ENTRUMI


ODZI


13/16

+Gmach Towarzystwa Kredytowego Miejskie-go przy ul. Pomorskiej 21 nalea kiedy do naj-pikniejszych budynkw w miecie. Powsta wlatach 1878-1881, wedug projektu Hilarego Ma-jewskiego. Fasada nawizuje do klasycyzmu.Na tympanonie zachowa si aciski napis Vi-ribus unitis (poczonymi siami), ktry odda-je przesanie instytucji, ktra dziaaa w tym

gmachu. Dziki kredytom udzielanym przeztowarzystwo, wybudowano w odzi szereg fa-bryk i piknych paacw. Byo to niezwykle istot-ne miejsce dla odzian. Tym bardziej boli, ebudynek od lat niszczeje.

Kiedy wewntrz gmachu znajdoway sireprezentacyjne sale z efektownymi malowida-mi, odbyway si spotkania finansistw. W 1945 r.stacjonowa tam sztab Armii Radzieckiej. Od1949 do 1996 r. mieciy si w nim sale dzkiejAkademii Medycznej, gwnie Instytut Stoma-tologii. Kiedy budynek zacz si rozpada, awojewdzki konserwator zabytkw zada, byprzeprowadzi remont, uczelnia wyprowadzi-a si. Ju wtedy budynek by w opakanym sta-

nie, a od tego czasu sytuacja jeszcze znaczniesi pogorszya. W 1998 r. kupi go prywatny in-westor. Po remoncie mia tam wprowadzi sibank, ale nic z tego nie wyszo. Potem wycofy-wali si kolejni inwestorzy.

Zasadniczy problem to brak parkingu, a wdzisiejszych czasach bez parkingu nie moefunkcjonowa adna instytucja. Kilka firm in-teresowao si kupieniem gmachu wraz z ofi-cynami, ale te nale do Sdu Rejonowegod Bauty.

Budynek zamknity jest od wielu lat nacztery spusty. Na zewntrz wida odrapanemury, cz cian jest zniszczona, spod tynkuwygldaj cegy. Podobnie jest w rodku. Na-

wet przepikna bogato dekorowana sala po-siedze jest ju bardzo zniszczona. Szkoda,

37 przecie to jeden z najpikniejszych budyn-kw w odzi. I bardzo wany.

+ Dawne Gimnazjum eskie, czyli IV LO im.E. Sczanieckiej stoi przy ul. Pomorskiej 16.

Po utworzeniu w odzi pastwowego gim-nazjum dla chopcw i dzi ewczt w 1886 r.umieszczono je w prowizorycznych warun-

kach w budynku pniejszego hotelu przy ul.Cegielnianej (dzi Jaracza 28). W 1891 r. prze-niesiono msk szko do wasnego budynku,dziewczta na swj szkolny gmach musiayczeka do 1903 r. Wreszcie stan przy ul. Po-morskiej. Okazay neorenesansowy gmachzaprojektowa dzki architekt FranciszekChemiski. Wikszo architektonicznychdekoracji zawiera szeroki ryzalit zwieczonytralkow attyk, przyozdobiono go czteremajoskimi kolumnami, boniowaniem, podwj-nymi oknami w najwyszej kondygnacji i trze-ma duymi oknami na pierwszym pitrze.Kryje si za nimi przestronna aula ze scen.Wjazd na teren szkoy umieszczono po lewej

stronie, umoliwia on dotarcie do dwu podw-rek, na pierwsze wychodz okna korytarzo-we, a drugie penio funkcje boiska. Wybudo-wano tu domy dla nauczycieli, w jednym znich, po gruntownej przebudowie, ulokowa-no planetarium.

