spinoza _ Ηθική

Μπαρούχ Σπινόζα

Ηθική

ΣΓΠΝΟΖΑ

.

Η Θ Ι Κ ΗΑΠΟΑΕΙΓΜΕΝΗ ΜΕ ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΤΑΞΗΚΑΙ ΑΙΑΙΡΕΜΕΝΗ ΣΕ ΠΕΝΤΕ ΜΕΡΗ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ:

ΜΙΝΑΣ ΖΩΓΡΑΦΟΥ

Ε Κ Δ Ο Ζ Ε Ι Σ Δ Ν Δ Γ Ν Ω Σ Τ Ι Δ Η

'

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 7ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

ΠΕΡΙ ΘΕΟΓ 13ΜΕΡΟΣ ΔΕΠΈΡΟ

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΦΓΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΡΧΗΣ ΤΗΣ ΦΪΣΗΣ 57ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ

ΦΓΣΗ ΚΑΙ ΑΡΧΗ ΤΩΝ ΠΑΘΩΝ 113- ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΔΟΓΛΕΙΑΣ ΤΟΪ ΛΝΒΙ 'ΩΗΟΙ'"Η ΤΩΝ ΔΓΝΑΜΕΩΝ Τ12Ν ΙίΛβΩΝ 165

ΜΕΡΟΣ Π Ε Μ Π Τ ΟΗ ΔίΝΑΜΗ ΤΗΣ «ΟΗΣΗΣ Η Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

ΤΟΓ ΑΝΘΡΙίΟΓ 257

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Καμμία άλλη χώρα, δσο ή Όλλανδία των μέσων του 17ου αιώνα

δεν θα προσέφερε πιο κατάλληλο Ιδαφος για την άνθισι ενός πνεύματοςδπως του Μπαροΰχ ντε Σπινόζα. Το 1648, δ Σπινόζα, πού ήταν τότε 16

ετών, Ιζησε τις γιορτές της αναγνωρίσεως της ανεξαρτησίας της χώραςαπό τον Ισπανικά ζυγδ με την Συνθήκη της Βεστφαλίας καί, στα επό-

μενα χρόνια, παρακολούθησε την άνθισι των αποικιών καί την άνοδοτης ρωμαλέας αστικής τάξεως των εμπόρων. Ό πλούτος, ή αστική δημο-

κρατία, ή νομικά κατωχυρωμένη άνεξιθρησκεία είχαν καταστήσει καίπριν ακόμα άπδ την επίσημη άναγνώρισι της ανεξαρτησίας της την Όλ-

λανδία το καταφύγιο των θυμάτων των θρησκευτικών διωγμών. Χιλιά-

δες Γάλλοι Ούγενότοι κατέφυγαν στην Όλλανδία κατά τους διωγμούςπού προηγήθησαν του Διατάγματος της Νάντης άπδ τον Ερρίκο Δ' το

1598 καί χάρισαν στη νέα τους πατρίδα τίς γνώσεις καί τις τέχνες τους.

Χιλιάδες Αγγλοι βασιλόφρονες κατέφυγαν στην χώρα αυτήν, δταν δ

Κρόμουελλ κατέλυσε την μοναρχία καί, με την παλινόρθωσί της, οι κα-

ταδιωκόμενοι κρομβελισταί ζήτησαν καί βρήκαν άσυλο στίς Ηνωμένες

Επαρχίες, δπως ονομάσθηκε το ανεξάρτητο βασίλειο των Κάτω χωρών.

"Ηδη, μία γενιά πριν άπδ του Σπινόζα, ή Όλλανδία ήταν τδ σπου-

δαιότερο κέντρο εκδόσεως φιλοσοφικών έργων. Ενώ ή Αγγλία είχε

μόνο δύο εκδοτικά κέντρα, τδ Λονδίνο καί την Όξφόρδη, καί ή Γαλλία

του Λουδοβίκου 14ου δύο, τδ Παρίσι καί την Λυών, ή μικρή Όλλανδίαείχε πέντε: τδ Άμστερνταμ, τδ Ρόττερνταμ, τδ Λέϊκντεν, την Ουτρέ-

χτη, την Χάγη, πού έτύπωναν βιβλία σε όλες τίς γλώσσες πού έχρησιμο-

ποιοΰσαν οί λόγιοι της Ευρώπης: ελληνικά, λατιτινά, εβραϊκά, γερμα-

νικά, γαλλικά, αγγλικά, δλλανδικά. Οί καταδιωκόμενοι, ή οι φοβούμενοι

τδν διωγμδ στίς χώρες τους συγγραφείς έτύπωναν στα δλλανδικά τυπο-

γραφεία τα βιβλία τους, καί, πολλοί, έγκαθίσταντο εκεί, για να έπιδο-

θοΰν απερίσπαστοι στην μελέτη της Γνώσεως. "Ενας από αυτούς ήταν

δ Καρτέσιος πού, σε ηλικία τριάκοντα τριών ετών, εγκατέλειψε την

Γαλλία καί έγκατεστάθη στην Όλλανδία. Ή Όλλανδία είχε γίνει τδ

πραγματικό «σχολειό της Ευρώπης» στα γράμματα, στις τέχνες, στο ε-

μπόριο, την εποχή ακριβώς πού τον τίτλον αυτό διεκδικούσαν χώρες σαν

την Αγγλία, δπου οι συγγραφείς της Έλισσαβετιανής εποχής ζούσαν

ακόμα, και σαν τη Γαλλία, της Αυλής της Μαρίας των Μεδίκων

καί, αργότερα, του Βασιλέως —· Ηλίου.

Αυτή ή Όλλανδία της άνεξιθρησκείας, πού την κατάκτησε καί την

καθιέρωσε 84 χρόνια πριν γεννηθή δ Σπινόζα, με την άνακήρυξι της

ανεξαρτησίας της από την Ισπανική κυριαρχία, τράβηξε τον πάππου καΐ

τον πατέρα του Μπαρούχ ντε Σπινόζα από την Πορτογαλλία.

Ή οικογένεια του ήταν Εβραίοι από την Ισπανία, πού είχαν ά-

σπασθή τον καθολικισμό για να αποφύγουν τους διωγμούς της Ιεράς

Εξετάσεως. "Ενας κλάδος της προσηλυτίσθηκε με εϊλκρίνεια, και ανέ-

δειξε διάσημους θεολόγους καί κληρικούς καί, ανάμεσα τους, τον Μεγά-

λο Ίεροεξεταστή, καρδινάλιο Ντιέγκο ντ Έσπινόζα. "Ενας άλλος κλά-

δος, στον δποΐο ανήκαν δ πατέρας και δ πάππους του Σπινόζα, έμειναν

κρυπο - εβραίοι καί κατέφυγαν στην Πορτογαλλία. Από εκεί, πήγαν

στην Νάντη, της Γαλλίας καί από έκεϊ, το 1593, εγκαταστάθηκαν στο

"Αμστερνταμ, δπου ή Συνθήκη της Ουτρέχτης έγγυάτο την θρησκευτική

ελευθερία.

Γρήγορα οι Σπινόζα έγιναν πλουσιότατοι έμποροι καί από τα πιο

σεβαστά μέλη της εβραϊκής κοινότητος. Ό πάππους του ήταν επί κεφα-

λής της κοινότητος και δ πατέρας του διηύθυνε το εβραϊκό σχολείο καΐ

τον σύλλογο της Συναγωγής των Πορτογάλλων Εβραίων. "Ετσι, δ Σπι-

νόζα πήρε την εξαιρετικά επιμελημένη ανατροφή τω" Εβραίων της τά-

ξεως του — καθαρά εβραϊκή ανατροφή. Διδάχθηκε την Παλαιά Διαθή-

κη, το Ταλμούδ, τους Ιουδαϊκούς κώδικες, αλλά καί την εβραϊκή φιλο-

λογία και τους εβραίους φιλοσόφους: καί αυτοί δεν ήσαν λίγοι: ήταν δ

"Ιμπν "Εζρα, δ περίφημος Άβενοζρόης, διάσημος γιατρός, της Αυλής του

Σουλτάνου της Ισπανίας, αλλά καί σχολιαστής της Βίβλου, και γραμμα-

τικός, καί νεοπλατωνικός φιλόσοφος και αστρονόμος, και μαθηματικός

καί ποιητής" ήταν δ Μοζές Μπέν Μαϊμόν, δ ονομαστός Μαϊμονιδης, ίσπα-

νοεβραΐος και αυτός, γιατρός του Σαλαντίν, ραβίνος καί δεινός ερμηνευτής

του Αριστοτέλη καί των Νεοπλατωνικών" καί ήταν δ Χασντάϊ Κρέσκας

δ φιλόσοφος από την Βαρκελώνη πού, μέσα από τον βασιλικό οίκο της

Άραγώνας, έδωσε την πιο «μοντέρνα» ερμηνεία στην αριστοτελική φυ-

σική καί στις επιστημονικές γνώσεις των Στωίκών.

Δεν είναι δυνατόν να καταλάβη κανείς τον Σπινόζα καί την άντΕ-

ληψί του για τδ θεό, τη ζωή καί τα ανθρώπινα πάθη, αν δεν κατανό-

ηση τις έλληνο - εβραϊκές ρίζες της σκέψης του. Ό ίδιος, σε μία επιστολή

του, δμολογεϊ πόσα χρωστάει στον αιτιοκρατικό ντετερμινισμό του Κρέ-

σκας σε δ,τι αφορά την αιτιότητα των κινήτρων της ανθρώπινης συμπε-

ριφοράς.

Ο'ί Εβραίοι του Δυτικού Μεσαίωνα ήταν εκείνοι πού δίδαξαν μέσω

των Αράβων τους δποίους υπηρετούσαν, την ελληνική φιλοσοφία στους λα-

ούς της Ευρώπης. "Ομως ή φιλοσοφία αυτή, πού αποτελούσε το απαντον

της γνώσης στην μεσαιωνική Δύσι, είχε «έξιουδαϊσθή καί χάσει τον ελ-

ληνικό της χαρακτήρα. Στούς εβραίους αυτούς φιλοσόφους, ιστορικές α-

νάγκες, πού τις προσδιώριζαν κυρίως οΕ φυλετικοί διωγμοί, ή ελληνική

φιλοσοφία ερμηνεύτηκε με την στενή πρακτικότητα καί με τον σχολαστι-

κό ιδεαλισμό πού απαιτούσαν ή εβραϊκή ηθική παράδοσι του Μωσαϊκού

Νόμου και ή πανίσχυρη Καθολική Εκκλησία της Δύσεως.

Στό "Αμστερνταμ, δπου σπούδασε, δ Σπινόζα, ή Πορτογαλλική Ε-

βραϊκή κο'ινότης των νέων μεταναστών ήταν στενά καί επίμονα προσηλω-

μένη στις παραδόσεις αυτές του Εσπανο - αραβικού εβραϊσμού, για τον δ-

ποΐον είχε κάθε λόγο να είναι περήφανη. Ή καταπληκτική ευφυία πού I-

δειξε άπα μικρός δ Μπαρούχ γρήγορα τον προώρισε να καταλάβη την

ηγετική θέσι στην ανθηρή αυτήν κοινότητα: δλοι τον έβλεπαν σαν τον

μελλοντικό ραββΐνο τους. "Ομως, στο "Αμστερνταμ δπου κάθε γνώσις

ήταν προσιτή, δ Σπινόζα ήρθε σε επαφή καί με το ελεύθερο πνεύμα πού

είχε καλλιεργήσει ή παράδοσις της Αναγεννήσεως με την μεταφορά,

στην Δύσι, των αρχαίων ελληνικών χειρογράφων, πού έφερναν πολύ πιο

κοντά στις ρίζες της την έλληνο - εβραϊκή παράδοσι. Οί νεοπλατωνικοί, οί

.Στωϊ-κοί, οι απόπειρες των Αλεξανδρινών ελλήνων καί εβραίων να εντά-

ξουν την πρακτική επιστημονική σκέψι καί ηθική της Μωσαϊκής φιλο-

σοφίας καί τον ιδεαλισμό καί την καθαρότητα της ελληνικής σκέψης μέσα

στην νέα θρησκεία του Χριστιανισμού, βρήκαν στον νου του Σπινόζα §να

Εδαφος ώριμο να τις αφομοίωση. "Ετσι, χωρίς να απομακρύνεται από την

εβραϊκή παράδοσι πού έτρεφε την Πορτογαλλική κοινότητα του "Αμστερ-

νταμ, δ Σπινόζα άρχισε να έκφράζη πιο ρασιοναλιστικές ερμηνείες της

γραφής — ερμηνείες πού είχαν, άλλωστε, διατυπώσει καί πολλοί περί-

φημοι δάσκαλοι της εβραϊκής παραδόσεως. Ακολουθώντας το παράδειγμα

•του Αλεξανδρινού Φίλωνα, πλησίασε τους Χριστιανούς, και μάλιστα τους

Ίησουίτας, πού διακρίνονταν για την κλασσική τους παιδεία καΐ την επι-

στημονική τους κατάρτισι, καί είδε την ματαιότητα της ακαμψίας των

Όεωρητικών αντιλήψεων, τόσο της παροικίας του, δσο και των Χριστιανών.

Ό αφορισμός του από την εβραϊκή Συνταγή ήταν το τίμημα της.

αναζήτησης του για την Εβραϊκή αλήθεια, καΐ ή έχθρότης των Καθολι-

κών το τίμημα του για την δρνησί του να μεταστραφή στον Χριστιανισμό.Τότε ακριβώς, ή κυβέρνησις του Γιάν ντε Βίττ τοΟ έχορήγησε Ινα μικρόεπίδομα ως βοήθημα.

Για να διατήρηση την πνευματική του ανεξαρτησία, δ Σπινόζα διά-

λεξε μία χειρωνακτική εργασία: έτριβε και έλείαινε φακούς. Με την ερ-γασία αυτήν έξησφάλιζε τέσσερα σόλδια την ήμερα, δσα του ϊφθαναν

για να ζήση. Ποτέ δεν εδέχθη βοήθεια από τους φίλους του καί, δταν δ

πλούσιος Γιόοστεν ντε Βρίες, τον κατέστησε με την διαθήκη του γενικόκληρονόμο, δ Σπινόζα αρνήθηκε να δεχθή την κληρονομιά: την έξεχώ-

ρησε στον αδελφό του ντε Βρίες, και δέχθηκε από αυτόν μία έπιχορήγησι.300 φιορινίων το χρόνο.

Το μοναδικό βιβλίο πού δημοσίευσε δ Σπινόζα ένώσο ζοδσε ήταν μία,

άνάλυσις του πρώτου καί δευτέρου μέρους των Φιλοσοφικών Άρχων τοΟ

Καρτεσίου με βάσι την γεωμετρική μέθοδο σκέψεως, την ίδια μέθοδο πού

χρησιμοποιεί καί στην «Ηθική» του. Τα άλλα του Ιργα, καθώς και ή Η-

θική δημοσιεύθηκαν από τους φίλους του μετά τον θάνατο του, το 1667.

Δεν ήθελε — · έλεγε — · να διατάραξη την ψυχική του γαλήνη με την

άναστάτωσι πού θα προκαλούσε ή δη|ΐοσίευσί τους. Στήν άπόφασι αυτήνείχε δδηγηθή μετά τις ενέργειες του Έκκλησιαστικοΰ Συμβουλίου του·

"Αμστερνταμ κατά την εκδοσι της «Ηθικής» του. Το Εκκλησιαστικό

Συμβούλιο, καθώς καΐ μία σύνοδος της Χάγης έζήτησαν από την κυβέρ-

νησι να απαγόρευση την κυκλοφορία του «ψυχοφθόρου βιβλίου», κατη-γορώντας το δτι εισάγει την αθεΐα! Ή κυβέρνησις ντε Βίττ δεν δέχθηκε

τις ένστ,άσεις, αλλά δ ίδιος δ Σπινόζα απέσυρε το βιβλίο από το τυπο-γραφείο.

Τον καιρό πού μεσορρανοΰσε ή Καρτεσιανή φιλοσοφία, δ Σπινόζα,

με την άνάλυσί της, καί, υστέρα, στην «Ηθική» καταλύει τις βασικές

μεταφυσικές της αρχές και ανοίγει τον δρόμο για τις σύγχρονες κοσμο-

θεωρίες. Στήν Καρτεσιανή ύπερβατικότητα του Θεοΰ αντιτάσσει την ε-νότητα ανθρώπου, Θεοΰ και πραγμάτων. Στόν Καρτεσιανό δυϊσμό μεταξύ

ψυχής καΐ σώματος αντιτάσσει την θεωρία της άλληλλενέργειας, πού-

την αναλύει οριστικά στο κεφάλαιο «Περί Ψυχής καί Περί Παθών», χαΕ

γίνεται Ιτσι πρωτοπόρος των σύγχρονων ψυχολογικών θεωριών. Καί στηνΚαρτεσιανή άντίληψι της ελευθερίας της βουλήσεως, αντιτάσσει την άν

τίληψι της γνώσεως της αδυναμίας του ανθρώπου: «Άλλα ή δύναμι των-

ανθρώπων — γράφει είναι εξαιρετικά περιωρισμένη καί την ξεπερνάει

άπειρα ή δύναμι των εξωτερικών αιτίων. Δεν ε'χομε, λοιπόν, την από-λυτη δύναμι να χρησιμοποιούμε τα εξωτερικά πράγματα, θα υποστούμε,

ωστόσο, με ψυχραιμία τα γεγονότα πού είναι ενάντια σ' εκείνο πού α-

παιτεί ή ωφέλεια μας, ας εχωμε τη συνείδησι δτι κάναμε το καθήκον

μας, δίν ξέρωμε πώς ή δύναμί μας δεν έφτανε στο σημείο να μποροΟμενα τα άποφύγωμε, καί δταν ϊχωμε στο νου μας την Ιδέα πώς είμαστε

ένα μέρος της δλης Φύσης που ακολουθούμε την τάζι της» (Περί δου-

λείας, κεφ. 32) .

Το αποκορύφωμα της «ελληνικότητας» του Σπινόζα είναι ή ωφε-

λιμιστική καί δυναμική θεωρία του για την Χαρά και την Λύπη. Ή

Χαρά βοηθά στδ καθήκον της συντηρήσεως σε μία μεγαλύτερη βαθμίδαδυνάμεως, ενώ ή θλίψι είναι ή συνείδησι μιας μεταβάσεως σε μία ήλατ-

τωμένη βαθμίδα δυνάμεως. Ή Χαρά είναι ισοδύναμη με το Αγαθό. Καί

συνεχίζει με το Επικούρειο:

«Δεν υπάρχουν δρια στη Χαρά... Μόνο ή βλοσυρή πρόληψι αποκλείει

το γέλιο... Το να κάνη κανείς χρήσι των πραγμάτων και να άντλή απόαυτά δσο μπορεί περισσότερη χαρά (δχι, βεβαίως, μέχρι κόρου, γιατί αυτό·

δεν είναι χαρά) είναι εκείνο πού χαρακτηρίζει τον συνετόν άνθρωπο...».

Άλλα, πώς θα φθάση δ άνθρωπος στην Χαρά, στο Αγαθό, στηνΕυδαιμονία, δπως ονομάζει την ελευθερία της ψυχής; Πώς θα φθάση να

υπερνίκηση την εσωτερική αναταραχή πού του προκαλούν τα εσωτερικά

αίτια, πώς θα κατάκτηση την γαλήνη της ψυχής, πού θα τοΟ επιτρέψεινα ζή σε αρμονία με το θεό καί με τα πράγματα; "Η άπάντησι είναι μία

καί συνιστά, μέσα στους αιώνες, την άπάντησι πού Εδωσε στην εποχή

μας δ πατέρας της Ψυχαναλύσεως: με την γνώσι καί με τδν Λόγο. Έφ'

δσον μπορούμε να γνωρίσωμε τον εαυτό μας και τα γύρω μας πράγματα,

• καί άποκτήσωμε συγκεκριμένη ιδέα γι' αυτά, μπορούμε να τα έλέγχωμε

και να μετριάζωμε τις αρνητικές ενέργειες πού ασκούν επάνω μας τα

αρνητικά πάθη. «Δεν υπάρχει διάθεσι του Σώματος ή της Ψυχής που

να μην μποροΟμε να σχηματίσωμε συγκεκριμένη ιδέα γι αυτήν... καί ένα

συναίσθημα πού είναι πάθος, παύει να είναι πάθος μόλις σχηματίσωμε;

συγκεκριμένη ιδέα γι' αυτό». Πώς θα άποκτήσωμε αυτή τη γνώσι; Με την

μέθοδο της τάξεως της νοήσεως, δηλαδή με την άνάλυσι «.... δ κάθε

άνθρωπος έχει την δύναμι να γνωρίση τον εαυτό του καΐ να γνω,ρίση

τα πάθη του, αν δχι απολύτως, τουλάχιστον εν μέρει, με σαφή και συγ-

κεκριμένο τρόπο, καί επομένως να πάσχη λιγώτερο από αυτά. Αυτό

πρέπει προπαντός να έπιδιώκωμε, εννοώ, να γνωρίζωμε δσο το δυνατόνπερισσότερο κάθε πάθος με σαφή και συγκεκριμένο τρόπο και εκείνο

οπού βρίσκει πλήρη ίκανοποίησι, καΐ να διαχωριστή έτσι το ίδιο το

πάθος από τη σκέψι ενός εξωτερικού πράγματος καΐ να συνδεθη με αλη-θινές σκέψεις...».

Για τον Σπινάζα με τη λογίκευσι τα πάθη δεν κατανικώνται — καΐ

σ' αυτά, δπως λέει δ ίδιος (κεφάλαιο 5, πρόλογος) διαφέρει από τουςΣτωικούς — άλλα τίθενται υπό έλεγχο, καΐ μετριάζονται ή, καλύτερα,

διοχετεύονται σε ενεργητικές δυνάμεις. Ή ίδια ή διαδικασία της λογι-

κεύσεως και της γνώσεως είναι μια ενέργεια πού δδηγεΐ στην διατήρησι

της φυσικής καί ψυχικής υγείας, καΐ πού συνοψίζεται στην «γνώσι του

θεοΰ». Ή γνώση αυτή δδηγεΐ αναπότρεπτα στην μετατροπή των αρνητι-

κών παθών, της Λύπης και του Μίσους, στα θετικά συναισθήματα τηςΧαράς καί της Αγάπης, αυτά πού συντηρούν τη Ζωή.

ΜΙΝΑ ΖΩΓΡΑΦΟΓ

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Π Ε Ρ Ι Θ Ε Ο Υ

Ο Ρ Ι Σ Μ Ο Ι

Ι. Με αϊτιο έαυτοΰ εννοώ εκείνο πού ή ουσία του περικλείνεκτην ύπαρξη, δηλαδή εκείνο πού ή φύση του δεν μπορεί να νοηθί^παρά μόνο ως υπάρχουσα.

II. Πεπερασμένο στο είδος του λέγεται το πράγμα εκείνο πού'μπορεί να περιορισθή από ένα άλλο της ίδιας φύσης. Παραδείγμα-τος χάριν ένα σώμα λέγεται πεπερασμένο, γιατί νοούμε πάντοτεένα άλλο, μεγαλύτερο. "Ομοια, μια σκέψη περιορίζεται από μιανάλλη σκέψη. Άλλα το σώμα δεν περιορίζεται από τη σκέψη, ούτεή σκέψη από το σώμα.

III. Με τον δρο υπόσταση εννοώ εκείνο πού είναι καθ' εαυτό·καί πού νοείται δι' έαυτοΰ, εκείνο δηλαδή πού ή έννοια του δεν£χει ανάγκη από την έννοια ενός άλλου πράγματος, από οπού πρέ-πει να σχηματισθή.

IV. Με τον δρο κατηγόρημα(') εννοώ εκείνο πού αντιλαμβά-νεται ή νόηση στην υπόσταση πώς αποτελεί την ουσία της υπόστα-σης αυτής.

V. Με τον δρο τρόποι εννοώ τις διαθέσεις (ή πάθη) μιας ύπό-οτασης, δηλαδή εκείνο πού βρίσκεται σ' ένα άλλο πράγμα και πούνοείται μέσον αύτοϋ.

VI. Με τον δρο θεός εννοώ ένα απόλυτα άπειρο δν, δηλαδήμιαν υπόσταση πού αποτελείται από μιαν απειρία κατηγορημάτωνπού το καθένα τους εκφράζει μιαν αιώνια καί άπειρη ουσία.

(1) Σημ. τ. Μετφ.: Χρησιμοποιούμε τον ορό κατηγόρημα για να αποδώ-σωμε το Εΐΐπβυΐιιπι καί όχι τη λέξη ιδιότητα γιατί ειδικά στην φιλοσοφία τοΐΣπινόξα ή έννοια του αΐΐπ&ιιιυπι δεν σημαίνει «την χαρακτηριστικήν Ιδιότητοή το διακριτικόν σήμα ενός πράγματος, αλλά τον ουσιαστικό χαρακτήρα μιάιυπόστασης». Βλ. καί Ι.3ΐαη<)ε: νοοαύυΙ&ίΓε ΤεοΗπίςνιε εΐ οπίίςιιε <3ε ΙΑ ΡΐιΐΙοβορίήε. "Εκδοση 1951, σελ. 96.

:Μ ΗΘΙΚΗ

Ε Ξ Η Γ Η Σ Η

Λέγω απόλυτα δπειρο καΐ δχι άπειρο στο είδος του, γιατί σε•κείνο πού είναι ήπειρο μόνο οτό είδος του, μπορούμε να άρνηθοϋ-με την απειρία των κατηγορημάτων αντίθετα, σε κείνο πού είναι

-απόλυτα άπειρο, κάθε τι πού εκφράζει μιαν ουσία καΐ δεν περικλεί-νει καμμιάν άρνηση ανήκει στην ουσία του.

VII. Ελεύθερο λέγεται το πράγμα πού υπάρχει μόνον απότην αναγκαιότητα της φύσης του καΐ πού προσδιορίζεται μόνο άφ'

.έαυτοϋ του να ένεργήση: αναγκαίο η καλύτερα αναγκαστικό λέγε-ται εκείνο πού για να ύπάρχη καί να ποράγη κάποιο αποτέλεσμα,μ' έναν σταθερό καί προσδιωρισμένο τρόπο, προσδιορίζεται από κά-ποιο άλλο πράγμα.

VIII . Με αιωνιότητα εννοώ την ίδια την ύπαρξη έφ' όσον νο-είται δτι απορρέει αναγκαία από αυτόν τοΰτον τον ορισμό του αιώ-νιου πράγματος.


Πραγματικά, μια τέτοια ύπαρξη νοείται ως μια αιώνια αλήθεια,•όπως καί ή ουσία του πράγματος, καί, γι' αυτόν τον λόγο, δεν μπο-ρεί να έρ,μηνευθή με την διάρκεια ή* τον χρόνο, κι' ίΐν ακόμα ή

-διάρκεια νοηθή πώς δεν έχει ούτε αρχή οΰτε τέλος.

Α Ξ Ι Ω Μ Α Τ Α

Ι. "Ολα δσα υπάρχουν, υπάρχουν είτε εν έαυτά, εϊτε σε δλλο.πράγμα.

II. Κάθε τι πού δεν μπορεί να νοηθή μέσον βλλου πράγμα-τος, πρέπει να νοείται δι" έαυτοϋ.

III. Από ένα καθωρισμένο αϊτιο πού το θεωρούμε δεδομένο,ακολουθεί αναγκαία ένα αποτέλεσμα, καί αντίθετα, αν δεν είναιδεδομένο κανένα καθωρισμένο αϊτιο, είναι αδύνατο να επακολού-θηση αποτέλεσμα.

IV. Ή γνώση του αποτελέσματος εξαρτάται από την γνώσητου αίτιου καί την περικλείνει.

V. Τα πράγματα πού δεν έχουν τίποτα κοινό μεταξύ τους δενμπορούν ούτε να κατανοηθούν μεταξύ τους· δηλαδή, ή έννοια τουενός δεν περικλείνει την έννοια του αλλού.

VI. Μια αληθινή ίδέα πρέπει να σύμφωνη με το αντικείμενοτου οποίου είναι ή ίδέα.

VII. Για το πράγμα πού μπορεί να νοηθή ως μη υπάρχον, γιαπό πράγμα αυτό ή ουσία του δεν περικλείνει την ύπαρξη.

ΠΕΡΙ ΘΕΟΥ 15

ΘΕΩΡΗΜΑ 1.

Ή υπόσταση εΐ^αι προγενέστερη ως προς την φύ-ση της από τΙς διαθέσεις(,) της.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ Η

Αυτό είναι φανερό από τους ορισμούς 3 καί 6.

ΘΕΩΡΗΜΑ 2.

Δυο υποστάσεις πού έχουν διαφορετικά κατηγορή-ματα δεν έχουν τίποτα το κοινό μεταξύ τους.


Αυτό φαίνεται από τον ορισμό 3. Πραγματικά ή καθεμιά πρέ-πει να ύπάρχη εν εαυτή καί πρέπει να νοείται δι' εαυτής· δηλαδήή έννοια της μιας δεν περικλείνει την έννοια της δίλλης.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 3.

Για τα πράγματα πού δεν έχουν τίποτα το κοινόμεταξύ τους, το ένα άπ' αυτά δεν μπορεί να είναι αίτιοτου άλλου.


" Λ ν διχν έχουν ιίιιοια κοινό μεταξύ τους δεν μπορούν λοιπόν(<ΊΙ.ί(ι>|Ηΐ 5) νό νοηθούν μκιαξύ τους το ένα από το άλλο καί έτσι•((Ί(.ίω|ΐ<ι 4) ιό Ρνα δεν μπορεί να είναι αίτιο του ήλλου.

ΘΕΩΡΗΜΑ 4.

Δύο ¥\ περισσότερα ξέχωρα πράγματα διακρίνον-ται μεταξύ τους είτε από τη διαφορά των κατηγορημά-των των υποστάσεων, είτε από τη διαφορά των διαθέ-σεων των υποστάσεων.

(1) Σημ. τ. Μετφ.: Με τη λέξη διάθεοη μεταφράζαμε τον όρο αΓΓίΟΐΐοΉ σημερινή χρησιμοποίηση στην φιλοσοφία και κυρίως την ψυχολογία του ορούαύτοΰ, καθώς σημειώνει 6 Λαλάντ, νοείται διαφορετικά καί κυρίως ως κίνητρο

πού προέρχεται από την αισθησιακή ικανότητα μας. Ακόμα χρησιμοποιείται.*αί για να υποδήλωση την ηδονή ή την δυσαρέσκεια, αλλά στον καιρό του

Σπινόξα φιλοσοφικά ήταν πολύ ευρύτερη και βαθύτερη έννοια. Κυρίως^ έσή-μαινε «είτε μια διάθεση, είτε μια κατάσταση, εϊτε την μεταβολή ενός δντος,αν ή αίτια της μπορεί να είνα εσωτερική ή1 εξωτερική». Για τον Σπινόξα επίσηςιό αίίεοίνιβ, το πάθος, αποτελεί είδικώτερη έννοια της οίίοοίΐο, της διά-βεσης.

16 ΗΘΙΚΗ


Κάθε τι πού υπάρχει, υπάρχει εϊτε εν έαυτώ εϊτε σε άλλο·πράγμα (αξίωμα 1),δηλαδή (ορισμοί 3 και 5) τίποτα δεν είναι δε-δομένο έξω από την νόηση, έκτος από τίς υποστάσεις καΐ τις δια-θέσεις τους. Τίποτα λοιπόν δεν είναι δεδομένο έξω από την νόησηάπ' οπού να μπορούν να διακριθούν πολλά πράγματα μεταξύ τους,εκτός από τΙς υποστάσεις ή (ορισμός 4), οπότε είναι το ϊδιο, τακατηγορήματα καΐ τΙς διαθέσεις του. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 5.

Δεν μπορούν να υπάρξουν οτή φύση δυο ί) περισ-σότερες υποστάσεις της ίδιας φύσης ή τοΟ ΐδιου κατη-γορήματος.


"Αν υπήρχαν πολλές διαφορετικές υποστάσεις, θα έπρεπε ναδιακρίνωνται μεταξύ τους η από την διαφορά των κατηγορημάτωνη από την διαφορά των διαθέσεων (προηγούμενο θεώρημα). "Ανδιακρίνωνται μόνο από την διαφορά των κατηγορημάτων, τότε ό-μολογοϋμε πώς δεν υπάρχει παρά μόνο μια υπόσταση με το ϊδιοκατηγόρημα. "Αν τώρα διακρίνωνται από την διαφορά ιών διαθέ-σεων, επειδή μια υπόσταση (θεώρημα 1) είναι προγενέστερη εξαιτίας της φύσης της από τις διαθέσεις της, αν άφίσωμε κατά μέ-ρος τις διαθέσεις της καΐ την θεωρήσωμε αυτήν καθ' έαυτήν, δη-λαδή (ορισμός 3 και αξίωμα 6), στην αληθινή της οφη, δεν θαμπορέσωμε να την αντιληφθούμε ως ξεχωριστή από μιαν άλλη· μεάλλα λόγια, δεν μπορούν να υπάρχουν πολλές' υποστάσεις, αλλάμόνο μία. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 6.

Μια υπόσταση δεν μπορεί να παραχθή από μιανάλλη υπόσταση.


Δεν μπορούν να υπάρξουν μέσα στη φύση δυο υποστάσεις τουϊδιου κατηγορήματος (προηγούμενο θεώρημα) δηλαδή (θεώρημα2) πού να έχουν κάτι το κοινό ανάμεσα τους. Και έτσι (θεώρημα3) ή μια δεν μπορεί να είναι αϊ'τιο της άλλης, δηλαδή ή μια δενμπορεί να παραχθή από την άλλη. Ο.Ε.Δ.


Π Ο Ρ Ι 2 Μ Α

Άπ' αυτό συμπεραίναμε πώς μια υπόσταση δεν μπορεί να πα-ραχθή από άλλο πράγμα. Γιατί στη Φύση δεν υπάρχει τίποτ' άλλοαπό τις υποστάσεις καϊ τΙς διαθέσεις τους, όπως φαίνεται καθαράαπό το αξίωμα 1 καΐ τους ορισμούς 3 καΐ 5. "Αρα μια υπόσταση δενμπορεί να παραχθή από μιαν άλλη υπόσταση (προηγούμενο θεώ-ρημα). Λοιπόν, κατά τρόπο απόλυτο, μια υπόσταση δεν μπορεί ναπαραχθή από άλλο πράγμα.

Α Λ Λ Η Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ Η

Αυτό το θεώρημα αποδείχνεται ακόμα πιο εύκολα με την είςάτοπον άπαγωγήν. "Αν, πράγματι, μια υπόσταση μπορούσε να πα-ραχθή από άλλο πράγμα, ή γνώση της θα έπρεπε να εξαρτάται απότην γνώση του αίτιου της (αξίωμα 4) καΐ έτσι (ορισμός 3) δεν θαήταν υπόσταση.

ΘΕΩΡΗΜΑ 7.

Στήν φύση της υπόστασης είναι ίδιον το ϋπάρχειν.


Μια υπόσταση δεν μπορεί να παραχθή από άλλο πράγμα (Πό-ρισμα του προηγούμενου θεωρήματος), θα είναι λοιπόν αιτία τουέαυτοϋ της κι' αυτό σημαίνει (Όρισμός 1) πώς ή ουσία της περι-κλείνει αναγκαστικά την ύπαρξη, δηλαδή πώς προσιδιάζει στη φύ-

ση της να ΰπάρχη..

ΘΕΩΡΗΜΑ 8.

Κάθε υπόσταση είναι αναγκαία άπειρη.


Μια υπόσταση πού έχει ένα ώρισμένο κατηγόρημα μόνον ωςμόνη μπορεί να ύπάρχη (θεώρημα 5), και έγκειται στην φύση τηςνα ύπάρχη (θεώρημα 7). Από την φύση της λοιπόν θα ύπάρχη,εϊτε ως πεπερασμένο πράγμα, εϊτε ως άπειρο. 'Αλλά δχι ως πεπε-ρασμένο· γιατί (ορισμός 2) θάπρεπε να περιορίζεται από ένα άλ-λο πράγμα της ϊδιας φύσης πού κι' αυτό (θεώρημα 7), θάπρεπε α-ναγκαία να ΰπάρχη· θα ΰπήρχον λοιπόν δυο υποστάσεις του ίδιουκατηγορήματος, πράγμα πού (θεώρημα 5) είναι παράλογο. Υ-πάρχει λοιπόν ως άπειρη. Ο.Ε.Δ.

18 ΗΘΙΚΗ

2 Χ Ο Λ Ι Ο 1.

Καθώς ή πεπερασμένη ύπαρξη είναι, στην πραγματικότητα,μερική άρνηση, καί ή άπειρη ύπαρξη, · ή απόλυτη κατάφαση της ύ-παρξης οποιασδήποτε φύσης, συνάγεται λοιπόν καί μόνο από τοθεώρημα 7 πώς κάθε υπόσταση πρέπει να ύπάρχη ως άπειρη.

2 Χ Ο Λ Ι Ο 2.

Δεν αμφιβάλλω πώς, σε δλους εκείνους πού κρίνουν τα πράγ-ματα συγκεχυμένα καί δεν έχουν συνηθίσει να τα γνωρίζουν απότα πρώτα τους αϊτια, είναι δύσκολο να συλλάβουν την απόδειξητου θεωρήματος 7. Πραγματικά, δεν διακρίνουν ανάμεσα στίς τρο-ποποιήσεις των υποστάσεων καί στίς ϊδιες τΙς υποστάσεις καί δενξαίρουν πώς έχουν γίνει τα πράγματα. Καί γι' αυτό φαντάζονταιγια τΙς υποστάσεις την αρχή πού βλέπουν πώς ισχύει στα πράγμα-τα της φύσης. Εκείνοι πραγματικά πού αγνοούν τα αληθινά αϊτιατων πραγμάτων, τα συγχέουν δλα καί, χωρίς καμμιά διαμαρτυρίατου πνεύματος τους, φαντάζονται τα δέντρα να μιλούν σαν τουςανθρώπους, φαντάζονται ανθρώπους να γεννιούνται από τΙς πέ-τρες δπως καί από το σπερματικό υγρό καί οποιαδήποτε εϊδη ναμεταβάλλωνται σε οποιαδήποτε άλλα εϊδη. "Ομοια κι' εκείνοι πούσυγχέουν τη θεία φύση με την ανθρώπινη, εύκολα αποδίδουν στοΘεό τα πάθη (τΙς διαθέσεις) της ανθρώπινης ψυχής καί προ παν-τός δσο άγνοοϋν ακόμα πώς δημιουργούνται αυτές οί διαθέσεις."Αν, αντίθετα, οί άνθρωποι πρόσεχαν τη φύση της υπόστασης, δενθα άμφέβαλλαν καθόλου για την αλήθεια του θεωρήματος 7 κι'ακόμα καλύτερα, αυτό το θεώρημα θα ήταν για δλους αξίωμα καίθα κατατάσσονταν ανάμεσα στίς κοινές γνώσεις. Γιατί με υπόστα-ση θα αντιλαμβάνονταν εκείνο πού υπάρχει άφ' έαυτοϋ του καίπού νοείται δι' έαυτοϋ, εκείνο δηλαδή πού ή γνώση του δεν έχειανάγκη από την γνώση ενός αλλού πράγματος. Καί με το δνοματροποποιήσεις, εκείνο πού' υπάρχει σε άλλο πράγμα καί πώς ή ιδέατων τροποποιήσεων σχηματίζεται άπ' την ιδέα του πράγματος μέ-σα στο οποίο υπάρχουν. Γι' αυτόν τον λόγο μπορούμε να έχωμε α-ληθινές ίδέες για τροποποιήσεις πού δεν υπάρχουν 3ν καί, μ' δλοπού δεν υπάρχουν στην πράξη έξω από την νόηση, ή ουσία τουςδεν παύει να περιέχεται σε άλλο πράγμα άπ' το όποιο μπορούμε νατην συλλάβωμε, ενώ ή αλήθεια των υποστάσεων έξω από την νόη-ση υπάρχει μόνο σ' αυτές τΙς ϊδιες, γιατί νοούνται άφ' έαυτοϋ τους.ηΑν λέγαμε λοιπόν πώς έχομε σαφή καί καθαρή, δηλαδή αληθινήίδέα για μιαν υπόσταση, καί πώς ωστόσο άμφιβάλλομε για το αν

ι ΠΕΡΙ ΘΕΟΥ 19

ύπάρχη αυτή ή ίδέα, αυτό θα ήταν αληθινά σαν να λέγαμε πώςί'χομε μιαν αληθινή ίδέα καί πώς άμφιβάλλομε μήπως είναι σφα-λερή (δπως γίνεται φανερό με λίγη προσοχή)· ήν ακόμα, οκοιοςηαραδεχόταν ταυτόχρονα πώς μια σφαλερή ίδέα έχει γίνει αλη-θινή, καί δεν μπορεί να νοηθή τίποτε πιο παράλογο άπ' αυτό. Πρέ-πει λοιπόν αναγκαστικά να άναγνωρίσωμε πώς ή ύπαρξη μιας υ-πόστασης, δπως ακριβώς καί ή ουσία της, είναι μια αιώνια αλήθεια.Κι' άπ' αύτοϋ μπορούμε να. συμπεράνωμε με καινούργιο τρόπο πώςδεν μπορεί να ύπάρχη παρά μονάχα μια μοναδική υπόσταση μιαςώρισμένης φύσης, πράγμα πού πίστεψα πώς άξιζε τον κόπο να τοδείξω εδώ. 'Αλλά για να το κάνωμε με τάξη, πρέπει να παρατη-ρήσωμε:

1) Πώς ό πραγματικός ορισμός κάθε πράγματος δεν περικλεί-νει καί δεν εκφράζει τίποτ' άλλο από την φύση του πράγματος πούόρίζομε. Κι' αυτό έχει ως επακόλουθο.

2) Πώς κανένας ορισμός δεν περικλείνει καί δεν εκφράζειποτέ κανένα καθωρισμένο αριθμό ατόμων, άφοϋ δεν εκφράζει τί-ποτ' άλλο από τη φύση του πράγματος πού ορίζεται. Παραδείγμα-τος χάριν, ό ορισμός του τριγώνου δεν εκφράζει τίποτα περισσό-τερο, από μόνη την φύση του τριγώνου, καί δχι έναν ώρισμένο α-ριθμό τριγώνων.

3) Πρέπει να σημειώσωμε πώς για κάθε υπαρκτό πράγμα υ-πάρχει αναγκαία μια ώρισμένη αίτία δυνάμει της οποίας υπάρχει.

4) Πρέπει τέλος να σημειώσωμε πώς αυτή ή αιτία δυνάμει τηςοποίας υπάρχει ένα πράγμα πρέπει, ή να περιέχεται μέσα στηνϊδια τη φύση καί τον ορισμό του υπαρκτού πράγματος (καί τότεπραγματικά προσιδιάζει οτήν φύση του να ύπάρχη) η να είναι δε-δομένο έξω άπ' αυτό. Αυτό έχει ως επακόλουθο πώς, ίιν ύπάρχηοτή φύση ένας ώρισμένος αριθμός ατόμων, πρέπει αναγκαστικά ναίπιάρχη μια αίτία δυνάμει της οποίας υπάρχουν αυτά τα άτομα καιόχι λιγάιτερα ή περισσότερα. "Αν, παραδείγματος χάριν, υπάρχουνστη φύση είκοσι άνθρωποι (για περισσότερη σαφήνεια υποθέτωπώς υπάρχουν δλοι ταυτόχρονα καί δεν προηγήθηκαν άλλοι άπ'αυτούς), δεν θα είναι αρκετό (για να κατανοήσωμεν την ύπαρξη(ΐΰτών των είκοσι ανθρώπων) να καταδείξωμε την αίτία της αν-θρώπινης φύσης γενικά: θα πρέπει, ακόμα, να καταδείξωμε καίιήν αίτία πού δεν υπάρχουν ούτε λιγώτεροι ούτε περισσότεροι απόΓΪΚΟΟΙ, άφοΰ (σύμφωνα με την τρίτη παρατήρηση) πρέπει ανα-γκαστικά να ύπάρχη μια αίτία (σύμφωνα με τίς παρατηρήσεις 2

20 ΗΘΙΚΗ!

καΐ 3) δεν μπορεί να περιέχεται μέσα στην καθεαυτό ανθρώπινη-φύση, άφοΰ ό πραγματικός ορισμός του άνθρωπου δεν περιέχεικαί τον αριθμό είκοσι καΐ έτσι (σύμφωνα με την παρατήρηση 4)ή αίτία οπού υπάρχουν αυτοί οι είκοσι άνθρωποι, και κατά συνέ-πειαν ό καθένας άπ' αυτούς ξεχωριστά, πρέπει αναγκαστικά να εί-ναι δεδομένη έξω από τον κάθε ένα άπ' αυτούς, καί, γι' αυτόν τονλόγο, πρέπει να συμπεράνωμε απόλυτα πώς για κάθε πράγμα, ο-πού πολλά άτομα της ϊδιας φύσης μ' αυτό μπορούν να υπάρχουν,πρέπει να υπάρχει αναγκαστικά ένα εξωτερικό αίτιο δυνάμει τουοποίου υπάρχουν αυτά τα άτομα. "Ετσι, άφοΰ (όπως δείξαμε κιό-λας σ' αυτό το Σχόλιο) ανήκει στην φύση κάθε υπόστασης να ύ-πάρχη, ό ορισμός της πρέπει να περικλείνει την αναγκαία ύπαρξηκαί κατά συνέπεια ή ΰπαρξή της πρέπει να συνάγεται από μόνοτον ορισμό της. Άλλα από τον ορισμό της (όπως βλέπομε από τιςπαρατηρήσεις 2 καί 3) δεν μπορεί να επακολούθηση ή υπαρξι\πολλών υποστάσεων συμπεραίνεται λοιπόν άναγκαοτικά πώς υ-πάρχει μια μόνο υπόσταση της αυτής φύσης, κι' αυτό θέλαμε ναάποδείξωμε.

ΘΕΩΡΗΜΑ 9.

Ανάλογα με την .πραγματικότητα ή την ύπαρξηπού έχει ένα πράγμα, αντίστοιχος είναι καί ό αριθμόςτων κατηγορημάτων πού του ανήκουν.


Αυτό είναι φανερό από τον ορισμό 4.

ΘΕΩΡΗΜΑ 10.

Κάθε κατηγόρημα της ϊδιας υπόστασης θα πρέπεινα νοηθή δι' εαυτού.


"Ενα κατηγόρημα πραγματικά είναι δ,τι ή νόηση αντιλαμβά-νεται για μια υπόσταση πώς αποτελεί την ουσία της (ορισμός 9)·κατά συνέπεια (ορισμός 3) θα πρέπει να νοηθή δι' έαυτοϋ.

Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο 1.

Με τοϋτο συνάγεται πώς αν καί δύο κατηγορήματα νοούνταιως πραγματικά χωρισμένα το 'ένα από το άλλο, δηλαδή το ένα χω-ρίς τη βοήθεια του άλλου, εν τούτοις δεν μπορούμε να συμπε-


ράνωμε δτι αποτελούν δύο δντα, δηλαδή δυο διαφορετικές υποστά-σεις, γιατί από τη φύση της υπόστασης το καθένα από τα κατηγο-ρήματα της γίνεται αντιληπτό δι' έαυτοϋ, άφοΰ δλα τα κατηγορή-ματα πού διαθέτει, πάντοτε ταυτόχρονα υπήρχαν σ' αυτήν καί τοέ'να δεν μπορεί να παραχθή από το άλλο, αλλά το καθένα έκφρά-Γει την πραγματικότητα ή το είναι της υπόστασης. Δεν είναι λοι-πόν καθόλου παράλογο να άποδώσωμε πολλά κατηγορήματα στηνΊ'δια υπόσταση, καί, αντίθετα, στη φύση δεν υπάρχει τίποτε το σα-<<>έστερο από τοΰτο: κάθε δν πρέπει να νοηθή υπό κάποιο κατηγό-ρημα καϊ ανάλογα με την πραγματικότητα ή την ύπαρξη πού δια-θέτει, έχει μεγαλύτερον αριθμό κατηγορημάτων πού εκφράζουνκαϊ μιαν αναγκαιότητα, με άλλα λόγια μιαν αιωνιότητα καί έναάπειρο· και κατά συνέπειαν επίσης και τοΰτο: πρέπει αναγκαίανα όρισθή ένα απόλυτα άπειρον δν (καθώς ειπώθηκε στον ορισμόβ), ως ένα δν πού αποτελείται από άπειρα κατηγορήματα, πού τοκαθένα τους εκφράζει μια ώρισμένη αιώνια καί άπειρη ουσία. "Αντώρα μας ρωτήσουν από ποιο σημάδι θα μπορέσωμε να άναγνωρί-οωμε την ποικιλία των υποστάσεων, δς διαβάσωμε τα ακόλουθαθεωρήματα: αυτά αποδεικνύουν πώς στη φύση υπάρχει μόνο μιαμοναδική υπόσταση καί είναι απόλυτα άπειρη, πράγμα πού κάνειμάταιη την αναζήτηση παρόμοιου σημαδιού.

ΘΕΩΡΗΜΑ 11.

Ό θεός, δηλαδή ή υπόσταση πού αποτελείται απόαπειρία κατηγορημάτων, πού το καθένα τους εκφρά-ζει μια αίώνκα καί άπειρη ουσία, υπάρχει αναγκαία.


"Αν το αρνιέστε αυτό, διανοηθήτε, αν αυτό είναι δυνατό, δτιύ θεός δεν υπάρχει. Τότε όμως ή ουσία του (αξίωμα 7) δεν πε-ρικλείνει την ύπαρξη. Άλλα αυτό (θεώρημα 7) είναι παράλογοκατά συνέπεια ό θεός υπάρχει αναγκαία. Ο.Ε.Δ.


Για κάθε πράγμα πρέπει να ύπάρχη μια αιτία ίι κάποιος λό-γος, γιατί υπάρχει ή γιατί δεν υπάρχει. Π.χ. δν ένα τρίγωνο υ-πάρχει, πρέπει νάχη κάποιον λόγο ή αίτία γιατί υπάρχει· αν δενΓ πάρχη πρέπει επίσης νάχη έναν λόγο ή μια αιτία πού εμποδίζειγια να μην υπάρχει ή αφαιρεί την ύπαρξη του. Αυτός ό λόγος ήοίτία άλλωστε πρέπει να περιέχεται ή στη φύση του πράγματος

22 ΗΘΙΚΗ1

ή έξω άπ' αυτήν. Το λόγο, π.χ. δτι ένας τετράγωνος κύκλος δενυπάρχει, τον φανερώνει ή ϊδια του ή φύση, γιατί βεβαίως περιέχειμια αντίφαση. Το δτι αντίθετα μια ουσία υπάρχει, αυτό προκύπτειαπό την ίδια της τη φύση, γιατί περιέχει την αναγκαία ύπαρξη(θεώρημα 7). "Οσον άφορα το λόγο σύμφωνα με τον όποιο υπάρ-χει ή δεν υπάρχει ένας κύκλος η ένα τρίγωνο, αυτός δεν συνε-πάγεται από τη φύση τους αλλά από ολόκληρη την τάξη των εν-σωμάτων αντικειμένων γιατί πρέπει να προέρχεται άπ' αυτήντην τάξη ή δτι αυτό το τρίγωνο πρέπει να ύπάρχη τώρα αναγ-καία ή είναι αδύνατο να ύπάρχη τώρα. Κα! αυτό είναι άφ' έαυτοΰφανερό. Συνεπάγεται πώς αυτό το πράγμα υπάρχει αναγκαία,γιατί δεν δίδεται γι' αυτό κανένας λόγος ή αίτία πού να έμποδί-ζη το πράγμα αυτό να ύπάρχη. "Αν λοιπόν κανένας λόγος ή αί-τία δεν μπορεί να δοθή πού να έμποδίζη το θεό να ύπάρχη ήπού να άφαιρή την ύπαρξη του, δεν θα μπορέσωμε καθόλου ν'άποφύγωμε να συμπεράνωμε πώς υπάρχει αναγκαία. Άλλα γιανα μπορούσε να δοθή παρόμοιος λόγος ή αίτία, θάπρεπε να πε-ριέχεται ή στην ϊδια τη φύση του θεοΰ, Γ) έξω άπ' αυτήν την φύ-ση, δηλαδή μέσα σε μια άλλην υπόσταση άλλης φύσης. Γιατί αΛ>αυτή ήταν της ϊδιας φύσης θα έπρεπε να παραδεχθούμε με τοϋτοκαΐ μόνο δτι ό θεός υπάρχει. Άλλα μια υπόσταση πού θα ήτανδιαφορετικής φύσης δεν θα μπορούσε νάχη τίποτα το κοινό μετο θεό (θεώρημα 2) καΐ κατά συνέπεια δεν θα μπορούσε οΰτενα θέση ούτε να αφαίρεση την ύπαρξη του. Άφοϋ λοιπόν ό λό-γος ή ή αίτία πού θα αφαιρούσε την θεία ύπαρξη δεν μπορεί 'νάδοθή έξω άπ' τη φύση του θεοΰ, θα πρέπει αναγκαία, αν θέλωμενα μην ύπάρχη, να περιέχεται στην ϊδια της τη φύση, πού θάπρε-πε τότε να περικλείνη μια αντίφαση. "Άρα είναι παράλογο να το·διαβεβαιώσωμε αυτό για ένα δν απόλυτα άπειρο καΐ ίίφιστα τέ-λειο. Λοιπόν ούτε στο θεό οΰτε έξω το άπ' θεό δεν είναι δεδο-μένος κανένας λόγος ή αίτία πού να άφαιρή την ύπαρξη του καικατά συνέπεια ό θεός υπάρχει αναγκαία. Ο.Ε.Δ.


Το να μπορή κάτι να μην ύπάρχη είναι αδυναμία καϊ αντί-θετα το να μπορή να ύπάρχη είναι δύναμη (ως αυτονόητο). ΛΑνλοιπόν εκείνο πού ύπάρχη την τωρινή στιγμή αναγκαία, είναιμόνον δντα πεπερασμένα, τα πεπερασμένα δντα θα είναι ισχυρό-τερα οπό ένα δν απολύτως άπειρο· τοϋτο δμως (ως αυτονόητο)εϊναι παράλογο· λοιπόν ή τίποτα δεν υπάρχει ή ένα απόλυτα ά-

1ΠΕΡΙ ΘΕΟΥ 23

πείρο δν υπάρχει επίσης αναγκαία.. "Αρα ή ύπάρχομε μέσα μαςϊ] σε κάτι άλλο πού υπάρχει αναγκαία (βλ. αξίωμα 1 και θεώρ.7)· λοιπόν το απόλυτα άπειρο δν, δηλαδή (κατά τον ορισμό 6) όθεός υπάρχει αναγκαία. . Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Στήν τελευταία αυτή απόδειξη, θέλησα να καταδείξω την ΰ-πάρξη του θεοΰ Ε ροδίοποπ, ώστε να γίνη εύκολώτερα αντιλη-πτή ή απόδειξη· με τοϋτο δεν σημαίνει ότι ή ύπαρξη του θεοΰδεν ακολουθεί Ε ρποπ τον ίδιο συλλογισμό. Γιατί ίίν το να μπορήνα ύπάρχη αποτελεί δύναμη, συνέπεται πώς, δσο περισσότερη επι-δεκτική πραγματικότητας είναι ή φύση ενός πράγματος, τόσο πε-ρισσότερα έχει άφ' έαυτοΰ δυνάμεις για να ύπάρχη. "Ετσι έναδν απόλυτα άπειρο, με άλλα λόγια ό θεός, έχει άφ' έαυτοΰ άπει-ρη δύναμη για να ύπάρχη καϊ κατά συνέπεια υπάρχει απόλυτα."Ισως ωστόσο πολλοί αναγνώστες δεν θα δουν εΰκολα την προ-φάνεια αυτής της απόδειξης, γιατί έχουν συνηθίση να θεωροϋνμονάχα τα πράγματα πού προέρχονται από εξωτερικές αιτίες- κι'ανάμεσα σ' αυτά τα πράγματα, εκείνα πού σχηματίζονται γρήγο-ρα, δηλαδή υπάρχουν εΰκολα, τα βλέπουν όμοια να καταστρέ-ψωνται εύκολα, ενώ εκείνα πού τα αντιλαμβάνονται πώς περιέ-χουν περισσότερα, τα θεωροϋν ως δυσκολώτερο να γίνουν, δη-λ ι ι Λ ή δεν νομίζουν δτι υπάρχουν τόσο εΰκολα. Για να τους άπαλ-λ(Ί!,(.ι ώοιόοο από αυτές τίς προλήψεις, δεν χρειάζεται να άποδεί-ί.ι.ι ι'-Λοι (Ίν; ποια αναλογία είναι αληθινό το απόφθεγμα: δ,τι γίνε-ι ι ι ι η'ίκολα, ίο ϊδιο καϊ χάνεται εύκολα· οΰτε ακόμα αν, αναφορι-κά με ιό ί-υκολο ιής φύσης, δλα τα πράγματα είναι εΰκολα ή δχι.

Αρκεί να οημειώσωμε μόνο πώς στο προκείμενο δεν μιλώ γιαπράγματα πού προέρχονται από εξωτερικές αιτίες, άλλα μόνο γιαυποστάσεις, πού (θεώρ. 6) δεν μπορούν να παραχθούν από καμ-|ΐιά εξωτερική αίτία. Γιατί για τα πράγματα πού προέρχονται απόεξωτερικές αιτίες, εϊτε αποτελούνται από πολλά μέρη ή από μι-κρόν αριθμό, δ,τι έχουν από τελειότητα ή από πραγματικότητα τοοφείλουν μόνο στην εξωτερική αίτία καϊ έτσι ή ύπαρξη τους προ-έρχεται από μόνην την τελειότητα αυτής της αιτίας καϊ δχι απότη δική τους. Αντίθετα, κάθε τελειότητα πού έχει μια υπόσταση,αυτή δεν οφείλεται σε καμμιά εξωτερική αίτία, για τοϋτο απόμόνη την φύση της θα πρέπει να προέρχεται ή ύπαρξη της, καίγια τοϋτο δεν είναι τίποτα άλλο παρά αυτή ή ουσία της. Ή τελει-ότητα λοιπόν ενός πράγματος δεν αφαιρεί την ύπαρξη, αλλά αν-

24 ΗΘΙΚΗ

τίθετα την θέτει· εκείνο πού την αφαιρεί είναι ή ατέλεια καΐ γιατοΰτο δεν μπορούμε ναμαστε πιο βέβαιοι για την ύπαρξη οποιου-δήποτε πράγματος άπα την ύπαρξη ενός δντος απόλυτα άπειρουί) τέλειου, δηλαδή του θεοϋ. Γιατί, άφοΰ ή ουσία του αποκλείεικάθε ατέλεια καΐ περικλείνει την απόλυτη τελειότητα, με τοϋτοαφαιρεί κάθε λόγο αμφιβολίας για την ύπαρξη του καϊ μας δίνειτην κυρίαρχη βεβαιότητα, δπως νομίζω πώς θα το δει κάθε κάπωςπροσεκτικός άνθρωπος.

ΘΕΩΡΗΜΑ 12.

Από κανένα κατηγόρημα μιας υπόστασης δεν μπο-ρεί να σχηματισθή μια έννοια από δπου θα επακολου-θούσε πώς ή υπόσταση αυτή μπορεί να διαιρεθη.

Α Π Ο Λ Ε Ι Ξ Η

"Η πραγματικά τα μέρη δπου ή υπόσταση μ' αυτόν τον τρόπονοούμενη θα ήταν διαιρεμένη θα διατηρήσουν τη φύση της ουσί-ας ϊ| δεν θα την διατηρήσουν. Σ τη ν πρώτη υπόθεση κάθε μέρος(θεώρ. 8) θα πρέπει να είναι άπειρο καϊ (θεώρ. 6) αιτία έαυτοΰ,καϊ (θεώρ. 5) να διακρίνεται από διαφορετικό κατηγόρημα· έτσιαπό μια μόνη υπόσταση θα μπορούν να σχηματισθούν περισσότε-ρες υποστάσεις, πράγμα (θεώρημα 1) πού είναι παράλογο. Έκτοςάπ' αυτό το μέρος (θεώρημα 2) δεν θάχαν τίποτε ΓΟ κοινό με τοδλον άπ' δπου προήλθαν καϊ το όλον (ορισμός 4 καϊ θεώρημα 10)θα μπορούσε να ύπάρχη καϊ να νοηθη δίχως τα μέρη του πράγμαπού κανένας δεν μπορεί να άμφιβάλλη πώς δεν είναι άτοπο. "Αντώρα έχωμε τη δεύτερη υπόθεση, δηλαδή δτι τα μέρη δ£ν θα δια-τηρήσουν τη φύση της υπόστασης, θα πρέπει να συ]ΐπεράνωμεπώς αν ολόκληρη ή υπόσταση ήταν διαιρημένη σε ϊσια μέρη, θαέχανε τη φύση της ως υπόσταση καϊ θα έπαυε να ύπάρχη πράγμαπού είναι παράλογο.

ΘΕΩΡΗΜΑ 13.

Ή απόλυτα άπειρη υπόσταση είναι αδιαίρετη.


"Αν ήταν διαιρετή, τα μέρη δπου θα διαιρεϊτο, η θα διατη-ρούσαν τη φύση μιας απόλυτα άπειρης υπόστασης, η δεν θα τηνδιατηρούσαν. Στήν πρώτην υπόθεση θα υπήρχαν περισσότερεςυποστάσεις της ιδίας φύσης, πράγμα πού (θεώρημα 5) είναι πα-


ράλογο. Στήν δεύτερη μια απόλυτα άπειρη υπόσταση θα μποροΰ-οε, δπως είδαμε παραπάνω, να παύση να υπάρχει, πράγμα πού(θεώρ. 11) είναι δμοια παράλογο.

Π Ο Ρ Ι Σ Μ Α

Συνάγεται άπ' αυτό πώς καμμιά υπόσταση καϊ κατά συνέπειακαμμιά σωματική υπόσταση, εν δσω είναι υπόσταση, δεν είναι δι-αιρετή.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

"Οτι μια υπόσταση είναι αδιαίρετη, αυτό νοείται ακόμα απλού-στερα άπ' αυτό καϊ μόνο πώς ή φύση μιας υπόστασης δεν μπορείνα νοηθη διαφορετικώτερα παρά ως άπειρη, καϊ πώς, μ£ μέρος μιαςυπόστασης, δεν μπορούμε τίποτε άλλο να νοήσωμε παρά μια πεπε-ρασμένη υπόσταση, πράγμα πού (θεώρ. 8) περικλείνει μια έκδη-λη αντίφαση.

ΘΕΩΡΗΜΑ 14.

"Εξω από το θεό δεν μπορεί να δοθη οϋτε να νοη-θη καμμιά υπόσταση.


Ό θεός είναι δν απόλυτα άπειρο, του οποίου δεν μπορούμενα αρνηθούμε κανένα κατηγόρημα, πού εκφράζει την ουσία μιαςυπόστασης, (ορισμός 6), καϊ υπάρχει αναγκαίο (θεώρ. 11)· αν λοι-πόν υπήρχε κάποια υπόσταση έξω από το θεό, αυτή θα έπρεπε ναεξηγείται από κάποιο κατηγόρημα του θεοΰ, καϊ μ' αυτόν τον τρό-πο θα υπήρχαν δυο υποστάσεις του ιδίου κατηγορήματος, πράγμα(θεώρ. 5) πού θα ήταν παράλογο· κατά συνέπεια, καμμιά ύπόοτα-

•ση, έξω από το θεό, δεν μπορεί να ύπαρξη καϊ κατά συνέπεια οΰ-τε καϊ να νοηθη. Γιατί, δν μπορούσε να νοηθη, θα έπρεπε αναγκαίανα νοηθη ως υπάρχουσα· αλλά δμως τούτο (για το πρώτο τμήμααυτής της απόδειξης) είναι παράλογο. Γι' αυτό' έξω από το θεό•δεν μπορεί να ύπαρξη οΰτε καϊ να νοηθη καμμιά υπόσταση.

Ο.Ε.Δ.

Π Ο Ρ Ι 2 Μ Α 1.

Από τοΰτο συνάγεται καθαρά: 1) δτι ό θεός είναι μοναδικός,•δηλαδή (ορισμός 1) πώς δεν υπάρχει στη φύση παρά μόνο μιαμόνη υπόσταση καϊ πώς είναι απόλυτα άπειρη καθώς το αποδείξα-με στο σχόλιο του θεωρήματος 10.

26 ΗΘΙΚΗ

Π Ο Ρ Ι 2 Μ Α

Συνάγεται: 2ο δτι το νοοϋν καΐ το έκτακτο πράγμα είναι ϊίκατηγορήματα του θεοϋ ή (αξίωμα 1) διαθέσεις των κατηγορημά-των του θεοΰ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 15.

Καθετί πού υπάρχει, υπάρχει μέσα στο θεό καΐ τί-ποτα δεν μπορεί ούτε να ύπαρξη οϋτε να νοηθή δίχωςτο θεό.. .


"Εξω από το θεό καμμιά υπόσταση δεν μπορεί να ύπαρξη ού-τε να νοηθή (θεώρημα 14), δηλαδή (ορισμός 3) κανένα πράγμαπού είναι καθεαυτό καΐ νοείται δι' έαυτοϋ. Εξ άλλου, οι τρόποι(ορισμός 5) δεν μπορούν να υπάρξουν και να νοηθούν δίχως μιαυπόσταση· κατά συνέπεια με μόνη τη θεία φύση μπορούν να υ-πάρχουν καΐ μόνον μ' αυτήν μπορούν να νοούνται. "Αρα τίποταδεν υπάρχει έξω άπ' τΙς υποστάσεις καΐ τους τρόπους (αξίωμα 1).Για τοΰτο τίποτα δεν μπορεί να ύπαρξη οϋτε να νοηθή δίχως τοθεό. Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Υπάρχουν πολλοί πού πλάθουν έναν θεό αποτελούμενο σαντον άνθρωπο από σώμα καΐ ψυχή καΐ ύποκείμενον στα πάθη. Πόσο·αυτοί βρίσκονται μακρυά από την αληθινή γνώση του θεοΰ, άρ-κοϋν να το καταδείξουν οί προηγούμενες αποδείξεις. Άφίνω κατάμέρος αυτούς τους ανθρώπους, γιατί δσοι κατά κάποιον τρόπο έ-χουν θεωρήσει (οοηΐέπιρίαΐί δΐυαΐ) τη θεία φύση, αρνούνται δτι 6θεός είναι σωματικός. Καΐ πολύ σωστά συνάγουν την απόδειξη αυ-τής της αλήθειας, γιατί με σώμα νοούμε κάθε ποσότητα πού έχειμήκος, πλάτος καΐ βάθος, πού ορίζεται από κάποια μορφή, πράγμαπού είναι δ,τι παράλογο μπορούμε να ποΰμε για το θεό, το από-λυτα άπειρο δν. Ταυτόχρονα, κάποτε, καταδείχνουν καθαρά, προσ-παθώντας να το αποδείξουν με δλλους λόγους, δτι διαχωρίζουν εν-τελώς την σωματική ή έκτακτη υπόσταση από τη φύση του θεοΰ,καί παραδέχονται πώς δημιουργήθηκε άπ' το θεό. Άλλα αγνοούνπλήρως από ποια θεία δύναμη μπόρεσε να δημιουργηθή, πράγμαπού δείχνει καθαρά πώς δεν γνωρίζουν αυτό πού λένε ο! Ιδιοι»Απόδειξα, τουλάχιστον αρκετά καθαρά, δσο μπορώ να κρίνω γιατοϋτο (Πόρισμα του θεωρήματος 6 καϊ του σχολίου 2 του θεωρή-

ΠΕΡΙ ΘΕΟΥ ΪΤ

ματος 8) πώς καμμιά υπόσταση δεν μπορεί να παραχθή ή να δη-μιουργηθή από ένα άλλο δν. Επί πλέον δείξαμε με την πρόταση,14 πώς έξω από το θεό καμμιά υπόσταση οϋτε να ύπάρχη οϋτε νανοήται μπορεΓ καϊ συμπεραίναμε με τοΰτο πώς ή έκτακτη υπόστα-ση είναι ένα από τα άπειρα κατηγορήματα του θεοϋ. Πράγματι,για μια πληρέστερη εξήγηση, θα ανασκευάσω δλα τα επιχειρήμα-τα των αντιπάλων, πού δλα τους συνοψίζονται σε τοΰτο:

Π ρ ώ τ ο ν , ή σωματική υπόσταση, ως υπόσταση, αποτελεί-ται, καθώς αυτοί νομίζουν, από μέρη· καί, γι' αυτό το λόγο, αρνούν-ται πώς μπορεί να είναι άπειρη καϊ πώς κατά συνέπεια μπορεί ν'όνήκη στο θεό. Καϊ αυτό το εκφράζουν με πολυάριθμα παραδεί-γματα από τα όποια καϊ θα αναφέρω μερικά. "Αν ή σωματική υπό-σταση, λένε, είναι άπειρη, πρέπει να την νοήσωμε ως διαιρούμε-νη σε δυο μέρη: καϊ το καθένα άπ' αυτά θα είναι πεπερασμένο Γ}άπειρο. Με την πρώτη υπόθεση το άπειρο συντίθεται από δύο πε-περασμένα μέρη, πράγμα πού είναι παράλογο. Στήν δεύτερη θαύπάρχη ένα άπειρο διπλάσιο του άλλου, πράγμα πού καϊ αυτό εί-ναι παράλογο. Επί πλέον, αν μια άπειρη ποσότητα μετριέται μεμέρη πού έχουν το μήκος ενός ποδός, τότε πρέπει να συντίθεταιαπό απειρία τέτοιων μερών, το ϊδιο ισχύει κι' αν μετριέται με μέ-ρη πού έχουν το μήκος ενός δακτύλου· καί, κατά συνέπεια, έναςάπειρος αριθμός θα είναι δώδεκα φορές μεγαλύτερος από ένανάλλον άπειρο αριθμό.

Τέλος, αν θεωρήσωμε πώς δυο γραμμές ΑΒ καί ΑΓ ξεκινούναπό ένα σημείο μιας άπειρης ποσότητας καί, με αρχική βέβαια καίκαθωρισμένη απόσταση, προεκταθούν στο άπειρο, είναι βέβαιο πώς·ή απόσταση ανάμεσα στο Β καί Γ θα αύξάνη συνεχώο καί οπό κα-θωρισμένη θα Υίνη τέλος απροσδιόριστη. 'Αφοϋ λοιπόν αυτοί ο3παραλογισμοί είναι, σύμφωνα με δ,τι νομίζουν, ή συνέπεια εκεί-νου πού υποθέταμε ως άπειρη ποσότητα, συμπεραίνουν πώς ή σω-ματική υπόσταση θα πρέπει να είναι πεπερασμένη καί κατά συνέ-πεια δεν ανήκει στην ουσία του θεοΰ. "Ενα δεύτερο δπιχείρημασυνάγεται επίσης από την υψίστη τελειότητα του θεοΰ: ό θεός,λένε, άφοΰ είναι το ύψιστα τέλειο δν, δεν ημπορεί να πάσχη· αλ-λά δμως ή σωματική υπόσταση, άφοΰ είναι διαιρετή, ημπορεί ναπάσχη· συνέπεται λοιπόν πώς δεν μπορεί να άνήκη στην ουσία τουθεοϋ. Αυτά είναι ·τά επιχειρήματα πού τα βρήκα στους συγγρα-φείς καί μ' αυτά προσπαθοΰν ν' αποδείξουν πώς ή σωματική ουσίαείναι ανάξια για τη φύση του θεοϋ καί δεν μπορεί να του ανήκει."Αν ωστόσο θέληση κανείς να τα προσέξη θα δει πώς απάντησα,

•28 ΗΘΙΚΗ

ταόλας σ' αυτά· άφοΰ τα επιχειρήματα αυτά βασίζονται μόνο σ' έ-,κεϊνο πού υποτίθεται ως σωματική υπόσταση αποτελούμενη από μέ-ρη, πράγμα πού κατέδειξα κιόλας πώς είναι παράλογο (θεώρ. 12καϊ πόρισμα του θεωρήμ. 13). "Υστερα, δν θέλωμε να έξετάσωμετο ζήτημα, θα δοϋμε πώς -δλες αυτές οί παράλογες συνέπειες (ύπο--θέτοντας πώς δλες είναι τέτοιες καϊ πού γα' αυτό τώρα δεν τίς συ-ζητώ), έφ' δσον θέλουν να συμπεράνουν πώς μια έκτατη ύπόστα--ση είναι πεπερασμένη, δεν προέρχονται καθόλου από εκείνο πούύποθέτομε ως άπειρη ποσότητα, αλλά από το δπ υποθέταμε την πο-σότητα αυτή ως μετρητή καϊ αποτελούμενη από πεπερασμένα μέ-ρη· δέ>? μπορούμε λοιπόν να συμπεράνωμε τίποτα άπ' αυτούς τουςπαραλογισμούς, εκτός από το δτι μια άπειρη ποσότητα δεν είναιμετρητή καϊ δεν μπορεί να αποτελείται από πεπερασμένα μέρη.Καϊ αυτό ακριβώς αποδείξαμε παραπάνω (θεώρ. 12 κλπ.). Το βέ-λος λοιπόν πού προορίζουν για μας, στην πραγματικότητα έκτο-•ξεύεται εναντίον αυτών των ϊδιων. "Αν άλλωστε θέλουν να συ-μπεράνουν από τον παραλογισμό της πρότασης τους πώς μια έκτα-τη υπόσταση πρέπει να είναι πεπερασμένη, πραγματικά κάνουνσαν εκείνον πού, άφοΰ κατασκεύασε έναν κύκλο πού έχει τίς ιδιό-τητες του τετραγώνου, θα συμπέραινε πώς ένας κύκλος δεν έχειένα κέντρο άπ' οπού δλες οί γραμμές πού άγονται 'ϊις την περιφέ-ρεια είναι ϊσες. Γιατί την σωματική υπόσταση, πού δεν μπορεί νανοηθή διαφορετικά παρά ως άπειρη, μοναδική καϊ αδιαίρετη (θεώ-ρημα 8, 5 καϊ 12) την νοοΰν ως πολλαπλή καϊ διαιρετή, για ναμπορούν να συμπεράνουν δτι είναι πεπερασμένη. "Ετσι άλλοι, ά·<ροΰ φαντάσθηκαν πώς μια γραμμή απαρτίζεται από σημεία, γνω-ρίζουν να βρίσκουν πολλά επιχειρήματα για να δείξουν πώς μιαγραμμή δεν μπορεί να διαιρείται έπ' άπειρον. Καϊ πραγματικά δενείναι λιγώτερο παράλογο να ύποθέτωμε πώς ή σωματική υπόστα-ση αποτελείται από σώματα η μέρη, όπως καϊ το να ύποθέτωμε πώςτο σώμα αποτελείται από επιφάνειες, ή επιφάνεια από γραμμές,οί γραμμές, τέλος, από σημεία. Καϊ τοϋτο, δλοι δσοι γνωρίζουν πώςμια σαφής λογική είναι αλάθητη, πρέπει να το αναγνωρίσουν, καϊπρώτα - πρώτα εκείνοι πού αρνούνται πώς το κενό είναι δεδομέ-νο. Γιατί αν ή σωματική υπόσταση μπορούσε να διαιρεθή κατάτρόπο πού να είναι πραγματικά ευδιάκριτα τα μέρη της, γιατί ένατμήμα δεν θα μπορούσε να έκμηδενισθή, άφοΰ τα αλλά θα διατη-ρούσαν μεταξύ τους τον ϊδιο σύνδεσμο όπως καϊ πρίν; Καϊ γιατίπρέπει δλα να συναρμοσθούν σε τρόπο πού να μην υπάρχει κενό;Βέβαια αν τα πράγματα είναι πραγματικά ευδιάκριτα τα μεν από

ΠΕΡΙ ΘΕΟΥ 19·

τα δε, το ένα μπορεί να ύπάρχη καϊ να διατηρή την κατάσταση τουδίχως το άλλο. Άφοΰ λοιπόν δεν υπάρχει κενό στη φύση (το δια-σαφηνίσαμε άλλωστε αυτό παραπάνω), αλλά δλα τα πράγματαπρέπει να συναρμοσθούν μεταξύ τους, ώστε να μην υπάρχει κενό,έπεται πώς δεν μπορούν να διακρίνωνται πραγματικά, δηλαδή ήσωματική υπόσταση, ενόσω είναι υπόσταση, δεν μπορεί να διμιρε-θή. 'Άν ωστόσο άναρωτηθή κανείς γιατί από φυσικού αποκλίναμε.να διαιρούμε την ποσότητα; απαντώ δτι ή ποσότητα νοείται απόμας κατά δύο τρόπους: δηλαδή αφηρημένα ή* επιφανειακά, δπωςτην συλλαμβάναμε με τη φαντασία, ή ως υπόσταση, πράγμα πούμόνο με τη νόηση είναι δυνατό. "Αν λοιπόν αναφερθούμε στην πο-σότητα, δπως είναι στην φαντασία, πράγμα πού είναι ή πιο συνη-θισμένη και εΰκολη περίπτωση, θα την βροϋμε πεπερασμένη, διαι-ρετή και άπατελούμενη από μέρη· αν αντίθετα, την θεωρήσωμε δ-πως είναι στη νόηση και την νοήσωμε ως υπόσταση, πράγμα πούείναι πολύ δύσκολο, τότε, καθώς το αποδείξαμε αρκετά, θα τήνβροϋμε άπειρη, μοναδική και αδιαίρετη. Καϊ αυτό Οά είναι αρκετάέκδηλο σ' όλους εκείνους πού μπορούν να διακρίνουν την φαντα-σία από τη νόηση: και προπαντός αν προσέξωμε επίσης δτι ή ύληείναι ίδια παντοΰ και πώς δεν υπάρχουν σ' αυτήν ευδιάκριτα μέ-ρη, εκτός αν νοούμε πώς πάσχει κατά διάφορους τρόπους· απόαυτό συνάγεται πώς ανάμεσα στα μέρη της υπάρχει μια τροπική,μόνον διαφορά καϊ δχι πραγματική. Π.χ. νοούμε πώς το νερό, σαννερό, διαιρείται καϊ πώς τα μέρη του χωρίζονται τα μεν από ταδε, αλλά όχι ως υπόσταση σωματική. Ως τέτοια δεν υπόκειταιοΰτε σε χωρισμό, ούτε σε διαφορές. Το ϊδιο το νερό, ως νερό, γεν-νιέται και φθείρεται. Και με τοΰτο νομίζω πώς απάντησα κιόλαςστο δεύτερο επιχείρημα, άφοΰ βασίζεται επίσης σ' αυτήν την υπό-θεση πώς ή ύλη, ως υπόσταση, είναι διαιρετή καϊ σχηματίζεται απόμέρη. Κι' αν υπήρχε άλλη θεμελίωση, δεν ξαίρω γιατί ή ύλη θαήταν ανάξια για τη θεία φύση, άφοΰ (θεώρ. ]4) δεν μπορεί να ύ-πάρχη έξω από το θεό καμμιά υπόσταση, με τη δράση της οποίας,,ως ύλη θα έπασχε. "Ολα, έλεγα, είναι εν θεψ, καϊ κάθε τΐ πούγίνεται μόνο από τους νόμους της άπειρης φύσης του θεοΰ καϊ α-κολουθεί την αναγκαιότητα της ουσίας του (δπως Οά το δείξω σελίγο)· δεν μπορούμε λοιπόν να ποΰμε από καμμιά άποψη πώς όθεός πάσχει από την δράση ενός άλλου οΰτε καϊ πώς ή έκτατη,υπόσταση είναι ανάξια για τη θεία" φύση, κι' αν ακόμα την υπο-θέταμε διαιρετή, φτάνει να συμφωνούμε πώς είναι αίώνια καϊ ά-πειρη. Άλλα αρκετά γι' αυτό επί του παρόντος.

30 ΗΘΙΚΗ

ΘΕΩΡΗΜΑ 16.

Άπό την αναγκαιότητα της θείας φύσης πρέπει ναεπακολουθούν αναγκαία με μια απειρία τρόπων μιααπειρία πραγμάτων, δηλαδή καθετί πού μπορεί να ύ-ποπέση σε μια άπειρη νόηση.


Το θεώρημα αυτό πρέπει νδναι προφανές για τον καθέναν•χρτάνει νδχη υπ* δφη του πώς, άπό τον υποτιθέμενο δεδομένον ο-ρισμό ενός οποιουδήποτε πράγματος, ή νόηση συμπεραίνει πολλέςΙδιότητες πού είναι πραγματικά οί αναγκαίες του συνέπειες (δη-λαδή απορρέουν άπ' την ίδια την ουσία του οριζόμενου πράγμα-τος. "Οπως άλλως τε ή θεία φύση έχει απόλυτη απειρία κατηγο-ρημάτων (ορισμός 6), πού το καθένα τους εκφράζει μια άπειρηστο είδος του ουσία, άπό την αναγκαιότητα του πρέπει να επακό-λουθη με μια απειρία τρόπων μια απειρία πραγμάτων, δηλαδή κά-θε τι πού μπορεί να ύποπέση σε μια άπειρη νόηση.

Ο.Ε.Δ.

Π Ο Ρ Ι Σ Μ Α 1.

Συνάγεται άπό τοΰτο: Ιο πώς είναι ό θεός ή ποιητική αιτία·8λων των πραγμάτων πού μπορούν νό υποπέσουν σε μιό άπειρη-νόηση.

Π Ο Ρ Ι Σ Μ Α 2 .

Συνάγεται: 2ο δτι ό θεός είναι δι' έαυτοϋ αιτία καί δχι εκτύχης.


Συνάγεται: 3ο δτι ό θεός είναι απόλυτα ή πρώτη αίτία.

ΘΕΩΡΗΜΑ 17.

Ό θεός δρα μόνον με τους νόμους της φύσης τουκαΐ δίχως να υπόκειται σε κανέναν καταναγκασμό.


Δείξαμε (θεώρ. 16) πώς, από μόνη την αναγκαιότητα της θεί--βς φύσης ί) (πράγμα πού είναι το ϊδιο) άπό μόνους τους νόμουςτης φύσης της, απορρέει μιό απόλυτη απειρία πραγμάτων καΐ.{θεώρ. 15) αποδείξαμε πώς τίποτε δεν μπορεί να ύπάρχη καί να


νοηθή χωρίς το θεό, καί δτι δλα είναι εν θεψ. Κατό συνέπεια τί-ποτε δεν μπορεί νδναι έξω άπ' αυτόν, καϊ έτσι ό θεός ορά με μό-νους τους νόμους της φύσης του καϊ δίχως κανέναν καταναγκα-<τμό. Ο.Ε.Δ.

Π Ο Ρ Ι 2 Μ Α 1 .

Συνάγεται άπ' αυτό: Ιο πώς δεν υπάρχει καμμιά αίτία πού,έξω άπ' το θεό ή μέσα σ' αυτόν, νό τον παρακινή να δρα, αν τοΰτοδεν είναι ή τελειότητα της ϊδιας του της φύσης (ορισμός 7).


