Språkutvikling og språkdebatt

Læreplanmål:

gjøre rede for norsk språkdebatt og språkpolitikk på 1800-tallet

(vg2)

Skulle skriftspråket i Norge byggje på det nedarva danske skriftspråket, som var basis for det norsk-danske overklassemålet, eller skulle det byggje på talemålet til det breie lag av det norske folket?

Kor mange talemål skulle eit slikt skriftspråk i så fall byggje på?

“Norge har vært utsatt for to fatale ulykker: Svartedauden

og Ivar Aasen” (Forlagsredaktør Henrik Groth i NRK 1973)

“Det er som å ha den beste maten i skitne skåler” (Åtvaring frå ein prest om å bruke dialekt når ein snakka om

gudelege ting.)

1. Forsvare den danske skrifttradisjonen: P.A. Munch,

Welhaven

2. Fornorsking: Wergeland, Asbjørnsen/Moe, Knudsen

3. Nytt skriftspråk: Aasen, (Munchs «sidespråk»)

Kampen om språket er meir enn ein kamp om bokstavar og bøyingsformer. Det er ein del av den politiske og sosiale maktkampen.

Bøndene vaks fram som ei stor politisk gruppe i denne perioden.

Både bøndene og borgarane var einige om at demokrati og folkeopplysning krov eit språk som låg nærare det folk flest snakka.

Språket kom på dagsorden

Henrik Wergeland – brukte norske ord og uttrykksmåtar Fjøs, Gut, Ljaa, Myr og Gjenta

Kostald, Dreng, Le, Mose og Pigen

Peter Andreas Munch kritiserte denne praksisen Såg for seg eit skriftspråk basert på norrønt og ein av dei

eldste dialektane

Dette skulle vere eit sidespråk som kunne brukast av dei som ville.

Dansken skulle behaldast slik han var. Språket skulle ikkje fornorskast.

Peter Christen Asbjørnsen og Jørgen Moe Rammeforteljingane – dansk skriftspråk

I dialogane ser me innslag frå norsk talemål både i ordval og setningsbygnad (syntaks).

Landstad – Norske folkeviser La bygdemål til grunn og gav det ei form som kunne

trekkjast tilbake til norrønt.

Frå Draumkvedet: “Vi du mæg høire, æg kvea ful' kan /alt om dei nyte Drengjin,/ alt om han Olaf Aasteson/ som hæve sovi saa længje”.

Knud Knudsen (1812-1895) frå Agder, seinare lektor ved Katedralskolen i Kristiania

Kjempa for fornorsking av det danske skriftspråket ved å reformere dansken

”Gradvishetens vej, ikkebråhastens vej.”

Språkkonsulent ved Kristiania norske Theater i 1850 – åra

Norsk uttale av tab, mad, sag –”Rendestens-Norsk”

Ivar Aasen frå Sunnmøre

Ville lage eit heilt nytt felles norsk skiftspråk basert på fellestrekk ved norske bygdedialektar Motsett av P.A. Munch og

Landstad som ville basere det nye språket på ein dialekt

Aasen reiste rundt i perioden 1842-1857

1848 Det norske FolkesprogsGrammatik

1850 Ordbog over det norske Folkesprog

1864 Norsk grammatik

1873 Norsk Ordbog

1. Skriftspråket skulle ha ein fellesnemnar i dialektane.

2. Normeringa av språket skulle leggjast så tett opp til norrønt som mogeleg.

3. Der dialektene ikkje kunne danne norm skulle ein konstruere nye formar.

4. Ein skulle bruke ord med nordisk opphav. Skepsis til framandord og låneord. Ville utnytte muligheitene som låg i dialektane.

Baserte fornorskinga på den «dannede dagligtalen» i byane.

Gradvis fornorsking

Rettskrivingsreformen i 1862 førte skriftspråket nærareden «dannede dagligtalen»

Utvide ordforrådet i norsk retning (som Aasen)

Det nasjonale motivet: Eige språk viktig for einsjølvstendig nasjon.

Det pedagogiske motivet: Viktig at språket blei danna på bakgrunn av folkespråket.

Tanken om at det nye skriftspråket Aasen sto for, kunne smelte saman med det fornorska skriftspråket til Knudsen.

Dette var noko Knudsen støtta, medan Aasen såg deito skriftspråka som to skilde former.