We wntrzu szkoy, nad podestem scho-dw, wita nas jej patronka - Emilia Sczaniec-ka, dziaaczka spoeczna. Jej odwana patrio-tyczna postawa podczas powstania listopa-dowego staa si dla wielu uczennic wzorcemdo naladowania. Gimnazjum jej imienia po-woano do ycia po odzyskaniu niepodlego-ci, dzisiejsze IV LO kontynuuje przedwo-jenne tradycje. W okresie midzywojennym

w salach szkolnych obradowaa Rada Miej-ska odzi.

38

+Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne(ul. Pomorska 16) w odzi dziaa od 1984 r. W 2002r. nadano mu imi Arego Sternfelda, ktry po-chodzi z odzi. W latach 30. XX w. wylicza tu to-ry lotu statkw kosmicznych. Ta niezwyka pla-cwka owiatowa pozwala odby wdrwk wczasie i przestrzeni, ogldamy pokaz nieba z gwiaz-dami, suchamy mdrego komentarza i piknejnastrojowej muzyki. Jeeli zechcemy, to moe-my wzi udzia w zajciach interaktywnych w sa-

li wyposaonej w komputery i rne przybory, awieczorem mamy okazj do ogldania gwiadzi-stego nieba na ywo, przez teleskop.Wicej informacji: www.planetarium.toya.net.pl

% Szkoda, e na naroniku Wschodniej wyburzonezostay stare budynki. Kiedysta tam zajazd. W ssiedztwie

byo wiele domw, gdzie mieci-y si warsztaty krawieckie

i szewskie.

+Kilka krokw od Pomorskiejznajduje si dom, w ktrymmieszka Jzef Pisudski. Infor-

muje o tym tablica na budyn-ku przy ul. Wschodniej 19.

40

39


%

TOWARZYSTWO KREDYTOWE MIEJSKIE

Odegrao ono w historii miasta bardzo istot-n rol. Bya to instytucja utworzona z pry-watnego kapitau dzkich fabrykantw, kt-ra udzielaa poyczek na budow nowych

gmachw i fabryk na lepszych warunkach nibank pastwowy. Bez jego dziaania d niemiaaby szansy na wybudowanie tylu pot-nych budynkw w tak ekspresowym tempie.Z poyczek korzystali mali i wielcy fabrykan-ci, w zarzdzie te zasiadali wani obywatele.Przez wiele lat funkcj prezesa peni byyprezydent odzi Andrzej Rosicki, ktry ponozosta zdjty z urzdu za wsparcie powstaniastyczniowego. Wkrtce po dymisji zaj siorganizacj Towarzystwa, ktrego zostapierwszym dyrektorem, a take kasjerem iksigowym! Dziki dziaalnoci TowarzystwaKredytowego d w szybkim tempie prze-obrazia si w europejsk metropoli. Koniec

XIX stulecia to okres budowania potnychdzkich fabryk, wspaniaych paacw i ka-mienic. To wszystko nie byoby moliwe, gdy-by nie uruchomione na ten cel fundusze.

Siedziba Towarzystwa Kredytowego w czasach wietnoci

ARCHIWUMC

ENTRUMI


ODZI

Mieczysaw Borkowski, wieloletnidyrektor dzkiego planetarium

BARTOMIEJSERAFISKII


14/16

% Dochodzimy w kocu do placu Wolnoci,gdzie na pocztku lat 20. XIX wieku bio serceNowego Miasta.

+Ratusz niemal nie zmieni wygldu od 1827 r.Pozosta harmonijn budowl z czworobocz-n wieyczk. Zamontowano na nim pierw-

szy dzki zegar - dar ozorkowskiego przemy-sowca Fryderyka Schloesera. By poczonyz dzwonami kocioa. W ratuszu miecia sikancelaria, sala obrad, gabinet burmistrza iareszt policyjny. Potem take kasa miejska. PoI wojnie wiatowej budynek przejo Archi-wum Akt Dawnych Miasta odzi. W 1930 ro-ku pierwsze pitro przeznaczono na wystawMuzeum Miejskiego im. Juliana i KazimierzaBartoszewiczw. Obecnie jest to siedziba Ar-chiwum Pastwowego w odzi. Warto tam zaj-rze, jeli kto chce pozna dzieje odzi lubodnale archiwalne dokumenty.