Συνάγεται: 2ο πώς ό θεός μόνος είναι ελεύθερη αίτία. Γιατίμόνος ό θεός υπάρχει άπό μόνη την αναγκαιότητα της φύσης του(θεώρ. 11 καϊ Πόρ. 1 του θεωρ. 14) καϊ δρα με μόνη την αναγκαι-

ότητα της φύσης του (προηγούμενο θεώρημα). Κατό συνέπεια (ο-ρισμός 7) αυτός είναι μόνος ελεύθερη αίτία. Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

"Αλλοι νομίζουν πώς ό θεός είναι ελεύθερη αίτία γιατί μπο-ρεί, σύμφωνα με δ,τι πιστεύουν, νό κάνη ώστε το πράγματα πούείπαμε πώς απορρέουν άπό τη φύση του ή πού βρίσκονται στηνεξουσία του, νό μη γίνωνται, με άλλους λόγους, νό μην παράγων-ται άπ' αυτόν. Τοΰτο είναι σαν νό έλεγαν: ό θεός μπορεί να κά-μη ώστε νό μη συνάγεται άπό τη φύση του τριγώνου πώς οί τρειςγωνίες του είναι ϊσες με δυο ορθές γωνίες· καϊ πώς άπό μιό δοσμέ-νη αίτία δεν ακολουθεί το αποτέλεσμα, πράγμα πού είναι παράλο-γο. Εξ αλλού θό δείξω πάρα πέρα καϊ δίχως τη συνδρομή αύτοΰτου θεωρήματος πώς οΰτε ή νόηση οΰτε ή βούληση δεν ανήκουνοτή φύση του θεοΰ. Ξαίρω καλό πώς πολλοί πιστεύουν πώς μπο-ροΰν νό αποδείξουν πώς μια υπέρτατη νόηση καϊ μια ελεύθερηβούληση ανήκουν στη φύση του θεοΰ· λένε, πραγματικά, πώς δενγνωρίζουν τίποτα το τελειότερο πού νό μπορούν νό το αποδώσουνστο θεό, παρό μονάχα εκείνο πού, μέσα μας, έχει την ανώτερητελειότητα. "Αν καί, ωστόσο, νοοΰν το θεό ως το δν το κυριαρχι-κό νοοΰν δεν πιστεύουν δμως πώς μπορεί νό κάμη υπαρκτό κάθετι γιο το όποιο έχει μιό τωρινή νόηση, γιατί πιστεύουν πώς Ιετσικαταστρέφουν τΙς δυνάμεις του θεοΰ. "Αν είχε δημιουργήσει,λένε, κάθε τι πού βρίσκεται στη νόηση του, δεν θα μπορούσε κατόσυνέπειαν νό δημιουργήση τίποτα περισσότερο, πράγμα πού νο-μίζουν πώς το αποστρέφεται ή θεία παντοδυναμία· καί, κατό συ-νέπεια, προτίμησαν καλύτερα νό παραδεχτοΰν έναν θεό άδιάφο-

32 ΗΘΙΚΗ

ρο για δλα τα πράγματα καΐ πού δεν δημιουργεί τίποτε άλλο πα-ρά εκείνο πού με μια κάποια απόλυτη βούληση, αποφάσισε να δη-μιουργηθη. Μα νομίζω πώς έδειξα αρκετά καθαρά (θεώρ. 16) πώςάπό την κυρίαρχη δύναμη του θεοϋ, ή άπό την άπειρη φύση του,μια απειρία πραγμάτων με μια απειρία τρόπων, δηλαδή δλα, απέρ-ρευσαν αναγκαία η ακολούθησαν, πάντα με την ϊδια αναγκαιότη-τα δπως καΐ από αιώνες καΐ για την αιωνιότητα συνάγεται άπό τηφύση του τριγώνου πώς οι τρεις γωνίες του εξισώνονται με δυ6ορθές. Για τοΰτο ή παντοδυναμία του θεοΰ βρισκόταν εν ένεργείςιοπό αιώνες καΐ παραμένει για την αιωνιότητα το ϊδιο ενεργό. Επίπλέον, οί αντίπαλοι μου φαίνονται (αν επιτρέπεται να μιλήσωμεανοικτά) πώς αρνούνται την παντοδυναμία του θεοΰ. Άναγκά-Γονται να ομολογήσουν, πραγματικά, πώς ό θεός έχει την νόησημιας απειρίας δημιουργήσιμων πραγμάτων, πού ωστόσο δεν θαμπόρεση ποτέ να τα δημιουργήση. Γιατί, άλλοιώτικα, αλ> δημιουρ-γούσε, δλα εκείνα πού έχει την νόηση τους, θα εξαντλούσε, κατάτη γνώμη τους, δλη του τη δύναμη και θα καταντούσε ατελής. Γιανα κάμουν λοιπόν τέλειο το θεό, αναγκάζονται να παραδεχτούνταυτόχρονα, πώς δεν μπορεί να κάμη το κάθε τι δπου εκτείνεταιή δύναμη του καΐ δεν βλέπω πιο παράλογο επινόημα η πού νασύμφωνη λιγώτερο με την θεία παντοδυναμία.

Εξ αλλού, για να πούμε κι' εδώ επίσης κάτι για την νόηση.καί για τη βούληση πού συνηθισμένα αποδίδαμε στο θεό, αν ή νό-ηση καΐ ή βούληση ανήκουν στην αιώνια ουσία του θροΰ, πρέπεινα νοήσωμε με το ένα καΐ με το άλλο κατηγόρημα κάτι άλλο βέ-βαια άπό εκείνο πού συνηθίζουν να κάνουν οί άνθριοποι. Γιατί ήνόηση καΐ ή βούληση πού αποτελούν την ουσία του θεοϋ, θα έ-πρεπε να διαφέρουν, κατ' ανάγκην, απείρως, άπό τη δική μας νό-ηση καϊ τη δική μας τη βούληση δσο ταιριάζουν ανάμεσα τους όαστερισμός του κυνός, καϊ ένα συνηθισμένο σκυλί σαν γαυγίζει.Κι' αυτό θα το αποδείξω ως έξης: "Αν ή νόηση ανήκει στη θείαφύση δεν θα μπορή, δπως ή νόηση μας, να είναι από τη φύση τηςμεταγενέστερη (όπως το θέλουν οί περισσότεροι) όπο τα πράγμα-τα πού γνωρίζει Γ) να ύπάρχη ταυτόχρονα μ' αυτά, άφοΰ ό θεόςείναι προγενέστερος άπό κάθε πράγμα εξ αίτιας της αιτιότηταςτου (πόρ. 1 του θεωρ. 16)· αλλά αντίθετα, ή αλήθεια καϊ ή κατη-γορική ουσία των πραγμάτων είναι τέτοια, γιατί σαν τέτοια υφί-σταται αντικειμενικά στη νόηση του θεοϋ. ΤΙ νόηση του θεοϋ λοι-πόν, έφ' δσον την νοοΰμε πώς αποτελεί την ουσία του θεοΰ, είναιπραγματικά ή αίτία των πραγμάτων, τόσο της ουσίας τους δσο καϊ


της ύπαρξη τους. Αυτό φαίνεται πώς το αντιλήφθηκαν εκείνοιπού βεβαίωσαν πώς ή νόηση του θεοΰ, ή βούληση του καϊ ή δύ-ναμη του είναι ένα καϊ το αυτό πράγμα. 'Αφοΰ λοιπόν ή νόησητου θεοϋ είναι ή μοναδική αίτία των πραγμάτων, δηλαδή (καθώςτο δείξαμε) τόσο της ουσίας τους δσο καϊ της ύπαρξης τους, πρέ-πει αναγκαία να διαφέρουν από αυτές τόσο άπό την υπόψη τηςουσίας δσο καϊ από την άποψη της ύπαρξης. Το αιτιατό, πραγμα-τικά, διαφέρει άπό την αίτία του ακριβώς γιατί προέρχτεαι άπότην αίτία του. Παραδείγματος χάριν, ένας άνθρωποο είναι ή αι-τία της ϋπαρξης δχι δμως καϊ της ουσίας ενός άλλου άνθρωπου,γιατί ή αύτη ουσία είναι μια αιώνια αλήθεια. Κατά συνέπεια μπο-ρεί να ταιριάζουν εντελώς σχετικά με την ουσία, άλλα πρέπει ναδιαφέρουν αναφορικά με την βπαρξη· γι' αυτόν το λόγο, δν ή ύ-παρξη του ενός χαθή, δεν θα χαθή για τοΰτο καϊ του άλλου, αλ-λά, αν ή ουσία του ενός μποροΰσε να καταστροφή ή να φευτίση,καϊ του άλλου θα ψεύτιζε δμοια. Κατά συνέπεια, ένα πράγμα πούΗναι αίτία ταυτόχρονα της ουσίας και της ύπαρξης ενός ώρισμέ-νου αποτελέσματος, πρέπει να διαφέρη άπό το αποτέλεσμα αυτότόσο από την άποψη της ουσίας δσο καϊ από την άποψη της ύπαρ-ξης. "Αρα ή νόηση του θεοΰ είναι αίτία τόσο της ουσίας δσο καϊτης ύπαρξης της νόησης μας, ώστε ή νόηση του θεοΰ έφ' δσοντην νοούμε δτι συνιστά την θεία ουσία διαφέρει άπ' τη νόηση μαςτόσο άπό την άποψη της νόησης δσο καϊ από την άποψη της ύπαρ-ξης και δεν μπορεί σε τίποτε να ταιριάζη μ' αυτήν, παρά μονάχαστο δνομα, δπως το θέλαμε. Αναφορικά με τη βούληση, θα κάμω-με το ϊδιο, δπως μπορεί να το δη εύκολα κανένας.

ΘΕΩΡΗΜΑ 18.

Ό θεός είναι έμμονος (.) και δχι μεταδοτική αί-τια δλων των πραγμάτων.

(1) Σημ. του Μετφ.: Μεταφράζαμε με τη λέξη έμμονος (μένω μέσα) τηλέξηίιηιηαηεηδ. Κατά τον Λαλάντ ή προέλευση της λέξης ίπιηι&ηεηςε είναι σκο-τεινή. Πολλές προσπάθειες έγιναν για να καθορισθή ή προέλευση της, άλλατίποτε το θετικό δεν κατωρθώθηκε. Ακόμα και ή φράση της Πρώτης Καθολι-κής Επιστολής του Ιωάννου του Αποστόλου: «εάν άγαπώμεν αλλήλους, δθεός εν ήμϊν μένει, και ή αγάπη αύτοΰ τετελειωμένη εστίν εν ήμϊν' εν τούτφγινώσκομεν δτι εν αΰτφ μένομεν, καί αυτός εν ήμίν...» (VI, 12—13) δεν συμ-βάλλει πολύ στην ερμηνεία της λέξης. Πάντως ή χρησιμοποίηση της λέξηςαυτής άπό τον Σπινόξα φαίνεται μάλλον ότι συγγενεύει, με την έννοια πουΤην χρησιμοοπιοΰσε ή σχολαστική φιλοσοφία καί σύμφωνα με την οποία ή έμ-μονος ενέργεια αντιτιθέμενη στη μεταβατκή, είναι εκείνη που παραμένει ακέ-ραια στο υποκείμενο, στο εσωτερικό του ενεργούντος παράγονοτς. Βλ. ΛαλάντΟ. 471.

34 ΗΘΙΚΗ


Κάθε τΐ πού υπάρχει, είναι εν 'θεω καϊ πρέπει να νοηθή διατου θεοΰ (θεώρ. 15) καΐ έτσι (πόρ. 1 του θεωρ. 16) ό θεός είναιή αιτία των πραγμάτων πού βρίσκονται μέσα του, πράγμα πού είναικαΐ το πρώτο σημείο. "Υστερα άπ' αυτό, έξω άπ' το θεό δεν μπο-ρεί να έχωμε καμμιά υπόσταση (θεώρ. 14), δηλαδή (ορισμός 3)Εξω άπ' το θεό δεν ύπάρχη κανένα πράγμα πού να ύπάρχη εν έ-αυτώ, καϊ αυτό ήταν το δεύτερο σημείο. Ό θεός λοιπόν είναι ήέμμονος καΐ δχι ή μεταβατική αιτία δλων των πραγμάτων.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 19.

Ό θεός είναι αιώνιος, με άλλα λόγια δλα τα κα-τηγορήματα του θεοΰ είναι αιώνια.


Ό θεός πραγματικά είναι υπόσταση (ορισμός 6), πού υπάρ-χει αναγκαία (θεώρ. 11), δηλαδή (θεώρ. 7) πού στη φύση της α-νήκει να ύπάρχη ί) (πράγμα πού είναι το ϊδιο) από τον ορισμό τηςσυνάγεται ή βεβαίωση πώς υπάρχει, κι έτσι (ορισμός 8) είναι αι-ώνιος. Ακόμα πρέπει να νοούμε με κατηγορήματα του θεοϋ εκεί-νο πού (ορισμός 4) εκφράζει την ουσία της θείας φύσης, δηλαδήανήκει στην υπόσταση: για τοΰτο, λέγω, δτι τα κατηγορήματαπρέπει να περιλαμβάνουν την αιωνιότητα. "Αρα ή αιωνιότητα α-νήκει στη φύση της υπόστασης (δπως το απέδειξα κιόλας με τοθεώρ. 7), το καθένα λοιπόν άπ' τα κατηγορήματα πρέπει να πε-ριλαμβάνη την αιωνιότητα, καϊ έτσι δλα είναι αιώνια.

Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Το θεώρημα αυτό γίνεται ακόμα εμφανέστερο με τον τρόποδπου (θεώρ. 11) απέδειξα την ύπαρξη του θεοϋ. Συνόγεται πρα-γματικά άπ' αυτήν την απόδειξη δτι ή ί5παρξη του θεοϋ, δπως καιή ουσία του, είναι μία αιώνια αλήθεια. Εξ αλλού απέδειξα καΐ άλ-λοιώπκα ακόμα (θεώρ. 19 των «Άρχων» του Καρτέσιου) την αι-ωνιότητα του θεοϋ, κα) δεν χρειάζεται να επαναλάβω εδώ αυτόν

τον συλλογισμό.


ΘΕΩΡΗΜΑ 20.

Ή ύπαρξη του θεοΰ κα! ή ουσία του είναι ένα καιτο αυτό πράγμα.


Ό θεός (προηγούμενο θεώρ.) είναι αιώνιος και δλα τα κατη-γορήματα του είναι αιώνια, δηλαδή (όρ. 8) καθένα από τα κατη-γορήματα του εκφράζει την ύπαρξη. Κατά συνέπεια τα ίδια τα κα-τηγορήματα πού εκφράζουν την αιώνια ουσία του θεοϋ (όρ. 4)έξηγοϋν ταυτόχρονα καΐ την αιώνια ύπαρξη του, δηλαδή εκείνοπού αποτελεί την ουσία του θεοΰ, αποτελεί όμοια και την ύπαρ-ξη του κι' έτσι ή ουσία καϊ ή ύπαρξη είναι ένα καϊ το αυτό πράγμα.

Ο.Ε.Δ.


Συνάγεται: Ιο δτι τόσο ή ύπαρξη του θεού δσο καΐ ή ουσίατου είναι αιώνια αλήθεια.


Συνάγεται: 2ο δτι ό θεός είναι αναλλοίωτος, μρ αλλά λόγιαπώς δλα τα κατηγορήματα του θεοϋ είναι αναλλοίωτα. Γιατί, α.ντύχαινε ν' αλλάξουν δσον άφορα την ύπαρξη (προηγ. θεώρ.), θαίΊιρίΊΐΓ βμοια ν' αλλάξουν και κατά την ουσία, δηλαδή (καθώς<·Ιν<ιι γνωοιό αφ* όαυτοϋ) να γίνουν ψεύτικα ενώ ήσαν αληθινά,πράγμα πού <·Ιναι ποράλογο.

ΘΕΩΡΗΜΑ 21.

Κάθε τι πού απορρέει από την απόλυτη 'φύστ\ ενόςοποιουδήποτε κατηγορήματος του θεοΰ, πρέπει να υ-πήρχε πάντοτε και είναι άπειρο, με άλλα λόγια είναιάπειρο και αιώνιο χάρις σ' αυτό τοΰτο το κατηγόρημα.


"Αν το αρνιέστε, διανοηθήτε, αν το μπορήτε, πώς σ' 2να κα-τηγόρημα του θεοϋ, κάτι πού να είναι πεπερασμένο και έχει κα-θωρισμένην ύπαρξη καϊ διάρκεια προέρχεται άπ' την απόλυτη φύ-ση αύτοΰ του κατηγορήματος, παραδείγματος χάριν ή ίδέα τουθεοϋ μέσα στη σκέψη. Ή σκέψη, άφοϋ υποθέταμε πώς είναι κα-τηγόρημα του θεοΰ, είναι αναγκαία άπειρη από τη φύση. της (θεώρ.11) καϊ εξ άλλου, εν δσω ενέχει την ίδέα του θεοϋ, την ύποθέ-

36 ΗΘΙΚΗΐ

τόμε πεπερασμένη. Άλλα (ορισμός 2) δεν μπορεί να νοηθή ωςπεπερασμένη αν δεν περιορίζεται άπ' την ϊδια τη σκέψη. Ωστόσο·όμως δεν μπορεί να περιοριστή άπ' τη σκέψη ενόσω αυτή αποτε-λεί την ίδέα του θεοΰ. Γιατί, θεωρούμενη κατ' αυτόν τον τρόπο,ή σκέψη υποτίθεται πεπερασμένη. Με τη σκέψη λοιπόν θα γίνητοΰτο, έφ' δσον αυτή δεν αποτελεί την ίδέα του θεοΰ, που ωστόσο·υπάρχει αναγκαία (θεώρ. 11). Υπάρχει λοιπόν μια σκέχρη πού δεναποτελεί την ίδέα του θεοΰ, καί, κατά συνέπεια, ή ίδέα του θεοΰδεν απορρέει από τη φύση της σκέψης, έφ' δσον αυτή λαμβάνεταιαπόλυτα (την νοούμε, πραγματικά, ως αποτελούσα καί ως μη ά-ποτελοΰσα την ίδέα του θεοΰ). Άλλα αυτό είναι αντίθετο προς;την υπόθεση μας. Λοιπόν, αν ή ίδέα του θεοΰ, μέσα στη σκέψη,Γ| δ,τι δήποτε άλλο πράγμα (αδιάφορο, άφοΰ ή απόδειξη είναι κα-θολική), απορρέει για οποιοδήποτε κατηγόρημα του θεοΰ, απότην αναγκαιότητα της απόλυτης φύσης αύτοΰ του κατηγορήματος,αυτό το πράγμα πρέπει αναγκαία να είναι άπειρο. Και τοΰτο ήταντο πρώτο σημείο.

Τώρα εκείνο πού απορρέει έτσι από την αναγκαιότητα της φύ-σης ενός κατηγορήματος, δεν μπορεί να έ"χη καθωρισμένην διάρ-κεια. 'Άν το άρνήστε, υποθέστε πώς δνα πράγμα πού απορρέειαπό την αναγκαιότητα της φύσης ενός κατηγορήματος, είναι δε-δομένο σε κάποιο κατηγόρημα του θεοΰ, παραδείγματος χάριν ή·ιδέα του θεοΰ μέσα στη σκέψη καί πώς αυτό το πράγμα υποτίθε-ται πώς δεν υπήρξε η δεν θα πρέπει να ύπάρχη σε μια «.ορισμένη,στιγμή του χρόνου. Καθώς ωστόσο ή σκέψη υποτίθεται κατηγόρη-μα του θεοΰ πρέπει να ύπάρχη αναγκαία καί να είναι αναλλοί-ωτη (θεώρ. 11 καί πόρισμα 2 του θεωρ. 20). Για τοΰτο πέρα από·τα δρια της διάρκειας της ίδέας του θεοΰ (πού ύποθέτομε πώςδεν υπήρξε η" δεν πρέπει να ύπάρχη σε μια ώρισμένη στιγμή τουχρόνου) ή σκέψη θα πρέπει να ύπάρχη δίχως την ίδέα του θεοΰ.Τοΰτο όμως είναι εναντίον της υπόθεσης μας· γιατί ύποθέτομεπώς, δεδομένης αυτής της σκέψης, συνέπεται αναγκαία ή ίδέα τουθεοΰ. Κατά συνέπειαν ή ίδέα του θεοΰ μέσα στη σκέψη, όπως καικάθε άλλο πράγμα πού απορρέει αναγκαία από την απόλυτη φύ-ση ενός κατηγορήματος του θεοΰ, δεν μπορεί να έχη καθωρισμέ-νη διάρκεια, αλλά χάρις σ' αυτό το κατηγόρημα αυτό το πράγμα-είναι αιώνιο. Καί τοΰτο είναι το δεύτερο σημείο, θα παρατηρηθήπώς δ,τι λέγεται έδω, θα πρέπει να ίσχύη για κάθε πράγμα πού,σ οποιοδήποτε κατηγόρημα του θεοΰ, απορρέει αναγκαία άπα·την απόλυτη φύση του θεοΰ.

ΠΕΡΙ θΕΟΥ 37

ΘΕΩΡΗΜΑ 22.

Κάθε τι πού απορρέει από έ"να κατηγόρημα τουθεοΰ, έφ' δσον επηρεάζεται από μια τροποποίηση, πούχάρις σ' αυτό το κατηγόρημα αναγκαία υπάρχει καίείναι άπειρη, πρέπει αναγκαία επίσης να ύπάρχη καίνα είναι άπειρο.


Ή απόδειξη αύτοϋ του θεωρήματος γίνεται με τον ϊδιο τρόπο<δπως καί ή προηγούμενη.

ΘΕΩΡΗΜΑ 23.

Κάθε τρόπος πού υφίσταται αναγκαία καΐ είναι ά-πειρος αναγκαία έχει άπορρεύσει είτε από την απόλυ-τη φύση ενός κατηγορήματος του θεοΰ είτε από έ"νακατηγόρημα πού έχει πάθει μια τροποποίηση πού καίή ίδια υπάρχει αναγκαία καί είναι άπειρη.


Ό τρόπος υπάρχει σ' δνα πράγμα άλλο άπ' αυτόν, καί με τοΛιιοϊον μπορεί να νοηθή (ορισμός 5), δηλαδή υπάρχει μόνο στο<>ι·ο κ<ι) μόνο με το θεό μπορεί να νοηθή. "Αν λοιπόν νοοΰμε £νανΐ | ) ό ι ι < ) ιιοί> υπάρχει αναγκαία καί είναι άπειρος, αυτοί οί δυο χα-ϊκι'κιήρΓς Οά πρέπει να νοηθοΰν καί να γίνουν αντιληπτοί χάριςο' ίνα κατηγόρημα του θεοϋ, έφ' δσον αυτό το κατηγόρημα εκ-φράζει το άπειρο καί την αναγκαιότητα της ύπαρξης, ή (πράγμαπού είναι το ϊδιο σύμφωνα με τον ορισμό 8) την αιωνιότητα- δη-λαδή (ορισμός 6 καί θεώρημα 19) έφ' δσον την θεωρούμε απόλυ-τα. "Ενας τρόπος λοιπόν πού υπάρχει άναγκ'αϊα, .καί είναι άπει-ρος πρέπει να απορρέει άπ' την απόλυτη φύση ενός κατηγορή-ματος του θεοϋ· καί τοΰτο ή* άμεσα (καί γι* αυτό μιλάει το θεώρ.21) ή με την μεσολάβηση κάποιας τροποποίησης πού απορρέει άπ'αυτήν την απόλυτη φύση του, δηλαδή (προηγούμ. Εεώρημα) πούυπάρχει αναγκαία καί είναι άπειρη. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 24.

Ή ουσία των παραγόμενων από το θεό πραγμά-των δεν περικλείνει την ΰπαρξη.

38 ΗΘΙΚΗ


Αυτό είναι φανερό από τον Όρισμό 1. Γιατί εκείνο πού ή φύ-ση του (θεωρούμενη καθεαυτή) περικλείνει την ύπαρξη είναι ήαιτία του έαυτοΰ του καϊ υπάρχει από μόνην την αναγκαιότητατης φύσης του.


Συνέπεται από τοϋτο πώς ό θεός δεν είναι μόνο ή αιτία οπούαρχίζουν τα πράγματα να υπάρχουν άλλα καϊ εκείνη πού χάριςσ' αυτήν εξακολουθούν να υπάρχουν, με αλλά λόγια (για να χρη-σιμοποιήσωμε τον δρο της σχολαστικής) ό θεός είναι ή αίτία τουείναι των πραγμάτων (ϋευπι εδκε εαυκα εδδεηάι Γεηιπι). Γιατί, ε'ίτετα πράγματα υπάρχουν ε'ίτε δεν υπάρχουν, κάθε φορά πού ανα-φερόμαστε στην ουσία τους, 6λέπομε πώς αύτη δεν περικλείνειούτε την ύπαρξη ούτε τη διάρκεια τους, κι' έτσι ή ουσία τους δενμπορεί ναναι αίτία ούτε της ύπαρξης τους, ούτε της διάρκειαςτους· άλλα μόνον ό θεός, πού μόνο στη φύση του ανήκει ή ύπαρ-ξη (πόρ. 1 του θεωρ. 14).

ΘΕΩΡΗΜΑ 25.

Ό θεός δεν είναι μόνον το ποιητικό αίτιο της ύ-παρξης, αλλά επίσης καί της ουσίας των πραγμάτων.


"Αν αυτό το άρνήστε, αυτό σημαίνει πώς ό θεός δεν είναι ·αίτία της ουσίας· και έτσι (άξ. 4) ή ουσία των πραγμάτων μπορείνα νοηθή δίχως το θεό. Τοϋτο δμως (θεώρ. .15) είναι παράλογο.Κατά συνέπεια ό θεός είναι επίσης αίτία και της Ουσίας των πρα-γμάτων. , Ο.Ε.Δ.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

Αυτό το θεώρημα συνάγεται σαφέστερα από το θεώρημα 16.Συνάγεται πραγματικά άπ' αυτό το τελευταίο πώς, δεδομένης τηςθείας φύσης, τόσο ή ουσία δσο καϊ ή ύπαρξη των πραγμάτων πρέ-πει να συμπεραίνεται αναγκαία· καί, με μια λέξη, με την έννοιαπώς δσο ό θεός λέγεται αίτία του εαυτού του, θα πρέπει δμοιανα είπωθή πώς είναι αίτία δλων των πραγμάτων, πράγμα πού θακαθορισθή ακόμα σαφέστερα με το επόμενο πόρισμα.


Τα ιδιαίτερα πράγματα δεν είναι τίποτα ,αλλο εκτός από πα-


Οη (αίίεείΐοηεδ) των κατηγορημάτων του θεοΰ, με άΛλα λόγιατρόποι, με τους οποίους τα κατηγορήματα του θεοΰ εκφράζονταιμε τρόπο βέβαιο καϊ προσδιωρισμενο. Αυτό αποδείχθηκε σαφώς μετο θεώρημα 15 καί τον ορισμό 5.

ΘΕΩΡΗΜΑ 26.

"Ενα πράγμα πού είναι προσδιωρισμενο να παρά-γη κάποιο αποτέλεσμα προσδιορίστηκε έτσι αναγκαίααπό το θεό" καί εκείνο πού δεν προσδιορίστηκε απότο θεό δεν μπορεί να αύτοπροσδιορισθή για να παρά-

γη ένα αποτέλεσμα.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ II

Εκείνο οπού κάνει τα πράγματα να λέγωνται προσδιωρισμέ-να για να παράγουν κάποιο αποτέλεσμα, είναι αναγκαία κάτι τοθετικό (όπως είναι άφ' έαυτοΰ γνωστό)· κι' έτσι ή ουσία του δπωςκαϊ ή ύπαρξη του έχουν το θεό ως ποιητικό αίτιο (θεώρ. 25 και16), πράγμα πού είναι το πρώτο τμήμα. Το δεύτερο τμήμα του θε-ωρήματος συνάγεται σαφέστατα· γιατί, αν ένα πράγμα πού δενπροσδιορίζεται από το θεό, μπορούσε να αύτοπροσδιορισθή, τοπρώτο τμήμα της πρότασης θα ήταν ψευδές, πράγμα πού είναι πα-

ράλογο δπως το δείξαμε.

ΘΕΩΡΗΜΑ 27.

"Ενα πράγμα πού προσδιορίζεται από το θεό γιανα παράγη κάποιο αποτέλεσμα, δεν μπορεί να γίνη άφ'

έαυτοΰ απροσδιόριστο.


Αυτό είναι προφανές από το αξίωμα 3,

ΘΕΩΡΗΜΑ 28.

"Ενα οποιοδήποτε ξεχωριστό πράγμα, με άλλα λό-για κάθε πράγμα πού είναι πεπερασμένο καί έχει προσ-διωρισμένη ύπαρξη, δεν μπορεί να ύπάρχη καί να κι-νηται για να παράγη κάποιο αποτέλεσμα, ό:ν δεν είναιπροσδιωρισμενο να ύπάρχη καί να παράγη αυτό το α-ποτέλεσμα από μια άλλη αιτία πού είναι καθ' εαυτήπεπερασμένη καί έχει προσδιωρισμένη ϋπαρξη' καί μετη σειρά της αύτη ή αιτία δεν μπορεί να ύπάρχη καί

40 ΗΘΙΚΗ

να είναι προσδιωρισμένη να παράγη κάποιο αποτέλε-σμα, αν δεν προσδιορίζεται να ύπάρχη καΐ να παράγηαυτό το αποτέλεσμα από έ"να άλλο πράγμα, πού καιαυτό είναι επίσης πεπερασμένο καΐ έχει προσδιωρι-σμένη ΰπαρξη καΐ έτσι έπ' άπειρον.


• Κάθε τι πού είναι προσδιωρισμένο για να ύπάρχη καΐ να πα-ράγη κάποιο αποτέλεσμα, είναι προσδιωρισμένο έτσι από το θεό(θεώρ. 26 καΐ πόρ. του θεωρ. 24). Άλλα δ,τι είναι πεπερασμένοκαΐ έχει προσδιωρισμένην ύπαρξη δεν μπόρεσε να παραχθη απότην απόλυτη φύση ενός κατηγορήματος του θεοΰ· γιατί κάθε τιπού απορρέει από την απόλυτη φύση ενός κατηγορήματος τουθεοΰ είναι άπειρο καΐ αιώνιο (θεώρ. 21). Αυτό το πράγμα λοι-πόν θάτιρεπε να άπορρέη από το θεό ή από ένα από τα κατηγο-ρήματα του, έφ' δσον το θεωροΰμε ως επηρεαζόμενο από μια ώρι-σμένη τροποποίηση· γιατί, εκτός από την υπόσταση Καϊ τους τρό-πους, τίποτα δεν είναι δεδομένο (αξίωμα 1, όρ. 3 καΐ 5) καϊ οίτρόποι (πόρ. του θεωρ. 25) δεν είναι τίποτα παρά πάθη των κατη-γορημάτων του θεοΰ. Άλλα αυτό το πράγμα δεν μπορούσε να ά-πορρέη άπ' το θεό οΰτε από ένα άπ' τα κατηγορήματα του έφ' δ-σον πάσχει (αϋίαΛαπι ε$ΐ) από μια τροποποίηση πού είναι αιώνιακαϊ άπειρη (θεώρ. 22). θα έπρεπε λοιπόν να άπορρέη από το θεόϊ] να προσδιορίζεται για να ύπάρχη καϊ να παράγη κάποιο αποτέ-λεσμα άπ' τον θεό η από κάποιο κατηγόρημα του, έφ' δσον πάσχειαπό μια τροποποίηση πού είναι πεπερασμένη καϊ έχει προδιωρι-σμένην ΰπαρξη. Καϊ αυτό ήταν το πρώτο. Τώρα αύτη ή αιτία, μετη σειρά της, η αυτός ό τρόπος (για τον ϊδιο λόγο πού χρησίμευσενα άποδειχθή το π'ρώτο μέρος) χρειάστηκε να προσδιορισθή απόμια άλλη πού κι' αυτή δμοια είναι πεπερασμένη καϊ έχει προσ-διωρισμένη ΰπαρξη καϊ με τη σειρά της αυτή ή τελευταία .(γιατον ϊδιο λόγο), από μια άλλη κι' έτσι έπ' άπειρον (πάντα για τονϊδιο λόγο).

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Καθώς ώρισμένα πράγματα χρειάσθηκε να παραχθούν αμέ-σως από το θεό, δηλαδή εκείνα πού απορρέουν αναγκαία από τηναπόλυτη φύση του, καϊ αλλά, πού δεν μπορούν ωστόσο Όυτε ναυπάρχουν οΰτε να νοηθούν δίχως το θεό, με τη μεσολάβηση τωνπρώτων συνάγεται: Ιο πώς αναφορικά με τα πράγματα πού πα-

ΠΕΡΙ ΘΕΟΥ

ράχθηκαν άμεσα άπ' αυτόν, ό θεός είναι ή απόλυτα εγγύτατη αί-τία, καϊ δχι ή γενεσιουργός τους καθώς λέγεται. Γιατί τα αποτε-λέσματα του θεοΰ δεν μπορούν ούτε να υπάρχουν οΰτε να νοη-θοΰν δίχως την αιτία του (θεωρ. 15 καϊ θεώρ. 24). Συνάγεται:2ο πώς ό θεός δεν μπορεί να είπωθή κυρίως ως άπω ιερή αιτία τωνΙδιαίτερων πραγμάτων, εκτός αν τοϋτο γίνεται για να τα διακρί-νωμε από εκείνα πού παρήγαγε αμέσως ή μάλλον πού απορρέουνοπό την απόλυτη φύση του. Γιατί νοοϋμε με απώτερη αιτία μιααιτία πού δεν συνδέεται με κανέαν τρόπο με το αποτέλεσμα της.Και κάθε τι πού υπάρχει είναι μέσα στον θεό καϊ εξαρτάται απότο θεό, έτσι πού να μη μπορή οΰτε να ύπάρχη οΰτε να νοηθή δί-χως αυτόν.

ΘΕΩΡΗΜΑ 29.

Τίποτα το τυχαίο δεν είναι δεδομένο στη φύση, αλ-λά δλα προσδιορίζονται από την αναγκαιότητα τηςθείας φύσης για να υπάρχουν και να παράγουν κάποιοαποτέλεσμα καθ' ώρισμένο τρόπο.


Κάθε τι πού υπάρχει, είναι μέσα στο θεό (θεώρημα 15) καϊό θεός δεν ημπορεί να είπωθη τυχαίο πράγμα, γιατί (θεώρ. 11)υπάρχει αναγκαία καϊ δχι τυχαία. Για τοϋτο και οί τρόποι της φύ-σης του θεοΰ έχουν άπορρεύσει αναγκαία από αύτη τη φύση καϊδχι τυχαία (θεώρ. 16) καϊ τοΰτο τόσο δταν θεωροΰμε απόλυτα τηθεία φύση (θεώρ. 21) δσο καϊ δταν την θεωροΰμε ως προσδιορι-ζόμενη να δρα καθ' ώρισμένο τρόπο (θεώρ. 27). Εξ αλλού, ό θεόςείναι ή αίτία αυτών των τρόπων δχι μόνον γιατί υπάρχουν άπλα(πόρισμα καϊ θεώρ. 24) αλλά και έφ' δσον τους θεωροΰμε ωςπροσδιοριζόμενους για να παράγουν κάποιο αποτέλεσμα (θεώρ.26). Γιατί αν δεν προσδιορίζονται άπ' το θεό, είναι αδύνατο δχιδμως καϊ τυχαίο να προσδιορίζωνται άφ' εαυτών (ϊδιο θεώρ.)· κι'αν, αντίθετα, προσδιορίζονται άπ' το θεό, είναι (θεώρ. 27) αδύνα-το δχι δμως καϊ τυχαίο να γίνουν απροσδιόριστοι. Κατά συνέπειατο κάθε τι προσδιορίζεται από την αναγκαιότητα της θείας φύσηςδχι μόνο για να ύπάρχη, άλλα επίσης καϊ να ύπάρχη καϊ να πα--ράγη κάποιο αποτέλεσμα καθ' ώρισμένο τρόπο καϊ τίποτα το τυ-χαίο δεν υπάρχει. Ο.Ε.Δ.

42 ΗΘΙΚΗ-

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Πριν να εξακολουθήσω, θέλω να εξηγήσω εδώ τι πρέπει νανοούμε με την έκφραση Δημίουργός('), Φύση και Δημιουργημέ-νη Φύση ην καλύτερα να το αποδείξω. Γιατί κιόλας από τα δσα προ-ηγήθηκαν καθωρίσθηκε νομίζω, πώς πρέπει να νοούμε με Δημι-ουργό Φύση εκείνο πού είναι καθ' εαυτό και νοείται άφ' έαυτοϋ,με αλλά λόγια αυτά τα κατηγορήματα της ουσίας πού εκφράζουνμια αιώνια και άπειρη ουσία, η ακόμη (πόρ. 1 του θεωρ. 14 καιπόρ. 2 του θεωρ. 17) το θεό έφ' όσον τον θεωρούμε ως ελεύθερηουσία. Με Δημιουργημένη Φύση εννοώ κάθε τι πού απορρέει απότην αναγκαιότητα της φύσης του θεοϋ, με αλλά λόγια τη φύοηκαθενός των κατηγορημάτων του, η ακόμα όλων των τρόπων τωνκατηγορημάτων του θεοϋ, έφ' όσον τα θεωρούμε ως πράγματα εντψ θεψ και πού δεν μπορούν δίχως το θεό ούτε να υπάρξουν ού-τε να νοηθούν.

ΘΕΩΡΗΜΑ 30.

Ή νόηση, είτε ενεργώς πεπερασμένη, είτε ενεργώςάπειρος, πρέπει να περιλαμδάνη τα κατηγορήματα τουθεοΰ και τα πάθη του θεοΰ και τίποτα άλλο.


Μια αληθινή ίδέα πρέπει να σύμφωνη με το άνεικείμενο πούείναι ή ίδέα του (αξίωμα 6), δηλαδή (δπως είναι γνωστό άφ' ε-αυτού), δ,τι περιέχεται αντικειμενικά στη νόηση πρέπει νδναι α-ναγκαία δεδομένο στη φύση· αλλά στη φύση μόνο μια-, ουσία μο-ναδική είναι δεδομένη (Πόρ. 1 του θεωρ. 14), δηλαδή ό θεός καιδεν υπάρχουν αλλά πάθη (θεωρ. 15) εκτός από εκείνα πού βρί-σκονται μέσα στο θεό καΐ (ϊδιο θεωρ.) δεν μπορούν δίχως το θεόοΰτε να υπάρχουν ούτε να νοηθούν κατά συνέπεια ή νόηση, είτεενεργώς πεπερασμένη, εϊτε ενεργώς άπειρη πρέπει να περιλαμ-

(1) Σημ. τ. Μετφ.: Προτιμήσαμε να μεταφράσωμε κατ' αυτόν τον τρόποτην έκφραση ΝδΙιίΓΕ ηαΙαΓδηχ καΐ Νίΐυτα ΝαΙιίΓΕίΟ, Σύμφωνα με την εξή-γηση πού δίνει ό δίε&βοίς στο £ργο του για την καταγωγή των ορών ιϋ&εΓάίε Εηίδίεΐίΐιηδ <3εΓ ΐεπηίηϊ), ή ΝαΙιΐΓ3 Ν3ΐιΐΓ3Π8 είναι δ θεός ως δημιουρ-γός και αρχή κάθε ενέργειας. Ή ΝδΙιΐΓ» ΝαίυπιΐΒ είναι το σύνολο τωνόντων και των νόμων που δημιούργησε ό θεός. Βλέπ. Λαλάντ, αΰτ. σελ. 673.Προτιμήσαμε αυτή τη μετάφραση και ως συμφωνότερη με το γράμμα της λα-τινικής ορολογίας αλλά καΐ ως συνεπέστερη με τον μονιστικό χαρακτήρα τηςσκέψης του Σπινόξα. ΟΙ οροί Ζωοποιοϋσα, ή Έμψυχοϋσα Φύσις κ.λ.π. υποκρύ-πτουν έναν δυϊσμό ασυμβίβαστο με το πνεύμα της θεωρίας του Σπινόζα.


6άνη τα κατηγορήματα του θεοΰ και τα πάθη του θεού και τίποταάλλο. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 31.

Ή εν ενεργεία νόηση, είτε πεπερασμένη, εΐτε άπει-ρη, δπως επίσης και ή δούληση, ό πόθος, ό έρως κλπ.πρέπει ν' άναφέρωνται στη Δημιουργημένη Φύση καιόχι στη Δημιουργό.


Με την νόηση πραγματικά νοούμε (καθώς είναι γνωστό άφ'εαυτού) δχι την απόλυτη σκέψη, άλλα μόνον έναν τρόπο σκέψηςπού διαφέρει από τους άλλους δπως ό πόθος, ό έρως κλπ. και πρέ-πει κατά συνέπεια (όρ. 5) να νοηθή με την απόλυτη σκέψη· πρέ-πει να νοηθή λέγω (θεωρ. 15 και όρ. 6)· με το μέσο ενός κατηγο-ρήματος του θεοΰ, πού να έκφράζη την αιώνια και άπειρη ουσίατης σκέψης και τούτο κατά τέτοιον τρόπο, πού να μην μπορή δί-χως αυτό το κατηγόρημα ούτε να ύπάρχη ούτε να νοηθή καί, γι'αυτό το λόγο (σχόλ. του θεωρ. 29) πρέπει ν' αναφέρεται στην Δη-μιουργό Φύση και δχι στην Δημιουργημένη δπως και οι δλλοι τρό-ποι του σκέπτεσθαι. Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Ό λόγος δπου μιλώ εδώ για μια εν ενεργεία νόηση δεν ση-μαίνει πώς θεωρώ ως υπάρχουσα οποιαδήποτε νόηση εν δυνάμει·επιθυμώντας δμως ν' αποφύγω κάθε σύγχιση θέλησα να μιλήσωγια το πράγμα πού το αντιλαμβανόμαστε καθαρά, δηλαδή για τηνϊδια την πράξη της γνώσης, πράγμα πού το αντιλαμβανόμαστε κα-θαρώτερα. Γιατί δεν μποροΰμε να νοήσωμε τίποτα πού δεν οδη-γεί σε μεγαλύτερη επίγνωση της νοητικότητας.

ΘΕΩΡΗΜΑ 32.

Ή δούληση δεν μπορεί να κληθη ελεύθερη αιτία,άλλα μόνον αναγκαία αιτία.


Ή βούληση; δπως καί ή νόηση, είναι ώρισμένος τρόπος τουσκέπτεσθαι· και έτσι (πρότ. 28) κάθε επιθυμία δεν μπορεί να ύ-πάρχη καί να είναι προσδιωρισμένη για να παράγη κάποιο απο-τέλεσμα, αν μη από μια έίλλη προσδιωρισμένη αιτία, και αυτή ή

-44 ΗΘΙΚΗ

αίτία από μια δλλη καϊ οί5τω καθεξής έπ' άπειρον. Γιατί αν μιαβούληση ύποτεθή πώς είναι άπειρη, πρέπει επίσης να προσδιορί-ζεται για να ύπάρχη καϊ να παράγη κάποιο αποτέλεσμα από το'θεό, δχι γιατί είναι απόλυτα άπειρη ουσία, αλλά γιατί έχει ένακατηγόρημα πού εκφράζει την απόλυτη καϊ αιώνια ουσία της σκέ-ψης (θεώρ. 23). Μ' οποιονδήποτε λοιπόν τρόπο κι' 8ν την νοή--σωμε, ή βούληση, είτε πεπερασμένη εϊτε άπειρη, απαιτεί μια αί-τία από την οποία προσδιορίζεται για να ύπάρχη ή να παράνη κά-ποιο αποτέλεσμα καϊ έτσι (όρ. 7) δεν μπορεί να είπωθή ελεύθερη•αίτία, αλλά μόνον αναγκαία ί) καταναγκαστική.

Ο.Ε.Δ.


Συνέπεται από τοϋτο: Ιο πώς ό θεός δεν δρα από την ελεύ-θερη βούληση.

Π Ο Ρ Ι 2 Μ Α 2 .

Συνέπεται: 2ο πώς ή βούληση καϊ ή νόηση διατηρούν με το•θεό την ϊδια σχέση δπως καϊ ή κίνησησ καϊ ή ηρεμία, καί, γενικά,δλα τα πράγματα της φύσης πού (θεώρ. 29) πρέπει να προσδιο-ρίζονται από το θεό για να υπάρχουν καϊ να δρουν με ώρισμέ-νον τρόπο. Γιατί ή βούληση, δπως καϊ κάθε άλλο πράγμα, χρειά-ζεται μία αίτία, ηού να την προσδιορίζη για να ΰπάρχη καϊ να πα-ράγη κάποιο αποτέλεσμα μ' έναν ώρισμένο τρόπο. Καϊ μ' δλο πού,^ίπό μια βούληση δεδομένη ή από μια νόηση δεδομένη, επακολου-θεί απειρία πραγμάτων, δεν μπορούμε για τοΰτο να ποϋμε πώς ό•θεός ενεργεί με την ελευθερία της βούλησης· δπως καϊ δε μπο-ροΰμε να ποϋμε* επειδή από την κίνηση καϊ την ηρεμία επακολου-θούν ώρισμένα πράγματα (καϊ επειδή αυτά τα αποτελέσματα εί-ναι επίσης αναρίθμητα), πώς ό θεός ενεργεί με την ελευθερία τηςχίνησης καϊ της ηρεμίας. Ή βούληση λοιπόν δεν ανήκει στη φύ-οι\ του θεοϋ, δπως καϊ δλα τα αλλά πράγματα της φύσης, αλλά

•διατηρεί μ' αυτήν την ϊδια σχέση δπως καϊ ή κίνηση καϊ ή (ηρε-

μία καϊ δλα τα άλλα πράγματα, πού δείξαμε πώς προέρχονται από

την αναγκαιότητα της θείας φύσης καϊ προσδιορίζονται από αυ-

τήν για να υπάρχουν καϊ να παράγουν κάποιο αποτέλεσμα μ' έ-

ναν ώρισμένο τρόπο.

ΠΕΡΙ ΘΕΟΥ 45.

ΘΕΩΡΗΜΑ 33.

Τα πράγματα δεν θα μπορούσαν να παραχθούν α-πό το θεό με κανέναν άλλον τρόπον καϊ με καμμιά άλ-λη τάξη, από τον τρόπο καί την τάξη δπου παράχθη-καν. . '


"Ολα τα πράγματα προήλθαν αναγκαία από τη δεδομένη φύ-ση του θεοΰ (θεώρ. 16) καί προσδιορίσθηκαν από την αναγκαιό-τητα της φύσης του θεοϋ για να υπάρχουν καί να παράγουν κά-ποιο αποτέλεσμα καθ' ώρισμένον τρόπο (θεώρ. 29). "Αν λοιπόνμπορούσαν να υπήρχαν πράγματα διαφορετικής φύσης, η να προσ-διορίζωνται για να παράγουν κάποιο αποτέλεσμα, κατ' άλλον τρό-πο, ώστε ή τάξη της φύσης να είναι διαφορετική, ό θεός θα μπο-ροΰσε όμοια να είναι διαφορετικής φύσης, καί κατά συνέπεια(θεώρ. 11) αύτη ή άλλη ή φύση όμοια θαπρεπε να ύπάρχη καίθα ήταν δυνατό να £χωμε κατά συνέπεια δυο ή καί περισσότερουςθεούς, πράγμα πού (πόρ. 1 του θεώρ. 14) είναι παράλογο. Γι' αυ-τόν τον λόγο τα πράγματα δεν μπορεί να υπάρχουν κατ' άλλοτρόπο ή με διαφορετική τάξη. Ο.Ε.Δ.

2 Χ Ο Λ Ι Ο 1.

Άφοϋ δείξαμε με τα δσα προηγήθηκαν, καθαρώτερα κι' άπ'αυτό το φως της ημέρας, πώς δεν υπάρχει απόλυτα τίποτα σταπράγματα, πού εξ αιτίας του να μπορούν να χαρακτηρισθούν ωςτυχαία, σκοπεύω τώρα να εξηγήσω με λίγα λόγια τι πρέπει νανοούμε με το τυχαίο (€οηΙίη§6Π8), καί πρώτα - πρώτα τΐ πρέπεινα νοούμε με το Αναγκαίο(Νεοεδϊαπιιπι)καί το 'Αδύνατο(Ιπιροδ-κΐάίιΐο). "Ενα πράγμα λέγεται αναγκαίο εϊτε σχετικά με την ου-σία του, εϊτε σχετικά με την αίτία του. Γιατί ή ύπαρξη ενός πρά-γματος προέρχεται αναγκαία εϊτε άπ' την ουσία του καί τον ορι-σμό του εϊτε από μια δεδομένη ποιητική αίτία. Για τίς ϊδιες αυτέςαιτίες ένα πράγμα λέγεται αδύνατο· ή γιατί ή ουσία η ό ορισμόςτου περικλείνει μια αντίφαση ή γιατί καμμιά εξωτερική ουσία δενείναι δεδομένη καί προσδιωρισμένη ώστε να παράγη αυτό το πρα-γμα. Τώρα αν ένα πράγμα λέγεται τυχαίο, αυτό γίνεται εξ αιτίαςτ,ής ελαττωματικότητας της γνώσης μας· γιατί ένα πράγμα δπουαγνοούμε πώς ή ουσία του περικλείνει μια αντίφαση ί} δπου γνω-ρίζομε καλά πώς δεν περικλείνει καμμιά αντίφαση, δίχως να μπο-ροΰμε τίποτα να διαβεβαιώσωμε με πεποίθηση για την ύπαρξη του,.

46 ΗΘΙΚΗ

γιατί αγνοούμε την τάξη των αίτιων, ένα τέτοιο πράγμα, λέγ, δενμπορεί ποτέ να μας φαίνεται ως αναγκαίο ούτε ως αδύνατο καί,κατά συνέπεια, το ονομάζαμε ενδεχόμενο η δυνατό.

2 Χ Ο Λ Ι Ο 2.

Συνάγεται καθαρά από τα δσα προηγήθηκαν πώς τα πράγμα-τα παράχθηκαν από το θεό με μια υπέρτατη τελειότητα, γιατί προ-ήλθαν αναγκαία από μια δεδομένη τελειότατη φύση. Και καμμιάατέλεια δεν μπορεί ν' άποδοθή στο θεό· γιατί αυτή ή τελειότητατου μας ανάγκασε να το βεβαιώσωμε τοϋτο. Καί μάλιστα, από τηναντίθετη διαβεβαίωση θα συναγόταν (μόλις το έδειξα) πώς ό θεόςδεν είναι υπέρτατα τέλειος· γιατί, δν τα πράγματα είχαν παραχθήκατ" άλλον τρόπο, θαπρεπε ν' άποδώσωμε στο θεό μια άλλη φύ-ση, διαφορετική από εκείνη ν πού ό σεβασμός του ύπερτέλειου δν-τος μας υποχρεώνει να του άποδώσωμε. Άλλα δεν αμφιβάλλωπώς πολλοί θα απορρίψουν αυτόν τον τρόπο της αντίληψης ωςκάτι παράλογο καί δεν θα καταδεχτούν μάλιστα να το εξετάσουνκαί τοϋτο για μόνο το λόγο πώς συνήθισαν να αποδίδουν στο θεόμια ολότελα διαφορετική ελευθερία από εκείνη πού ώρίσαμε (όρ.7) δηλαδή μια απόλυτη βούληση. Και δεν άμφιβάλλί» ακόμα πώς,αν θέλουν να συλλογιστούν αυτό το πράγμα καϊ να εξετάσουνέντιμα την ακολουθία των αποδείξεων μου, θα απορρίψουν εξ ο-λοκλήρου δχι μονάχα ως κάτι το ευτελές, αλλά ως μέγα εμπόδιογια την επιστήμη αυτό το είδος της. ελευθερίας πού αποδίδουν στοθεό. Δεν χρειάζεται να επαναλάβω εδώ δ,τι είπα στο σχόλιο τουθεωρήματος 17. Προς χάριν τους ωστόσο, θα δείξω ακόμα πώς, κι'αν συμφωνούσα πώς ή βούληση ανήκει στην ουσία του θεοΰ, πάλιπροκύπτει άπ' την τελειότητα του πώς τα πράγματα δεν μποροΰ-οαν να δημιουργηθούν με κανέναν δλλο τρόπο καί με καμμιά δλ-λη τάξη. Καί αυτό θα είναι εΰκολο να το δείξωμε, 8ν σκεφθούμεπρωτύτερα τοϋτο, πού καί αυτοί οί ίδιοι το παραδέχονται, δηλαδή,πώς από μόνη την απόφαση καΐ από μόνη τη βούληση του θεοϋκάθε πράγμα πού υπάρχει είναι δ,τι είναι. Γιατί πραγματικά αν ή-ταν άλλοιώτικα, ό θεός δεν θα ήταν ή αίτία δλων των πραγμάτων.Κι' υστέρα παραδέχονται επίσης πώς δλες οί αποφάσεις του θεοΰπάρθηκαν άπ' τον ίδιο το θεό αιώνια. "Αν ήταν άλλοιώτικα θαάποδίναμε στο θεό ατέλεια καί αστάθεια. "Αλλωστε για την αιω-νιότητα δεν υπάρχει πότε, οΟτε προ, οί5τε μετά· συνάγεται λοιπόναπό τοϋτο, δηλαδή από μόνη την τελειότητα του θεοί), πώς ό θεός'δέν υπάρχει προγενέστερα άπ' τΙς αποφάσεις του κηϊ δεν μπορεί

ΠΕΡΙ ©ΕΟΥ 47

να ύπάρχη δίχως αυτές. 'Αλλά, θα πουν πώς κι' αν ύποθέσωμεπώς ό θεός θακανε μια άλλη φύση άπ' την πραγματική, καί θαχεάποφασίση, για την αιωνιότητα, κάτι δλλο για τη φύση και γιατην τάξη της, αυτό δεν θα συνεπαγόταν για το θεό καμμιά ατέ-λεια. Απαντώ πώς λέγοντας τοϋτο, παραδέχονται πώς ό θεός θαμπορούσε να άλλάξη τις αποφάσεις του, αν ό θεός είχε αποφασί-σει για τη φύση και για την τάξη της κάτι άλλο, από δ,τι αποφά-σισε- δηλαδή αν είχε σχετικά με τη φύση, θέληση καί νόηση δλ-λο πράγμα, θα είχε αναγκαία μια νόηση άλλοιώτικη άπ' αυτήν πούτώρα είναι δική του και μια βούληση άλλοιώτικη από την τωρινήτου. Κι' αν μας επιτρέπεται ν' άποδίδωμε στο θεό άλλη νόησηκι' άλλη βούληση, δίχως για τοϋτο τίποτα ν' άλλάξη από την ου-σία του καϊ την τελειότητα του, για ποια αίτία δεν θα μπορούσε νάλλάξη τώρα τις αποφάσεις του σχετικά με τα δημιουργημέναπράγματα, παραμένοντας δμοια τέλειος;

Γιατί, μ' οποίον τρόπο κι' αν τα νοήσωμε, ή νόηση του και ήβούληση του σχετικά με τα δημιουργημένα πράγματα και την τά-ξη τους πάντοτε διατηρούν την ίδια σχέση με την ουσία καί τηντελειότητα του. Εξ αλλού, δλοι οί φιλόσοφοι, καθόσο γνωρίζω,συμφωνούν πώς δεν υπάρχει στο θεό νόηση εν δυνάμει άλλα μό-νο νόηση εν ενεργεία· άφοϋ λοιπόν ή νόηση καί ή βούληση τουδεν ξεχωρίζουν από την ουσία του, καθώς δλοι το παραδέχονται,συνέπεται άπ' αυτό ακόμα πώς, ό θεός είχε μια άλλη νόηση ενενεργεία καί μια άλλη βούληση, καί ή ουσία του δμοια θα ήταν«ναγκαϊα άλλοιώτικη καί κατά συνέπεια (δπως το συμπέρανα απότην αρχή), αν τα πράγματα παράγονταν από το θεό άλλοιώτικααπό δ,τι είναι τώρα, ή νόηση του θεοΰ καί ή βούληση του, δηλαδή(καθώς το παραδέχονται) ή ουσία του, θαπρεπε να ναι άλλοιώτι-κες, πράγμα πού είναι παράλογο.

Άφοϋ λοιπόν τα πράγματα δεν μπόρεσαν να παραχθούν απότο θεό με κανέναν άλλο τρόπο καί με καμμιά δλλη τάξη, κι' ήαλήθεια αυτής της αντίληψης είναι συνέπεια της υπέρτατης τε-λειότητας του θεοΰ, δεν θ' αφεθούμε βέβαια ποτέ να πεισθούμεαπό κανένα λόγο πώς ό θεός δεν θέλησε να δημιουργήση δλα ταπράγματα πού ή νόηση του είχε συλλάβει με τόσην τελειότητα,οοο τα νοούμε, θα μας άντιπαρατηρήσουν παις στα πράγματα δενυπάρχει οΰτε τελειότητα ούτε ατέλεια, καί δ,τι δν είναι τέλεια ήν

ατελή καί καλά ή κακά, αυτό εξαρτάται μόνο από τη βούληση τουθεοΰ· άπ' αυτό συνέπεται, πώς αν το είχε θελήσει ό θεός, θα μπο-ροΰσε να κάμη εκείνο πού είναι τώρα τελειότητα να είναι ατέλεια

ΗΘΙΚΗ

καϊ αντίστροφα. Άλλα αληθινά θα ήταν άλλο πράγμα να διαβε-βαιώνωμε ανοιχτά πώς ό θεός, πού έχει αναγκαία την νόηση γιαδ,τι θέλει, μπορεί, με τη βούληση του, να κάμη ώοτε να έχει γιατα πράγματα άλλοιώτικη νόηση από έκείνην πού έχει γι' αυτά·πράγμα πού (το έδειξα λίγο πρίν) είναι μεγάλος παραλογισμός.Μπορώ λοιπόν να αντιστρέφω εναντίον τους το επιχείρημα τουςκαϊ μάλιστα με τον ακόλουθο τρόπο. "Ολα τα πράγματα εξαρτών-ται από τη δύναμη του θεοΰ. Για να μπορούν τα πράγματα να εϊ-ναι άλλοιώτικα άπ' δ,τι είναι, θα έπρεπε αναγκαία, λοιπόν, καϊ ήβούληση του θεοϋ να είναι άλλοιώτικη· αρά ή βούληση του θεοΰδεν μπορεί νδναι άλλοιώτικη (δπως το δείξαμε πώς συνάγεται άπ'την τελειότητα του θεοΰ με την μεγαλύτερη προφάνεια).

Κατά συνέπεια τα πράγματα δεν μπορεί νάναι διαφορετικά.Αναγνωρίζω πώς αυτή ή γνώμη, πού τα υποβάλλει δλα σε μια α-παθή θεία βούληση καϊ παραδέχεται πώς δλα εξαρτώνται από τηνκαλή του -διάθεση, απομακρύνεται λιγώτερο άπ' την αλήθεια παράή άλλη γνώμη πού παραδέχεται πώς ό θεός ενεργεί στο κάθε τιαποβλέποντα πάντα στο αγαθό. Γιατί εκείνοι πού την υποστηρί-ζουν, φαίνεται πώς τοποθετοΰν έξω άπ' το θεό κάτι πού δεν ε-ξαρτάται άπ' το θεό καϊ δπου ό θεός αναφέρεται ωσάν σε πρό-τυπο των έργων του, η δπου τείνει ως προς ένα προσδιωρισμένοοχοπό. Αυτό είναι ωσάν να ύποτάζωμε το θεό στη μοίρα καϊ τί-ποτα πιο παράλογο δεν μπορούμε να άποδεχθοΰμε αναφορικά μετο θεό, πού δείξαμε πώς είναι ή πρώτη αιτία καϊ ή μοναδική ε-λεύθερη αίτία τόσο της ουσίας όλων των πραγμάτων δσο και τηςύπαρξης τους· Δεν υπάρχει λοιπόν κανένας λόγος να χάνωμε τονκαιρό μας για να άνασκευάσωμε αυτόν τον παραλογισμό.

ΘΕΩΡΗΜΑ 34.

Ή δύναμη του θεοΟ είναι αυτή ή ίδια του ή ουσία.


Συνέπεται από μόνη την αναγκαιότητα της ουσίας του θεοϋπώς ό θεός είναι ή αίτία του έαυτοΰ του (θεώρ. 11) καϊ (θεώρ. 16με το πόρισμα του) όλων των πραγμάτων. 'Ρ δύναμη λοιπόν τουθεοϋ με την οποία ό ίδιος καϊ δλα τα πράγματα υπάρχουν καϊ έ-νεργοΰν είναι ϊ'δια ή ουσία του. . Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 35.

Κάθε τι που νοούμε πώς υπάρχει οτήν εξουσία τουθεοΰ, υπάρχει αναγκαία.



Κάθε τι πού υπάρχει στην εξουσία του θεοϋ πρέπει (προηγ.Οί-ώρημα) να περιλαμβάνεται κατά τέτοιο τρόπο στην ουσία του,ώοτε να προέρχεται άπ' αύτη αναγκαία, και κατά συνέπειαν ύ-πάρχει αναγκαία. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 36.

Τίποτα δεν υπάρχει δπου από τη φύση του να μηνάπορρέη κάποιο αποτέλεσμα.


Κάθε τι πού υπάρχει εκφράζει με βέβαιο καϊ προσδιωρισμένοτρόπο τη φύση ή την ουσία του θεοΰ (πόρ. του θεώρ. 25) με Ολ-λα λόγια (θεώρ. 34) κάθε τι πού υπάρχει εκφράζει με βέβαιοκαϊ προσδιωρισμένο τρόπο την δύναμη του θεοΰ πού είναι ή αί-τία δλων των πραγμάτων (θεώρ. 16) κι' άπ' δπου κάποιο αποτέ-λεσμα πρέπει να επακόλουθη. Ο.Ε.Δ.

Π Α Ρ Α Ρ Τ Η Μ Α

Εξήγησα στα δσα προηγήθηκαν τη φύση του θεοϋ καϊ τιςιδιότητες του, δηλαδή: πώς υπάρχει αναγκαία· πώς είναι μονα-δικός, πώς υπάρχει καϊ ενεργεί από μόνην την αναγκαιότητα τηςφύσης του πώς είναι ή ελεύθερη αίτία δλων των πραγμάτων καϊτοΰτο κατά ποιο τρόπο· πώς δλα είναι εν θεφ καϊ εξαρτώνται άπ'αυτόν κατά τέτοιο τρόπο, πού τίποτα δεν μπορεί να ύπάρχη καϊ νανοηθή δίχως αυτόν. Τέλος πώς κάθε τι έχει προκαθορισθεί απότο θεό, δχι βέβαια από την ελευθερία της βούλησης, δηλαδή απόμια απόλυτη καλή διάθεση, αλλά από την απόλυτη φύση του θε-οΰ, δηλαδή την άπειρη δύναμη του. Φρόντισα, εξ άλλου, παντούδπου μου δόθηκε ή ευκαιρία, να παραμερίσω τϊς προκαταλήψειςπού θα μπορούσαν να παρεμποδίσουν να γίνουν αντιληπτές οί α-ποδείξεις μου· καθώς όμως παρ' δλα αυτά απομένουν ακόμα πολ-λί:ς πού μπορούσαν καϊ μποροΰν επίσης, καϊ μάλιστα στο υπέρτα-το σημείο, να παρεμποδίσουν τους ανθρώπους να συλλάβουν τηναλληλουχία των πραγμάτων σύμφωνα με τον τρόπο δπου τα εξέ-θεσα, νόμισα πώς άξιζε τον κόπο να υποβάλω εδώ τϊς προκατα-λήψεις αυτές στον έλεγχο της λογικής. "Ολες όσες επιχειρώ εδώνα επισημάνω εξαρτώνται άλλωστε από μια καϊ μόνη, καϊ συνί-στανται στο πώς οί άνθρωποι υποθέτουν συνηθισμένα πώς δλα ταπράγματα της φύσης δρουν, δπως και οί ϊδιοι τους, με την προοπτι-

50 ΗΘΙΚΗ ΠΕΡΙ ΘΕΟΥ 51

κή ενός σκοπού, καΐ φθάνουν ως το σημείο να θεωρούν ως βέβαιοπώς ό ϊδιος ό θεός τα κατευθύνει δλα προς ένα σκοπό· λένε, πρά-γματι, πώς ό θεός τα δημιούργησε δλα με προοπτική τον άνθρω-πο καΐ πώς δημιούργησε τον άνθρωπο για να του άποδίνη ό άνθρω-πος λατρεία. Αύτη λοιπόν μόνη ή προκατάληψη είναι εκείνη πούθα την εξετάσω πρώτα - πρώτα, γυρεύοντας πρώτο για ποια αιτίατην δέχονται οί περισσότεροι καΐ γιατί δλοι τους αποκλίνουν απόφυσικού τους να την άσπάζωνται. Κατά δεύτερο λόγο θα αποδεί-ξω τη σφαλερότητά της καϊ για να τελειώνω θα καταδείξω πώςάπ' αυτήν προήλθαν οί προκαταλήψεις οί σχετικές με το καλό καϊτο κακό, για την αξία καϊ το αμάρτημα, για τον έπαινο καϊ τονψόγο, για την τάξη καϊ για τη αταξία, για την ομορφιά καϊ για τηνασχήμια καϊ για άλλα ζητήματα της ϊδιας κατηγορίας. Ωστόσο δενείναι του παρόντος έργου μου να δείξω πώς απορρέουν από τηφύση της ανθρώπινης ψυχής. Αρκεί για την ώρα να θέσω ως βάσηεκείνο πού δλοι θα πρέπει να το αναγνωρίσουν: Πώς δλοι οί άν-θρωποι γεννιώνται δίχως να έχουν καμμιά γνώση για τΙς αιτίεςτων πραγμάτων καϊ πώς δλοι επιθυμούν να αναζητήσουν δ,τι τουςείναι ωφέλιμο καϊ έχουν τη συνείδηση για τοϋτο το πράγμα.

Από αυτό συνέπεται: Ιο πώς οί άνθρωποι νομίζουν πώς είναιελεύθεροι, γιατί έχουν συνείδηση των θελημάτων ( ' ) τους καϊ τηςδρεξής τους καϊ ούτε σκέπτονται, ακόμα καϊ στον ύπνο τους, τΙςαιτίες πού τους κάνουν νό όρέγωνται καϊ να επιθυμούν, γιατί δενέχουν καμμιά γνώση γι' αυτές. Συνέπεται: 2ο πώς οί άνθρωποιδρουν πάντα με την προπτική ενός σκοπού, δηλαδή του ωφέλιμουπού ορέγονται. Άπ' αυτό προέρχεται πώς προσπαθούν πάντοτε ναγνωρίσουν τΙς τελικές αιτίες των συντελεσμένων πραγμάτων καϊησυχάζουν όταν πληροφορούνται γι' αυτές, γιατί δεν έχουν πιακανένα λόγο για να ανησυχούν. "Αν δεν μπορούν να τΙς μάθουναπό κάποιον άλλον, δεν τους απομένει τίποτα παρά να στραφούνπρος τους εαυτούς τους καϊ να στοχαστούν τους σκοπούς για τουςοποίους συνηθίζουν να προσδιορίζωνται (κατευθύνονται) προς πα-ρόμοιες πράξεις καϊ έτσι κρίνουν από τη δική τους την ιδιοσυστα-σία του άλλου. Καθώς εξ άλλου, βρίσκουν στους εαυτούς τους καϊ

(1) 2ημ. τ. Μετφ.—Με τη λέξη θέλημα αποδίδεται ή νοίίΐίο. Ή λέξηαυτή θα πρέπει -να ληφθή με την έννοια της συγκεκριμένης χρησιμοποίησης τηςθέλησης. Ό Λαλάντ στο λεξικό του γράφβι: ιό θέλημα (νοίίίίοη) είναι κάτιπερισότερο από μια απόφαση. Ή απόφαση είναι κάτι που λαμβάνεται κατ'αρχήν «αϊ ή εκτέλεση του επακολουθεί αργότερα. Το θέλημα είναι ή πράξητου πνεύματος πού καταλήγει αμέσως σ' αυτήν την εκτέλεση. (Αΰτ. σελ. 1216).

άπ' τους εαυτούς τους μεγάλον αριθμό μέσων πού συμβάλ-λουν μεγάλα>ς στην επιτυχία του ωφέλιμου, όπως, π.χ. τα μάτιαγια να βλέπουν, τα δόντια για να μασούν, τα χορταρικά και ταζώα για τη διατροφή, τον ήλιο για να φωτίζη, τη θάλασσα για νατρέφη τα ψάρια, φθάνουν στο να θεωρούν δλα τα πράγματα πούυπάρχουν στη φύση ως μέσα πού έγιναν προς χρήση τους. Ξαί-ροντας εξ άλλου πώς βρήκανε αυτά τα μέσα καϊ πώς δεν τα προ-μήθεψαν στους εαυτούς τους, έφθασαν να πιστέψουν πώς κάποιοςάλλος τα προμήθεψε προς χρήση τους. Δεν μπόρεσαν, πραγματι-κά, άφοΰ θεώρησαν τα πράγματα ως μέσο, να πιστέψουν πώς έγι-ναν μόνα τους, αλλά, βγάζοντας το συμπέρασμα τους από τα μέ-σα πού συνηθίζουν να χρησιμοποιούν, αναγκάστηκαν να πεισθούνπώς υπήρχε ένας ή περισσότεροι κύριοι της φύσης, προικισμένοιμε την ανθρώπινη ελευθερία, πού φρόντισαν για δλες τΙς ανάγκεςτους καϊ τα έκαναν δλα προς χρήση τους. Μην έχοντας ποτέ α-κούσει καμμιά πληροφορία γιο. την ιδιότητα αυτών των δντων,χρειάστηκε να την κρίνουν σύμφωνα με τη δική τους καϊ έτσι πα-ραδέχτηκαν πώς οί θεοί ρυθμίζουν δλα τα πράγματα προς χρήσητων ανθρώπων για να είναι οί άνθρωποι προσηλωμένοι σ' αυτούςκαϊ για να τους έχουν το μεγαλύτερο σεβασμό. Με τοΰτο ουνέβηώστε ό καθένας παίρνοντας ύπ' δψη του την ίδια του την ιδιότη-τα, να επινόηση διάφορα είδη λατρείας για το θεό, ώστε αυτόςνα τον άγαπήση πάνω άπ' τους άλλους καϊ για να πετύχη να δι-οική ολόκληρη τη φύση προς όφελος της τυφλής επιθυμίας τουκαϊ της ακόρεστης απληστίας του. "Ετσι ή προκατάληψη αυτή κα-τάντησε δεισιδαιμονία καϊ βαθειορρίζωσε στίς ψυχές. Άλλα, ενώγύρευαν να δείξουν πώς ή φύση δεν κάνει τίποτα άσκοπα (δηλα-δή τίποτα πού να μην είναι προς χρήση του άνθρωπου), φαίνεταιπώς δεν έδειξαν τίποτε άλλο, εκτός από το δτι ή φύση καϊ οί θεοίπάσχουν άπ' το ϊδιο παραλήρημα δπως καϊ οί άνθρωποι. Κυττάχτε,σδς παρακαλώ, που φτάσαμε μ' αυτόν τον παραλογισμό.

Ανάμεσα σε τόσα χρήσιμα πράγματα πού προσφέρει ή φύσηαναγκάστηκαν να βρουν καϊ αρκετά βλαβερά πράγματα, δπως οίθύελλες, οί σεισμοί, οί άρρώστειες κλπ. καϊ έκριναν πώς παρόμοιασυμβάντα προέρχονταν άπ' την οργή του θεοΰ, εξ αιτίας της α-σέβειας των ανθρώπων άπέναντί του ή" της παραμέλησης τους στηνλατρεία πού του άπόδιναν καί, σε πείσμα της καθημερινής πείρας,πού έδειχνε μ' αναρίθμητα παραδείγματα πώς τα χρήσιμα καϊ ταβλαβερά συμβάντα πλήττουν αδιάκριτα καϊ τους ευσεβείς καϊ τουςασεβείς, δεν θέλησαν ωστόσο να παραιτηθούν άπ' αυτήν την πεπα-

52 ΗΘΙΚΗ

λαιωμένή προκατάληψη. Το βρήκαν εύκολώτερο να τοποθετήσουντο γεγονός αυτό ανάμεσα στα άγνωστα πράγματα πού αγνοούσαντη χρήση τους και να παραμένουν στην τωρινή και εγγενή κατά-σταση τους της άγνοιας, παρά να ανατρέφουν δλο αυτό το κατα-σκεύασμα και να επινοήσουν ένα άλλο. Παραδέχτηκαν λοιπόν ως6έ6αιο πώς οί κρίσεις του θεοϋ είναι πολύ πάνω άπ' την κατανό-ηση του ανθρώπου" και βέβαια και τοΰτο μόνο θα ήταν ή αιτία πούτο ανθρώπινο γένος θα αγνοούσε για πάντα την αλήθεια, αν ταμαθηματικά, πού ασχολούνται όχι με σκοπούς άλλα μονάχα με τηνουσία και τις ιδιότητες των σχημάτων, δεν έδειχναν στους ανθρώ-πους έναν άλλον κανόνα για την αλήθεια· και εκτός άπ' τα μαθη-ματικά μπορούμε να έπισημάνωμε κι' άλλες ακόμα αιτίες (πού εί-ναι περιττό να τις άπαριθμήσωμε εδώ) με τις όποιες μπόρεσαν οίάνθρωποι να αντιληφθούν αυτές τις κοινές προκαταλήψεις και ώ-δηγήθηκαν στην αληθινή γνώση των πραγμάτων.

Με τοΰτο εξήγησα αρκετά ο,τι υποσχέθηκα κατά πρώτο λόγο.Για να δείξω τώρα πώς ή φύση δεν έχει κανένα ιδιαίτερο προδια-γεγραμμένο σκοπό και πώς δλες οι τελικές αιτίες είναι μόνον αυ-ταπάτες των ανθρώπων, δεν θα χρειασθή μακρηγορία. Νομίζω πρα-γματικά πώς το καθώρισα ήδη αρκετά, τόσο δείχνοντας από ποιεςαρχές και από ποιες αιτίες προέρχεται αυτή ή προκατάληψη, δσοκαϊ με .το θεώρημα 16 καϊ τα πορίσματα του θεωρήματος 32 καϊ εξ,άλλου με δ,τι είπα, πού αποδείχνει πώς το κάθε τι μέσα στη φύσηπαράγεται από μια αιώνια αναγκαιότητα καϊ από μια υπέρτατη τε-λειότητα, θα προσθέσω ωστόσο τοΰτο: πώς αυτή ή τελεολογική;θεωρία ανατρέπει εξ ολοκλήρου τη Φύση. Γιατί θεωρεί ως αποτέ-λεσμα εκείνο πού, πραγματικά, είναι αίτία και αντιστρόφως. Εξαλλού, θέτει κατόπιν εκείνο πού από φυσικού του προηγείται. Καιτέλος κάνει ατελέστατο εκείνο πού είναι το υπέρτατο και το τε-λειότατο. Γιατί (άφίνοντας κατά μέρος τα δύο πρώτα σημεία ωςάφ' εαυτών πρόδηλα), αυτό το αποτέλεσμα, όπως διαπιστώθηκε μετα θεωρήματα 21, 22 και 23, είναι το τελειότερο, πού παράχθηκεάμεσα από το θεό καϊ δσο ένα πράγμα για να παραχθή χρειάζεταιενδιάμεσες αίτιες, τόσο περισσότερο είναι ατελές. "Αλλά, αν ταπράγματα πού παράχθηκαν άμεσα από το θεό έγιναν για να πε-τύχη ό θεός το σκοπό του, τότε αναγκαία τα τελευταία, πού εξ αί-τίας τους είχαν γίνει τα πρώτα, θα ήσαν τα πιο έξοχα. Εξ άλλουή θεωρία αυτή καταστρέφει την τελειότητα του θεοϋ· γιατί δν όθεός ενεργή για έναν σκοπό, ορέγεται αναγκαία κάτι πού το οτε-ρεϊται. Και μ' δλο πού οί θεολόγοι καϊ οί μεταφυσικοί ξεχωρίζουν


ιό σκοπό πού προέρχεται από απορία από το σκοπό οπό έξομοίω^οη, συμφωνούν ωστόσο πώς ό θεός τα έκαμε δλα για τον εαυτότου καϊ δχι για τα πράγματα πού θα δημιουργούσε· γιατί δεν μπο-ρούν έξω από το θεό να παραδεχθούν πώς υπήρχε κάτι άλλο πρϊναπό τη δημιουργία καϊ πού εξ αιτίας του έδρασε ό θεός· αναγκά-ζονται λοιπόν δμοια να αναγνωρίσουν πώς ό θεός εκείνα για ταόποια θέλησε να παρασκευάση τα μέσα, τα έστερεϊτο καϊ τα επι-θυμούσε, καθώς είναι αύτόδηλο. Καϊ δεν θα πρέπει να λησμονή-σωμε εδώ δτι οί όπαδοϊ αυτής της θεωρίας, πού θέλησαν να έπι-•δείξουν το τάλαντο τους καθορίζοντας τους σκοπούς των πραγμά-των, για να υποστηρίξουν τη θεωρία τους, εισήγαγαν έναν και-νούργιο τρόπο απόδειξης: την αναγωγή δχι στο αδύνατο, αλλάστην άγνοια· πράγμα πού δείχνει πώς γι' αυτούς δεν υπήρχε κα-νένας τρόπος απόδειξης. "Αν, π.χ., μια πέτρα πέση από μια στέ-γη στο κεφάλι κάποιου καϊ τον σκοτώση, θα αποδείξουν κατά τονακόλουθο τρόπο πώς έπεσε ή πέτρα καϊ σκότωσε αυτόν τον άνθρω-πο. "Αν δεν έπεσε γι' αυτόν τον σκοπό από τη βούληση του θεοϋ,πώς τόσες περιπτώσεις (καϊ πραγματικά έχομε συχνά μια μεγάληουρροή τους) μπόρεσαν να συγκεντρωθούν κατά τύχη; "Ισως θαπήτε: αυτό έτυχε γιατί φυσούσε αέρας καϊ ό άνθρωπος περνούσεαπό 'κεΐ. 'Αλλά, θα επιμείνουν, γιατί ό αέρας φυσούσε έκείνην τηνστιγμή; γιατί ό άνθρωπος περνούσε από έκεϊ έκείνην τη στιγμή;"Αν απαντήσετε τότε: ό αέρας σηκώθηκε γιατί ή θάλασσα, την προ-ηγούμενη ήμερα, πού ακόμα ήταν γαλήνη, είχε αρχίσει να ανα-ταράζεται· ό άνθρωπος είχε προσκαλεστεί από κάποιον φίλο· θαξαναεπιμείνουν και πάλι, γιατί δεν τελειώνουν με το να θέτουνερωτήματα: γιατί ή θάλασσα είχε άναταραχθή; γιατί ό άνθρωποςείχε προσκαλεστεί αυτή τη στιγμή; καϊ θα συνεχίσουν έτσι να σαςρωτοΰν αδιάκοπα για τα αίτια αυτών των συμβάντιυν, ώσπου νακαταφύγετε στη βούληση του θεοϋ, ο' αυτό το άσυλο της αγνοίας.Το ϊδιο, δταν βλέπουν την κατασκευή του ανθρώπινου σώματος,κυριεύονται από μια ηλίθια κατάπληξη καί, επειδή άγνοοϋν τϊς αι-τίες, αυτής της ωραίας διάταξης, συμπεραίνουν πώς δεν έχει συγ-κροτηθεί μηχανικά, αλλά από κάποια θεία καϊ υπερφυσική τέχνηκαϊ κατά τέτοιο τρόπο πού το ένα μέρος να μην βλάφτη το άλλο."Ετσι συμβαίνει πώς δποιος αναζητεί τϊς αληθινές αιτίες των θαυ-μάτων καϊ θέλει να μάθη σαν μορφωμένος άνθρωπος τα πράγματατης φύσης, αντί να τα άποθαυμάζη σαν ένας ανόητος, θεωρείταισυχνά ως αιρετικός καϊ ασεβής καϊ διακηρύσσεται τέτοιος από ε-κείνους πού ό απαίδευτος άνθρωπο^ τους λατρεύει ως ερμηνευτές

54 ΗΘΙΚΗ

της Φύσης και των θεών. Γνωρίζουν καλά πώς ή καταστροφή τηςαγνοίας, σημαίνει καταστροφή της ηλίθιας κατάπληξης, δηλαδήτου μοναδικού μέσου της αποδεικτικής επιχειρηματολογίας των καίτης διασφάλισης της εξουσίας τους. Άλλα αρκετά για το κεφάλαιοαυτό· τώρα περνώ στο τρίτο σημείο πού αποφάσισα να διαπραγμα-τευθώ.

Άψοϋ σκέφθηκαν πώς το κάθε τι πού συμβαίνει γίνεται γιαχάρη τους, οι άνθρωποι χρειάσθηκε να θεωρήσουν πώς σ' όλα τοκυριώτερο είναι εκείνο πού έχει τη μεγαλύτερη χρησιμότητα γι*αυτούς καί πιστεύουν για έξοχώτερα εκείνα πού τους επηρεάζουνπερισσότερο εύάρεστα. Μ' αυτόν τον τρόπο έφτιαξαν αυτές τΙς έν-νοιες με τις οποίες εξηγούν τις ιδιότητες των πραγμάτων, όπωςτο Καλό, το Κακό, την Τάξη, την Αταξία, το θερμό, το Ψυχρό,την Όμορφιά, την Ασχήμια· και άπ' το δτι θεωρούν τους εαυτούςτους ελεύθερους προήλθαν οί άλλες έννοιες του Επαίνου καίτου Ψόγου, του Αμαρτήματος καί της Αξίας, θα εξηγήσω αργό-τερα αυτές τΙς τελευταίες, δταν θα διαπραγματευθώ για την αν-θρώπινη φύση και εν συντομία θα μιλήσω για τις πρώτες. Οί άν-θρωποι λοιπόν ώνόμασαν Καλό κάθε τι πού συντείνει στην υγείατους καί στη λατρεία του θεοΰ. Κακό εκείνο πού τους είναι ενάν-τιο. Καί, καθώς εκείνοι πού δεν γνωρίζουν τη φύση των πραγμά-των, δ'έν διατυπώνουν καμμιά γνώμη σχετική μ' αυτά, αλλά μονά-χα τα φαντάζονται καί θεωρούν τη φαντασία για νόηση, πιστεύουνλοιπόν σταθερά πώς υπάρχει σ' αυτά Τάξη, μια πού αγνοούν τηφύση τόσο των πραγμάτων δσο καί των εαυτών τους. "Οταν είναιδιαταγμένα πραγματικά σε τρόπο πού, καθώς μας τα παρουσιά-ζουν οι αισθήσεις, να μπορούμε εΰκολα να τα φαντασθούμε καί,κατά συνέπεια, να τα θυμηθούμε εύκολα, λέμε πώς είναι καλά τα-κτοποιημένα· στην αντίθετη περίπτωση, δτι είναι κακώς τακτο-ποιημένα ήν άτακτα. Καί καθώς βρίσκομε περισσότερο ευχαρίστησησ' αυτά παρά στα ΰλλα, στα πράγματα πού μπορούμε να τα φαν-ταζόμαστε εύκολώτερα, οί άνθρωποι προτιμούν την τάξη από τηναταξία· ωσάν, εκτός αναφορικά με την φαντασία μας, ή τάξη ναήταν κάποιο πράγμα μέσα στη φύση. Λένε ακόμα πως ό θεός δη-μιούργησε δλα τα πράγματα με τάξη καί, έτσι δίχως να το ξαίρουν,αποδίδουν στο θεό φαντασία. Έκτος αν νομίζουν πώς ό θεάς προ-νοώντας για την ανθρώπινη φαντασία, διέταξε δλα τα πράγματακατά τέτοιον τρόπο, ώστε να μπορούν να τα φαντάζωνται εύκο-λώτερα καί πιθανόν δεν θα τους σταματούσε αυτή ή αντίρρηση,πώς βρίσκονται απειράριθμα πράγματα πού ξεπερνούν πολύ τη


φαντασία μας καί μεγάλος αριθμός πού την περιπλέκει εξ αίτιαςτης αδυναμίας της. Άλλα αρκετά για αυτό το θέμα. "Οσο για τΙς(Ίλλες έννοιες επίσης, δεν είναι τίποτε, αν δεν είναι τρόποι φαν-ιασίας με τους οποίους ή φαντασία επηρεάζεται ποικοιλοτρόπως,κι' ώσΓοσο οί αμαθείς τις θεωρούν ως τις κύριες ιδιότητες των πρα-γμάτων γιατί, καθώς το είπαμε ήδη, πιστεύουν πώς δλα τα πρά-γματα έγιναν για χάρη τους καϊ λένε πώς ή φύση ενός πράγμα-τος είναι καλή ή κακή, υγιεινή ή σάπια και διεφθαρμένη ανάλο-γα με το δσο επηρεάζονται άπ' αυτό. "Αν, π.χ. ή κίνηση πού δέ-χονται τα νεΰρα από τα άνεικείμενα πού μας τα παριστάνουν ταμάτια, ταιριάζει στην υγεία, τότε τα αντικείμενα πού είναι ή αι-τία της ονομάζονται ωραία καί λέμε άσχημα εκείνα πού προκα-λούν την αντίθετη κίνηση. Εκείνα πού κινητοποιούν τις αισθή-σεις από τη μύτη τα όνομάζομε εύοσμα ϊ| δύσοσμα· γλυκά ή πι-κρά, ευχάριστα ή δυσάρεστα στη γεύση, εκείνα πού μας προξενούνεντύπωση με τη γλώσσα κλπ. Εκείνα πού ενεργούν με την αφήείναι σκληρά ή μαλακά, τραχεία ή λεία κλπ. Καί εκείνα πού χτυ-πούν τ' αυτιά, λέμε πώς κάνουν θόρυβο ή ήχο ή αρμονία καί σχε-τικά μ' αυτήν την τελευταία ιδιότητα ή παραξενιά των ανθρώπωνέφτασε ως το σημείο να πιστεύη πώς και στον ϊδιο το θεό άρεσεή αρμονία. Δεν λείπουν μάλιστα καί οί φιλόσοφοι πού έχουν πει-οΟι·ϊ πώς οι ουράνιες κινήσεις συνθέτουν μια αρμονία. "Ολα αυτάΛ ι · ί χ ν ο ι > ν καθαρά πώς ό καθένας κρίνει τα πράγματα σύμφωνα μει ην ί ) ΐπ() ι ·ο ΐ | ιοΰ μικιλοϋ του ή καλύτερα παίρνει τΙς διαθέσεις της« Ι ' ΐ ι ν κ ι ο ί ι ι ς ίου για πράγματα. Δεν πρέπει λοιπόν να παραξενευό-μ α ο ΐ Γ ( γ ι α να ίο οημπώσωμβ εν παρόδω) πώς τόσες διχογνωμίες,("ιιιΐικ; ίο (ίλΛπομι·, δημιουργήθηκαν ανάμεσα στους ανθρώπους καίι/·λ(κ; άπ' αύ<ί·ς προήλθε ό σκεπτικισμός. "Αν, πραγματικά, οί άν-θρωποι συμφωνούν σί: πολλά σημεία, στα περισσότερα εν τούτοιςδιαφέρουν, καί, κατά συνέπεια, εκείνο πού φαίνεται καλό στονέ'να, φαίνεται κακό στον άλλο· ό ένας κρίνει τακτοποιημένο δ,τιβρίσκει ό άλλος ανάκατο· εκείνο πού ευχαριστεί τον ένα, δυσα-ρεστεί τον άλλο και το ϊδιο καί για τα αλλά. Δεν 0ά επιμείνω πε-ρισσότερο σ' αυτό καί γιατί δεν είναι ή στιγμή να διαπραγματευ-θώ την ανάπτυξη αυτών των πραγμάτων καϊ γιατί γι' αυτά όλοιέχουν αρκετή πείρα. "Αλλωστε όλοι το λένε: "Οσα κεφάλια, τό-σες καί γνώμες (Οιιοΐοαρηε, Ιοί δεηοακ). Ό καθένας έχει τη δικήτου γνώμη· δεν υπάρχει μικρότερη διαφορά ανάμεσα στα μυαλά,δσο και ανάμεσα στους ουρανίσκους. Καί δλες αυτές οί παροιμίεςδείχνουν αρκετά πώς οί άνθρωποι κρίνουν τα πράγματα σύμφωνα

56 ΗΘΙΚΗ

με τη διάθεση του μυαλού τους καΐ τα φαντάζονται μάλλον παράτα γνωρίζουν. ΛΑν τα πράγματα τα είχανε γνωρίσει με τη νόηση,τα πράγματα αυτά θα είχανε, δπως το δείχνουν τα μαθηματικά,τη δύναμη αν μη να προσελκύσουν, τουλάχιστον να πείσουν δλοντον κόσμο.