+Koci protestancki w. Trjcy zosta prze-

budowany w latach 1889-1892. Zmieniono godo tego stopnia, e waciwie trudno dostrzecjakiekolwiek podobiestwa z pierwotnym gma-chem. wityni zwieczono ogromn kopu- i dobudowano sze wieyczek. Od 1945 r.jest to rzymskokatolicki koci garnizonowyZesania Ducha witego. Koci nadal robiwraenie, ale w ostatnich latach elewacja by-a mocno zaniedbana. Na szczcie teraz nad-szarpnita przez czas witynia jest remonto-wana.

W poowie XIX stulecia przy Nowym Ryn-ku by te zajazd, wkrtce tu obok kocioawybudowano szko.

+Gmach dawnego budynku szkoy realnejzosta wzniesiony w 1856 roku, a potem bywielokrotnie przebudowywany.

Najpierw miecia si nim Powiatowa Szko-a Realna, potem - dzka Wysza Szkoa Rze-mielnicza, przeksztacona na Szko Rko-dzielno-Przemysow. Tu przed pierwszwojn wiatow wprowadzi si tu magistrat.W latach 20. ubiegego stulecia obiekt rozbu-dowano: dostawiono jedn kondygnacj i pi-trowe skrzyda boczne. Teraz mieci si w nimMuzeum Archeologiczne i Etnograficzne, pre-zentujce m.in. sta wystaw archeologicz-nej przeszoci regionu dzkiego, a take wspa-nia ekspozycj sztuki ludowej i wyjtkowej

wartoci zbir numizmatw.Muzeum (pl. Wolnoci 14) jest czynne we wtorkiw godz. 10-17, czwartki - w godz. 11-18, rody,pitki, soboty i niedziele - w godz. 9-16.

Wstp 6 i 4 z (ulgowy), we wtorki bezpatny.

+Nowy Rynek suy przez cay XIX wiek ja-ko miejsce handlu, dwa razy w tygodniu jegoomioboczn przestrze wypeniay wozy,ktrymi z pobliskich wiosek dowoono rneprodukty spoywcze i opa. Uzupenieniemtego typowego dla wielu rynkw handlowaniabyo zbudowanie krytych kramw zwanychjatkami. Wadze odzi zamwiy w 1837 r. u bu-downiczego L. Bethiera projekt parterowych

stoisk przykrytych wsplnym dachem i ozdo-bionych murowanymi arkadami. Budow zle-

44

43

42

41

+Warto zwrci uwag na narony budynek,przy wejciu w ulic Nowomiejsk, zwanydo-mem pod lwem. Niestety wiele gmachw przydawnym Nowym Rynku zostao wyburzonychw latach 70., a ich miejsce zajy nowe gmachyi budynki, gdzie mieszcz si biura i restaura-cje. Niedawno stana szklana brya banku kon-trastujca z pozostaymi budynkami, ale obro-cy tej budowli twierdz, e ma si w nim odbi-ja zabudowa i przeglda sam Kociuszko

+Ciekawa jest niewielka studzienka, zwanastudzienk zakochanych. Od jakiego czasu toulubione miejsce nowoecw, ktrzy si przyniej fotografuj. Tu obok studzienki s dwiekawiarnie. Jedna to ekskluzywna kawiarniaWiedeska, gdzie mona zamwi kaw powiedesku i wiedeski sernik, a obok Cafe Wol-no o ascetycznym wntrzu.