Βλέπομε έτσι πώς δλοι οι λόγοι με τους οποίους ό κοινός άν-θρωπος συνηθίζει να έξηγή τη Φύση, είναι μόνον οί τρόποι δπουφανταζόμαστε καί δεν μας πληροφορούν για τη φύση κανενόςπράγματος, αλλά μονάχα για τον τρόπο δπου συγκροτείται ή φαν-τασία, καί, καθώς έχουν ονόματα πού φαίνονται να έφαρμόζωνταισε οντότητες πού υπάρχουν έξω άπ' τη φαντασία, γι' αυτό τουςονομάζω δχι λογικούς, αλλά φανταστικούς, καί έτσι 8λα τα επι-χειρήματα πού συνάγονται εναντίον μας από παρόμοιες έννοιες,μπορούν -εύκολα να αναιρεθούν. Πολλοί πραγματικά συνηθίζουννα επιχειρηματολογούν μ' αυτόν τον τρόπο. "Αν δλα τα πράγμα-τα είναι συνεπακόλουθα της αναγκαιότητας της τλειότατης φύσηςτου θεοϋ, από που προέρχονται τόσες ατέλειες πού υπάρχουνστη Φύση; δηλαδή, από που προέρχεται πώς τα πράγματα φθεί-ρονται ως το σημείο της δυσωδίας καί είναι άσχημα ως το σημείονα μας προξενούν ναυτία, καί που οφείλεται ή αταξία, το κακό,ή αμαρτία, κλπ. Αυτά είναι εύκολο, καθώς είπα, να ανασκευαστούν.Γιατί ή τελειότητα των πραγμάτων πρέπει να εκτιμάται μόνο απότη φύση τους καί την δύναμη τους καί δεν είναι γι' αυτό περισ-σότερο ή λιγώτερο τέλεια επειδή αρέσουν η δυσαρεστούν τίς αισ-θήσεις των ανθρώπων η γιατί ταιριάζουν στην ανθρώπινη φύση, ητους είναι απεχθή. "Οσο για κείνους πού ρωτοΰν : γιατί ό θεόςδεν δημιούργησε όλους τους ανθρώπους με τέτοιον τρόπο ώστενα κυβερνώνται μόνο από τίς υπαγορεύσεις της λογικής δεν θααπαντήσω τίποτε άλλο, παρά μόνο πώς σ' αυτόν δεν έλλειφε τουλικό για δλα τα πράγματα, από την υψηλότερη ως την τελειότε-ρη βαθμίδα της τελειότητας, η για να μιλήσω κυριολεκτικώτερα,γιατί οί δικοί του νόμοι της Φύσης ήταν αρκετά ευρείς ώστε ^άεπαρκέσουν για δλα δσα μπορεί να συλλαβή £νας άπειρος νους,δπως απόδειξα στο θεώρημα 16. Αυτές είναι οί προκαταλήψεις πούεπεχείρησα να σημειώσω εδώ. 'νΑν απομένουν καί άλλες του ϊδιουείδους, οποιοσδήποτε μπορεί να τίς διόρθωση με λίγη σκέψη.

ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΠΡΩΤΟΥ ΜΕΡΟΥΣ

ΜΕΡΟΣ Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Ο

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣΚΑΙ ΤΗΣ ΑΡΧΗΣ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ

Περνώ τώρα στην εξήγηση των πραγμάτων εκείνων πού α-ναγκαία απέρρευσαν από την ουσία του θεοϋ ή από το αίώνιο καίάπειρο "Ον. Δεν θα τα πραγματευθώ δλα αυτά γιατί στο θεώρη-μα 16 του Πρώτου μέρους αποδείξαμε πώς μια απειρία πραγμά-των έπρεπε να απορρέουν από αυτήν την ουσία με απείρους τρό-πους, θα εξηγήσω μόνο εκείνα πού μπορούν να μας οδηγήσουνσαν από το χέρι στην γνώση της ανθρώπινης ψυχής καί της υ-πέρτατης μακαριότητας της.


Ι. Με την λέξη σώμα εννοώ τον τρόπο πού εκφράζει την ου-σία του θεοϋ, θεωρούμενη ως κάτι έκτατο κατά 6έ6αιο καί προ-διωρισμένο τρόπο (6λ. θεωρ. 25, μέρος Ι.).

II. Λέω πώς τοΰτο αναφέρεται στην ουσία ενός πράγματος,δτι αρκεί να είναι δεδομένο ώστε το πράγμα να τίθεται (να ύπάρ-χη) αναγκαία· και αρκεί να άφαιρήται (να μην ύπάρχη) ώστε τοπράγμα να αίρεται αναγκαία- ή ακόμα είναι εκείνο πού χωρίς αυ-τό το πράγμα ούτε να ύπάρχη ούτε να νοηθή μπορεί καί πώς αν-τίστροφα, δίχως το σώμα δεν μπορεί οΰτε να ύπάρχη ούτε να νο-ηθή.

III. Με τον δρο ίδέα εννοώ μιαν έννοια της ψυχής την οποίασχηματίζει ή ψυχή γιατί είναι πράγμα σκεπτόμενο.


Προτιμώ την λέξη έννοια αντί για τη λέξη αντίληψη, γιατί ήλέξη αντίληψη φαίνεται σα να δείχνη πώς ή ψυχή δέχεται πάθη-

58 Η Θ Ι Κ Η

τικά ένα αντικείμενο ενώ ή έννοια φαίνεται να έκφράζη μιαν ε-νέργεια της ψυχής

IV. Με αυτοτελή ιδέα (ϊάε^ αάεαιιαία) εννοώ μιαν ιδέα πού,έφ' δσον την θεωρούμε καθ' έαυτήν άσχετα με το αντικείμενο τηςέχει όλες τις εσωτερικές ιδιότητες η χαρακτήρες μιας αληθινής,ίδέας.


Λέγω εσωτερικές για να αποκλείσω έκείνην την ιδιότητα πούείναι εξωτερική, δηλαδή την σύμπτωση της ίδέας με το ιδεατό τηςαντικείμενο.

V. Διάρκεια είναι μια απεριόριστη εξακολούθηση της ύπαρξης,


Λέγω απεριόριστη γιατί δεν μπορεί ποτέ να προσδιοριστή από

αυτήν την φύση του υπάρχοντος πράγματος, άλλα ούτε καϊ απότην ποιητική της αίτία (οοηδα είίΐοίεηΐε), πού συνεπάγεται 6έ6αιααναγκαία την ύπαρξη του πράγματος, αλλά δεν την αφαιρεί.

VI. Με τΙς λέξεις πραγματικότητα και τελειότητα εννοώ το

ίδιο πράγμα.

VII. Με την λέξη ιδιαίτερα πράγματα (τε$ κϊη^υΐ&τεδ) εννοώτα πράγματα πού είναι πεπερασμένα καϊ έχουν προσδιωρισμένηύπαρξη. "Οταν πολλές άτομικότητες συμβάλλουν σε μιαν και τηναυτήν ενέργεια με τρόπο τέτοιο πού όλες τους να είναι ταυτό-

χρονα αιτία ενός καϊ του αύτοϋ αποτελέσματος, τΙς θεωρώ δλεςάπ' αυτήν την άποψη ως ένα καϊ μόνο ιδιαίτερο πράγμα.


Ι. Ή ουσία του ανθρώπου δεν συνεπάγεται καϊ την αναγκαίαύπαρξη του, δηλαδή μπορεί ανάλογα με τη διάταξη της Φύσης ναύπάρχη ό τάδε άνθρωπος, δπως μπορεί και να "μην ύπάρχη.

II. Ό άνθρωπος σκέπτεται.

III. Τρόποι του σκέπτεσθαι (πιο<1ΐ οοβίΐΗπά'ί), δπως ό έρωτας,ό πόθος, ή οποιοδήποτε άλλο πού μπορεί να όνομαοθή συναίσθη-μα της ψυχής, δεν μπορούν να υπάρξουν παρά μονάχα έφ' δσον

υπάρχει στο ϊδιο άτομο και ή ίδέα του άγαπώμενου, του ποθούμε-νου πράγματος, κλπ. 'Αλλά μια ίδέα μπορεί να ύπάρχη καϊ χωρίςνα ύπάρχη κανένας άλλος τρόπος του σκέπτεσθαι.

IV. Αισθανόμαστε με πολλούς τρόπους δτι έ"να σώμα πάσχει.

ΠΕΡΙ ΨΥΧΗΣ 59

V. Δεν αισθανόμαστε οΰτε αντιλαμβανόμαστε άλλα ιδιαίτερα

πράγματα εκτός από τα σώματα και τους τρόπους του σκέπτεσθαι.(Βλέπε τα αιτήματα υστέρα από το θεώρημα 13).

ΘΕΩΡΗΜΑ 1.

Ή σκέψη είναι κατηγόρημα του θεοΰ, δηλαδή όθεός είναι πράγμα σκεπτόμενο.


Οί Ιδιαίτερες σκέψεις, δηλαδή ή τάδε ή" ή δείνα σκέψη, είναιτρόποι πού εκφράζουν την Φύση του θεοϋ με βέβαιο καϊ ώρισμέ-

νο τρόπο (πόρισμα του θεωρήμ. 25, μέρος 1). Υπάρχει λοιπόνστον θεό (όρ. 5, μέρος 1) ένα κατηγόρημα πού δλες ο! ιδιαίτερεςσκέψεις του περικλείνουν την έννοια του καϊ πού μ' αυτό νοούν-ται. Γι' αυτόν τον λόγο ή Σκέφη είναι ένα από τα άπειρα κατη-γορήματα του θεοϋ, πού εκφράζει την αιώνια και άπειρη ουσία

του θεοΰ (όρ. 6, μέρος 1) δηλαδή, ό θεός είναι πράγμα σκεπτό-μενο. Ο.Ε.Δ.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

Ή αλήθεια αύτοΰ του θεωρήματος είναι προφανής καϊ μόνο

από το γεγονός πώς μπορούμε να συλλάβωμε ένα δν άπειρο καισκεπτόμενο. Γιατί, πράγματι, όσα περισσότερα πράγματα μπορείνα σκεφθή ένα σκεπτόμενο πράγμα, τόσην περισσότερη πραγματι-

κότητα ή τελειότητα αντιλαμβανόμαστε δτι περιέχει. "Ενα δν λοι-πόν πού μπορεί να σκέπτεται μια απειρία πραγμάτων με άπειρουςτρόπους, είναι αναγκαία άπειρο δυνάμει του σκέπτεσθαι· άφοΰ

λοιπόν μόνο αναφορικά με τη σκέψη, συλλαμβάναμε ένα άπειρο

"Ον, γι' αυτό ή Σκέφη είναι αναγκαία (όρ. 4 καϊ 6, μέρος 1) μιααπό τις άπειρες Ιδιότητες του θεού, δπως θέλωμε να άποδείξωμε.

ΘΕΩΡΗΜΑ 2.

Ή έκταση (εχίεηεϊο) είναι κατηγόρημα του θεού,με άλλα λόγια ό θεός είναι πράγμα έκτακό.


Εδώ προβαίναμε με τον ϊδιο τρόπο δπως και στο προηγούμε-νο θεώρημα.

<60 ΗΘΙΚΗ

ΘΕΩΡΗΜΑ 3.Στόν θεό υπάρχει αναγκαία ή ιδέα, τόσο της ου-

σίας του, δσο καΐ δλων εκείνων πού απορρέουν αναγ-καία από την ουσία του.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ ΗΠράγματι ό θεός (θεώρ 1, του δευτέρου μέρους) μπορεί να

-σκεφθη άπειρα πράγματα με άπειρους τρόπους ή (πράγμα πού εί-ναι το ίδιο, σύμφωνα με το θεώρ. 16 του Ιου μέρους) να σχημα-τίση την ιδέα της ουσίας του καί δλων εκείνων πού απορρέουν α-ναγκαστικά άπ' αυτήν. "Ομως, κάθε τι πού βρίσκεται στην δύνα-μη του θεοΰ, υπάρχει αναγκαία (θεώρ. 35, του Ιου μέρους)· μιατέτοια λοιπόν ίδέα, είναι αναγκαστικά δεδομένη καί (θεώρ. 15,μέρος 1) δεν μπορεί να ύπάρχη παρά μόνο μέσα στον θεό.

Ο.Ε.Δ.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

Οί κοινοί άνθρωποι, με τον δρο δύναμη του θεοΰ εννοούν τηνελεύθερη βούληση καί την εξουσία πού επεκτείνεται σε δλα δσαυπάρχουν καί γι' αυτόν τον λόγο δλα τα πράγματα θεωρούν-ται κοινώς ως τυχαία. Λέγουν, πράγματι, δτι ό θεός έχειτην δύναμη να καταστρέφη καί να ,έκμηδενίζη το παν. "Αλλω-οτε, συγκρίνουν πολύ συχνά τη δύναμη του θεοΰ με τη δύναμητων Βασιλέων, αλλά αυτό το αντικρούσαμε στα πορίσματα 1 καί 2του θεωρήματος 32 του Ιου μέρους, καί, οτό θεώρημα 16 του Ιουμέρους, αποδείξαμε πώς ό θεός ενεργεί από την ιδίαν αναγκαιό-τητα με την οποία εννοεί τον εαυτό του, δηλαδή, όπως προκύπτειαπό την ανάγκη της θείας φύσης (όπως το παραδέχονται όλοι ο-μόφωνα) πώς ό θεός νοεί τον εαυτό του, έτσι προκύπτει από τηνίδια αναγκαιότητα πώς ό θεός δημιουργεί μιαν απειρία ενεργειώνμε απείρους τρόπους. Αποδείξαμε άλλωστε στο θεώρημα 31 τουπρώτου μέρους, πώς ή δύναμη του θεοΰ δεν είναι άλλο από τηνδρώσα ούοία του θεοΰ· μας είναι λοιπόν όμοια αδύνατο να νοήσω-με τον θεό ΰτι δεν δρα, δπως καί δτι δεν υπάρχει. Ακόμα," αν ήθε-λα να εξακολουθήσω, θα μπορούσα να δείξω επίσης εδώ πώς, αύτηή δύναμη πού αποδίδουν οι κοινοί άνθρωποι στον θεό, δχι μονά-χα είναι δύναμη ανθρώπου (πράγμα πού σημαίνει πώς οί κοι-νοί άνθρωποι αντιλαμβάνονται τον θεό σαν όίνθρωπο η δμοιομε ανθρώπινο δν), αλλά καί περικλείνει την αδυναμία. Δενθέλω δμως να επαναλαμβάνω τόσο συχνά τα ίδια λόγια. Αρκού-μαι να παρακάλεσα) θερμά τον αναγνώστη να εξέταση έπανειλημ-

ΠΕΡΙ ΨΥΧΗΣ

μένα εκείνα πού ειπώθηκαν στο πρώτο μέρος γι' αυτό το θέμα,από το θεώρημα 16 ως το τέλος. Κανένας, πράγματι, δεν θό μπό-ρεση να άντιληφθη σωστά αυτά πού θέλω να πω, δν δεν προσέξηνα μην σύγχυση την δύναμη του θεοΰ με την ανθρώπινη δύναμη;

των Βασιλέων ή με την εξουσία τους.

ΘΕΩΡΗΜΑ 4.Ή ίδέα του θεοΰ, από την οποία απορρέει μία α-

πειρία πραγμάτων με άπειρους τρόπους είναι μοναδική.Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ Η

Ή όιπειρη νόηση δεν περιλαμβάνει τίποτα άλλο από τα κατη-γορήματα του θεοΰ καί τις διαθέσεις του (αίίεοΐϊοπεδ) (θεώρ. 30,μέρος 1). "Ομοίως ό θεός είναι έ"νας καί μοναδικός (πόρ. 1 τουθεώρ. 14, μέρος 1). Λοιπόν, ή ίδέα του θεοΰ από την οποία απορ-ρέει μια απειρία πραγμάτων κατά διαφόρους τρόπους, δεν μπορείνα είναι παρά μοναδική. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 5.(Το μορφικό είναι των Ιδεών έχει ως αιτία τον

θεό, μόνο έφ' όσον αυτός θεωρείται ως σκεπτόμενο δν,καί δχι ως προς το δ,τι εκφράζεται με κάποιο άλλο κα-τηγόρημα" δηλαδή, οί ιδέες τόσο των κατηγορημάτων τουθεοΰ δσο καί των ιδιαίτερων πραγμάτων αναγνωρίζουνως ποιητική αιτία δχι τα αντικείμενα των οποίων είναιο'ι ιδέες, ή, με άλλα λόγια, τα αντιλαμβανόμενα πρά-γματα, άλλα τον ϊδιο το θεό ως πράγμα σκεπτόμενο.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ ΗΑυτό είναι προφανές από το θεώρημα 5. Εκεί, πράγματι, συμ-

περάναμε πώς ό θεός μπορεί να σχηματίση μια ίδέα για την ου-σία του καί για δσα πηγάζουν αναγκαία από αυτήν, βασιζόμενοιμονάχα στο δτι είναι σκεπτόμενο πράγμα καί δχι στο δτι είναι αν-τικείμενο της ϊδιας του της ίδέας. Γι' αυτόν τον λόγο, το μορφικόείναι των ιδεών αναγνωρίζει ως αίτία τον θεό, ως προς το δτι αυ-τός είναι σκεπτόμενο πράγμα· αλλά να καί ένας άλλος τρόπος α-πόδειξης : το μορφικό είναι των ίδεών είναι δνας τρόπος του σκέ-πτεσθαι (δπως είναι αυτονόητο), δηλαδή (πόρισμα του θεώρ. 25,μέρος 1), είναι τρόπος πού εκφράζει κατά £ναν ώρισμένο τρόπατην Φύση του θεοΰ ως σκεπτόμενου πράγματος, καί £τσι (θεώρ. 10,μέρος 1) δεν περικλείνει την έννοια κανενός ήλλου κατηγορήμα-τος του θεοΰ, καί κατά συνέπεια (άξ. 4, μέρος 1) δεν είναι απο-τέλεσμα κανενός ό-λλου κατηγορήματος, εκτός από ΐή σκέψη. Λοι-

62 ΗΘΙΚΗ ΠΕΡΙ ΨΥΧΗΣ 63

πόν, το μορφικό είναι των ιδεών έχει ως αιτία τον θεό μόνον έφ'όσον αυτός θεωρείται ως σκεπτόμενο πράγμα. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 6.

Οί τρόποι (Μοάι) οποιουδήποτε κατηγορήματος έ-χουν ως αίτια τον θεό μόνο έφ' όσον αυτός θεωρείταιυπό το κατηγόρημα του οποίου είναι τρόποι και όχι έφ'όσον θεωρείται υπό άλλο κατηγόρημα.


Κάθε κατηγόρημα νοείται πράγματι για τον εαυτό του καΐ γιακάτι άλλο (θεώρ. 10, μέρος 1). Λοιπόν, οι τρόποι του κάθε κατη-γορήματος περικλείουν την έννοια του κατηγορήματος τους, αλλάδχι ενός αλλού1 έτσι (άξ. 4, μέρος 1) έχουν για αιτία τον Θεό, μό-νο έφ' όσον αυτός θεωρείται ύπ' αυτό το κατηγόρημα του οποίουείναι τρόποι καΐ δχι έφ' δσον θεωρείται υπό οποιοδήποτε άλλο.

Ο.Ε.Δ.

ΤίΟ Ρ Ι ~Σ Μ Α

Απ" αύτοΰ συμπεραίνεται πώς το μορφικό είναι των πραγμά-των πού δεν είναι τρόποι του σκέπτεσθαι δεν προκύπτει από τηνθεία Φύση επειδή αύτη έχει γνωρίσει τα πράγματα εκ των προτέ-ρων, αλλά τα πράγματα πού είναι αντικείμενα των ιδεών απορρέ-ουν και συνάγονται από τα ίδια τους τα κατηγορήματα με τον ίδιοτρόπο καΐ από την Ί'δια αναγκαιότητα πού δείξαμε πώς οί ιδέες α-πορρέουν από το κατηγόρημα της Σκέψης.

ΘΕΩΡΗΜΑ 7.

Ή τάξη και ή αλληλουχία των Ιδεών είναι οί ίδιεςμε την τάξη και την αλληλουχία των πραγμάτων.


Αυτό είναι προφανές από το (Αξίωμα 4, μέρος 1)~. Γιατί ήίδέα κάθε αιτιατού πράγματος εξαρτάται από τη γνώση της αιτίαςπού είναι αποτέλεσμα της.

Π Ο Ρ Ι 2 Μ Λ

Άπ' αυτό έπεται πώς ή δύναμη του σκέπτεσθαι του Οεοϋ εί-ναι ίση με την δύναμη του πραγματικώς ένεργεϊν. Δηλαδή, κάθετι πού απορρέει μορφικά από την άπειρη φύση του θεοΰ, απορρέει

επίσης αντικειμενικά με την ίδια τάξη καΐ συνάφεια από την ιδέατου θεοϋ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο .Έδω, πρίν να έξακολουθήσωμε, πρέπει να θυμηθούμε εκείνα

πού αποδείξαμε παραπάνω: πώς δηλαδή, κάθε τι πού μπορεί να τοόντιληφθή μια άπειρη νόηση δτι αποτελεί την ουσία της υπόστα-σης, ανήκει σε μια μοναδική υπόσταση, καΐ κατά συνέπεια πώςσκεπτόμενη υπόσταση καΐ εκτεταμένη υπόσταση είναι μια καΐ ήαυτή υπόσταση πού εννοείται πότε με το ένα κατηγόρημα καϊ πότεμε το ΰλλο. "Ομοια επίσης, ό τρόπος της έκτασης και ή ίδέα αύτοϋτου τρόπου είναι ένα καϊ το αυτό πράγμα, άλλα πού εκφράζεταιμε δυο τρόπους· είναι εκείνο πού φαίνεται πώς παρατήρησαν με-ρικοί Εβραίοι σαν μέσα από ένα σύννεφο, εκείνοι πού ισχυρίζον-ται πώς ό θεός, ή νόηση του θεοϋ και τα πράγματα πού νοεί, είναιένα και το αυτό πράγμα. Παραδείγματος χάριν ένας κύκλος πούυπάρχει στην φύση και ή ίδέα του υπαρκτού κύκλου, πού βρίσκε-ται κι* αύτη μέσα στον θεό, είναι ένα καϊ το αυτό πράγμα πού εξη-γείται με διαφορετικά κατηγορήματα· και έτσι, είτε νοήσομε τηνφύση με το κατηγόρημα της "Εκτασης, είτε την νοήσομε με το κα-τηγόρημα της Σκέφης ή με οποιοδήποτε όιλλο, θα βρούμε μιαν καϊτην αυτήν τάξη η μιαν καϊ την αυτή συνάφεια (οοηηοχίοηοπι) αϊ-τίων, δηλαδή την ίδια αλληλουχία των πραγμάτων. Καϊ δν είπαπώς ό θεός είναι αίτία μιας ιδέας, της ιδέας του κύκλου παρα-δείγματος χάριν, μόνο έφ' δσον είναι αυτός σκεπτόμενο πράγμα,όπως ό κύκλος είναι μόνο εκτεταμένο πράγμα, αυτό το είπα μόνονγιατί δεν μπορούμε να αντιληφθούμε το μορφικό είναι της ιδέαςτου κύκλου παρά μονάχα με έναν ήλλον τρόπον του σκέπτεσθαι,πού είναι αναφορικά μ' αυτό ή εγγύτατη αίτία, πώς καϊ αυτό το6λλο δεν μπορούμε να το αντιληφθούμε πάλι παρά μόνο με τηβοήθεια ενός αλλού τρόπου, καϊ ούτω καθ' εξής έπ' άπειρον."Ετσι, δσο τα πράγματα θεωρούνται ως τρόποι του σκέπτεσθαι, πρέ-πει να έξηγήσωμε την τάξη ολόκληρης της φύσης, δηλαδή την αλ-ληλουχία των αιτίων, μόνο με το κατηγόρημα της Σκέψης. Καϊ έφ'όσον αυτά θεωρούνται ως τρόποι της "Εκτασης, ή τάξη ολόκληρητης φύσης πρέπει να έξηγήται κι' αυτή μόνο με το κατηγόρημαιής "Εκτασης, καϊ όμοια σκέπτομαι καϊ για τα άλλα κατηγορήμα-τα. Γι' αυτόν τον λόγο ό θεός είναι πραγματικά, έφ' δσον αποτε-λείται από μιαν απειρία κατηγορημάτων, ή αίτία των πραγμάτων,δπως είναι καθ' έαυτά 8λλα προς το παρόν, δεν μπορώ να το εξη-γήσω σαφέστερα αυτό.

64 ΗΘΙΚΗ

ΘΕΩΡΗΜΑ 8.

ΟΙ ιδέες των ιδιαίτερων πραγμάτων, ή των τρόπων,πού δεν υπάρχουν, πρέπει να εννοηθούν δτι περιλαμβά-νονται στην άπειρη ίδέα του θεοΰ, με τον ίδιο τρόπο πούπεριλαμβάνονται καΐ οί μορφικές ουσίες των Ιδιαιτέρωνπραγμάτων, η* τρόπων, μέσα στα κατηγορήματα τουθεοΟ.


Αυτό το θεώρημα είναι προφανές από το προηγούμενο, αλλάνοείται σαφέστερα με το προηγούμενο σχόλιο.


Γι' αυτό συνέπεται πώς έφ' δσον δεν υπάρχουν ιδιαίτερα πρά-γματα, παρά μόνον έφ' δσον περιέχονται στα κατηγορήματα τουθεοϋ, το αντικείμενο τους είναι, δηλαδή οι ιδέες τους, δεν υπάρ-χουν παρά μόνον έφ' δσον υπάρχει ή δπειρη ίδέα του θεοϋ. Καί,από την στιγμή πού λέγονται τα ιδιαίτερα πράγματα πώς υπάρ-χουν δχι μόνον ως περιεχόμενα στα κατηγορήματα θεοϋ, αλλάκαΐ ως έχοντα διάρκεια, οί ιδέες τους περικλείνουν επίσης την ύ-παρξη για την οποία λέγονται καΐ πώς διαρκούν.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

"Αν κάποιος έπιθυμή ένα παράδειγμα για να εξήγηση ευρύ-τερα αυτό το σημείο, ομολογώ πώς δεν μπορώ να δώσω κανένα πούνα έξη γη ολοκληρωμένα αυτό πού λέω εδώ, άφοϋ είναι μοναδικόστο είδος του· θα προσπαθήσω, ωστόσο να διασαφηνίσω δσο είναιδυνατόν αυτό το σημείο: ό κύκλος, δπως ξέρομε, είναι τέτοιου εϊ-δους από την Φύση του πού τα τμήματα πού σχηματίζονται απόδλες τις ευθείες γραμμές πού τέμνονται οτό ίδιο σημείο, να δίνουνισοδύναμα ορθογώνια· μέσα στον κύκλο λοιπόν, περιέχονται όίπει-ρα ζεύγη από ισοδύναμα ορθογώνια. Ωστόσο, κανένα από· αυτάδεν μπορεί να λεχθη δτι υπάρχει εάν δεν ύπάρχη ό κύκλος, καί,όμοια δεν μπορεί να λεχθή δτι υπάρχει ή ίδέα οποιουδήποτε απόαυτά τα ζεύγη, έκτος ,ΐίν περιέχεται στην ίδέα του κύκλου. "Αςύποθέσωμε ωστόσο πώς άπ' αυτήν την απειρία των ζευγών υπάρ-χουν μόνο δύο, έστω το Δ και το Ε. Βέ6αια, οι ιδέες τους υπάρ-χουν τότε ρχι μονάχα ως περιλαμβανόμενες στην ίδέα του κύκλου,αλλά και ως περιέχουσες την ύπαρξη αυτών των ζευγών των όρ-


θογωνίων, καί αυτό είναι ή αιτία να ξεχωρίζουν από τΙς άλλες ι-δέες των άλλων ζευγών.

ΘΕΩΡΗΜΑ 9.

Ή ίδέα κάθε ιδιαίτερου πράγματος πού υπάρχειενεργώς έχει ως αιτία το θεό, δχι ως άπειρο, αλλά καθ-όσο τον θεωρούμε ως πάσχοντα από την ίδέα ενός άλ-λου Ιδιαίτερου πράγματος πού υπάρχει ενεργώς, Ίδέαπού αιτία της δμοια είναι ό θεός καθόσο πάσχει απόμια τρίτη ίδέα καί οϋτω καθεξής.


Ή ίδέα ενός ιδιαίτερου πράγματος, πού υπάρχει ενεργώς εί-ναι ένας ιδιαίτερος τρόπος του σπέπτεσθαι καί ξεχωριστός απότους.άλλους (πόρ. και σχόλιο του θεωρήματος 8) καί έτσι έχει γιααιτία ίου τον θεό μόνο ως προς το δτι αυτός θεωρείται ως σκεπτό-μενο πράγμα (θεώρ. 8)· δχι δμως απόλυτα ως σκεπτόμενο πράγμα,αλλά έφ' δσον θεωρείται δτι πάσχει από έναν άλλο τρόπο του σκέ-πτεσθαι· και γι' αυτόν τον τελευταίο ό θεός είναι δμοια αιτία ωςπρος το ότι πάσχει από έναν άλλον, καί ούτω καθ' έξης έπ' άπει-ρον. "Ομως ή τάξη και αλληλουχία των ιδεών (θεώρ. 7) είναι οιίδιες με την τάξη καί την αλληλουχία των πραγμάτων ή ίδέα ε-νός ώρισμένου ιδιαίτερου πράγματος έχει λοιπόν για αιτία τηςμιαν αλλην ίδέα, δηλαδή τον θεό έφ' δσον τον θεωρούμε ως πά-οχοντα από μιαν αλλην ίδέα, καί αυτή ή άλλη ίδέα έχει δμοιαγια αιτία τον θεό, θεωρούμενο δτι πάσχει από μια τρίτη, και ούτωκαθ' έξης έπ' άπειρον. Ο.Ε.Δ.


Για κάθε τι πού συμβαίνει στο ιδιαίτερο αντικείμενο μιας ο-ποιασδήποτε ιδέας, ό θεός έχει γνώση μόνο έφ' δσον έχει την ίδέααύτοΰ του αντικειμένου.


Για κάθε τι πού συμβαίνει στο αντικείμενο μιας οποιασδήποτείδέας, ό θεός έχει την ίδέα του (θεώρ. 3), δχι δμως κατά το δτιό θεός είναι άπειρος, άλλα κατά το δτι θεωρείται δτι πάσχει απόμιαν αλλην ίδέα, ιδιαίτερου πράγματος (ϊδε προηγούμενο θεώρη-μα)· άλλα (θεώρημα 7) ή τάξη καί ή αλληλουχία των ίδεών είναι

66 ΗΘΙΚΗ

οί ϊδιες με την τάξη καϊ την αλληλουχία των πραγμάτων ή γνώ-ση λοιπόν αΰτοΰ πού συμβαίνει σε ένα Ιδιαίτερο αντικείμενο θαβρίσκεται λοιπόν μέσα στο θεό, μόνο ως προς το δτι έχει την ιδέααύτοΰ του αντικειμένου. . Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 10.

Το είναι της υπόστασης δεν ανήκει στην ουσία τουανθρώπου, δηλαδή έκεΐνο πού συνιστά το είδος του αν-θρώπου δεν είναι ή ΰπόστασ.η


Πράγματι το είναι της υπόστασης περιλαμβάνει αναγκαία τηνί5παρξη (θεώρ. 7, μέρος Ι). "Αν λοιπόν το είναι της υπόστασης ά-νηκε στην ουσία του ανθρώπου, υποτιθεμένου ότι είναι δεδομένηή υπόσταση ό άνθρωπος θα ήταν αναγκαία δεδομένος (ορισμός 2)καϊ συνεπώς ό άνθρωπος θα υπήρχε αναγκαία, πράγμα (αξίωμα 1)παράλογο. Λοιπόν, κ.τ.λ. Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Αυτό το θεώρημα αποδείχνεται αμέσως καϊ με το θεώρημα 5,μέρος 1, δηλαδή πώς δεν υπάρχουν δύο υποστάσεις της ϊδιας φύ-σης. Άφοΰ φυσικά μπορούν να υπάρχουν πολλοί άνθρωποι, εκεί-νο πού αποτελεί την ουσία του άνθρωπου δεν είναι της υπόστασης.Αυτό το θεώρημα γίνεται έκδηλο δπως μπορεί να το δη εύκολαό καθένας, από τΙς άλλες ιδιότητες της υπόστασης, δηλαδή από τοπώς ή υπόσταση είναι από τη φύση της άπειρη, άναλλοίωση, αδιαί-ρετη κ.τ.λ.

Π Ο Ρ Ι 2 Μ Α

'Απ' αυτό δπεται πώς ή ουσία του ανθρώπου συνίσταται σε ώ-ρισμένες τροποποιήσεις των κατηγορημάτων του θεοϋ. Γιατί τοείναι της υπόστασης (προηγούμενο θεώρημα) δεν ανήκει στην ου-σία του ανθρώπου. Είναι λοιπόν κάτι (θεώρημα 15, μέρος Ι) πούβρίσκεται μέσα στο θεό, καϊ πού χωρίς το θεό δεν μπορεί ούτενα ύπαρξη ούτε να συλληφθη, δηλαδή (συμπέρασμα του θεωρ. 25,μέρος 1) μια διάθεση ή ένας τρόπος πού εκφράζει τη φύση τουθεοϋ με βέβαιο καϊ καθωρισμένο τρόπο.


Σ Χ Ο Λ Ι Ο

"Ολοι πρέπει να συμφωνήσουν βέβαια πώς τίποτε δεν μπο-ρεί να ύπαρξη ούτε να νοηθη χωρίς τον θεό. Γιατί δλοι αναγνω-ρίζουν πώς ό θεός είναι ή μοναδική αιτία δλων των πραγμάτων,τόσο της ουσίας τους δσο καϊ της ύπαρξης τους, δηλαδή ό θεός δενείναι μονάχα αιτία των πραγμάτων, ως προς τύ γίγνεσθαι, δ-πως λένε, αλλά και ως προς το είναι. Οί περισσότεροι ωστόσο λέ-νε : στην ουσία ενός πράγματος ανήκει εκείνο πού χωρίς αυτό, τοπράγμα δεν μπορεί ούτε να είναι, ούτε να νοηθη· ή λοιπόν πι-στεύουν πώς ή φύση του θεοϋ αποτελεί την ουσία των δημιουρ-γημάτων, ή πώς τα δημιουργήματα μπορούν να είναι ή να νοηθοΰνχωρίς το θεό, ή πάλι, κι' αυτό είναι καϊ το πιθανώτερο, δεν ξαί-ρουν ούτε αυτοί τι πιστεύουν. Και ή αιτία αύτοΰ του πράγματοςείναι, νομίζω, πώς δεν τήρησαν την απαιτούμενη τάξη του φιλο-σοφείν. Αντί να λάβουν πρώτα - πρώτα ΰπ' δφιν τους, δπως έ"πρε-πε, την ουσία του θεοϋ, άφοΰ αυτή είναι προγενέστερη τόσο μέσαστη γνώση δσο καϊ εκ φύσεως, πίστεψαν πώς, στην τάξη της γνώ-σης, αυτή ερχότανε τελευταία καϊ πώς τα πράγματα πού ονομά-ζαμε αντικείμενα των αισθήσεων προηγούνταν από δλα τα άλλα·αυτό είχε για αποτέλεσμα πώς, ενώ θεωρούσαν τα πράγματα τηςΦύσης, δεν υπάρχει τίποτε πού να σκέφτηκαν λιγώτερο από τηνθεία Φύση, καί, δταν αργότερα άναλάβανε να θεωρήσουν την θείαΦύση, δεν υπάρχει τίποτε πού να σκεφτήκανε λιγώτερο από ταπρώτα εκείνα πλάσματα της φαντασίας, πού πάνω τους είχανε θε-μελιώσει τη γνώση των πραγμάτων της Φύσης, καϊ πού δεν μπο-ροΰσαν να τους βοηθήσουν καθόλου στο να γνωρίσουν τη θεία Φύ-ση. Δεν υπάρχει λοιπόν λόγος να παραξενευώμαστε αν τους συ-νέβη να πέφτουν σε αντιφάσεις άλλα δεν σταματώ σ' αυτό· εδώή πρόθεση μου ήταν μόνο να εξηγήσω τους λόγους γιατί δεν είπα:ανήκει στην ουσία ενός πράγματος εκείνο πού, χωρίς αυτό, δενμπορεί ούτε να ύπαρξη ούτε να νοηθη· καϊ τοϋτο, γιατί τα ιδιαί-τερα πράγματα δεν (απορούν να υπάρξουν ούτε να νοηθούν χωρίςτον θεό, μ' 8λο πού ό θεός δεν ανήκει στην ουσία τους. Εϊπα πώςαποτελεί αναγκαία την ούοία ενός πράγματος εκείνο πού αρκείνα είναι δεδομένο, ώστε να τίθεται το πράγμα, και πού αρκεί ναάρθή για να άρθη και το πράγμα- ή ακόμα έκεΐνο πού χωρίς αυτό,το πράγμα δεν μπορεί ούτε να ύπαρξη ούτε να νοηθη, παΐ πού

αντίστροφα, δεν μπορεί ούτε να ύπαρξη ούτε να νοηθη χωρίς το

πράγμα.

68 ΗΘΙΚΗ*

ΘΕΩΡΗΜΑ Π.

Εκείνο πού συνιστά πρώτιστα το ένεργόν είναι τηςανθρώπινης ψυχής δεν είναι τ[ποτε άλλο από την ίδέαενός Ιδιαίτερου πράγματος πού υπάρχει ενεργώς.


Ή ουσία του ανθρώπου (πόρισμα του προηγούμενου θεωρή-ματος) αποτελείται από ώρισμένους τρόπους των κατηγορημάτωντου θεοΰ· δηλαδή (αξίωμα 2) από τρόπους του σκέπτεσθαι· απόόλους αυτούς τους τρόπους (αξίωμα 3) ή ίδέα είναι από τη φύσητης ό πρώτος και δταν είναι αύτη δεδομένη, οι άλλοι τρόποι (ε-κείνοι δπου ή ίδέα είναι από τη φύση της προγενέστερη) πρέπεινα βρίσκωνται σ' αυτό το άτομο (το αξίωμα). Εκείνο πού αποτελείπρώτιστα το είναι μιας ανθρώπινης ψυχής, είναι λοιπόν ή ίδέα."Οχι όμως ή ίδέα ενός πράγματος πού δεν υπάρχει. Γιατί άλλοιώς(πόρισμα τοΟ θεωρ. 8) δεν θα μπορούσε να λεχθή 6α υπάρχει·

θα εϊναι λοιπόν ή ίδέα ενός πράγματος πού υπάρχει ενεργώς. "Ο-χι, δμως, και ενός απείρου πράγματος· γιατί ένα άπειρο πράγμα(θεώρ. 21 και 22, μέρος 1) πρέπει πάντα να ύπάρχη αναγκαία.Άλλα αυτό είναι παράλογο (αξίωμα 1). Λοιπόν, εκείνο πού συνι-στά πρώτιστα την ενεργό ύπαρξη της ανθρώπινης ψυχής, εϊναι ή;ίδέα ενός ιδιαίτερου πράγματος πού υπάρχει ενεργώς.

Ο.Ε.Δ.


"Επεται λοιπόν πώς ή ανθρώπινη ψυχή εϊναι μέρος της άπει-ρης νόησης του θεοϋ· καί κατά συνέπειαν, δταν λέμε πώς ή αν-θρώπινη ψυχή αντιλαμβάνεται το £να ή το άλλο πράγμα, δεν λέμετίποτα άλλο από το δτι ό θεός, όχι ως άπειρος, άλλα ως προς τοδτι εξηγείται από την φύση της ανθρώπινης ψυχής, ή αποτελείτην ουσία της ανθρώπινης ψυχής, έχει την μιαν ή την άλλη ίδέα,καί δταν λέμε πώς ό θεός έχει την μιαν ή την άλλη ίδέα, δχι μό-νο ως προς το δτι αποτελεί την φύση της ανθρώπινης ψυχής, αλ-λά καί ως προς το δτι έχει, εκτός από αυτήν την ψυχή, και (ταυ-τόχρονα μ' αυτήν και την ίδέα ενός άλλου πράγματος, τότε λέμεπώς ή ανθρώπινη ψυχή αντιλαμβάνεται εν μέρει ή ατελώς έναπράγμα.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Εδώ σίγουρα, οι αναγνώστες θα βρεθούν σι: αμηχανία, καί;


πολλά πράγματα θα τους έλθουν στο νου, πού θα τους σταματή-•σουν γι' αυτόν τον λόγο τους παρακαλώ να προχωρήσουν με αρ-γά βήματα μαζί μου καί να αναβάλλουν την κρίση τους ώσπου να•ιά διαβάσουν δλα.

ΘΕΩΡΗΜΑ 12.

Κάθε τι πού συμβαίνει στο αντικείμενο της ιδέαςπού αποτελεί την ανθρώπινη ψυχή πρέπει να γίνη αντι-ληπτό από αυτήν την ψυχή, με άλλα λόγια, μια ίδέα τουαντικειμένου αύτοΰ είναι αναγκαία δεδομένη μέσα σ'αύτήν' δηλαδή, αν το αντικείμενο της Ιδέας πού αποτε-λεί την ανθρώπινη ψυχή είναι ένα σώμα, δεν θα μπόρε-ση τίποτα να συμδή σ' αυτό το σώμα χωρίς να το άντι-ληφθή ή ψυχή.


Από δλα δσα πράγματι συμβαίνουν στο άνεικείμενο μιας ο-ποιασδήποτε ιδέας, ή γνώση αυτής εϊναι αναγκαία δεδομένη στοθεό (πόρισμα του θεωρ. 9), ως προς το δτι τον θεωρούμε δτι πά-σχει από ίδέαν αύτοϋ του αντικειμένου, δηλαδή (θεώρημα 11),ως προς. το δτι αποτελεί την ψυχή ενός πράγματος. Για το κάθε τιπού συμβαίνει στο άνεικείμενο της ιδέας πού αποτελεί την αν-θρώπινη ψυχή, ή γνώση του είναι δεδομένη στο θεό, έφ' δσον α-ποτελεί την φύση της ανθρώπινης ψυχής, δηλαδή (πόρισμα τρΰθεωρ. 11) ή γνώση αύτοΰ του πράγματος θα βρίσκεται αναγκαίαστην ψυχή· με. άλλα λόγια, ή ψυχή το αντιλαμβάνεται.

Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Λυτό το θεώρημα έχει γίνει ακόμα πιο προφανές καί εννοεί-ται σαφέστερα από το Σχόλιο του θεωρήματος 7 δπου καί παρα-πέμπαμε.

ΘΕΩΡΗΜΑ 13.

Το αντικείμενο της Ιδέας πού αποτελεί την ανθρώ-πινη ψυχή είναι το Σώμα, δηλαδή ένας ώρισμένος τρό-πος της έκτασης πού υπάρχει ενεργώς και πού δεν είναιτίποτε άλλο άπ' αυτό.


"Λν πράγματι το Σώμα δεν ήταν ιό αντικείμενο της άνθρώ-

70 ΗΘΙΚΗ*

πινης ψυχής, οί ίδέες των διαθέσεων του Σώματος, δεν θα ήτανμέσα στο θεό (πόρισμα του θεωρ. 9) ως προς το δτι αυτός αποτε-λεί την ψυχή μας, αλλά ως προς το δτι αποτελεί την ψυχή ενός.αλλού πράγματος, δηλαδή (πόρισμα του θεωρήματος 11) πώς οίίδέες των διαθέσεων του Σώματος δεν θα υπήρχαν μέσα οι ην ψυ-χή μας· δμως (αξίωμα 4) έχομε τις ίδέες των διαθέσεων του Σώ-ματος. "Ωστε το αντικείμενο της ίδέας πού αποτελεί την ανθρώ-πινη ψυχή είναι το Σώμα'δπως υπάρχει ενεργώς (θεώρ. 11)."Αν τώρα, έκτος άπο το Σώμα, υπήρχε καί άλλο ένα αντικείμενοτης ψυχής, άφοΰ (θεώρ. 36, μέρος 1) δεν υπάρχει τίποτα από ο-πού να μην απορρέει κάποιο αποτέλεσμα, θα έπρεπε αναγκαία ναύπάρχη μέσα στην ψυχή μας (προηγούμενο θεώρημα) ή ίδέα αύ-τοϋ του αποτελέσματος· δμως (αξίωμα 5) δεν είναι δεδομένη καμ-μία τέτοια ιδέα. "Ωστε το άντικείμνον της ψυχής μας είναι το υ-πάρχον Σώμα και τίποτε άλλο.

Π Ο Ρ Ι 2 Μ Α

Από αύτοΰ προκύπτει πώς ό άνθρωπος συνίσταται από ψυχή,καϊ από Σώμα καϊ πώς το ανθρώπινο Σώμα υπάρχει σύμφωνα μετο αϊοθημα πού έχομε γι' αυτό.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Σ ύμφωνα με τα δσα προηγήθηκαν, δεν γνωρίζομε μονάχα πώςή ανθρώπινη ψυχή είναι ενωμένη με το Σώμα, αλλά ακόμα καϊ τοτι πρέπει να εννοούμε με την ένωση της ψυχής καϊ του Σώματος.Κανένας ωστόσο δεν θα μπόρεση να απόκτηση ολοκληρωμένη, δη-λαδή σαφή ίδέα, αυτής της ένωσης 3ν πρωτήτερα δεν γνωρίση τηνφύση του Σώματός μας. Γιατί αυτά πού αποδείξαμε ως εδώ είναιολότελα κοινά και αναφέρονται εξ ϊσου καϊ στους ανθρώπους καϊστα άλλα άτομα, πού δλα τους είναι έμψυχα, αν καϊ σε διαφορε-τικούς βαθμούς. Γιατί από ένα οποιοδήποτε πράγμα πού ή αίτίατου είναι ό θεός, μια ίδέα είναι αναγκαία δεδομένη μέσα στονθεό, με τον ϊδιο τρόπο πού είναι δεδομένη καϊ ή ίδέα του ανθρώ-πινου Σώματος, καϊ έτσι πρέπει αναγκαία να πούμε για την ίδέαενός οποιουδήποτε πράγματος εκείνο πού είπαμε καϊ για την ιδέατου ανθρώπινου Σώματος. Δεν μπορούμε ωστόσο να αρνηθούμεπώς οί ίδέες διαφέρουν μεταξύ τους δπως και τα ίδια τα αντικεί-μενα, και πώς ή μια υπερισχύει αναφορικά με την άλλη και πε-ριέχει περισσότερη πραγματικότητα, έφ' δσον το αντικείμενο τηςμιας είναι ανώτερο από το αντικείμενο της άλλης καϊ περιέχει πε-


ρισσότερη πραγματικότητα· γι' αυτόν τον λόγο, για να προσδιορί-σωμε σε τΐ διαφέρει ή ανθρώπινη ψυχή από τΙς άλλες καϊ υπερ-έχει άπ' αυτές, μας είναι αναγκαίο να γνωρίζωμε τη φύση του αν-τικειμένου της, δπως την αποδείξαμε, δηλαδή του ανθρώπινου Σώ-ματος. Δεν μπορώ πάντοκ; να το εξηγήσω εδώ, καϊ αυτό δεν είναιαπαραίτητο για κείνο πού θέλω να αποδείξω. Λέω ωστόσο γενικάπώς, δσο ίκανώτερο είναι ένα Σώμα σε σύγκριση με άλλα να ε-νεργή ή να πάσχη με περισσότερους τρόπους, ταυτόχρονα, τόσοπερισσότερο ικανή είναι ή ψυχή αύτοϋ του Σώματος, σε σύγκρι-ση με άλλες, να αντιλαμβάνεται πολλά πράγματα ταυτόχρονα, καί,δσο περισσότερο οί πράξεις ενός σώματος έξαρτιώνται μόνο άπ'αυτό, καϊ δσο λιγώτερο άλλα σώματα υπάρχουν πού συναγωνίζον-ται μ' αυτό στην πράξη, τόσο ίκανώτερη είναι ή ψυχή αύτοϋ τουΣώματος να γνωρίζη καθαρά. Από αυτό μπορούμε να γνιορίζωμετην ανωτερότητα μιας ψυχής από τις άλλες, και μπορούμε επίσηςνα δοϋμε καϊ την αίτία του γιατί έχομε μόνο μια πολύ συγκεχυ-μένη γνώση για το Σώμα μας, καϊ για πολλά άλλα πράγματα πούθα τα αποδείξω ύστερώτερα. Γι' αυτόν τον λόγο νόμισα πώς άξιζετον κόπο να το εξηγήσω καϊ να το αποδείξω πληρέστερα, καί, γι'αυτό, είναι ανάγκη να διατυπώσωμε πρώτα μερικά προκαταρκτικά

σχετικά με τη φύση των σωμάτων.

. Α Ξ Ι Ω Μ Α 1 .

"Ολα τα σώματα ή κινούνται ή αδρανούν.

Α Ξ Ι Ω Μ Α 2 .

Κάθε σώμα κινείται άλλοτε με αργότερο καί άλλοτε με γρη-

γορώτερο ρυθμό.

ΛΗΜΜΑ 1.

Τα σώματα διακρίνονται μεταξύ τους ως προς την κίνηση καιτην αδράνεια, την ταχύτητα και την βραδύτητα και α"χι ως προςτην υπόσταση.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ Η- |. .ν · ' '· ' .

θεωρώ τύ πρώιο μέρος αύτοϋ του λήμματος ως αυτονόητο. "Ο-σο για το δτι τα σώματα δεν διακρίνονται ως προς την υπόσταση,αυτό γίνεται προφανές, τόσο από το θεώρημα 5 δσο και από το θε-ώρημα 8 του πρώτου μέρους. Αυτό φαίνεται ακόμα καθαρώτερααπό δσα ειπώθηκαν στο Σχόλιο του θεωρήματος 15, μέρος 1.

72 ΗΘΙΚΗ

ΛΗΜΜΑ 2.

"Όλα τα σώματα έχουν ώρισμένα κοινά σημεία.


"Ολα τα σώματα έχουν πρώτα - πρώτα το κοινό δτι περικλεί-νουν την έννοια ενός καΐ του αΰτοϋ κατηγορήματος (ορισμός 1),καΐ έπειτα, δτι μπορούν να κινούνται άλλοτε βραδύτερα καί άλλο-τε ταχύτερα καί, απόλυτα, άλλοτε να κινούνται καΐ άλλοτε να ά-δρανοΰν.

ΛΗΜΜΑ 3.

"Ενα σώμα πού βρίσκεται σε κίνηση η είναι αδρανές πρέπεινα του προσδιώρισε την κίνηση ή την αδράνεια του ένα άλλο σώ-μα. Αυτό το άλλο έχει προσδιοριστεί με την σειρά του από ένα άλ-λο, καί οΟτω καθ' έξης, έπ' άπειρον.


Τα σώματα είναι ("Ορισμός 1) πράγματα ιδιαίτερη πού (Λήμ-μα 1) διακρίνονται το ένα από το άλλο ό)ς προς την κίνηση καίτην αδράνεια καί έτσι το κάθε ένα πρέπει να έχη προσδιοριστείστην κίνηση καί στην αδράνεια από ένα άλλο ιδιαίτερο πράγμα(θεώρημα 28 μέρος 1), δηλαδή (θεώρημα 6) από ένα άλλο σώμαπού (αξίωμα 1) κι' αυτό κινείται τ) αδρανεί. 'Αλλά καί αυτό τοσώμα δμοια (για τον ϊδιο λόγο) δεν μπόρεσε να κινήται οδτε νααδρανή παρά μόνο αν προσδιωρίστηκε από ένα άλλο στην κίνησηη* στην αδράνεια, καί αυτό το τελευταίο με την σειρά του (για τονϊδιο λόγο) από ένα δλλο, καί ούτω καθεξής έπ' άπειρον.

Ο.Ε.Δ.


"Ετσι συνάγεται πώς ένα σώμα βρίσκεται σε κίνηση ώσπουένα άλλο να το προσδιορίση να σταματήση καί πώς ένα σώμα πούβρίσκεται σε αδράνεια παραμένει έτσι σε αδράνεια ώσπου να τεθησε κίνηση από ένα άλλο. "Οταν, πράγματι, υποθέτω πώς ένα σώμα,έστω π.χ. το Α, άδρσνεΐ, χωρίς να λάβω ύπ' δψη μου άλλα σώμα-τα κινούμενα, δεν θα μπορώ να πω τίποτα για το σώμα Α, έκτοςαπό το δτι αδρανεί. "Αν υστέρα συμβή το σώμα Α να κινηθη, αυτόασφαλώς δεν μπορεί να προέρχεται από την αδράνεια του, γιατίάπ' αυτήν δεν μπορούσε τίποτε να πρόκυψη, έκτος από το να πα-ραμένη αδρανές το σώμα Α. "Αν, αντίθετα, το Α ύποτεθή πώς κι-

41ΕΡΙ ΨΥΧΗΣ 73

νείται, κάθε φορά πού θα αναφερόμαστε στο Α, δεν θα μπορούμετίποτε άλλο να διαβεβαιώσωμε παρά μόνον πώς κινείται. "Αν συμ-βή υστέρα το Α να αδρανή, αυτό βέβαια δεν μπορεί να προέλθηαπό την κίνηση πού είχε, γιατί τίποτε δεν μπορούσε να επακολού-θηση από την κίνηση, εκτός από το δτι το Α εξακολουθεί να κινη-τοί. 'Αλλά αυτό συμβαίνει από ένα πράγμα πού δεν βρισκόταν μέ-σα στο Α, δηλαδή από μια εξωτερική αίτία πού αναγκάζει το Α νασταματήση.


"Ολοι οι τρόποι δπου ένα σώμα επηρεάζεται από ένα άλλο ε-ξαρτώνται από τη φύση του επηρεαζόμενου πράγματος καί ταυτό-χρονα του ασκούντος αυτήν την επίδραση. "Ετσι ένα καί το ϊδιοπράγμα κινεϊτβι κατά διαφορετικούς τρόπους εξ αιτίας της ποικι-λίας των σωμάτων πού το κινούν και αντίστροφα διάφορα σώματακινούνται κατά διαφορετικούς τρόπους από ένα κα! το ίδιο σώμα.

Α Ξ Ι Ο Μ Α 2.

"Οταν ένα κινούμενο σώμα πρόσκρουση ό" ένα άλλο σώμα πούαδρανεί καί πού δεν μπορεί να το κίνηση στρέφεται σ' άλλην κα-τεύθυνση, αντανακλάται, ώστε να εξακολούθηση την κίνηση τουκαί ή γωνία πού σχημάτισε με την επιφάνεια του άδρανοϋντοςσώματος δπου προσέκρουσε ή γραμμή της ανακλαστικής κίνησηςείναι ϊση με την γωνία πού σχηματίζει μ' αυτήν την επιφάνεια ήγραμμή της προσπτωτικής κίνησης.

Καί αυτά μεν αναφορικά με τα απλούστερα πράγματα, γιαεκείνα πού διακρίνονται μεταξύ τους από την κίνηση καί την α-δράνεια, την ταχύτητα καί την βραδύτητα· αλλά δς μεταβούμε τώ-ρα στα σύνθετα.

Ο Ρ Ι Σ Μ Ο Σ

"Οταν σώματα του ίδιου η διαφορετικού μεγέθους συγκρα-τούνται από άλλα σώματα ώστε να άλληλοπροσαρμόζωνται ή, <1νκινούνται με τον ίδιον ή διαφορετικό βαθμό ταχύτητας να μεταδί-δουν αμοιβαία την κίνηση τους, σύμφωνα με μια ώρισμένη σχέση,λέμε τότε πώς τα σώματα αυτά είναι ενωμένα ανάμεσα τους καίπώς δλα αποτελούν μαζύ ένα σώμα, δηλαδή ένα "Ατομο, πού ξε-χωρίζει από τα άλλα από αυτήν την ένωση των σωμάτων.


"Οσο μεγαλύτερες η μικρότερες είναι οί επιφάνειες σύμφω-

74 ΗΘΙΚΗ1

να με τΙς οποίες το μέρος ενός ατόμου, ή ενός σύνθετου σώματος,,άλληλοπροσαρμόζεται, τόσο δυσκολώτερα ή εύκολώτερα μπορούννα αναγκαστούν να αλλάξουν θέρη καί, κατά συνέπεια, τόσο δυ-σκολώτερα ή εύκολώτερα μπορούμε να κάμωμέ ώστε το άτομο αυ-τό να πάρη άλλο σχήμα. Καί, γιο τοΰτο θα ονομάσω σκληρά τα σώ-ματα πού τα μέρη τους άλληλοπροσαρμόζονται κατά μεγάλες επι-φάνειες καί μαλακά, εκείνα πού τα μέρη τους άλληλοπροσαρμό-ζονται κατά μικρές επιφάνειες· καί ρευστά εκείνα πού τα μέρη,

τους κινούνται μεταξύ τους.

ΛΗΜΜΑ 4.

"Αν από ένα σώμα, δηλαδή από ένα άτομο πού αποτελείταιαπό πολλά σώματα, ύποθέσωμε πώς αποκόπτονται ώρισμένα σώ-ματα καί πώς ταυτόχρονα καταλαμβάνουν την θέση τους άλλα ί-σάριθμα καί της αυτής φύσης, το άτομο θα διατήρηση την φύση,του δπως και πρίν χωρίς καμμιά αλλαγή στην μορφή του.


Τα σώματα, πράγματι δεν διακρίνονται μεταξύ τους ως προς:την υπόσταση (Λήμμα 1), καί εκείνο πού αποτελεί την μορφή ε-νός ατόμου συνίσταται (προηγούμενος "Ορισμός) σε μιαν ένωσησωμάτων δμως παρά την συνεχή εναλλαγή των σωμάτων, αυτή,ή μορφή (εξ υποθέσεως) διατηρείται. Το άτομο λοιπόν θα διατή-ρηση την φύση του δπως καί προηγούμενα, τόσο ως προς την υ-

πόσταση δσο καί ως προς τον τρόπο. Ο.Ε.Δ.

ΛΗΜΜΑ 5.

"Αν τα μέρη πού αποτελούν ένα άτομο μεγαλώνουν ή1 μικραί-νουν, σε αναλογία πάντως τέτοια πού δλα τα μέρη να εξακολου-θούν να διατηρούν μεταξύ τους την ϊδια σχέση, δπιος καί προη-γούμενα, ως προς την κίνηση καί την αδράνεια, το άτομο θα δια-τήρηση την φύση του, όπως και προηγούμενα, χωρίο κάμμιάν αλ-

λαγή οτή μορφή του.


Ή απόδειξη είναι ή ϊδια με του προηγουμένου Λήμματος.

ΛΗΜΜΑ 6.

"Αν ώρισμένα σώματα, πού αποτελούν ένα άτομο άναγκα-


στοϋν να αλλάξουν την κατεύθυνση της κίνησης τους από μιανώρισμένη μεριά προς μιαν άλλη, σε τρόπο πάντως, πού να μπο-ρούν να συνεχίζουν τΙς κινήσεις τους καϊ να τϊς μεταδίδουν τοένα στο άλλο σύμφωνα με την ϊδια σχέση δπως και προηγούμενα,το άτομο θα διατήρηση καί πάλι την φύση του χωρϊς κάμμιάν με-ταβολή στην μορφή του.


Αυτό είναι προφανές, γιατί το άτομο υποτίθεται πώς διατηρείδλα εκείνα πού εϊπαμε πώς αποτελούν την μορφή.

ΛΗΜΜΑ 7.

"Ενα άτομο πού είναι συνηθισμένο έτσι διατηρεί ακόμα τηφύση του, εϊτε κινείται εξ ολοκλήρου ε'ίτε αδρανεί εϊτε κινείταιαπό την μια πλευρά εϊτε από την άλλη, φθάνει κάθε μέρος του ναδιατηρή την κίνηση του καί να την μεταδίνη στα άλλα δπως πρίν.


Αυτό είναι προφανές από τον ορισμό για το άτομο· βλέπε ε-κείνα πού ειπώθηκαν πριν από το λήμμα 4.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Βλέπομε λοιπόν με ποια προϋπόθεση μπορεί να πάσχη ένασύνθετο άτομο με πολλούς τρόπους, διατηρώντας ωστόσο την φύ-ση του. Καί ως τώρα νοήσαμε ένα άτομο πού αποτελείται μόνο απότα απλούστατα οώματα πού διακρίνονται μεταξύ τους από την κί-νηση καί την αδράνεια, την ταχύτητα καί την βραδύτητα. "Αν τώ-ρα νοήσωμε ένα άλλο, πού να αποτελείται από πολλά άτομα δια-φορετικής φύσης, θα βρούμε πώς αυτό μπορεί να πάσχη με πολ-λούς άλλους τρόπους, διατηρώντας ωστόσο την φύση του. Άφοΰ,πράγματι, κάθε μέρος αποτελείται από πολλά σώματα, το καθέναθα μπορή (6λ. προηγούμενο λήμμα), χωρίς να ύποστή καμμίαναλλαγή στην φύση του, να κινείται άλλοτε βραδύτερα καί άλλοτεταχύτερα. "Αν, ακόμα, νοήσωμε ένα τρίτο είδος ατόμων, πού νααποτελείται από εκείνα τα άτομα του δευτέρου, Οά βροΰμε πώςμπορεί να πάσχη με πολλούς άλλους τρόπους χωρίς να υφίστα-ται καμμίαν αλλαγή στην μορφή του. Καί, εξακολουθώντας έτσιέπ' άπειρον, θα νοήσωμε πώς ολόκληρη ή Φύση είναι ένα μόνοάτομο πού τα μέρη του, δηλαδή δλα τα σώματα, ποικίλλουν με ά-πειρους τρόπους, χωρίς καμμίαν αλλαγή του ολοκληρωτικού ατό-

76 ΗΘΙΚΗ

μου. Καΐ θα ώφειλα, δν είχα σκοπό να πραγματευθώ ειδικά για το«ώμα, να εξηγήσω καΐ να αποδείξω αυτό το πράγμα με περισσότε-ρες λεπτομέρειες. Άλλα έχω ξαναπεί δτι δλλος είναι ό σκοπόςμου καΐ πώς, αν έδωσα εδώ θέση σ' αυτούς τους στοχασμούς, τοέκανα γιατί έτσι μπορώ εύκολώτερα να συναγάγω αυτό πού σκό-πευα να αποδείξω.

Α Ι Τ Η Μ Α Τ Α

1. Το ανθρώπινο Σώμα, αποτελείται από έναν πολύ μεγάλο•αριθμό ατόμων (διαφορετικής φύσης) πού το καθένα τους είναιπολυσύνθετο.

2. Από τα άτομα πού αποτελείται το ανθρώπινο Σώμα, ώρι-•σμένα είναι ρευστά, ΰλλα μαλακά καΐ άλλα τέλος σκληρά.

3. Τα άτομα πού αποτελούν το ανθρώπινο Σώμα πάσχουν, καΐκατά συνέπειαν το ίδιο το ανθρώπινο Σώμα πάσχει με πάρα πολ-λούς τρόπους από τα εξωτερικά σώματα.

4. Το ανθρώπινο Σώμα έχει ανάγκη, για να συντηρηθη, από^ναν πολύ μεγάλο αριθμό άλλων ατόμων, πού συνεχώς το ανα-γεννούν κατά κάποιον τρόπο.

5. "Οταν ένα ρευστό μέρος του ανθρώπινου Σώματος προσδιο-ρίζεται από ένα εξωτερικό σώμα με τρόπο πού να προσκρούη συχνάσε ένα μαλακό μέρος, τότε αλλάζει την επιφάνεια του μέρος αύ-τοϋ καΐ του αποτυπώνει, θα λέγαμε, ώρισμένα ϊχνη του έξωτερι-,κοΰ σώματος πού το παρωθεί.

6. Το ανθρώπινο Σώμα μπορεί να κινη καΐ να διαθέτη με πολ-λούς τρόπους τα εξωτερικά σώματα.

ΘΕΩΡΗΜΑ 14.

"Η ανθρώπινη ψυχή είναι ικανή να αντιλαμβάνεται•πάρα πολλά πράγματα και ακόμα περισσότερο, δσο πε-ρισσότεροι είναι οι τρόποι πού μπορεί να διατεθή το σώ-μα της.


Το ανθρώπινο σώμα πράγματι (αίτημα 3 καΐ β) επηρεάζεται•με πάρα πολλούς τρόπους από, τα εξωτερικά σώματα και διατίθε-ται με τρόπο τέτοιο πού να έπηρεάζη με πάρα πολλούς τρόπους•τα εξωτερικά σώματα. Άλλα ή ανθρώπινη ψυχή (θεώρ. 12) πρέ-


πει να αντιλαμβάνεται κάθε τι πού συμβαίνει στο ανθρώπινο σώ-μα : ώστε ή ψυχή είναι ικανή να αντιλαμβάνεται πάρα πολλά πρά-γματα, και ακόμα περισσότερο, δσο, κ.τ.λ. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 15.

"Η ιδέα πού αποτελεί το μορφικό είναι της ανθρώ-πινης ψυχής δεν είναι απλή, αλλά συνίσταται από ένανμεγάλο αριθμό Ιδεών.


Ή ίδέα πού αποτελεί το μορφικό είναι της ανθρώπινης ψυχήςείναι ή ιδέα του σώματος (θεώρ. 13 και αίτημα 1) κι' αυτό απο-τελείται από έναν πολύ μεγάλον αριθμό πολυσύνθετων ατόμων."Ομως, για τα πολλά άτομα πού αποτελούν το οώμα, ή ίδέα τουςείναι αναγκαία δεδομένη μέσα στον θεό (πόρισμα του θεώρ. 8)·ώστε (θεώρ. 7) ή ίδέα του ανθρώπινου σώματος αποτελείται απόεκείνες τις πολυάριθμες ιδέες των μερών πού το αποτελούν.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 16.

Ή ίδέα οποιασδήποτε τροποποίησης πού πάσχει τοανθρώπινο σώμα από τα εξωτερικά σώματα, πρέπει ναπεριέχη την φύση του ανθρώπινου σώματος και ταυτό-χρονα την φύση του εξωτερικού σώματος.


"Ολοι, πράγματι οί τρόποι οπού πάσχει ένα σώμα, είναι απο-τέλεσμα της φύσης του σώματος πού πάσχει και ταυτόχρονα τηςφύσης του σώματος πού το κάνει να πάσχη (αξίωμα 1 μετά το πό-ρισμα του Λήμματος 2). "Ωστε ή ίδέα τους (άξ. 4, μέρος 1) θα πε-ρικλείνη αναγκαία την φύση καΐ του ενός καί του αλλού σώματος·καΐ έτσι ή ιδέα οποιασδήποτε τροποποίησης πού πάσχει το ανθρώ-πινο σώμα από ένα εξωτερικό σώμα περικλείνει και την φύοη τουανθρώπινου σώματος και του εξωτερικού. Ο.Ε.Δ.


Άπ' αυτό συνάγεται: Ιο δτι ή ανθρώπινη ψυχή αντιλαμβά-νεται μαζί με την φύση του δικοϋ της σώματος και την φύση πολ-λών άλλων σωμάτων.

.78 ΗΘΙΚΗ


Συνάγεται: 2ο πώς οί ιδέες πού έχομε για τα εξωτερικά σώ-•ματα δείχνουν μάλλον την κατάσταση του δικοϋ μας σώματος πα-ρά την φύοη των εξωτερικών σωμάτων αυτό το εξήγησα με πολ-λά παραδείγματα στο παράρτημα του πρώτου μέρους.

ΘΕΩΡΗΜΑ 17,

"Αν το ανθρώπινο σώμα πάσχη με τρόττο πού να πε-ρικλείνη την φύση ενός εξωτερικού σώματος, ή ανθρώ-πινη ψυχή θα θεώρηση αυτό το εξωτερικό σώμα σαν ναύπάρχη ενεργώς η1 σαν να είναι παρόν γι' αυτήν έ"ως ό-του το σώμα ύποστη έ"να πάθος πού να άποκλείη την 0-παρξη ή την παρουσία αύτοΰ του ίδιου εξωτερικού σώ-ματος.


Αυτό είναι προφανές, γιατί, όσο το ανθρώπινο Σώμα πάσχει5ΐ' αυτόν τον τρόπο, ή ανθρώπινη ψυχή (θεώρ. 12) θα θεωρη αυ-τό το πάθος του σώματος, δηλαδή (προηγ. θεώρ.) θα έχη την ιδέαενός ενεργώς υπάρχοντος τρόπου πού περικλείνει την φύση τουεξωτερικού σώματος· με άλλα λόγια θα έχη μια ίδέα πού δεν απο-κλείει, αλλά θέτει την ύπαρξη η την παρουσία της φύσης του εξω-τερικού σώματος, καΐ έτσι ή ψυχή (πόρισμα 1 του προηγ. θεωρή-ματος) θα θεωρη το εξωτερικό σώμα ως υπάρχον ενεργώς, ή ωςπαρόν, κ.τ.λ. Ο.Ε.Δ.


"Αν το ανθρώπινο Σώμα πάθη μια φορά από εξωτερικά σώ-ματα, ή ψυχή θα μπορή να θεωρη αυτά τα σώματα, έστω καί ανδεν υπάρχουν ί) δεν είναι παρόντα, σαν να ήταν παρόντα.


"Οταν τα εξωτερικά σώματα προσδιορίζουν τα ρευστά μέρητου ανθρώπινου σώματος σε τρόπο πού να προσκρούουν στα μαλα-κά μέρη, οί επιφάνειες των τελευταίων μεταβάλλονται(αϊτημα 5)·ένσι συμβαίνει (6λέπε άξ. 2 μετά το πόρισμα του Λήμματος 3) ώ-στε τα ρευστά μέρη να αντανακλώνται με διαφορετικό τρόπο άπ'δ,τι συνήθιζαν καί, ακόμα αργότερα, καθώς συναντούν με την αυ-τοτελή τους κίνηση τίς καινούργιες επιφάνειες, να άντανακλών-•ται με ιόν ϊδιο τρόπο, δπως δταν ωθούνται πρός τϊς επιφάνειες αύ-


τές από τα εξωτερικά σώματα· συνεπώς ενώ δταν αντανακλώνταιμ' αυτόν τον τρόπο εξακολουθούν να κινούνται, το ανθρώπινο σώ-μα θα πάσχη με τον ϊδιο τρόπο δπως καί προηγούμενα καί αύτοϋτου πάθους ή ψυχή (θεώρ. 12) θα σχηματίση πάλι την αντίληψη-δηλαδή, ή ψυχή (θεώρ. 17) θα θεωρη πάλι το εξωτερικό σώμα ωςπαρόν καί αυτό θα συμ6αίνη κάθε φορά πού τα ρευστά μέρητου ανθρώπινου σώματος θα συναντούν με την αυτοτελή τους κί-νηση τίς ϊδιες επιφάνειες. Γι' αυτόν τον λόγο, δν καί τα 'έξωτερι-κά σώματα από τα όποια έχει πάθει μια φορά δεν υπάρχουν πια,ή ψυχή θα το θεώρηση ως παρόντα κάθε φορά πού θα επαναλαμ-βάνεται αυτή ή ενέργεια του σώματος. Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

"Ετσι βλέπομε πώς μπορεί να συμβη ώστε να θεωρούμε εκεί-νο πού δεν είναι σαν να ήταν παρόν, πράγμα πού συμβαίνει συχνά.Καί είναι δυνατόν αυτό να προέρχεται καί από άλλα αϊτια, αλλάμου αρκεί πού δείχνω 2να, γιατί μ' αυτό μπορώ να εξηγήσω τοπράγμα σαν να το είχα αποδείξει με το αληθινό του αϊτιο· δεν νο-μίζω ωστόσο πώς απομακρύνθηκα πολύ από τύ αληθινό, άφοϋ δλατα αιτήματα πού παραδέχτηκα εδώ, δεν περιέχουν σχεδόν τίποταπού να μην έχει καθιερωθεί από την πείρα καί δεν επιτρέπεται πιανα άμφι6άλλωμε άφοϋ αποδείξαμε πώς το ανθρώπινο σώμα υπάρ-χει σύμφωνα με το αίσθημα πού έχουμε εμείς γι' αυτό (βλ. πόρι-σμα του θεώρ. 15). "Αλλωστε (σύμφωνα με το προηγούμενο πό-ρισμα καί το πόρισμα 2 του θεώρ. 16), ξαίρομε σαφώς ποια διαφο-ρά υπάρχει ανάμεσα συήν ίδέα του Πέτρου, παραδείγματος χάρινπού αποτελεί την ουσία της ψυχής του ίδιου του Πέτρου, καί στηνίδέα του ϊδιου του Πέτρου πού βρίσκεται μέσα σ' έναν ίίλλον δν-θρωπο, δς ποΰμε στον Παΰλο. Ή πρώτη πράγματι, εκφράζει δμε*σα την ουσία του σώματος του Πέτρου, καί δεν περιέχει την ύπαρ-ξη παρά μονάχα δσο υπάρχει ό Πέτρος· ή δεύτερη μάλλον την κα-τάσταση του σώματος του Παύλου, ή ψυχή του Παύλου θεωρεί τονΠέτρο σαν να ήταν παρών, ακόμα καί 8ν δεν ύπάρχη πια. Για ναχρησιμοποιήσουμε τώρα τίς συνηθισμένες εκφράσεις θα όνομάσω-με εικόνες των πραγμάτων τα πάθη εκείνα του ανθρώπινου σώμα-τος πού οί ιδέες τους μας παρασταίνουν τα εξωτερικά πράγματασαν να ήταν παρόντα για μας, κι' δταν ακόμα δεν άναπαρασταί-νουν τα σχήματα των πραγμάτων. Καί, δταν ή ψυχή θεωρη τα πρά-γματα μ' αυτόν τον τρόπο, τότε λέμε πώς φαντάζεται. Καί εδώ,για να άρχίσωμε να ύποδείχνωμε την πλάνη, θα ήθελα να παρά-

80 ΗΘΙΚΗ:

τηρήσω πώς οί φαντασίες της ψυχής, θεωρούμενες καθεαυτές, δενπεριέχουν καμμιά πλάνη· δηλαδή, ή ψυχή δεν βρίσκεται σε πλά-νη, γιατί φαντάζεται. Άλλα βρίσκεται σε πλάνη, έφ' δσον θεω-ρείται δτι στερείται από μιαν ίδέα πού αποκλείει την ύπαρξη αυ-τών των πραγμάτων πού φαντάζεται σαν να ήταν παρόντα, δν,πράγματι, ή ψυχή ενώ φαντάζεται σαν παρόντα πράγματα πού δενυπάρχουν, ί)ξαιρε ταυτόχρονα πώς αυτά τα πράγματα δεν υπάρ-χουν στην πραγματικότητα, θα άπόδινε βέβαια αυτή τη δύναμη;του να φαντάζεται σε μιαν αρετή της φύσης της κοί δχι σε μιακακία καΐ προπαντός α\> αυτή ή ιδιότητα να φαντάζεται έξαρτιώ-ταν μόνο από την φύση της, δηλαδή (ορισμός 7, μέρος 1), αν αυ-τή ή ιδιότητα πού έχει ή ψυχή να φαντάζεται ήταν ελεύθερη.

ΘΕΩΡΗΜΑ 18.

"Αν το ανθρώπινο σώμα έπαθε μια φορά μιαν τρο-ποποίηοτ) από δύο ή περισσότερα σώματα ταυτοχρόνως,μόλις ή ψυχή φαντασθεί αργότερα το ένα από αυτά, θαθυμηθή επίσης και τα άλλα.


Ή ψυχή (προηγ. πόρισμα) φαντάζεται ένα σώμα για τον λό-γο δτι το ανθρώπινο σώμα πάσχει καΐ διατίθεται από τα λείψαναενός εξωτερικού σώματος με τον ϊδιο τρόπο πού είχε πάθει, δτανώρισμένα από τα μέρη του δέχθηκαν μιαν ώθηση από αυτό το ϊδιοτο εξωτερικό σώμα. Άλλα (εξ υποθέσεως) το σώμα είχε διατεθείσε μιαν ώρισμένη συνάντηση με τρόπο πού ψυχή φαντάστηκε δύοσώματα ταυτόχρονα, καΐ έτσι θα φαντασθή πάλι εν συνεχεία καϊτα δύο σώματα ταυτόχρονα, καϊ μόλις φανταστεί το έ\·α από αυ-τά, θα θυμηθή επίσης καϊ το άλλο. Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Ξαίρομε σαφώς τώρα, τΐ είναι ή Μνήμη. Δεν είναι πράγματιτίποτε δλλο από μιαν αλληλουχία ίδεών, πού περιβάλλουν την Φύ-ση πραγμάτων εξωτερικών προς το ανθρώπινο Σώμα, πού γίνεταισύμφωνα με την τάξη καϊ την αλληλουχία των διαθέσεων αύτοϋτου σώματος. Λέγω: Ιο πώς είναι μονάχα μια αλληλουχία αυτώντων ίδεών πού περιβάλλουν την φ ύση πραγμάτων εξωτερικώνπρος ·τό ανθρώπινο σώμα, καϊ δχι ίδεών πού έξηγοΰν την φύσηαυτών των ϊδιων πραγμάτων, γιατί, στην πραγματικότητα (θεώρ.16), είναι ιδέες των παθών του ανθρώπινου σώματος, πού περι-

ΙΙΓΡΙ ΨΥΧΗΣ 81

(ίίιλλουν ταυτόχρονα και την δική του φύση καϊ την φύση των ε-ξωτερικών πωμάτων. Λέγω: 2ο πώς αυτή ή αλληλουχία γίνεταιούμφωνα με την τάξη της νόησης, αλληλουχία δυνάμει της οποί-ας ή ψυχή αντιλαμβάνεται τα πράγματα από τΙς πρώτες τους αί-π'ες και πού είναι ή ϊδια σε όλους τους ανθρώπους. "Ετσι ξαίρομεσαφώς γιατί ή ψυχή, από την σκέψη ενός πράγματος, περνάει α-μέσως στην σκέψη ενός αλλού, πού δεν έχει καμμίαν ομοιότηταμε το πρώτο, δπως παραδείγματος χάριν ένας Ρωμαίος, από τηνσκέψη της λέξης ροιηιιιη, θα πέραση αμέσως στην σκέψη ενός καρ-ιιοϋ γιατί δεν έχει καμμίαν ομοιότητα με αυτόν τον ήχο πού άρ-θρωσε, καϊ δεν υπάρχει τίποτε το κοινό ανάμεσα σ' αυτά τα δύοπράγματα, έκτος από το δτι το σώμα αύτοΰ του Ρωμαίου είχε συχνάέπηρεασθή από τα δυο αυτά πράγματα, δηλαδή ό ίδιος όινθρωποςείχε ακούσει πολλές φορές τη λέξη ροιπυπι ενώ έβλεπε τον καρ-πό, καϊ έτσι ό καθένας θα περνάη από την μια σκέψη στην άλληανάλογα με το πώς έχει διατάξει ή συνήθεια στο σώμα του καθε-νός τις εικόνες των πραγμάτων. "Ενας στρατιώτης παραδείγματοςχάριν, πού βλέπει στην άμμο τα ϊχνη ενός αλόγου, Οά πέραση α-μέσως από την σκέψη του αλόγου στην σκέψη του ιππέα, από έκεϊστην σκέψη του πολέμου, κ.τ.λ. 'Ένας χωρικός, αντίθετα, θα πέρα-ση από την σκέψη του αλόγου στην σκέψη του αρότρου, του άγροΰ,κ.τ.λ. και έτσι ό καθένας, ανάλογα με το πώς είναι συνηθισμένοςνα συνενώνη τις εικόνες των πραγμάτων με τον έναν η με τον άλ-λο τρόπο, θα περνάη από την μιαν σκέψη στην άλλη.

ΘΕΩΡΗΜΑ 19.

Ή ανθρώπινη ψυχή δεν γνωρίζει αυτό καθεαυτό τοανθρώπινο σώμα και δεν ξαίρει πώς υπάρχει παρά μόνοαπό τις ιδέες των παθών πού υφίσταται το σώμα.


Πράγματι, ή ανθρώπινη ψυχή είναι ή ϊδια ή ιδέα η ή γνώσητου ανθρώπινου Σώματος (θεώρ. 15) πού βρίσκεται μέσα στονθεό (θεώρ. 9) έφ' δσον τον θεωρούμε δτι πάσχει από μιαν άλληίδέα ιδιαίτερου πράγματος· η ακόμα, άφοΰ (αίτημα ,4) το ανθρώ-πινο Σώμα έχει ανάγκη από έναν πολύ μεγάλον αριθμό πραγμά-των, πού είναι σαν να το αναγεννούν συνεχώς, και άφοΰ ή τάξηκαι ή συνάφεια των ίδεών είναι ίδιες (θεώρ. 7) με την τάξη καϊτην συνάφεια των αίτιων, αυτή ή ίδέα θα βρίσκεται μέσα στον θεόέφ' δσον τον θεωρούμε δτι πάσχει από έναν πολύ μεγάλο αριθμό

6

ι82 ΗΘΙΚΗ

ιδιαίτερων πραγμάτων. Ό θεός λοιπόν έχει την ιδέα του ανθρω-πίνου Σώματος η γνωρίζει το ανθρώπινο Σώμα, έφ' δσον πάσχειαπό έναν πολύ μεγάλον αριθμό άλλων ιδεών καϊ όχι καθ' δσο ά-ποτελεϊ την φύση της ανθρώπινης ψυχής, δηλαδή (Πόρισμα τουθεωρ. 11) ή ανθρώπινη ψυχή δεν γνωρίζει το ανθρώπινο Σώμα.Άλλα οί ίδέες των παθών του Σώματος είναι μέσα στον θεό καθ'δσο αποτελεί την φύση της ανθρώπινης ψυχής, δηλαδή, ή ψυχήαντιλαμβάνεται αυτά τα πάθη (θεώρ. 12) καϊ συνεπώς αντιλαμβά-νεται ως υπάρχον ενεργώς (θεώρ. 17)· μόνο έτσι λοιπόν αντιλαμ-βάνεται ή ανθρώπινη ψυχή το ϊδιο το ανθρώπινο 'σώμα.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 20.

Ή ιδέα ή ή γνώση της ανθρώπινης ψυχής είναι δε-δομένη επίσης μέσα στον θεό, καΐ αυτή απορρέει καΐδιατελεί απέναντι στον θεό κατά τον ίδιο τρόπο με τηνΙδέα και την γνώση του ανθρώπινου σώματος.


Ή σκέψη είναι ένα κατηγόρημα του θεοϋ (θεώρ. 1), καϊ έτσι(θεώρ. 3) πρέπει να ύπάρχη μέσα στον θεό τόσο ή ίδέα του έαυ-τοϋ του δσο καϊ όλων των παθών του καϊ κατά συνέπειαν καϊ τηςανθρώπινης ψυχής (θεώρ. 11). Δεύτερο, ή ύπαρξη αυτής της ι-δέας ή γνώσης της ψυχής δεν είναι ακολουθία του θεοϋ ως απεί-ρου, αλλά ως προς το δτι πάσχει από την ίδέα ενός αλλού ιδιαί-τερου πράγματος (θεώρ. 9). Άλλα ή τάξη καϊ ή συνάφεια των ί-δεών είναι ή ϊδια με την τάξη καϊ την συνάφεια των πραγμάτων(θεώρ. 7)· αύτη ή ίδέα Γ) γνώση της ψυχής προκύπτει μέσα στονθεό καϊ αναφέρεται στον θεό με τον ϊδιο τρόπο πού προκύπτει ήίδέα ή γνώση του σώματος. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 21.

Αυτή ή ίδέα της ψυχής είναι ενωμένη με την ψυχή μετον ίδιο τρόπο πού είναι ενωμένη ή ίδια ή ψυχή με τοσώμα.


Αποδείξαμε πώς ή ψυχή είναι ενωμένη με το σώμα, πώς τοσώμα είναι αντικείμενο της ψυχής (βλέπε θεώρ. 12 καϊ 13) καϊκατά συνέπεια ή ίδέα της ψυχής πρέπει για τον ϊδιο λόγο να είναι


Ενωμένη με το αντικείμενο της, δηλαδή πρέπει να είναι ενωμένημε αυτήν ψυχή με τον ϊδιο τρόπο πού είναι ενωμένη ή ψυχή μειό σώμα. Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Αυτό το θεώρημα εννοείται σαφέστερα από εκείνα πού εϊπα-με στο σχόλιο του θεωρήματος 7· εκεί, πράγματι, δείξαμε πώς ήίδέα του σώματος καϊ το σώμα, δηλαδή (θεώρ. 13) ή ψυχή καϊ τοοώμα, είναι ένα καϊ το αυτό άτομο πού νοείται άλλοτο με το κατη-γόρημα της σκέψης, καϊ άλλοτε με το κατηγόρημα της έκτασης.

ΙΥ αυτόν τον λόγο ή ίδέα της ψυχής καϊ ή ϊδια ή ψυχή είναι ένακαϊ το αυτό πράγμα πού νοείται με το ϊδιο κατηγόρημα, δηλαδήτην σκέψη. Ή ύπαρξη της ίδέας της ψυχής, λέγω, καϊ ή ύπαρξηαυτής καθεαυτής της ψυχής είναι ακολουθία του θεοϋ με την ϊ-δια αναγκαιότητα καϊ την ϊδια δύναμη του σκέπτεσθαι. Γιατί, στηνπραγματικότητα, ή ιδέα της ψυχής, ή ίδέα της "Ιδέας δεν είναιτίποτε άλλο από την μορφή της ίδέας, έφ' δσον αυτή θεωρείται•σαν ένας τρόπος του σκέπτεσθαι άσχετα προς το αντικείμενο. "Ο-μοια κάποιος πού ξαίρει κάτι, ξαίρει κάτι άπ' αυτό καθεαυτό το γε-γονός, πώς το ξαίρει, καϊ ξαίρει ταυτόχρονα πώς ξαίρει, καϊ έτσι•έπ' άπειρον, άλλα γι' αυτό θα μιλήσωμε αργότερα.

ΘΕΩΡΗΜΑ 22.

Ή ανθρώπινη ψυχή αντιλαμβάνεται όχι μόνο τα τ&-θη του σώματος άλλα και τΙς Ίδέες των παθών αυτών.


Οί ίδέες των ιδεών των παθών προκύπτουν μέσα στον θεό καϊσχετίζονται με το θεό με τον ϊδιο τρόπο δπως οί ϊδιες οί ίδέες τωνπαθών αυτό αποδείχνεται δπως καϊ το παραπάνω θεώρημα 20. "Ο-μως οί ίδέες των παθών του σώματος βρίσκονται μέσα στην αν-θρώπινη ψυχή (θεώρ. 12), δηλαδή (πόρισμα του 0Γθ)ρ. 11) μέσαστον θεό έφ' δσον αποτελεί την ουσία της ανθρώπινης ψυχής:"Ωστε, οί ίδέες αυτών των ιδεών θα είναι μέσα στον θεό έφ' δσοναυτός έχει τη γνώση ή την ίδέα της ανθρώπινης ψυχής, δηλαδή(θεώρ. 21) βρίσκονται μέσα στην ϊδια την ανθρώπινη ψυχή πού,γι' αυτόν τον λόγο, δεν αντιλαμβάνεται μόνο τα πάθη του σώμα-τος, αλλά και τΙς ίδέες των παθών αυτών. Ο.Ε.Δ.

84 ΗΘΙΚΗ

ΘΕΩΡΗΜΑ 23.

Ή ψυχή δεν γνωρίζει τον εαυτό της παρά μόνο έφ'δσον αντιλαμβάνεται τίς ιδέες των παθών του Σ θάματος.


Ή ιδέα της ψυχής η ή γνώση της προκύπτει μέσα στον θεό>(θεώρ. 20) και αναφέρεται στο θεό κατά τον ίδιο τρόπο με τηνίδέα ή γνώση του Σώματος. Άφοϋ τώρα (θεώρ. 19) ή ανθρώπινηψυχή δεν γνωρίζει παρά μονάχα το ίδιο το ανθρώπινο Σώμα, δη-λαδή άφοΰ (πόρισμα του θεώρ. 11) ή γνώση του ανθρώπινου Σώ-ματος δεν σχετίζεται με τον θεό έφ' δσον αυτός αποτελεί την φύ-ση της ανθρώπινης ψυχής, ή γνώση της ψυχής δεν σχετίζεται λοι-πόν με τον θεό έφ' δσον αποτελεί την ουσία της ανθρώπινης ψυ-χής· καϊ έτσι (πόρισμα του θεώρ. 11) από αυτήν την έννοια ή αν-θρώπινη ψυχή δεν γνωρίζει τον εαυτό της. "Αλλωστε, οι ιδέεςτων παθών πού πάσχει το Σώμα περιέχουν την φύση του ϊδιουτου ανθρώπινου Σώματος (θεώρ. 16), δηλαδή (θεώρ. 13) συμφω-

• νουν με την φύση της ψυχής· ώστε λοιπόν ή γνώση αυτών των ι-δεών θα περιέχη αναγκαία την γνώση της ψυχής· αλλά (προηγ.θεώρημα) ή γνώση αυτών των ίδεών βρίσκεται μέσα στην ϊδια τηνανθρώπινη ψυχή, μόνο έφ' δσον αυτή γνωρίζει τον εαυτό της.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 24.

Ή ανθρώπινη ψυχή δεν περικλείνει την προηγουμέ-νη γνώση των μερών πού αποτελούν το ανθρώπινο σώμα.


Τα μέρη πού αποτελούν το ανθρώπινο σώμα δεν ανήκουν στηνουσία του ϊδιου του σώματος παρά μονάχα έφ' δσον άλληλομετα-δίδουν τΙς κινήσεις τους σύμφωνα με μιαν ώρισμένη σχέση (6λ.τον ορισμό μετά το συμπέρασμα του Λήμματος 3) καΐ δχι έφ' δσονμπορούμε να τα θεώρήσωμε ως άτομα, έξω από την σχέση τουςμε το ανθρώπινο Σώμα. Τα μέρη του ανθρώπινου σώματος είναιπράγματι (αίτημα 1) πολυσύνθετα άτομα πού τα μέρη τους (λήμ-μα 4) μπορούν να αποχωριστούν από το ανθρώπινο σώμα καϊ ναμεταδίδουν τϊς κινήσεις τους (6λ. άξ. 1 μετά το Λήμμα 3) σε άλ-λα σώματα σύμφωνα με μιαν άλλη σχέση, ενώ το Σώμα θα διατη-ρή ολότελα την φύση καϊ την μορφή του· κατά συνέπεια, ή ίδέαϊι ή γνώση ενός οποιουδήποτε μέρους θα βρίσκεται μέσα στο θεό·


(Οεώρ. 3) καϊ αυτό (θεώρ. 9) έφ' δσον τον θεωρούμε δτι πάσχει(Ίιιό μιαν άλλη ίδέα ενός ιδιαίτερου πράγματος, πού αυτό το ιδιαί-τερο πράγμα είναι προγενέστερο από το ϊδιο το μέρος σύμφωναμε την φυσική τάξη (θεώρ. 7). Το ϊδιο μπορούμε να ποΰμε καϊγια οποιοδήποτε μέρος του ϊδιου του ατόμου πού παίρνει μέρος•στην σύνθεση του ανθρώπινου σώματος· ή γνώση ενός οποιουδή-ποτε μέρους πού υπεισέρχεται στην σύνθεση του ανθρώπινου σώ-ματος βρίσκεται λοιπόν μέσα στον θεό έφ' δσον αυτός πάσχει απόπολυάριθμες ιδέες πραγμάτων, καϊ δχι έφ' δσον μονάχα έχει τηνιδέα του ανθρώπινου σώματος, δηλαδή (θεώρ. 13) την ίδέα πούουνιστα τη φύση της ανθρώπινης ψυχής· καί, κατά συνέπεια, ή αν-θρώπινη ψυχή (πόρισμα του θεώρ. 11) δεν περικλείνει την ολο-κληρωμένη γνώση των μερών πού αποτελούν το ανθρώπινο σώ-μα. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 25.

Ή Ίδέα ενός οποιουδήποτε πάθους του ανθρώπινουσώματος δεν περικλείνει την αυτοτελή γνώση του εξω-τερικού σώματος.


Δείξαμε πως ή ίδέα ενός πάθους του ανθρώπινου σώματος πε-ριλαμβάνει την φύση του εξωτερικού σώματος (βλ. θεώρ. 16) έφ'δσον το εξωτερικό σώμα προσδιορίζει κατά δναν ώρισμένο τρόποτο ϊδιο το ανθρώπινο Σώμα. 'Αλλά, έφ' δσον το εξωτερικό είναι&να άτομο πού δεν έχει σχέση με το ανθρώπινο Σώμα, ή ίδέα ήή γνώση του βρίσκεται μέσα στον θεό (θεώρ. 9) έφ' δσον θεωροϋ-με τον θεό δτι πάσχει από την ίδέα ενός άλλου πράγματος, πού(θεώρ. 7) είναι προγενέστερο από την φύση του από το ϊδιο τοεξωτερικό σώμα. Ή αυτοτελής γνώση του εξωτερικού σώματος δενβρίσκεται λοιπόν μέσα στον θεό έφ' δσον αυτός έχει την ίδέα τουπάθους του ανθρωπίνου Σώματος, δηλαδή ή ίδέα του πάθους του ·ανθρωπίνου Σώματος δεν περιλαμβάνει την αυτοτελή γνώση τουεξωτερικού Σώματος. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΏΡΗΜΑ 26.

Ή ψυχή δεν αντιλαμβάνεται κανένα εξωτερικό σώ-μα ως να ύπάρχη ενεργώς, παρά μονάχα με τίς ιδέεςτων παθών του δικοΟ της σώματος.

86 ΗΘΙΚΗ


"Αν το ανθρώπινο Σώμα δεν πάσχη με κανέναν τρόπο από·κάποιο εξωτερικό σώμα, ούτε ή ίδέα του ανθρωπίνου Σώματος(θεώρ. 7), δηλαδή (θεώρ. 13) ή ανθρωπινή ψυχή, δεν πάσχει μεκανέναν τρόπο από την ίδέα της ύπαρξης αύτοΰ του σώματος· μεαλλά λόγια, δεν αντιλαμβάνεται με κανέναν τρόπο την ύπαρξηαύτοΰ του εξωτερικού σώματος. Άλλα, έφ' όσον το ανθρώπινο σώ-μα, αντιλαμβάνεται σε ώρισμένο βαθμό (θεώρ. 16 με τα πορίσμα-τα του) το εξωτερικό σώμα.

Π Ο Ρ Ι Σ Μ ΑΈφ' δσον ή ανθρώπινη ψυχή φαντάζεται 2να εξωτερικό σώ-

μα, δεν έχει την αυτοτελή του γνώση.


"Οταν ή ανθρώπινη ψυχή θεωρεί τα εξωτερικά σώματα μέσωτων ιδεών των παθών του δικοΰ της σώματος, λέμε πώς φαντάζε-ται (βλέπε το σχόλιο του θεώρ. 17)-· δεν υπάρχει έίλλος τρόπος 8-που ή ψυχή να μπορή να φανταστή σώματα ως υπάρχοντα ενερ-γώς (προηγ. θεώρημα). "Ετσι (θεώρ. 25), έφ' δσον ή ψυχή φαν-τάζεται τα εξωτερικά σώματα, δεν έχει την αυτοτελή γνώση τους.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 27.

Ή ίδέα ενός οποιουδήποτε πάθους του ανθρώπινουσώματος δεν περικλείνει την αυτοτελή γνώση του Ιδιουτου ανθρώπινου σώματος.


Κάθε ιδέα ενός οποιουδήποτε πάθους του ανθρώπινου σώμα-τος περικλείνει την φύση του ανθρώπινου σώματος, έφ' δσον θεω-ρούμε αυτό καθ' εαυτό το ανθρώπινο σώμα δτι πάσχει κατά ένανώρισμένο τρόπο (βλ. θεώρ. 16). Άλλα έφ' δσον το ανθρώπινο σώ-μα είναι δνα δίτομο πού μπορεί να πάσχη με πολλούς άλλους τρό-πους, ή ίδέα του, κ.τ.λ. (βλέπε απόδειξη του θεώρ. 25).

ΘΕΩΡΗΜΑ 28.

Οι ιδέες των παθών του ανθρώπινου Σώματος, δτανθεωρηθούν μόνο στις σχέσεις τους με την ανθρώπινη ψυ-χή δεν είναι σαφείς και συγκεκριμένες, αλλά συγκεχυ-μένες.

ΙΙΓ.ΡΙ ΨΥΧΗΣ 87


Οι ιδέες των παθών του ανθρώπινου Σώματος περιλαμβάνουνπράγματι (θεώρ. 16) τόσο την φύση των εξωτερικών σωμάτων δσοκαι την φύση του Ί'διου του ανθρώπινου Σώμα ιός, άλλα ακόμα καϊιήν φύση των μερών του, γιατί τα πάθη είναι τρόποι του είναι(αίτημα 3) από τους οποίους πάσχουν τα μέρη του ανθρώπινουΣώματος, και κατά συνέπεια και ολόκληρο το Σώμα. Άλλα (θεώρ.24 και 25) ή αυτοτελής γνώση των εξωτερικών σωμάτων, δπωςκαι των μερών πού αποτελούν το ανθρώπινο Σώμα, βρίσκεται μέ-σα στον θεό έφ' δσον τον θεωρούμε δχι δτι πάσχει από την αν-θρώπινη ψυχή, αλλά δτι πάσχει από άλλες ιδέες. "Ωστε οι ιδέεςαυτών των παθών, αν τις θεωρήοωμε μόνο στη σχέση τους με τηνανθρώπινη ψυχή, είναι σαν συμπεράσματα συλλογισμών από τουςοποίους λείπει ή μείζων και ή έλάσσων πρόταση, δηλαδή (όπωςείναι αυτονόητο) είναι συγκεχυμένες ιδέες. Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Με τον 'ίδιο τρόπο αποδείχναμε πώς ή ιδέα πού συνιστά τηνφύση της ανθρώπινης ψυχής δεν είναι, αν την θεοίρήσωμε καθε-αυτήν, σαφής και συγκεκριμένη· δπως ή ίδέα της ανθρώπινης ψυ-χής, έτσι και ο! ίδέες των ίδεών των διαθέσεων του ανθρώπινουσώματος, αν τις θεωρήσωμε στις σχέσεις τους με μόνη την ψυχή,δεν είναι οϋτε αυτές σαφείς καΐ συγκεκριμένες πράγμα πού εύ-κολα μπορεί να το δη ό καθένας.

ΘΕΩΡΗΜΑ 29.

Ή ίδέα της Ιδέας μιας οποιασδήποτε διάθεσης τουάνθ'ρώπινου σώματος δεν περικλείνει την αυτοτελή γνώ-ση της ανθρώπινης ψυχής.


Πράγματι ή ιδέα μιας διάθεσης του ανθρώπινου σώματος (θεώρ.27) δεν περιλαμβάνει την αυτοτελή γνώση του ϊδιου του σώματος,με άλλα λόγια δεν εκφράζει αυτοτελώς την φύση του- δηλαδή, δενεναρμονίζεται αυτοτελώς με την φύση της ψυχής (θεώρ. 13)· κα-τά συνέπειαν (άξ. 6, μέρος 1), ή ίδέα αύτη της ιδέας δεν εκφρά-ζει αυτοτελώς την φύση της ανθρώπινης ψυχής, με αλλά λόγιαδεν περικλείνει την αυτοτελή γν<ί>ση. Ο.Ε.Δ.

88 ΗΘΙΚΗ


Άπ' αυτό απορρέει πώς ή ανθρώπινη ψυχή, κάθε φορά πούαντιλαμβάνεται τα πράγματα σύμφωνα με την κοινή τάξη της φύ-σης, δεν έχει αυτοτελή γνώση ούτε για τον εαυτό της, οΰτε γιατο σώμα της, οδτε για τα εξωτερικά σώματα, αλλά μονάχα μια συγ-κεχυμένη καϊ ακρωτηριασμένη γνώση. Πράγματι, ή ψυχή γνωρί-ζει τον εαυτό της μόνο έφ' δσον αντιλαμβάνεται τΙς ίδέες τών δια-θέσεων του σώματος (θεώρ. 23). Δεν αντιλαμβάνεται τ6 δικό τηςσώμα (θεώρ. 19), παρά μόνο με τϊς ίδέες των διαθέσεων του σώ-ματος, καΐ ακόμα, μόνο μ' αυτές τϊς ίδέες αντιλαμβάνεται τα εξω-τερικά σώματα (θεώρ. 26)· 'έτσι, έφ' δσον έχει,άύτές τΙς ίδέες, δενέ'χει"αυτοτελή γνώση (θεώρ. 27), ούτε για τα εξωτερικά σώματα{θεώρ. 25), αλλά μόνο μιαν ακρωτηριασμένη καϊ συγκεχυμένηγνώση (θεώρ. 28 με το σχόλιο του). Ο.Ε.Δ.

Λέγω ρητώς πώς ή ψυχή δεν έχει αυτοτελή γνώση ούτε γιατον εαυτό της, οΰτε για τα σώμα της, ούτε για τα εξωτερικά σώμα-τα, αλλά μόνο μια συγκεχυμένη (καϊ ακρωτηριασμένη) γνώση, δ-ταν αντιλαμβάνεται τα πράγματα σύμφωνα με την κοινή τάξη τηςΦύσης· δηλαδή, κάθε φορά πού προσδιορίζεται, εκ τών έξω, με τηντυχαία φορά τών πραγμάτων, να θεώρηση το ένα η το άλλο, καϊδχι δταν προσδιορίζεαι εκ τών έσω, δηλαδή, επειδή θεωρεί πολλάπράγματα ταυτόχρονα, να γνωρίση τίς ομοιότητες, τϊς διαφορέςκαϊ τΙς αντιθέσεις τους· κάθε φορά, πράγματι, πού είναι διατεθει-μένη εκ τών έσω κατά τ6ν έναν ή τον άλλο τρόπο, τότε θεωρεί ταπράγματα σαφώς καϊ συγκεκριμένα, όπως θα αποδείξω πιο κάτω.

ΘΕΩΡΗΜΑ 30.

Δεν μπορούμε να Μχωμε παρά μόνο μια εξαιρετικάατελή γνώση για την διάρκεια τοΟ σώματος μας.


Ή διάρκεια του σώματος μας δεν εξαρτιέται από την ουσίατου (άξ. 1) αλλά δεν εξαρτιέται ούτε καϊ από την απόλυτη φύσητου θεοϋ (θεώρ. 21, μέρος 1), αλλά (θεώρ. 28, μέρος 1) προσδιο-ρίζεται για να ύπάρχη καϊ να ποράγη τα αποτελέσματα ξεκινών-τας άπα αϊτια τέτοια πού κι' αυτά έχουν προσδιοριστεί από άλλαγια να υπάρχουν παράγουν αποτελέσματα σε ώρισμένες καϊ κα-θωρισμένες συνθήκες- καϊ αυτές έχουν προσδιοριστεί άπα άλλες,

•ΠΕΡΙ ΨΥΧΗΣ 89

καϊ έτσι έπ' άπειρον. Ή διάρκεια λοιπόν του σώματος μας εξαρ-τάται από την κοινή τάξη της φύσης καϊ από την ιδιοσυστασίατών πραγμάτων. "Οσο για τον λόγο κατά τον όποιο συνίστανταιτα πράγματα, ή αυτοτελής γνώση τους βρίσκεται μέσα στον θεό,έφ' δσον αυτός έχει τις ίδέες δλων τών πραγμάτων, καϊ δχι έφ'δσον έχει μόνο την ίδέα του ανθρώπινου σώματος (πόρισμα τουθεώρ. 9)· ή γνώση λοιπόν της διάρκειας του σώματος μας είναιεξαιρετικά ατελής μέσα στον θεό, έφ' όσον τον θεωρούμε δτι α-ποτελεί την φύση της ανθρώπινης ψυχής, δηλαδή (πόρισμα τουθεώρ. 11) αυτή ή γνώση είναι εξαιρετικά ατελής μέσα στην ψυ-χή μας. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 31.

Μόνο μιαν εξαιρετικά ατελή γνώση μπορούμε ναέχωμε για την διάρκεια τών Ιδιαίτερων πραγμάτων πούβρίσκονται έξω από μας.


Πράγματι, κάθε ιδιαίτερο πράγμα, δπως καϊ το ανθρώπινοσώμα, πρέπει να προσδιορίζεται από ένα άλλο ιδιαίτερο πράγμαστο να ύπάρχη καϊ να παράγη αποτελέσματα κατά τρόπο βέβαιοκαϊ καθωρισμένο· καϊ αυτό το άλλο, με τη σειρά του. προσδιορίζε-ται από ένα άλλο, καϊ ούτω καθ' έξης έπ' άπειρον (θεώρ. 28 μέρος] ). Άφοϋ λοιπόν αποδείξαμε στο προηγούμενο θεώρημα, μ' αυ-τήν την κοινή ιδιότητα τών ιδιαίτερων πραγμάτων, πώς έχομε μό-νο μιαν εξαιρετικά ατελή γνώση για τη διάρκεια του δικοϋ μαςσώματος, θα πρέπει να διατηρήσωμε αυτό το συμπέρασμα και γιαδ,τι άφορα την διάρκεια τών ιδιαίτερων πραγμάτων, δηλαδή πώςμπορούμε να έχωμε μόνο μια εξαιρετικά ατελή γνώση γι' αυτά.

Ο.Ε.Δ.

Από αυτό συνάγεται δτι δλα τα ιδιαίτερα πράγματα είναι τυ-χαία καϊ φθαρτά. Γιατί δεν μπορούμε να έχωμε (προηγ. θεώρημα)καμμιάν αυτοτελή γνώση για την διάρκεια τους, και αυτό πρέπεινα εννοούμε δταν μιλούμε για το τυχαίο τών πραγμάτων καϊ γιατη δυνατότητα να φθείρωνται (βλέπε σχόλιο 1 του θεώρ. 33, μέ-ρος 1). Γιατί, εκτός άπ' αυτό (θεώρ. 35, μέρος 1), δεν υπάρχει τί-

ποτα το τυχαίο.

90 ΗΘΙΚΗ

ΘΕΩΡΗΜΑ 32.

"Ολες "Ολες οί Ιδέες, έφ' δσον αναφέρονται στονθεό, είναι αληθινές.


Πράγματι, δλες οί ίδιες πού βρίσκονται μέσα στον θεό συμπί-πτουν ολότελα με τα αντικείμενα τους (πόρισμα του θεωρ. 7) καί,κατά συνέπεια, είναι αληθινές (άξ. 6 μέρος 1).

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 33.

Μέσα στίς Ιδέες δεν υπάρχει τίποτα το θετικό πούεξ αΙτίας του να λέγονται ψευδείς.


"Αν το άρνηθη κανείς αυτό, ας συλλαβή αν μπορή, 2ναν θε-τικό τρόπο του σκέπτεσθαι πού να άποτελη την μορφή της πλά-νης Γ) του ψεύδους. Αυτός ό τρόπος του σκέπτεσθαι δεν μπορεί ναύπαρξη ούτε να νοηθη έξω από τον θεό (θεώρ. 15, μέρος 1). Δενμπορεί λοιπόν να ύπαρξη τίποτα το θετικό μέσα στις ιδέες πού εξ.

αιτίας του να λέγωτται ψευδείς.

ΘΕΩΡΗΜΑ 34

Κάθε ίδέα που είναι μέσα μας απόλυτη, δηλαδή αυ-τοτελής καί τέλεια, είναι ό:ληθινή.


"Οταν λέμε πώς υπάρχει μέσα μας μια αυτοτελής καΐ τέλειαίδέα, δεν λέμε τίποτε άλλο (πόρισμα του θεωρ. 11), παρά δτι μιααυτοτελής καί τέλεια ίδέα βρίσκεται μέσα στον θεύ έφ' δσον αυ-τός αποτελεί την ουσία της ψυχής μας, καί κατά συνέπεια (θεώρ.32) δεν λέμε τίποτε άλλο, παρά πώς μια τέτοια ίδέα είναι αληθινή.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 35.

Το ψευδός συνίσταται σε μιαν στέρηση γνώσης πούττερικλείνουν οί ατελείς ιδέες, δηλαδή οί ακρωτηρια-σμένες καί συγκεχυμένες ιδέες.



Δεν υπάρχει μέσα στις ίδέες τίποτα το θετικό πού να άποτελητην μορφή του ψεύδους (θεώρ. 33) καί το ψευδός δεν μπορεί νασυνίσταται σε μιαν απόλυτη στέρηση γνώσης (γιατί λέμε πώς οίψυχές, καί δχι τα σώματα, πλανώνται καί άπατώνται) αλλά ούτεκαί σε μιαν απόλυτη άγνοια- γιατί άλλο πράγμα είναι το να άγνοίίκανείς καί άλλο να βρίσκεται σε πλάνη. Συνίσταται λοιπόν σε μιανστέρηση γνώσης πού περικλείνεται στην ατελή γνώοθ των πραγ-μάτων, δηλαδή μέσα οτίς ατελείς καϊ συγκεχυμένες ίδέες.

Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Σ το σχόλιο του θεωρήματος 17 εξήγησα με ποιάν έννοιαν συ-νίσταται ή πλάνη σε μιαν στέρηση γνώσης· αλλά για να το εξηγή-σω πληρέστερα, θα δώσω ένα παράδειγμα: οί άνθρωποι απαντών-ται στο ότι θεωρούν τους εαυτούς τους ελεύθερους· καϊ αυτή ήγνώμη συνίσταται μόνο στο γεγονός πώς. έχουν συνείδηση τωνπράξεων τους καί αγνοούν τις αιτίες πού τους προσδιορίζουν ε-κείνο λοιπόν πού συνιστά την ίδέα τους για την ελευθερία, είναιτο δτι δεν γνωρίζουν καμμιάν αιτία των πράξεων τους. Γιατί, πρά-γματι, δταν λένε πώς οί ανθρώπινες πράξεις εξαρτώνται από τηνβούληση, αυτές είναι λέξεις προς τις όποιες δεν αντιστοιχεί καμ-μιά ίδέα. Γιατί όλοι αγνοούν το τι μπορεί να είναι ή βούληση καίπώς μπορεί να κινή το σώμα· δσο για κείνους πού έχουν μεγαλύ-τερες φιλοδοξίες καί πλάθουν έδρες καί σκηνώματα της ψυχής,αυτοί συνήθως προκαλούν το γέλιο ή την αηδία. "Ομοια, δταν κυτ-τάζωμε τον ήλιο, φανταζόμαστε πώς ά/ιέχει από μδς περίπου δια-κόσια πόδια, καί εδώ ή πλάνη δεν συνίσταται στο γεγονός καθε-αυτό δτι το φανταζόμαοτε έτσι, αλλά στο δτι, ενώ το φανταζόμα-στε, αγνοούμε την πραγματική απόσταση του ήλιου καί την αιτίααυτής της φαντασίας μας. Αργότερα, πράγματι, παρ' δλο πού ξαί-ρομε πώς ό ήλιος είναι σε απόσταση μεγαλύτερη από το 600πλά-σιο της διαμέτρου της γης, δεν θα πάψωμε ωστόσο να φανταζώ-μαστε πώς είναι κοντά μας· γιατί δεν φανταζόμαοτε τον ήλιο τόσοκοντά, μόνο καί μόνο επειδή αγνοούμε την πραγματική του από-σταση, αλλά γιατί μια διάθεση του οώματός μας περικλείνει την

ούαία του ήλιου, έφ' δσον το 'ίδιο το σώμα μας πάσχει από τον ή-

λιο.

•92 ΗΘΙΚΗ

ΘΕΩΡΗΜΑ 36.

Οί ατελείς καΐ συγκεχυμένες ιδέες απορρέουν απότην ίδια αναγκαιότητα δπως καΐ οί αυτοτελείς δηλαδήοί σαφείς καΐ συνκεκοιαένεο ίδέεα.

V 1«_Ί-νΛ \Αν\Λ γ ί\.\Λ.ί\^ II Ι 1\Λ, 1̂ Ι (.υΐ/ν^ ΓΧ^ΑΙ. V.

σαφείς καΐ συγκεκριμένες ίδέες.


"Ολες οί ίδέες είναι μέσα στο θεό (θεώρ. 15, μέρος 1) καί,•αναφορικά με την σχέση τους με τον θεό, είναι αληθινές (θεώρ.32) καί (πόρισμα του θεώρ. 7) αυτοτελείς· κατά συνέπεια, δεν υ-πάρχουν ίδέες πού να είναι ατελείς καί συγκεχυμένες, παρά μό-νο δν τΙς θεωρήσωμε στις σχέσεις τους με την ιδιαίτερη ψυχή κά-ποιου (βλέπε, σχετικά μ' αυτό, τα θεώρ. 24 καί 28)· καί έτσι, δλεςοί ίδέες, τόσο οί τέλειες δσο καί οί ατελείς πηγάζουν οί μεν απόιΐς δε (πόρισμα του θεώρ. β) με την ϊδια αναγκαιότητα.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 37.

Εκείνο πού είναι κοινό σε δλα τα πράγματα (βλέ-πε το ανωτέρω Λήμμα 2) καΐ βρίσκεται δμοια και στομέρος καί στο δλον, δεν αποτελεί την ουσία κανενόςιδιαίτερου πράγματος.


*Αν κανείς το άρνηθή αυτό, 3ν νόηση, α.ν μπορή, πώς αυτότο κοινό στοιχείο αποτελεί την ουσία ενός ιδιαίτερου-, πράγματος,παραδείγματος χάριν του Β' αυτό λοιπόν το πράγμα δεν θα μπο-

-ρή (όρ. 2) ούτε να ύπαρξη ούτε νό νοηθή χωρίς το Β, δμως αυτόβίναι αντίθετο προς την υπόθεση μας. Αυτό λοιπόν δεν ανήκειστην ουσία του Β, ούτε αποτελεί την ουσία ενός όίλλου ιδιαίτερουπράγματος. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 38.

Έκεϊνο που είναι κοινό σε δλα τα πράγματα καίβρίσκεται δμοια καί στο μέρος καί στον δλον μόνο αυ-τοτελώς μπορεί να νοηθή.


"Εστω το Α κάτι πού είναι κοινό σε δλα τα σοιματα καί βρί-σκεται τόσο στο μέρος δσο καί στο δλον ενός οποιουδήποτε σώμα-τος. Λέω πώς το Α μόνο αυτοτελώς μπορεί να νοηθή. Πράγματι,

ΠΕΡΙ ΨΥΧΗΣ 93'

ή ιδέα του Α (πόρισμα του θεώρ. 7) θα είναι αναγκαία αυτοτελήςμέσα στον θεό, τόσο έφ' δσον έχει την ιδέα του ανθρώπινου Σώ-ματος, και αυτές οί ίδέες (θεώρ. 16, 25 καί 27) περικλείνουν ενμέρει τόσο την φύση του ανθρώπινου Σώματος δσο καί των εξω-τερικών σωμάτων δηλαδή (θεώρ. 12 και 13) αυτή ή ιδέα του Αθα είναι αναγκαία αυτοτελής μέσα στον θεό έφ' δσον αυτός απο-τελεί την ανθρώπινη ψυχή, δηλαδή, άφοϋ έχει τις ίδέες πού βρί-σκονται μέσα στην ανθρώπινη Ψυχή: ώστε ή Ψυχή (πόρισμα τουβεωρ. 11) αντιλαμβάνεται αναγκαία το Α με αυτοτελή τρόπο, καιαυτό, τόσο έφ' δσον αντιλαμβάνεται το ϊδιο της το Σώμα ή έναοποιοδήποτε εξωτερικό σώμα και το Α δεν μπορεί να. νοηθή μεάλλον τρόπο. Ο.Ε.Δ.


Άπ' αυτό απορρέει πώς υπάρχουν ώρισμένες ίδέες ή έννοιεςπού είναι κοινές σε όλους τους ανθρώπους, γιατί (πόρισμα 2) δλατα σώματα συμπίπτουν με μερικά πράγματα πού (προηγ. θεώρ.)πρέπει να γίνωνται αντιληπτά με αυτοτελή τρόπο, δηλαδή σα-

φώς καί συγκεκριμένα από δλους.

ΘΕΩΡΗΜΑ 39.

"Αν το ανθρώπινο Σώμα καί ορισμένα εξωτερικάσώματα, από τα όποια συνηθίζει να πάσχη το ανθρώπι-νο Σώμα, έχουν κάποιαν κοινή ιδιότητα πού να βρίσκε-ται δμοια στο μέρος ενός οποιουδήποτε εξωτερικού σώ-ματος καί στο δλον, ή Ιδέα καί αυτής της ιδιότητας θαβρίσκεται αυτοτελής μέσα στην ψυχή.


"Εστω Α ή κοινή στο ανθρώπινο Σώμα καί σε ώρισμένα εξω-τερικά σώματα ιδιότητα, πού βρίσκεται δμοια και οτό ανθρώπινοσώμα καί στα ϊδια αυτά εξωτερικά σώματα καί βρίσκεται τέλος ό-μοια καί στο μέρος ενός οποιουδήποτε από τα εξωτερικά σώματα,καί στον δλον. Μια αυτοτελής ιδέα του ιδίου του Α θα είναι δεδο-μένη μέσα στον θεό (πόρισμα του θεώρ. 7), τόσο επειδή έχει τιςίδέες των καθ' υπόθεση εξωτερικών σωμάτων. 'νΑς ύποθέσωμε τώ-ρα πώς το ανθρώπινο Σώμα πάσχει από ένα εξωτερικό σώμα μέ-σω του κοινού στοιχείου πού έχει μ' αυτό, δηλαδή του Λ· ή ιδέααυτής της διάθεσης θα περιέχη την ιδιότητα Α (θεώρ. 16) καί,κατά συνέπεια, (πόρισμα του θεώρ. 7), ή ίδέα αυτής της διάθε-

"94 ΗΘΙΚΗ

σης θα είναι αυτοτελής μέσα στο θεό, έφ' δσον αυτός πάσχει απότην ίδέα του ανθρώπινου Σώματος· δηλαδή (θεώρ. 13) έφ' δσοναποτελεί την φύση της ανθρώπινης ψυχής- καϊ έτσι (πόρισμα τουθεωρ. 11) αυτή ή ίδέα βρίσκεται αυτοτελής μέσα στην ανθρώπινηψυχή. Ο.Ε.Δ.


Άπ' αυτό απορρέει πώς ή ψυχή είναι τόσο περισσότερο ίκα-νή να αντιλαμβάνεται αυτοτελώς πολλά πράγματα, δσο περισσό-τερες κοινές ιδιότητες με τα άλλα σώματα έχει το σώμα της.

ΘΕΩΡΗΜΑ 40.

"Ολες οι ιδέες μέσα στην ψυχή πού απορρέουν απότις ιδέες πού βρίσκονται αυτοτελείς μέσα σ' αυτήν, εΐ-ναι κι' αυτές αυτοτελείς.


Αυτό είναι προφανές. "Οταν λέμε, πράγματι, πώς μια ιδέααπορρέει, μέσα στην ανθρώπινη ψυχή, από Ιδέες πού βρίσκονταιαυτοτελείς μέσα της δεν λέμε τίποτε άλλο (πόρισμα του θεωρ. 11)παρά πώς είναι δεδομένη μια ίδέα στη θεία νόηση πού γι" αυτήναιτία είναι ό θεός, δχι για το δτι είναι ήπειρος η επειδή πάσχειαπό τίς ιδέες πολυάριθμων ιδιαίτερων πραγμάτων, αλλά μόνο ε-πειδή αποτελεί την αιτία της ανθρώπινης ψυχής


Με τα ανωτέρω εξήγησα την αιτία των εννοιών εκείνων πούτΙς ονομάζαμε Κοινές (Οριηηιιιηεδ) καϊ πού είναι οί αρχές του λο-γισμού μας. Άλλα υπάρχουν καϊ άλλες αιτίες ώρισμένων αξιω-μάτων ή ώρισμένων κοινών εννοιών πού καλά θα ήταν να εξηγη-θούν μ' αυτήν την μέθοδο πού ακολουθούμε. "Ετσι θα διευκρινί-ζαμε ποιες έννοιες είναι περισσότερο χρήσιμες από τΙς άλλες, καϊποιες είναι σχεδόν άχρηστες· ποιες, άλλωστε, είναι κοινές καϊποιες σαφείς καϊ συγκεκριμένες, μόνο για κείνους πού είναι ε-λεύθεροι από προλήψεις. Ποιες, τέλος είναι αβάσιμες. Ακόμα θαδιευκρινίζαμε από που πηγάζουν οί έννοιες πού τΙς ονομάζαμεΔεύτερες (δεουικίαδ) καϊ κατά συνέπεια καϊ τα αξιώματα πού βα-σίζονται σ' αυτές, δπως καϊ άλλες αλήθειες πού σχετίζονται μ' αυ-τά τα πράγματα καϊ πού τα αντιλήφθηκα άλλοτε με τον στοχασμό.Επειδή, δμως, φύλαξα αυτές τίς παρατηρήσεις για μια άλλη πρα-


γματεία, καϊ ακόμα για να μην γίνω κουραστικός με μιαν υπερ-βολικά διεξοδική ανάλυση αύτοΰ του θέματος, αποφάσισα να στα-ματήσω ως εδώ.χ Για να μην παραλείψω ωστόσο τίποτα άπ' όσα εί-ναι ανάγκη να γνωρίζωμε, θα προσθέσω μερικές λέξεις για τα αϊ-τια άπ' δπου προήλθαν οι δροι πού όνομάζομε Υπερβατικούς(ΤΓΕηδθ6ηα.6ηΐ£ΐ1ε3), "Ον (Εηκ), Πράγμα (Κ,εχ), Κάτι (ΑΙίαιπό1).Αυτοί οι δροι προέρχονται από το δτι το ανθρώπινο σώμα, δνταςπεριωρισμένο, είναι ικανό να σχηματίζη καθαρά μέσα του μόνο έ-ναν ώρισμένο αριθμό σαφών εικόνων ταυτόχρονα (το τΐ είναι ει-κόνα το εξήγησα στο σχόλιο του θεωρ. 17). ΛΑν ξεπεραστή αυτόςό αριθμός, οί εικόνες αυτές αρχίζουν να συγχέωνται- καϊ δν ό α-ριθμός των σαφών εικόνων πού είναι ικανό το σώμα να σχηματί-ζη ταυτόχρονα μέσα του, αύξηθή πολύ, τότε δλες θα γίνουν εντε-λώς συγκεχυμένες μεταξύ τους. Καϊ άφοΰ έχουν έτσι τα πράγμα-τα, είναι φανερό, βάσει του πορίσματος του θεωρήματος Υ! και τουθεωρήματος 18, πώς ή ανθρώπινη ψυχή θα μπορή να φαντάζεταιοαφώς καϊ ταυτόχρονα τόσα σώματα, δσες εικόνες μπορούν να σχη-ματισθούν μέσα στο δικό της σώμα. Άλλα μόλις συγχιστοΟνεντελώς οί εικόνες μέσα στο σώμα, ή ψυχή θα φανταστή κι' αυτήσυγκεχυμένα δλα τα σώματα, χωρίς καμμιά διάκριση καϊ ,θά τα κα-ταλάθη κατά κάποιον τρόπο υπό το ϊδιο κατηγόρημα, δηλαδή μετο κατηγόρημα του "Οντος, του Πράγματος κτλ. Αυτό μπορεί ναπροέρχεται καϊ από το δτι οί εικόνες δεν είναι πάντα δμοια ζωη-ρές, καθώς καϊ από άλλες παρόμοιες αίτίες, πού δεν υπάρχει λό-γος να τις έξηγήσωμε εδώ, γιατί, για τον ,σκοπό μας, αρκεί μία."Ολες, πράγματι, ανάγονται στο δτι αυτοί οί δροι σημαίνουν ιδέεςσυγκεχυμένες στον ύψιστο βαθμό. Από παρόμοιες αίτίες προήλ-θαν επίσης και εκείνες οί έννοιες πού τΙς όνομάζομε Καθολικές(ΙΜνει-δΕίεδ) δπως: άνθρωπος, άλογο, σκύλος κτλ., δηλαδή γιατίτόσες είκόνες, αν ποϋμε, παραδείγματος χάριν, ανθρώπων, σχημα-τίζονται ταυτόχρονα στο ανθρώπινο σώμα ώστε να ξεπεράσουντην δύναμη της φαντασίας του- δχι βέβαια τελείως, αλλά αρκετάόκττε ή ψυχή να μην μπορή να φανταστή οϋτε τις ιδιαίτερες μι-κροδιαφορές (δπως το χρώμα ή το ανάστημα) του καθενός, ούτετον προσδιωρισμένο αριθμό των ιδιαίτερων δντων, καϊ φαντάζε-ται καθαρά μόνο εκείνο πού είναι κοινό σε δλα, έφ' δσον το σώμαεπηρεαστεί από αυτά. Πράγματι το σώμα επηρεάζεται έντονώτε-ρα με τον αντίστοιχο τρόπο, άφοϋ επηρεάστηκε από κάθε ιδιαίτε-ρο δν ξεχωριστά, καϊ αυτό εκφράζει ή ψυχή με το δνομα άνθρωποςκαϊ το εξαίρει μέσα από μιαν απειρία ιδιαίτερων όντων.

96. ΗΘΙΚΗ1

Γιατί, δπως είπαμε, ή Ψυχή δεν μπορεί να προσδιορίση τονκαθωρισμένο αριθμό των ιδιαίτερων όντων. Άλλα πρέπει να ση-μειώσωμε πώς αυτές οί έννοιες δεν σχηματίζονται από δλους μετον ϊδιο τρόπο1 ποικίλλουν στον καθένα σε συσχετισμό με το πρά-γμα από το όποιο επηρεάζεται συχνότερα το σώμα και πού ή ψυ-χή το φαντάζεται ή το θυμάται ευχερέστερα. Εκείνοι πού, παρα-δείγματος χάριν, κύτταζαν συχνότερα με κατάπληξη το ανάστηματων ανθρώπων, με την λέξη άνθρωπος θα έννοοϋν §να ζώο με ίσιοανάστημα· εκείνοι πάλι πού συνήθισαν νό προσέχουν κάτι άλλο,θα σχηματίζουν μιαν άλλη κοινήν εικόνα για τον άνθρωπο, δηλα-δή : ό δνθρωπος είναι ένα ζώο προικισμένο με το νέλιο· ένα ζώομε δυο πόδια καΐ χωρίς φτερά· ένα ζώο λογικό· καΐ δμοια και γιατα αλλά πράγματα, ό καθένας θα σχηματίση ανάλογα ·μέ την διά-θεση του σώματος του, τΙς γενικές εικόνες των πραγμάτων. Δενείναι λοιπόν παράξενο αν τόσες έριδες ανακινήθηκαν ανάμεσαστους φιλοσόφους πού θέλησαν να εξηγήσουν τα φυσικά πράγμα-τα μόνο με τΙς εικόνες των πραγμάτων.


Από δσα είπαμε παραπάνω, φαίνεται καθαρό πώς έχομε απτέςαντιλήψεις καΐ σχηματίζαμε γενικές έννοιες πού προέρχονται: Ιοαπό τα ιδιαίτερα αντικείμενα πού μας παρασταίνουν οί αισθήσειςκολοβωμένα, συγκεχυμένα και χωρίς τάξη για την νόηση (6λ. πό-ρισμα του θεωρ. 29)· γι' αυτόν τον λόγο συνηθίζω να ονομάζω αύ-τοϋ του είδους τΙς αντιλήψεις γνώση πού προέρχεται από αόριστηεμπειρία· 2ο από τα σύμβολα: δταν, παραδείγματος χάριν άκοϋμεή διαβάζαμε ώρισμένες λέξεις, θυμόμαστε τα πράγματα καΐ σχη-ματίζαμε γι* αυτά ίδέες μ' εκείνες από τις όποιες φανταζόμαστετα πράγματα (6λ. σχόλιο του θεωρ. 18). "Ετσι, στο έξης θα ονο-μάζω καί τον ένα καΐ τον άλλο τρόπο του θεωρείν: γνώση τουπρώτου είδους, γνώμη ή φαντασία· 3ο τέλος, από τις κοινές έν-νοιες καί τις αυτοτελείς ίδέες πού έχομε για τις ιδιότητες τωνπραγμάτων (6λ. πόρισμα του θεωρ. 38, θεωρ. 39 με το πόρισματου και θεωρ. 40), θα ονομάσω αυτόν τον τρόπο λόγο καΐ γνώσητου δεύτερου είδους. Έκτος από αυτά τα δύο είδη της γνώσης, υ-πάρχει καϊ ένα τρίτο, δπως θα δείξω αργότερα, πού θα το ονο-μάσω Διαισθητική Γνώση. Καϊ αυτό το είδος της γνοισης ξεκινάειαπό την αυτοτελή ιδέα της μορφικής ουσίας ώρισμένων κατηγο-ρημάτων του θεοΰ καϊ προχωρεί στην αυτοτελή γνώση της ουσίαςτων πραγμάτων. "Εχομε, παραδείγματος χάριν, τρεις αριθμούς


καϊ πρόκειται να βρούμε έναν τέταρτο πού να είναι προς τον τρί-ιο δπως ό δεύτερος προς τον πρώτο. Οί έμποροι δεν θα διστάσουννα πολλαπλασιάσουν τον δεύτερο με τον τρίτο και να διαιρέσουνιό γινόμενο διό του πρώτου, γιατί δεν έχουν ξεχάσει ακόμα εκείναπού έμαθαν από τους δασκάλους τους χωρίς καμμιον απόδειξη ήγιατί έχουν συχνά πειραματιστεί μ' αυτήν την μέθοδο στηνπερίπτωση πολύ απλών αριθμών ή με την απόδειξη του θεωρή-ματος 19 του 7ου βιβλίου του Ευκλείδη, δηλαδή με την κοινή ίδιό-τητα των αναλόγων αριθμών. Άλλα για τους απλούστερους αρι-θμούς δεν χρειάζεται κανένα μέσο. Δοθέντων, παραδείγματος χά-ριν, των αριθμών 1, 2, 3, δεν υπάρχει άνθρωπος πού να μην βλέπηπώς ό 6 θα είναι ό τέταρτος ανάλογος αριθμός, καϊ ακόμα καθα-ρώτερα, άφοϋ από την 'ίδια την σχέση πού είδαμε με την διαίσθη-ση μας πώς έχει ό πρώτος με τον δεύτερο, συμπεραίναμε για τον

τέταρτο.

ΘΕΩΡΗΜΑ 41.

Ή γνώση του πρώτου είδους είναι ή μόνη αιτία του

ψεύδους, ενώ ή γνώση του δευτέρου και του τρίτου είναι

αναγκαία αληθινή.


Σ το προηγούμενο σχόλιο είδαμε πώς στην γνώση του πρώ-του είδους ανήκουν όλες οί ατελείς καϊ συγκεχυμένες ίδέες, καί,κατά συνέπεια (θεωρ. 35), αύτη ή γνώση είναι ή μοναδική αίτίατου ψεύδους. Από την άλλη μεριά, είπαμε πώς στην γνώση τουδεύτερου καϊ του τρίτου είδους ανήκουν οί αυτοτελείς ιδέες· κατάσυνέπεια, αυτή ή γνώση (θεωρ. 34) είναι αναγκαία αληθινή.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 42.

Ή γνώση του δεύτερου καί του τρίτου είδους, καίδχι του πρώτου, μας μαθαίνει να ξεχωρίζωμε το αληθι-νό από το ψευδές.


Αυτό το θεώρημα είναι αυτονόητο. "Οποιος ξαίρει, πράγματι,να διακρίνη το αληθινό από ιό ψεύτικο, πρέπει να έχη αυτοτελήίδέα για το αληθινό καί για το ψεύτικο, δηλαδή (σχόλιο 2 τουθεωρ. 40) να γνωρίζη το αληθινό καί το ψεύτικο, από το δεύτερο

ή το τρίτο είδος γνώσης.

98 ΗΘΙΚΗ

ΘΕΩΡΗΜΑ 43.

"Οποιος έχει μιαν αληθινή ιδέα ξέρει ταυτόχροναπώς έχει μιαν αληθινή ιδέα καΐ δεν μπορεί να άμφιδάλ-λη για την αλήθεια της γνώσης του.


Ή αληθινή ιδέα πού υπάρχει μέσα μας είναι εκείνη πού εί-ναι αυτοτελής μέσα στον θεό έφ' δσον ό θεός εκφράζεται απότην φύση της ανθρώπινης ψυχής (πόρισμα του θεωρ. 11). "Ας ύ-ποθέσωμε λοιπόν πώς μια αυτοτελής ιδέα Α είναι δεδομένη μέσαστον θεό, έφ' δσον εκφράζεται από την φύση της ανθρώπινης ψυ-χής. Αυτής της ίδέας πρέπει αναγκαία να είναι δεδομένη μέσαστον θεό μια ιδέα πού να αναφέρεται στον θεό με τον ϊδιο τρό-πο πού αναφέρεται καΐ ή ιδέα Α (θεώρ. 20 πού ή απόδειξη τουείναι καθολική). 'Αλλά ή ίδέα Α υποτίθεται πώς αναφέρεται οτόνθεό έφ' δσον αυτός εκφράζεται από την φύση της ανθρώπινης ψυ-χής. "Ωστε ή ίδέα της ίδέας Α πρέπει να άνήκη κι' αυτή στον θεόμε τον ϊδιο τρόπο, δηλαδή (πόρισμα του θεωρ. 11) αυτή ή αυτο-τελής ίδέα της ίδέας Α θα βρίσκεται στην ίδια ψυχή πού έχει τηναυτοτελή ίδέα Α· δποιος λοιπόν έχει μιαν αυτοτελή ίδέα, δηλαδή(θεώρ. 18) δποιος γνωρίζει αληθινά ένα πράγμα, πρέπει να έχηταυτόχρονα μιαν αυτοτελή ίδέα, για την γνώση του, με αλλά λό-για (δπως είναι αυτονόητο) μιαν αληθινή γνώση. Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Σ το σχόλιο του θεωρήματος 21 εξήγησα τΐ είναι ή ίδέα της ί-δέας· αλλά πρέπει να παρατηρήσωμε πώς το προηγούμενο θεώ-ρημα είναι αρκετά αυτονόητο. Γιατί, κανένας πού ε"χει μιαν αλη-θινή γνώση, δεν αγνοεί πώς ή αληθινή ίδέα περικλείνει την υψη-λότερη βεβαιότητα· πράγματι, τδ να έχης μια αληθινή ίδέα, δενσημαίνει τίποτε άλλο παρά να γνωρίζης κάτι τέλεια, ή δσο το δυ-νατόν καλύτερα, καί 6έ6αια, κανένας δεν μπορεί να άμφι6άλληγι' αυτό, εκτός δν πιστεύη πώς ή ίδέα είναι κάτι το 6ου 6ό, σαν μιαζωγραφιά καϊ όχι ένας τρόπος του σκέπτεσθαι, καϊ μάλιστα ή ϊδιαή νόηση1 καί, ρωτώ, ποιος μπορεί να ξαίρει πώς γνωρίζει ένα πρά-γμα, αν δεν ξαίρει προηγούμενα το πράγμα αυτό; δηλαδή, ποιοςμπορεί να ξαίρει πώς είναι βέβαιος για ένα πράγμα, δν δεν είναιπροηγούμενα 6έ6αιος γι' αυτό το πράγμα; Από την άλλη μεριά,τι το σαφέστερο καϊ πιο βέβαιο μπορεί να ύπαρξη από την αληθι-νή ίδέα, πού να είναι κριτήριο της αλήθειας; Βέβαια, δπως το φως

ΠΕΡΙ ΨΥΧΗΣ , 99

φανερώνεται μόνο του καϊ μας κάνει να γνωρίσωμε τα σκοτάδια,έτσι καϊ ή αλήθεια είναι κριτήριο καϊ του έαυτοΰ της καϊ του ψεύ-δους.

Μ' αυτό πιστεύω πώς απάντησα στα ακόλουθα ερωτήματα, δη-λαδή : δν μια αληθινή ίδέα, έφ' δσον λέμε μόνο πώς συμφωνεί μεεκείνο του οποίου είναι ίδέα, ξεχωρίζει από μιαν ψευδή· μια άλη-Όινή ίδέα δεν περιέχει λοιπόν, καμμιά πραγματικότητα ί| τελειό-τητα περισσότερο από μιαν ψευδή (άφοΰ ξεχωρίζουν μόνο απόμιαν εξωτερική ονομασία), καϊ κατά συνέπεια ένας άνθρωπος πούέχει αληθινές ιδέες δεν υπερέχει σε τίποτα από εκείνον πού έχειμονάχα ψευδείς; "Υστερα, που οφείλεται το γεγονός πώς οί άν-θρωποι έχουν ψευδείς ιδέες; Καί, τέλος, από που μπορεί να ξαί-ρη κανένας με βεβαιότητα πώς έχει ιδέες πού ταιριάζουν με τααντικείμενα τους; Σ' αυτά τα ερωτήματα, λέγω, πιστεύω πώς α-πάντησα ήδη. "Οσο για την διαφορά, πράγματι, πού υπάρχει ανά-μεσα στην αληθινή καί στην ψεύτικη ίδέα, έχει προκύψει από τοθεώρημα 35 πώς υπάρχει ανάμεσα στίς δυο τους ή ϊδια σχέση πούυπάρχει ανάμεσα στο είναι καί στο μη είναι. Εξ άλλου, δείχνωσαφέστατα τΙς αιτίες του ψεύδους από το θεώρημα 19 έως το θεώ-ρημα 35 με το σχόλιο του. 'Απ' αύτοϋ φαίνεται επίσης ποια δια-φορά υπάρχει ανάμεσα σε έναν άνθρωπο πού έχει αληθινές ίδέεςκαί σε έναν άνθρωπο πού έχει μόνο ψευδείς. "Οσο, τέλος, για τοτελευταίο ερώτημα: πώς μπορεί να ξαίρη ένας άνθρωπος πώς έ-χει μιαν ίδέα πού συμφωνεί με το αντικείμενο της, απόδειξα αρ-κετά καί υπεραρκετά πώς αυτό προέρχεται μόνο από το δτι έχειμιαν ίδέα πού ταιριάζει με το αντικείμενο της, δηλαδή πώς ή α-λήθεια είναι κριτήριο για τον εαυτό της. Προσθέστε ακόμα πώς ήψυχή μας, έφ' δσον αντιλαμβάνεται αληθινά τα πράγματα, είναιένα μέρος της άπειρης νόησης του θεοϋ (πόρισμα του θεωρ. 11)καί πώς κατά συνέπεια είναι δμοια αναγκαίο, οί σαφείς καί συγκε-κριμένες ίδέες της ψυχής να είναι αληθινές, δπως είναι αναγκαίοκαί για τις ίδέες του θεοϋ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 44.

Είναι μέσα στην φύση του Λόγου (Γαΐίο) να θεωρήτα πράγματα δχι ως τυχαία, αλλά ως αναγκαία.


Είναι μέσα στην φύση του Λόγου, να αντιλαμβάνεται τα πρά-

100 ΗΘΙΚΗ

γματα αληθινά (θεώρ. 41), δηλαδή (άξ. 6, μέρος 1), όπως είναι,(θεώρ. 29 μέρος 1) δχι ως τυχαία, αλλά ως αναγκαία.

Ο.Ε.Δ.

Π Ο Ρ Ι 2 Μ Α

Συνάγεται άπ' αυτό πώς μόνο ή φαντασία μπορεί να μας κά-νει να θεωρούμε ως τυχαία πράγματα τόσο αναφορικά με το πα-ρελθόν όσο καί για το μέλλον.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

Εδώ θα εξηγήσω με λίγα λόγια υπό ποιάν προϋπόθεση συμ-βαίνει αυτό. Δείξαμε παραπάνω (θεώρ. 17 με το πόρισμα του)πώς ή ψυχή φαντάζεται πάντα τα πράγματα ως παρόντα παρ' δλο>πού δεν υπάρχουν έκτος Ο,ν συμπέσουν αϊτια πού να αποκλείουντην τωρινή τους ύπαρξη. Ακόμα δείξαμε (θεώρ. 18) πώς αν μιαφορά το ανθρώπινο σώμα έπηρεασθή από δυο εξωτερικά σώματαταυτόχρονα, μόλις ή ψυχή φανταστεί αργότερα το ένα, θα θυμη-θή επίσης καί το άλλο, δηλαδή θα τα θεώρηση σαν παρόντα καίτα δύο, εκτός 8ν συμπέσουν αϊτια πού να αποκλείουν την παρού-σα ύπαρξη τους. Κανείς άλλωστε δεν αμφιβάλλει πώς δεν φαν-ταζόμαστε σώματα πού κινούνται αλλά αργότερα καϊ άλλα γρηγο-ρώτερα η με ϊση ταχύτητα. 'νΑς ύποθέσωμε τώρα £να παιδί πούείδε χθες πρώτη φορά το πρωί τον Πέτρο, το μεσημέρι τον Παϋ-λο καί το βράδυ τον Συμεών, καί σήμερα το πρωί ξαναεΐδε πάλιτον Πέτρο.Εΐναι προφανές, από το θεώρημα 18, πώς, μόλις δεϊτο πρωινό φως, θα φανταστή πώς ό ήλιος διατρέχει το ϊδιο μέροςτου ουρανού πού είδε καί την προηγούμενη μέρα· με άλλα λόγιαθα φανταστή ολόκληρη την ήμερα, καί μαζύ με το πρωί τον Πέ-τρο, με το μεσημέρι τον Παΰλο καί με το βράδυ το Συμεών, δη-λαδή θα φανταστή την ύπαρξη του Παύλου καί του Συμεών σεμιαν σχέση με τον μέλλοντα χρόνο· αντίθετα, αν δη τον Συμεώντον βράδυ, θα άναφέρη τον Πέτρο και τον Παΰλο στον παρελ-θόντα χρόνο, καί θα τους φαντασθή ταυτόχρονα με το παρελθόνκαί αυτή ή φαντασία θα είναι τόσο περισσότερο σταθερή, δσο συχ-νότερα θα τους βλέπη με την ίδια τάξη. *Αν συμβή μια φορά, £ναάλλο βράδυ, να δη τον Ιάκωβο στην θέση του Συμεών, τότε το*επόμενο πρωί θα φαντασθή μαζί με το βράδυ, πότε τον Συμεών,καί πότε τον Ιάκωβο, αλλά δχι και τους δυο μαζί. Γιατί υποτίθε-ται πώς είδε, το βράδυ, μόνο τον έ"να από τους δυο καί δχι καιτους δυο μαζί. Ή φαντασία του λοιπόν θα ταλαντεύεται, καί θα


φαντάζεται, μαζί με το μελλοντικό βράδυ, πότε τον ένα καί πότετον άλλο, δηλαδή θα θεωρή καί το έ"να καί τον δλλο δχι πώς θαπρέπει να είναι με βέβαιο τρόπο, αλλά ως μελλοντικά ένδεχόμε-να. Αυτή ή ταλάντευση της φαντασίας θα είναι ή ϊδια Ον τα πρά-γματα πού θα φαντασθή είναι πράγματα πού θεωρούμε σε συσχε-τισμό με το παρελθόν ή το παρόν καί, κατά συνέπεια, θα φαντα-οτοϋμε ως τυχαία τα πράγματα πού αναφέρονται τόσο στον παρόν-τα χρόνο δσο καί στον παρελθόντα καί στον μέλλοντα.

Π Ό Ρ Ι Σ Μ Α ί.

Είναι μέσα στην φύση του λόγου να αντιλαμβάνεται τα πρά-γματα δπ κατέχουν £να ώρισμένο είδος αιωνιότητας.


Είναι πράγματι μέσα στην φύση του λόγου να θεωρή τα πρά-γματα ως αναγκαία καί δχι ως τυχαία (προηγούμενο θεώρ. ). Καί•αντιλαμβάνεται αληθινά (θεώρ. 41) αυτήν την αναγκαιότητα τωνπραγμάτων, δηλαδή όπως είναι καθεαυτή (άξ. 6, μέρος 1). Άλλα(θεώρ. 16, μέρος 1) αυτή ή αναγκαιότητα των πραγμάτων είναι ήϊδια ή αναγκαιότητα της αιώνιας φύσης του θεοϋ. Είναι λοιπόνμέσα στην φύση του λόγου να θεωρή τα πράγματα ύπ' ^ύτό τοείδος της αιωνιότητας. Προσθέστε πώς οί αρχές του λόγου είναιέννοιες (θεώρ. 38) πού εκφράζουν εκείνο πού είναι κοινό σε δλατα πράγματα, και (θεώρ. 37) δεν εκφράζουν την ουσία κανενός ι-διαίτερου πράγματος. Κατά συνέπεια πρέπει να νοούνται άσχεταμε τον χρόνο καί υπό ώρισμένο είδος αιωνιότητας.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 45.

Κάθε ιδέα ενός οποιουδήποτε σώματος, ή ενός ιδι-αίτερου πράγματος πού υπάρχει ενεργώς, περικλείνειαναγκαία την αιώνια καΐ άπειρη ουσία του θεοΰ.


Ή ιδέα ενός ιδιαίτερου πράγματος πού υπάρχει ενεργώς πε-ρικλείνει αναγκαία τόσο την ουσία δσο καί την υπόσταση του ί-διου του πράγματος (πόρισμα του θεώρ. 8). Καί τα Ιδιαίτερα πρά-γματα δεν μπορούν να νοηθούν χωρίς τον θεό (θεώρ. 15, μέρος1)· αλλά, άφοϋ (θεώρ. 6) έχουν για αιτία τους τον θεό, έφ' δσονιόν θεωρούμε υπό το κατηγόρημα πού τρόποι του είναι τα ϊδια

102 ΗΘΙ,ΚΗ

τα πράγματα, οί ιδέες τους οφείλουν αναγκαία (άξ. 4, μέρος 1)να περικλείνουν την έννοια αύτοϋ του κατηγορήματος, δηλαδή(όρ. 6, μέρος 1) την αιώνια καί δπειρη ουσία του θεού.

Ο.Ε.Δ.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

Εδώ, με την λέξη ύπαρξη (εχΐδΙεηΙΪΕ) δεν εννοώ την διάρ-κεια, δηλαδή' την ύπαρξη νοούμενη αφηρημένα καί ως ένα ώρι-σμένο είδος ποσότητας. Εννοώ την ϊδια την φύση της ύπαρξης,πού αποδίδεται στα ιδιαίτερα πράγματα για το λόγο δτι δπειραπράγματα απορρέουν από την αιώνια αναγκαιότητα του θεοϋ μεηπείρους τρόπους (6λ. θεώρ. 16, μέρος 1). Εννοώ, λέγω, την ί-δια την ύπαρξη των ιδιαίτερων πραγμάτων ως προς το δτι βρίσκον-ται μέσα στον θεό. Γιατί, αΛ' καί το καθένα τους προσδιορίζεταιγια να ύπάρχη κατά κάποιον ώρισμένο τρόπο από ένα ιδιαίτερο

'πράγμα, ή δύναμη ωστόσο δπου το καθένα εμμένει στην ύπαρξη,απορρέει από την αιώνια αναγκαιότητα της φύσης του θεοϋ. Σ*αυτό το σημείο, βλέπε το πόρισμα του θεωρήματος 24, του πρώ-του μέρους.

ΘΕΩΡΗΜΑ 46.

-Ή γνώση της αιώνιας και. άπειρης ουσίας του θεοϋπού περικλείνει κάθε ιδέα είναι αυτοτελής καί τέλεια.


Ή απόδειξη του προηγούμενου θεωρήματος είναι καθολική,καί είτε θεωρήσαμε ένα πράγμα ως μέρος ή ως δλον, ή ίδέα του,ε'ΐτε είναι ίδέα του δλου ή του μέρους, θα περικλείνη (προηγ.θεώρ.) την αιώνια και άπειρη ουσία του θεοϋ. "Ωστε, εκείνο πούδίνει την γνώση της αιώνιας και άπειρης ουσίας του θεοϋ είναικοινό σε δλα και είναι δμοιο και στο μέρος καί στον δλον, καί συ-νεπώς (θεώρ. 38) αύτη ή γνώση θα είναι αυτοτελής.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 47.

Ή1 ανθρώπινη ψυχή έχει αυτοτελή γνώση της .αιώ-νιας καί άπειρης ουσίας του θεοϋ.


Ή ανθρώπινη ψυχή έχει ιδέες (θεώρ. 22) με τις όποιες, άν-

ΙΙΓΡΙ ΨΥΧΗΣ 103

ιιλαμβάνεται τον εαυτό της (θεώρ. 23), αντιλαμβάνεται το δικότης Σώμα (θεώρ. 19) καί (πόρισμα 1 του θεώρ. 16 και θεώρ. 17)ιά εξωτερικά σώματα πού υπάρχουν ενεργώς· συνεπώς, έχει (θεώρ.17) τα εξωτερικά σώματα πού υπάρχουν ενεργώς· συνεπώς, έχει(θεώρ. 45 καί 46) αυτοτελή γνώση της αίώντας κατ άπειρης ού-

οίας του θεοϋ.

Βλέπομε όπ' δλα αυτά πώς ή άπειρη ουσία του θεοϋ καί ήαιωνιότητα του είναι γνωστές σε δλους. Άφοΰ, εξ άλλου, δλα βρί-σκονται μέσα στον θεό καί νοούνται με τον θεό, έπεται πώς μπο-ροϋμε να συναγάγωμε πολλές άλλες, πού θα τις γνωρίσωμέ αύ-'τοτελώς, καί να σχηματίσωμε έτσι ένα τρίτο είδος γνώσης, πού γι'(ΐύτό μτλήσαμε στο Σχόλιο 2 του θεωρήματος 40 και πού για τηνυπεροχή και την χρησιμότητα του θα μιλήσωμε στο πέμπτο μέρος.Πώς αν, δ-λλωστε, οι άνθρωποι δεν έχουν για τον θεό μτάν γνώ-οη τόσο σαφή δσο έχουν για τις κοινές έννοιες, αυτό προέρχεταιαπό το δτι δεν μπορούν να φανταστούν τον θεό όπως φαντάζον-ται τα σώματα, και έχουν συνδέσει το όνομα του θεοϋ με τις εί-κόνες των πραγμάτων πού έχουν συνηθίσει να βλέπουν, και αύ-τό, οί άνθρωποι δεν μπορούν καθόλου να το αποφύγουν, άφοΰ ε-πηρεάζεται (ΕίίΐοΐυηΙυΓ) συνεχώς από τα εξωτερικά σώματα. Καί,πραγματικά, οί περισσότερες πλάνες συνίστανται μόνο στο δτι 'δένπροσαρμόζαμε σωστά τα ονόματα στα πράγματα. "Οταν λέει κά-ποιος πώς οί ευθείες πού άγονται από το κέντρο του κύκλου στηνπεριφέρεια είναι άνισες, μ' αυτόν τον κύκλο θα εννοεί σίγουρακάτι άλλο από εκείνο πού έννοοΰν οί Μαθηματικοί. "Ομοια, δτανοί άνθρωποι διαπράττουν ένα λάθος σε έναν υπολογισμό, έχουνμέσα στή σκέψη τους άλλους αριθμούς από κείνους πού είναι στοχαρτί. "Αν δεν ήταν έτσι, δεν θα πιστεύαμε πώς διαπράττουν κα-νένα σφάλμα, όπως δταν είχα ακούσει κάποτε έναν άνθρωπο ναφωνάζη πώς ή αυλή του πέταξε στην κόττα του γείτονα, δεν πί-οτεψα πώς έκανε σφάλμα, γιατί ή σκέψη του μου φαινόταν αρκε-τά σαφής. Και άπ' αύτοΰ γεννιώνται οί περισσότερες έριδες, δη-λαδή από το δτι οί άνθρωποτ δεν εκφράζουν σωστά τη σκέψη τους}] από το δτι παρερμηνεύουν τη σκέψη του άλλου. Στήν πραγμα-τικότητα, ενώ ερίζουν με το μεγαλύτερο πείσμα, σκέπτονται το ί-διο πράγμα, ή διαφορετικά πράγματα, καί έτσι εκείνο πού νομίζουνπώς είναι πλάνη ή ατοπήματα στον άλλο, δεν είναι.

104 ΗΘΙΚΗ

ΘΕΩΡΗΜΑ 48.

Δεν υπάρχει στην ψυχή καμμιά απόλυτη ή ελεύθε-ρη βούληση, αλλά ή ψυχή προσδιορίζεται στο να θέλητοϋτο ή* έκεΐνο από μιαν αιτία πού κι' αυτή προσδιορί-ζεται από μιαν άλλη, καΐ αυτή από άλλη, και ούτω κα-θεξής έπ' άπειρον. .


Ή ψυχή είναι έ*νας 6έβαιος καϊ ώρισμένος τρόπος του σκέ-πτεσθαι (θεώρ. 11) καϊ έτσι (πόρισμα 2 του θεωρ. 17 μέρος 1)δεν μπορεί να είναι μια απόλυτη αιτία, δηλαδή, δεν μπορεί ναέχη μιαν απόλυτη ικανότητα να θέλη η να μην θέλη· αλλά πρέ-πει να προσδιορίζεται στο να θέλη τοΰτο η εκείνο από μιαν αιτία(θεώρ. 28, μέρος 1), πού κι' αύτη προσδιορίζεται από μιαν άλλη,καϊ αυτή ή άλλη από μιαν δλλη, κ.τ.λ. Ο.Ε.Δ.

Με τον ϊδιο τρόπο αποδεικνύεται πώς στην ψυχή δεν υπάρ-χει καμμιά απόλυτη ίκανότητα για να γνωρίζη, να έπιθυμη, ναάγαπάη, κ.τ.λ. Άπ' αυτό δε απορρέει πώς αυτές οι Ικανότητες καϊάλλες παρόμοιες, η είναι καθαρά πλασματικά επινοήματα ή δενείναι τίποτα άλλο από μεταφυσικές- οντότητες, δηλαδή ούνιβερσά-λια, δπως συνηθίζαμε να τα σχηματίζωμε από τα ιδιαίτερα πράγ-ματα.

"Ετσι ή νόηση και ή βούληση έχουν με την τάδε ή την δείναίδέα, ή με το τάδε ή δείνα θέλημα, την ίδια σχέση πού έχει ή πε-τρότητα (Ιαρϊο,είΐΗκ) με την μιαν ή την άλλη πέτρα, καϊ ό άνθρω-πος με το Πέτρο ή με τον Παΰλο. "Οσο για την αιτία πού οί ,'αν-θρωποι πιστεύουν πώς είναι ελεύθεροι την εξηγήσαμε στο Πα-ράρτημα του πρώτου Μέρους. Άλλα, πρίν να συνεχίσω, καλό θαείναι να σημειώσω εδώ πώς με την λέξη βούληση εννοώ την ιδιό-τητα να διαβεβαιώναμε καϊ να άρνιώμαστε, καϊ δχι την επιθυμία·εννοώ, λέγω, την ιδιότητα με την οποία ή ψυχή διαβεβαιώνει ηαρνείται πώς κάτι είναι αληθινό ή ψεύτικο, αλλά δχι την επιθυ-μία με την οποία ή ψυχή ορέγεται ή απεχθάνεται τα πράγματα.Καί, άφοΰ αποδείξαμε πώς αυτές οί ιδιότητες είναι καθολικές έν-νοιες (ηοίίοηοδ πηίνοκαΐοδ), πού δεν ξεχωρίζουν από τα ιδιαίτε-ρα πράγματα από τα οποία τΙς σχηματίζαμε, μένει να άναζητήσω-με μήπως τα ϊδια θελήματα είναι κάτι έξω από τΙς ίδιες τις ίδέες


των πραγμάτων. Μένει, λέγω να έξετάσωμε αν είναι δεδομένηστην ψυχή μια άλλη βεβαίωση ή μια άλλη άρνηση από κείνην πούπερικλείνει ή ίδέα, έφ' δσον είναι ίδέα καϊ γι' αυτό το ζήτημα θα•δοϋμε το επόμενο θεώρημα καϊ τον ορισμό 3 του 2ου μέρους, γιανα άποφύγωμε να έκλάβωμε την ίδέα ως ζωγραφιά. Γιατί με ίδέες•δεν εννοώ καθόλου εικόνες σαν αυτές πού σχηματίζονται στο βά-θος του ματιού, ή, καλύτερα, στο κέντρο του εγκεφάλου, αλλά-συλλήψεις της σκέψης.

ΘΕΩΡΗΜΑ 49. .*

Δεν υπάρχει στην ψυχή κανένα θέλημα, δηλαδή καμ-μιά δεδαίωση καϊ καμμιά άρνηση, έκτος από κείνηνπού περικλείνει ή Ίδέα, έ<ρ' δσον είναι ίδέα.


Δεν υπάρχει μέσα στην ψυχή (προηγ. θεώρημα) καμμιά από-λυτη ίδιότητα του θέλειν ή του μη θέλειν, αλλά μόνο ιδιαίτεραθελήματα, δηλαδή ή μια καϊ ή άλλη κατάφαση καϊ ή μια ή ή άλληάρνηση. 'Άς ύποθέσωμε τώρα κάποιο ιδιαίτερο θέλημα, έστω έναντρόπο του σκέπτεσθαι δπου ή ψυχή βεβαιώνει πώς οί τρεις γωνίες-ενός τριγώνου είναι ίσες προς δύο ορθές. Αυτή ή βεβαίωση περι-κλείνει την έννοια ή την ίδέα του τριγώνου, δηλαδή, δεν μπορείνα νοηθή χωρίς την ίδέα του τριγώνου. Γιατί είναι το ίδιο ότανλέμε δτι το Α πρέπει να περικλείνη την έννοια του Β ή ότι το Α€>έν μπορεί να νοηθη χωρίς το Β, καϊ μια τέτοια κατάφαση (άξ. 3)επίσης δεν μπορεί να ύπαρξη χωρίς την ίδέα του τριγώνου. Α-κόμα, αυτή ή ίδέα του τριγώνου πρέπει να περικλείνη την ϊδιααύτη βεβαίωση, δηλαδή πώς οί τρεις γωνίες του τριγώνου είναιίσες με δύο ορθές. Λοιπόν, αντίστροφα, αυτή ή ιδέα του τριγώνουδεν μπορεί ούτε να ύπαρξη ούτε να νοηθη χωρίς αυτήν την βεβαί-ωση, καϊ έτσι (ορισμός 2) αυτή ή βεβαίωση ανήκει στην ουσίατης ίδέας του τριγώνου και δεν είναι τίποτα έκτος άπ' αυτήν. Καϊεκείνο πού είπαμε γι' αυτό το θέλημα, άφοϋ το πήραμε (3(1 Ιοΐάϊιπι),θα πρέπει να το ποϋμε καϊ για οποιοδήποτε θέλημα, δηλαδή πώς

-δεν είναι τίποτα εκτός από την ίδέα. Ο.Ε.Δ.

Π Ο Ρ Ι 2 Μ Α

Ή βούληση καϊ ή νόηση είναι ένα καϊ το αυτό πράγμα.

106 ΗΘΙΚΗ·

Α Π Ο Α Ε Ι Ξ Η

Ή βούληση καΐ ή νόηση δεν είναι τίποτα έκτος από θελήματακαϊ ιδιαίτερες ιδέες (θεώρ. 8 με το σχόλιο τους). "Ομως, το ιδιαί-τερο θέλημα καϊ ή ιδιαίτερη ίδέα είναι έ"να καϊ το αυτό πράγμα(προηγ. θεώρ.)· ώστε, ή βούληση καϊ ή νόηση είναι Ενα καΐ τό·αυτό πράγμα. Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

"Ετσι, ανατρέφαμε την γενικά παραδεκτή αίτία της πλάνης.Ιΐροηγούμενα, άλλωστε, αποδείξαμε πώς το ψευδός συνίσταται μό-νο στον περιορισμό πού περικλείνουν οί ελλιπείς καϊ συγκεχυμέ-νες ιδέες. Γι' αυτόν τον λόγο ή ψευδής Ιδέα, έφ' δσον είναι ψευ-δής, δεν περικλείνει την βεβαιότητα. "Οταν λέμε λοιπόν πώς 2-νας άνθρωπος ησυχάζει μέσα στο ψευδός και δεν αμφιβάλλει·σχετικά μ' αυτό, δεν λέμε μ' αυτό δτι είναι βέβαιος, αλλά μονάχαδτι δεν αμφιβάλλει, η πώς ησυχάζει μέσα στίς ψευδείς Ιδέες, γιατί"δεν υπάρχουν αιτίες πού μπορούν να κάνουν άμφιρρέπουσα τηνφαντασία του. (Βλέπε σχετικά μ' αυτό το Σ.χόλιο του θεωρήμα-τος 44). "Οσο ακλόνητα φυσικά καϊ θν θελήσωμε να ύποθέσωμεπώς ε\Ός άνθρωπος παραδέχεται το ψευδός, δεν 9ά ποΰμε ποτέπώς είναι βέβαιος. Γιατί, με βεβαιότητα εννοούμε κάτι το θετικό(βλ. θεώρ. 43 καϊ το Σχόλιό του) καϊ δχι τον περιορισμό της αμ-φιβολίας. Καϊ με περιορισμό βεβαιότητας εννοούμε το ψευδός· αλ-λά για να έξηγήσωμε ευρύτερα το προηγούμενο θεώρημα, πρέ-πει να διατυπώσωμε μερικές παρατηρήσεις. "Υστερα πρέπει να ά-παντήσωμε στίς αντιρρήσεις πού μπορούν να αντιτάξουν σ' αυτήντην θεωρία μας̂ , καϊ τέλος, για να παραμερίσωμε κάθε ενδοιασμό,νόμισα πώς άξιζε τον κόπο να υποδείξω μερικά πρακτικά πλεονε-κτήματα, γιατί τα κυριώτερα θα τα γνωρίσωμε καλύτερα μ' αυτάπού θα ποϋμε στο πέμπτο μέρος.

Αρχίζω λοιπόν από το πρώτο σημείο και προειδοποιώ τους α-ναγνώστες πώς πρέπει να κάνουν διάκριση ανάμεσα στην ίδέα ηαντίληψη της ψυχής καϊ στίς εικόνες των πραγμάτων πού φαντα-ζόμαστε. Είναι επίσης απαραίτητο να ξεχωρίζουν τις ιδέες από τιςλέξεις με τϊς όποιες σημαίναμε τα πράγματα. Επειδή πράγματι,,πολλοί άνθρωποι, Γ] συγχέουν ολότελα αυτά τα τρία πράγματα:εικόνες, λέξεις καϊ ιδέες, ή δεν τα ξεχωρίζουν αρκετά προσεκτι-κά, ή τέλος δεν προσέχουν αρκετά αυτήν την διάκριση, άγνόη-

ΠΕΡΙ ΨΥΧΗΣ 107"

σαν ολότελα αυτήν την θεωρία για την βούληση, πού ή γνώση τηςείναι εντελώς απαραίτητη τόσο για τον θεωρητικό στοχασμό δσο·καϊ για την σώφρονα ρύθμιση της πρακτικής ζωής. Εκείνοι, πρά-γματι, πού πιστεύουν πώς οί ίδέες των πραγμάτων πού δεν μπο-ρούμε να σχηματίσωμε καμμίαν εικόνα δμοια μ' αυτές, δεν είναιιδέες, αλλά μόνο πλάσματα πού πλάθομε με την ελευθερία τηςβούλησης μας· θεωρούν λοιπόν τϊς ίδέες σαν όφωνες εικόνες σεέναν πίνακα καί, με το πνεύμα κυριεμένο από αυτήν την προκα-τάληψη, δεν βλέπουν πώς μια ίδέα, έφ' δσον είναι ίδέα, περικλεί-νει μίαν κατάφαση ΐ) μίαν δρνηση. Εκείνοι δε πού συγχέουν τϊς·λέξεις με την ίδέα ή" με την ϊδια την κατάφαση πού περικλείνειή ιδέα, νομίζουν πώς μπορούν να θέλουν αντίθετα από δ,τι αισθά-νονται όταν βεβαιώνουν, αλλά μονάχα με λόγια, ή αρνούνται κάτι.αντίθετο από εκείνο πού αισθάνονται, θα είναι ωστόσο εύκολο νααπαλλαγή κανείς από αυτή την προκατάληψη, φθάνει να προσέξητη φύση της Σκέφης, γιατί αυτή δεν περικλείνει με κανέναν τρό-πο την έννοια της "Εκτασης, καϊ να ξαίρη επίσης σαφώς πώς ήίδέα (άφοϋ είναι ένας τρόπος του σκέπτεσθαι) δεν συνίσταται οΰ-τε στην εικόνα ενός πράγματος, ούτε σε λέξεις. Πράγματι, ή ου-σία των λέξεων καϊ των εικόνων αποτελείται μόνο από τΙς σωμα-τικές κινήσεις πού δεν περικλείνουν με κανέναν τρόπο την έν-νοια της σκέψης.

Άρκοϋν αυτά τα λίγα γι' αυτό το θέμα καϊ τώρα έρχομαι στίςαντιρρήσεις πού ανάφερα παραπάνω. Ή πρώτη είναι πώς νομί-ζουν βέβαιο πώς ή βούληση είναι περισσότερο ευρύτερη από τηννόηση, καϊ έτσι διαφέρει άπ' αυτήν. "Οσο για τον λόγο δπου πι-στεύουν πώς ή βούληση είναι περισσότερο ευρύτερη από την νά-ηση, γιατί λένε πώς ξαίρουν από πείρα πώς δεν έχομε την ικανό-τητα να παραδεχτούμε μίαν απειρία πραγμάτων πού δεν αντιλαμ-βανόμαστε, ενώ θα έπρεπε να έχωμε μεγαλύτερη δύναμη νόησης.