+Na rogu pl. Wolnoci i ul. Legionw znaj-duje si biuro Festiwalu Dialogu Czterech Kul-tur. To od kilku lat jedna z najwaniejszychimprez kulturalnych w miecie. Prezentujedorobek czterech narodw, ktre kiedywsptworzyy d: Polakw, ydw, Niem-

cw i Rosjan.strona festiwalu: www.4kultury.pl

47

46

45cono zgierskiemu wykonawcy Jzefowi Wey-landowi. W sierpniu 1839 r. odzianie moglistan przed jedn z 30 lad sklepowych. Postronie poudniowej wylotu ul. redniej (dziPomorska) byo 15 kramw piekarniczych, apo stronie pnocnej 15 kramw rzeniczych.Jatki zostay wyburzone w latach 70. XX w.


PLAC WOLNOCI

W 1821 roku wytyczono w odzi Nowe Mia-sto, jego centralnym punktem by Nowy Ry-nek, czyli dzisiejszy plac Wolnoci. Rynek No-wego Miasta by pooony na niewielkim

wzniesieniu. Mia ksztat regularnego omio-boku. Cztery wychodzce z rynku ulice wy-znaczay cztery strony wiata. Gwna ulicaod 1823 roku nazywaa si ulic Piotrkow-sk, a jej przeduenie w kierunku pnoc-nym - ulic Nowomiejsk. Na poudnie odrynku bya osada tkaczy baweny, na pnoc- Stare Miasto. Na osi wschd - zachd ulicarednia (obecna Pomorska). Rynek otaczayulice tworzce regularny kwadrat: Pnocna,

Zachodnia, Poudniowa (dzi Rewolucji 1905r.) i Wschodnia.Kiedy rynek Nowego Miasta by miejscemoywionego handlu. Na rodku stay straganyi kramy kupcw. Handlowano tutaj do kocaXIX wieku. Gdy pojawiy si tramwaje, kra-

my przeniesiono na Bauty.Ju w latach 1827-1828 wybudowano przyNowym Rynku ratusz oraz koci ewange-licki w. Trjcy. Byy to pierwsze reprezenta-cyjne budynki odzi. Stanowiy bramotwierajc si na Piotrkowsk.Oba budynki zaprojektowa w podobnymstylu Bonifacy Witkowski, budowniczy woje-wdzki. Byy niedue, proporcjonalne, syme-tryczne, form nawizyway do klasycyzmu.

Widok rynku Nowego Miasta ok. 1860 r.

Dom pod lwem przy pl. Wolnoci


15/16

+ Trudno w to uwierzy, ale a do 1828 r. miesz-kacy odzi musieli odbywa dalek drog polekarstwa - najblisza apteka miecia si wZgierzu. Dopiero po uzyskaniu zgody wadzpowstaa pierwsza apteka w miecie zaoonaprzez Karola Ketschona przy Nowym Rynkunr 2 (dzi pl. Wolnoci 7). Waciciel zmar w

1830 r. i apteka bya dzierawiona przez kolej-nych aptekarzy. W 1840 r. wacicielem zostaBogumi Zimmermann, ktry w tym samymroku wznis obok ratusza jednopitrowy domprzy pl. Wolnoci 2 i przenis do niego apte-k. Ten budynek stoi do dzi.

Po 1945 r. apteka zostaa upastwowiona,a po latach na zewntrznej cianie wmuro-wano pamitkow tablic przypominajcdat utworzenia pierwszej dzkiej apteki.Jej dzisiejsze wntrze wyposaone jest w sta-re, oryginalne meble apteczne wpisane dorejestru zabytkw.

W tym samym budynku mieci si filia Mu-zeum Historii Miasta odzi z wystaw d

katolicka . To staa ekspozycja prezentujcadzieje Kocioa katolickiego w odzi. Pisalimyo niej w trzecim Spacerowniku. Ale przypomi-namy, e jest to miejsce, ktre warto odwiedzi.d katolick mona oglda od wtorku dopitku w godz. 10-16, w niedziele w godz. 10-14.

Bilety 4 z i 2 z (ulgowy). W niedziele wstp

bezpatny.