Ή βούληση λοιπόν διακρίνεται από τη νόηση στο δτι ή νόηση-είναι πεπερασμένη, ενώ ή βούληση είναι δπειρη. Δεύτερον μπο-ρούν να μας αντιτείνουν πώς, 8ν ύπάρχη κάτι πού φαίνεται κα-θαρά πώς μας το διδάσκει ή πείρα, αυτό είναι το δτι μπορούμε ναάναστείλωμε την κρίση μας με τρόπο πού να μην παραδεχόμαστετα πράγματα πού αντιλαμβανόμαστε καϊ αυτό επιβεβαιώνεται από-το γεγονός πώς κανένας δεν ομολογεί δτι άπαταται δταν αντιλαμ-βάνεται κάτι, αλλά δταν δίνει η αρνείται την παραδοχή του. Εκεί-νος, πού, παραδείγματος χάριν, πλάθει ένα φτερωτό άλογο, δενπαραδέχεται μ' αυτό πώς υπάρχει φτερωτό ΰλογο, δηλαδή δεν ά-

108 ΗΘΙΚΗ

παταται ως προς αυτό, έκτος 8ν παραδέχεται ταυτόχρονα παις ύ-πάρχει φτερωτό δλογο· ή εμπειρία, λοιπόν, δεν φαίνεται ·νά διδά-•σκη τίποτα καθαρώτερα, παρά δ,τι ή βούληση, δηλαδή ή ελευθε-ρία της παραδοχής, είναι έλεύρεθη καί ξέχωρη από την ιδιότητατου να νοούμε. Τρίτο: μπορεί να μας άντιτείνη κανείς πώς μια βε-βαίωση δεν φαίνεται να περιέχη περισσότερη πραγματικότητα απόμιαν άλλη· δηλαδή, δεν φαινόμαστε να έχωμε ανάγκη από περισ-σότερη δύναμη για να 6ε6αιώσωμε πώς το αληθινό είναι αληθινό,άπ' δσην χρειαζόμαστε για να βεβαιώσωμε πώς κάτι πού είναι ψευ-<δές, είναι αληθινό, ενώ αντίθετα, αντιλαμβανόμαστε, πώς μια ιδέαέχει περισσότερη πραγματικότητα από μιαν άλλη· καί, δσο τα αν-τικείμενα φαίνονται πώς υπερέχουν το ένα από το δλλο, άλλο τό-σο καί οί ιδέες τους είναι πιο τέλειες οί μεν από τϊς δέ· από αυτόφαίνεται να ορίζεται άλλη μια διαφορά ανάμεσα στην βούλησηκαί στην νόηση. Τέταρτο: μπορεί να άντιτείνη κανείς πώς: αν ό-βνθρωπος δεν ενεργεί με την ελευθερία της βούλησης του, τϊ θαουμβη στην περίπτωση πού θα βρεθή σε αμφίρροπη θέση, δπως όγάιδαρος του Μπουριντάν; θα πεθάνη από πείνα καϊ από δίψα;"Αν συμφωνήσω μ' αυτό θα φανώ δτι νοώ έναν γάιδαρο ή μια ά-ψυχη μορφή ανθρώπου, καί δχι έναν άνθρωπο· δν το αρνηθώ, θα

>φανώ δτι παραδέχομαι πώς αύτοπροσδιορίζεται, και κατά συνέπεια,έχει την ικανότητα να κινητοί καί να κάνη δπως του άρέση. Υ-πάρχουν ϊσως καί δλλες αντιρρήσεις· επειδή, δμως, δεν είμαι υ-ποχρεωμένος να παρακολουθήσω εδώ τα όνειροπολήματα του κα-θενός, θα φροντίσω να απαντήσω μόνο σ' αυτές τίς τέσσερες αντιρ-ρήσεις, καί θα το κάνω με δσο μπορώ περισσότερη συντομία. Άνα-•φορικά με την πρώτη, συμφωνώ πώς ή βούληση είναι ευρύτερη••οπό την νόηση, αν με νόηση εννοούμε μόνο τΙς σαφείς καί συγ-κεκριμένες ίδέες, αλλά αρνούμαι δτι ή βούληση είναι περισσότε-ρο ευρύτερη από τΙς αντιλήψεις, δηλαδή την ικανότητα του νοεϊν,καί αληθινά δεν βλέπω γιατί θα έπρεπε να είναι ίίπειρη ή ικανό-τητα της βούλησης, παρά ή ικανότητα του αίσθάνεσθαι· δπως ακρι-βώς, πράγματι από την ϊδια ικανότητα της θέλησης, μπορούμε ναβεβαιώσωμε άΉειρα πράγματα (το ένα υστέρα από το δλλο, ωστό-σο, γιατί δεν μπορούμε να βεβαιώσωμε ταυτόχρονα μια απειρίαπραγμάτων). θα πή μήπως κανείς πώς υπάρχουν δπειρα πράγμα-τα, πού δεν μπορούμε να τα συλλάβωμε; Εγώ απαντώ: τα πρά-γματα αυτά δεν μπορούμε να τα συλλάβωμε με καμμιά σκέψηκαί κατά συνέπεια, με καμμιάν ιδιότητα της βούλησης. 'Αλλά θα•επιμείνουν πώς, δν ό θεός, ήθελε να μας κάνη να μπορούμε να τα

ΠΕΡΙ ΨΥΧΗΣ 109'

αντιληφθούμε κι' αυτά, θα έπρεπε, βέβαια, να μας δώση μια μεγα-λύτερη ικανότητα βούλησης από αυτήν πού μας έχει δώσει. Πρά-γμα πού σημαίνει, πώς: αν ό θεός ήθελε να μας κάνη να γνω-ρίσωμε μιαν απειρία άλλων δντων, θα ήταν βέβαια απαραίτητο ναμας έδινε μια νόηση μεγαλύτερη από αυτήν πού μπς ί;χει δώσει,για να περιλάβωμε στην αντίληψη μας αυτήν την απειρία, αλλάδχι μια γενικώτερη ίδέα της οντότητας. Γιατί δείξαμε πώς ή βού-ληση είναι μια καθολική οντότητα, με αλλά λόγια μια ίδέα δια τηςοποίας εξηγούμε δλα τα ιδιαίτερα θελήματα, δηλαδή το κοινό πούυπάρχει σε δλες. Άφοϋ λοιπόν πιστεύουν πώς αυτή ή κοινή η κα-θολική ίδέα δλων των θελημάτων είναι μια ικανότητα, δεν υπάρ-χει ό παραμικρός λόγος να παραξενευόμαστε όταν λένε πώς αυτή,ή ικανότητα εκτείνεται έπ' άπειρον, πέρα από τα δρια της νόησης.Γιατί, πράγματι, το καθολικό λέγεται εξ ϊσου καί για ένα καϊ γιά<πολλά άτομα, και- για μιαν απειρία ατόμων.

Στήν δεύτερη αντίρρηση απαντώ αρνούμενος δτι έχομε ελεύ-θερη τη δύναμη να άναστέλλωμε την κρίση μας. "Οταν λέμε πώςκάποιος αναστέλλει την κρίση του, δεν λέμε τίποτε άλλο παρά δοβλέπει πώς δεν αντιλαμβάνεται αυτοτελώς το πράγμα. Ή αναστο-λή της κρίσης είναι λοιπόν στην πραγματικότητα μια · αντίληψη,καί δχι μια ελεύθερη βούληση. Για να έννοήσωμε καλύτερα, ας ύ-ποθέσωμε πώς ένα παιδί φαντάζεται ένα (φτερωτό) άλογο καϊ δέν-φαντάζεται τίποτε άλλο. Άφοΰ λοιπόν αυτή ή φαντασία περικλεί-νει την ύπαρξη του αλόγου (πόρισμα του θεωρ. 17) και το παιδίδεν αντιλαμβάνεται τίποτα πού να άποκλείη την ύπαρξη του αλό-γου, θα θεώρηση αναγκαία το άλογο ως παρόν καϊ δεν θα μπόρε-ση να άμφιβάλλη για την ύπαρξη του, καί αν ακόμα δεν είναι βέ-βαιο γι' αυτήν. Αυτό το δοκιμάζαμε καθημερινά στον ύπνο μας,καί δεν πιστεύω να ύπάρχη κανένας πού να πιστεύη, στην διάρ-κεια του ύπνου του, πώς έχει ελεύθερη τη δύναμη να άναστείλητην κρίση του γι' αυτό πού ονειρεύεται καϊ να κατορθώσει να μηνονειρεύεται εκείνο πού ονειρεύεται πώς βλέπει, καϊ ωστόσο συμ-βαίνει ώστε, ακόμα καί στον ύπνο, να άναστέλλωμε την κρίση μας,δηλαδή όταν ονειρευόμαστε πώς ονειρευόμαστε. Τώρα παραδέ-χομαι πώς κανένας δεν άπαταται έφ' όσον αντιλαμβάνεται, δηλα-δή πώς οί φαντασίες της ψυχής θεωρούμενες καθ' εαυτές δεν πε-ρικλείνουν κανενός είδους πλάνη (βλέπε σχόλιο του θεωρήματος17)· άλλα αρνούμαι δτι είναι δυνατή ή αντίληψη χωρίς την κατά-φαση. ΤΙ είναι, λοιπόν, πράγματι, το να έχωμε την αντίληψη ενόςφτερωτού αλόγου, παρά το δτι βεβαιώναμε την ύπαρξη ενός άλό-

110 ΗΘΙΚΗ

γου με φτερά; ηΑν ή ψυχή δεν αντιλαμβανόταν τίποτε άλλο απότο φτερωτό άλογο, θα το θεωρούσε ως παρόν καΐ δεν θα είχε καμ-μιάν αφορμή να άμφιβάλλη για την ύπαρξη του καϊ καμμιά Ικανό-τητα να μην την παραδέχεται, εκτός καϊ δν ή φαντασία του φτε-ρωτού αλόγου συνδέεται με κάποιον ιδέα πού να άποκλείη τηνύπαρξη του ϊδιου αύτοΰ αλόγου, ή 8ν ή ψυχή αντιλαμβάνεται πώςή ίδέα πού έχει για το άλογο είναι ατελής, καϊ τότε, η θα άρνηθή

• αναγκαία την ύπαρξη αύτοΰ του αλόγου ή αναγκαία θα άμφιβάλ.λη. Με δλα αυτά πιστεύω πώς έδωσα εκ των προτέρων την απάν-τηση στην τρίτη αντίρρηση:" πώς δηλαδή ή βούληση είναι κάτι τοκαθολικό πού συνδέεται με δλες τΙς ιδέες καϊ πού σημαίνει μονά-χα εκείνο πού είναι κοινό σε δλες· δηλαδή πώς είναι ή κατάφασηπού ή αυτοτελής ουσία της, νοούμενη έτσι αφηρημένα, πρέπει ναβρίσκεται γι' αυτόν τον λόγο σε κάθε ίδέα, καί, άπ' αυτήν μόνοτην άποψη, είναι ή 'ίδια σε δλες, άλλα δχι έφ' δσον την θεωρούμεδτι αποτελεί την ουσία της ίδέας, γιατί από αυτήν την άποψη οίιδιαίτερες καταφάσεις διαφέρουν μεταξύ τους δσο καϊ οί ίδιες οίίδέες. Παραδείγματος χάρι, ή βεβαίωση πού περικλείνει ή ίδέα τουκύκλου διαφέρει από έκείνην πού περικλείνει ή ίδέα του τριγώ-νου, δσο διαφέρει ή ίδέα του κύκλου από την ίδέα του τριγώνου.Καϊ για να συνεχίσω, αρνούμαι απολύτως πώς έχομε ανάγκη απόμίαν ϊση δύναμη σκέψης για να βεβαιώσωμε πώς το άληθινό' είναιαληθινό δσο για να βεβαιώσωμε πώς το ψευδές είναι αληθινό. Για-τί οί δυο αυτές βεβαιώσεις, έχουν μεταξύ τους, αναφορικά με τηνψυχή, την ϊδια σχέση ή μια με την άλλη δσο το δν με το μη (δν,άφοΰ μέσα στίς ίδέες δεν υπάρχει τίποτα το θετικό πού να συνι-

στά τη μορφή του ψεύδους (βλ. θεώρ. 35 με το Σχόλιο στο θεώρ.

47). Καλό λοιπόν είναι να σημειώσωμε εδώ προπαντός πώς ξεγε-

λιόμαστε εύκολα δταν συγχέωμε τΙς καθολικές έννοιες με τίς ίδι-

αίτερες, τΙς οντότητες του λογιστικού καϊ τΙς αφαιρέσεις με την

πραγματικότητα. "Οσο τέλος για την τέταρτη αντίρρηση, συμφω-

νώ απολύτως πώς ένας άνθρωπος πού βρίσκεται σε μια τέτοια αμ-

φίρροπη θέση, (πού δηλαδή δεν αντιλαμβάνεται τίποτε άλλο από

την πείνα καϊ την δίψα, την τροφή καϊ το ποτό πού βρίσκονται σε

ϊση απόσταση άπ' αυτόν), θα πεθάνη από πείνα καϊ από δίψα. θα

με ρωτήση κανείς τάχα, μήπως τέτοιος άνθρωπος δεν θα έπρεπε

να θεωρηθή μάλλον για γάιδαρος παρά για άνθρωπος; Εγώ λέω

ηώς δεν ξαίρω τίποτα γιαύτό· δπως καϊ δεν ξαίρω πώς πρέπει να


σκεφθούμε έναν άνθρωπο πού κρεμιέται, η για τα παιδιά, τουςβλάκες καϊ τους παράφρονες.

Δεν απομένει πια παρά να δείξωμε πόσο χρήσιμη είναι ή γνώ-ση αυτής της θεωρίας στη ζωή, και αυτό θα το καταλάβωμε εΰκο-λα από δσα προηγήθηκαν. Ιο είναι χρήσιμη γιατί μας διδάσκει δτιενεργούμε" μόνο με τους ορισμούς του θεοϋ καϊ πώς συμμετέχομεοτή θεία φύση, καϊ αυτό, δσο περισσότερο τέλειες πράξεις κάνομεγνωρίζομε δλο καϊ περισσότερο το θεό. Αυτή λοιπόν ή θεωρία,εκτός από το δτι δίνει άπ' δλες τΙς απόψεις γαλήνη στην ψυχή,έχει ακόμα το πλεονέκτημα να μας διδάσκη σε τΐ συνίσταται ή με-γαλύτερη ευδαιμονία ή μακαριότητα, πώς δηλαδή συνίσταται μόνο•στην γνώση του θεοϋ, καϊ αυτή μας οδηγεί να κάνωμε πράξειςπού τις υπαγορεύουν ή αγάπη καϊ ή ευσέβεια. "Ετσι μαθαίναμεκαθαρά πόσο απομακρύνονται από την αληθινή εκτίμηση Της αρε-τής εκείνοι πού, εξ αιτίας της αρετής τους καϊ των καλών τουςπράξεων, περιμένουν την υπέρτατη ανταμοιβή από το θεό, δπωςκαι για ΐήν πιο σκληρή υπηρέτηση ωσάν ή ϊδια ή αρετή καϊ ή υ-πηρέτηση του θεοϋ να μην ήταν ή ευδαιμονία καϊ ή υπέρτατη ε-λευθερία. 2ο Είναι χρήσιμη γιατί διδάσκει ποια πρέπει να είναι ήστάση μας απέναντι στα πράγματα της τύχης, σ' εκείνα δηλαδήπού δεν είναι στην εξουσία μας, με άλλα λόγια απέναντι στα πρά-γματα πού δεν απορρέουν από την φύση μας, δηλαδή: να περι-μένωμε καϊ να ύπομένωμε με ψυχική ηρεμία, καϊ τις δυο ,δφειςτης τύχης, άφοϋ δλα τα πράγματα απορρέουν από την αιώνια α-πόφαση του θεοϋ με την ϊδια αναγκαιότητα πού απορρέει από τηνουσία του τριγώνου, πώς οί τρεις του γωνίες είναι ϊσες με δύοορθές. 3ο Αυτή ή θεωρία είναι χρήσιμη για την κοινωνική ζωή,γιατί μας διδάσκει να μην έχωμε μίσος, να μην περιφρονούμε κα-νέναν, να μην χλευάζωμε κανέναν, να μην οργιζόμαστε εναντίονκανενός, καϊ να μην φθονούμε κανέναν. Ακόμα, γιατί διδάσκειστον καθένα να αρκείται σε αυτά πού έχει, και να βοηθάη τον πλη-σίον του δχι με γυναικεία συμπόνια Γ) από μεροληψία, ούτε απόδεισιδαιμονία, αλλά με μόνο οδηγό τη λογική, δηλαδή ανάλογαμε το δ,τι απαιτούν ό χρόνος και τα πράγματα, δπως θα δείξω στοτέταρτο μέρος. 4ο Αυτή ή θεωρία είναι ακόμα πολύ χρήσιμη στηνκοινωνική ζωή, γιατί διδάσκει πώς πρέπει να κυβερνώνται καϊ νακατευθύνωνται οί πολίτες, και αυτό δχι για να είναι δούλοι αλλάγια να κάνουν ελεύθερα δ,τι είναι καλύτερο.

Εδώ τελειώνω δσα σκόπευα να πραγματευτώ σ' αυτό το Σχό-λιο, καϊ τελειώνω το δεύτερο αυτό μέρος, δπου πιστεύω πώς έξη-

112 ΗΘΙΚΗ

γησα αρκετά διεξοδικά τη φύση της ανθρώπινης ψυχής, καϊ δσο·τ5 επιτρέπει ή δυσκολία του θέματος, με αρκετή σαφήνεια. Έπί-σης πιστεύω πώς εξέθεσα σ' αυτό ώρισμένες αρχές από τις όποιεςμπορεί κανείς να άντληση πολλά καϊ χρησιμώτατα συμπεράσματαπού είναι απαραίτητο να τα γνωρίζη, δπως θα καταδείξωμε εν μέ-ρει σ' αυτά πού θα ακολουθήσουν.

ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΜΕΡΟΥΣ

Μ Ε Ρ Ο Σ Τ Ρ Ι Τ Ο

ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΑΡΧΗ ΤΩΝ ΠΑΘΩΝ

Οί περισσότεροι από εκείνους πού έγραψαν για τα πάθη καϊγια τον τρόπο της ζωής των ανθρώπων, φαίνονται οάν να πραγ-ματεύτηκαν, δχι για φυσικά πράγματα, πού απορρέουν από τουςκοινούς νόμους της φύσης, άλλα για πράγματα πού βρίσκονται έ-ξω από τη φύση. Πραγματικά, θα έλεγε κανείς πώς νοούν τον άν-θρωπο μέσα στη φύση ως κράτος εν κρατεί. Πιστεύουν, πράγματι,πώς ό άνθρωπος διαταράζει μάλλον την φυσική τάξη παρά πώς τηνακολουθεί, πώς εξουσιάζει απόλυτα τις πράξεις του και πώς προσ-διορίζεται μόνο από τον εαυτό του. Αναζητούν λοιπόν την αιτίατης ανθρώπινης αδυναμίας καϊ αστάθειας, δχι στην κοινή δύναμητης φύσης, αλλά δεν ξαίρω σε ποιο ελάττωμα της ανθρώπινηςφύσης καί, γι' αυτόν τον λόγο, την οίκτείρουν, την χλευάζουν,την περιφρονούν, η, τις περισότερες φορές, την μισούν: οποίοςξαίρει να έπικρίνη πιο εύγλωττα η πιο λεπτόλογα την αδυναμίατης ανθρώπινης ψυχής, θεωρείται θείος. Βέβαια, δεν έλειψαν καϊοί έξοχοι άνδρες (πού ομολογώ πώς οφείλαμε πολλά στον μόχθοκαϊ στην σοφία τους), πού έγραφαν πολλά ωραία πράγματα γιατον σωστό τρόπο οπού να ζουν οί άνθρωποι, καϊ πού έδωσαν στουςθνητούς φρόνιμες συμβουλές, αλλά, δσο για να προσδιορίσουν τηνφύση και τις δυνάμεις των παθών καϊ το τΐ μπορεί να κάνη ή φυ-

(1) Σημ. τ. μτφρ. -— Ή έννοια του πάθους (αΓΓεοΙυ.5) είναι ανάλογος

με την έννοια του συναισθήματος και εμφανίζεται ως μερικώτερη έννοια τηςδιάθεσης (αίϊεοΐίο). "Αλλωστε τα πάθη, ρεΠιΐΓ&αΙίοηεδ Βηίιηί, πολλές φο-

ρές εκφράζονται με τις λέξεις αίΤεοΙιΐδ, βΓΓεοΙίοηεδ ραδδίοηεδ που θεωρούνται

ως συνώνυμες. Αυτό γίνεται στον άγιο Αυγουστίνο. Κατά τον Οοοίεηίιΐδ ή λέξηδίΤεοΙΙίο χρησιμοποιείται για να υποδήλωση είτε μια διάθεση, είτε μια κατά-

σταση, είτε τη μεταβολή ενός οντος, που ή αίτια της είναι εξωτερική η1 εσω-

τερική. Βλ. Λαλάντ, αύτ. σ. 30.

8

114 ΗΘΙΚΗ

χή από την πλευρά της για να τα μετρίαση, κανείς, άπ' δσο ξαίρω,δεν τ6 έχει κάνει. Πραγματικά, ό πολύ διάσημος Καρτέσιος, ανκαΐ παραδέχτηκε την απόλυτη εξουσία της ψυχής πάνω στίς πρά-ξεις της, προσπάθησε, όπως ξαίρω, να εξήγηση τα ανθρώπινα πά-θη με τα πρώτα τους αίτια καΐ να δείξη ταυτόχρονα με ποιόν τρό-πο μπορεί να κυρίαρχη απόλυτα ή ψυχή στα πάθη αλλά, κατά τηνγνώμη μου, δεν έδειξε τίποτε άλλο από την διορατικότητα του με-γάλου πνεύματος του, όπως θα αποδείξω δταν έλθη ή ώρα του.Προς το παρόν θα επανέλθω σ' εκείνους πού προτιμούν να άπεχθά-νωνται ΓΙ να χλευάζουν τα πάθη καϊ τΙς πράξεις των ανθρώπων,παρά να τα γνωρίζουν. Σ' αυτούς, βέβαια, θα φανή καταπληκτικότο δτι επιχειρώ να πραγματευθώ τα ελαττώματα των ανθρώπωνκαΐ τΙς αδυναμίες τους σύμφωνα με την γεωμετρική μέθοδο καΐ τοότι θέλω να αποδείξω με αυστηρούς συλλογισμούς εκείνο πού δενπαύουν να διαδηλώνουν πώς είναι αντίθετο από τον Λόγο, μάταιοκαΐ φρικαλέο. 'Αλλά να γιατί το κάνω. Δεν συμβαίνει τίποτα στηΦύση πού να μπορή να άποδοθη σε ένα ελάττωμα πού ύπάρχει'μέσα της· αυτή, πράγματι, είναι πάντα ή ίδια, ή ισχύς καΐ ή δύνα-μη της είναι παντού ή ϊδια, δηλαδή, οί νόμοι καΐ οί κανόνες τηςΦύσης, σύμφωνα με τους οποίους δλα έρχονται καϊ μεταβαίνουναπό την μια μορφή στην άλλη, είναι παντού οί ϊδιοι· κατά συνέ-πεια, ό σωστός δρόμος για να γνωρίσωμε την φύση των πραγμά-των, οποιαδήποτε καΐ αν είναι αυτά, πρέπει πάλι να είναι έναςκαΐ ό αυτός· δηλαδή ή κατανόηση της με τους καθολικούς νόμουςκαϊ κανόνες της φύσης. Τα πάθη λοιπόν του μίσους, της οργής,του φθόνου κτλ., θεωρούμενα καθ' έαυτά, απορρέουν από την ϊδιααναγκαιότητα και από την ϊδια δύναμη της φύσης, ο"πως τα αλλάιδιαίτερα πράγματα· κατά συνέπεια, ανάγονται σε ώρισμένα αϊτια,από τα όποια καϊ σαφώς κατανοούνται, καϊ έχουν ώρισμένες ίδιό-τητες όμοια άξιες να τΙς γνωρίσωμε δπως καϊ τΙς ιδιότητες ενόςάλλου οποιουδήποτε πράγματος πού καϊ μόνη ή θεώρηση του μαςπροκαλεί ευχαρίστηση, θα πραγματευθώ φυσικά για την φύσητων παθών καϊ για τίς δυνάμεις τους, για την ίσχύ πού έχει επά-νω τους ή ψυχή, ακολουθώντας την ϊδια μέθοδο πού ακολούθησακαϊ στα προηγούμενα μέρη περί θεοϋ καϊ περί ψυχής, καϊ θα ανα-λύσω τίς ανθρώπινες πράξεις καϊ ορέξεις σαν να επρόκειτο γιαγραμμές, για επιφάνειες καϊ για δγκους.


Ι. "Ονομάζω αυτοτελή αιτία (οαιΐ83ΐη αάεςυΒί&πι) εκείνη πού

1ΙΓΡΙ ΠΑΘΩΝ Π5

•μπορούμε να αντιληφθούμε καθαρά καϊ συγκεκριμένα το άποτέ-λι:σμά της άπ' αυτήν καϊ μόνο· ατελή δε ή μερική αιτία ονομάζωΓ κείνη ν πού δεν μπορούμε να γνωρίσωμε το αποτέλεσμα μόνο άπ'«ύτήν.

II. Λέγω δτι ενεργούμε, δταν, μέσα μας ή έξυι από μας, γί-νεται κάτι πού εμείς είμαστε ή αυτοτελής αιτία του, δηλαδή (προηγ.ορισμός) δταν, από μέσα μας ήν έξω από μας, απορρέει από την(μύση μας· αντίθετα, λέγω πώς πάσχαμε δταν συμβαίνει μέσα μαςκάτι, ή απορρέει κάτι από την φύση μας πού μόνο εν μέρει είμα-στε εμείς ή αίτία του.

III. Με πάθη εννοώ τις διαθέσεις του σώματος από τις όποιεςή δύναμη ενέργειας του σώματος μας αυξάνεται η ελαττώνεται,προάγεται ΓΙ παρεμποδίζεται, καϊ μαζί, καϊ οί ιδέες αυτών των πα-θών.

"Οταν μπορούμε να είμαστε ή αυτοτελής αίτία κάποιου πά-θους, τότε με πάθος εννοώ μιαν ενέργεια, σε κάθε άλλη περίπτω-ση, εννοώ το κυρίως πάθος.

Α Ι Τ Η Μ Α Τ Α

Ι. Το ανθρώπινο σώμα μπορεί να πάσχη με διάφορους τρό-πους πού αυξάνουν η ελαττώνουν την δύναμη της ενέργειας τουκαϊ με άλλους πού ούτε αυξάνουν ούτε ελαττώνουν την δύναμητης ενέργειας του.

Αυτό το αϊτημα ή αξίωμα στηρίζεται στο αίτημα 1 καϊ σταλήμματα 5 καϊ 7 πού βρίσκονται μετά το θεώρ. 13, υέρος 2.

II. Το ανθρώπινο σώμα μπορεί να ύποστή πολυάριθμες τρο-ποποιήσεις καϊ ωστόσο να συγκρατη τΙς εντυπώσεις η τα ϊχνη τωναντικειμένων (βλ.-σχετικά μ' αυτό, το αϊτημα 5, μέρος 2) καϊ κα-τά συνέπεια τΙς ίδιες εικόνες των πραγμάτων (για τον ορισμό τους•βλέπε το σχόλιο του θεωρ. 17, μέρος 1).

ΘΕΩΡΗΜΑ 1.

Ή ψυχή μας ως προς ώρισμένα -πράγματα ενεργεί,καϊ πάσχει ως προς αλλά, δηλαδή, έφ' δσον έχει αυτο-τελείς ιδέες, ενεργεί αναγκαία καϊ έφ' δσον έχει ατε-λείς Ιδέες, αναγκαία πάσχει.


Από τΙς ίδέες μιας οποιασδήποτε ανθρώπινης ψυχής, άλλεςι-Ιναι αυτοτελείς καϊ άλλες ελλιπείς καϊ συγκεχυμένες (Σχόλιο

116 ΗΘΙΚΗ

2 του θεωρ. 40, μέρος 2). Οι ίδέες πού είναι αυτοτελείς μέσα στηνψυχή ενός άνθρωπου είναι αυτοτελείς καί μέσα στον θεό, έφ' ό-σον αυτός αποτελεί την ουσία αυτής της ψυχής (πόρισμα του θεωρ,11, μέρος 1)· καί εκείνες πού είναι ατελείς στην ψυχή είναι αυ-τοτελείς μέσα στον θεό (το ϊδιο πόρισμα) δχι μόνο γιατί αποτελείτην ούοία αυτής της ψυχής, αλλά καϊ γιατί περιέχει ταυτόχροναμέσα του καί τΙς ψυχές δλλων πραγμάτων. Ακόμα, από μιαν δε-δομένη ίδέα πρέπει αναγκαία να προκύπτη έ*να αποτέλεσμα (θεώρ.36, μέρος 1), καί αύτοΰ του αποτελέσματος ό θεός είναι ή αυτο-τελής αίτία του (όρ. 1) δχι καθ' δσον είναι άπειρος, αλλά καθ' δ-σον τον θεωρούμε δτι πάσχει από την υποτιθέμενη δεδομένη ίδέα(θεώρ. 9, μέρος 2). "Ας ύποθέσωμε τώρα δνα αποτέλεσμα πού αί-τία του είναι ό θεός έφ' δσον πάσχει από μιαν ίδέα πού είναι αυ-τοτελής μέσα στην ψυχή κάποιου· αυτού του αποτελέσματος ή αυ-τοτελής αίτία είναι ή ϊδια αυτή ψυχή (πόρισμα του θεα>ρ. 11, μέρος2). "Ωστε λοιπόν ή ψυχή μας (ορισμός 2), έφ' δσον έχει αυτοτε-λείς ίδέες, ενεργεί αναγκαία σε ώρισμένα πράγματα· καί αυτό ή-ταν το πρώτο σημείο. "Αλλωστε, για κάθε τι πού απορρέει αναγ-καία από μιαν ίδέα πού είναι αυτοτελής μέσα στον θεό, 8χι έφ'δσον έχει μέσα του την ψυχή ενός ώρισμένου ανθρώπου μόνο, αλ-λά, μαζί μ' αυτήν καί την ψυχή 8λλων πραγμάτων, ή ψυχή αύτοΰτου ανθρώπου δεν είναι ή αυτοτελής, αλλά μόνο ή μερική αίτίατης (ϊδιο πόρισμα του θεωρ. 11, μέρος 2), καί κατά συνέπεια (όρ.2) ή ψυχή, έφ' δσον έχει ατελείς ίδέες, είναι αναγκαία παθητικήσε ώρισμένα πράγματα καί αυτό είναι το δεύτερο σημείο. "Ωστε·λοιπόν ή ψυχή μας κτλ. Ο.Ε.Δ.

Π Ο Ρ Ι 2 Μ Α

Άπ' αυτό συνάγεται πώς ή ψυχή υπόκειται σε τόσο περισσό-τερα πάθη δσο περισσότερες ατελείς ίδέες Έχει. Καί, αντίθετα, ε-νεργεί τόσο περισσότερο δσο περισσότερες αυτοτελείς ίδέες έχει..

ΘΕΩΡΗΜΑ 2.

Οΰτε το Σώμα μπορεί να προσδιορίση την ψυχήστο σκέπτεσθαι, οΰτε ή ψυχή το Σώμα στην κίνηση ήστην αδράνεια τ) να είναι, δ,τιδήποτε άλλο, (αν ύπάρχητίποτε άλλο).


"Ολοι οί τρόποι του σκέπτεσθαι έχουν για αίτία τον θεό καθ-όσον, αυτός είναι σκεπτόμενο πράγμα, καί 6χι καθόσον εξηγείται

ΜΕΡΙ ΠΑΘΩΝ 117

<Ίπό ένα θλλο κατηγόρημα (θεώρ. β μέρος 2)·. δεν είναι &να σω-μα καί αυτό είναι το πρώτο σημείο. Ακόμα, ή κίνηση καί ή αδρά-νεια του σώματος πρέπει να προέρχωνται από έ"να άλλο σώμα πού£χει εξ ϊσου προσδιοριστεί ως προς την κίνηση καί την αδράνεια<Ίπό ένα άλλο καί, κατ' απόλυτο λόγο, κάθε τι πού συμβαίνει σε 8-να σώμα πρέπει να προήλθε από τον θεό έφ' δσον τον θεωρούμεότι πάσχει από 2ναν τρόπο της έκτασης καί δχι από έναν τρόποτου σκέπτεσθαι (ϊδιο θεωρ. 6, μέρος 2). Δηλαδή: δεν μπορεί ναπροέρχεται από την ψυχή πού (θεώρ. 11, μέρος 2) εϊναι ένας τρό-πος του σκέπτεσθαι· καί αυτό είναι το δεύτερο σημείο. "Ωστε λοι-πόν, οΰτε το Σώμα, κτλ. Ο.Ε.Δ.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

Αυτά πού προηγήθηκαν μπορούν να εννοηθούν σαφέστερα μεεκείνα πού είπαμε στο σχόλιο του θεωρήματος 7, μέρος 2, δηλα-δή πώς ή ψυχή καί το σώμα είναι έ"να καί το αυτό πράγμα, πού νο-είται άλλοτε με το κατηγόρημα της σκέψης καί άλλοτε με το κα-τηγόρημα της έκτασης. Καί γι" αυτό συνάγεται δτι ή τάξη η ή αλ-ληλουχία των πραγμάτων εϊναι ή ϊδια, εϊτε με το έ\'α εϊτε με τοάλλο κατηγόρημα νοηθή ή φύση καί συνεπώς, πώς ή τάξη τωνενεργημάτων καί των παθών του Σώματός μας συμπίπτει από τηνφύση της με την τάξη των ενεργημάτων καί των παθών της ψυ-χής. Αυτό γίνεται ακόμα φανερό καί από τον τρόπο πού αποδείξα-με το θεώρημα 12, μέρος 2, αν καί ή φύση των πραγμάτων δεν μαςεπιτρέπει να άμφιδάλλωμε γι' αυτό το ζήτημα, νομίζω ώστόοο πώςαν δεν δώσω μια πειραματική επαλήθευση, δύσκολα θα πεισθούνοί άνθρωποι να εξετάσουν απροκατάληπτα αυτό το σημείο γιατί,ιόοο μεγάλη είναι ή πεποίθηση τους πώς το σώμα βλλοτε κινείταικαί άλλοτε σταματάει με μόνη την απόφαση της ψυχής, καί πώςκάνει £να σωρό πράξεις πού εξαρτώνται μόνο από την 6ούληοητης ψυχής καϊ από την τέχνη της για το σκέπτεσθαι. Κανένας, εϊ-ναι αλήθεια, δεν έχει προσδιορίσει ως τώρα τΐ μπορεί το σώμα, δη-λαδή ή πείρα δεν έχει διδάξει σε κανέναν ως τώρα τΐ μπορεί νακάνη το σώμα μόνο δια των νόμων της φύσης θεωρούμενης μόνοως σωματικής, καί τί δεν μπορεί να κάνη δ.ν δεν προοδιοριαυή απότην ψυχή.

Καν,ένας, πράγματι, δεν γνωρίζει τόσο ακριβώς την υφή τουΣώματος ώστε να μπορεί να εξήγηση δλες τΙς λειτουργίες του, γιανα μην μιλήσωμε ποτέ για κείνο πού τόσες φορές παρατηρούμε σταζώα καί πού ξεπερνάει πολύ την ανθρώπινη σοφία, καί γι' αυτά

1 18 ΗΘΙΚΙ-ί

πού κάνουν πολύ συχνά οί υπνοβάτες στον ί5πνο τους καϊ που δενθα τολμούσαν να τα κάνουν στο ξύπνιο τους, καϊ αυτό δείχνει αρ-κετά καλά πώς το σώμα μπορεί, μόνο από τους νόμους της φύσηςτου, να κάνη πολλά πράγματα πού προξενούν κατάπληξη στη ψυ-χή του. Κανένας, άλλωστε, δεν ξαίρει υπό ποιες προϋποθέσεις καϊμε ποια μέσα κινεί ή ψυχή το σώμα, ούτε πόσους βαθμούς κίνησης·μπορεί να του προσδώση καϊ με τΐ ταχύτητα μπορεί να το κίνηση,Καϊ αυτό έχει για αποτέλεσμα ώστε οί άνθρωποι, δτον λένε πώς τ>μια η* ή άλλη πράξη του σώματος προέρχεται από την ψυχή, πούκυριαρχεί στο σώμα, δεν ξαίρουν τΐ λένε καΐ δεν κάνουν τίποτεάλλο παρά να ομολογούν με ειδική φρασεολογία την άγνοια τους·

για την αληθινή αιτία μιας πράξης πού δεν διεγείρει μέσα τους τηνέκπληξη. Άλλα, θα πη κανείς, είτε ξαίρομε εϊτε αγνοούμε με ποιαμέσα κινεί ή ψυχή το σώμα, ωστόσο ξαίρομε, από την πείρα, πώςτο σώμα θα ή"ταν αδρανές ά"ν ή ανθρώπινη ψυχή ήταν ανίκανη να·σκέπτεται. "Ομοια ξαίρομε από την πείρα, πώς εξαρτάται μόνο άπ'τη ψυχή να μιλάη η να σωπαίνη καί πολλά άλλα πράγματα πούνομίζαμε έτσι πώς εξαρτώνται από την απόφαση της ψυχής. Άλ-λα, δσον άφορα το πρώτο επιχείρημα, ρωτώ εκείνους πού επικα-λούνται την πείρα, 9ν αυτή δεν μας διδάσκη επίσης πώς αν το σώ-μα είναι από την πλευρά του αδρανές, μήπως και ή ψυχή δεν εί-ναι ταυτόχρονα ανίκανη να σκέπτεται; "Οταν το σώμα βρίσκεταισε αδράνεια κατά την διάρκεια του ύπνου, ή ψυχή είναι κι' αύτη

αποκοιμισμένη μαζί του καϊ δεν έχει την δύναμη να σκέπτεται δ-πως κατά την εγρήγορση. "Ολοι επίσης, πιστεύω, ξαίρουν από πεί-ρα πώς ή ψυχή δεν είναι πάντα εξ ίσου ικανή να σκέπτεται γιατο ίδιο αντικείμενο, καϊ πώς ανάλογα με την ικανότητα του Σώμα-τος να διεγείρη στον εαυτό του την εικόνα του ενός ή του άλλουαντικειμένου, τόσο καϊ ή ψυχή είναι ίκανώτερη να θεώρηση το έναΐ) το άλλο αντικείμενο, θα πή ϊσως κανείς πώς είναι αδύνατο ναόντλήσωμε μόνο από τους νόμους της Φύσης, θεωρούμενης μόνοως σωματικής, τα αϊτια των οικοδομημάτων, των έργων ζωγραφι-κής καϊ των άλλων, παρομοίων πραγμάτων, πού γίνονται μόνο μετην τέχνη του ανθρώπου, καϊ πώς το ανθρώπινο Σώμα, αν προσ-διωριζόταν και όδηγιώταν από την ψυχή, δεν θα είχε τη δύναμηνα οικοδόμηση έναν ναό; "Εδειξα ήδη πώς δεν ξαίρομε τϊ μπορείνα κάνει το Σώμα η τι μπορεί να συναχθή μόνο από την θεώρησητης δικής του φύσης και πώς, πολύ συχνά, όπως μας αναγκάζει ναπαραδεχθούμε ή πείρα, μόνο οί νόμοι της Φύσης μπορούν να κά-νουν κάτι πού σωστά δεν θα πιστεύωμε πώς θα μπορούσε να γίνει

1ΙΚΡΙ ΠΑΘΩΝ 119

χιηρίς την καθοδήγηση της ψυχής. "Οπως, παραδείγματος χάριν,οί πράξεις των υπνοβατών κατά τον ύπνο τους, πού προξενούνκατάπληξη και στους ίδιους όταν είναι ξύπνιοι. Σ' ούτό το παρά-δειγμα προσθέτω καϊ αυτήν την κατασκευή του ανθρώπινου Σώ-ματος πού ξεπερνάει πολύ σε τέχνη, για να μην πω τίποτα εδώ<Ίπό δσα έδειξα παραπάνω, πώς δηλαδή από την φύση, θεωρούμε-νη υπό οποιοδήποτε κατηγόρημα, απορρέει μια απειρία πραγμά-των. "Οσον άφορα, τώρα, το δεύτερο επιχείρημα, βέβαια, οί υπο-θέσεις των ανθρώπων θα βρίσκονταν σε πολύ καλύτερο σημείο ανίξαρτιώταν εξ ϊσου από τους ανθρώπους τόσο το να σωπαίνουν

όσο και το να μιλούν, αλλά, δπως έχει δείξει με το παραπάνω ήπείρα, τίποτα δεν εξαρτάται λιγώτερο από τους ανθρώπους δσο τονα κρατούν τη γλώσσα τους, καϊ δεν υπάρχει τίποτα πού να μπο·ρουν να κάνουν λιγώτερο δσο το να συγκρατούν τΙς ορέξεις τους·καϊ γι' αυτόν το λόγο οί περισσότεροι πιστεύουν πώς ή ελευθερίατων πράξεων μας υπάρχει μονάχα σε πράγματα πού επιθυμούμε6χι πολύ έντονα, γιατί ή δρεξή μας γι' αυτά μπορεί εύκολα να πε-ριστολή από την ανάμνηση κάποιου άλλου πράγματος πού θυμό-μαστε συχνότερα, ενώ δεν είμαστε καθόλου ελεύθεροι όταν πρό-κειται για πράγματα πού επιθυμούμε με έντονο πάθος και δεν μπο-ρεί να τα καταπραΰνη ή ανάμνηση ενός άλλου πράγματος. *Ανώοτόσο δεν ήξαιραν από την πείρα πώς πάμπολλες φορές μετανοιώ-νομε για τΙς πράξεις μας καϊ πώς συχνά, όταν κυριευόμαστε απόαντίθετα πάθη, βλέπομε το καλύτερο και κάνομε το χειρότερο, τί-ποτε δεν θα τους εμπόδιζε να πιστεύουν πώς όλες μας οί πράξειςείναι ελεύθερες. "Ετσι ένα μικρό παιδί πιστεύει πώς ελεύθερα ο-ρέγεται το γάλα, ένα οργισμένο αγόρι την εκδίκηση και ένας δει-λός την φυγή. Ακόμα, ένας μεθυσμένος πιστεύει πώς λέει από ε-λεύθερη απόφαση της ψυχής του, πράγματα πού, δταν είναι νηφά-

λιος, θα ήθελε να τα είχε αποσιώπηση. "Ομοια ό παραληρών, ήφλύαρη γυναίκα, το παιδί καϊ πολλά άλλα παρόμοια άτομα πιοτεύουν δτι μιλοΰν από ελεύθερη απόφαση της ψυχής τους, ενώστην πραγματικότητα δεν μπορούν να συγκρατήσουν την άρμη πού£χουν για να μιλούν ή πείρα λοιπόν καϊ ή λογική μας δείχνουνκαθαρά πώς οί άνθρωποι νομίζουν τον εαυτό τους ελεύθερο μόνοεπειδή έχουν συνείδηση για τις πράξεις τους καϊ όγνοοϋν τΙς αι-τίες από τΙς όποιες προσδιορίζονται, καί, ακόμα, πώς οί αποφάσειςτης ψυχής δεν είναι τίποτε άλλο από τις ϊδιες τις ορέξεις καί ποι-κίλλουν ανάλογα με τις διάφορες διαθέσεις του Σώματος. Καθέ-νας, πράγματι, τα κυβερνάει δλα σύμφωνα μέ'τό συναίσθημα του,

120 ΗΘΙΚΗ ΠΕΡΙ ΠΑΘΩΝ 121

καί ακόμα, εκείνοι πού κυβερνιούνται από αντίθετα συναισθήματαδεν ξαίρουν τί θέλουν. "Οσο για κείνους πού είναι χωρίς πάθη,αυτούς τους ωθεί ή παραμικρή αφορμή προς την μια μεριά ϊ| τηνάλλη.

"Ολα αυτά, βέβαια, δείχνουν καθαρά πώς τόσο ή απόφαση δσοκαί οι ορέξεις της ψυχής, καθώς καί ό προσδιορισμός του σώμα-τος είναι από την φύση τους πράγματα ταυτόχρονα. Γ] μάλλον εί-ναι ένα καί το αυτό πράγμα πού το όνομάζομε απόφαση δταν θεω-ρείται υπό το κατηγόρημα της σκέψης καί εξηγείται από αυτό, καίπροσδιορισμό δταν θεωρείται υπό το κατηγόρημα της ε"κτασης καίσυνάγεται από τους νόμους της κίνησης καί της αδράνειας· αλλάαυτό θα το δοϋμε σαφέστερα με αυτά πού θα εκθέσω παρακάτω.θα ήθελα, πράγματι, να προσέξουν οί αναγνώστες ιδιαίτερα αυτάπού θα πω: δεν μπορούμε τίποτα να κάνωμε από απόφαση της ψυ-χής δταν δεν έχωμε πρώτα την ανάμνηση του. Παραδείγματος χά-ριν, δεν μπορούμε να ποϋμε μια λέξη δν δεν την θυμώμαοτε. "Ο-ταν ωστόσο όνειρευώμαστε πώς μιλούμε, νομίζαμε πώς μιλούμε μό-νο από απόψεως της ψυχής, καί δμως δεν μιλούμε ή καί Λν μιλού-με, το κάνομε από μιαν αυθόρμητη κίνηση του σώματος. Όνει-ρευόμαστε επίσης πώς κρύβομε ώρισμένα πράγματα οπό τους αν-θρώπους, καί το κάνομε από την ϊδια εκείνη απόφαση της ψυχήςδυνάμει της οποίας αποσιωπούμε αυτά πού ξαίρομε στη διάρκειατης εγρήγορσης μας. Τέλος ονειρευόμαστε πώς κάνομε από από-φαση της ψυχής εκείνο πού δεν αποτολμούμε δταν είμαστε ξύ-πνιοι, θα ήθελα, λοιπόν να ήξαιρα, μήπως υπάρχουν δυο λογιώναποφάσεις, οί φανταστικές καί οί ελεύθερες· καί, δν δεν θέλωμενα φθάσωμε ως αυτό το σημείο παραλογισμού, θα πρέπει αναγκαίανα παραδεχτούμε πώς αυτή ή απόφαση της ψυχής, πού την νομί-ζομε ελεύθερη, δεν είναι τίποτε άλλο παρά ή βεβαίοιοη πού περι-κλείνεται μέσα στην ιδέα, έφ' δσον είναι ιδέα (6λ. θεώρημα 49,μέρος 2). Καί έτσι αυτές οί αποφάσεις σχηματίζονται μέσα στηνψυχή με την ϊδια αναγκαιότητα πού σχηματίζονται καί οί ιδέες τωνπραγμάτων πού υπάρχουν ενεργώς. Εκείνοι λοιπόν πού νομίζουνπώς μιλούν, ή πώς σωπαίνουν, η πώς κάνουν μιαν οποιαδήποτεπράξη, από μιαν ελεύθερη απόφαση της ψυχής, ονειρεύονται μεανοικτά τα μάτια.

ΘΕΩΡΗΜΑ 3.

Οί πράξεις της ψυχής προέρχονται μόνο από τις

αυτοτελείς ιδέες" τα πάθη εξαρτώνται μόνο από τΙς ά-τελεΐς ιδέες.


Εκείνο πού αποτελεί πρώτιστα την ουσία της ψυχής δεν είναιτίποτε άλλο από την ιδέα ενός Σώματος πού υπάρχει ενεργώς(θεώρ. 11 καί 13, μέρος 2) καί αυτή ή ίδέα (θεώρ. 15 μέρος 2) α-

ποτελείται από πολλές δΧλες πού δλλες είναι αυτοτελείς (πόρι-σμα του θεωρήματος 38, μέρος 2), καί άλλες ατελείς (πόρισμα τουθεώρ. 29, μέρος 2). Κάθε πράγμα λοιπόν πού απορρέει από την φύ-ση της ψυχής καί πού ή ψυχή είναι ή εγγύς αιτία από την οποία•αυτό το πράγμα πρέπει να νοηθη, απορρέει αναγκαία από μιαν αυ-τοτελή ϊ) ατελή ίδέα. Άλλα, έφ' δσον ή ψυχή έχει ατελείς ίδέες(θεώρ. 1), είναι αναγκαία παθητική· ώστε οί ενέργειες της ψυχήςαπορρέουν μόνο από τίς αυτοτελείς ίδέες καί, γι' αότόν τον λόγο,ή ψυχή πάσχει μονάχα γιατί έχει ατελείς Ιδέες.

Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Βλέπομε λοιπόν πώς τα πάθη δεν αναφέρονται στην ψυχήπαρά μονάχα έφ' δσον αυτή έχει κάτι πού περιέχει μιαν δρνηση,δηλαδή έφ' δσον την θεωρούμε ως δνα μέρος της Φύσης πού δενμπορεί να γίνη σαφώς καί συγκεκριμένα αντιληπτό καθ' εαυτό,χωρίς τα σλλα μέρη, καί θα μπορούσα, με τον ίδιο συλλογισμό, ναδείξω πώς τα πάθη αναφέρονται στα Ιδιαίτερα πράγματα με τονίδιο τρόπο πού αναφέρονται καί στην ψυχή καί δεν μπορούν ναγίνουν αντιληπτά υπό άλλους δρους· αλλά εδώ ό σκοπός μου είναινα πραγματευτώ μόνο για την ανθρώπινη ψυχή.

ΘΕΩΡΗΜΑ 4.

Κανένα πράγμα δεν μπορεί να καταστραφή άλλοιως,παρά μόνο από εξωτερική αιτία.


Αυτό το θεώρημα είναι αυτονόητο, γιατί ό ορισμός ενός όποι-•ουδήποτε πράγματος βεβαιώνει, αλλά δεν αρνείται την ουσία αύ-τοΰ του πράγματος· δηλαδή, θέτει, άλλα δεν αφαιρεί την ουσίατου πράγματος. "Οσο λοιπόν αποβλέπαμε μόνο στο πράγμα, καθ'

122 ΗΘΙΚΗ

εαυτό καϊ δχι στα εξωτερικά αίτια, δεν θα μπορούμε να 6ροϋμε τί-ποτα σ' αυτό πού να μπορή να το προσδιορίση.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 5.

Δύο πράγματα είναι αντίθετα κατά το δτι δεν μπο-

ροΟν να συνυπάρξουν στο ίδιο υποκείμενο, έφ' δσόν το

ένα μπορεί να καταστρέψη το άλλο.


"Αν πράγματι μπορούσαν να συναρμοστούν μεταξύ τους η να·βρίσκωνται ταυτόχρονα στο ίδιο υποκείμενο, θα μπορούσε να είναιδεδομένο σ' αυτό υποκείμενο κάτι πού θό είχε την δύναμη να το1

καταοτρέφη, πράγμα (προηγ. θεώρ.) παράλογο. Δυο πράγματαλοιπόν πού, κ.τ.λ. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 6.

Κάθε πράγμα, έφ' όσον εξαρτάται άπ' αυτό, τείνει

να έμμένη στο είναι του.


Πράγματι, τα ιδιαίτερα πράγματα είναι τρόποι μί: τους οποί-ους εκφράζονται τα κατηγορήματα του θεοϋ με 6έ6αιο καϊ κα-θωρισμένο τρόπο (πόρισμα του θεωρ. 25, μέρ. 1), δηλαδή (θεώρ.34, μέρος 1) πράγματα πού εκφράζουν την δύναμη του4θεοϋ, δια-της οποίας υπάρχει καϊ ενεργεί με βέβαιο καϊ καθωρισμένο τρόπο,καϊ κανένα πράγμα δεν έχει μέσα του τίποτα από το όποιο να μπο-ρη να καταστραφη, δηλαδή πού να άφαιρή την ύπαρξη του (θεωρ..4)· αλλά, αντίθετα, εναντιώνεται σε κάθε τι πού μπορεί να του α-φαίρεση την ύπαρξη του (προηγ. θεώρ.)· καϊ έτσι, έφ' δσον μπο-ρεί καϊ εξαρτάται άπ' αυτό, προσπαθεί να έμμείνη στο είναι του.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 7.

"Η προσπάθεια οπού κάθε πράγμα προσπαθεί να έμ-

μείνη στο είναι του δεν είναι τίποτα άλλο εκτός από τηνενεργό ουσία αύτοΰ του πράγματος.


Από την υποτιθέμενη δεδομένη ουσία ενός οποιουδήποτε πρά--

ΠΕΡΙ ΠΑΘΩΝ 123

γματος απορρέει αναγκαία κάτι (θεώρ. 36, μέρ. 1), καϊ τα πράγμα-τα δεν μπορούν να κάνουν τίποτε άλλο από εκείνο πού απορρέειαπό την προσδιωρισμένη φύση τους (θεώρ. 29, μέρος 1)· ώστε λοι-πόν, ή δύναμη ενός οποιουδήποτε πράγματος, η ή προσπάθεια διατης οποίας, εϊτε μόνο τρυ είτε με άλλα πράγματα, κάνει η" προσπα-θεί να κάνη, δηλαδή (θεώρ. 6, μέρος 3) ή δύναμη ή η προσπάθειαοπού επιχειρεί να έμμείνη στο είναι του, δεν είναι τίποτε άλλοεκτός από την ίδια την δεδομένη η* ενεργό αιτία του πράγματος.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 8.

Ή προσπάθεια δπου κάθε πράγμα επιδιώκει να έμ-μείνη στο είναι του, δεν περικλείνει κανέναν πεπερασμέ-

νο χρόνο, άλλα έναν αόριστο χρόνο.


"Αν, πράγματι, περιέκλεινε έναν περιωρισμένο χρόνο πού νακαθώριζε την διάρκεια του πράγματος, θα απόρρεε οπό μόνη τηδύναμη δια της οποίας υπάρχει το πράγμα· υστέρα από αυτόν τονπεριωρισμένο χρόνο το πράγμα δεν θα μπορούσε να ύπάρχη άλ!λάθα έπρεπε να καταστραφη· δμως, αυτό (θεώρ. 4) ρίναι παράλογο·ώστε, ή προσπάθεια δια της οποίας υπάρχει το πράγμα, δεν περι-λαμβάνει κανέναν καθωρισμένο χρόνο- άλλα αντίθετα, άφοϋ(θεώρ. 4) αν δεν καταστροφή από κανένα εξωτερικό αίτιο, θα ε-ξακολούθηση να ύπάρχη από την ίδια δύναμη δπου υπάρχει τώρα,αυτή ή προσπάθεια περικλείνει έναν απεριόριστο χρόνο.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 9.

Ή ψυχή, έφ' δσον έχει σαφείς και συγκεκριμένες Ι-

δέες, και επίσης έφ' δσον έχει και συγκεχυμένες Ιδέες,

προσπαθεί να έμμένη στο εΤναι της έπ' άπειρον και έχεισυνείδηση για την προσπάθεια της.


Ή ουσία της ψυχής αποτελείται από αυτοτελείς και ατελείςιδέες (όπως δείξαμε στο θεώρ. 3)· κατά συνέπεια (θεώρ. 7), προσ-παθεί να έμμείνη στο είναι της έφ' δσον έχει τις μεν, αλλά καϊ τιςδε καϊ αυτό (θεώρ. 8) για άπειρη διάρκεια. Άφοΰ, άλλωστε, ή φυ-

:ΐ24 ΗΘΙΚΗ

χή (θεώρ. 23, μέρος 2), δια των ίδεών των παθών του Σώματος,έχει αναγκαία συνείδηση του έαυτοϋ της, έχει επίσης (θεώρ. 7)•συνείδηση καϊ για την προσπάθεια της. Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Αυτή ή προσπάθεια, δταν αναφέρεται μόνο στην ψυχή, ονο-μάζεται Βούληση· αλλά, δταν αναφέρεται ταυτόχρονα στην ψυχήκαΐ στο σώμα, ονομάζεται "Ορεξη· έτσι ή δρεξη δεν είναι τίποτεάλλο από την ϊδια την ουσία του ανθρώπου, πού από την φύση τηςαπορρέει αναγκαία εκείνο πού χρησιμεύει για την διατήρηση του·καΐ έτσι ό άνθρωπος προσδιορίζεται για να: το εκτέλεση. Ακόμαδεν υπάρχει καμμιά διαφορά ανάμεσα στην "Ορεξη καϊ στην Επι-θυμία. Έκτος από το ότι ή επιθυμία αναφέρεται γενικά στους αν-θρώπους καϊ γι' αυτόν -τον λόγο μπορεί να όρισθή- ως έξης: Επι-θυμία είναι ή ενσυνείδητη δρεξη. Άπ' δλα λοιπόν αυτά συνάγε-ται δτι δεν προσπαθούμε για τίποτε, δεν θέλομε, ούτε ορεγόμα-στε, ούτε επιθυμούμε κανένα πράγμα, γιατί το κρίνομε καλό· αλ-λά, αντίθετα, κρίνομε πώς ένα πράγμα είναι καλό γιατί κάνομεπροσπάθειες προς αυτό, το θέλομε, το ορεγόμαστε, το επιθυμούμε.

ΘΕΩΡΗΜΑ 10.

Μια Ιδέα πού αποκλείει την ύπαρξη του Σώματόςμας δεν μπορεί να είναι δεδομένη στην ψυχή, αλλά τηςείναι αντίθετη.


Εκείνο πού μπορεί να καταστρέφη το Σώμα μας, δεν μπορείνα είναι δεδομένο μέσα σ' αυτό (θεώρ. 5), καϊ ή ιδέα αύτοΰ τουπράγματος δεν μπορεί να είναι δεδομένη στον θεό. έφ' όσον αυ-τός έχει την ιδέα του Σώματός μας (πόρισμα του θεώρ. 9, μέρος2)· δηλαδή (θεώρ. 11 καΐ 13, μέρος 2) ή ίδέα αύτοϋ του πράγμα-τος δεν μπορεί να είναι δεδομένη μέσα στην ψυχή μας· αλλά, αν-τίθετα, άφοϋ (θεώρ. 11 καϊ 13, μέρος 2) εκείνο πού αποτελεί πρώ-τιστα την ουσία της ψυχής μας είναι ή ιδέα του σώματος πού υ-πάρχει ενεργώς, το πρώτιστο καϊ το κυριώτερο στην ψυχή μας εί-ναι μια προσπάθεια (θεώρ. 7) για να βεβαιώσωμε την ύπαρξη τουΣώματός μας καϊ έτσι μια ίδέα πού αρνείται την ύπαρξη του Σώ-ματός μας είναι αντίθετη προς την ψυχή μας, κ.τ.λ.

Ο.Ε.Δ.

ΠΕΡΙ ΠΑΘΩΝ 125.

ΘΕΩΡΗΜΑ 11.

"Αν ένα πράγμα αυξάνεται ή ελαττώνεται, ύποδοη-θεΐ τ) εμποδίζει την δύναμη της ενέργειας του Σώματόςμας, ή Ιδέα αύτοΰ του πράγματος αυξάνει ΐ\ ελαττώνει,ύποδοηθεΐ η* παρεμποδίζει την δύναμη της ψυχής μας.


Αυτό το θεώρημα είναι προφανές από το θεώρημα 7, μέρος 2^ίΐ καϊ από το θεώρημα 14, μέρος 2.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

Είδαμε λοιπόν πώς ή ψυχή υπόκειται, δταν πάσχη, σε μεγάλες·μεταβολές καϊ άλλοτε μεταβαίνει προς μεγαλύτερη και άλλοτεπρος μικρότερη τελειότητα καϊ αυτά τα πάθη μας έξηγοϋν τα συ-ναισθήματα της Χαράς καϊ της Λύπης. Με Χαρά, λοιπόν, θα εννοώστο εξής, ένα συναίσθημα οπού ή χαρά μεταβαίνει σε μιαν μεγα-λύτερη τελειότητα καϊ με Λύπη, ένα συναίσθημα δπου μεταβαίνεισε μιαν μικρότερη τελειότητα. Ακόμα, ονομάζω το συναίσθημα της'χαρας, δταν αναφέρεται ταυτόχρονα καϊ στην Ψυχή ενός Σώμα-τος, γαργαλισμό η ιλαρότητα4 καϊ το συναίσθημα της Λύπης, οδύ-νη ή' μελαγχολία. Πρέπει ωστόσο να τονίσωμε πώς ό Γαργαλισμόςη ή Όδύνη αναφέρονται στον άνθρωπο, δταν ένα μέρος του πά-σχει περισσότερο από τα άλλα, ενώ ή Ιλαρότητα καϊ ή Μελαγχο-λία δταν πάσχουν δλα τα μέρη του. Για την Επιθυμία εξήγησα τϊείναι στο Σχόλιο του θεωρήματος 9, καϊ δεν αναγνωρίζω κανέναάλλο πρωταρχικό πάθος έκτος από αυτά τα τρία: θα δείξω εν συ-νεχεία πώς και τα άλλα γεννιώνται άπ' αυτά τα τρία. Προτού, ω-στόσο, συνεχίσω, καλό μου φαίνεται να εξηγήσω εδώ ευρύτερα τοθεώρημα 10 αύτοϋ του Μέρους, για να μπορέσουν ο! αναγνώστεςνα γνωρίσουν καλύτερα με ποια προϋπόθεση μια ίδέα είναι αντί-θετη από μιαν άλλη.

Σ το Σχόλιο του θεωρήματος 17, Μέρος 2, δείξαμε πώς ή ίδέαπού αποτελεί την ουσία της ψυχής περικλείνει την ύπαρξη τουΣώματος δσο καιρό υπάρχει αυτό το Σώμα. Ακόμα, από δσα δεί-ξαμε στο Πόρισμα καϊ στο σχόλιο του θεωρήματος 3, μέρος 2, συ-νάγεται πώς ή παρούσα ύπαρξη της ψυχής μας εξαρτάται μόνο·από το δτι ή ψυχή περικλείνει την ενεργό ύπαρξη του Σώματόςμας. Δείξαμε τέλος πως ή δύναμη της ψυχής δια της οποίας φαν-τάζεται καϊ θυμάται τα πράγματα, εξαρτάται καϊ από το δτι (θεώρ.17 καϊ 18, μέρ. 2, με το Σχόλιό της) περικλείνει την ενεργό ΰ-

126 ΗΘΙΚΗ

ίιαρξη του Σώματος. Και άπ' αύτοϋ συνάγεται πώς ϋ παρούσα ύ-παρξη της φυχίίς καϊ ή δύναμη της να φαντάζεται καταργούνταιμόλις πάψει ή ψυχή να βεβαιώνη την παρούσα ΰπαρξη του Σώ-ματος, αλλά ή αίτία πού κάνει την ψυχή να βεβαιώνη αυτήν τηνύπαρξη του Σώματος, δεν μπορεί να είναι ή ίδια ή ψυχή (θεωρ.4), αλλά αυτέ καϊ το δτι κάνει να ύπάρχη το Σώμα. Γιατί (θεώρ.β, μέρος 2), ή αίτία πού ή ψυχή βεβαιώνει την Οπαρξη του Σώμα-τος, δεν είναι το δτι το Σώμα έχει αρχίσει να ύπάρχη. "Ετσι γιατον ϊδιο λόγο, καϊ αυτή δεν σταματάει να βεβαιώνη την \"παρξητου Σώματος επειδή κάνει να ύπάρχη το Σώμα· αλλά (θεώρ. 8μέρος 2) αυτό προέρχεται από μιαν άλλη ιδέα πού αποκλείει την

,παρούσα ύπαρξη του Σώματός μας καϊ συνεπώς καϊ την ύπαρξητης ψυχής μας καϊ πού έτσι είναι αντίθετη από την ίδέα πού απο-τελεί την ουσία της ψυχής μας.

ΘΕΩΡΗΜΑ 12.

"Η ψυχή, δσο μπορεί, προσπαθεί να φαντασθη εκεί-νο πού αυξάνει ή ύποδοηθεΐ την δύναμη ενεργείας τουΣώματος.


"Οσο το ανθρώπινο Σώμα πάσχει σε τρόπο πού να περικλεί-σει την φύση ενός εξωτερικού σώματος, ή ανθρώπινη ψυχή θεω-ρεί αυτό το ϊδιο το Σώμα ως παρόν (θεώρ. 17, μέρος 2), καϊ κατάσυνέπεια (θεώρ. 7, μέρος 2) δσον καιρό θεαιρεϊ έ"να εξωτερικό σώ-μα ως παρόν, δηλαδή το φαντάζεται (ϊδιο θεώρ. 17, Σχόλιο), το•ανθρώπινο Σώμα πάσχει σε τρόπο πού περικλείνει την φύση αύ-τοΰ του ϊδιου εξωτερικού σώματος. "Οσο λοιπόν ή ψυχή φαντάζε-ται εκείνο πού αυξάνει ή ύποβοηθεΐ την δύναμη ενεργείας τουΣώματός μας, το Σώμα πάσχει από τρόπους του είναι πού αυξά-νουν ή" υποβοηθούν την δύναμη ενεργείας του (αίτημα 1), καϊ συ-νεπώς (θεώρ. 11), τόσο αυξάνεται ή υποβοηθείται καϊ ή δύναμητου σκέπτεσθαι της ψυχής· καί, κατά συνέπεια (θεώρ. 6 η 9) ή φυ-

-χή, δσο'μπορεΐ, προσπαθεί να φανταστή αυτά τα πράγματα.Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 13.

"Οταν ή ψυχή φαντάζεται εκείνο πού ελαττώνει ή-περιορίζει την ενέργεια του Σώματος, προσπαθεί, δσο


μπορεί, να θυμηθη πράγματα πού να αποκλείουν τηνύπαρξη αύτοΰ πού φαντάζεται.


"Οσο ή ψυχή φαντάζεται κάτι τέτοιο, ή δύναμη της ψυχής καϊτου Σώματος ελαττώνεται ή περιορίζεται (δπως αποδείξαμε στοπροηγούμενο θεώρημα)· καί, πάντως, θα φανταστή αυτό το πρά-γμα 2ως δτου να φανταστή ένα άλλο πού να άποκλείη την ύπαρξητου πρώτου (θεώρ. 17, μέρος 2)· δηλαδή (δπως δειΤαμε πρίν απόλίγο) ή δύναμη της ψυχής καί του Σώματος ελαττώνεται ή περιο-ρίζεται ώσπου ή ψυχή να φανταστή κάτι άλλο πού να άποκλείητην ύπαρξη αύτοϋ πού φαντάζεται· θα προσπαθήση λοιπόν (θεώρ.9, μέρος 3), δσο μπορεί, να φανταστή αυτό το άλλο πράγμα ή' νατο θυμηθη. Ο.Ε.Δ.


Άπ' αυτό συνάγεται πώς ή ψυχή απεχθάνεται να φαντάζεταιεκείνο πού ελαττώνει ή περιορίζει την δύναμη για ενέργεια, καίτη δική της καί του Σώματος.

"Ετσι γνωρίζομε σαφώς τΐ είναι "Ερωτας καί τι Μίσος. "Ερω-τας, λέγω, δεν είναι τίποτε άλλο από μια χαρά πού την συνοδεύειή ίδέα ενός εξωτερικού αιτίου· καί Μίσος δεν είναι άλλο από 'μιάνθλίψη πού την συνοδεύει ή ίδέα ενός εξωτερικού αιτίου. Βλέπομεόιλλωστε πώς εκείνος πού αγαπάει, προσπαθεί αναγκαία να έ"χηπαρόν καί να διατηρή το πράγμα πού αγαπάει· καί αντίθετα εκεί-νος πού μισεί προσπαθεί να άπομακρύνη καί να καταστρέφη τοπράγμα πού μισεί. Άλλα αυτά θα τα πραγματευτούμε ευρύτεραταό κάτω.

ΘΕΩΡΗΜΑ 14.

"Αν μια φορά ή ψυχή έπηρεασθη ταυτόχρονα απόδυο πάθη μόλις θα §χη αργότερα την εντύπωση του ενός,θα έ"χη καΐ του αλλού.


"Αν το ανθρώπινο σώμα έπηρεασθη ταυτόχρονα από δύο σώ-ματα, μόλις ή ψυχή φανταστή αργότερα το &να, θα θυμηθη αμέ-σως καί το άλλο (θεώρ. 18, μέρος 2)· αλλά οί φαντασίες της ψυ-χής δείχνουν μάλλον τα πάθη του Σώματός μας ππρά την φύσητων εξωτερικών σωμάτων (πόρ. 2 του θεωρ. 16, μέρος 2) ώστε,

128 ΗΘΙΚΗ·

αν το σώμα καϊ κατά συνέπεια καϊ ή ψυχή επηρεασθούν μια φορά-από δυο ταυτόχρονα πάθη, μόλις αργότερα επηρεασθούν από το·έ'να, θα επηρεασθούν επίσης καϊ από το ίίλλο. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 15.

"Ενα οποιοδήποτε πράγμα μπορεί από έ'να τυχαίογεγονός να γίνη αιτία χαράς, θλίψης ή πόθου.


*Ας ύποθέσωμε πώς ή ψυχή πάσχει ταυτόχρονα από δύο παθη, πού το έ'να δεν αυξάνει οΰτε ελαττώνει την δύναμη ενεργείαςτης καϊ πού το άλλο η την αυξάνει Γ) την ελαττώνει (6λ. άξ. 1).Είναι προφανές από το προηγούμενο θεώρημα πώς, αν αργότεραή ψυχή έπηρεασθή από το πρώτο από την επίδραση μιας αιτίαςπού αληθινά την προκαλεί καϊ πού (σύμφωνα με την υπόθεση)ούτε αυξάνει ούτε ελαττώνει την δύναμη της σκέψης της ψυχής,θα παύση αμέσως το δεύτερο πάθος πού αυξάνει ή ελαττώνει τηνδύναμη της του σκέπτεσθαι, δηλαδή (Σχόλιο του θεωρ. 11) θααίσθανθή Χαρά ή Λύπη. "Ομοια μπορούμε εύκολα να καταλάβω-με πώς αυτό το πράγμα μπορεί από έ'να τυχαίο γεγονός, να γίνηαίτία μιας επιθυμίας.

Ο.Ε.Δ.


Καϊ μόνο από το δτι το θεωρήσαμε κάτι με πάθος χαράς ή λύ-πης, πού δεν ήταν ή αυτοτελής τους αίτία, μπορούμε να το άγα-ποϋμε ή να το μισούμε.


Άπ' αυτό καϊ μόνο, πράγματι, συμβαίνει (θεώρ. 14) ώστε ήψυχή, καθώς θα φαντάζεται αργότερα αυτό το πράγμα, θα νοιώθηέ'να πάθος χαράς ή λύπης, δηλαδή (Σχόλιο του θεωρ. 11) πώς ήδύναμη της ψυχής καϊ του σώματος αυξάνεται ή ελαττώνεται κλπ.καϊ κατά συνέπεια (θεώρ. 12) ή ψυχή επιθυμεί να το φαντάζεταιή (Πόρισμα του θεωρ. 13) απεχθάνεται να το φαντάζεται, δηλαδή(Σχόλιο του θεωρ. 13) να το άγαπάη ή να το μισή

Ο.Ε.Δ.

"Ετσι γνωρίζομε πώς μπορεί να συμβή ώστε ώρισμένα πράγ-ματα να τα αγαπούμε ή να τα μισούμε χωρίς να γνωρίζωμε την


αίτία, άλλα μόνο από Συμπάθεια (όπως λένε) ή από Αντιπάθεια.Σ' αυτά πρέπει να άναγάγωμε εκείνα τα αντικείμενα πού μας προ-καλούν Χαρά ή' Λύπη από το γεγονός και μόνο δτι έχουν κάποιοχαρακτήρα ομοιότητας με τα αντικείμενα πού μας δίνουν συνή-θως αυτά τα πάθη, όπως θα αποδείξω στο επόμενο θεώρημα. Ξαί-ρω καλά πώς οι Συγγραφεΐς πού πρώτοι εισήγαγαν αυτά τα ονό-ματα της Συμπάθειας και της Αντιπάθειας, θέλησαν μ' αυτά ναονομάσουν ώρισμένες απόκρυφες ιδιότητες των πραγμάτων νομί-ζω ωστόσο πώς μας επιτρέπεται επίσης να νοήσωμε μ' αυτές τιςλέξεις τις γνωστές ή έκδηλες ιδιότητες.

ΘΕΩΡΗΜΑ 16.;

Καϊ μόνο από το γεγονός ότι φανταζόμαστε πώςένα πράγμα έχει κάποιο χαρακτήρα ομοιότητας με ένααντικείμενο πού δίνει συνήθως στην ψυχή το συναίσθηματης Χαράς ή της Λύπης, καί, αν ακόμα το χαρακτηριστι-στικό πού κάνει αυτό το πρόϊγμα να μοιάζη μ' αυτό τοαντικείμενο δεν είναι ή αυτοτελής α'ιτία αυτών των συν-αισθημάτων, ωστόσο θα αγαπούμε αυτό το πράγμα ήθα το μισούμε.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ Η.

θεωρήσαμε με Χαρά ή Λύπη στο αντικείμενο καθεαυτό (εξ υ-ποθέσεως) τον χαρακτήρα της ομοιότητας πού έχει το πράγμα μετο αντικείμενο· κατά συνέπειαν (θεώρ. 14), όταν ή ψυχή θα έχητην εντύπωση της εικόνας αύτοΰ του χαρακτηριστικού, θα αίσθαν-θή αμέσως το έ'να ή το άλλο από αυτά τα συναισθήματα, και κατάσυνέπεια, το πράγμα πού αντιλαμβανόμαστε πώς έχει αυτό το χα-ρακτηριστικό, θα είναι κατά σύμπτωση (θεώρ. 15) αίτία Χαράς ήθλίψης- και έτσι (προηγούμενο πόρισμα) θα το αγαπούμε ή θα το -

μισούμε, παρ' δλο πού αυτό το χαρακτηριστικό πού το κάνει ναμοιάζη με το αντικείμενο, δεν είναι ή ποιητική αίτία αυτών τωνσυναισθημάτων. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 17.

"Αν φαντασθούμε πώς ·ενα πράγμα πού μας κάνεινα αισθανόμαστε συνήθως ένα πάθος Λύπης έχει κάποι-ον χαρακτήρα ομοιότητας με ένα άλλο πού μας κάνεινα νοιώθωμε ένα εξ ίσου μεγάλο πάθος Χαράς, τότε θατο μισούμε καί θα το αγαπούμε ταυτόχρονα.

130 ΗΘΙΚΗ


Αυτό το πράγμα είναι πράγματι (εξ υποθέσεως), καθ' εαυτόαιτία Λύπης καϊ (σχόλιο του θεωρ. 13), έφ' όσον το φανταζόμαστεμε τέτοιου είδους πάθος το μισούμε· καϊ ακόμα, έφ' δσον έχει κά-ποιο χαρακτήρα ομοιότητας με ένα άλλο πού μας κάνει συνήθωςνα νοιώθαμε έ"να εξ ίσου μεγάλο πάθος χαράς, θα το αγαπούμε μεδμοια χαρούμενη παράφορα (προηγ. θεώρ.)' δηλαδή θα το άγα-ποϋμε και θα το μισούμε συγχρόνως. Ο.Ε.Δ.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

Αυτή ή κατάσταση της ψυχής πού γεννιέται από δυο αντίθε-τα συναισθήματα, ονομάζεται Διακύμανση της ψυχής· αναφορικάμε το συναίσθημα είναι δ,τι καϊ ή αμφιβολία αναφορικά με τηνφαντασία (βλέπε σχόλιο του θεωρ. 44, μέρος 2ο), καϊ δεν υπάρ-χει διαφορά ανάμεσα στη διακύμανση της ψυχής κα\ την αμφιβο-λία παρά μόνον λίγο η* πολύ. Ωστόσο θα πρέπει να σημειωθή πώς,9ν οτό προηγούμενο θεώρημα συμπέρανα τΙς διακυμάνσεις της ψυ-χής από αιτίες πού προκαλούν το ένα από τα δυο συναισθήματαάφ' εαυτές καϊ το άλλο τυχαία, το έκαμα γιατί τα προηγούμεναθεωρήματα μ' αυτόν τον τρόπο έκαμαν εύκολώτερο αυτό το συμπέ-ρασμα· αλλά δεν αρνούμαι πώς οί διακυμάνσεις της ψυχής δενγεννιώνται τΙς περισσότερες φορές από ένα αντικείμενο πού είναιή ποιητική αιτία του ενός καϊ του άλλου συναισθήματος. Το αν-θρώπινο σώμα πραγματικά είναι σύνθετο (Αϊτημα 1, μέρος 2) απόέναν πολύν μεγάλον αριθμόν ατόμων διαφορετικής φύσεως καϊκατά συνέπεια, (6λ. άξ. 1 μετά το λήμμα 3 πού ακολουθεί το θεωρ.]3, μέρ. 2), μπορεί να έπηρεασθή από ένα καϊ μόνο σώμα κατάπολυάριθμους καϊ ποικίλους τρόπους. Εξ άλλου, καθώς ένα καϊ τοαυτό πράγμα μπορεί να έπηρεασθή κατά πολλούς τρόπους, μπο-ρεί δμοια να έπηρεάση ένα καϊ το αυτό μέρος του σώματος με πολ-λαπλούς καϊ ποικίλους τρόπους. Καϊ με τοϋτο μπορούμε εύκολανα αντιληφθούμε πώς ένα καϊ το αυτό αντικείμενο μπορεί να είναιή αιτία πολλαπλών καϊ αντίθετων συναισθημάτων.

ΘΕΩΡΗΜΑ 18.

Ό άνθρωπος δοκιμάζει με την εικόνα ενός παρελ-θόντος η' μέλλοντος πράγματος το ίδιο συναίσθημα χα-ράς ή λύπης, δπως καϊ από την εικόνα ενός παρόντοςπράγματος.



"Οσον καιρό ό άνθρωπος επηρεάζεται από την εικόνα ενόςπράγματος, θα το θεωρή ως παρόν καϊ δταν ακόμα δεν ύπάρχη(θεωρ. 17, μέρ. 2 με το πόρ.) καϊ δεν το φαντάζεται ως παρελθόνη μέλλον παρά μόνον έφ' δσον ή εικόνα του συνδέεται με τον πε-ρασμένο η1 τον μελλοντικό χρόνο (βλέπε σχόλ. καϊ θεωρ. 44 μέρ.•2). Όταν θεωρούμε καθεαυτή την εικόνα ενός πράγματος, ή ει-κόνα αυτή κατά συνέπεια είναι ή ϊδια, είτε την αναφέρομε στομέλλον ή στο παρελθόν, εϊτε την αναφέρομε οτό παρόν δηλαδή(πόρ. του θεωρ. 16, μέρ. 3) ή κατάσταση του σώματος, ή του πά-

'θους του, είναι ή ϊδια, εϊτε ή εικόνα είναι εικόνα ενός πράγματοςπερασμένου η μελλοντικού, εϊτε είναι ενός πράγματος παρόντος·«αϊ κατ' ακολουθία, το συναίσθημα της χαράς ή της λύπης θα εί-ναι το ϊδιο, εϊτε είναι ή εικόνα ενός περασμένου η μελλοντικούπράγματος ή ενός παρόντος πράγματος. Ο.Ε.Δ.


Όνομάζω εδώ ένα πράγμα περασμένο ί) μελλοντικό, έφ' δσον•είχαμε επηρεαστεί ή θα επηρεαστούμε άπ' αυτό. Παραδείγματοςχάριν έφ' δσον το είδαμε ή θα το δοΰμε, έφ' δσον μας ενίσχυσεη θα μας ενίσχυση ή μας ζημίωσε ή θα μας ζημιώση, κλπ. δηλαδήτο σώμα δεν δοκιμάζει κανένα πάθος πού αποκλείει την ύπαρξητου πράγματος, καϊ έτσι (θεωρ. 17, μέρ. 20) το σώμα επηρεάζεταιβπό την εικόνα αύτοΰ του πράγματος με τον ϊδιο τρόπο σαν να ή-τανε παρόν. Καϊ καθώς συμβαίνει τΙς περισσότερες φορές τα πρό--σωπα πού έχουν την μεγαλύτερη πείρα, την ώρα πού θεωρούν έναπράγμα ως μελλοντικό ή* περασμένο, να κυμαίνωντηι καϊ να θεω-ρούν ως αμφίβολη την έκβαση του (βλέπε σχόλιο του θεωρ. 44,μέρ. 2), προκύπτει πώς τα πάθη πού γεννιώνται από παρόμοιες εί-κόνες δεν είναι επίσης σταθερά καϊ γενικά διαταράζονται από τΙς-εικόνες διαφορετικών πραγμάτων, ώσπου να άποκτήσωμε κάποιαβεβαιότητα για την έκβαση του πράγματος.


Γνωρίζομε από τα δσα προηγήθηκαν τΐ είναι ή Ελπίδα, ό Φό-•6ος, ή Ασφάλεια, ή Απελπισία, ή Ευχαρίστηση καί ή Τύψη τηςΣυνείδησης. Ή Ελπίδα δεν είναι τίποτα δλλο παρά μια ύστατηχαρά πού γεννιέται άπ' την εικόνα ενός περασμένου η μελλοντι-κού πράγματος πού ή έκβαση του θεωρείται για αμφίβολη. Ό Φό-«8ος αντίθετα, είναι μια άστατη λύπη πού γεννιέται δμοια από την

132 ΗΘΙΚΗ

εικόνα ενός αμφίβολου πράγματος. "Αν τώρα από τα πάθη αυτό;άφαιρέσωμε την άμφι6ολία, ή Ελπίδα γίνεται ασφάλεια, και ό·Φόβος Απελπισία· εννοώ τη χαρά ην τη λύπη πού γεννιέται άπ'την είκόνα ενός πράγματος πού μας φόβισε η πού το ελπίσαμε.Ή ευχαρίστηση υστέρα είναι μια χαρά πού γεννιέται άπ' την εί-κόνα ενός περασμένου η μελλοντικού πράγματος, πού την έκβασητου την θεωρήσαμε για αμφίβολη. Ή τύψη της συνείδησης τέλος:είναι ή λύπη πού αντιτίθεται στην ευχαρίστηση.

ΘΕΩΡΗΜΑ 19. .

"Οποιος φαντάζεται πώς δ,τι αγαπάει καταστρά-φηκε, θα λυπηθη' και χαρούμενος θα είναι αν το φαν-τάζεται πώς διατηρείται.


Ή ψυχή, δσο μπορεί, προσπαθεί να φαντασθη εκείνο πού αυ-ξάνει η ύποβοηθη την δύναμη της ενεργείας του Σώματος (θεώρ.12), δηλαδή (σχόλιο του θεωρ. 13) εκείνο πού αγαπάει. Άλλα ήφαντασία υποβοηθείται από εκείνο πού προβάλλει την ύπαρξη τουπράγματος καΐ εξασθενίζει αντίθετα από εκείνο πού την αποκλείει,(θεώρ. 17 μέρος 2)· κατά συνέπεια οί εικόνες των πραγμάτων πούπροβάλλουν ύπαρξη του άγαπώμενου πράγματος υποβοηθούν τηνπροσπάθεια της ψυχής οπού αύτη επιχειρεί να το φαντασθη, δη-λαδή (σχόλιο του θεωρ. 11) διαθέτουν την ψυχή για τη χαρά·καί, αντίθετα, τα πράγματα πού αποκλείουν την ΰπαοξη του άγα-πώμενου πράγματος, εξασθενίζουν αυτήν την προσπάθεια της ψυ-χής, δηλαδή (το ίδιο σχόλιο) διαθέτουν την ψυχή για τη λύπη."Οποιος λοιπόν φαντάζεται πώς δ,τι αγαπάει καταστράφηκε, Θ6λυπηθή κλπ. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 20.

"Οποιος φαντάζεται πώς εκείνο πού μισεί κατα-στράφηκε, θα είναι χαρούμενος.


Ή ψυχή '(θεώρ. 13) προσπαθεί να φανταστή εκείνα πού απο-κλείουν την ύπαρξη των πραγμάτων καί πού ελαττώνουν ή περιο-ρίζουν τη δύναμη της ενέργειας του Σώματος· δηλαδή (Σχόλιατου ϊδιρυ θεωρήματος) προσπαθεί να φανταστή εκείνο πού απο-κλείει την ύπαρξη των πραγμάτων πού μισεί- και έ"τσι ή είκόνα έ-


νός πράγματος πού αποκλείει την ύπαρξη εκείνου πού ή ψυχή μι-οεϊ, ύποβοηθεϊ αυτήν την προσπάθεια της ψυχής, δηλαδή (Σχόλιοτου θεωρ. 11) την κάνει να χαίρεται. "Οποιος λοιπόν φαντάζεταιπώς δ,τι μισεί καταστράφηκε θα είναι χαρούμενος.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 21.

"Οποιος φαντάζεται έκεΐνο πού αγαπάει πώς είναιχαρούμενο ή' λυπημένο θα είναι όμοια χαρούμενος η' λυ-πημένος" καΐ το ένα καί το άλλο συναίσθημα θα είναιμεγαλύτερο ^ μικρότερο σ' εκείνον πού αγαπάει ανά-λογα με το δσο είναι μεγαλύτερο ή μικρότερο στο ά-γαπώμενο πράγμα.


Οί εικόνες των πραγμάτων (δπως το δείξαμε στο θεώρ. 19)πού προβάλλουν την ύπαρξη του πράγματος πού αγαπούμε, ύπο-βοηθοϋν την προσπάθεια της ψυχής με την οποία επιχειρεί να φαν-ταστή αυτό τ.ό πράγμα. Άλλα ή Χαρά προβάλλει την ύπαρξη τουχαρούμενου πράγματος καί τοΰτο δσο μεγαλύτερο είναι το συναί-σθημα της Χαράς, γιατί αυτή είναι (Σχόλιο του θεωρ. 11) ή με-τάβαση σε μια μεγαλύτερη τελειότητα1 κατά συνέπεια ή είκόνατης χαράς του άγαπώμενου πράγματος ύποβοηθεϊ σ' εκείνον πούαγαπάει την προσπάθεια της ψυχής, δηλαδή (Σχόλιο του θεωρ.11) τον κάνει να χαίρεται καί αυτό τόσο περισσότερο δσο μεγα-λύτερο θα είναι αυτό το συναίσθημα στο άγαπώμενο πράγμα. Καίαυτά ως προς το πρώτο μέρος του θεωρήματος. Επί πλέον, δταν&να πράγμα κατέχεται από τη Λύπη, το πράγμα αυτό ως μια ώρι-σμένη αναλογία είναι κατεστραμένο καί μάλιστα τόσο περισσότε-ρο δσο μεγαλύτερη είναι ή Λύπη πού το κατέχει (το ϊδιο Σχό-λιο του θεωρ. 11)· κατά συνέπεια (θεώρ. 19) δποιος φαντάζεταιπώς δτι αγαπάει είναι κορεσμένο από Λύπη δμοια λυπάται καί αυ-τός καί μάλιστα τόσο περισσότερο δσο το συναίσθημα αυτό θα είναιμεγαλύτερο στο άγαπώμενο αντικείμενο.

Ο.Ε.Δ.ΘΕΩΡΗΜΑ 22.

"Αν φανταζόμαστε πώς κάποιος προκαλεί χαρά στοπράγμα που αγαπάμε θα αισθανθούμε καί μεΐς χαρά γι'αυτόν. "Αν, αντίθετα, φαντασθούμε πώς του προκαλείΛύπη θα αισθανθούμε μίσος ένοτντίον του.

134ΗΘΙΚΗ


"Οποιος προκαλεί χαρά ή λύπη στο πράγμα πού αγαπούμεμας προκαλεί καΐ μας δμοια χαρά ή λύπη, άφοϋ φανταζόμαστε τό>πράγμα αυτό πού αγαπούμε ως κυριαρχούμενο άπα τη χαρά ή λύ-πη (προηγ. θεώρ.). 'Αλλά ύποθέτομε πώς ή ίδέα μιας εξωτερικήςαιτίας συνοδεύει αυτή τη χαρά ή τη λύπη κατά συνέπεια (σχόλιοτου θεωρ. 13), αν φανταζόμαστε πώς κάποιος προκαλεί χαρά ηλύπη στα πράγμα πού αγαπούμε, θα αίσθανθοϋμε χαρά ή* μίσοςγι' αυτόν. , Ο.Ε.Δ.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

Το θεώρημα 21 μας εξηγεί τΐ είναι ό Οίκτος, πού μπορούμε νότάν όρίσωμε ως λύπη πού γεννιέται άπα τη δυστυχία του άλλου."Οσον άφορα τη χαρά πού γεννιέται από την ευτυχία του άλλου,δεν ξαίρω με ποιο όνομα πρέπει να την καλέσωμε. θα όνομάσωμεΕύνοια την Αγάπη πού έχομε για εκείνον πού κάνει καλό στονάλλο' καί, αντίθετα, Αγανάκτηση, το μίσος πού τρέφομε για έκεϊ-

•νον πού έκανε κακό στον άλλον, θα πρέπει να σημειωθη τέλοςπώς δεν αισθανόμαστε μόνον οίκτο για ένα πράγμα πού το αγα-πήσαμε (δπως δείξαμε στο θεώρημα 21), αλλά καϊ για ένα πράγ-μα πού γι' αυτό δεν τρέφαμε κανένα πάθος, φτάνει μονάχα νατο θεωρούσαμε δμοιο με μας (καθώς θα το δείξω παρακάτω). Καικατά συνέπεια, βλέπομε με εύνοια εκείνον πού έκανε καλό στονδμοιό μας καί αγανακτούμε εναντίον εκείνου πού του έκαμε κακό.

ΘΕΩΡΗΜΑ 23.

"Οποιος φαντάζεται πώς είναι λυπημένο δ,τι μισεί,θα είναι χαρούμενος" αν, αντίθετα, το φαντασθη ως χα-ρούμενο, θα λυπηθή' καί το £να καί το άλλο συναίσθημαθα είναι μεγαλύτερο ή μικρότερο, δσο καί το αντίθετοσυναίσθημα θα είναι μεγαλύτερο ή μικρότερο οτό μι-σούμενο πράγμα.


"Οταν £να μισητό πράγμα είναι λυπημένο, είναι αντίστοιχακατεοτραμένο καί τόσο περισσότερο δσο ή λύπη του είναι μεγα-λύτερη (σχόλιο του θεωρ. 1). "Οποιος λοιπόν φαντάζεται ως λυ-πημένο το πράγμα πού μισεί, θα δοκιμάση το αντίθετο, τη χαρά·καί τόσο περισσότερο δσο φαντάζεται το μισητό πράγμα ως κυριαρ-χούμενο από μεγαλύτερη λύπη. "Αν κάποιος φαντάζεται ως χα-


ρούμενο το πράγμα πού μισεί, ή φαντασία αυτή (θεώρ. 13) θα πε-ριορίση την προσπάθεια του, δηλαδή (σχόλιο του θεωρ. 11) θα λυ-πηθη, κλπ. Ο.Ε.Δ.

Χ Χ Ο Λ Ι Ο

Ή χαρά αυτή δεν μπορεί να είναι καθαρή και δίχως εσωτε-ρικό αγώνα. Γιατί (θα το δείξω στο θεώρημα 27) έφ' όσον φαντα-ζόμαστε πώς ένα πράγμα δμοιο με μας βρίσκεται λυπημένο, πρέ-πει αντίστοιχα να είμαστε και μεΐς λυπημένοι· καί, αντίστροφα, αντο φανταζόμαστε χαρούμενο. Άλλα εδώ έχομε ΰπ' δψη μας μόνο

το Μίσος.

ΘΕΩΡΗΜΑ 24.

"Αν φοτνταστοΰμε πώς κάποιος προκαλεί Χαρά σ'£να πράγμα πού μισούμε, θα τον μισήσωμε κι' αυτόν."Αν, αντίθετα, φαντασθούμε πώς του προκαλεί λύπη, θα

τον άγαπήσωμε.

, Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ Η

Το θεώρημα αυτό αποδεικνύεται δπως και το παραπάνω θεώ-

ρημα 22.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Τα συναισθήματα αυτά του μίσους και όσα τους μοιάζουν α-νάγονται στο φθόνο πού δεν είναι τίποτε άλλο παρά το ϊδιο τομίσος, γιατί αυτό κάνει τον άνθρωπο να χαίρεται για τη δυστυχίατου άλλου κα! να λυπάται για την ευτυχία του άλλου.

ΘΕΩΡΗΜΑ 25.

Προσπαθοΰμ ενά δεδαιώσωμε και για τους ίδιουςτους εαυτούς μας καί για το πράγμα πού αγαπάμε δ,τιφανταζόμαστε πώς προκαλεί χαρά καί σε μας τους ί-διους καί στο πράγμα πού αγαπούμε1 καί, αντίθετα, νααρνηθούμε δ,τι το κάνει ή μας κάνει να λυπώμαστε.


ι"Ο,τι φανταζόμαστε πώς κάνει να χαίρεται ή να λυπάται τοπράγμα πού αγαπάμε, μας κάνει καϊ μας να χαιρώμαστε ή να λυ-πώμαστε (θεώρ. 21) 'Αλλά ή ψυχή (θεώρ. 12) προσπαθεί δσομπορεί, να φανταστή εκείνο πού μας κάνει να χαιρώμαστε, δήλα-

136 ΗΘΙΚΗ

δη (θεώρ. 17, μέρ. 2 καί το πόρ. του) να το θεωρούμε ως παρόνκαΐ αντίθετα (θεώρ. 13), προσπαθεί να φαντασθή πώς δεν υπάρ-χουν εκείνα πού μας κάνουν να λυπώμαστε· .προσπαθούμε λοιπόννα βεβαιώσωμε για τους εαυτούς μας καί για δ,τι αγαπάμε, δ,τι φαν-ταζόμαστε πώς το κάνει Γ) μας κάνει να χαιρώμαστε καΐ αντίστρο-φα. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 26.

Προσπαθούμε να δεβαιώσωμε για ένα πράγμα πούμισούμε, δ,τι φανταζόμαστε πώς το κάνει να λυπάται,καί, αντίθετα, προσπαθούμε να αρνηθούμε κάθε τι πούφανταζόμαστε πώς το κάνει να χαίρεται.


Το θεώρημα αυτό ακολουθεί το θεώρημα 23, όπως το προη-γούμενο ακολουθεί το θεώρημα 21.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Με τοΰτο βλέπομε πόσο εΰκολα ό άνθρωπος υπερτιμά τον ε-αυτό του καί το πράγμα πού αγαπάει, καί, αντίθετα, πόσο υποτι-μά το πράγμα πού μισεί. Αυτή ή φαντασία όταν κάνει τον άνθρω-πο να υπερτιμά τον Ί'διο τον εαυτό του, ονομάζεται περηφάνεια καίείναι £να είδος παραληρήματος, μια πού ό άνθρωπος ονειρεύεταιστο ξύπνια του, πώς είναι ικανός για δλα όσα φαντάζεται γιατί ταφαντάζεται για τοΰτο ως πραγματικά καί ενθουσιάζεται με τοϋτο,ενώ δεν μπορεί να φανταστή δσα τα κάνουν ανύπαρκτα ή περιο-ρίζουν την ϊδια του την ικανότητα για δράση. Ή περηφάνεια λοι-πόν είναι μια χαρά πού προκαλείται άπ' το δτι ό άνθρωπος υπερ-τιμά τον εαυτό του, περισσότερο από δ,τι είναι σωστό. Ή χαρά,υστέρα, πού προκαλείται από το ότι ό άνθρωπος υπερτιμά 2νανδλλον, περισσότερο από δτι είναι σωστό, ονομάζεται Υπερτίμηση·καί τέλος Περιφρόνηση, εκείνη πού προκαλείται από την υποτί-μηση, πέρα από το σωστό, ενός αλλού.

ΘΕΩΡΗΜΑ 27.

"Αν φανταστούμε πώς ένα πράγμα δμοιο με μαςκαΐ πού δεν μας προκαλεί κανένα συναίσθημα, κυριεύε-ται από ένα οποιοδήποτε συναίσθημα, θα μας προκαλέ-οη παρόμοιο συναίσθημα. ,

Τ1ΕΡΙ ΠΑΘΩΝ 137


Οί εικόνες των πραγμάτων είναι πάθη (διαθέσεις) του ανθρώ-πινου Σώματος, πού οί ίδέες τους μας παριστάνουν τα £ξωτερικάπράγματα ως παρόντα (σχόλιο του θεώρ. 17, μέρος 2), δηλαδή(θεώρ. 16, μέρος 2) πού οί ίδέες τους περικλείνουν την φύση τουΣώματός μας καί ταυτόχρονα καί την παρούσα φύση ενός εξωτε-ρικού σώματος. "Αν λοιπόν ή φύση ενός εξωτερικού σώματος είναιδμοια με τη φύση του Σώματός μας, ή ίδέα του εξωτερικού Σώ-ματος πού φανταζόμαστε, θα περικλείνη μια διάθεση του Σώμα-τός μας δμοια με του εξωτερικού σώματος· καί κατά συνέπεια, 9νφανταζόμαστε κάποιον δμοιό μας πώς κυριαρχείται από κάποιαδιάθεση αυτή ή φαντασία θα έκφράζη έ"να παρόμοιο πάθος του Σώ-ματός μας. Από αυτό καί μόνο πώς φανταζόμαστε πώο δνα πράγ-μα δμοια με μας δοκιμάζει κάποιο πάθος, δοκιμάζομε καί μεϊς πα-ρόμοιο με το δικό του πάθος. "Αν, αντίθετα, μισούσαμε κάτι δμοιομε μας, θα δοκιμάζαμε ανάλογα με το μίσος μας αντίθετο πάθοςκαί δχι δμοιο με το δικό του.

Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Αυτή ή μίμηση των παθών, δταν αναφέρεται σε Λύπη ονομά-ζεται Οίκτος (6λ. Σχόλιο του θεώρ. 22)· αλλά αν αναφέρεται σε£να πόθο γίνεται Ζήλος πού δεν είναι τίποτε δλλο παρά ό πόθοςγια κάτι πού γεννιέται μέσα μας, άπ' το πώς φανταζόμαστε πώςκαί δλλα δντα με μας έ"χουν τον ϊδιο πόθο.


"Αν φανταστούμε πώς κάποιος πού άπέναντί του δεν νοιώ-Οομε κανένα συναίσθημα, προκαλεί χαρά σε κάτι δμοιό μας θα αίσ-Οανθοϋμε αγάπη γι' αυτόν. "Αν, αντίθετα, φανταστούμε πώς το μι-σεί, θα αισθανθούμε μίσος γι' αυτόν.


Αυτό αποδείχνεται από το προηγούμενο θεώρημα με τον ϊδιοντρόπον δπως καί το θεώρημα 22 με το θεώρημα 21.


"Αν έ"να πράγμα μας εμπνέει οίκτο δεν μπορούμε να το μι-οοΰμε εξ αιτίας της Λύπης πού μας προκαλεί ή δυστυχία του.


"Αν πραγματικά το μισούσαμε τότε (θεώρ. 23) θα χαιρώμα-

138 ΗΘΙΚΗ

στε με τη Λύπη του, πράγμα πού είναι αντίθετο προς την υπόθε-ση μας.

Π Ο Ρ Ι 2 Μ Α 3.

"Αν ένα πράγμα μας έμπνέη τον οίκτο θα προσπαθήσωμε, δσομπορούμε, να το άπολυτρώσωμε από τη δυστυχία του.


Εκείνο πού προκαλεί Λύπη στο πράγμα πού μας εμπνέει τονοίκτο, μας λυπεί δμοια καΐ μας (προηγ. θεώρ.) κατά συνέπεια θαπροσπαθήσωμε να θυμηθούμε κάθε τι πού αναιρεί την ύπαρξη αύ-τοϋ του πράγματος η την καταστρέφει (θεώρ. 13), δηλαδή (Σχό-λιο του θεώρ. 9) θα έχωμε την επιθυμία να το καταστρέφωμε η θατείνωμε να το καταστρέφωμε/ καΐ έτσι θα μπορέσωμε να άπολυ-τρώσωμε το αντικείμενο πού μας εμπνέει τον οίκτο από τη δυστυ-χία του. Ο.Ε.Δ.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

Αύτη ή θέληση η αυτή ή δρεξη για να κάμωμε καλό πού γεν-νιέται από τον οίκτο μας για το πράγμα πού θέλομε να του κάμω-με καλό ονομάζεται Εύμένεια και έτσι αυτή ή εύμένεια δεν είναιτίποτα άλλο παρά μια επιθυμία πού γεννιέται από τον Οίκτο. Α-ναφορικά με την Αγάπη καϊ το Μίσος για 'κεϊνον πού κάνει καλό·η κακό στο πράγμα πού φανταζόμαστε δμοιο με μας, βλέπε άλλω-στε το Σχόλιο του θεωρήματος 22.

ΘΕΩΡΗΜΑ 28.

Κάθε τι πού φανταζόμαστε πώς μας οδηγεί στη χα-ρά προσπαθούμε να το ύποδοηθήσωμε ώστε να πραγμα-τοποιηθή' δ,τι φανταζόμαστε πώς της εναντιώνεται η" ο-δηγεί στη Λύπη, προσπαθούμε να το ανατρέψω με η" νατο καταστρέψωμε.


"Ο,τι φανταζόμαστε πώς οδηγεί στη Χαρά, προσπαθούμε, όσαμπορούμε να το φανταστούμε (θεώρ. 12), δηλαδή (θεώρ. 17, μέρ.2) προσπαθούμε δσο μπορούμε, να το θεωρήσωμε ως παρόν ή ωςενεργώς υπάρχον. 'Αλλά ανάμεσα στην προσπάθεια της ψυχής ήτης δύναμης πού έχει για σκέψη καϊ στην προσπάθεια του Σώμα-τος ή στη δύναμη πού έχει για ενέργεια, υπάρχει από φυσικούισότητα και συγχρονισμός (δπως συνάγεται καθαρό από το Πόρ_

ΠΕΡΙ ΠΑΘΩΝ 139·

του θεώρ. 7 και το Πόρ. του θεώρ. 11 μερ. 2). Κατά συνέπειαπροσπαθούμε απόλυτα για να ύπαρξη αυτό το πράγμα, δηλαδή(πράγμα πού σημαίνει το ϊδιο σύμφωνα με το Σχόλιο του θεώρ. 9)έχομε την δρεξη καϊ τείνομε σ' αυτό. Καϊ αυτά δσον αφορά τοπρώτο μέρος. Τώρα, αν φανταστούμε πώς δ,τι πιστεύομε για αι-τία της Λύπης, δηλαδή (Σχόλιο του θεώρ. 13) δ,τι μισούμε, κα-ταστράφηκε, χαιρόμαστε (θεώρ. 20) καϊ έτσι θα προσπαθήσωμε νατο καταστρέφωμε (για το πρώτο μέρος αύτή"ς της απόδειξης), δη-λαδή (θεώρ. 13) να το άπομακρύνωμε από,μας, για να μην το θε-ωροΰμε ως παρόν καϊ αυτό είναι το δεύτερο σημείο. Κατά συνέ-πεια κάθε τι πού μπορεί να οδήγηση στη Χαρά, κλπ.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 29.

ΠροοτιαθοΟμε επίσης να κάμωμε δ,τι φανταζόμαστεπώς οί ανθρωποι(*) θα δοΰνε με Χαρά, και θα αποστρε-φόμαστε να κάμωμε δ,τι φανταζόμαστε πώς το αποστρέ-φονται οί άνθρωποι.


"Αν φανταζόμαστε πώς οί άνθρωποι αγαπούν έ"να πράγμα, γιατοΰτο καϊ μόνον θα το αγαπούμε ή θα το μισούμε (θεώρ. 27), δη-λαδή (σχόλιο του θεώρ. 23), για τοΰτο καϊ μόνο ή παρουσία αύτοΰτου πράγματος θα μας χαροποίηση ή" θα μας θλίψη· και έτσι (προ-ηγούμενο θεώρημα), προσπαθούμε να κάμωμε δ,τι φανταζόμαστε·πώς αγαπούν οί άνθρωποι ή' πού θα το δουν με χαρά, «λπ.

Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Αυτή ή προσπάθεια για να κάμωμε η" να μη κάμωμε κάτι, μό-νο καϊ μόνο για να άρέσωμε στους ανθρώπους, ονομάζεται Φιλο-δοξία, προπαντός δταν προσπαθούμε να άρέσωμε στο πολύ κοινό-με μια τέτοια θέρμη, ώστε κάνομε ή παραλείπαμε πράξεις πού εί-ναι εις βάρος μας ί] εις βάρος ενός άλλου· αυτό συνηθίζαμε να το-όνομάζωμε σε άλλες περιπτώσεις Ανθρωπιά. Όνομάζια Οστερα "Ε-παινο την χαρά πού αίσθανόμαστε δταν φανταζόμαστε την πράξη

(*) Πρέπει να νοούμε εδώ και <πά επόμενο θεωρήματα τους ανθρώπουςπού αναφορικά μ' αυτούς δεν δοκιμάζαμε κανενός είδους πάθος (Σημ. τοδ

140 ΗΘΙΚΗ

του δλλου δπου προσπαθεί να μας είναι ευχάριστος καϊ Ψόγο τηλύπη πού αισθανόμαστε δταν αποστρεφόμαστε την πράξη του αλ-λού.

ΘΕΩΡΗΜΑ 30.

"Αν κάποιος έκανε κάτι πού νομίζει πώς χαροποιείτους όίλλους, θα χαροποιηθη καΐ αυτός από την ιδέαπώς είναι ή αιτία αυτής της χαράς, αν αντίθετα κάμηκάτι πού λυπεί τους άλλους, θα άντικρύζη με λύπη καΐ τονίδιο του τον εαυτό.


"Οποιος φαντάζεται πώς προκαλεί στους άλλους χαρά η θλί-ψη, από τοΰτο καΐ μόνο (θεώρ. 27) θα είναι χαρούμενος η λυπη-μένος. Άφοϋ λοιπόν ό δνθρωπος (θεώρ. 17 καϊ 23, μερ. 2) έχεισυνείδηση του έαυτοΰ του από τΙς διαθέσεις πού τον προσδιορί-ζουν οτίς ενέργειες του, πώς £καμε κάτι πού φαντάζεται πώς χα-ροποιεί τους άλλους, θα είναι χαρούμενος με την συνείδηση πώςείναι ό ϊδιος ή αιτία· δηλαδή θα δη τον ϊδιο του τον εαυτό με χα-ρά καϊ αντίστροφα. Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Άφοϋ ή Αγάπη είναι μια χαρά πού συνοδεύει την ιδέα μιαςεξωτερικής αιτίας (σχόλιο του θεώρ. 13), καϊ το Μίσος μια Λύπηπού συνοδεύει επίσης την ιδέα μιας εξωτερικής αιτίας, ή χαράαυτή καϊ ή λύπη θα είναι επίσης έ"να είδος αγάπης καϊ μίσους. Καϊκαθώς ή αγάπη καϊ το μίσος αναφέρονται σε εξωτερικά αντικείμε-να, θα υποδηλώσουμε εδώ αυτά τα πάθη με αλλά ονόματα· θα όνο-μάσωμε Κενοδοξία την χαρά πού συνοδεύει την ίδέα μιας εξωτε-ρικής αιτίας, καϊ Ντροπή την αντίθετη λύπη, δταν ή χαρά καϊ ήλύπη γεννιώται άπ' το δτι οί όίνθρωποι νομίζουν πώς επαινούνταιη ψέγονται. Σέ άλλες περιπτώσεις, θα ονομάσω Έπανάπαυση τηχαρά πού συνοδεύει την ίδέα μιας εξωτερικής αιτίας καϊ Μετά-νοια τη λύπη πού αντιτίθεται σ' αυτή τη χαρά. Καϊ καθώς μπορείνα συμβή (πόρ. του θεώρ. 17, μερ. 2) ώστε ή χαρά πού φαντάζε-ται κάποιος πώς προξενεί στους άλλους να είναι μόνον φανταστι-κή, καϊ (θεώρ. 25) ό καθένας προσπαθεί να φανταστή για τον ε-αυτό του κάθε τι πού φαντάζεται πώς προκαλεί χαρά, εΟκολα θαμπορή ό κενόδοξος να είναι περήφανος καϊ να φαντάζεται πώςείναι ευχάριστος σ' δλους ενώ τους είναι ανυπόφορος.


ΘΕΩΡΗΜΑ 31.

"Αν φανταστούμε πώς κάποιος αγαπάει ή επιθυμείή μισεί, δ,τι αγαπούμε, επιθυμούμε ή μισούμε, ή αγάπημας κ.λ.π. για τοΰτο θα γίνη σταθερότερη. "Αν, αντίθε-τα, φανταστούμε πώς αποστρέφεται δ,τι αγαπούμε, Γ]αντίστροφα, θα αισθανθούμε την ψυχή μας να ταλαντεύ-εται.


"Αν φανταστούμε πώς κάποιος αγαπάει έ"να πράγμα θα άγα-πήσωμε αυτό το πράγμα για τοΰτο (θεώρ. 27)· άλλα ύποθέτομεπώς το αγαπάμε δίχως τοΰτο· ή αγάπη λοιπόν αυτή θα τροφοδο-τείται από μια καινούργια αιτία- καϊ κατά συνέπεια, θα αγαπάμεγια τούτο κατά σταθερώτερα τρόπο δ,τι αγαπάμε. "Λν τώρα φαν-ταστοΰμε πώς κάποιος αποστρέφεται έ"να πράγμα, αυτό το πράγμαθα το αποστρεφόμαστε καϊ μεΐς (ϊδιο θεώρ.). "Αν ύποθέσωμε πώςαυτή τη στιγμή το αγαπούμε, θα αισθανόμαστε ταυτόχρονα γι' αυ-τό το πράγμα αγάπη καϊ αποστροφή, δηλαδή (σχόλιο του θεώρ.17) θα αίσθανώμαστε την ταλάντευση της ψυχής.

Ο.Ε.Δ.


Συνάγεται άπ' αυτό και από το θεώρημα 28 παις ό καθένας,όσο μπορεί, προσπαθεί ώστε όλοι να άγαποΰν δ,τι αγαπάει ό ϊδιοςκαι να μισοΰν δ,τι μισεί· γι' αυτό καϊ ό ποιητής λέει:

δρεΓεππιβ ραπίει·, ραπίετ πιείυαιηυδ αιηεηΙεΒ·Ρειτευδ εδί, δι αιπδ, ςυοά* κίηϊΓ Βΐίει-, Είτιαί.

(Αγαπώντας το ϊδιο θέλομε να έλπίζωμε, το ϊδιο να φο6ώμαστε!Είναι από σίδερο εκείνος πού αγαπά δ,τι καταφρονεί ό άλλος).

(Όβιδίου "Ερ. 6ι6λ. 2ο—] 9, 4 - 5 ) .

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Αυτή ή προσπάθεια για να κάμωμε τον καθένα να έπιδοκιμά-ζη το αντικείμενο της Αγάπης μας η του Μίσους μας είναι στηνπραγματικότητα Φιλοδοξία (Σχόλιο του θεώρ. 29)· βλέπομε έτσιπώς ό καθένας έχει, από φυσικοΰ, την δρεξη να 8λέπη να ζουνοι άλλοι σύμφωνα με τις ιδέες του, καί, καθώς όλοι έχουν παρό-μοια δρεξη, ό 2νας υστέρα γίνεται πρόσκομμα για τον άλλον καϊεπειδή δλοι θέλουν να τους παινεύουν καϊ να τους αγαπούν δλοι,,φτάνουμε σ' 2να αμοιβαίο μίσος.

ΗΘΙΚΗ

-«Ρβ4


ΘΕΩΡΗΜΑ 32.

"Αν φανταστούμε πώς σε κάποιον αρέσει ένα πράγ-μα πού μόνον £νας μπορεί να το εχη, προσπαθούμε ώστετο πράγμα αυτό να μη περιέλθη στην κατοχή του.


Με του το καϊ μόνο πώς φανταζόμαστε πώς σε κάποιον αρέσειπράγμα (θεώρ. 27 με το πόρ. 1) θα άγαπήσωμε αυτό το πρά-

γμα καϊ θα επιθυμούμε να το άπολαύσωμε. Άλλα (σύμφωνα μετην υπόθεση μας) φανταζόμαστε πώς το πρόσκομμα γι' αυτήν τηχαρά προέρχεται άπ' το δτι κάποιος δλλος το άπολαβαίνει- για τοΰ-το θα προσπαθήσωμε (θεώρ. 28) ώστε ό δλλος να μη το εχη στηνκατοχή του. Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Βλέπομε έ"τσι πώς χάρις στη φύση τους οί άνθρωποι είναι γε-νικά έτοιμοι να αίσθάνωνται οίκτο για εκείνους πού είναι δυστυ-χισμένοι καϊ φθόνο για εκείνους πού είναι ευτυχισμένοι, καϊ πώςτο μίσος τους γι' αυτούς τους τελευταίους είναι (προηγ. θεώρ.)τόσο μεγαλύτερο δσο περισσότερο άγαποϋν εκείνο πού φαντάζον-ται πώς βρίσκεται στην κατοχή ενός 6-λλου. Βλέπομε, εξ αλλού,πώς ή ϊδια ιδιότητα της ανθρώπινης φύσης πού τους κάνει να είναι

•σπλαχνικοί, τους κάνει δμοια να είναι φθονεροί καϊ φιλόδοξοι.Τέλος, δν θέλωμε να συμβουλευτούμε την πείρα, θα δοΰμε πώςμας τα διδάσκει δλα αυτά και κυρίως δν αναφερθούμε στα πρώταχρόνια της ηλικίας μας. Ή πείρα μας δείχνει πραγματικά πώς ταπαιδιά, πού το σώμα τους είναι σαν να βρίσκεται συνεχώς σε αμ-φίρροπη κατάσταση, γελάνε ή κλαίνε μόνο καϊ μόνο γιατί βλέπουντους άλλους να γελάνε ή να κλαίνε, κι' δ,τι βλέπουν πώς κάνουνοί άλλοι θέλουν κι' αυτά δμοια να το μιμηθούν καϊ επιθυμούν τέ-λος δ,τι φαντάζονται πώς ευχαριστεί τους άλλους. Καϊ τοΰτο πρα-γματικά σημαίνει, καθώς είπαμε, πώς οί εικόνες των πραγμάτωνείναι οί ϊδιες οί διαθέσεις του ανθρώπινου Σώματος, δηλαδή οίτρόποι δπου το Σ ωμά αυτό επηρεάζεται από εξωτερικές αιτίες καϊ

•διατίθεται για να κάμη ή άλλοιώς.

ΘΕΩΡΗΜΑ 33.

"Οταν αγαπούμε κάτι πού μας μοιάζει, προσπα-•θοΰμε, δσο μπορούμε, να μας άγαπήση και αυτό.


"Αν αγαπούμε κάτι πάρα πάνω από κάθε τι άλλο, προσπαθού-με, δσο μπορούμε να το φανταστούμε (θεώρ. 12). "Αν λοιπόν τοπράγμα μας μοιάζει θα προσπαθήσωμε να του προξενήσωμε χαράπερισσότερη από κάθε άλλο (θεώρ. 29) με αλλά λόγια θα προσπα-σήσωμε, δσο μπορούμε, ώστε το άγαπώμενο πράγμα να αίσθανθήτη χαρά πού την συνοδεύει ή ίδέα μας, δηλαδή (Σχόλιο του θεώρ.13) να μας άγαπήση και αυτό με τη σειρά του.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 34.

"Οσο μεγαλύτερο είναι το πάθος πού φανταζόμα-στε πώς νοιώθει για μας το άγαπώμενο πράγμα τόσοπερισσότερο θα καυχώ μαστέ.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ Ηΐ

Προσπαθούμε, δσο μπορούμε (προηγ. θεώρ.), ώστε το άγα-πώμενο πράγμα να μας άγαπήση καϊ αυτό με τη σειρά του· δηλα-δή (Σχόλιο του θεώρ. 13) ώστε το άγαπώμενο πράγμα να αίσθαν-θή τη χαρά πού συνοδεύει την ίδέα μας. "Οσο μεγαλύτερη λοιπόνείναι ή χαρά πού φανταζόμαστε πώς νοιώθει το πράγμα εξ αιτίαςμας, τόσο περισσότερο θα υποβοηθείται ή προσπάθεια αύτη· δηλα-δή (ΐ)εώρ. 11 με το Σχόλιό του) τόσο μεγαλύτερη είναι .ή χαράπού αισθανόμαστε. Άλλα, άφοϋ ή χαρά μας προέρχεται από το δ,τιπροξενήσαμε χαρά σ' έ\>αν δμοιό μας, θα θεωρούμε με χαρά τουςίδιους τους εαυτούς μας (θεώρ. 30) : λοιπόν δσο μεγαλύτερο είναιτο πάθος πού φανταζόμαστε πώς νοιώθει το άγαπώμενο πράγμαγια μας, τόσο μεγαλύτερη ή χαρά δπου θεωρούμε τους εαυτούςμας, δηλαδή τόσο περισσότερο θα καυχιόμαστε.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 35.

"Αν κάποιος φανταστή πώς ένας ότλλος συνδέεταιμε το πράγμα πού αγαπάει με τον ίδιο φιλικό δεσμό, ήμε στενώτερον, από εκείνον με τον όποιον αυτός το είχεστην κατοχή του, θα αίσθανθή μΐσος για το πράγμα πούαγαπάει καϊ θα φθονήοη τον άλλον.


"Οσο μεγαλύτερη φανταζόμαστε την αγάπη πού τρέφει για

ΗΘΙΚΗ

μας το πράγμα πού αγαπούμε, τόσο περισσότερο περηφανευόμα-στε (προηγ. θεώρ.) δηλαδή χαιρόμαστε (Σχόλιο του θεωρ. 30)·και θα προσπαθήσωμε (θεωρ. 28) δσο μπορούμε, να φανταστούμετο πράγμα πού αγαπούμε πώς μας είναι προσηλωμένο δσο γίνεταιστενώτερα. Και αυτή ή επιθυμία ή αυτή ή δρεξη γίνεται έντονώ-τερη όταν φανταζόμαστε πώς ένας τρίτος επιθυμεί για τον εαυτότου το ϊδιο πράγμα (θεώρ. 31). Επειδή όμως ύποθέτομε δτι αυτήή προσπάθεια η ή δρεξη παρεμποδίζεται από την εικόνα το_ΰ πρά-γματος, έφ' δσον συνοδεύεται από την εικόνα εκείνη πού συνδέε-ται, συνέπεται (Σχόλιο του θεωρ. 11: δτι θα αισθανθούμε λύπη,γιατί θα συνοδεύη ως αιτία την ιδέα του πράγματος πού άγαποΰ-με και ταυτόχρονα την εικόνα ενός αλλού, δηλαδή (Σχόλιο τουθεωρ. 13) θα αισθανθούμε για τον άλλον (πόρ. του θεωρ. 15) καιθα τον φθονήσουμε (θεώρ. 23) επειδή ευχαριστείται από το πρά-γμα πού αγαπούμε.

Ο.Ε.Δ.

2 Χ Ο Λ Ι ΟΑυτό το Μίσος για ένα πράγμα πού αγαπάμε μαζύ με το Φθό-

νο ονομάζεται Ζηλοτυπία, και έτσι ή Ζηλοτυπία δεν είναι παράμια ταλάντευση της ψυχής, πού προκαλείται από το δτι υπάρχειΑγάπη και Μίσος ταυτόχρονα μαζύ με την Ιδέα ενός.αλλού πούτον φθονούμε. Επί πλέον αυτό το Μίσος για το πράγμα πού αγα-πάμε είναι μεγαλύτερο δσο μεγαλύτερη ήταν ή Χαρά πού δοκί-μαζε ό ζηλότυπος από την Αγάπη πού του έδειχνε το πράγμαπού αγαπούσε καΐ ανάλογα επίσης με το πάθος πού ένοιωθε γιακεϊνον πού φαντάζεται πώς συνδέεται με το πράγμα πού αγαπάει.Γιατί, αν μισούσε μόνον αυτόν, με τοΰτο (θεώρ. 24) θα μισήση καίτο πράγμα πού αγαπάει, άφοΰ φαντάζεται πώς προκαλεί χαρά σεκεϊνον πού μισεί· και επίσης (πόρ. του θεωρ. 15) γιατί είναι υπο-χρεωμένος να σύνδεση την εικόνα του πράγματος πού αγαπάειμε την εικόνα εκείνου πού μισεί. Αυτό το συναντούμε γενικά στονέρωτα πού τρέφομε για τις γυναίκες· δποιος φαντάζεται πραγμα-τικά τη γυναίκα πού αγαπάει πώς παραδίνεται σ' έναν άλλο θαθλιβή, δχι μόνον γιατί παρεμποδίζεται ή δική του ή δρεξη, άλλακαί γιατί είναι υποχρεωμένος να συνδέη την εικόνα του πράγμα-τος πού αγαπάει με τα αιδοία καί τΙς απεκκρίσεις του αλλού, καιγια τοΰτο την αποστρέφεται· σε τοΰτο προστίθεται τέλος πώς τονζηλότυπο δεν τον υποδέχεται το πράγμα πού αγαπάει με την ϊδιαέκφραση, όπως είχε συνηθίσει να του παρουσιάζεται, και γι' αυτότο λόγο ό εραστής θλίβεται, δπως θα το αποδείξω.


ΘΕΩΡΗΜΑ 36.

"Οποιος θυμάται ένα πράγμα πού κάποτε του προ-κάλεσε ηδονή, επιθυμεί να το ξαναποκτήστ] υπό τις ί-διες συνθήκες, δπως καί την πρώτη φορά πού το από-λαυσε.


"Οσα ό άνθρωπος είδε ταυτόχρονα με το πράγμα πού το από-λαυσε, θα είναι κατά σύμπτωση (θεώρ. 15) αιτία χαράς· θα έπι-θυμή λοιπόν (θεώρ. 28) να τα κατέχη δλα αυτά ταυτόχρονα μειό πράγμα πού του προξένησε ηδονή, δηλαδή θα έπιθυμή να τοαπόλαυση υπό τις 'ίδιες συνθήκες δπως καί την πρώτη φορά πούτου προξένησε ηδονή. Ο.Ε.Δ.


"Αν λοιπόν άντιληφθή πώς ένα από τα περιστατικά αυτά λεί-πει ό εραστής θα Θλι6ή.


"Οταν πραγματικά αντιλαμβάνεται πώς ένα από τα περιστα-τικά λείπει φαντάζεται σ' ώρισμένην αναλογία κάτι πού αποκλείειτην ύπαρξη του πράγματος. Επειδή όμως ή αγάπη του τον κάνεινα έπιθυμή αυτό το πράγμα ή αυτό το περιστατικό (προηγ. θεώρ.),έφ' δσον αυτά θα λείπουν θα θλιβή. Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Αυτή ή λύπη, έφ' δσον σχετίζεται με την άπουοία εκείνουπού αγαπάμε είναι: Πόθος γι' αυτό πού λείπει (Οοδΐαεπιιιη).

ΘΕΩΡΗΜΑ 37.

Ό πόθος που γεννιέται εξ αιτίας της λύπης ή τηςχαράς, του Μίσους η της Αγάπης, είναι τόσο μεγαλύ-τερος δσο είναι το πάθος.


Ή λύπη λιγοστεύει η εμποδίζει τη δύναμη για ενέργεια τουανθρώπου (Σχόλιο του θεωρ. 11), δηλαδή (θεώρ. 7) την προσπά-θεια με την οποία ό άνθρωπος επιχειρεί να έμμείνη στον ίδιο τουτον εαυτό. 'Έτσι (θεώρ. 5) ή λύπη είναι αντίθετη σ' αυτήν τηνπροσπάθεια· καί κάθε προσπάθεια του λυπημένου ανθρώπου άπο-

10

146 ΗΘΙΚΗ

βλέπει στην .απομάκρυνση της λύπης. Άλλα (χάρις στον ορισμότης λύπης) 'δσο μεγαλύτερη είναι ή λύπη, τόσο μεγαλύτερο είναιτο μέρος της δύναμης για ενέργεια του άνθρωπου δπου ή Λύπηαντιτίθεται αναγκαία· λοιπόν δσο μεγαλύτερη είναι ή Λύπη, τόσομεγαλύτερη είναι ή δύναμη για ενέργεια δπου ό άνθρωπος προσ-παθεί με τη σειρά του να άπομακρύνη τη Λύπη· δηλαδή (Σχόλιοτου θεωρ. 9) μεγαλύτερος είναι ό πόθος ί) ή δρεξη με την οποίαθα προσπαθήση να παραμερίση τη Λύπη. "Υστερα, άφοΰ ή Χαρά(ίδιο Σχόλιο του θεωρ. 11) αυξάνει ήν ύποβοηθεί τη δύναμη για ε-νέργεια του ανθρώπου, αποδεικνύεται εύκολα με τον ϊδιο τρόποπώς ό χαρούμενος δεν επιθυμεί τίποτε άλλο από την διατήρησητης χαράς καϊ μάλιστα με τόσο μεγαλύτερη επιθυμία δσο μεγαλύ-τερη είναι ή χαρά. Τέλος άφοϋ το Μίσος καϊ ή Αγάπη είναι ταίδια τα πάθη της Λύπης καϊ της Χαράς, συνάγεται το συμπέρασμαπως ή προσπάθεια, ή δρεξη, Γ] ή επιθυμία πού γεννιώνται από τοΜίσος ϊ| την Αγάπη, είναι ανάλογα με το Μίσος καϊ την "Αγάπη.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 38.

"Αν κάποιος άρχίοη να μίση κάποιο πράγμα πού α-γαπάει, έτσι πού να εξαφανισθεί εντελώς ή Αγάπη,θα το μισήση περισσότερο, αν ύπαρξη ανάλογη αίτια,

παρά αν δεν το εΐχε αγαπήσει καϊ μάλιστα τόσο περισ-σότερο, δσο ή αγάπη του πρίν ήταν μεγαλύτερη.


"Αν κάποιος, πραγματικά, άρχιζε να μισή το πράγμα πού α-γαπάει, £νας μεγαλύτερος αριθμός των ορέξεων του θα έμποδι-σθή, παρά δν δεν το είχε αγαπήσει αυτό το πράγμα. Γιατί ή Α-γάπη είναι μια χαρά (σχόλιο του θεωρ. 13) πού ό άνθρωπος δσομπορεί (θεωρ. 28) προσπαθεί να την διατήρηση· καϊ τοϋτο (το ϊ-διο σχόλιο) θεωρώντας το πράγμα πού αγαπάει ως παρόν καϊ πούτου προξενή χαρά (θεωρ. 21) δσο μπορεί. Ή προσπάθεια αυτή(προηγ. θεωρ.) είναι τόσο μεγαλύτερη άλλωστε δσο μεγαλύτερηείναι ή αγάπη, δπως επίσης καϊ ή προσπάθεια για να κάμη το πρά-γμα πού αγαπάει να τον άγαπήση με τη σειρά του (θεωρ. 33).'Αλλά οί προσπάθειες αυτές εμποδίζονται από το μίσος για το πρά-γμα πού αγαπάει (πόρ. του θεωρ. 13 καϊ του θεωρ. 43)· κατά συ-νέπεια ό εραστής, γι' αυτήν επίσης την αίτία, θα λυπηθή καϊ μά-λιστα τόσο περισσότερο δσο ή αγάπη του ήταν μεγαλύτερη· δηλα-

ΊΊΕΡΙ ΠΑΘΩΝ 147

•δη, εκτός άπ' τή'λύπη πού ήταν ή αίτία του μίσους, γεννιέται καιμια άλλη άπ' το δτι είχε αγαπήσει αυτό το πράγμα καϊ κατά συ-νέπεια θα είχε θεώρηση το πράγμα με μεγαλύτερο πάθος λύπης,•δηλαδή (σχόλιο του θεωρ. 13) θα αίσθανθή γι' αυτό μεγαλύτερομίσος, παρά δν δεν το είχε αγαπήσει, καϊ τόσο μάλιστα μεγαλύ-τερο δσο μεγαλύτερη ήταν ή Αγάπη του.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 39

"Οποιος μισεί κάποιον θα προσπαθήση να του κά-μει κακό, έκτος αν φοβάται πώς αϊτό τοΰτο μπορεί ναπρόκυψη μεγαλύτερο κακό γι' αύτόν' καί, αντίθετα, δ-ποιος αγαπάει κάποιον θα προσπαθήση κατά τον ίδιοτρόπο να του κάμη καλό.


Το.να μισούμε κάποιον σημαίνει (Σχόλιο του θεωρ. 13) πώςτον φανταζόμαστε ως αίτία λύπης· κατά συνέπεια (θεωρ. 28), ε-κείνος πού μισεί κάποιον θα προσπαθήση να τον παραμερίση ή νατον καταστρέφη. 'Αλλά, αν φοβάται από τοΰτο για τον ϊδιο τον έ-•αυτό του μεγαλύτερη λύπη (πράγμα πού είναι το ϊδιο) ή μεγαλύ-τερο κακό, κι' αν πιστεύη πώς μπορεί να το αποφυγή μη κάνοντας•σ' εκείνον πού μισεί το κακό πού στοχαζόταν, θα έπιθυμήση ν' απο-φυγή (ϊδιο θεωρ. 28) να του κάμη κακό· καϊ τοΰτο (θεωρ. 37) μεμεγαλύτερη προσπάθεια από έκείνην πού τον παρωθούσε στο κα-κό καϊ πού, κατά συνέπεια, θα κατίσχυση, δπως θέλαμε να το άπο-βείξωμε. Ή απόδειξη του δευτέρου μέρους γίνεται κατά τον ϊδιοτρόπο. Κατά συνέπεια, δποιος μισεί κάποιον, κλπ.

Ο.Ε,Δ.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

Με τη λέξη καλό εννοώ εδώ κάθε εϊδους χαρά καϊ κάθε τιπού, εξ αλλού, οδηγεί σ' αυτήν καϊ κυρίως εκείνο πού ικανοποιείοποιαδήποτε προσδοκία. Με κακό εννοώ κάθε είδος λύπης καϊ κυ-ρίως εκείνο πού διαψεύδει αυτήν την προσδοκία. Πραγματικά α-ποδείξαμε παραπάνω (Σχόλιο του θεωρ. 9) πώς δεν επιθυμούμεχανένα πράγμα γιατί το θεωρούμε καλό, αλλά πώς αντίθετα όνο-μάζομε καλό το πράγμα πού επιθυμούμε· κατά συνέπεια όνομά->ζομε κακό το πράγμα πού αποστρεφόμαστε· ό καθένας κρίνει £τσιή εκτιμά ανάλογα με το συναίσθημα του ποιο πράγμα είναι καλό,

148 ΗΘΙΚΗ

ποιο κακό, ποιο καλύτερο, ποιο χειρότερο, καϊ ποιο τέλος το πιό>καλύτερο η το πιο χειρότερο. "Ετσι ό φιλάργυρος θεωρεί πώς ήαφθονία του χρήματος είναι δ,τι καλύτερο υπάρχει, κι' ή φτώχειαδ,τι. χειρότερο. Ό φιλόδοξος δεν επιθυμεί τίποτε δσο τη Δόξα καϊδεν φοβάται τίποτα δσο την καταισχύνη. Για τον φθονερό τίποταδεν είναι πιο ευχάριστο από την δυστυχία του αλλού καΐ τίποταπιο ανυπόφορο από την ευτυχία του άλλου- κι' έτσι ό καθένας θε-ωρεί ανάλογα με το πάθος του, θν έ"να πράγμα είναι καλό ή κα-κό, ωφέλιμο η* ανώφελο. Το πάθος όμως εκείνο σύμφωνα με τοόποιο ό άνθρωπος διατίθεται κατά τέτοιον τρόπο ώστε να μη θέληεκείνο θέλει, ή να θέλη εκείνο πού δεν θέλει, ονομάζεται Φόβος·ό Φόβος δεν είναι λοιπόν τίποτα άλλο από το δέος πού κάνει ένανάνθρωπο νό άποφεύγη ένα κακό πού κρίνει πώς θάρθη με 2ναάλλο χειρότερο κακό (6λ. θεώρ. 28). "Αν το κακό πού φοβόμαστεείναι ή Ντροπή, τότε ό φόβος ονομάζεται Αίδώς. Τέλος αν ή επι-θυμία ν' άποφύγωμε ένα μελλοντικό κακό εμποδίζεται από το φό-βο ενός δλλου κάκου, έτσι πού να μη ξαίρωμε πια τΐ θέλωμε, τότεό φόβος καλείται Σύγχυση καΐ κυρίως δταν το ένα καΐ το άλλοκακό πού φοβόμαστε είναι από τα μεγαλύτερα.

ΘΕΩΡΗΜΑ 40.

"Οποιος φαντάζεται πώς ένας άλλος τον μισεί καιπιστεύει πώς δεν του έδωσε καμμιάν αφορμή για να τονμίση, θα τον μισήση και αυτός.


"Οποιος φαντάζεται κάποιον πώς τον μισεί θα ιόν μισήση καϊαυτός (θεώρ. 27), δηλαδή (Σχόλιο του θεωρ. 13) θα αίσθανθήλύπη πού θα την συνοδεύη ή ίδέα μιας εξωτερικής αιτίας. 'Αλλά(κατά την υπόθεση) επειδή δεν φαντάζεται καμμιά αίτία για τηΛύπη αυτή εκτός από εκείνον πού μισεί, για τοϋτο φαντάζεταιπώς κάποιος τον μισεί καΐ αισθάνεται Λύπη, πού θα την συνοδεύηή ίδέα εκείνου πού τον μισεί, με άλλα λόγια (ϊδιο Σχόλιο) θα τονμισήση.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

ΛΑν φαντάζεται Πώς έγινε εΟλογη αιτία για Μίσος, τότε (θε-ώρημα 30 καϊ Σχόλιο) θα αΐσθανθή ντροπή. 'Αλλά αυτό θεώρ. 25)συμβαίνει σπάνια. Αυτή ή αμοιβαιότητα του Μίσους μπορεί δμοιονα γεννηθή κι' άπ' το δτί το Μίσος συνοδεύεται από μια προσπά-


θεια για να κάμωμε κακό σε κεΐνον πού μισούμε (θεώρ. 39). "Ο-ποιος λοιπόν φαντάζεται πώς κάποιος τον μισεί, τον φαντάζεται ωςοίτία ενός κάκου ή μιας λύπης· καΐ έτσι θα αίσθανθη" Λύπη ή Φόβοπού θα ουνοδεύη ως αίτία την ίδέα εκείνου πού τον μισεί, με δλ-λα λόγια θα τον μισήση δπως είπαμε παραπάνω.


"Οποιος φαντάζεται εκείνον πού αγαπάει πώς τον μισεί, θακυριαρχηθή ταυτόχρονα από μίσος καΐ αγάπη γι' αυτόν. Γιατί έφ'όσον φαντάζεται, πραγματικά πώς ό άλλος τον μισεί, θα παραιτη-θή (ιίροηγ. θεώρ.) άπ"ντό να τον μισήση κι' αυτός. 'Αλλά (κατάτην υπόθεση μας) παρ' δλα αυτά τον αγαπάει· θα κυριαρχηθήκατά συνέπεια άπδ μίσος καϊ αγάπη.


"Αν κάποιος φαντάζεται πώς έπαθε κακό γιατί κάποιος τονμισεί, καΐ γι' αυτόν δεν αίσθανόταν κανένα πάθος, θα προσπαθήσηαμέσως να του άνταποδώση αυτό το κακό.


"Οποιος φαντάζεται πώς κάποιος τον μισεί θα τον μισήση καϊαυτός (προηγ. θεώρ.) καΐ (θεώρ. 26) θα προσπαθήση να θυμηθήκάθε τι πού μπορεί να λύπηση αυτόν τον άλλο καΐ θα επιδίωξηνα τον κάμη να δοκιμάση αύτη τη λύπη. 'Αλλά (κατά την ύπόθε-οη) εκείνο πού φαντάζεται κυρίως είναι το κακό πού έγινε α αυ-τόν τον ίδιον καϊ για τοϋτο θα προσπαθήση να του το άνταποδώση.

Ο.Ε.Δ.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

Ή προσπάθεια για να κάμωμε κακό σε εκείνον πού μισούμε ο-νομάζεται Όργή· ή προσπάθεια για να άνταποδώσωμε το κακό πούμας έγινε ονομάζεται Εκδίκηση.

ΘΕΩΡΗΜΑ 41.

"Αν κάποιος φαντάζεται πώς τον αγαπάει κάποιοςάλλος και πιστεύει πώς δεν του έδωσε καμμιά αίτίαγια τοϋτο (πράγμα πού σύμφωνα με το πόρισμα τουθεωρ. 15 και του θεωρ. 16, μπορεί να συμδή), θα τον·.;·;,·-- τ /τ. \ ·';στι,


Το θεώρημα αυτό αποδεικνύεται δπως καϊ το προηγούμενο.Βλέπε επίσης καϊ το Σχόλιό του.

150 ΗΘΙΚΗ

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

"Αν πιστεύη πώς έδωσε εδλογη αιτία για αγάπη, θα περηφα-νευθή (θεώρ. 30 με το Σχόλιο), πράγμα πού (θεώρ. 25) είναι καίή συχνότερη περίπτωση· το αντίστροφο συμβαίνει, καθώς είπαμε,δταν κάποιος φαντάζεται πώς κάποιος άλλος τον μισεί (Σχόλιο·του προηγ. θεώρ.). Αυτή τώρα ή αμοιβαία αγάπη και κατά συνέ-πεια ή προσπάθεια να κάμωμε καλό σ' δποιον μας αγαπάει καΐ τεί-νει να μας κάμη καλό; ονομάζεται Αναγνώριση ή Ευγνωμοσύνη·φαίνεται λοιπόν πώς οι άνθρωποι ρέπουν περισσότερο στην Εκδί-κηση, παρά στο να κάνουν ευεργεσίες.


"Οποιος φαντάζεται πώς αγαπιέται από εκείνον πού μισεί, θακυριαρχηθή ταυτόχρονα από το μίσος καΐ από την αγάπη. Αυτό-αποδείχνεται με τον ϊδιο τρόπο δπως καί το πρώτο πόρισμα τουπροηγουμένου θεωρήματος.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

"Αν υπερίσχυση το μίσος θα προσπαθήση να κάμη κακό σ' ε-κείνον πού τον αγαπάει· αυτό το πάθος ονομάζεται Ωμότητα, καίπροπαντός αν κρίνωμε πώς εκείνος πού τον αγαπάει δεν έδωσε·καμμιά συνηθισμένη αφορμή για μίσος.

ΘΕΩΡΗΜΑ 42.

"Οποιος παρακινούμενος από την Αγάπη ή την έλ-λπίδα της Δόξας £καμε καλό σε κάποιον άλλον, θαθλιδη αν δη πώς ή ευεργεσία του έγινε δεκτή με άγνω-μοσύνη.


"Οποιος αγαπάει ένα πράγμα δμοιο μ' αυτόν προσπαθεί, δσο

μπορεί, να τον άνταγαπήση κι' αυτός (θεώρ. 33). "Οποιος λοιπόν

από αγάπη έκαμε καλό σε κάποιον, το έκαμε αυτό γιατί επιθυ-

μούσε να άνταγαπηθή, δηλαδή με την ελπίδα μιας δόξας (θεώρ.

34) ή χαράς (σχόλιο του θεώρ. 30)· θα προσπαθήση λοιπόν (θεώρ.

12) να φαντασθή, δσο μπορεί, αυτήν την αιτία της δόξας ή θα την

θεώρηση πώς υπάρχει εν ενεργεία. 'Αλλά επειδή (κατά την υπό-

θεση) αυτό πού φαντάζεται αποκλείει την ύπαρξη αυτής της αι-

τίας, για τοϋτο (θεώρ. 19) θα θλιβή. Ο.Ε.Δ.


ΘΕΩΡΗΜΑ 43.

Το Μίσος μεγαλώνει με το άμοιδαΐο μϊσος' μόνον,απεναντίας, με την Αγάπη μπορεί να έκριζωθη.


"Οποιος φαντάζεται πώς εκείνος πού μισεί τον μισεί κι' αυ-τόν, θα αίσθανθή καινούργιο μίσος, ενώ (κατά την υπόθεση)' τοπρώτο κυριαρχεί ακόμη. 'Αλλά αν, αντίθετα, φαντάζεται πώς αυ-τός ό άλλος τον αγαπάει, έφ' όσον το φαντάζεται αυτό, θα θεωρήχαρούμενο τον εαυτό του (θεώρ.. 30) καί θα προσπαθήση ανάλο-γα (θεώρ. 29) να ευχαρίστηση αυτόν τον άλλον δηλαδή (θεώρ.41) θα προσπαθήση να μην τον μισή καί να μην του προκαλέσηκαμμιά λύπη- ή προσπάθεια αύτη άλλωστε θα είναι μεγαλύτερηανάλογα με το πάθος άπ' δπου προέρχεται· καί έτσι α.ν είναι με-γαλύτερη από έκείνην πού προκαλείται άπ' το μίσοο καί με τηνοποία προσπαθή να λύπηση εκείνον πού μισεί (θεώρ. 26) θα υπε-ρίσχυση καί θα ξερριζώση το μίσος όπ' την καρδιά.

Ο.Ε.Δ.»ΘΕΩΡΗΜΑ 44.

Το Μίσος πού νικιέται εξ ολοκλήρου άπ' την αγάπηγίνεται Αγάπη και ή Αγάπη για τούτο γίνεται μεγα-λύτερη, παρά αν δεν είχε προηγηθη το Μΐσος.


Ή απόδειξη εδώ γίνεται δπως καί του θεωρήματος 38. "Ο-ποιος αρχίζει ν' άγαπάη πραγματικά εκείνο πού μισεί, ή συνήθι-ζε να το σκέφτεται με Λύπη, θα χάρη άπ' το δτι το αγαπάει, καίσ' αυτή τη χαρά πού την περικλείνει ή Αγάπη (6λ. τον ορισμότης στο Σχόλιο του θεώρ. 13), προστίθεται εκείνη πού γεννιέται,άπ' το δτι ή προσπάθεια για να παραμερίσωμε την Λύπη πού πε-ρικλείνεται στο Μίσος (δπως το δείξαμε στο θεώρ. 37) υποβοη-θείται εξ ολοκλήρου, γιατί τη συνοδεύει ως αιτία ή ιδέα εκείνουπού μισούσαμε.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

"Αν καί έτσι έχουν τα πράγματα, κανένας ωστόσο δεν θαπροσπαθήση να μισήση κάποιον ή να λυπηθή, για να αΐσθανθήμεγαλύτερη χαρά· δηλαδή κανένας, με την ελπίδα μιας αποζημί-ωσης, δεν θα έπιθυμήση να βλάφη τον εαυτό του καΐ δεν θα ευ-

152 ΗΘΙΚΗ

χηθή ν' άρρωστήση με την ελπίδα πώς θα γιατρευτή. Γιατί ό κα-θένας πάντα θα προσπαθήση να ουντηρήση τον εαυτό του καί, δσομπορεί, ν' αποφυγή τη Λύπη. Κα! δν, αντίθετα, μπορούσαμε ναφανταστούμε έναν άνθρωπο πού να έπιθυμή να μιοήση κάποιον,για να αίσθανθή αργότερα γι' αυτόν μεγαλύτερη αγάπη, τότε θαεύχεται πάντα να τον μισή. Γιατί δσο μεγαλύτερο θα είναι το Μί-σος, τόσο μεγαλύτερη θα είναι ή Αγάπη καί, κατά συνέπεια, θαεύχεται πάντα να αυξάνεται ολοένα καί περισσότερο το Μίσος·καί για την ίδια αιτία, ό άνθρωπος θα προσπαθή ολοένα καί περισ-σότερο να άρρωστήση για να απόλαυση υστέρα μεγαλύτερη χαράμε την αποκατάσταση της υγείας του. θα προσπαθήση λοιπόν ναείναι πάντοτε άρρωστος, πράγμα (θεώρ. 6) πού είναι παράλογο.

ΘΕΩΡΗΜΑ 45.

"Αν κάποιος πού αγαπάει ένα πράγμα δμοια μετον εαυτό του φανταστεί πώς ένα άλλο 6ν δμοιο μ' αυ-τόν μισεΐ αυτό το πράγμα τότε θα μισήση αυτόν τονάλλον.


Το πράγμα πού αγαπάμε πραγματικά θα μισήση εκείνον πούτο μισεί (θεώρ. 40)· καί έτσι εκείνος πού αγαπάει καί φαντάζεταιπώς κάποιος μισεί το πράγμα πού αγαπάει, για τοϋτο ακριβώς φαν-τάζεται πώς το πράγμα πού αγαπάει κυριαρχείται από το Μίσος,δηλαδή (Σχόλιο του θεώρ. 19) άπ' τη λύπη, καί κατά συνέπεια(θεώρ. 21) θα θλιβή καί ή θλίψη θα συμπαραμαρτήται από την ί-δέα, ως αίτία, εκείνου πού μισεί το άγαπώμενο πράγμα, δηλαδή(Σχόλιο του θεώρ. 13) θα μισήση αυτόν τον άλλον.

ΘΕΩΡΗΜΑ 46.

"Αν κάποιος άλλος πού ανήκει σε διαφορετική τά-ξη ή έθνος προκαλέση σ' έναν άλλον Χαρά ή Λύπη πούθα την συνοδεύει ως αίτία ή ιδέα αύτοΰ του άλλου, μετο γενικό όνομα της τάξης ή του έθνους, δχι μόνον θ'άγατιήση ή σ μισήοη αυτόν τον άλλο,·, ·Λλλά καί δλουςόσους άνήκοίν σ' αύΐι]» την τάξη ή σ' αυτό το έθνος.


Ή απόδειξη προκύπτει ολοφάνερα από το θεώρημα 16.


ΘΕΩΡΗΜΑ 47.

Ή χαρά πού προκαλείται άπ' το δτι φανταζόμαστεπώς κάποιο πράγμα πού μισούμε καταστράφηκε, ή έπα-θε κάποιο άλλο κακό, δεν είναι ποτέ δίχως θλίψη τηςψυχής.


Αυτό είναι φανερό σύμφωνα με το θεώρημα 27. Γιατί, έφ' δ-σον φανταζόμαστε πώς έ"να πράγμα δμοιο με μας δοκίμασε Λύπη,θλιβόμαστε καί μεϊς ως έ"να σημείο.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Το θεώρημα αυτό μπορεί δμοια ν' άποδειχθή. καί με το πόρι-ομα του θεωρήματος 17, μέρος 2. Κάθε φορά, πραγματικά, πού θυ-μόμαστε δνα πράγμα, κι' δν ακόμα δεν υπάρχει εν ενεργεία, το νο-μίζομε ωστόσο ως παρόν καί το Σ ωμά αισθάνεται το ϊδιο· γι' αυ-τό δσο ζωηρότερη είναι ή ανάμνηση του πράγματος, ό άνθρωποςπαρακινείται να το σκέφτεται με Λύπη, καί αυτή ή παρακίνηση,δσο μένει ή εικόνα του πράγματος, παρεμποδίζεται αλλά καί δενεξαφανίζεται από την ανάμνηση των πραγμάτων πού αποκλείουντην ύπαρξη του πράγματος πού φανταζόμαστε· καί κατά συνέ-πεια, ό άνθρωπος χαίρεται μόνο δσο ή παρακίνηση αυτή παρεμπο-δίζεται. "Ετσι συμβαίνει ώστε ή Χαρά πού προκαλείται από τηδυστυχία του πράγματος πού μισούμε, ανανεώνεται κάθε φοράπού θυμόμαστε αυτό το πράγμα. "Οπως το εϊπαμε, πραγματικά, δ-ταν ή εικόνα αύτοΰ του πράγματος είναι ζωηρή, καθώς περικλεί-νει την ύπαρξη του πράγματος, παρακινεί τον άνθρωπο να το σκέ-φτεται με την ϊδια Λύπη, με την οποία είχε συνηθίσει να το σκέ-φτεται καί δταν υπήρχε. Καθώς δμως συνέδεσε με την εικόνα αΰ-τοΰ του πράγματος κι' άλλες εικόνες πού αποκλείουν την ύπαρξητου, αυτή ή παρακίνηση για τη Λύπη παρεμποδίζεται παρευθύςκαί ό άνθρωπος ξαναχαίρεται καί τοΰτο κάθε φορά πού ή περίπτω-ση αυτή θα επαναλαμβάνεται. Γι' αυτήν ακριβώς την αιτία οι άν-θρωποι είναι χαρούμενοι κάθε φορά πού θυμούνται μια περασμέ··νη δυστυχία1 καί για τοΰτο νοιώθουν ευχαρίστηση να διηγοΰνταικινδύνους άπ' οπού γλύτωσαν. "Οταν ·Ύ . ιικά φαν [«νιο;κάποιον κίνδυνο, το σκέφτονται σαν να · .Ί μελλοντικός καί πα-ρακινοΰνται να τον φοβούνται. Άλλα αυτή ή παρακίνηση παρε-μποδίζεται πάλι από την ίδέα της ελευθερίας πού την συνδέουνμε την ίδέα αύτοΰ·του κινδύνου, τότε πού είχαν γλυτώση άπ' αύ-

154 ΗΘΙΚΗ

τον, καΐ ή ίδέα αυτή τους ξαναδίνει πάντα την ασφάλεια· καΐ κα-τά συνέπεια ξαναχαίρονται.

ΘΕΩΡΗΜΑ 48.

Ή Αγάπη και το Μίσος, π.χ. για τον Πέτρο κατα-στρέφονται αν ή Λύπη πού περικλείει το δεύτερο καΐή Χαρά πού περικλείνει ή πρώτη, συνδέονται με την ί-δέα μιας άλλης αΐτίας' και ή Αγάπη και ή Λύπη περιο-ρίζονται δσο φανταζόμαστε πώς ό Πέτρος δεν είναι ήμοναδική αίτία της Λύπης τ) της Χαράς που περικλεί-νουν αυτά τα πάθη.


Αυτό είναι φανερό από μόνον τον ορισμό της Αγάπης καίτου Μίσους, πού θα τον δοϋμε στο Σχόλιο του θεωρήματος 13. Όμόνος λόγος πραγματικά για τον όποιο ή Χαρά ονομάζεται Αγά-πη καί ή Λύπη Μίσος για τον Πέτρο είναι πώς ό Πέτρος θεωρείταιως ή μοναδική αίτία καΐ του ενός καί του άλλου πάθους. "Οτανλοιπόν αυτός ό λόγος άφαιρεθή εντελώς η εν μέρει, το πάθος πούαναφέρεται στον Πέτρο καταστρέφεται ή* μειώνεται.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 49.

Ή Αγάπη καΐ το Μΐσος για ένα πράγμα πού τοφανταζόμαστε πώς είναι ελεύθερο πρέπει να είναι με-γαλύτερα, δταν εΐναι ίση ή αίτία, παρά εάν το πράγμαείναι αναγκαίο.


"Ενα πραΥμαΛπού φανταζόμαστε πώς είναι ελεύθερο πρέπει(όρ. 7, μέρους 1) να το αντιλαμβανόμαστε καθεαυτό δίχως τα άλ-λα. "Αν λοιπόν φανταζόμαστε πώς είναι αίτία μιας Χαράς ή μιαςΛύπης, για τοϋτο ακριβώς (Σχόλιο του θεωρ. 13) θα το άγαπή·σωμε ϊ) θα το μισήσωμε (θεώρ. προηγ.) με τη μεγαλύτερη ΑγάπηΓ| με το μεγαλύτερο Μίσος, πού μπορεί να γεννηθή από δεδομένο·πάθος. Άλλα αν φανταζόμαστε ως αναγκαίο το πράγμα πού είναιή αίτία του πάθους, τότε (ϊδιος όρ. 7, μέρος 1) δεν θα φανταστού-με πώς είναι ή μόνη αίτία, αλλά είναι αίτία συνδεόμενη με αλλάπράγματα, καΐ έτσι (προηγ. θεώρ.) ή Αγάπη καΐ το Μΐσος γΓ αυ-τό θα είναι μικρότερο. Ο.Ε.Δ.

ΠΕΡΙ ΠΑΘΟΝ 155

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Συνέπεται άπ' αυτό δτι οί άνθρωποι επειδή θεωρούνται ελεύ-θεροι, αισθάνονται μεταξύ τους μεγαλύτερη Αγάπη ή* Μίσος πα-ρά για τα άλλα αντικείμενα· σ' αυτό προστίθεται καΐ ή μίμησητων παθών (βλέπε σχετικά με τοΰτο τα θεωρήματα 27, 34, 40 καϊ43).

ΘΕΩΡΗΜΑ 50.

"Ενα οποιοδήποτε πράγμα μπορεί κατά σύμπτωσηνα είναι αϊτία Ελπίδας ή Φόβου.


Το θεώρημα αυτό αποδεικνύεται με τον ϊδιο τρόπο δπως καίτο θεώρημα 15· (βλέπε καΐ ταυτόχρονα το Σχόλιο 2 του θεωρή-ματος 15).

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Τα πράγματα πού κατά σύμπτωση αποτελούν αιτίες Ελπίδαςί) Φόβου ονομάζονται καλοί οί κακοί οιωνοί. Προσθέτω πώς οι οιω-νοί αυτοί, έφ' δσον αποτελούν αίτία Ελπίδας ή Φόβου είναι (Όρ.της Ελπίδας καΐ του Φόβου, βλέπε Σχόλιο του θεωρ. 19) αίτίαΧαράς η Λύπης, και κατά συνέπεια (πόρ. του θεωρ. 15) τους ά-γαποϋμε ή τους μισούμε ως τέτοιους καί (θεώρ. 29) ζητούμε νατους χρησιμοποιήσωμε ως μέσα για να πετύχωμε 3,τι έλπίζομε ήνα τους έξουδετερώσωμε ως εμπόδια ή αιτίες του Φόβου. Εξ άλ-λου, συνέπεται από το θεώρημα 25 πώς είμαστε από φυσικού δια-τεθειμένοι να πιστεύωμε εΰκολα δ,τι έλπίζομε καϊ δύσκολα δ,τιφοβόμαστε καί αντίστοιχα να ύπερβάλλωμε ί) να υποτιμάμε τα α-νάλογα αισθήματα μας. Από αυτά γεννιώνται οί δεισιδαιμονίεςμας, από τις όποιες γενικά κυριαρχούνται οι άνθρωποι. Δεν νο-μίζω άλλωστε πώς αξίζει τον κόπο να καταδείξωμε εδώ τις δια-κυμάνσεις πού γεννιώνται άπ' την Ελπίδα τ) τον Φόβο, άφοϋ συ-νάγεται από μόνον τον ορισμό των παθών αυτών πώς δεν υπάρ-χει Ελπίδα δίχως Φόβο (καθώς θα το έξηγήσωμε ευρύτερα στονοικείο τόπο), καί άφοϋ, εξ άλλου, εν δσω έλπίζομε η φοβόμαστεκάποιο πράγμα, το αγαπούμε η το μισούμε και ίτσι κάθε τι πούείπαμε για την Αγάπη καί το μίσος θα μπορή εΰκολα ό καθέναςνα το έφαρμόση στην Ελπίδα καί στον Φόβο.

456 ΗΘΙΚΗ

ΘΕΩΡΗΜΑ 5\.

Διάφοροι άνθρωποι μπορούν να επηρεασθούν ανα-φορικά με τη διάθεση τους από έ"να και το αυτό αντικεί-μενο καϊ ένας καϊ ό αυτός άνθρωπος μπορεί να έπη-ρεασθή από ένα καΐ το αυτό αντικείμενο κατά διαφο-ρετικούς τρόπους καϊ κατά διαφόρους χρόνους.


Το ανθρώπινο σώμα (Αϊτ. 3, Μέρος 2) μπορεί να έπηρεασθή•από τα εξωτερικά σώματα κατά πολλούς τρόπους. Δυο άνθρωποιμπορούν κατά συνέπεια να επηρεασθούν ταυτόχρονα κατά διαφο-ρετικό τρόπο, καϊ έτσι (Άξ. 1, μετά το Λήμμα 3, ι5στερα από τοΦεώρ. 13, Μέρος 2) μπορούν να επηρεασθούν κατά διαφορετικούςτρόπους από ένα καϊ το αυτό αντικείμενο. Ακόμα (το ίδιο αίτη-μα) το ανθρώπινο σώμα μπορεί να έπηρεασθή άλλοτε κατά έναντρόπο καϊ άλλοτε κατά τον άλλον καϊ κατά συνέπεια (ίδιο Άξ.)μπορεί να έπηρεασθή από ένα καϊ μόνο αντικείμενο κατά διαφό-ιρους τρόπους καϊ σε διαφορετικούς χρόνους.

Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

"Ετσι βλέπομε πώς μπορεί να συμβή ό ένας να μίση δ,τι αγα-πάει ό άλλος καϊ ό ένας να μη φο6αται δ,τι φοβάται δ άλλος· πώςΈνας καϊ ό αυτός άνθρωπος αγαπάει τώρα, δ,τι μίσησρ άλλοτε καϊνα τολμάει εκείνο πού άλλοτε τον φόβιζε, κλπ. Κα! θαθώς, εξ άλ-λου, ό καθένας κρίνει ανάλογα με το πάθος του ποιο πράγμα εί-ναι καλό, ποιο είναι κακό, ποιο καλύτερο καϊ ποιο χειρότερο (Σχό-λιο του θεωρ. 39) συνάγεται πώς οί άνθρωποι μπορούν να δαφέ-ρουν τόσο κατά την κρίση τους δσο καϊ κατά το πάθος τους (') · μετοϋτο συμβαίνει ώστε συγκρίνοντας τους άνθρώπφυς μεταξύ τουςνα τους ξεχωρίζωμε από μόνη την ποικιλία των παθών τους, καϊνα λέμε τους μεν ατρόμητους, τους άλλους δειλούς καϊ τους άλ-λους τέλος τους όνομόζομε μ' ένα άλλο δνομα· θα ονομάσω, π.χ.ατρόμητο εκείνον πού περιφρονεί το κακό πού συνήθως το φοβού-μαι- καϊ εάν προσέξω πώς ή επιθυμία του να κάμη κακό σε κεϊνονπού μισεί δεν παρεμποδίζεται από τον φόβο ενός κάκου πού συνη-

(1) Πως ανία μπορεί να συμβή:, αν καϊ ή Ανθρώπινη ψυχή αποτε-λεί τμήμα της θε£ας 'νόησης, το έδειξα στο πόρισμα του θεωρήματος 1,Μέρος 2. (Σημείωση του Συννραφέα).

ΠΕΡΙ ΠΑΘΩΝ 157"

θισμένα με συγκρατεί, θα τον ονομάσω θαρραλέο, θα μου φανη,δειλός εκείνος πού φοβάται το κακό πού εγώ συνήθισα να περι-φρονώ· καϊ αν προσέξω πώς ή επιθυμία του παρεμποδίζεται απότον φόβο ενός κάκου πού δεν μπορεί να με συγκράτηση, θα πω»πώς είναι μικρόψυχος- κατά τον ίδιο τρόπο θα κρίνη καϊ κάθε άλ-λος άνθρωπος. Εξ αιτίας τέλος αυτής της φύσης του ανθρώπουκαϊ της αστάθειας της κρίσης του καϊ επειδή επίσης ό άνθρωποςκρίνει συχνά τα πράγματα σύμφωνα με το πάθος του καϊ επειδή^τα πράγματα πού σκοπεύει να κάμη με σκοπό τη Χαρά ί) τη Λύπηκαϊ για τοϋτο (θεωρ. 28) επιδιώκει τον ερχομό τους η προσπαθείνα τα άπομακρύνη, είναι συχνά μόνο φανταστικά (για να μην α-ναφέρω τίποτα εδώ για τίς άλλες αιτίες της αβεβαιότητας πού τΙςέδειξα στο δεύτερο μέρος). Για δλους λοιπόν αυτούς τους λόγους,,καταλαβαίναμε εύκολα πώς ό άνθρωπος μπορεί να παρέμβη συχνά,ό ίδιος ως αιτία της λύπης του δσο καϊ της χαράς του, δηλαδή πώςεπηρεάζεται από τη Χαρά. ήν άπα τη Λύπη δπου συμπαρομαρτείως αιτία ή ίδέα του ϊδιου του έαυτοϋ του- καϊ κατανοούμε έτσι εύ-κολα τΐ είναι ή Μετάνοια καϊ τΐ είναι ή Έπανάπαυση. Ή Μετά-νοια, λέγω, είναι ή Λύπη δπου συμπαρομαρτεί ή ίδέα του έαυτοϋμας καϊ ή Έπανάπαυση ή Χαρά δπου συμπαρομαρτεί ως αίτία ή ί-δέα του έαυτοϋ μας καϊ τα πάθη αυτά είναι ζωηρότατα γιατί οί άν-θρωποι πιστεύουν πώς είναι ελεύθεροι (βλ. θεωρ. 49).

ΘΕΩΡΗΜΑ 52.

"Αν εχωμε δη ένα αντικείμενο μαζύ με αλλά, ή ανφανταζόμαστε πώς δεν έχει τίποτα πού να μην είναικοινό με τα άλλα, δεν θα το σκεφτόμαστε τόσον καιρόδσο εκείνο πού φανταζόμαστε πώς έχει κάτι το μονα-δικό.


Μόλις φαντασθούμε ένα αντικείμενο πού το είδαμε μαζύ με:άλλα, μας θυμίζει επίσης καϊ τα άλλα (θεωρ. 18, μέρος 2ο, βλέπ.επίσης σχόλιο)· καϊ έτσι από το αντίκρυσμα του ενός φθάναμε στηναναπόληση ενός άλλου. Καϊ τέτοια είναι επίσης ή περίπτωση ενόςαντικειμένου αν φαντασθούμε πώς δεν έχει τίποτα πού να μην εί-ναι κοινό καϊ σε άλλα. Υποθέταμε με τοϋτο πραγματικά πώς δενάντικρύζομε τίποτα σ' αυτό, πού να μη το έχωμε δει προηγούμενακαϊ σε άλλα. 'Αλλά δταν ύποθέτωμε πώς φανταζόμαστε σ' ένα αν-τικείμενο κάτι το μοναδικό, πού οΰτε πιο πρίν δεν το είδαμε, δεν

158 ΗΘΙΚΗ

λέμε τίποτα δλλο παρά δτι ή ψυχή, την ώρα πού θεωρεί αυτό τδαντικείμενο, δεν έχει τίποτα μέσα της ώστε από την θεώρηση εκεί-νου του πράγματος να πέση οτήν θεώρηση τούτου· έτσι ή ψυχήθεωρεί μόνον αυτό. Κατά συνέπεια αν 2να αντικείμενο κλπ.

Ο.Ε.Δ.2 Χ Ο Λ Ι Ο

Το πάθος αυτό της ψυχής η* αυτή ή φαντασία ενός μοναδικούπράγματος, έφ' δσον αυτό βρίσκεται μόνο μέσα στην ψυχή, ονο-μάζεται Κατάπληξη· αν προκαληται από ένα αντικείμενο πού τοφοβόμαστε, λέγεται Συντριβή, γιατί ή Κατάπληξη από έ"να κακ6κρατάει τον άνθρωπο τόσο κυριευμένο από την θεώρηση καΐ μόνοαύτοϋ του κάκου, ώστε να είναι ανίκανος να σκεφθή Ολλα αντι-κείμενα, με τα όποια θα μπορούσε να αποφυγή αυτό το κακό. 'Αλ-λά δν εκείνο πού μας καταπλήσσει είναι ή φρονιμάδα του ανθρώ-που, ή φιλοπονία του ή δποιο άλλο παρόμοιο πράγμα, καθώς γιατοΰτο ακριβώς θεωρούμε τον δνθρωπον αυτόν ως πολύ ανώτεροαπό μας, τότε ή Κατάπληξη λέγεται Σεβασμός καί Φρίκη αν έκεϊ-νο πού μας καταπλήσση είναι ή οργή του άνθρωπου, ό φθόνοςτου, κλπ. "Υστερα 8ν μας καταπλήσση ή φρονιμάδα, ή φιλοπονία,κλπ. ενός ανθρώπου πού αγαπούμε, ή αγάπη μας για τοϋτο ακρι-βώς (θεώρ. 12) θα είναι μεγαλύτερη, καί ονομάζεται Αφοσίωσηαυτή ή αγάπη πού συνδέεται με την Κατάπληξη καί το Σεβασμό.Μπορούμε επίσης να κατανοήσωμε μ' αυτόν τον τρόπο το Μίσος,'την Ελπίδα, την Ασφάλεια καί αλλά πάθη πού συνδέονται με τηνΚατάπληξη καΐ θα μπορούμε να συναγάγωμε περισσότερα πάθηγια τα όποια δεν θα ήσαν αρκετά τα ονόματα πού τα χαρακτηρί-ζουν συνήθως. Γι' αυτό φαίνεται πώς τα ονόματα των παθών προ-ήλθαν περισσότερο από την συνήθη χρήση αυτών των ονομάτων,παρά από την επισταμένη γνώση αυτών των παθών.

Στήν Κατάπληξη αντιτίθεται ή Περιφρόνηση, πού ή αιτία τηςγενικά είναι ή επόμενη. "Οταν βλέπωμε πώς κάποιοσ καταπλήσ-σεται από ένα πράγμα, το αγαπάει, το μισεί κλπ., η ακόμα όταν έναπράγμα εκ πρώτης δφεως μας φαίνεται δμοιο μ' εκείνα πού μαςκαταπλήσσουν, πού τα αγαπούμε, τα φοβόμαστε κλπ. καΐ έτσι πα-ρακινούμεθα (θεώρ. 15 μαζύ με το πόρ. καΐ θεώρ. 27) να κατα-πλαγοΰμε μ' αυτό το πράγμα, να το άγαπήσωμε ή να το φοβηθού-με· αλλά, 9ν από την παρουσία του ή από την προσεκτικώτερη θε-ώρηση του αναγκαζόμαστε ν' αρνηθούμε γι' αυτό κάθε τι πού θαμπορούσε να είναι αιτία για Κατάπληξη, Αγάπη, Φό6ο, κλπ., τότεή ψυχή παρακινείται από την παρουσία αυτή του πράγματος να

ΠΕΡΙ ΠΑΘΩΝ 15-9

σκεφθή εκείνο πού δεν βρίσκεται σ' αυτό το πράγμα παρά εκείνοπού ρίσκεται σ' αυτό, ενώ αντίθετα ή παρουσία ενός αντικειμέ-νου μας κάνει συνήθως να σκεφτούμε δ,τι βρίσκεται σ' αυτό. Κα-θώς δε τώρα ή Αφοσίωση γεννιέται άπ' την κατάπληξη την προ-καλούμενη από το πράγμα πού αγαπούμε, έτσι και ό Χλευασμόςγεννιέται άπ' την περιφρόνηση του πράγματος πού μισούμε η φο-βόμαστε, καί ή Απαξίωση από την περιφρόνηση της ανοησίας, δ-πως ό σεβασμός, γεννιέται από την κατάπληξη της φρονίμάδας.Μπορούμε τέλος να νοήσωμε την Αγάπη, την Ελπίδα, την Κενο-δοξία καί άλλα πάθη πού συνδέονται με την περιφρόνηση καί νασυναγάγωμε από τοϋτο καινούργια πάθη, πού δεν συνηθίσαμε νατα διακρίνωμε από τα αλλά με καμμιά ονομασία.

ΘΕΩΡΗΜΑ 53.

"Οταν ή ψυχή αύτοθεωρεΐτοα καθώς καΐ θεωρεί τηνδυνατή της για ενέργεια, είναι χαρούμενη" καί μάλι-στα τόσο περισσότερο δσο συγκεκριμένα φαντάζεταιτον εαυτό της καί τη δύναμη της για ενέργεια.


Ό άνθρωπος γνωρίζει τον εαυτό του μόνον από τις διαθέσειςτου Σώματός του καί τΙς Ιδέες του (θεώρ. 19 και 23, μέρος 2ο)."Οταν λοιπόν συμβαίνη ή ψυχή να αύτοθεωρείται, μ' αυτό άκρι- ,βώς σημαίνει πώς μεταβαίνει σε μια μεγαλύτερη τελειότητα, δη-λαδή (σχόλιο του θεώρ. 21) υποτίθεται πώς κυριαρχείται από τηχαρά καί μάλιστα τόσο περισσότερο δσο πιο συγκεκριμένα μπορείνα φαντασθή τον εαυτό της καί τη δύναμη της για ενέργεια.

Ο.Ε.Δ.


Αυτή ή χαρά τρέφεται ολοένα καί περισσότερο δσο ό άνθρω-πος φαντάζεται πώς οί άλλοι τον παινεύουν. Γιατί δσο φαντάζε-ται περισσότερο πώς τον παινεύουν οι οίλλοι, τόσο μεγαλύτερηείναι ή Χαρά πού φαντάζεται πώς προκαλεί στους άλλους καίτοϋτο συμπαρομαρτώντας καί της ίδέας του έαυτοϋ του (Σχόλιοτου1 θεώρ. 29) καί έτσι (θεώρ. 27) ό ϊδιος αισθάνεται μεγαλύτερηΧαρά μια πού συμπαρομαρτεί καί ή ίδέα του έαυτοϋ του.

ΘΕΩΡΗΜΑ 54.

Ή ψυχή προσπαθεί να φαντασθή έκεΐνα μόνο πούθέτουν τη δύναμη της να ενεργεί.

160 ΗΘΙΚΗ


Ή προσπάθεια της ψυχής ή ή δύναμη της είναι αυτή ή ουσίατης ψυχής αυτής (θεώρ. 7)· δίρα ή ουσία της ψυχής (δπως είναιαυτονόητο) βεβαιώνει μόνον πώς είναι ή ψυχή καϊ πώς μπορείκαϊ δχι εκείνο πού δεν είναι καϊ δεν μπορεί- καϊ έτσι προσπαθείνα φαντασθή τοΰτο μόνον πού βεβαιώνει ή θέτει τη δύναμη τηςγια ενέργεια. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 55.

"Οταν ή ψυχή φαντάζεται την αδυναμία της, θλίβε-ται για τοΰτο.


Ή ουσία της Ψυχής βεβαιώνει μόνον τοΰτο πώς ή Ψυχή είναικαϊ μπορεί, με άλλα λόγια είναι στη φύση της Ψυχής να φαντά-ζεται μόνον εκείνα πού θέτουν τη δύναμη της για ενέργεια (προηγ.θεώρ.). "Οταν λοιπόν λέμε πώς ή ψυχή, ενώ αΰτοθεωρείται, φαν-τάζεται την αδυναμία της, δεν λέμε τίποτα άλλο εκτός δτι, ενώ ήψυχή προσπαθεί να φαντασθή κάτι πού θέτει τη δύναμη της γιαενέργεια, ή προσπάθεια αυτή παρεμποδίζεται, μ£ άλλα λόγια(σχόλιο του θεώρ. 11) θλίβεται. Ο.Ε.Δ.

Π Ο Ρ Ι Σ Μ Α ».