+Pomnik Tadeusza Kociuszki, Naczelnika SiZbrojnych w powstaniu 1794 roku i uczestni-ka wojny o niepodlego Stanw Zjednoczo-nych, zosta odsonity w grudniu 1930 r. Je-go twrc by Mieczysaw Lubelski. Dziewilat pniej nazici uznali, e naley zniszczy

symbol polskiego patriotyzmu i 11 listopada 1939 r.,w wito Niepodlegoci Polski, pomnik zostazburzony. Wrci na swoje miejsce dopiero w1960 roku. W przedwojennym ksztacie odtwo-

49

48

rzy go ten sam twrca. Pomagali mu Elwira i Je-rzy Mazurczykowie oraz Antoni Bias.

Kociuszko stoi dumnie na szczycie po-nad omiometrowego cokou. Ma u boku sza-bl, obok niego ley zbroja. W jednej rcetrzyma rulon Uniwersau Poanieckiego,drug dotyka mae drzewko dbu - symbolwolnoci. W dolnej czci pomnika s przy-mocowane cztery paskorzeby przedstawia-jce sceny z ycia Kociuszki: przysig Na-czelnika, Uniwersa Poaniecki, Kociuszk iWashingtona oraz Kociuszk i Bartosza Go-wackiego.

Grujcy nad placem Wolnoci pomnik takzrs si z dzkim krajobrazem, e dzi trud-no wyobrazi sobie to miejsce bez monumen-tu. By moe wanie Kociuszko na wysokim

cokole, ktry gruje nad placem, sprawia, eplac Wolnoci to dzi jedna z ikon odzi, a tak-e doskonay punkt orientacyjny dla turystw.

+Jest takie miejsce na pl. Wolnoci, ktregonie wida, ale ma si sta wkrtce atrakcj tu-rystyczn odzi. To tzw. dtka", czyli jeden z naj-starszych dzkich kanaw. Ceglany korytarz,ktry oplata pomnik Kociuszki, ma 142 metry.Jest w doskonaym stanie. Cho cegy i fugi ma-j ju ponad 80 lat, zupenie nie wida na nichzniszczenia. Korytarz ma 187 cm i ptora me-tra szerokoci. Kiedy by wykorzystywany ja-

ko zbiornik wodny do spukiwania kanaw wcentrum odzi, mieci 300 metrw szec. wo-dy. Ostatni raz zbiornik by uywany do spu-kiwania na pocztku lat 70. Teraz dzkie kana-y czyci specjalnie wyposaony samochd.Niedawno zrodzi si pomys, by na podziem-ne spacery dookoa pl. Wolnoci zaprasza o-dzian i turystw. W ubiegym roku artysta Ro-bert Kumirowski zaprezentowa w dtceswj performance. Staa ekspozycja sztuki wpodziemnym kanale miaa ju by dostpna wte wakacje, na razie si nie udao, ale plac Wol-noci powoli odzyskuje swoje miejsce w topo-grafii miasta. Z czasem ma sta si naturalnymcznikiem midzy Manufaktur i ulic Piotr-

kowsk. Na razie trwa konkurs na jego prze-budow. Jeszcze dokadnie nie wiadomo, jakplac si zmieni, ale s plany, by usun stam-td autobusy i tramwaje, przebudowa na-wierzchni i ustawi nowe miejskie meble.Plac Wolnoci ma zmieni swj wygld ju wprzyszym roku. Jaki bdzie - zobaczymy.

50


%

Studzienka zakochanych, pomnik Kociuszki i koci Zesania Ducha witego

We wntrzu dzkiej dtki pod pl. Wolnoci

W tym miejscu koczymy nasz pierwszypowakacyjny spacer po odzi.Na kolejny zapraszamy za tydzie.

Wyruszymy spod Manufaktury i czekanas spora wdrwka przez Bauty.Zapraszamy do poznawania odzi

razem z nami!