Ή θλίψη αυτή τρέφεται ολοένα καϊ περισσότερο, δν φαντα-ζόμαστε πώς οί άλλοι μας μέμφονται, πράγμα πού αποδεικνύεταιμε τον ίδιο τρόπο δπως καϊ το πόρισμα του θεωρήματος 53.

2 Χ Ο Λ Ι Ο%

Αυτή ή θλίψη πού συμπαρομαρτεί στην ίδέα για· την αδυνα-μία μας ονομάζεται Ταπείνωση. Ή χαρά πού γεννιέται από τηναύτοθεώρηση μας ονομάζεται Φιλαυτία ή Εσωτερική Γαλήνη. Καικαθώς ανανεώνεται 'δταν ό άνθρωπος αναλογίζεται τις αρετές τουϊ) τη δύναμη του για ενέργεια, συμβαίνει ώστε ό καθένας να σπεύ-δη να διηγείται τα πεπραγμένα καϊ τους άθλους του καϊ να έπι-δεικνύη τΙς δυνάμεις του σώματος του δσο καϊ του πνεύματος τουκαι για τοΰτο οι άνθρωποι είναι ανυπόφοροι αναμεταξύ τους. Κι'από τοΰτο ακόμα συνέπεται πώς οί άνθρωποι από φυσικό τους εί-ναι φθονεροί (βλ. σχόλιο του θεώρ. 24 καϊ σχόλιο του θεώρ. 32),δηλαδή χαίρονται με την αδυναμία των δμοιών τους καϊ θλίβον-τας για τΙς αρετές τους. Κάθε φορά πραγματικά πού φανταζόμαστε


τις πράξεις μας χαιρόμαστε (θεώρ. 53) καϊ τόσο περισσότερο μά-λιστα δσο οι πράξεις φαίνονται πώς εκφράζουν περισσότερη τε-λειότητα άπ' δ,τι τις φανταζόμαστε πιο συγκεκριμένα· δηλαδή (σύμ-φωνα με τα όσα ειπώθηκαν στο σχόλιο 1 του θεώρ. 40, μέρος 2).δσο μπορούμε περισσότερο να τις ξεχωρίζωμε άπ' τίς άλλες καϊνα τΙς θεωρούμε ως μοναδικά πράγματα. Για τοΰτο χαιρόμαστεστον ύψιστο βαθμό με την αύτοθεώρηση μας, δταν βλέπομε στονεαυτό μας κάτι πού το άρνιώμαστε στους άλλους. Άλλα 9ν αυτόπού βεβαιώνομε για τον εαυτό μας δοϋμε πώς σχετίζεται με τηνγενική ίδέα του ανθρώπου ή κάθε ζώντος δντος, δεν θα χαρούμετόσο· καϊ θα θλίβουμε αντίθετα, αν φαντασθούμε πώς οί πράξειςμας συγκρινόμενες με τΙς αντίστοιχες των άλλων είναι κατώτερες,θα προσπαθήσωμε άλλωστε να άπομακρύνωμε αυτή τη θλίψη(θεώρ. 28) καϊ'θά το καταφέρωμε τοΰτο ερμηνεύοντας δυσμενέ-στερα τις πράξεις των ομοίων μας, ή στολίζοντας δσο μπορούμε τιςδικές μας. Φαίνεται λοιπόν πώς οί άνθρωποι από φυοικό τους ρέ-πουν στο Μίσος και στο Φθόνο και τοΰτο το ύποβοηθεϊ καϊ ή αγω-γή. Γιατί οί γονείς συνήθισαν να ανατρέφουν τα παιδιά τους προςτην αρετή μόνον με το κίνητρο της τιμής καϊ του φθόνου. Ωστόσουπάρχει ίσως κάποιος ενδοιασμός σε τοΰτο, γιατί δεν είναι σπά-νιο να θαυμάζωμε τις αρετές του ανθρώπου καϊ να τις σεβώμαστε.Άλλα για να τον απομακρύνω αυτόν τον ενδοιασμό θα προσθέσωτο ακόλουθο πόρισμα.


Κανένας δεν φθονεί την αρετή του άλλου, παρά μόνο του ο-μοίου του.


Ό Φθόνος είναι το 'ίδιο το Μϊοος (Σχόλιο του θεώρ. 24) δη-λαδή ή Λύπη (Σχόλιο του θεώρ. 13), με άλλα λόγια (Σχόλιο τουθεώρ. 11) ή διάθεση πού παρεμποδίζει την δύναμη για ενέργειαη την προσπάθεια του ανθρώπου. Άλλα ό άνθρωπος (Σχόλιο τουθεώρ. 9) δεν καταβάλλει προσπάθειες για μια πράξη καϊ δεν επι-θυμεί να κάμη παρά μόνον δ,τι απορρέει από τη φύοη του, δπωςακριβώς είναι δεδομένη· κατά συνέπεια ό άνθρωπος δεν θα έπι-

. θύμηση να βεβαιώνη για τον εαυτό του καμμιά δύναμη για ενέρ-γεια ή (πράγμα πού σημαίνει το 'ίδιο) καμμιά αρετή, αν αυτή απο-τελεί γνώρισμα της φύσης ενός άλλου καϊ είναι ξένη για τη φύσητου· καϊ 'έτσι ή επιθυμία του δεν μπορεί να παρεμποδισθή, δηλαδή

11

162 ΗΘΙΚΗ

(σχόλιο του θεωρ. Ϊ1) δεν μπορεί να θλιθή γιατί θεωρεί κάποιοναρετή σ' £να ανόμοιο του πλάσμα καΐ κατά συνέπεια δεν μπορείνα το φθονήση. Άλλα θα φθονήση τον δμοιό του πού υποτίθεται δτιείναι της ίδιας φύσης μ' αυτόν.

Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

"Οταν λοιπόν στο παραπάνω σχόλιο του θεωρήματος 52 αύ-τοϋ του μέρους λέγαμε πώς ό σεβασμός μας για ?ναν ίίνθρωποπροέρχεται γιατί θαυμάζομε τη φρόνηση του, το θάρρος του κλπ.αυτό συμβαίνει (καθώς το δείχνει το προηγ. θεώρ.) γιατί φαντα-ζόμαοτε πώς οί αρετές αυτές του ανήκουν ως κάτι το ξεχωριστόκαΐ δεν φανταζόμαστε πώς είναι κοινό γνώρισμα της ανθρώπινηςφύσης. Για τοϋτο καί. δεν τον φθονούμε, δπως δεν φθονούμε ταδέντρα για το υψος τους καί τα λιοντάρια για το θάρρος τους, κλπ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 56.

Υπάρχουν τόσα είδη Χαράς, Λύπης καΐ Επιθυμίαςκαί κατά συνέπεια καί για κάθε άλλο πάθος πού αποτε-λείται από αυτά, δπως οί διακυμάνσεις της ψυχής, ήαπορρέει από αυτά, δπως ή Αγάπη, τα Μϊσος, ή Ελπί-δα, ό Φόβος κ.λ.π., δσα εΐναι τα είδη των αντικειμένωνπού μας επηρεάζουν.


Ή Χαρά καί ή Λύπη καί κατά συνέπεια τα συναισθήματα πούσυντίθεται από αυτές ή απορρέουν άπ' αυτές, είναι πάθη (σχόλιοτου θεωρ. 11)· πάσχομε άλλωστε (θεώρ. 1) αναγκαία έφ' δσον £-χομε ατελείς ίδέες καί ακριβώς ανάλογα με το δσο δχομε, τέτοιεςιδέες (θεώρ. 3)· δηλαδή (σχόλιο 1 του θεωρ. 40, μέρ. 2) πάσχο-με ανάλογα με το δσο φανταζόμαστε με δλλα λόγια πάσχομε από£να πάθος πού περικλείνει τη φύση του Σώματός μας καί τη φύσηενός εξωτερικού Σώματος. Ή φύση λοιπόν κάθε πάθους πρέπειαναγκαία να έξηγήται ώστε να έκφράζη τη φύση του αντικειμένουπού μας επηρεάζει.

Λέγω πώς ή Χαρά πού προκαλείται από ένα αντικείμενο, π.χ.από το Α καί ή Χαρά πού προκαλείται από το αντικείμενο Β, πε-ρικλείνει τη φύση του αντικειμένου Β· καί έτσι τα πάθη της χαράςείναι διαφορετικά κατά τη Φύση τους, γιατί προκαλούνται από αι-τίες διαφορετικής φύσης. Για τοϋτο επίσης το πάθος της Λύπης


πού προκαλείται από ένα αντικείμενο είναι διαφορετικό κατά τηφύση του από τη Λύπη πού προκαλείται από μια αίτία, καί πρέπειτο ϊδιο να νοούμε για την Αγάπη, το Μίσος την Ελπίδα, το Φόβο,τη Δικαιοσύνη της ψυχής: κατά συνέπεια υπάρχουν αναγκαία τό-«α εϊδη χαράς, λύπης, αγάπης καί Μίσους δσα καΐ εϊδη αντικει-μένων από τα όποια επηρεαζόμαστε. "Οσο για την επιθυμία, είναιή ουσία ή ή φύση κάθε πάθους, έφ' δσον το νοοΰμε ως προσδιωρι-ζόμενο για να διάπραξη κάτι από την δοθείσα ιδιοσυστασία του(ε]ιΐ5 οοηβΐίΐιιΐίοηο) (σχόλιο του θεωρ. 9)· έφ' δσον λοιπόν ό κα-

θένας επηρεάζεται από εξωτερικές αιτίες του τάδε ή του τάδε εί-δους χαράς, λύπης, αγάπης ή μίσους, δηλαδή καθ' δσο ή φύση του•συγκροτείται κατά τον 2ναν ή τον άλλο τρόπο, ή επιθυμία του α-ναγκαία θα είναι τέτοια ήν δλλη, καί ή φύση της μιας επιθυμίας θαδιαφέρη από τη φύση μιας δλλης επιθυμίας, δσο τα πάθη από δ-που γεννιωνται οϊ επιθυμίες αυτές θα διαφέρουν αναμεταξύ τους.Υπάρχουν λοιπόν τόσα εϊδη επιθυμίας δσο καί χαράς, λύπης, α-γάπης κλπ. καί κατά συνέπεια (από δ,τι δείξαμε κιόλας) δσα καϊ.•εϊδη αντικειμένων από τα όποια επηρεαζόμαστε.

Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι ΟΑνάμεσα σ' αυτά τα εϊδη των παθών, πού (προηγ. θεώρ.)πρέ-

πει να είναι πολυάριθμα, τα πιο αξιοσημείωτα είναι ή Λαιμαργία,ή Μέθη, ή Ακολασία, ή Φιλαργυρία καί ή Φιλοδοξία καί αυτά εί-ναι έΝ/νοιες της αγάπης ή της επιθυμίας, πού εξηγούν την φύσητου ενός καί του άλλου πάθους με τα αντικείμενα πού αναφέρον-ται σ' αυτά. Με τη Λαιμαργία, τη Μέθη, την Ακολασία, τη Φι-λαργυρία καί τη Φιλοδοξία δεν νοοΰμε τίποτα δλλο παρά την ά-μετρη αγάπη ή -επιθυμία του φαγητού, του κρασιού, τής% συνου-σίας, του πλούτου καί της δόξας. Ακόμα, τα πάθη αυτά, έφ' δσοντα διακρίνομε από τα δλλα, από το αντικείμενο δπου αναφέρονται:δέν έχουν τα αντίθετα τους. Γιατί ή Εγκράτεια και ή Νηφαλιό-τητα και τέλος ή Αγνότητα πού συνηθίσαμε να τίς άντιτάσσωμεστη λαιμαργία, στη μέθη καί στην ακολασία, δεν είναι συναισθή-ματα ή πάθη, αλλά εκδηλώνουν τη δύναμη της ψυχής πού κυ-βερνάει αυτά τα πάθη. Δεν μπορώ άλλωστε εδώ να εξηγήσω ταόίλλα εϊδη των παθών (άφοϋ υπάρχουν δσα καϊ εϊδη αντικειμέ-νων) κι' 3ν ακόμα μου ήταν δυνατό, αυτό δεν είναι αναγκαίο.Γιατί για την εξέταση του σχεδίου μας πού αποβλέπει στον προσ-διορισμό των δυνάμεων των παθών καί της ισχύος πού έχει πάνω«' αυτά ή ψυχή, μας αρκεί να διαθέτωμε £ναν γενικόν ορισμό για

164 ΗΘΙΚΗ

κάθε πάθος. Μας άρκεϊ, λέγω, να γνωρίζωμε τΙς κοινές ιδιότητεςτων παθών καΐ της ισχύος πού έχει πάνω σ' αυτά ή ψυχή,· μας άρ-κεϊ να διαθέτωμε έ"ναν γενικόν ορισμό για κάθε πάθος. Μας άρκεϊ,λέγω, να γνωρίζωμε τΙς κοινές Ιδιότητες των παθών καΐ της ψυ-χής, για να μπορούμε να προσδιωρίσωμε τϊ εϊδους καϊ τΐ μεγέ-θους είναι ή δύναμη της ψυχής για να μετριάζη ϊ) να έξουδετε·*ρώνη τα πάθη. Μ' δλο πού υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα στο·&να καϊ στο άλλο πάθος της Αγάπης, του μίσους η της επιθυμίας,π.χ., ανάμεσα στην αγάπη πού τρέφομε για τα παιδιά μας καϊ στηναγάπη πού νοιώθομε για τη γυναίκα μας, δεν μας χρειάζεται ναγνωρίζωμε αυτές τΙς διαφορές καϊ να προεκτείνωμε την ερευνάμας για τη φύση καϊ την κατα'γωγή αυτών των παθών.

ΘΕΩΡΗΜΑ 57.

"Ενα οποιοδήποτε πάθος κάθε ατόμου διαφέρειαπό το πάθος ενός άλλου, δσο και ή ουσία του ενόςδιαφέρει από την ουσία του άλλου.


Το θεώρημα αυτό εϊναι προφανές από το αξίωμα 1 πού το-βλέπομε υστέρα από το Λήμμα 3 πού ακολουθεί, το θεώρημα 13,μέρος 2. θα το άποδείξωμε ωστόσο με τους όρίομούς των τριώναρχικών παθών.

"Ολα τα πάθη ανάγονται στην επιθυμία, στη χαρά η στη λύ-πη, καθώς το δείχνουν οί ορισμοί πού δώσαμε. Άλλα ή επιθυμίαείναι αύτη ή φύση η ουσία κάθε πάθους (σχόλιο του θεωρ. 9)· κα-τά συνέπεια ή Επιθυμία καθενός διαφέρει από την Επιθυμία ενόςαλλού όσο ή φύση η ή ουσία του ενός διαφέρει από την ουσία τουάλλου. Ή χαρά καϊ ή λύπη, τώρα, είναι πάθη με τα όποια ή δύνα-μη του καθενός η ή προσπάθεια του για να έμμείνη στο είναι του,αυξάνεται η μειώνεται, βοηθείται ή παρακωλύεται (θεώρ. 11 μετο σχόλιο). Άλλα με την προσπάθεια για να έμμείνη στο είναιτου, έφ' δσον αυτή αναφέρεται ταυτόχρονα καϊ στην φυχ·ή καϊστο Σώμα, νοούμε την δρεξη καϊ την επιθυμία (Σχόλιο του θεωρ.9)· κατά συνέπεια ή χαρά καϊ ή λύπη εϊναι ή Ί'δια ή επιθυμία η ήδρεξη, έφ' όσον αυξάνεται η ελαττώνεται, βοηθείται η παρακωλύ-εται, δηλαδή (το ϊδιο σχόλιο) είναι αυτή ή φύση του καθενός· καϊέτσι ή χαρά καϊ ή λύπη του ενός διαφέρει από την χαρά καϊ τηλύπη του άλλου, δπως καϊ ή φύση ή ουσία του ενός διαφέρει άπό-τή φύση καϊ την ουσία του άλλου· και κατά συνέπεια 2να όποιοδή-


ποτέ πάθος ενός ατόμου διαφέρει από το πάθος ενός άλλου δσο,κλπ. Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Συνέπεται από αυτό πώς τα πάθη των πλασμάτων πού λέμεπώς δεν έχουν λογικό (δεν μπορούμε να άμφιβάλλωμε πραγμα-τικά πώς τα ζώα δεν αισθάνονται, μια καϊ γνωρίζομε τη φύση τηςψυχής), διαφέρουν από τα πάθη των ανθρώπων, δσο διαφέρει ή•φύση τους από την ανθρώπινη. Το άλογο καϊ ό άνθρωπος αναμφί-βολα παρασύρονται από την Ακολασία της αναπαραγωγής· αλλά τοπρώτο από μια άλογίσια ακολασία καϊ ό δεύτερος από μια ανθρώπινηακολασία. Το ϊδιο καϊ με τΙς ακολασίες καϊ τΙς ορέξεις των εντόμων,των ψαριών καϊ των πτηνών, πρέπει- καϊ αυτές να διαφέρουν με-ταξύ τους. Μ' δλο πού κάθε άτομο εϊναι ευχαριστημένο καϊ χαί-ρεται τη φύση του, δπως ακριβώς εϊναι διαμορφωμένη, ωστόσοαύτη ή ζωή από την οποία ό καθένας εϊναι ευχαριστημένος καϊπού την χαίρεται δεν εϊναι τίποτα άλλο παρά ή ίδέα η ή ψυχήαύτοΰ του ατόμου καϊ έτσι ή ευχαρίστηση του ενός διαφέρει απότην αντίστοιχη του άλλου δσο καϊ ή φύση Γ) ουσία του ενός δια-φέρει από τη φύση η την ουσία του άλλου.

Τέλος συνάγεται από το προηγούμενο θεώρημα πώς δεν εϊ-ναι μικρή ή διαφορά ανάμεσα στην απόλαυση πού επιδιώκει έναςμέθυσος καϊ στην απόλαυση οπού φτάνει δνας φιλόσοφος, πρά-γμα πού το αναφέρω παρεκβατικά. Καϊ αυτά μεν αναφορικά μετα πάθη πού σχετίζονται με τον άνθρωπο, έφ' δσον πάσχει. Το μό-νχ> πού απομένει είναι λίγες λέξεις για τα πάθη έφ' δσον ενεργεί.

ΘΕΩΡΗΜΑ 58.

Έκτος από τη χαρά και τη λύπη πού είναι πάθη, υ-πάρχουν και άλλα συναισθήματα χαράς και λύπης πούσχετίζονται με μας έφ' δσον ενεργούμε.


"Οταν ή ψυχή αύτονοεΐται καϊ αντιλαμβάνεται τη δύναμη τηςγια ενέργεια, εϊναι χαρούμενη (θεώρ. 53), άρα ή ψυχή αύτοθεω-ρεϊται αναγκαία όταν συλλαμβάνη μια αληθινή η αυτοτελή ίδέα(θεώρ. 43, μέρος 2). Εξ άλλου, ή ψυχή συλλαμβάνει ώρισμένεςαυτοτελείς ίδέες (σχόλιο 2 του θεωρ. 40, μέρος 2). Κατά συνέπεια•είναι χαρούμενη επίσης δσο συλλαμβάνει αυτοτελείς ίδέες, δήλα-

166 ΗΘΙΚΗ

δη (θεώρ. 1) καθ' δσο ενεργεί. Ακόμη, ή ψυχή, έφ' όσον έχει σα-φείς καΐ συγκεκριμένες ίδέες, ή έφ' όσον έχει συγκεχυμένες,προσπαθεί να διατηρηθή σ' αυτήν την κατάσταση της (θεώρ. 1).Άλλα με την προσπάθεια αυτή νοοϋμε την επιθυμία (σχόλιο τουίδίου θεώρ.) κατά συνέπεια ή επιθυμία αναφέρεται σε μας ένόσω>και μεϊς γνωρίζομε, δηλαδή (θεώρ. 1) έφ' δσον ενεργούμε.

.. · Ο.Ε.Δ.ΘΕΩΡΗΜΑ 59.

Ανάμεσα σ' δλα τα πάθη πού αναφέρονται στηνψυχή, έφ' δσον αυτή ενεργεί, δεν υπάρχει κανένα πού ναμην αναφέρεται στη χαρά ή στην επιθυμία.


"Ολα τα Πάθη αναφέρονται στην επιθυμία, στη χαρά ή στήιλύπη, καθώς το δείχνουν οί ορισμοί τους πού δώσαμε. Άλλα μελύπη εννοούμε εκείνο πού περιορίζει ή παρακωλύει τη δύναμη-του σκέπτεσθαι της ψυχής (θεώρ. 11 με το σχόλιο του), καΐ έτσι,έφ' δσον θλίβεται ή ψυχή, ή δύναμη της για γνώση, δηλαδή γιαενέργεια (θεώρ. 1) μειώνεται ή παρακωλύεται. Κατά συνέπειαδεν υπάρχουν πάθη λύπης πού να μπορούν να άναφέρωνται στηνψυχή έφ' δσον αυτή ενεργεί, αλλά μόνο πάθη χαράς καΐ επιθυ-μίας (προηγ. θεώρ.) δσα την προϋποθέτουν ως ενεργούσα.

Ο.Ε.Δ.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

"Ολες τις πράξεις πού απορρέουν από τα πάθη και πού ανα-φέρονται στην ψυχή, έφ' δσον αυτή νοεί, τΙς ανάγω στην Ανδρεία(ΡοΓΐίιικΙίηειη — καρτερία της ψυχής) καΐ αυτήν την διακρίνομεστην Εύψυχία καϊ στη Γενναιοψυχία. Με την Εύφυχία εννοώ τηνεπιθυμία δπου ίνα δίτομο προσπαθεί να έμμένη οτό ϊδιο του το·είναι σύμφωνα με τις υπαγορεύσεις του Λόγου του.

Με την Γενναιοφυχία εννοώ την επιθυμία δπου έ"να άτομ»προσπαθεί σύμφωνα με τΙς υπαγορεύσεις του Λόγου του να 6οη~θήση τους βλλους ανθρώπους καΐ να συνδεθή μαζύ τους με φιλία.Ανάγω λοιπόν στην εύψυχία τΙς πράξεις εκείνες πού έχουν γιασκοπό την ωφέλεια εκείνου πού ενεργεί καϊ στην γενναιψυχία ε-κείνες πού αποβλέπουν στην ωφέλεια του αλλού. Κατά συνέπειαή εγκράτεια, ή νηφαλιότητα, ή ετοιμότητα του πνεύματος στουςκινδύνους, κλπ., είναι εϊδη της εύφυχίας· ή μετριοφροσύνη, ή επι-είκεια, κλπ., είναι εϊδη της γενναιοψυχίας. Νομίζω πως έτσι έξή-


γησα με τα δσα προηγήθηκαν, τα κυριώτερα πάθη καϊ τις διακυ-μάνσεις της ψυχής, πού γεννιώνται άπ' τη σύνθεση των τριώνπρωταρχικών παθών, δηλαδή της επιθυμίας, της χαράς και της λύ-πης, άφοϋ απέδειξα καϊ τις πρώτες τους αιτίες. Από δλα αυτά προ-κύπτει πώς κινούμαστε κατά πολλούς τρόπους από εξωτερικές αι-τίες, καϊ πώς, σαν τα κύματα της θάλασσας πού συνεπαίρνονταιαπό ενάντιους όνεμους, έτσι παρασερνόμαστε και μείς, αγνοών-τας π μας περιμένει καϊ ποια θα είναι ή τύχη μας Ωστόσο είπαμόνο πώς εξέθεσα μονάχα τΙς βασικές συγκρούσεις δπου περιπλέ-κεται ή ψυχή κι' δχι δλες όσες είναι δυνατόν να παραχθούν. Ε-ξακολουθώντας τον ϊδιο δρόμο, δπως καϊ παραπάνω, μπορούμε ναόποδείξωμε εύκολα πώς ή αγάπη συνδέεται με την μετάνοια, τηνπεριφρόνηση, την αισχύνη, κλπ. Καϊ ακόμα, νομίζω, πώς καθωρί-στηκε μια καϊ καλή για το καθένα από τα προηγηθέντα, πώς τα πά-

θη μπορούν να συνδυασθούν μεταξύ τους με τόσους τρόπους καιπώς από τοΰτο γεννιώνται τόσες ποικιλίες, ώστε δεν μπορούμε νακαθορίσωμε τον αριθμό τους. Άλλα ό σκοπός μου εξυπηρετείταιμε την απαρίθμηση των κυριώτερων δσο για εκείνα πού παρά-λειψα, μάλλον θα είναι αντικείμενο περιέργειας παρά ωφέλειας.Απομένει ωστόσο να άναφέρωμε σχετικά με την αγάπη, πώς, πο-λύ συχνά, δταν άπολαβαίνωμε το πράγμα πού ορεγόμαστε, το σώ-μα μπορεί να απόκτηση μ' αυτήν την απόλαυση μια καινούργιακατάσταση, να προσδιορισθή διαφορετικά, ώστε να ανακύψουν καιάλλες εικόνες μέσα του καϊ ή ψυχή να άρχίση ταυτόχρονα να φαν-τάζεται δίλλα, να έτπθυμή ΰλλα πράγματα. "Οταν, π.χ., φανταζό-μαστε κάτι, πού σαν το γευόμαστε συνήθως ευχαριστιόμαστε, επι-θυμούμε να το άπολαυσωμε, δηλαδή να το φάμε. Άλλα ενώ το ά-πολαβαίνομε μ' αυτόν τον τρόπο, το στομάχι γεμίζει καϊ το σώμαβρίσκεται σε μια 8λλη κατάσταση. 'Άν λοιπόν σ' ηύτήν την και-νούργια διάθεση του σώματος, ή εικόνα αυτής της ίδιας της τρο^φής διατηρείται, γιατί είναι παρούσα καϊ κατά συνέπεια επίσης

και ή προσπάθεια ή επιθυμία για να το φάμε, σ' αυτήν την επιθυ-μία ί) την προσπάθεια θ' άντιταχθή αυτή ή νέα κατάσταση καί, κατάσυνέπεια, ή παρουσία της τροφής πού ορεγόμαστε θα γίνη μιση-τή· καϊ αυτό είναι πού το όνομάζομε Αηδία καϊ Κόρο. Εξ όίλλουπαρέλειψα τις εξωτερικές διαταραχές πού επηρεάζουν το σώμακαι πού παρατηρούνται στα πάθη, δπως ό τρόμος, ή ωχρότητα, ο!λυγμοί, το γέλιο, κλπ., γιατί αναφέρονται μοναδικά στο σώμα, δί-χως νδχουν καμμιά σχέση με την ψυχή. Τέλος θα πρέπει να κά-μω ώρισμένες παρατηρήσεις αναφορικά με το θέμα των ορισμών

168 ΗΘΙΚΗ

των παθών καί για τοΰτο θα εκθέσω καΐ πάλιν με τάξη αυτούς τουςορισμούς, παρεμβάλλοντας σ' αυτούς δποια παρατήρηση έχω γιατον καθένα.

ΟΡΙΣΜΟΙ ΤΩΝ ΠΑΘΩΝ

1

Ή Επιθυμία είναι αυτή ή ουσία του άνθρωπου καθόσο τηννοοϋμε ως κατευθυνόμενη προς κάποιον ενέργεια από μια διάθε-ση πού είναι δεδομένη σ' αυτόν.


Εϊπαμε παραπάνω στο σχόλιο του θεωρήματος 9, πώς ή επι-θυμία είναι ή όρεξη με αυτοσυνειδησία· και ή δρεξη είναι αύτη ήουσία του ανθρώπου, έφ' όσον προσδιορίζεται να κάμη πράγματαπού εξυπηρετούν την συντήρηση του. Άλλα σ' αυτό το ίδιο τοσχόλιο παρατήρησα πώς δεν αναγνωρίζω, στην πραγματικότητα,καμμιά διαφορά ανάμεσα στην όρεξη του άνθρωπου καΐ στην επι-θυμία. Το δτι ό άνθρωπος, πραγματικά, έχει ή δεν έχει συνείδησηγια την δρεξή του, ή δρεξή του παραμένει ή ϊδια' κι' έτσι για ναμη θεωρηθώ πώς ταυτολογώ, δεν θέλησα να εξηγήσω την επιθυμίαμε την δρεξή, άλλα προσπάθησα να την άφίσω σε τρόπο πού ναπεριλαμβάνη όλες τις προσπάθειες της ανθρώπινης φύσης, πού τ}ςχαρακτηρίζαμε με τα ονόματα δρεξή, θέληση, επιθυμία, παρόρμη-ση· θα μπορούσα να πω πώς ή επιθυμία είναι αύτη ή ουσία τουάνθρωπου έφ' δσον νοείται ως κατευθυνόμενη σε κάποια πράξη,αλλά από τον ορισμό αυτόν δεν θα συμπεραίνονταν (θεώρ. 23,μέρος 2) πώς ή ψυχή μπορεί να έχη συνείδηση για την επιθυμίατης ή για την δρεξή της. Για να περιληφθή λοιπόν στον ορισμόμου ή αίτία αυτής της συνείδησης, χρειάστηκε (ίδιο θεώρ.) ναπροσθέσω, έφ' δσον προσδιορίζεται από μια δοθείσα εντός της διά-θεση, κλπ. Γιατί λέγοντας διάθεση της ουσίας του άνθρωπου, έν-νοοϋμε κάθε κατάσταση αυτής της ουσίας, εϊτε είναι έμφυτη εϊτεεπίκτητη, πού γίνεται αντιληπτή από μόνο το κατηγόρημα της σκέ-ψης ή από μόνο το κατηγόρημα της έκτασης, ή τέλος αναφέρεταικαΐ στα δυο αυτά. Εννοώ λοιπόν με τη λέξη επιθυμία όλες τΙςπροσπάθειες, παρορμήσεις, πράξεις καί βουλήματα του ανθρώπου,πού ποικίλλουν ανάλογα με τΙς εναλλασσόμενες καταστάσεις ενόςκαί του αύτοΰ ανθρώπου καί αντιτίθενται τόσο μεταξύ τους, πού όάνθρωπος παρακινούμενος προς διάφορες κατευθύνσεις δεν ξαί-ρει ποια ν' άκολουθήση.


Ή χαρά είναι ή μετάβαση του ανθρώπου από μιά' μικρότερη•σε μια, μεγαλύτερη τελειοποίηση.

3

^ Ε Ξ Η Γ Η 2 Η

Λέγω μετάβαση. Γιατί ή χάρο δεν είναι ή ϊδια ή τελειοποίη-ση. *Αν πραγματικά ό άνθρωπος γεννιώταν με την τελειότητα δ-που μεταβαίνει, θα την κατείχε δίχως το πάθος τήο χαράς· αυτόφαίνεται καθαρώτερα στο πάθος της λύπης πού είναι το αντίθετοτου. "Οτι ή λύπη πραγματικά συνίσταται σε μια μετάβαση σε μιαμικρότερη τελειότητα καί δχι στην μικρότερη τελειότητα καθεαυ-τή, δεν μπορεί να το άρνηθή κανείς, άφοϋ ό άνθρωπος δεν μπορείνα θλιβή παρά έφ' δσον ξεκινάει από κάποιον τελειότητα. Καί δενμπορούμε να ποΰμε πώς ή λύπη συνίσταται στην στέρηση μιαςμεγαλύτερης τελειότητας, γιατί ή στέρηση δεν είναι τίποτα. Τοπάθος της λύπης είναι μια πράξη καί ή πράξη αυτή δεν μπορεί,κατά συνέπεια, να είναι τίποτε δλλο εκτός από εκείνο με το οποίομεταβαίναμε σε μια μικρότερη τελειότητα, δηλαδή ή πράξη με τηνοποία μειώνεται ή παρακωλύεται ή δύναμη για ενέργεια του αν-θρώπου (βλ. σχόλιο του θεώρ. 11). Παραλείπω εξ δλλου, τους ο-ρισμούς της Ιλαρότητας, του Γαργαλιστιοϋ, της Μελαγχολίας καϊτης Όδύνης, γιατί τα πάθη αυτά αναφέρονται κυρίωο οτό Σώμα καίείναι μόνον εϊδη χαράς καί λύπης.

Υπάρχει καί ό θαυμασμός (κατάπληξη) δταν ή ψυχή προση-λώνεται στη φαντασία ενός πράγματος, γιατί αυτή ή μοναδική φαν-τασία δεν έχει καμμιά σχέση με τίς δλλες (βλ. θεώρ. 52 με τοσχόλιο του).


Σ το σχόλιο του θεωρήματος 18, μέρος 2, δείξαμε για ποια αί-τία ή ψυχή μεταβαίνει μονομιάς άπ' τη θεώρηση ρνόο πράγματοςστη σκέψη ενός δλλου, γιατί οί εικόνες αυτών των πραγμάτων βρί-σκονται σε αλληλουχία μεταξύ τους και είναι ταξινομημένες έτσιώστε ή μια να ακόλουθη την άλλη· λοιπόν δεν μπορούμε να νοή-σωμε πώς έτσι είναι δταν ή εικόνα του πράγματος είναι καινούρ-για, αλλά τότε ή ψυχή θα σύγκρατηθή στην θεώρηση γι' αυτό τοπράγμα, ώσπου να προσδιορισθή από όίλλες αιτίες για να σκεφθή

170 ΗΘΙΚΗ·

άλλα πράγματα, .θεωρούμενη καθ' έαυτήν, ή φαντασία ενός και-νούργιου πράγματος είναι της ϊδιας φύσης δπως και οί άλλες καί,γι" αυτόν τον λόγο, δεν κατατάσσω το θαυμασμό στον αριθμό τωνπαθών καί δεν βλέπω το λόγο για να το κάμω, άφοΟ, αν ή ψυχήείναι αποσπασμένη από κάθε άλλη σκέψη, αυτή ή απόσταση, πούυφίσταται, δεν προέρχεται από καμμιά θετική αιτία, αλλά μόνο·από την απουσία μιας αιτίας πού άπ' την θεώρηση ενός ώρισμέ-νου πράγματος την παρακινεί να σκεφθή άλλα. Αναγνωρίζω λοι-πόν τρία πρωταρχικά καί θεμελιώδη πάθη (δπως στο σχόλιο τουθεωρ. 11), δηλαδή τα πάθη της χαράς, της λύπης καί της επιθυ-μίας· καϊ αν είπα μερικά λόγια για τον θαυμασμό, είναι γιατί κα-θιερώθηκε ή συνήθεια να χαρακτηρίζωμε ώρισμένα πάθη πού α-πορρέουν από τα τρία πρωταρχκά με άλλα ονόματα, όταν άναφέ-ρωνται σε αντικείμενα πού τα θαυμάζομε· για τον ίδιο λόγο θα

προσθέσω εδώ καί τον ορισμό της Καταφρόνησης.

Υπάρχει Καταφρόνηση δταν, με την φαντασία ενός πράγμα-τος ή ψυχή επηρεάζεται τόσο λίγο, ώστε ή παρουσία αύτοΰ τουπράγματος να γίνεται γι' αυτήν αιτία να φαντάζεται δ,τι δεν υ-πάρχει σ' αυτό, παρά δ,τι υπάρχει (6λ. σχόλιο του θεωρ. 52).

Παραλείπω έδω τους ορισμούς του σεβασμού καί της περιφρό-νησης, γιατί κανένα πάθος, καθόσο ξαίρω, δεν ονομάζεται από αυ-

τούς.

Ή Αγάπη είναι μια χαρά δπου συμπαρομαρτεί, ή ιδέα μιαςεξωτερικής αίτίας.


Ό ορισμός αυτός εξηγεί αρκετά σαφώς την ουσία της αγάπης."Οσο για τον ορισμό των συγγραφέων πού ορίζουν την αγάπη ωςτη θέληση πού έχει εκείνος πού αγαπάει για να ένωθή με το αν-τικείμενο της αγάπης του, δεν εκφράζει την ουσία της Αγάπης, αλ-λά την ίδιότητά της, καί, μην έχοντας κατανοήσει καλά την ου-σία της αγάπης, οί συγγραφείς αυτοί δεν κατάφεραν να έχουνκαμμιά σαφή ιδέα για την ίδιότητά της· έτσι βρήκαν δλοι πολύσκοτεινό τον ορισμό της Πρέπει ωστόσο να παρατηρήσω πώς λέ-γοντας πώς αυτή ή Ιδιότητα συνίσταται στη θέση πού έχει εκεί-νος πού αγαπάει για να ένωθή με το αντικείμενο της αγάπης του^

ΠΕΡΙ ΠΑΘΟΝ 17Ρ

δεν εννοώ με τη θέληση, τη συναίνεση ή την απόφαση της ψυχής,δηλαδή ελεύθερη απόφαση (αποδείξαμε στο θεώρημα 48, μέρος2, πώς τοϋτο ήταν πλασματικό δημιούργημα), ούτε καν την επιθυ-μία να ένωθή με το πράγμα πού αγαπάει, δταν αυτό απουσιάζει ήνα έμμένη στην παρουσία του δταν αυτό βρίσκεται εκεί- ή αγάπητου μπορεί να νοηθή πραγματικά δίχως τη μια ή δίχως την άλληόπ' αυτές τις επιθυμίες· αλλά με τη θέληση εννοώ την εσωτερικήγαλήνη πού αισθάνεται εκείνος πού αγαπάει εξ αίτίας της παρου-σίας του πράγματος πού αγαπάει, εσωτερική γαλήνη μπ την οποίαενισχύεται η* τουλάχιστον τρέφεται ή χαρά εκείνου πού αγαπάει.

Το Μίσος είναι μια λύση πού την συνοδεύει ή ιδέα μιας εξω-τερικής αίτίας.


Αντιλαμβανόμαστε εΟκολα το τι θα πρέπη να παρατηρήσω ε-δώ, από τα δσα ειπώθηκαν στην προηγούμενη εξήγηση (βλέπε,εξ άλλου, καί το σχόλιο του θεωρ. 13).

8

Ή Κλίση (ΡΓορεπκϊο) ('), είναι ή χαρά πού την συνοδεύει ήιδέα ενός πράγματος πού είναι τυχαία αιτία χαράς.

Αποστροφή (Ανατεϊο) είγαι ή λύπη πού την συνοδεύει ή ιδέαενός πράγματος πού είναι τυχαία αίτία της λύπης (βλέπε αναφο-ρικά με το θέμα αυτών των παθών το σχόλιο του θεωρ. 1β).

10

Ή Αφοσίωση είναι ή αγάπη για εκείνον πού θαυμάζομε.

Ε Ξ Η Γ Η 2 Η

Δείξαμε στο θεώρημα 52 δτι ό θαυμασμός γεννιέται άπ' το δ,ΤΓ?να πράγμα είναι καινούργιο. "Αν λοιπόν συμβαίνει να φανταζώ-

(1) Γ/ημ. τ. Μετφ. 2 τη μετάφραση του Ν. Κουντουριώτη γίνεται χρήση

των λέξεων συμπάθεια αντί κλίση καί αντιπάθεια αντί αποστροφή. Προτιμή-

σαμε αυτήν την απόδοση ως συμφωνότερη δλλωστε καί με το σχόλιο.

172 ΗΘΙΚΗ

μαστέ συχνά εκείνο πού θαυμάζαμε, Βλέπομε λοιπόν πώς" το πα-βος της Αφοσίωσης μπορεί εύκολα να μεταπέση σε απλή αγάπη.

11

Ή Χλεύη είναι ή χαρά πού προκαλείται άπ' το δτι φανταζό-μαστε πώς βρίσκεται κάτι το άξιοπεριφρόνητο σε κάτι πού το μι-οοΰμε.


Έφ' δσον περιφρονούμε το πράγμα πού μισούμε, του αρνιό-μαστε την ύπαρξη (βλ. σχόλιο του θεωρ. 52), καϊ ανάλογα με τοΰ-το χαιρόμαστε (θεωρ. 20). 'Αλλά επειδή ύπαθέτομε πώς ό άνθρω-πος μισεί ωστόσο το πράγμα πού χλευάζει, συνέπεται από τοϋτοπώς αυτή ή αγάπη δεν είναι σταθερή (βλέπε σχόλιο του θεωρ. 47).

12

Ή Ελπίδα είναι μια άστατη χαρά πού προκαλείται άπ' την ι-δέα ενός μελλούμενου ή παρελθόντος πράγματος, πού αμφιβάλ-λαμε ως ένα σημείο, για την έκβαση του.

13

Ό φόβος είναι ή άστατη λύπη πού γεννιέται άπ' την ιδέα ε-νός μελλούμενου ή παρελθόντος πράγματος πού αμφιβάλλαμε, ωςένα σημείο, για την έκβαση του.

Ε Ξ Η Γ Η 2 Η

Συνέπεται άπ' αυτούς τους ορισμούς πώς δεν υπάρχει ελπίδαδίχως φόβο καϊ φόβος δίχως ελπίδα. Εκείνος πού βρίσκεται με-τέωρος αναφορικά με την ελπίδα, πραγματικά, καϊ αμφιβάλλει γιατην έκβαση ενός πράγματος, υποτίθεται πώς φαντάζεται κάτι πούαποκλείει την ύπαρξη ενός μελλούμενου γεγονότος· καϊ για τοϋ-το ακριβώς θλίβεται (θεωρ. 19) καϊ κατά συνέπεια, ενώ είναι με-τέωρος αναφορικά με την ελπίδα, φοβάται πώς το γεγονός δεν θασυμβη. Εκείνος, αντίθετα, πού φοβάται, δηλαδή αμφιβάλλει γιατην έκβαση του πράγματος πού μισεί, φαντάζεται για τοϋτο κάτιπού αποκλείει την ύπαρξη του γεγονότος· καϊ έτσι (θεωρ. 20) εί-ναι χαρούμενος καί, για τοϋτο, τρέφει την ελπίδα πώς το γεγονόςαυτό δεν θα συμβη.

14, »

Ή Ασφάλεια είναι ή χαρά πού γεννιέται άπ' την ίδέα ενός

ΠΕΡΙ ΠΑΘΩΝ

μελλούμενου η παρελθόντος πράγματος για το όποιο δεν γεννιέ-ται καμμιά αμφιβολία.

ΨιΉ Απελπισία είναι ή λύπιρ πού γεννιέται άπ' την ίδέα ενός

μελλούμενου ή παρελθόντος πράγματος για το όποιο δεν υπάρχει,καμμιά αμφιβολία.


Ή Ασφάλεια λοιπόν γεννιέται από την Ελπίδα καϊ ή Απελ-πισία από τον Φόβο, δταν δεν υπάρχει αιτία αμφιβολίας για τηνέκβαση ενός πράγματος- αυτό προέρχεται από το δτι ό άνθρωποςφαντάζεται ως παρόν το παρελθόν ή το μελλούμενο πράγμα ί] για-τί φαντάζεται πώς άλλα πράγματα αποκλείουν την ύπαρξη εκεί-νων των πραγμάτων πού τον έκαναν να άμφιβάλλη. Γιατί αν καί,πραγματικά, ποτέ δεν μπορούμε να εϊμαστε βέβαιοι για την έκβα-ση των κατ' ίδίαν πραγμάτων (πόρ. του θεωρ. 3, μέρος 2), τυχαί-νει ωστόσο να μην αμφιβάλλουμε γι' αυτά. "Αλλο, πραγματικά κα-θώς το αποδείξαμε (σχόλιο του θεωρ. 49, μέρος 2), είναι να μηνάμφιβάλλωμε για ένα πράγμα καί άλλο να είμαστε σίγουροι γι"αυτό1 μπορεί έτσι να συμβη, ώστε ή εικόνα ενός πράγματος παρελ-θόντος η μελλούμενου να μας έχη προκαλέση το ϊδιο πάθος χα-ράς η λύπης, δπως καί ή εικόνα ενός πράγματος, καθώς το απο-δείξαμε στο θεώρημα 18, δπου καί παραπέμπαμε καθώς καί στασχόλια του.

16

Ή Ευχαρίστηση είναι ή χαρά πού την συνοδεύει ή ίδέα ενός:παρελθόντος πράγματος πού συνέβη ανέλπιστα.

17

Ή Τύψη της συνείδησης είναι ή λύπη πού την συνοδεύει ήίδέα ενός παρελθόντος πράγματος, πού συνέβη αντίθετα με τηνελπίδα μας.

18

Ό Οίκτος είναι ή λύπη πού την συνοδεύει ή ίδέα για ένα κα-κό πού συνέβη σε κάποιον άλλον, πού τον φανταζόμαστε πώς μας.μοιάζει (βλέπε σχόλιο του θεωρ. 22 καί σχ. του θεωρ. 27).

174 ΗΘΙΚΗ

Ε Ξ Η Γ Η 2 Η

Ανάμεσα στον οίκτο καΐ στην εύσπλαγχνία δεν φαίνεται να,ύπάρχη καμμιά διαφορά, έκτος ϊσως άπδ το δτι ό οίκτος αναφέρε-ται στο κατ' ιδίαν πάθος, ενώ ή εύσπλαγχνία στην εξωτερική του

εμφάνιση.

19

Ή Εΰνοια είναι ή αγάπη για κάποιον πού έκαμε καλό σ' έ"-

-ναν άλλον.

20

Ή Αγανάκτηση είν.αι μίσος για έναν πού έκαμε κακό σε κά-

τιοιον άλλον.

Ε Ξ Η Γ Η 2 Η

Γνωρίζω πώς αυτές οί λέξεις έχουν διαφορετική σημασία στην•καθημερινή χρήση. Άλλα ή πρόθεση μου είναι να εξηγήσω τη φύ-ση ίων πραγμάτων με τους δρους πού ή συνηθισμένη τους σήμα-οία δεν απομακρύνεται εντελώς από έκείνην δπου χρησιμοποιώκαϊ εγώ, καΐ αυτό 8ν είπωθή μια καΐ καλή. "Οσον άφορα τήν αι-τία αυτή των παθών παραπέμπω εξ αλλού, στο πόρισμα 1 του θε-ωρήματος 27 καΐ στο σχόλιο του θεωρήματος 22.

21

Ή Υπερεκτίμηση είναι να εκτιμάμε, εξ αιτίας της Αγάπης,κάποιον περισσότερο άπα δ,τι είναι σωστό.

22

Υποτίμηση είναι να μην έκτηιάμε έναν, γιατί τον μισούμε πε-ρισσότερο από δ,τι είναι σωστό.


Ή Υπερεκτίμηση είναι λοιπόν αποτέλεσμα ή Ιδιότητα της Α-γάπης· ή υποτίμηση, του μίσους· ή υπερεκτίμηση μπορεί να όρι-οθή ως Αγάπη έφ' δσον επηρεάζει τον άνθρωπο κατά τέτοιον τρό-πφ ώστε να εκτιμά το πράγμα πού αγαπάει περισσότερο από δ,τι•είναι σωστό, καΐ αντίθετα, ή Υποτίμηση ως Μίσος, έφ' δσον επη-ρεάζει τον άνθρωπο κατά τέτοιον τρόπο, ώστε να υποτιμά δ,τι μι-

Όεϊ περισσότερο από δτι είναι σωστό (βλέπε για τα πάθη αυτά το

σχόλιο του θεωρ. 26).


23

Ό Φθόνος είναι το Μίσος έφ' δσον επηρεάζει τον άνθρωποκατά τέτοιον τρόπο ώστε να θλίβεται από τήν ευτυχία του άλλουκαΐ αντίθετα να χαίρεται με τη δυστυχία του άλλου.


Στό φθόνο αντιτίθεται συνήθως ή Εύσπλαγχνία, πού μπορείπαρά τη σημασία της λέξης να όρισθή ως εξής:

24

Ή Εύσπλαγχνία είναι, ή Αγάπη έφ' δσον επηρεάζει τον άν-θρωπο κατά τέτοιον τρόπο ώστε να χαίρεται για το καλό του άλλουκαΐ να Θλίβεται για το κακό του άλλου.


Βλέπε, εξ άλλου, για το Φθόνο το σχόλιο του θεωρήματος 24καΐ τό'σχόλιο του θεωρήματος 32. Τέτοια είναι τα πάθη της Χα-ράς καΐ της Λύπης πού τα συνοδεύει ή Ιδέα ενός πράγματος εξω-τερικού, ως αιτία, εϊτε καθεαυτό είτε κατά σύμπτωση. Τώρα έρχο-μαι στα πάθη πού τα συνοδεύει ως αιτία ή ιδέα ενός εσωτερικούπράγματος.

25

Ή Εσωτερική γαλήνη είναι μια χαρά πού γεννιέται άπ' το<δ,τι ό άνθρωπος έχει ύπ' δφη του τον εαυτό του και τη δύναμητου για δράση.

26

Ή Ταπεινότητα είναι ή Λύπη πού γεννιέται από το δτι ό άν-θρωπος έχει ύπ' δφη του τήν αδυναμία του ή τήν έλλειψη του σθέ-νους του. ·


Ή Εσωτερική γαλήνη αντιτίθεται στην Ταπεινότητα έφ' δσονμ' αυτήν νοούμε μια χαρά πού γεννιέται άπ' το δ,τι έχομε ύπ' δφημας τήν δήναμή μας για δράση, αλλά, έφ' δσον με τήν Εσωτερικήγαλήνη έχομε ύπ' δφη μας τη χαρά πού τη συνοδεύει ή ίδέα μιαςπράξης πού πιστεύομε πώς τήν κάμαμε υστέρα από ελεύθερη α-πόφαση της ψυχής, ή Εσωτερική γαλήνη αντιτίθεται στην Μετά-νοια πού τήν όρίζομε ως έξης:

176 ΗΘΙΚΗ

27

Ή Μετάνοια είναι ή Λύπη πού την συνοδεύει ή ίδέα μιαςπράξης πού πιστεύομε πώς την κάμαμε ΰΌτερα από ελεύθερη α-πόφαση της ψυχής.


Δείξαμε τΙς αιτίες αυτών των παθών στο σχόλιο του θεωρή-ματος 51, στα θεωρήματα 53, 54 καΐ 55 καϊ στο σχόλιο του τελευ-ταίου. Για την ελεύθερη απόφαση της ψυχής, βλέπε το σχόλιο τουθεωρήματος 35, μέρος 2. Πρέπει εξ αλλού, να σημειώσωμε εδώπώς δεν είναι παράξενο πώς γενικά δλες οι πράξεις πού συνή-θως τις ονομάζαμε κακές ακολουθούνται από Λύπη και εκείνες πούτϊς ονομάζαμε ορθές από Χαρά. Αυτό εξαρτάται κυρίως, καθώς εύ-κολα το αντιλαμβανόμαστε από τα δσα προηγήθηκαν από την α-νατροφή. Οί γονείς πράγματι αποδοκιμάζοντας τϊς πρώτες πρά-ξεις καϊ τιμωρώντας συχνά γι' αυτές τα παιδιά τους, παρακινών-τας τα υστέρα καϊ παινεύοντας αντίθετα τΙς δεύτερες γίνονται αί-τία ώστε τα αισθήματα της Λύπης να συνδέωνται με τις πρώτεςκαϊ της Χαράς με τΙς δεύτερες.

Αυτό επιβεβαιώνεται καϊ από τη πείρα. Γιατί τα έθιμα καϊ ήθρησκεία πουθενά δεν είναι τα ϊδια, αλλά αντίθετα, δ,τι είναι ιερόγια τους μεν, για τούο άλλους είναι ανόσιο καϊ δ,τι είναι έντιμογια τους μεν, είναι αίσχρό για τους άλλους. Ανάλογα λοιπόν μετον τρόπο οπού ανατράφηκε, καθένας μετανοιώνει ή παινεύεταιγια την τάδε πράξη πού έκαμε.

28

Περηφάνεια είναι όταν από αγάπη για τον εαυτό μας τον εκτι-μούμε περισσότερο από δ,τι είναι σωστό.


Ή περηφάνεια διαφέρει από την υπερεκτίμηση, γιατί αύτηαναφέρεται σ' ένα εξωτερικό αντικείμενο, ενώ ή "Επαρση στον ϊ-διο τον άνθρωπο πού υπερεκτιμάει τον εαυτό του περισσότερο άπ'ο,τι είναι σωστό. Εξ αλλού, δπως ή υπερεκτίμηση ρίναι αποτέλε-σμα ή ιδιότητα της αγάπης, ή περηφάνεια απορρέει απ" την Φι-λαυτία και μπορεί να όρισθή: φιλαυτία ή εσωτερική γαλήνη, καθ-όσο επηρεάζει τον άνθρωπο, κατά τέτοιον τρόπο, ώστε να εκτιμάτον εαυτό του περισσότερο από δ,τι είναι σωστό (βλ. σχόλιο τουθεωρ. 26). Δεν υπάρχει πάθος πού να είναι αντίθετο σε τοϋτο.


Γιατί κανένας, από μίσος για τον ϊδιον τον εαυτό του, δεν αύτοϋ-ποτιμαται· καϊ μάλιστα κανένας δεν υποτιμά τον εαυτό του, έφ'όσον φαντάζεται πώς δεν μπορεί τοϋτο ή εκείνο. "Ο,τι φαντάζε-ται ό άνθρωπος πώς δεν το μπορεί, πραγματικά το φαντάζεται έτσιαναγκαία καϊ εξ αιτίας αυτής της φαντασίας του διατίθεται κατάτέτοιο τρόπο, ώστε να μη μπορή πραγματικά να κάμη εκείνο πούφαντάζεται πώς δεν το μπορεί. Γιατί, όσον καιρό κι' αν φαντάζε-ται πώς δεν μπορεί τοϋτο η εκείνο, δεν παρακινείται να το κάμηκαϊ κατά συνέπεια του είναι αδύνατο να το κάμη.

"Αν, αντίθετα, άποβλέφωμε σ' δ,τι εξαρτάται από μόνη τηγνώμη θα μπορέσωμε ν' αντιληφθούμε πώς συμβαίνει στον άν-θρωπο να υποτιμά τον εαυτό του· μπορεί πράγματι να συμβή ώστεκάποιος, θεωρώντας θλιβερά την αδυναμία του, θα φαντάζεται πώςδλοι τον περιφρονούν καϊ τοϋτο μάλιστα την στιγμή πού οί άλλοικάθε άλλο παρά σκέφτονται να τον περιφρονήσουν. "Ενας άλλοςπάλι μπορεί να αύτοϋποτιμαται, αν, κατά το παρόν, αρνείται κάτιγια τον εαυτό του, σχετικά με το μέλλον, για το όποιο είναι αβέ-βαιος- δπως δταν αρνείται πώς μπορεί να διανοηθή κάτι το βέβαιοίΐ πώς μπορεί να έπιθυμήση η να κάμη τίποτε άλλο εκτός άπο τοκακό καϊ το ποταπό. Μπορούμε ακόμα να ποΰμε πώς κάποιος αύ-τοϋποτιμαται, δταν τον βλέπωμε πώς, από υπερβολικό φό6ο γιατην καταισχύνη, δεν τολμάει δ,τι αποτολμούν οί δμοιοί του. Μπο-ροΰμε λοιπόν να άντιθέσωμε στην περηφάνεια αυτό το πάθος πούθα το ονομάσω Άθυμία (Αθ]εοΙίο)· όπως από την Εσωτερική Γα-λήνη γεννιέται ή Περηφάνεια, έτσι καϊ από την Ταπεινότητα γεν-νιέται ή Άθυμία, πού θα την όρίσωμε ως έξης:

29

Ή Άθυμία συνίσταται στο να υποτιμάμε τον εαυτό μας περισ-

σότερο από δ,τι είναι σωστό.


Συνηθήσαμε, είναι αλήθεια, ν' άντιθέτωμε στην αλαζονείατην ταπεινότητα, αλλά αυτό γινότανε γιατί παίρναμε, περισσότε-ρο ΰπ' δφη μας τα αποτελέσματα τους παρά τη φύση τους. Όνο-μάζομε αλαζόνα, αληθινά εκείνον πού παινεύεται (βλ. σχόλιο τουθεωρ. 30), μιλάει συνεχώς μόνον για τα προτερήματα του καϊ γιατα ελαττώματα των άλλων, θέλει να τον προτιμούν δλοι καϊ πα-ρουσιάζεται με την ϊδια βαρύτητα καϊ με την ϊδια περιβολή πού έ-χουν συνήθως τα πρόσωπα πού βρίσκονται σε πολύ ανώτερη άπ'

12

178 ΗΘΙΚΗ

τη δική του θέση. Όνομάζομε ταπεινό, αντίθετα, εκείνον πού κοκ-κινίζει εΰκοΧα, πού ομολογεί τα ελαττώματα του καϊ αναγνωρί-ζει τα προτερήματα των άλλων, εκείνον πού υποχωρεί σε δλουςκαϊ τέλος περπατάει με χαμηλωμένο κεφάλι, αδιαφορώντας γιατην περιβολή του. Αυτά τα πάθη, δηλαδή ή Ταπεινότητα καϊ ήΆθυμία, είναι άλλωστε σπανιώτατα. Γιατί ή ανθρώπινη φύση, θε-ωρούμενη καθ' έαυτήν, τα αντιμάχεται δσο γίνεται (θεώρ. 13 καϊ54). Και αυτός είναι ό λόγος ώστε εκείνοι πού νομίζουν πώς είναιπερισσότερο αθυμοι καϊ ταπεινοί, είναι γενικά οί πιο φιλόδοξοικαϊ οί πιο φθονεροί.

30

Κενοδοξία είναι ή χαρά πού την συνοδεύει ή ιδέα μιας πρά-ξης μας, πού φανταζόμαστε πώς θα την παινέψουν οι άλλοι.

31

Αισχύνη είναι ή λύπη πού την συνοδεύει ή ιδέα μιας πράξης,πού φανταζόμαστε πώς θα την μεμφθοϋν οί άλλοι.

Ε Ξ Η Γ Η 2 Η

Για τα πάθη αυτά βλέπε το σχόλιο του θεωρήματος 30. 'Αλλάεδώ θα πρέπει να ύπογραμμίσωμε τη διαφορά πού υπάρχει ανά-μεσα στην Αισχύνη καϊ στην Αιδώ. Ή Αισχύνη είναι ή Λύπη πούακολουθεί μια πράξη για την οποία κοκκινίζαμε. Ή Αιδώ είναι όΦόβος Γ) το δέος της Αισχύνης, καϊ μ' αυτήν ό άνθρωπος εμποδί-ζεται να κάμη κάτι τα αισχρό. Στήν Αίδώ άντιθέτομε συνήθως τηναναίδεια πού, πραγματικά, δεν είναι πάθος, καθώς θα το αποδεί-ξω στο κατάλληλο μέρος· τα ονόματα των παθών (τα παρετήρησαίίδη) αναφέρονται περισσότερο στην καθιερωμένη χρήση τουςκι' δχι στη φύση τους. "Ετσι έπεράτωσα την εξήγηση των παθώντης λύπης καί της χαράς πού είχα πει πώς θα εξέταζα. Τώρα 'έρ-χομαι στα πάθη πού συνδέονται με την επιθυμία.

32

Νοσταλγία είναι ή επιθυμία η ή δρεξη για να κατέχωμε έναπράγμα, πού τρέφεται από την ανάμνηση αύτοϋ του πράγματοςκαϊ ταυτόχρονα παρεμποδίζεται άπ' την ανάμνηση άλλων πραγμά-των πού αποκλείουν την ύπαρξη του πράγματος δπου στρέφεταιή δρεξη.

ΠΕΡΙ ΠΑΘΩΝ Γ 79


"Οταν θυμόμαστε κάτι, καθώς το είπαμε συχνά, έχομε τη διά-θεση να το σκεπτώμαστε με το ϊδιο πάθος σαν να ήτανε παρόνάλλα αυτή ή διάθεση Γ] αυτή ή κλίση τΙς περισσότερες φορές, δ-ταν είμαστε ξύπνιοι, παρεμποδίζεται από εικόνες πραγμάτων πού•αποκλείουν την ύπαρξη του πράγματος πού θυμόμαστε. "Οταν λοι-πόν θυμόμαστε ένα πράγμα πού μας προκαλεί ένα οποιοδήποτεείδος χαράς, προσπαθούμε, για τοϋτο, με το ϊδιο πάθος χαράς νατο θεωρούμε ως παρόν και ή κλίση αυτή παρεμποδίζεται παρευθύςαπό την ανάμνηση πραγμάτων πού αποκλείουν την ύπαρξη τουπρώτου πράγματος. Κατά συνέπεια ή νοσταλγία είναι πραγματι-κά ή λύπη πού αντιτίθεται στη χαρά πού προέρχεται από την ά-τιουσία ενός πράγματος πού μισούμε. Βλέπε γι* αυτήν τη χαρά τοσχόλιο του θεωρήματος 49. Επειδή δμως ή λέξη Νοσταλγία φαί-νεται πάντα πώς σχετίζεται με την επιθυμία, για τρΰτο κατατάσ-σω το πάθος αυτό στο πάθος της Επιθυμίας.

33

"Αμιλλα είναι ή επιθυμία πού γεννιέται .μέσα μας, για έναπράγμα, γιατί φανταζόμαστε πώς την επιθυμία αυτή την έχουνκαι άλλοι.


"Οποιος φεύγει, δποιος φοβάται γιατί βλέπει τους άλλους ναφεύγουν ή να φοβούνται, εκείνος μάλιστα πού βλέποντας ένανάλλον άνθρωπο να καίγεται το χέρι του, αποτραβάει το δικό τουκαι μετατοπίζεται σαν να καίγεται το δικό του το χέρι, λέμε πώςμιμείται τα πάθη του άλλου, καϊ δχι δτι κάνει το ϊδιο από άμιλλα.Καϊ τοϋτο δχι γιατί ξαίρομε πώς υπάρχει μια διαφορετική αίτίαγια τη μίμηση από την αίτία της άμιλλας, αλλά γιατί ή συνήθειατο καθιέρωσε να δνομάζωμε ζηλωτή (αεπιυΐυπι) εκείνον μόνον πούμιμείται δ,τι θεωρούμε έντιμο, χρήσιμο ή ευχάριστο. Βλέπε άλλω-στε, για την αίτία της άμιλλας, το θεώρημα 27 με το σχόλιο του.Για το δτι με αυτό το πάθος συνδέεται συχνά καϊ ό φθόνος, βλέ-πε το θεώρημα 32 με το σχόλιο του.

34

Ευχαριστία ή Ευγνωμοσύνη (θΓ3ΐία κοα Οτζύΐιιάο) είναι ή-επιθυμία ή ή προθυμία για Αγάπη από την οποία τείνομε να κά-

180 Η0ΙΚΗ

μωμε καλό σ' δσους μας έκαμαν καλό, διατεθειμένοι δμοια από α-γάπη απέναντι μας. (Βλ. θεώρ. 39 με το σχόλιο του θεωρ. 47).

35

Εύμένεια (Βεηενοΐεηΐϊίΐ) είναι ή επιθυμία να κάνωμε καλόσ' εκείνον για τον οποίο αισθανόμαστε οϊκτο. (Βλ. σχόλιο του θε-ωρημένου 27).

36

Όργή (!ΓΕ) είναι ή επιθυμία πού μας παρακινεί από μίσοςνα κάμωμε κακό σε εκείνον πού μισούμε (6λ. θεώρ. 39).

37

Εκδίκηση (νϊηάϊοία) είναι" ή επιθυμία πού μας παρακινεί νακάμωμε κακό από αμοιβαίο Μίσος σ' εκείνον πού, κυριαρχούμενοςόπ' το ίδιο πάθος απέναντι μας, μας έβλαψε. (Βλ. πόρ. 2 του θεωρ.40 με το σχόλιο του).

38

Σκληρότητα ή Ωμότητα (Οπιάε1ϊΙα& δευ δαενίΐίίΐ) είναι ή επι-θυμία πού μας παρακινεί να κάνωμε κακό σ' εκείνον πού αγαπά-με ή μας γεννάει τον οίκτο.

Ε Ξ Η Γ Η 2 Η

Στήν Σκληρότητα αντιτίθεται ή Έπιείκια (Οίειηεηΐίίΐ) πούδεν είναι πάθος, άλλα μια δύναμη της ψυχής πού μετριάζει τηνοργή καί την εκδίκηση.

39

Δέος (ΤΗΠΟΓ) είναι ή Επιθυμία ν' άποφύγωμε ένα κακό με-γαλύτερο μ' ένα μικρότερο (6λ. Σχόλιο του θεωρ. 39).

40

Τόλμη (Αυά3οί3) είναι ή επιθυμία πού μας παρακινεί να κά-μωμε κάποια πράξη διατρέχοντας έναν κίνδυνο πού ο! δμοιοί μαςφοβούνται να τον αντιμετωπίσουν.

41

Μικροφυχία (Ριΐ8ϋΐ£ΐηϊιηίΙ<ΐ8) λέγεται δ,τι φανερώνει εκείνοςπού ή επιθυμία του παρεμποδίζεται από τον φόβο ενός κινδύνου,πού οί δμοιοί του τολμούν να τον αντιμετωπίσουν.


Ε Ξ Η Γ Η 2 Η

Ή Μικροφυχία δεν είναι τίποτα άλλο από τον Φόβο ενός κά-κου πού οί περισσότεροι συνήθως δεν το φοβούνται· για τοΰτο καίδεν την κατατάσσω στα πάθη της Επιθυμίας. Ωστόσο θέλησα νατην εξηγήσω εδώ, γιατί αντιτίθεται πργματικά στο πάθος της Τόλ-μης, εν σχέσει με την Επιθυμία πού την παρεμποδίζει.

42

Καταπτόηση (€οη5ΐεπΐ3ίϊο) λέγεται πώς φανερώνει εκείνοςπού ή επιθυμία του να αποφυγή ένα κακό παρεμποδίζεται από τηνκατάπληξη πού του γεννά το κακό πού φοβάται.


Ή καταπτόηση είναι ένα είδος μικροφυχίας. Καθώς δμως προ-καλείται από ένα διπλό Φόβο, μπορεί να όρισθη άνετώτερα ώς\τόδέος πού κρατεί κατά τέτοιον τρόπο κατάπληκτο ϊ) ταλαντευόμεννον έναν άνθρωπο, ώστε να μη μπορη να απόκρουση το κακό. Λέ-γω· κατάπληκτο, έφ' δσον νοοΰμε την επιθυμία του για ν' απόκρου-ση το κακό ως παρεμποδιζομένη από την κατάπληξη πού του προ-καλεί. Λέγω ταλαντευόμενο έφ' δσον νοούμε αυτήν την. Επιθυ-μία ως παρεμποδιζομένη από το Φόβο ενός αλλού κάκου πού δ-μοια τον βασανίζει- κι' από τοϋτο προέρχεται πώς δεν ξαίρει ποιοαπό τα δυο να απόκρουση. Βλέπε σχετικά μ' αυτό το θέμα το Σχό-λιο του θεωρ. 39 και το Σχόλιο του θεωρ. 52. Εξ δλλου για τηΜικροφυχία καί την Τόλμη βλέπε το Σχόλιο του θεωρ. 51.

43

Ανθρωπιά η Μετριοφροσύνη (ΗιιπίΕΐηϊΙαβ 8οα Μοα,εχίία) είναιή επιθυμία να κάνωμε δ,τι αρέσει στους ανθρώπους καί να μη κά-νωμε δ,τι τους δυσαρεστεί.

44

Φιλοδοξία (ΑπΛίΙϊο) είναι η άμετρη επιθυμία για δόξα.


Ή Φιλοδοξία είναι Επιθυμία πού τρέφει καί ενισχύει δλα ταπάθη (θεώρ. 27 καί 31)· κατά συνέπεια αυτό το πάθος δύσκολαμπορεί να κατανικηθη. Για τοϋτο δσον καιρό ένας άνθρωπος κα-τέχεται από την Επιθυμία, ταυτόχρονα είναι κυριεμένος κι' απότη φιλοδοξία. Οί καλύτεροι, λέγει ό Κικέρων, κεντρίζονται περισ-

182 ΗΘΙΚΗ

σότε'ρο από τη δόξα. Ακόμα και οι Φιλόσοφοι πού γράφουν βιβλία,συμβουλεύοντας να περιφρονούμε τη δόξα, ωστόσο αναγράφουνσ* αυτά τα ονόματα τους, κλπ.

45

Ή Λαιμαργία — ασωτία (Ι,ιιχιιπα) είναι ή άμετρη Επιθυμίαη και Αγάπη της ευωχίας.

46

Μέθη (Ε&πείαδ) είναι ή άμετρη επιθυμία και αγάπη του πιο-τοΰ.

47

Φιλαργυρία (Αναπίία) είναι ή άμετρη επιθυμία και Άγάπη<του πλούτου.

43

Ακολασία (ΐΛβίάο) είναι ή Επιθυμία και ή Αγάπη του σι>-νουσιασμοΰ.


Είτε αυτή ή επιθυμία για τη συνουσία είναι μέτρια η άμετρη·συνήθως την όνομάζομε Ακολασία. Επί πλέον τα πέντε αυτά τε-λευταία πάθη (καθώς το παρατήρησα στο σχόλιο του θεωρ. 56)δενέχουν τα αντίθετα τους. Γιατί ή μετριοφροσύνη είναι ίνα είδοςΦιλοδοξίας, καθώς τα βλέπομε στο σχόλιο του θεωρ. 29. Παρετή-ρησα ήδη πώς ή Εγκράτεια, ή Νηφαλιότητα και ή Αγνότητα δενείναι πάθη, άλλα δυνάμεις της ψυχής. Και μ' όλο πού μπορεί νασυμβή ένας φιλάργυρος, φιλόδοξος η δειλός, να άπέχη από κάθεκατάχρηση φαγητού, πιοτοΰ ή συνουσίας, ωστόσο ή φιλαργυρία,ή φιλοδοξία και ό φόβος δεν αντιτίθενται στη λαιμαργία, στη μέ-θη ή στην ακολασία. Γιατί ό φιλάργυρος επιθυμεί ως επί το πλεί-στον να παραχορταίνη και να παραπίνη εις βάρος του άλλου. Όφιλόδοξος, φτάνει να έλπίζη πώς δεν θα άνακαλυφθή, και δεν θασυγκρατηθή σε τίποτε, κι' αν ζή ανάμεσα σε μέθυσους και σε α-κόλαστους, εξ αιτίας της φιλοδοξίας του θα είναι πιο επιρρεπήςο' αυτά τα ελαττώματα. Ό δειλός τέλος κάνει δ,τι δεν θέλει νακάνη. Κι' ενώ πετάει τα λεφτά του στη θάλασσα για ν' αποφυγήτο θάνατο, ωστόσο εξακολουθεί να είναι φιλάργυρος κι' δν ό α-κόλαστος λυπάται πού δεν μπορεί να ίκανοποιηθή, δεν παύει για


τοΰτο να είναι ακόλαστος. Και γενικά τα πάθη αυτά δεν άφοροΰντόσο τις Ί'διες τις πράξεις του φαγητού, του πιοτοΰ, κλπ. δσο τηνεπιθυμία καί την αγάπη γι' αυτές τις πράξεις. Δεν μπορούμε λοι-πόν ν' άντιθέσωμε τίποτε σ' αυτά τα πάθη, έκτος άπο την Γενναιο-ψυχία και την Εΰφυχία, για τα όποια θα μιλήσωμε αργότερα.

Αποσιωπώ τους ορισμούς της Ζηλοτυπίας καί των άλλων δια-κυμάνσεων της Ψυχής, τόσο γιατί γεννιώνται από τον συνδυα-σμό παθών καθωρισμένων ήδη, δσο και γιατί τις περισσότερες φο-ρές δεν έχουν ιδιαίτερα ονόματα, πράγμα πού δείχνει πώς αρκείγια τον πρακτικό βίο μας να τα γνωρίζωμε γενικά. Είναι άλλω-στε φανερό, από τους ορισμούς των παθών πού εξηγήσαμε, πώςόλα γεννιώνται από την Επιθυμία, από τη Χαρά καί από τη Λύ-πη, ή μάλλον είναι αυτά τα τρία πάθη πού όλοι συνηθίζαμε να ταόνομάζωμε με διάφορα ονόματα εξ αιτίας των σχέσεων τους ανά-λογα νιε τις όποιες τα άντικρύζομε καί με τις εξωτερικές ονομασίεςτους. "Λν .τώρα θελήσωμε να προσέξωμε αυτά τα αρχικά πάθηκαί δ,τι ειπώθηκε προηγούμενα για τη φύση της Ψυχής, θα μπο-ρούμε να όρίσωμε ως εξής τα πάθη έφ' όσον αναφέρονται μόνο

στη Ψυχή.

ΓΕΝΙΚΟΣ ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΠΑΘΩΝ

Το πάθος, πού λέγεται πάθημα της Ψυχής (3θίιπΐ Ραΐηεπια)είναι μια συγκεχυμένη ίδέα με την οποία ή ψυχή βεβαιώνει μεγα-λύτερη ή μικρότερη από πριν δύναμη για το Σώμα της ή για έναμέρος του καί με αυτή την δύναμη ή Ψυχή προσδιορίζεται νασκεφθή τοΰτο το πράγμα παρά το άλλο.


Λέγω κατά πρώτο πώς το πάθος ή το πάθημα της Ψυχής είναιμια ίδέα συγκε,χυμένη. Δείξαμε πραγματικά πώς ή Ψυχή πάσχει,έφ' δοον έχει ατελείς ή συγκεχυμένες ιδέες. Είπα εν συνεχεία:μ' αυτό ή ψυχή βεβαιώνει την μεγαλύτερη ί) μικρότερη από πρινδύναμη για να ύπάρχη το Σώμα της ή ένα μέρος του. "Ολες οί ι-δέες του σώματος πού έχομε, δείχνουν μάλλον πραγματικά τη ση-μερινή κατάσταση του Σώματός μας (πόρισμα 2 του θεωρ. 16,μέρος 2) παρά τη φύση του εξωτερικού σώματος· καί ή ιδέα πούαποτελεί τη δύναμη ενός πάθους πρέπει να δείχνη η να έκφράζητην κατάσταση πού έχει το Σώμα ή ένα μέρος του, συνεπεία τουοποίου ή δύναμη του για να ενεργή ή ή δύναμη του για να ύπάρ-χη αυξάνεται ή μειώνεται, υποβοηθείται ή παρεμποδίζεται, θα πρέ

184 ΗΘΙΚΗ

πει να παρατηρήσω εν τούτοις πώς, δ.ν λέγω δύναμη για ύπαρξημεγαλύτερη η μικρότερη από πρίν, δεν εννοώ καθόλου με τούτοπώς ή Ψυχή συγκρίνει την σημερινή κατάσταση του Σώματός τηςμε το παρελθόν, αλλά ότι ή ιδέα πού αποτελεί τη μορφή του πά-θους βεβαιώνει για το Σώμα κάτι πού περικλείνει πραγματικά με-γαλύτερη η" μικρότερη πραγματικότητα από πρίν. Και καθώς ή ου-σία της ψυχής συνίσταται (θεώρ. 11 καΐ 13, μέρος 2) στο δτι βε-βαιώνει την σημερινή ύπαρξη του Σώματός της καϊ δτι με τελειό-τητα εννοούμε την Ί'δια την ουσία του πράγματος, συνέπεται δτιή Ψυχή μεταβαίνει σε μεγαλύτερη ήν μικρότερη τελειότητα, δταντυχαίνει να βεβαιώνη για το Σώμα της η για ένα μέρος του κάτιπού περικλείνει περισσότερη η μικρότερη πραγματικότητα απόπρίν. "Οταν λοιπόν είπα παραπάνω πώς ή δύναμη για σκέφη τηςΨυχής αυξάνεται η μειώνεται, δεν ήθελα να εννοήσω τίποτα άλ-λο με τοϋτο, εκτός από το δτι ή ψυχή εϊχ£ σχηματίσει για το Σώ-μα της ή για ένα μέρος του, μια ιδέα πού εκφράζει μεγαλύτερη ήμικρότερη πραγματικότητα από δ,τι είχε βεβαιώσει πρίν για τοΣώμα της. Γιατί κρίνομε την αξία των ίδεών καΐ τη σημερινή δύ-ναμη της σκέψης ανάλογα με την αξία του αντικειμένου. Πρόσθε-σα τέλος πώς δοθείσης αυτής της ιδέας ή ψυχή παρακινείται νασκεφθή το έ"να πράγμα αντί για το άλλο, για να έκφραση, "εκτόςαπό τη Χαρά καϊ τη Λύπη, πού τΙς εξηγεί το πρώτο μέρος του όρι-σμοϋ, καϊ τη φύση της Επιθυμίας.

ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΤΡΙΤΟΥ ΜΕΡΟΥΣ

ΜΕΡΟΣ Τ Ε Τ Α Ρ Τ Ο

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΔΟΥΛΕΙΑΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥΉ ΤΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΤΩΝ ΠΑΘΩΝ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Όνομάζω δουλεία την αδυναμία του ανθρώπου να χαλιναγώ-γηση ή" να μετρίαση τα πάθη του· δταν είναι υποταγμένος στα πά-θη του ό άνθρωπος, πραγματικά, δεν είναι κύριος του έαυτοΰ του,άλλα έρμαιο της τύχης, πού ή εξουσία της είναι τόση πάνω του,•ώστε συχνά αναγκάζεται, αν καϊ βλέπη το καλύτερο να κάνη τοχειρότερο. Σ' αυτό το Μέρος σκοπεύω να εξηγήσω την αίτία αυ-τής της κατάστασης καϊ ακόμα δ,τι καλό ή κακό υπάρχει στα πά-θη. Πάντως πρίν αρχίσω καλό θα είναι να αναφέρω μερικές προ-καταρκτικές παρατηρήσεις για την τελειότητα καϊ ατέλεια καθώςκαϊ για το καλό ή το κακό.

"Οποιος αποφάσισε να κάμη κάτι καϊ το τελείωσε θα πή πώςτο έργο του είναι τέλειο, δχι μόνον αυτός, άλλα καϊ οποιοσδήπο-τε άλλος πού γνωρίζει ή νομίζει πώς γνώριζε την σκέφη του δη-μιουργού του η το σκοπό του. "Αν, παραδείγματος χάριν, κανείςδει έ"να έργο (πού υποθέτω πώς δεν έχει τελειώσει) καϊ θν ξαί-ρη πώς ό σκοπός του δημιουργού του είναι να κτίση £να σπίτι, θαπή πώς το σπίτι είναι ατελές καϊ αντίθετα πώς είναι τέλειο μόλιςθα το δη περατωμένο, δπως το έχει αποφασίσει ό δημιουργός του.""Αν δμως δη 2να έργο χωρίς ποτέ του να έχη ίδεϊ άλλο παρόμοιοκαϊ αγνοεί την σκέφη του τεχνίτη του, ασφαλώς δεν θα μπορήνα ξαίρη δν είναι τέλειο ή ατελές. Τέτοια φαίνεται πώς είναι ή•αρχική σημασία αυτών των δρων. "Οταν, υστέρα, οί άνθρωποι όρ-χισαν να σχηματίζουν γενικές ιδέες καϊ να φαντάζωνται με τη•σκέψη τους πρότυπα σπιτιών, κτιρίων, πύργων, κλπ., καθώς επίσης

186 Η0ΙΚΚ

καί να προτιμούν ώρισμένα πρότυπα από αλλά, φτάσαμε ώστε όκαθένας να όνομάζη τέλειο εκείνο πού έβλεπε να σύμφωνη με τηνγενική ιδέα πού είχε σχηματίσει ό ϊδιος για τα παρόμοια πράγμα-τα, καϊ ατελές αντίθετα εκείνο πού έβλεπε να σύμφωνη λιγώτεραμε το πρότυπο πού είχε συλλάβει κι' αν ακόμα αυτό είχε έκτελε-σθή σύμφωνα με την σκέψη του τεχνίτη. Δεν φαίνεται λοιπόν ναύπάρχη άλλος λόγος δπου οί άνθρωποι ονομάζουν τέλεια η ατελήτα πράγματα της φύσης, δηλαδή εκείνα πού δεν έχουν δημιουρ-γηθη άπ' το χέρι του ανθρώπου. Οί άνθρωποι, πραγματικά, συνή-θισαν να σχηματίζουν τόσο για τα φυσικά πράγματα δσο καϊ γιατα προϊόντα της ϊδιας τους τέχνης, γενικές ιδέες πού τις θεωρούνκαϊ για πρότυπα· πιστεύουν πώς αυτές έχει ύπ' δφη της καϊ ηφύση (καϊ σύμφωνα με τη γνώμη τους ή φύση δεν κάνει τίποταδίχως ν' άπο6λέπη σ' έναν σκοπό) καϊ μάλιστα για πρότυπα.

"Οταν λοιπόν βλέπουν να γίνεται στη Φύση κάτι πού ελάχι-στα συμφωνεί με το πρότυπο πού είχαν συλλάβει οί ίδιοι για πα-ρόμοιο πράγμα, πιστεύουν πώς λάθεψε η απέτυχε η Φύση, καϊ πώς-έίφησε ατελές το έργο της. "Ετσι βλέπομε συνηθισμένα τους αν-θρώπους να ονομάζουν τέλεια ήν ατελή τα φυσικά πράγματα πε-ρισσότερο από προκατάληψη παρά από την αληθινή γνώση τωνπραγμάτων αυτών. Δείξαμε πραγματικά στο παράρτημα του πρώ-του μέρους, πώς ή Φύση δεν δρα αποβλέποντας οέ έναν σκοπό~αυτό το αιώνιο 'Όν πού το ονομάζαμε θεό ή Φύση δρα σύμφω-να με την ϊδια αναγκαιότητα χάρις στην οποία ακριβώς και υπάρ-χει. Γιατί ή ϊδια ή αναγκαιότητα της φύσης χάρις στην οποία υ-πάρχει είναι όμοια, καϊ το καταδείξαμε αυτό (θεώρ. 16. μ. 1) μ''έκείνην πού χάρις σ' αυτήν δρα. Κατά συνέπεια ό λόγος η ή αιτίαγια το γιατί ό θεός ή' ή Φύση δρα και γιατί υπάρχει είναι πάντοτεό ϊδιος. Και μια πού δεν υπάρχει για κανένα σκοπό, κι' δπως ή ύ-παρξη του έτσι καϊ ή δράση του δεν έχει οΰτε αρχή, οδτε τέλος.'Ό,τι όνομάζομε τελικό αίτιο δεν είναι τίποτε δλλο από την αν-θρώπινη επιθυμία καθόσον τη θεωρούμε ως αρχή η πρωταρχικήαιτία ενός πράγματος. "Οταν, παραδείγματος χάριν, λέμε πώς ή-οίκηση ήταν το τελικό αίτιο για το τάδε ?) το δείνα σπίτι, ασφα-λώς δεν εννοούμε τίποτα δλλα παρά δτι ό άνθρωπος, άφ'οΰ φαν-τάστηκε τα πλεονεκτήματα της οικιακής ζωής, του ήρθε ή επιθυ-μία να χτίση ένα σπίτι. Ή οϊκηση λοιπόν, έφ' δσον θεωρείται ωςτελικό αϊτιο, 'δέν είναι τίποτα παραπάνω παρά μια ιδιαίτερη επι-θυμία κι' ή επιθυμία αυτή είναι στην πραγματικότητα ποιητική αι-τία, θεωρούμενη ως πρώτη, γιατί οί άνθρωποι συνήθως άγνοοΰν

ΠΕΡΙ ΔΟΥΛΕΙΑΣ 187

τις αιτίες των επιθυμιών τους. "Εχουν συνείδηση, αυτό το είπασυχνά, των πράξεων καϊ των επιθυμιών τους, αλλά άγνοοΰν τιςαιτίες πού τους προσδιορίζουν να επιθυμούν κάποιο πράγμα. Γιαδ,τι λέγεται συνήθως, πώς ή Φύση λαθεύει ή άποτυχαίνει κάποτεκαϊ παράγει πράγματα ατελή, αυτό το κατατάσσω ανάμεσα σ' εκεί-να πού τα εξέτασα στο παράρτημα του πρώτου μέρους.

Ή τελειότητα λοιπόν καϊ ή ατέλεια, στην πραγματικότητα,είναι μόνο τρόποι της σκέψης, δηλαδή έννοιες πού συνηθίσαμε νατις κατασκευάζωμε, γιατί συγκρίναμε ανάμεσα τους άτομα του ϊ-διου είδους ή του ϊδιου γένους- για τοΰτο, είπα παραπάνω (ορι-σμός 6, μέρος 2) πώς τελειότητα καϊ πραγματικότητα είναι ένακαι το ϊδιο πράγμα. Συνηθίζομε πραγματικά να άνάγαιμε δλα ταάτομα της φύσης σ' ένα μοναδικό γένος πού ονομάζεται γενικώ-τατο, με άλλα λόγια, στην έννοια του "Οντος πού περιλαμβάνειαπολύτως δλα τα άτομα της Φύσης. Έφ' δσον λοιπόν άνάγομε ταάτομα της Φύσης σ' αυτό το γένος καϊ τα συγκρίναμε ανάμεσα τουςκαι έφ' δσον βρίσκομε πώς τα μεν έχουν μεγαλύτερη οντότητα ήπραγματικότητα από τα δε, λέμε πώς είναι τα τελειότερα τα μεναπό τα δέ' καϊ έφ' δσον τους άποδίνομε κάτι πού, ωσάν ένα δριο,ένα τέλος, μια αδυναμία, δηλαδή κάτι πού περικλείνει μια Άρνη-ση, τα όνομάζομε ατελή, γιατί δεν επηρεάζουν την ψυχή μας, δ-μοια μ' εκείνα πού τα όνομάζομε τέλεια, γιατί δεν τα αντιλαμβά-νεται το Πνεύμα μας δπως τα τέλεια, και δχι γιατί τους λείπεικάτι πού τους προσιδιάζει ή γιατί έσφαλε ή Φύση. Πραγματικά τί-ποτε δεν προσιδιάζει στη Φύση ενός πράγματος, εκτός από εκείνοπού απορρέει από την αναγκαιότητα της φύσης μιας ποιητικής αι-τίας, συμβαίνει αναγκαία.