16/16

+Dawna elektrociepownia EC-1 Kiliskiego 74

+Dworzec Fabryczny+dzki Dom Kultury Traugutta 18+Pomnik Marszaka Jzefa Pisudskiego+Hotel Centrum Kiliskiego 59/63+Cerkiew pw. w. Aleksandra Newskiego Kiliskiego 46

+Hotel Polonia Narutowicza 38+Odnowiona kamienica Narutowicza 40+Kamienica Lipszyca Narutowicza 44+Cerkiew pw. w. Olgi Piramowicza 12+Willa Gustawa Schreera Narutowicza 48+Park im. Stanisawa Moniuszki+Dom Tuwima Narutowicza 56+Gimnazjum eskie JaninyCzapczyskiej Narutowicza 58+Collegium Anatomicum Narutowicza 58+ Cig ciekawych kamienic Narutowicza 41-59

+ Ulica Witolda Knychalskiego+ Plac Jana Henryka Dbrowskiego

+ Gmach Sdu Okrgowego pl. Dbrowskiego 5

+ Teatr Wielki pl. Dbrowskiego 1

+Dawna fabryka i dom Szmulowicza Narutowicza 57

+Paac Jezajasza Kestenberga Narutowicza 59

+Gimnazjum Humanistyczne eskieHeleny Miklaszewskiej,dzi Wydzia Prawa U Skadowa 43+Rektorat U Narutowicza 65+Szkoa Handlowa Zgromadzenia Kupcw Narutowicza 68+Wieowiec Gazowni dzkiej Uniwersytecka 2/4

+Instytut Archeologiii Katedra Etnologii U Jaracza 78+Willa Jakuba Kestenberga Sterlinga 26+Fabryka Kestenberga Sterlinga 26+Szkoa nr 1 Sterlinga 24+Dawne wizienie carskie i UB Sterlinga 14+Klinika pooniczo-ginekologiczna, dziszpital im. Rydygiera Sterlinga 13+ Gmach dawnej szkoy rzemios, dzi U Pomorska 46/48

+Dawna fabryka Goldnera, dzi WSHE Rewolucji 1905 r. 52

+Browar Anstadtw ul. Pomorska 34/36

+Siedziba gminy wyznaniowejydowskiej w odzi ul. Pomorska 18+Gmach Towarzystwa KredytowegoMiejskiego ul. Pomorska 21+Dawne Gimnazjum eskie, dzi IV LO ul. Pomorska 16

+Planetarium i Obserwatorium Astrono-miczne ul. Pomorska 16+Dom, w ktrym mieszka Jzef Pisudski Wschodnia 19+Ratusz, obecnie Archiwum Panstwowe pl. Wolnoci 1

+Dawny ewangelicki koci pw. witejTrjcy, ob. katolicki koci Zesania Duchawitego Piotrkowska 2+Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne pl. Wolnoci 14

+Miejsce dawnych jatek+Dom pod lwem pl. Wolnoci 9+Studzienka zakochanych+Biuro Festiwalu Dialogu Czterech Kultur pl. Wolnoci 5

+Pierwsza apteka w odzi pl. Wolnoci 2+Pomnik Tadeusza Kociuszki+Dtka, kana pod pl. Wolnoci5049

48

47

46

45

44

43

42

41

40

39

38

37

36

35

34

33

32

31

30

29

28

27

26

25

24

23

22

21

20

19

18

17

16

15

14

13

12

11

10

9

8

7

6

5

4

3

2

1

Ju 27wrzeniaBauty - cz druga

SpacerownikSubiektywny przewodnik po odzico czwartek z Gazet Wyborcz

ST

UDIOG

AZETA/STEFBRA

NAJWANIEJSZE PUNKTY NASZEJ TRASY

Nasz dzisiejszy spacer koczymypod pomnikiem Tadeusza Kociuszki

Śródmieście 2

Documents