Το καλό και το κακό δεν δείχνουν τίποτα το θετικό στα πρά-γματα, έφ' δσον θεωρούνται καθεαυτά και δεν είναι τίποτα δλλοοπό τρόποι της σκέψης ή έννοιες πού τις σχηματίζαμε γιατί συγκρί-νομε τα πράγματα ανάμεσα τους. "Ενα καϊ το αυτό πράγμα μπο-ρεί να είναι ταυτόχρονα καϊ καλό και κακό καϊ επίσης αδιάφορο.Παραδείγματος χάριν ή Μουσική μπορεί να είναι καλή για τον με-λαγχολικό και κακή για τον λυπημένο· για τον κουφό δεν είναιοΰτε καλή ούτε κακή. Καϊ μολονότι έτσι είναι τα πράγματα, ωστό-σο μας χρειάζεται να διατηρήσωμε τΙς ονομασίες αυτές. Επιθυ-μώντας πραγματικά να σχηματίσωμε μια ίδέα για τον άνθρωπο-πού να είναι ωσάν ένα πρότυπο για την ανθρώπινη φύση μας, θαμας είναι χρήσιμο να διατηρήσωμε τις ονομασίες αυτές με την έν-νοια πού ανάφερα. Με τη λέξη καλό λοιπόν θα εννοώ, στα έπο-

188 ΗΘΙΚΗ

ν'.ενα, εκείνο πού γνωρίζομε με βεβαιότητα πώς είναι ένα μέσογια να μας πλησίαση ολοένα καΐ περισσότερο προς το πρότυπο της•ανθρώπινης φύσης, δπου αποβλέπαμε. Με τη λέξη κακό, αντίθε-τα, εκείνο πού γνωρίζομε με βεβαιότητα πώς μας παρεμποδίζεινα πλησιάσωμε αΰτδ το πρότυπο, θα όνομάσωμε λοιπόν τους αν-θρώπους τελειότερους η ατελέστερους, ανάλογα με το 9ν προσεγ-γίζουν λινώτερο Γ) περισσότερο προς το πρότυπο αυτό. Καΐ θα πρέ-πει να σημειωθη ευθύς εξ αρχής πώς δταν κάποιος μεταβαίνη απόμια μικρότερη σε μα μεγαλύτερη τελειότητα, ή αντίστροφα, δενεννοώ με τοϋτο πώς από μια ουσία ή μορφή μεταβάλλεται σε μια

"Ενα άλογο π.χ., καταστρέφεται εϊτε μεταβληθή σε άνθρωποεϊτε μεταβληθη σε έντομο. Άλλα ή δύναμη του για δράση, καθό-σο με τοϋτο εννοούμε τη φύση του, εννοείται ως αυξημένη η μει-ωμένη. Με τελειότητα γενικώς θα εννοώ, όπως είπα. την πραγμα-τικότητα, δηλαδή την ουσία οποιουδήποτε πράγματος έφ' όσον υ-πάρχει καϊ ενεργεί κατά ώρισμένο τρόπο, δίχως να λαμβάνεται ύπ'δφη ή διάρκεια του. Για κανένα κατ' ιδίαν πράγμα δεν ημπορεί ναείπωθή πώς είναι τελειότερο, εξ αιτίας του δτι εξακολούθησε ναύπάρχη περισσότερο χρόνο· γιατί ή διάρκεια των πραγμάτων δενμπορεί να προσδιορισθή άπ' την ουσία τους, άφοΰ ή ουσία τωνπραγμάτων δεν περικλείνει κανέναν βέβαιο καϊ προσδιωρισμένοχρόνο ύπαρξης, αλλά κάθε πράγμα κατά το μάλλον καϊ ήττον τέ-λειο, μπορεί πάντα να ύπάρχη με την ϊδια δύναμη πού άρχισε ναύπάρχη, έτσι πού δλα τα πράγματα από την ,&πονιτη αυτή είναιίσα.

ΟΡΙΣΜΟΙ

1. 'Ως καλό εννοώ εκείνο πού γνωρίζομε με βεβαιότητα πώςείναι ώφέληιο.

2. 'Ως κακό, εννοώ αντίθετα, εκείνο πού γνωρίζομε με βεβαι-ότητα πώς μας εμποδίζει να αποκτήσουμε ένα αγαθό

(Για τον προηγούμενο ορισμό βλέπε τον πρόλογο προς το τέ--λος του).

3. Όνομάζω ενδεχόμενα (οοηΙίη^θηίβΒ) (') τα κατ' ιδίαν πρά-γματα, έφ' δσον αναφερόμενοι μόνο στην ουσία τους, δεν βρίσκο-

(1)- Σημ. τ. μτφρ. Οοηΐίηβεηϊ λέγεται, υπό τη γενική του Εννοια κάθε τι

.πού νοείται πώς μπορεί να ύπαρξη ή να μην ύπαρξη. Βλ. Λαλάντ: αϋτ. σελ. 181.

ΠΕΡΙ ΛΟΥΛΕΙΑΣ 189*

με τίποτα πού να θετή αναγκαία την ύπαρξη τους ή να την άπο-κλείη αναγκαία.

4. Όνομάζω τα ϊδια κατ' ίδίαν πράγματα δυνατά, έφ' δσον α-ναφερόμενοι στις αιτίες τους άπ' δπου θα πρέπει να παράγωνται,δεν γνωρίζομε δν αυτές είναι έτσι προσδιωρισμένες, ώστε να ταπαράγουν.

(Στό σχόλιο 1 του θεωρ. 33 του πρώτου μέρους δεν έκανακαμμιά διάκριση ανάμεσα στο δυνατό καϊ ενδεχόμενο, γιατί δενχρειαζόταν εκεί να τα διακρίνω με τόσην ακρίβεια).

5) θα εννοώ στα επόμενα με ενάντια πάθη (οοπΐΓ3ΐίθ5 αίίεο-ιιΐδ) εκείνα πού συμπαρασύρουν τον δνθρωπο προς διαφορετικέςκατευθύνσεις, 8ν καϊ ανήκουν στο ϊδιο είδος, δπως ή απληστία καϊή φιλαργυρία, πού είναι εϊδη της αγάπης· αυτά δεν είναι εκ φύ-σεως ενάντια, αλλά τυχαία.

6. Σ τα σχόλια 1 καϊ 2 του θεωρήματος 18, του τρίτου μέρουςεξήγησα τΐ εννοώ με πάθος αναφορικά με ένα πράγμα μέλλον, πα-ρελθόν καϊ παρόν καϊ παραπέμπω σ' αυτά.

(Ωστόσο θα πρέπει να σημειώσωμε εδώ δτι, δπως για τον τό-πο, έτσι δεν μπορούμε να φαντασθούμε συγκεκριμένα ένα διά-στημα χρόνου, πέρα από ένα ώρισμένο δριο. Με αλλά λόγια, δπωςδλα τα αντικείμενα πού απέχουν από μας περισσότερο από δια-κόσια πόδια ή πού ή απόσταση τους από τον τόπο δπου βρισκόμα-στε, ξεπερνάει εκείνη πού φανταζόμαστε συγκεκριμένα, τα φαν-ταζόμαστε συνήθως πώς βρίσκονται σε ϊση απόσταση από μας, ω-σάν να βρίσκωνται στο ϊδιο επίπεδο, έτσι δμοια τα ϊδια τα αντικεί-μενα πού φανταζόμαστε πώς ό χρόνος της ύπαρξης τους χωρίζε-ται από το παρόν από ένα μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από εκεί-νο πού συνηθίζαμε να φανταζόμαστε συγκεκριμένα, τα φανταζό-μαστε πώς απέχουν ϊσα χρονικά από το παρόν καϊ τα άνάγομε κα-τά κάποιον τρόπο σε μια στιγμή του χρόνου).

7. Ως τέλος για το οποίο κάνομε κάτι, εννοώ την δρεξη.

8. Με αρετή καϊ δύναμη εννοώ το ϊδιο το πράγμα· δηλαδή(θεώρ. 7 μέρ. 3) ή αρετή έφ' δσον αναφέρεται στον όινθρωπο είναιή ϊδια ή ουσία ή ή φύση του άνθρωπου, έφ' δσον έχει τη δύναμηνα κάνη ώρισμένα πράγματα, πού μπορούν να νοηθούν μόνο μετους νόμους της φύσης του.

ΑΞΙΩΜΑ

Δεν υπάρχει στη Φύση κανένα κατ* ίδίαν πράγμα δπου να μηνύπάρχη κανένα άλλο πιο δυνατό καϊ πιο ισχυρό άπ' αυτό. 'Αλλάί

190 ΗΘΙΚΗ ΠΕΡΙ ΔΟΥΛΕΙΑΣ 191

•θν έχωμε δεδομένο ένα οποιοδήποτε πράγμα, υπάρχει καΐ κάποιο•δλλο δυνατώτερο πού μπορεί να καταστρέψη το πρώτο.

ΘΕΩΡΗΜΑ 1.

Τίποτε, από δ,τι θετικό έ'χει ή ψευδής Ιδέα, δεν αί-ρεται από την παρουσία του αληθινού, ως αληθινού.


Το ψευδός συνίσταται μονάχα στην στέρηση της γνώσης πούπερικλείνουν οί ατελείς ιδέες (ίάοαο ίη&άεςιΐ3ΐαβ) (θεώρ. 35, μέρ.2), καΐ δεν έχουν τίποτε το θετικό για να λέγωνται για τοϋτο ψευ-δείς (θεώρ. 33, μέρος 2). Αντίθετα δμως έφ' δσον αναφέρονταιστο θεό, είναι αληθινές (θεώρ. 32, μέρος 2). ΛΑν λοιπόν δ,τι θε-τικό έχει μια ψευδής ιδέα αναιρείται από την παρουσία του αλη-θινού, τότε ή αληθινή Ιδέα θό αΰτοαναιρηται, πράγμα (θεώρ. 4,μέρος 3) πού είναι παράλογο. Κατά συνέπεια τίποτα από δ,τι μιαψευδής ιδέα, κλπ. Ο.Ε.Δ.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

Το θεώρημα αυτό κατανοείται σαφέστερα από το πόρισμα 2του θεωρήματος 16, μέρος 2. Γιατί ή φαντασία είναι μια ιδέα πούδείχνει μάλλον την κατάσταση του ανθρώπινου σώματος παρά τηνφύση του .εξωτερικού σώματος και αληθινά δχι συγκεκριμένα αλλάσυγκεχυμένα· για τοΰτο λέγεται πώς ή Ψυχή πλανάται. "Οταν πα-ραδείγματος χάριν κυτταμε τον ήλιο, φανταζόμαστε πώς απέχειαπό μας διακόσια πόδια· καί σε τοϋτο αγνοούμε την αληθινή τουαπόσταση· δταν δμως τη γνωρίσωμε αίρεται βέβαια ή πλάνη, δχιδμως καί ή φαντασία, πού εξηγεί τη φύση του ήλιου έφ' δσον αυ-τή προκαλεί μια ανάλογη διάθεση στο σώμα μας· και έτσι μ' δλοπού γνωρίζομε την αληθινή απόσταση του, δεν θα πάφωμε να τονφανταζόμαστε πώς βρίσκεται πλησίον μας. "Οπως πραγματικά τοείπαμε στο σχόλιο του θεωρήματος 35, του δευτέρου μέρους, δενφανταζόμαστε τον ήλιο πλησίον μας γιατί αγνοούμε την αληθινήτου απόσταση,, αλλά γιατί ή ψυχή αντιλαμβάνεται το μέγεθος τουήλιου ανάλογα με την επίδραση πού υφίσταται το σώμα άπ' αυτόν."Ετσι, δταν οί ακτίνες του ήλιου πέφτοντας στην επιφάνεια τουνεροϋ, αντανακλώνται στα μάτια μας, φανταζόμαστε τον ήλιο σαννα βρισκόταν στο νερό κι' δταν ακόμα γνωρίζομε το 'μέρος δπουβρίσκεται αληθινά· καΐ οί άλλες φαντασίες με τΙς οποίες ξεγελιέ-ται ή ψυχή, είτε δείχνουν τη φυσική κατάσταση του σώματος, εΐτε

δείχνουν μιό αύξηση ή μια μείωση της ενεργητικής δύναμης του,δεν είναι αντίθετες με την αλήθεια οΰτε καί εξαφανίζονται μπρο-στά της. Τυχαίνει, δταν Οδικά φοβούμαστε για κάποιο κακό, να έ-ξαφανιστη ό φόβος δταν άκούσωμε μια αληθινή είδηση. Τυχαίνειδμως καΐ αντίθετα πώς.δταν φοβόμαστε κάποιο κακό, πού ό ερχο-μός του είναι βέβαιος, ό φόβος να έξαφανιστή, δταν όκούσωμε μιαψεύτικη είδηση- καΐ έτσι οί φαντασίες δεν εξαφανίζονται μπροστάστην αλήθεια, αλλά γιατί προσφέρονται ισχυρότερες φαντασίεςπού αποκλείουν την παρούσα ύπαρξη των πραγμάτων πού φαντα-ζόμαστε, δπως το δείξαμε με το θεώρημα 17, μέρορ δεύτερο.

ΘΕΩΡΗΜΑ 2.

Πάσχόμε έφ' δσον είμαστε τμήμα της Φύσης πούδεν μπορεί να νοηθή άφ' έαυτοΰ ανεξάρτητα από ταάλλα μέρη.


Λεγόμαστε παθητικοί (πώς πάσχομε) δταν μέσα μας παρά-γεται κάτι, πού για τόΰτο μόνο μερικό είμαστε ή αίτίο του (ορισμός2, μέρος 3), δηλαδή (ορισμός 1, μέρος 3) κάτι πού δί·ν μπορεί νασυναχθη από μόνους τους νόμους της φύσης μας. Πάσχομε λοι-πόν έφ' δσον είμαστε ένα τμήμα της Φύσης πού δεν μπορεί να νο-ηθη άφ' έαυτοΰ ανεξάρτητα από τα άλλα μέρη.

ΘΕΩΡΗΜΑ 3.

Ή δύναμη, δπου δ άνθρωπος εμμένει για να ΰπάρ-χη είναι περιωρισμένη και ξεπερνιέται απεριόριστα απότη δύναμη των εξωτερικών αιτίων.


Αυτό είναι φανερό από το Αξίωμα αύτοϋ του Μέρους. Γιατίον είναι δεδομένος ένας άνθρωπος, κάτι άλλο ισχυρότερο, ας ποϋ-με Α, είναι δεδομένο κι' αν Α είναι δεδομένο, κάτι άλλο ακόμα, αςποϋμε Β, ισχυρότερο από το Α, και ούτω έπ' άπειρον κατά συνέ-πειαν, ή δύναμη του ανθρώπου περιορίζεται από την δύναμη ενόςαλλού πράγματος και ξεπερνιέται απεριόριστα από τη δύναμη τωνεξωτερικών αιτίων. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 4.

Είναι αδύνατο ό άνθρωπος να μην άποτελή τμήματης Φύσης και να μπορή να αποφυγή να ύποστη όποια-

192 ΗΘΙΚΗ

δήποτε μεταβολή, εκτός από εκείνες πού μπορούν νανοηθούν από μόνη τη φύση του καϊ για τΙς δποΐες είναιή αυτοτελής αίτια.


Ή δύναμη δπου τα κατ' ιδίαν πράγματα καΐ κατά συνέπειακαΐ ό άνθρωπος διατηρούν την ύπαρξη τους είναι ή ϊδια ή δύναμητου θεοΰ η της Φύσης (πόρισμα του θεωρ. 24, μέρος 1 ) δχι καθόσοαυτή είναι άπειρη, αλλά καθόσο μπορεί να έξηγηθή με την έμπρα-κτη ανθρώπινη ουσία (θεώρ. 7, μέρος 3). Κατά συνέπεια ή δύ-ναμη του ανθρώπου, καθ' δσο εξηγείται από την έμπρακτη τηςουσία είναι έ*να μέρος της άπειρης δύναμης, δηλαδή της ουσίας( θεώρ. 34, μέρος 1 ) του θεοϋ ή της Φύσης : καΐ αυτό ήταν τοπρώτο σημείο του θεωρήματος. "Αν τώρα ήταν δυνατό να μπορήό άνθρωπος να μη υφίσταται άλλες μεταβολές παρά μόνο εκείνεςπού μπορούν να νοηθούν από μόνη τη φύση του ϊδιου του ανθρώ-που, τότε αναγκαία θα επακολουθούσε (θεώρ. 4 καϊ 6, μέρος 3)πώς ποτέ δεν θα χανόταν και θα υπήρχε πάντοτε αναγκαία· καϊαυτό θα άπρεπε να επακόλουθη αναγκαία την αιτία πού ή δύναμητης θα ήταν πεπερασμένη ή άπειρη, δηλαδή ή θα απέρρεε απόμόνη τη δύναμη του ανθρώπου, καϊ πού άφ' έαυτοϋ της θα μπο-ρούσε να άπομακρύνη τις άλλες μεταβολές, πού μπορούσαν ναπροέρχωνται από εξωτερικές αιτίες, ή από την άπειρη δύναμητης Φύσης πού κατευθύνει δλα τα κατ' ίδίαν πράγματα, έτσι πούό άνθρωπος να υφίσταται εκείνες τις μεταβολές μόνον πού εξυ-πηρετούν την συντήρηση του. Ή πρώτη όμως υπόθεση είναι πα-ράλογη (σύμφωνα με το προηγούμενο θεώρημα πού ή απόδειξητου είναι καθολική και μπορεί να έφαρμοσθη σ' δλα τα κατ' ίδίανπράγματα). "Αν λοιπόν ήταν δυνατό να μη υφίσταται ό άνθρωποςάλλες μεταβολές έκτος από εκείνες πού μπορούν να νοηθούν απόμόνη τη φύση του καΐ κατά συνέπεια (καθώς το αποδείξαμε) ναύπάρχη πάντοτε, αυτό θα έ'πρεπε να άπορρέη από την άπειρη δύ-ναμη του θεοΰ· καΐ κατά συνέπεια (θεωρ. 16, μέροο 1), από τηναναγκαιότητα της θείας φύσης, καθ' δσο αύτη θεωρείται ως υπο-κείμενο της ιδέας ενός οποιουδήποτε ανθρώπου, θα έπρεπε να συ-νάγεται δλη ή τάξη της Φύσης, νοούμενης υπό τα κατηγορήματατης "Εκτασης και της Σκέφης. Από τοϋτο θα επακολουθούσε(θεώρ. 21, μέρος 1) πώς ό άνθρωπος θα ήταν άπειρος, πράγμα πού(σύμφωνα με το πρώτο μέρος αυτής της απόδειξης) είναι παρά-


λόγο. Είναι λοιπόν αδύνατο ό άνθρωπος να υφίσταται καϊ άλλεςμεταβολές εκτός από εκείνες για τΙς όποιες είναι ή αυτοτελής αι-τία τους. Ο.Ε.Δ.


Συνάγεται από τοΰτο πώς ό άνθρωπος υπόκειται πάντα σταπάθη, ακολουθεί την κοινή τάξη της Φύσης καϊ υπακούει σ' αύ-τήν, καϊ προσαρμόζεται σ' αυτήν δσο το απαιτεί ή φύση των πρα-γμάτων.

ΘΕΩΡΗΜΑ 5.

Ή δύναμη και ή αύξηση ενός οποιουδήποτε πάθουςκαθώς και ή εμμονή του για να ύπάρχη δεν καθορίζον-ται καθόλου από τη δύναμη με την οποία έμμένομε στηνύπαρξη, αλλά από τη δύναμη της εξωτερικής αιτίας σεσυνδυασμό με τη δική μας.


Ή ουσία ενός πάθους δεν μπορεί να έξηγηθή από μόνη τηνουσία μας (όρ. 1 καϊ 2, μέρος 3), δηλαδή (θεώρ. 7, μέρ. 3) ή δύ-ναμη ενός πάθους δεν μπορεί να καθορισθή από τη δύναμη με τηνοποία έμμένομε στην ύπαρξη μας, αλλά (καθώς το αποδείξαμε στοθεώρ. 16, μέρος 2) πρέπει να καθορίζεται αναγκαία από τη δύνα-μη της εξωτερικής αιτίας σε συνδυασμό με τη δική μας.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 6.

Ή δύναμη ενός πάθους ή ενός συναισθήματος μπο-ρεί να ξεπεράση τις άλλες πράξεις του ανθρώπου, ή τηδύναμη του, με τέτοιον τρόπο ώστε αυτό το πάθος να μέ-νη προσηλωμένο στον άνθρωπο.


Ή δύναμη καϊ ή αΰξηση οποιουδήποτε πάθους καϊ ή εμμονήτου για την βπαρξη καθορίζονται από τη δύναμη της εξωτερικήςαιτίας σε συνδυασμό με τη δική μας (προηγ. θεώρ.)· μπορεί κατάσυνέπεια (θεώρ. 3) να ύπερβή τη δύναμη του ανθρώπου, κλπ.

Ο.Ε.Δ.

13

194 ΗΘΙΚΗ

ΘΕΩΡΗΜΑ 7.

"Ενα πάθος ούτε μπορεί να έμποδισθη οΟτε να έξα-φανισθή παρά μόνον από κάποιο αντίθετο καΐ ισχυρότε-ρο από το πάθος που θα έμποδισθη.


"Ενα πάθος, καθ' δσο αναφέρεται στην ψυχή 'εΐναι μια ίδέαμε την οποία ή ψυχή βεβαιώνει την μεγαλύτερη ή μικρότερη οπόπρίν δύναμη της ύπαρξης του Σώματός της. (Γενικός ορισμός τωνπαθών στο τέλος του τρίτου μέρους). "Οταν λοιπόν ή ψυχή κυ-ριαρχείται από κάποιο πάθος, το Σώμα υφίσταται ταυτόχρονα κά-ποιαν επίδραση πού αυξάνει ή λιγοστεύει την δύναμη του για ε-νέργεια. Εξ αλλού αυτή ή επίδραση του Σώματος (διάθεση - αί->ίεοΐίο) (θεώρ. 5) παίρνει από την αιτία της τη δύναμη για να έμ-μείνη στην ύπαρξη· δεν μπορεί λοιπόν οΰτε να έμποδισθη οΟτενα έξαφανισθή, παρά μόνον από μια σωματική αίτία (θεώρ 6, μέρ.2) πού επηρεάζει το Σώμα με διάθεση αντίθετη μ' αυτήν (θεώρ.5, μέρ. 3) καί ισχυρότερη (αξίωμα), καΐ τότε (θεώρ. 12, μέρ. 2)ή ψυχή θα έπηρεασθή από την ίδέα μιας ισχυρότερης καί αντί-θετης με τη πρώτη διάθεση, πού θα άποκλείση ή* θα αφαίρεση τηνΰπαρξη από την πρώτη. Κατά συνέπεια το πάθος δεν μπορεί οΰτενα άφαιρεθη οβτε να έμποδισθη παρά μόνον από 5να αντίθετο καΐισχυρότερο πάθος. Ο.Ε.Δ.

Π Ο Ρ Ι 2 Μ Α

Το πάθος, καθ' δσο αναφέρεται οτήν ψυχή, δεν μπορεί οΰτενα άφαιρεθη οΟτε να έμποδισθη παρά' μόνον με την ίδέα μιας διά-θεσης του Σώματος αντίθετης καί ισχυρότερης από έκείνην απότην οποίαν πάσχομε. Γιατί ή διάθεση από την οποία πάσχομε δενμπορεί οΰτε να έμποδισθη οΟτε να άφαιρεθη, παρά μόνον από μιααντίθετη της καΐ ισχυρότερη της διάθεση (προηγ. θεώρ.) δηλαδή(γεν. όριθμ. των παθών) με την ίδέα μιας διάθεσης του Σώμα-τος ισχυρότερης από έκείνην άπ' δπου πάσχομε καΐ άντίθετη\σ"αυτή. -τ-

ΘΕΩΡΗΜΑ 8.

Ή γνώση του κάλου καΐ του κάκου δεν είναι τίποταό:λλο παρά το πάθος της χαράς ή της λύπης, καθ' δσοέχομε συνείδηση γι' αυτό.



Όνομάζομε καλό ή κακό εκείνο πού είναι ωφέλιμο ή βλαβερόγια τη συντήρηση του είναι (όρ. 1 καΐ 2), δηλαδή (θεωρ. 7, μ.'3)εκείνο πού αυξάνει ή λιγοστεύει, βοηθάει ή εμποδίζει τη δύναμημας για ενέργεια. Καθ' δσο λοιπόν (όρ. της χαράς καί της λύπης,σχόλιο του θεωρ. 11, μέρος 3) αντιλαμβανόμαστε πως ένα πράγμαμδς προκαλεί χαρά ή* λύπη, το ονομάζαμε καλό ή κακό; καί έτσιή γνώση του κάλου καί του κάκου δεν είναι τίποτα δλλο από τηνΙδέα της χαράς ή της λύπης, πού προέρχεται αναγκαία από το ϊδιοτο πάθος της χαράς ή της λύπης. Ή ίδέα δμως αυτή συνδέεται μετο πάθος δπως συνδέεται καί ή ψυχή με το Σώμα (θεώρ. 21, μέρ.2)· δηλαδή (καθώς το δείξαμε στο σχόλιο του ϊδιου θεωρ.) ή ίδέααυτή δεν διακρίνεται, πραγματικά, από το ϊδιο το πάθος η (γεν.όρ. των παθών) από την ίδέα μιας διάθεσης του σώματος παρά μό-νο κατά την έννοια πού έχομε γι' αυτήν. Κατά συνέπεια αυτή ήγνώση του κάλου καί του κάκου δεν είναι τίποτα άλλο παρά αυτότο ϊδιο το πάθος, καθ' δσο έχομε τη συνείδηση για τοϋτο.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 9.

Το πάθος πού φανταζόμαστε πώς ή αίτία του είναιπαρούσα, είναι εντονότερο, παρά αν δεν φανταζόμαστεπώς είναι παρούσα αυτή ή αίτία.


Ή φαντασία είναι μια ίδέα με την οποία θεωρούμε £να πρά-γμα (σχόλιο του θεωρ. 17 μέρος 2), αλλά .πού μάλλον δείχνει τηνκατάσταση του ανθρώπινου σώματος παρά τη φύση του εξωτερι-κού πράγματος (πόρ. 2 του θεωρ. 16, μέρος 2). Το πάθος είναι κα-τά συνέπεια μια φαντασία (γεν. ορισμός των παθών) έφ' δσον αυ-τή μας δείχνει την κατάσταση του σώματος. Άλλα ή φαντασία εί-ναι πιο έντονη (θεώρ. 17, μέρ. 2) δσον καιρό δεν φανταζόμαστεκάτι πού να άποκλείη την τωρινή ύπαρξη του εξωτερικού πράγ-ματος· για τοΰτο καί £να πάθος, για το όποιο φανταζόμαστε πώς ήαίτία του είναι τώρα παρούσα, είναι έντονώτερο καί ισχυρότερο,^παρά αν δεν φανταζόμαστε την παρουσία αυτής της αιτίας.

Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

"Οταν είπα, (σιό θεώρημα 18, μέρ. 3) ιτακ; παρακινιόμαστε

196 ΗΘΙΚΗ

για το ϊδιο πάθος από την είκόνα ενός μελλούμενου ή περασμέ-νου πράγματος, ωσάν το πράγμα πού φανταζόμαστε να ήταν πα-ρόν, παρατήρησα ρητά πώς αυτό είναι αληθινό έφ' δσον αναφε-ρόμαστε μόνο στην είκόνα αύτοΰ του πράγματος· ή είκόνα είναιτης ϊδιας φύσης, εϊτε φαντασθεί κανένας αυτά τα πράγματα ως πα-ρόντα, εϊτε δχι· ωστόσο δεν αρνήθηκα πώς ή είκόνα αυτή εξασθε-νίζει δταν θεωρούμε την ΰπαρξη άλλων πραγμάτων πού αποκλεί-ουν την τωρινή ύπαρξη του μελλοντικού πράγματος- καΐ δεν έ-καμα αυτήν την παρατήρηση εκείνη τη στιγμή γιατί είχα αποφα-σίσει να διαπραγματευθώ σ' αυτό το μέρος τΙς δυνάμεις των πα-θών.

ΠΟ Ρ Ι Σ Μ ΑΉ είκόνα ενός μελλούμενου Γ] παρελθόντος πράγματος, δη-

λαδή ενός πράγματος πού το θεωρούμε σχετικά με ΓΟ μελλούμενοί) παρελθόντα χρόνο, αποκλειομένου του παρόντος, είναι πιο ε-ξασθενημένη, υπό ϊσους δρους, από την εικόνα ενός παρόντοςπράγματος· κατά συνέπεια το πάθος πού αναφέρεται σ' ένα μελ-λούμενο ή παρελθόν πράγμα, θα είναι υπό ϊσους δρους άλλωστε,χαλαρώτερο από ένα πάθος πού αναφέρεται σ' ένα παρόν πράγμα.

ΘΕΩΡΗΜΑ 10.

Αναφορικά με ένα μελλούμενο πράγμα πού το φαν-ταζόμαστε ως προσεχές το πάθος μας είναι εντονότεροπαρά αν φανταζόμαστε την ύπαρξη του ως πολύ απομα-κρυσμένη από το παρόν και ή ανάμνηση ενός πράγμα-τος πού το φανταζόμαστε πώς μόλις έγινε μας επηρεά-ζει έντονώτερα παρά αν το φανταζόμαστε πώς είχε συμ-6η από πολύν καιρό.


Καθ' δσο, πραγματικά, φανταζόμαστε πώς ένα πράγμα θα συμ-6ή προσεχώς, ή πώς έχει συμβεί πρόσφατα, φανταζόμαστε με τοΰ-το κάτι πού αποκλείει λιγώτερο την παρουσία του, παρά 3ν φαν-ταζόμαστε πώς ό χρόνος της ύπαρξης του είναι περισσότερο απο-μακρυσμένος από το παρόν ή έγινε προ πολλού (πράγμα πού φαί-νεται μόνο του)· κατά συνέπεια (ηροηγ. θεώρ.) καΐ το πάθος μαςθα είναι έντονώτερο απέναντι του. Ο.Ε.Δ.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

Συνάγεται από την παρατήρηση την συνδεόμενη με τον όρι-


σμό β πώς, αναφορικά με τα αντικείμενα πού χωρίζονται από τοπαρόν από ένα διάστημα μεγαλύτερο από εκείνο πού μπορούμε νατο καθορίσωμε με την φαντασία μας, το πάθος μας σε σχέση μεούτά είναι χαλαρό, μ' δλο πού ξαίρομε πώς χωρίζονται μεταξύτους από ένα μακρό διάστημα χρόνου.

ΘΕΩΡΗΜΑ 11.

Το πάθος πού αναφέρεται σε £να πράγμα πού τονφανταζόμαστε ως αναγκαίο είναι υπό ίσους δρους πε-ρισσότερο έντονο παρά αν αναφερόταν σε Μνα πιθανό ήενδεχόμενο πράγμα, δηλαδή σε Μνα πράγμα δχι αναγ-καίο.


Έφ' δσον φανταζόμαστε πώς ένα πράγμα είναι αναγκαίο, βε-βαιώναμε την ΰπαρξη του, καΐ αντίθετα άρνιώμαστε την ύπαρξηενός πράγματος έφ' δσον φανταζόμαστε πώς δεν είναι αναγκαίο(Σχόλιο 1 του θεωρ. 33, μέρος 1), καί, κατά συνέπεια (θεώρ. 9),το πάθος πού αναφέρεται σε ένα αναγκαίο πράγμα θα είναι πιοέντονο, υπό ϊσους δρους, παρά αν αναφερόταν σε ένα μη αναγ-καίο πράγμα.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 12.

Το πάθος πού αναφέρεται σε Μνα πράγμα πού ξα(-ρομε πώς δεν υπάρχει τώρα καΐ πού το φανταζόμαστεως δυνατό είναι, υπό ίσους δρους, περισσότερο έντονοπαρά οΥν αναφερόταν σε έ"να ενδεχόμενο πράγμα.


Έφ' δσον φανταζόμαστε ένα πράγμα ως ενδεχόμενο δεν πά-σχομε από καμμιάν άλλη είκόνα παρά από την είκόνα αύτοϋ τουπράγματος πού μπορεί να θετή την ΰπαρξη του πρώτου (όρ. 3)·αντίθετα (κατά την υπόθεση), φανταζόμαστε ώρισμένα πράγματαπού αποκλείουν την τωρινή του ΰπαρξη. Αντίθετα, έφ' δσον φαν-ταζόμαστε ένα πράγμα ως δυνατό στο μέλλον, φανταζόμαστε καίώρισμένα πράγματα πού θέτουν την ΰπαρξη του (όρ. 4), δηλαδή(θεώρ. 18, μέρ. 3) πού τροφοδοτούν την Ελπίδα ή τον Φόβο· καίουνεπώς, το πάθος πού αναφέρεται σε ένα δυνατό πράγμα είναιέντονώτερο. Ο.Ε.Δ.

198 ΗΘΙΚΗ

Π Ο Ρ Ι 2 Μ Α

Το πάθος πού αναφέρεται σε ένα πράγμα πού ξαίρομε πώςδεν υπάρχει στο παρόν καΐ πού το φανταζόμαστε ως ενδεχόμενοείναι πολύ πιο χαλαρό παρά αν φανταζόμαστε πώς το πράγμα εί-ναι τώρα παρόν.


Το πάθος πού αναφέρεται σε ένα πράγμα πού φανταζόμαστεπώς υπάρχει τώρα, είναι πιο έντονο παρά αν φανταζόμαοτε το αν-τικείμενο του ως μελλοντικό (πόρ. του θεωρ. 9), καΐ είναι πολύζωηρότερο παρά αν φανταζόμαοτε πώς αυτός ό μελλοντικός χρό-νος είναι πολύ μακρυά από το παρόν (θεώρ. 10). Το πάθος λοιπόνπού άναφέρετώ σε ένα πράγμα για το οποίο φανταζόμαστε πώς 6χρόνος της ύπαρξης του είναι πολύ μακρυά από το παρόν, είναιπολύ χαλαρώτερο παρά δν φανταζόμαστε το αντικείμενο του ωςπαρόν καΐ ωστόσο είναι πιο έντονο (προηγ. θεώρ.) παρά δν τοφανταζόμαοτε ως ενδεχόμενο καί έτσι το πάθος πού αναφέρεται σεένα ενδεχόμενο πράγμα θα είναι πολύ χαλαρώτερο παρά αν φαν-ταζόμαοτε .ιΐώς το πράγμα είναι τώρα παρόν.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 13.

Το -πάθος πού αναφέρεται σε £να ενδεχόμενο πρά-

γμα πού ξαΐρομε πώς δεν υπάρχει στο παρόν είναι, υπό

ίσους δρους, χαλαρώτερο από το πάθος πού αναφέρεταισε £να περασμένο πράγμα.


Έφ' δσον φανταζόμαστε ένα πράγμα ως ενδεχόμενο, δεν πα-σχομε από την είκόνα κανενός αλλού πού να θετή την ύπαρξη τουπρώτου (ορισμός 3), αλλά αντίθετα (κατά την υπόθεση) φαντα-ζόμαστε ώρισμένα πράγματα πού αποκλείουν την παρούσα του 6-παρξη. "Οταν ωστόσο το φανταζόμαστε σε συσχετισμό με τον πα-ρελθόντα χρόνο, υποτίθεται πώς φανταζόμαστε κάτι πού το επα-ναφέρει στην μνήμη ή πού προκαλεί την είκόνα του (θεώρ. 18,μέρ. 2 με το πόρισμα του), καί επομένως συντελεί στο να το θεώ-ροϋμε ως παρόν (Πόρισμα του θεωρ. 17, μέρ. 2). Καί έτσι (θεώρ.9) το πάθος πού αναφέρεται σε ένα ενδεχόμενο πράγμα πού ξαί-


ρομε πώς δεν υπάρχει τώρα, θα είναι χαλαρώτερο, υπό ϊσους δ-ρους, από το πάθος πού αναφέρεται σε ένα περασμένο πράγμα.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 14.

Ή αληθινή γνώση του κάλου και του κάκου δεν

μπορεί καθ" 8σο είναι αληθινή να περιορίση κανένα πά-

θος παρά μονάχα έφ' δσον θεωρηθη ως πάθος.


Το πάθος είναι μια ιδέα με την οποία ή ψυχή βεβαιώνει μιαμικρότερη ή μεγαλύτερη δύναμη ύπαρξης του σώματος της (γενι-κός ορισμός των παθών)· καί έτσι (θεωρ. 1) δεν έχει τίποτα τοθετικό πού να μπορή να άφαιρεθή από την παρουσία του άληθι-νοϋ· κατά συνέπεια, ή αληθινή γνώση του κάλου καί του κάκουδεν μπορεί, έφ' δσον είναι αληθινή, να περιορίση κανένα πάθος.Άλλα έφ' δσον είναι πάθος (βλ. θεώρ. 8) 3ν είναι Ισχυρότερη απότο πάθος πού πρέπει να περιορίση, μόνο σ' αυτήν την περίπτωση

θα μπόρεση να το περιορίση. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 15.

Μια επιθυμία πού προέρχεται από την αληθινή γνώ-

ση του κάλου καί του κάκου, μπορεί να σβύοη η" να πε-ριορισθη από πολλές επιθυμίες πού γεννιώνται από πάθη

πού μας κυριεύουν.


Από την αληθινή γνώση του κάλου καί του Κάκου, έφ' δσοναυτή είναι πάθος (θεώρ. 8), γεννιέται αναγκαία μια επιθυμία (ο-ρισμός 1 των παθών), καί είναι τόσο μεγαλύτερη δοο μεγαλύτεροείναι το πάθος πού την γεννάει (θεώρ. 37, μέρος 3). Άφοΰ δμωςαυτή ή επιθυμία (κατά την υπόθεση) γεννιέται από το δτι γνωρί-ζομε αληθινά κάτι, σχηματίζεται μέσα μας μόνο έφ' δσον ενεργού-με (θεώρ. 1, μέρος 3) καί έτσι μόνο ή ουσία μας μπορεί να τογνωρίζη (ορισμός 2, μέρ. 3), κατά συνέπεια (θεώρ. 7), ή δύνα-μη καί ή ανάπτυξη της πρέπει να προσδιορίζωνται μόνο από τηνδύναμη του ανθρώπου. Τώρα, οι επιθυμίες πού γεννώνται από ταπάθη πού μας κυριαρχούν^ είναι επίσης τόσο μεγαλύτερες δσο βι-αιότερα είναι αυτά τα πάθη- επομένως ή δύναμη καί ή ανάπτυξητους πρέπει να προσδιορίζωνται από τη δύναμη των εξωτερικών

200 ΗβΙΚΗ

αιτίων (θεώρ. 5) πού, αν συγκριθή με την δική μας, τί)ν ξεπερνάειαπείρως (θεώρ. 3). Συνεπώς, οί επιθυμίες πού γεννιώνται απότέτοιου είδους πάθη θα μπορούν να είναι βιαιότερες από την επι-θυμία πού γεννιέται από την αληθινή γνώση του κπλοϋ καΐ τουκάκου· καί έτσι (θεώρ. 7) θα μπορούν να περιορίσουν ήχ να σβύ-σουν την τελευταία. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 16.

Ή επιθυμία πού γεννιέται, από την γνώση του κάλουκαΐ του κάκου, έφ' δσον βρίσκεται σε αναφορά με το μέλ-λον, μπορεί εύκολώτερα να περιοριστή ή να σδύση απότην επιθυμία για πράγματα πού είναι τώρα ευχάριστα.


Το πάθος πού αναφέρεται σε κάτι πού το φανταζόμαστε ωςμελλοντικό είναι χαλαρώτερο από το πάθος πού αναφέρεται σε£να πράγμα παρόν (πόρισμα του θεώρ. 9). "Ωστε, μια Επιθυμίαπού γεννιέται από την αληθινή γνώση του καλού και του κακού,κι* δταν ακόμα σχετίζεται με πράγματα πού είναι τώρα καλά, μπο-ρεί να σ6ύση ή να περιοριστή από κάποια αλόγιστη Επιθυμία (δυ-νάμει του προηγ. θεώρ. πού ή απόδειξη του είναι καθολική) · ώστεμια Επιθυμία πού την γεννάει αυτή ή γνώση, έφ' δσον αναφέρε-ται στο μέλλον, θα μπορή εύκολώτερα να περιοριστή ή να σβύση,κ.τ.λ. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 17.

Μια επιθυμία πού γεννιέται από την αληθινή γνώσητου κάλου και του κάκου, έφ' δσον σχετίζεται με τυχαίαπράγματα, μπορεί πάλι να περιορισθή πολύ εύκολώτε-ρα από την επιθυμία για πράγματα παρόντα.


Το θεώρημα αυτό αποδείχνεται με τον ϊδιο τρόπο δπως καΐ τοπροηγούμενο, πού βασίζεται στο πόρισμα του θεωρήματος 12.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

Πιστεύω πώς με δσα είπα προηγουμένως απόδειξα το γιατίοί άνθρωποι συγκινούνται περισσότερο από τη γνώμη παρά απότον αληθινό Λόγο, καΐ γιατί ή αληθινή γνώση του κάλου καΐ τουκάκου διεγείρει στην ψυχή συγκινήσεις καί υποχωρεί συχνά σε


κάθε εϊδους φιληδονία. Γι* αυτό λέει ό ποιητής: Βλέπω το καλύ-τερο καί το παραδέχομαι, αλλά κάνω το χειρότερο. Καί ό Εκκλη-σιαστής φαίνεται πώς είχε την ϊδια σκέψη, δταν έ^εγε: Καί ό προ-στεθείς γνώσιν, προσθήσει αλγημα. Καί δν τα λέω αυτά, δεν τοκάνω για να συμπεράνω πώς ή άγνοια είναι προτηιώτερη από τηνγνώση ή πώς μεταξύ ενός κάκου καί ενός ευφυούς ανθρώπου δενυπάρχει καμμιά διαφορά δσον άφορα τον μετριασμό των παθώναλλά το κάνω γιατί είναι αναγκαίο να γνωρίζωμε τόσο την αδυ-ναμία δσο καί την δύναμη της φύσης μας, για να μπορέσωμε ναπροσδιωρίσωμε τΐ μπορεί καϊ τΐ δεν μπορεί να κάνη ό Λόγος για"τον μετριασμό των παθών καί είπα ακόμα πώς α' αυτό το Μέροςθα πραγματευθώ μονάχα για την αδυναμία του ανθρώπου. Γιατίσκοπεύω να πραγματευθώ ξεχωριστά για την δύναμη του Λόγουκαί των παθών.

ΘΕΩΡΗΜΑ 18.

Ό Πόθος πού γεννιέται από τη Χαρά είναι, υπό ί-σους δρους, Ισχυρότερος από Μναν Πόθο πού γεννιέταιάπα τη Λύπη.


Ό Πόθος είναι ή ϊδια ή ουσία του ανθρώπου (ορισμός 1 τωνΠαθών), δηλαδή (θεώρ. 7, μέρος 2) μια προσπάθεια με την οποίαό άνθρωπος προσπαθεί να έμμείνη στο είναι του. "Ενας πόθος λοι-πόν πού γεννιέται από την Χαρά, υποβοηθείται ή αυξάνεται απόαυτό το ϊδιο το πάθος της Χαράς (ορισμός της Χαράς στο Σχόλιοτου θεώρ. 11, μέρος 3)· αντίθετα ό πόθος πού γεννιέται από τηνΛύπη ελαττώνεται ή περιορίζεται από το ϊδιο αυτό το πάθος τηςΛύπης (ϊδιο σχόλιο)· καί έτσι ή δύναμη του Πόθου πού γεννιέ-ται από την Χαρά πρέπει να προσδιορίζεται ταυτόχρονα από τηνδύναμη του ανθρώπου καί από την δύναμη του εξωτερικού αιτίου,ενώ ή δύναμη του πόθου πού γεννιέται από την Χαρά πρέπει ναπροσδιορίζεται ταυτόχρονα από την δύναμη του ανθρώπου καίοπό την δύναμη του εξωτερικού αιτίου, ενώ ή δύναμη του πόθουπού γεννιέται από τη λύπη προσδιορίζεται μόνο από την δύναμητου ανθρώπου, επομένως, ό πρώτος είναι ισχυρότερος από το δεύ-τερο. Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Σ' αυτές τίς λίγες προτάσεις εξήγησα τις αιτίες της άδυνα-

202 ΗΘΙΚΗ1

μίας καί της αστάθειας του ανθρώπου καΐ γιατί οΐ άνθρωποι δεντηρούν τΙς επιταγές του Λόγου. Μου απομένει τώρα να αποδείξωτΐ μας υπαγορεύει ό Λόγος καΐ ποια πάθη εναρμονίζονται με τουςκανόνες του ανθρώπινου Λόγου, καί ποια αντιτίθενται σ' αυτούς.Προτού, ωστόσο, αρχίσω να το αποδείχνω σύμφωνα με την γεωμε-τρική μέθοδο πού έχω υιοθετήσει, καλό θα είναι να παρουσιάσωεδώ με λίγα λόγια αυτές τΙς εντολές του Λόγου, για να εννοη-θούν εύκολώτερα ο! σκέψεις μου. Καθώς ό Λόγος δεν ζητάει τί-ποτα πού να είναι αντίθετο στη φύση, ζητάει λοιπόν να αγαπά όκαθένας τον εαυτό του, γυρεύει το ωφέλιμο, εκείνο πού πραγμα-τικά είναι ωφέλιμο γι' αυτόν, ορέγεται κάθε τι πού οδηγεί πραγ-ματικά τον άνθρωπο σε μεγαλύτερη τελειότητα καί, γενικά, ζη-τάει να προσπαθη ό κάθε άνθρωπος να διατήρηση, όσο του είναιδυνατό, το είναι του· καί αυτό είναι αλήθεια δπως το δλον είναιμεγαλύτερο από το μέρος (βλ. θεώρ. 4, μέρος 3). "Υστερα, έφ'δσον ή αρετή (όρ. 4) δεν συνίσταται σε τίποτε άλλο εξόν από τονα ενεργούμε σύμφωνα με τους νόμους της ϊδιας μας της φύσης,καί άφοΰ κανένας δεν μπορεί να διατήρηση το είναι του (θεώρ. 7,μέρος 3) παρά μονάχα ακολουθώντας τους νόμους της Ιδιας του

της φύσης, Επεται:

Ιο. Ή αρχή της αρετής είναι ή ίδια ή προσπάθεια για να δια-τήρηση δ άνθρωπος το ϊδιο του το είναι, καί πώς ή ευδαιμονία συ-νίσταται στο να μπορή ό άνθρωπος να διατηρή το είναι τρυ.

2ο. Πώς την αρετή πρέπει να την έπιθυμή ό άνθρωπος καθ'έαυτήν καί πώς δεν υπάρχει κανένα πράγμα πού να άξίζη περισ-σότερο άπ' αυτήν ή πού να μας είναι πιο χρήσιμο καί πού για χά-ρη του θα έπρεπε να την επιθυμούμε.

3ο. Τέλος, εκείνοι πού αυτοκτονούν, Εχουν ψυχική αδυναμίακαί έχουν νικηθή από τα εξωτερικά αϊτια πού βρίσκονται σε αντί-θεση προς την φύση τους.

Ακόμα, έπεται, από το αίτημα 4 του 2ου μέρους, πώς μας είναιπάντα αδύνατο να μην έχωμε ανάγκη από κανένα εξωτερικό προς;εμάς πράγμα για να διατηρήσωμε το είναι μας καί να ζοΰμε χωρίςαναστροφή με τα εξωτερικά πράγματα· αν, άλλωοτρ., άποβλέπωμεστην ψυχή μας, βέβαια, ή νόηση μας θα είναι ατελέστερη δν ήψυχή ήταν μόνη καί δεν γνώριζε τίποτα άλλο έξω από τον εαυτό·της. Υπάρχουν λοιπόν έξω από μας πολλά πράγματα πού μας εί-ναι χρήσιμα καΐ πού γι' αυτόν τον λόγο, πρέπει να τα όρεγώμα-ατε· άπ' αυτά, ή σκέψη δεν μπορεί να επινόηση καλύτερα από ί~

ΠΕΡΙ ΔΟΥΛΕΙΑΣ 203·

κείνα πού εναρμονίζονται καλύτερα με την φύση μας. Γιατί, αν,,παραδείγματος χάριν δύο άτομα με εντελώς δμοια φύση ενωθούντο ένα με το άλλο, θα αποτελέσουν ένα άτομο, δυο φορές Ισχυρό-τερο άπ' δσο ήταν το καθένα τους χωριστά. Δεν υπάρχει λοιπόντίποτα πιο χρήσιμο για τον άνθρωπο από τον άνθρωπο· οι άνθρω-λοι, λέγω, δεν μπορούν να εΰχωνται τίποτα πού να έχη μεγαλύ-τερη αξία για την διατήρηση του είναι τους από το να ταιριάζουνδλοι σε δλα τα πράγματα, σε τρόπο πού οι ψυχές καί τα σώματαδλων να αποτελούν κατά κάποιον τρόπο μια ψυχή και ένα σώμα,,να προσπαθούν δλοι μαζί να διατηρήσουν το είναι τους καί να γυ-ρεύουν δλοι εκείνο πού είναι για δλους ωφέλιμο. "Ετσι, έπεται,,πώς οι άνθρωποι πού τους κυβερνάει ό Λόγος, δηλαδή εκείνοι πούγυρεύουν δ,τι τους είναι ωφέλιμο σύμφωνα με τις υπαγορεύσειςτου Λόγου, δεν ορέγονται τίποτα για τον εαυτό τους πού να μηντο επιθυμούν και για τους άλλους ανθρώπους, καί έτσι είναι δί-

καιοι, καλόπιστοι καί τίμιοι.Αυτές είναι οι επιταγές του Λόγου πού ήθελα να παρουσιάσω

με λίγα λόγια εδώ προτού αρχίσω να τϊς αποδείχνω με διεξοδι-κώτερο τρόπο, καί το έκανα για να επιστήσω, δν είναι δυνατό,την προσοχή εκείνων πού πιστεύουν πώς ή αρχή: ό καθένας πρέ-πει να γυρεύη δ,τι του είναι χρήσιμο, είναι ή αρχή της άνηθικό-τητας καί δχι της ηθικότητας. Άφοϋ λοιπόν έδειξα πώς συμβαί-νει εντελώς το αντίθετο, θα συνεχίσω τώρα να το αποδείχνω μέ-τόν ϊδιο τρόπο πού ακολουθήσαμε ως τώρα στην πορεία μας.

ΘΕΩΡΗΜΑ 19.

Ό καθένας ορέγεται ή απεχθάνεται αναγκαία, σύμ-φωνα με τους νόμους της φύσης του, εκείνο πού κρίνειως καλό ή κακό.


Ή γνώση του κάλου ή κάκου είναι (θεώρ. 8) το ϊδιο το πά-θος ΐης Χαράς ϊ) της Λύπης, έφ' δσον έχομε συνείδηση αύτοΰ· καϊεπομένως (θεώρ. 28, μέρος 3) ό καθένας ορέγεται αναγκαία εκεί-νο πού κρίνει πώς είναι καλό καί αντίθετα απεχθάνεται εκείνοπού κρίνει πώς είναι κακό. Άλλα αυτή ή δρεξη δεν είναι τίποτεάλλο από την ϊδια την ουσία ή τη φύση του ανθρώπου (ορισμόςτης "Ορεξης στο σχόλιο του θεώρ. 9, μέρος 3 καί ορισμός 1 τωνΠαθών) Καθένας λοιπόν, σύμφωνα με μόνους τους νόμους της,φύσης του, ορέγεται ή" απεχθάνεται αναγκαία, κ.τ.λ.

Ο.Ε.Δ.

204 ΗΘΙΚΗ

ΘΕΩΡΗΜΑ 20.

"Οσο περισσότερο προσπαθούμε να αναζητήσω με τοχρήσιμο, δηλαδή να διατηρήσωμε το είναι μας, και δσοπερισσότερο έχομε αυτή τη δύναμη, τόσο περισσότεροείμαστε προικισμένοι με άρετή' καΐ αντίθετα, δσο παρα-λείπομε να διατηρούμε δ,τι είναι χρήσιμο, δηλαδή το εί-ναι μας, τόσο είμαστε ανίσχυροι.


Ή αρετή είναι ή ϊδια ή δύναμη του άνθρωπου, πού προσδιο-ρίζεται από μόνη την ουσία του ανθρώπου (όρισμόο 8), δηλαδή(θεώρ. 7, μέρος 3), πού προσδιορίζεται μόνο με την προσπάθειαπού κατα6άλλει ό άνθρωπος νια να έμμείνη στο είναι του. "Οσολοιπόν περισσότερο προσπαθούμε να διατηρήσωμε το είναι μας καΐδσο περισσότερο έχομε τη δύναμη να το κάνωμε, τόσο περισσότε-ρο είμαστε προικισμένοι από αρετές καί συνεπώς (θεώρ. 4 καΐ 6,μέρος 3), έφ' όσον £νας άνθρωπος παραλείπει να διατήρηση το•είναι του; είναι ανίσχυρος. Ο.Ε.Δ.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

Κανένας λοιπόν δεν παραλείπει να ορέγεται εκείνο πού του«Ιναι χρήσιμο ή να διατηρη το είναι του, εκτός α.ν κινηθη από αϊ-τια εξωτερικά καί αντίθετα προς τη φύση του. Δεν γίνεται ποτέ,λέγω, από μιαν αναγκαιότητα της φύσης μας, αλλά πάντα κα-ταναγκασμένοι από εξωτερικά αίτια, να αποστρεφόμαστε την τρο-φή ή να αυτοκτονούμε, καί αυτό μπορεί να συμβή με πολλούς τρό-πους· ό 2νας σκοτώνεται σπρωγμένος από έ"ναν άλλον πού του γυ-ρίζει το χέρι του, πού κρατάει κατά τύχη §να σπαθί, καί πού τονΑναγκάζει να διευθύνη αυτό το σπαθί προς την καρδιά του· ή, 6-πως ό Σενέκας, αναγκάζεται, από την διαταγή ενός τυράννου, ναάνοιξη τϊς φλέβες του, δηλαδή επιθυμεί να αποφυγή 2να μεγα-λύτερο κακό κάνοντας £να μικρότερο, ή τέλος από άγνωστα εξω-τερικά αίτια πού προδιαθέτουν την φαντασία καί πού προσβάλ- "λουν το Σώμα με τέτοιο τρόπο πού την φύση του την αντικαθιστάμια άλλη αντίθετη, πού ή ιδέα της δεν μπορεί να βρίσκεται μέσαστην ψυχή (θεώρ. 10, μέρος 3). 'Αλλά το να προσπαθή ό άνθρω-πος από την αναγκαιότητα της ϊδιας του της φύσης να μην ύπάρ-χη, ή να άλλάζη μορφή, αυτό είναι τόσο αδύνατο, δσο είναι άδύ-

ΠΕΡΙ ΔΟΥΛΕΙΑΣ

νατο να γίνη κάτι από το τίποτα, κι' αυτό μπορεί να το καταλά6ηό καθένας με λίγη σκέψη.

ΘΕΩΡΗΜΑ 21.

Κανένας δεν μπορεί να έπιθυμή να είναι ευδαίμων,να ενεργή καλά καί να ζή καλά, χωρίς να έπιθυμή ταυ-τόχρονα να ύπάρχη, να ενεργή καί να ζή, δηλαδή να ύ-πάρχη ενεργώς.

β,Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ Η

Ή απόδειξη αύτοϋ του θεωρήματος, ή μάλλον ιό ϊδιο το πρά-γμα, είναι νοητό άφ' έαυτοϋ αλλά καί δυνάμει του ορισμού τουΠόθου. Γιατί ό Πόθος (ορισμός 1 των Παθών) να Γη μέσα στηνευδαιμονία, ή να ενεργή, κ.τ.λ., είναι ή ϊδια ή ουσία του ανθρώ-που, δηλαδή (θεώρ. 7, μέρος 3) ή προσπάθεια πού καταβάλλει όκαθένας για να διατήρηση το είναι του. "Ωστε, κανείς δεν μπορείνα έπιθυμή, κ.τ.λ. Ο.Ε.Λ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 22.

Δεν μπορεί κανείς να νόηση αρετή προγενέστερη άπ'αυτήν (δηλαδή από την προσπάθεια να διατηρήσωμε τονεαυτό μας).


Ή τάση προς αυτοσυντήρηση είναι ή ϊδια ή ουσία ενός πρά-γματος (θεώρ. 7, μέρος 3). "Αν λοιπόν μπορούσε να νοηθη μια·αρετή προγενέστερη άπ' αυτήν, δηλαδή άπ' αυτήν την τάση, τηνουσία ενός πράγματος (ορισμός 8) θα την νοούσαμε ως προγενέ-στερη από τον εαυτό της πράγμα παράλογο. Λοιπόν δεν μπορείκανείς να νόηση καμμιά αρετή, κ.τ.λ. Ο.Ε.Δ.

Π Ο Ρ Ι 2 Μ Α

Ή τάση προς αυτοσυντήρηση είναι το πρώτο καί μοναδικό,θεμέλιο της αρετής. Γιατί δεν μπορούμε να νοήσωμε(προηγ. θεώρ.)καμμιάν άλλη αρχή προγενέστερη από αυτήν καί χωρίς αυτήν(θεώρ. 21) δεν μπορεί να νοηθη καμμιά αρετή.

ΘΕΩΡΗΜΑ 23.Ό άνθρωπος, έφ' όσον παρακινείται να κάνη κάτι

γιατί έχει ατελείς ιδέες δεν μπορεί να λεχθή δτι δρα απόάρετή' αλλά μόνο έφ' όσον παρακινείται από εκείνο πού-νοεΐ.

206 ΗΘΙΚΗ


Έφ' δσον ό ό:νθρωπος παρακινείται στο να κάνη κάτι γιατί£χει ατελείς ιδέες πάσχει (ορισμός 1 καΐ 2, μέρος 3)· δηλαδή κά-νει κάτι (όρ. 1 καί, μέρος 3) πού δεν μπορεί να γίνη αντιληπτόμόνο από την ουσία του, ή πού, με άλλα λόγια (ορισμός 8) δεν εί-ναι έπακολούθημα της αρετής του. Άλλο έφ' δσον παρακινείταινα κάνει κάτι επειδή νοεί, ενεργεί (θεώρ. 1, μέρος 3) δηλαδή(θεώρ. 2, μέρος 3) κάνει κάτι πού είναι αντιληπτό από μόνη τηνουσία του ή (ορισμός 8) πού είναι εξ ολοκλήρου έπακολούθηματης αρετής του. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 24.

Το, να ενεργούμε απολύτως από αρετή δεν εΐναι τί-ιτοτε άλλο για μας παρά το να ενεργούμε, να ζοΰμε καΐνα διατηρούμε το είναι μας (καί αυτά τα τρία πράγματαείναι Ινα καί το αυτό) κατά τΙς υπαγορεύσεις του Λόγουσύμφωνα με την αρχή της αναζήτησης της δικής μας ω-φέλειας.


Το να ενεργούμε απολύτως από αρετή δεν είναι τίποτε θλλο(ορισμός 8) παρά το να ενεργούμε με τους νόμους της ίδιας μας

της φύσης. Άλλα μόνο έφ' δσον νοοϋμε, ενεργούμε (θεώρ. 3,μέρος 4)· ώστε, το να ενεργούμε από αρετή δεν είναι τίποτ' άλλογια μας παρά να ενεργούμε, να ζοΰμε καί να διατηρούμε το είναιμας σύμφωνα με τΙς υπαγορεύσεις του Λόγου, καί αυτό (πόρ. του

•Θεωρ. 12) κατά την αρχή της αναζήτησης της δικής μας ωφέλειας.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 25.

Κανένας δεν προσπαθεί να διατήρηση το είναι τουεξ αίτιας αλλού πράγματος.


Ή προσπάθεια πού καταβάλλει κάθε τι για να διατηρηθή στοείναι του καθορίζεται (θεώρ. 7, μέρος 3) μόνο από την ουσία τουϊδιου του πράγματος· καί άπ' αυτήν μόνο την καθ' υπόθεση δεδο-μένη ουσία, καί δχι από την ουσία ενός διαφορετικού πράγματος,έπεται αναγκαία (θεώρ. 6, μέρ. 3) πώς ό καθένας τε,ίνει στο να διατη-


ρήση το είναι του. Ή αλήθεια του θεωρήματος είναι προφανής χαΐ£πό το πόρισμα του θεωρήματος 22. Γιατί, αν ό άνθρωπος προσπα-θούσε να διατήρηση το είναι του εξ αΙτίας ενός άλλου πράγματος,<ιύτό το πράγμα θα ήταν μ' αυτόν τον τρόπο ή πρώτη βάση της α-ρετής (δπως είναι αυτονόητο), πράγμα (προηγ. πόρισμα)· παρά-

λογο. "Ωστε κανένας δεν προσπαθεί, κ.τ.λ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 26.

"Ο,τι δήποτε επιχειρούμε με το Λόγο, δεν είναι τί-ποτε άλλο παρά το νοεϊν καΐ ή ψυχή, έφ' δσον χρησιμο-ποιεί το Λόγο, δεν κρίνει πώς της είναι χρήσιμο τίποτεάλλο παρά εκείνο πού οδηγεί στην νόηση.


Ή τάση δπου το κάθε τι προσπαθεί να συντήρηση το είναι τουδεν είναι τίποτε άλλο από την ουσία του ϊδιου του πράγματος(θεώρ. 7, μέρος 3), πού, έφ' δσον υπάρχει δπως είνπι, νοείται σαννα έχη μια δύναμη για να διατηρηθή στην ύπαρξη (θεώρ. 6, μέρ. 3)καί να πράττη δσα απορρέουν αναγκαία από τη φύση του, δπωςείναι δεδομένη (όρ. της "Ορεξης στο σχόλιο του θεώρ. 9, μέρ. 3).Άλλα ή ουσία του Λόγου δεν είναι τίποτε άλλο παρά ή ψυχή μαςέφ' δσον νοεί με σαφήνεια καί συγκεκριμένα (σχόλ. 2. του θεώρ.40, μέρ. 2). Κατά συνέπεια (θεώρ. 40, μέρ. 2) κάθε προσπάθειαπού ή αφετηρία της είναι ό Λόγος, τείνει πάντοτε στη νόηση.Προσέτι, καί καθώς ή τάση αυτή δπου ή ψυχή, ως λογικευόμενη,προσπαθεί να συντήρηση το είναι της, δεν είναι παρά ή νόηση(δπως φανερώνει το πρώτο μέρος της απόδειξης), ?πεται δτι ήπροσπάθεια αυτή για νόηση (πόρισμα του θεώρ. 22) είναι το πρώ-το καί μοναδικό θεμέλιο της αρετής, οπότε δεν προσπαθούμε νανοήσωμε τα πράγματα αποβλέποντας προς έ"ναν σκοπό οποιοδήπο-τε, αλλά αντίθετα ή ψυχή, ή λογικευόμενη, δεν μπορεί να κατα-νόηση τίποτε πού να είναι καλό γι' αυτήν, εκτός από δ,τι φέρνει

στη γνώση (όρ. 1). Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 27.

Δεν υπάρχει κανένα πράγμα πού να ξαίρωμε με βε-βαιότητα πώς είναι καλό ή κακό, εκτός από το δ,τι μαςοδηγεί πραγματικά στη νόηση ή μπορεί να μας εμπόδι-ση να την άποκτήσωμε.

208 ΗΘΙΚΗ


Ή ψυχή, ως λογικευόμενη, το μόνο πού ορέγεται είναι ή νό-ηση καΐ δεν θεωρεί πώς της είναι χρήσιμο κανένα πράγμα, εκτόςαπό εκείνο πού οδηγεί στη νόηση (προηγ. θεώρ.). Άλλα ή ψυχή·(θεώρ. 41 καϊ 43, μέρ. 2 καθώς καϊ τα σχόλια της) δεν έχει καμ-μιά βεβαιότητα αναφορικά με τα πράγματα παρά έφ' δσον έχει αυ-τοτελείς ιδέες, η (πράγμα πού χάρις στο σχόλιο 2 του θεώρ. 40,μέρ.. 2 σημαίνει το 'ίδιο) έφ' δσον λογικεύεται. Κατά συνέπεια δενυπάρχει κανένα πράγμα πού να γνωρίζωμε με βεβαιότητα πώςείναι καλό για μας, εκτός από έκΐϊνο πού οδηγεί πραγματικά στηνόηση· καϊ κανένα πράγμα πού να ξαίρωμε αντίθετα για κακό,έκτος από εκείνο πού μας εμποδίζει να μην άποκτήσωμε τη νόηση.

Ο.Ε.Ά

ΘΕΩΡΗΜΑ 28.

Το υπέρτατο αγαθό της ψυχής είναι ή γνώση του θεοϋκαι ή υπέρτατη αρετή της ψυχής είναι να γνωρίση το θεό.


Το υπέρτατο αντικείμενο πού μπορεί να νόηση ή ψυχή είναιό θεός, δηλαδή (όρ. 6, μέρ. 1) το απολύτως άπειρον δν και πούχωρίς αυτό (θεώρ. 15, μέρ. 1) τίποτε δεν μπορεί ούτε να ύπαρξηούτε να νοηθή· κατά συνέπεια (θεώρ. 26 καϊ 27) το υπέρτατο χρή-σιμο πράγμα για την ψυχή ή το υπέρτατο αγαθό της (ορισμός 1)είναι ή γνώση του θεοΰ. Καϊ επειδή ή ψυχή είναι ενεργός μόνονανάλογα με τα δσα νοεί (θεώρ. 1 καϊ 3, μέρ. 3) στην ϊδια αναλο-γία μόνο (θεώρ. 23) μπορούμε να ποϋμε απολύτως δτι ενεργείκατ' άρετήν. Κατά συνέπεια ή υπέρτατη αρετή της ψυχής είναι ήνόηση. Άλλα το υπέρτατο αντικείμενο πού μπορεί να νόηση ή ψυ-χή είναι ό θεός (όπως το αποδείξαμε ήδη)· κατά συνέπεια ή υ-πέρτατη αρετή της ψυχής είναι να συλλαμδάνη με σαφήνεια ή ναγνωρίζη το θεό. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 29.

"Ενα οποιοδήποτε κατ' Ιδίαν πράγμα, πού ή φύσητου διαφέρει εντελώς από τη δική μας, δεν μπορεί ούτενα βοηθήση ούτε να παρεμπόδιση τη δύναμη μας για ενέρ-γεια καί, γενικά κανένα πράγμα δεν μπορεί να είναι κα-λό ί) ,κακό για μας, αν δεν εχη κάτι το κοινό με μας.



Ή δύναμη με την οποία ένα οποιοδήποτε κατ' ιδίαν πράγμα,και κατά συνέπεια (πόρ. του θεώρ. 10, μέρος 2) ό άνθρωπος, υ-πάρχει καϊ ενεργεί, προσδιορίζεται πάντοτε από κάποιο άλλο κατ'ιδίαν πράγμα (θεώρ. 28, μέρος 1), πού ή φύση του πρέπει να νοεί-ται με το ϊδιο κατηγόρημα πού μας επιτρέπει να άντιλαμβανώ-μαστε την ανθρώπινη φύση. Ή δύναμη μας για ενέργεια, κατά συ-νέπεια, καθ' οιονδήποτε τρόπο κι' αν την συλλάβωμε, μπορεί ναπροσδιορισθή καϊ κατά συνέπεια να ένισχυθή ή να παρεμποδισθή,από τη δύναμη ενός αλλού κατ' ιδίαν πράγματος πού έ'χει μαζύμας κάτι το κοινό, καϊ 6χι από τη δύναμη ενός πράγματος πού ήφύση του είναι εντελώς διαφορετική από τη δική μας- και επειδήόνομάζομε καλό ή κακό εκείνο πού είναι αιτία χαράς Γ) λύπης(θεώρ. 8), δηλαδή (σχόλιο του θεώρ. 11, μέρος 3) εκείνο πού αυ-ξάνει ή περιορίζει, ενισχύει ή παρεμποδίζει τη δύναμη μας για ε-νέργεια, έ"να πράγμα πού ή φύση του είναι ολότελα διαφορετικήαπό τη δική μας, δεν μπορεί να είναι για μας ούτε καλό ούτε κακό.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 30.

Κανένα πράγμα δεν μπορεί να είναι τόσο κακό σεδ,τι κοινό έχει με τη δική μας τη φύση, αλλά όσο είναικακό για μας, τόσο μας είναι ενάντιο.


Όνομάζομε κακό δ,τι είναι αιτία Λύπης (θεώρ. 8) δηλαδή(χάρη στον όρ. της Λύπης, σχόλιο του θεώρ. 11, μέρος 3) δ,τι πε-ριορίζει ή παρεμποδίζει τη δύναμη μας για ενέργεια· 'Άν λοιπόνέ'να πράγμα, σε δ,τι κοινό έχει με μας, μπορεί να είναι κακό γιαμας αυτό το πράγμα, τότε το πράγμα αυτό θα μπορούσε να περιο-ρίση ή να παρεμπόδιση δ,τι κοινό έχει με μας, πράγμα (θεώρ. 4,μέρος 3) πού είναι άτοπο. Τίποτα κατά συνέπεια δεν μπορεί ναείναι κακό για μας σε δ,τι κοινό έχει με μας, άλλα αντίθετα, δσαείναι κακό, δηλαδή (καθώς το δείξαμε κιόλας) μπορεί να περιο-ρίση ή να παρακώλυση τη δύναμη μας για ενέργεια, μας είναι ε-νάντιο. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 31.

Καθόσο ένα πράγμα συμφωνεί με τη φύση μας, είναιαναγκαία καλό.

14,

210 ΗΘΙΚΗ


Καθόσο 2να πράγμα συμφωνεί με τη φύση μας, δεν μπορεί ναείναι κακό (προηγ. θεώρ.). θα είναι λοιπόν αναγκαία ή καλό ήαδιάφορο. "Ας λάβωμε ύπ' δψη μας καϊ την περίπτωση αυτή, δη-λαδή πώς δεν είναι οδτε καλό ούτε κακό, τίποτε λοιπόν (αρ. 1)δεν θα άπορρέη από τη φύση του, πού είναι χρήσιμο για τη δια-τήρηση της φύσης μας, δηλαδή (υποθετικά) στην διατήρηση τηςφύσης αύτοϋ τούτου του πράγματος· τοϋτο δμως είναι παράλογο(θεώρ. β, μέρος 3)· καθόσο συμφωνεί με τη φύση μας θα είναικατά συνέπεια αναγκαία καλό. Ο.Ε.Δ.


"Επεται λοιπόν πώς 8σο περισσότερο ταιριάζει ένα πράγμα μετην φύση μας τόσο περισσότερο χρήσιμο ή καλύτερο είναι για μας,καΐ αντίστροφα, έ"να πράγμα μας είναι χρησιμώτερο, δσο καλύτε-ρα εναρμονίζεται με την φύση μας. Γιατί, καθ' δσο δεν συμφωνείμε .την φύση μας, θα είναι αναγκαία διαφορετικό η" αντίθετο άπ'αυτήν αν είναι διαφορετικό, τότε δεν θα μπορή (θεώρ. 29) να εί-ναι ούτε καλό ούτε κακό· αν είναι αντίθετο, τότε θα είναι αντίθετοπρος την φύση πού εναρμονίζεται με την δική μας, δηλαδή (προηγ.θεώρ.), αντίθετο προς το καλό, ή κακό: Τίποτα λοιπόν δεν μπορείνα είναι καλό 3ν δεν εναρμονίζεται με τη φύση μας, καΐ κατά συ-νέπεια, δσο περισσότερο εναρμονίζεται 2να πράγμα με τη φύση μας,τόσο περισσότερο είναι ωφέλιμο, καΐ αντίστροφα.

ΘΕΩΡΗΜΑ 32.

Έφ' δσον οί άνθρωποι υπόκεινται στα πάθη, δεν μπο-ρούμε να ποΰμε πώς συμφωνούν ως προς τη φύση τους.

Α Π Ο Δ Ε'Ι 3 Η

"Οταν λέμε πώς τα πράγματα συμφωνούν ως προς τη φύσητους, εννοούμε πώς συμφωνούν κατά τη δύναμη (θεώρ. 7, μέρος3), αλλά δχι κατά την αδυναμία ήν κατά την άρνηση, .καϊ συνεπώς(σχόλιο του θεώρ. 3, μέρος 3), ούτε καΐ κατά το πάθος, έφ' δσονοί άνθρωποι υπόκεινται στά πάθη, δεν μπορούμε λοιπόν να ποΰμεπώς συμφωνούν ως προς τη φύση τους. Ο.Ε.Δ.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

Το πράγμα είναι καϊ άφ' έαυτοϋ προφανές· δποιος λέγει, πρά-γματι, πώς το μαΰρο καϊ το άσπρο συμφωνούν μόνο κατά το δτι


ούτε το 2να ούτε το άλλο δεν είναι κόκκινο, βεβαιώνει απόλυταπώς το άσπρο καϊ το μαϋρο δεν ταιριάζουν σε τίποτα. "Ομοια, έπί-οης, το να ποΰμε πώς ή πέτρα καΐ ό άνθρωπος συμφωνούν μονά-χα στο δτι είναι καϊ τα δυο πεπερασμένα, αδύναμα πράγματα ήηώς δεν υπάρχουν από την αναγκαιότητα της φύσης τους, ή τέλοςπώς ύπερβάλλονται απεριόριστα από την δύναμη των εξωτερικώνπραγμάτων, είναι σαν να βεβαιώνωμε με γενικό τρόπο πώς ή πέ-τρα καϊ ό άνθρωπος δεν ταιριάζουν σε τίποτα· τα πράγματα πούταιριάζουν μόνο με μιαν άρνηση, δηλαδή με το δ,τι δεν έχουν, δενταιριάζουν στην πραγματικότητα σε τίποτα.

ΘΕΩΡΗΜΑ 33.

Οί άνθρωποι μπορούν να διαφέρουν ως προς τη φύ-ση τους καθ' δσον κυριαρχούνται από συναισθήματα πούείναι πάθη καϊ δμοια *ό ίδιος άνθρωπος εΐναι έναλλασό-μενος καΐ άστατος.


Ή φύση ή ή ουσία των συναισθημάτων δεν μπορεί να έξηγη-6η μόνο με την δική μας φύση ή ουσία (όρ. 1 καϊ 2, μέρος 3)· αλ-λά πρέπει να καθοριστή από την δύναμη, δηλαδή (θεώρ. 7, μέρ.3) τη φύση των εξωτερικών πραγμάτων, σε σύγκριση με την ΰικήμας· αυτό είναι ή αιτία πού υπάρχουν τόσα εϊδη από κάθε συναί-σθημα όσα είναι τα εϊδη των αντικειμένων πού μας επηρεάζουν(θεώρ. 56 μέρ. 3) καϊ οί άνθρωποι επηρεάζονται με διαφόρουςτρόπους από 2να καϊ το αυτό αντικείμενο, (θεώρ. 51, μέρος 3) καϊέφ' δσον γίνεται αυτό διαφέρουν κατά τη φύση. "Ετσι τέλος (θεώρ.51, μέρος 3) ένας καϊ ό αυτός άνθρωπος επηρεάζεται με διάφο-ρους τρόπους από το ϊδιο αντικείμενο καϊ ως προς αυτό παρουσιά-ζει διαφορές, κ.τ,λ. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 34-

Έφ' δσον οί άνθρωποι κυριαρχούνται από συναισθή-ματα που είναι πάθη, μπορούν να είναι αντίθετοι 6 £ναςπρος τον άλλον.


"Ενας άνθρωπος, παραδείγματος χάριν ό Πέτρος, μπορεί ναείναι αίτία λύπης για τον Παϋλο, γιατί έχει κάτι πού μοιάζει με€να πράγμα πού μισεί ό Παύλος (θεώρ. 16, μέρος 3) η* γιατί ό Πέ-

212 ΗΘΙΚΗ

τρος έχει μόνο αυτός στην κατοχή του κάτι πού το αγαπά και όΠαΰλος (θεώρ. 32, μέρος 3, με το σχόλιο του)· ή καί για άλλουςλόγους (βλέπε τους κυριώτερους στο σχόλιο του θεωρ. 55, μέρ. 3).Έτσι θα συμβή (ορισμός 7 των Παθών) ώστε ό Παΰλος να μίσητον Πέτρο· καί, κατά .συνέπεια, θα συμβή εύκολα (θεώρ. 4, μέρος8 με το σχόλιο) ώστε καί ό Πέτρος να μίση τον Παϋλο, και έτσι(θεώρ. 39, μέρος 3) να προσπαθοΰν να κάνουν κακό ό ένας στονάλλο. Άλλα ένα συναίσθημα Λύπης είναι πάντα πάθος (θεώρ. 59,μέρος 3)· ώστε οι άνθρωποι έφ' όσον κυριαρχούνται από συναισθή-ματα πού είναι πάθη, μπορούν να είναι αντίθετοι μεταξύ τους.

Ο.Ε.Δ.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

Είπα πώς ό Παΰλος μπορεί να μίση τον Πέτρο, γιατί φαντά-ζεται πώς ό Πέτρος έχει κάτι πού καί αυτός αγαπά· άπ' αυτό φαί-νεται να έπεται πώς αυτοί οι δύο άνθρωποι βλάπτουν ό ένας τονάλλον γιατί άγαποϋν το ίδιο πράγμα καϊ κατά συνέπεια συμφω-νούν ως προς τη φύση, καί, αν αυτό είναι αλήθεια, τα θεωρήματα30 καί 34 θα ήταν λαθεμένα· αν ωστόσο θελήσωμε να έξετάσωμεσωστότερα το επιχείρημα, θα δοΰμε πώς δλα αυτά ταιριάζουν α-πολύτως. Αυτοί οί δύο άνθρωποι δεν λυπούν ό ένας τον άλλονκατά το δτι ταιριάζουν ως προς τη φύση τους, δηλαδή επειδή ά-γαποϋν το Ί'διο αντικείμενο, αλλά ως προς το δ,τι διαφέρουν ό έναςαπό τον άλλον. Έφ' όσον, πράγματι, αγαπούν καί οί δυο το ϊδιοαντικείμενο, ή αγάπη καί του ενός καί του όίλλου τροφοδοτείται(θεώρ. 31, μέρος 3), δηλαδή (ορισμός 6 των Παθών) τροφοδοτεί-ται άπ' αυτό ή χαρά καί του ενός καί του αλλού. Κάθε άλλο λοιπόνπαρά προκαλούν λύπη ό ένας στον άλλο επειδή άγαποϋν το ίδιο-αντικείμενο καί ταιριάζουν ως προς τη φύση τους. Εκείνο πούτους κάνει αίτιους λύπης τον έναν για τον άλλον, δεν είναι κα-νένας άλλος λόγος, όπως είπα, παρά ή υποτιθέμενη διαφορά τηςφύσης τους. Υποθέταμε πράγματι πώς ό Πέτρος έ'χει την ιδέα ε-νός άγαπώμενου πράγματος πού το έχει σήμερα στην κατοχή του,καί ό Παΰλος, αντίθετα, έχει την ίδέα ενός άγαπώμενου πράγμα-τος πού σήμερα είναι χαμένο γι' αυτόν. "Ετσι συμβαίνει ώστε όένας να πάαχη από θλίψη καί ό άλλος από χαρά καί ως προς αυτόνα είναι αντίθετοι ό ένας προς τον άλλον καί, μπορούμε εύκολανα το άποδείξωρε μ' αυτόν τον τρόπο πώς οί άλλες αιτίες μίσουςέξαρτιώνται μόνο άπο ίο γεγονός πώς οί άνθρωποι διαφέρουν ωςπρος την φύση. και όχι για κείνο οπού συμφωνούν.


ΘΕΩ ΡΗΜΑ 35.

Μόνον έφ' δσον οί άνθρωποι ζουν σύμφωνα με τίςυπαγορεύσεις του Λόγου, συμφωνούν πάντα αναγκαίακατά τη φύση.


Έφ' δσον οί άνθρωποι κυριαρχούνται από συναισθήματα πούείναι πάθη, μποροΰν να είναι διαφορετικοί ως προς την λύπη (θεώ-ρημα 33) καί αντίθετοι μεταξύ τους (προηγ. θεώρ.). Άλλα οί άν-θρωποι λέγεται δτι ενεργούν μόνο έφ' δσον ζουν κατά τάς υπα-γορεύσεις του Λόγου (θεώρ. 3, μέρος 3)· καί έτσι κάθε τι πού α-πορρέει από την ανθρώπινη φύση, έφ' δσον καθορίζεται από τονΛόγο πρέπει να αναγνωρίζεται (όρ. 2, μέρος 3) μόνο από την αν-θρώπινη φύση σαν από την εγγύτατη αιτία της. Άλλα, αφού όκαθένας, από τους νόμους της φύσης του, ορέγεται εκείνο πούκρίνει πώς είναι καλό καί προσπαθεί να παραμερίζη εκείνο πούκρίνει πώς είναι κακό (θεώρ. 19)· αφού άλλωστε, εκείνο πού κρί-νομε πώς είναι καλό ή κακό με τίς εντολές του Λόγου, είναι α-ναγκαία καλό η κακό (θεώρ. 41, μέρ. 2), οί άνθρωποι, μόνο έφ'δσον ζουν με την καθοδήγηση του Λόγου, κάνουν αναγκαία ε-κείνο πού είναι καλό για την ανθρώπινη φύση, καί κατά συνέπειαγια κάθε άνθρωπο, δηλαδή (πόρισμα του θεωρ. 31) εκείνο πούουμφωνεΐ με την φύση κάθε ανθρώπου, ώστε καί οί άνθρωποι συμ-φωνούν αναγκαία πάν»α μεταξύ τους, έφ' δσον ζουν με την κα-βοδήγηση του Λόγου. Ο.Ε.Δ.


Δεν υπάρχει στην φύση κανενός κανένα κατ' ιδίαν πράγμαπού να είναι πιο ωφέλιμο για τον άνθρωπο από έναν άνθρωπο πούζεί με την καθοδήγηση του Λόγου. Γιατί το πιο χρήσιμο για τον•άνθρωπο είναι εκείνο πού συμφωνεί περισσότερο με την φύση του(πόρ. του θεωρ. 31), δηλαδή (δπως είναι αυτονόητο) ό άνθρωπος.Άλλα ό άνθρωπος ενεργεί απολύτως σύμφωνα με τους νόμους τηςφύσης του, δταν ζεί σύμφωνα με τϊς επιταγές του Λόγου (όρ. 2,μέρος 3) καί, μόνο έτσι συμφωνεί πάντα αναγκαία με την φύσηενός αλλού ανθρώπου (προηγ. θεωρ.)· δεν υπάρχει λοιπόν κα-νένα ανάμεσα στα κατ' ιδίαν πράγματα πιο χρήσιμο για τον άν-θρωπο, από έναν άνθρωπο κ.τ.λ.

( Ο.Ε.Δ.

214ΗΘΙΚΗ

II Ο Ρ Ι Σ Μ Λ 2.

"Οταν κάθε άνθρωπος ζητάει περισσότερο εκείνο πού είναι ω-φέλιμο για τον εαυτό του, τότε είναι πιο περισσότερο ωφέλιμοι οιάνθρωποι ό ένας για τον άλλον. Γιατί, δσο περισσότερο ζητάει όκαθένας εκείνο πού του είναι ωφέλιμο καϊ προσπαθεί να συντη-ρηθη, τόσο περισσότερο είναι προικισμένος με αρετή (θεώρ. 20),η, καϊ αυτό είναι το ϊδιο πράγμα (ορισμός 8), ι όσο μεγαλύτερηείναι ή δύναμη πού είναι προικισμένος για να ενεργή σύμφωνα μετους νόμους της φύσης του, δηλαδή (θεώρ. 3, μέρος Λ) για να ζήυπό την καθοδήγηση του Λόγου (προηγ. θεώρ.)· τότε συνταιριά-ζουν περισσότερο ως προς την φύση τους ώστε (προηγ. πόρισμα)δταν ό καθένας γυρεύη περισσότερο εκείνο πού του είναι ωφέλι-μο, τότε- οι άνθρωποι είναι περισσότερο ωφέλιμοι ό ένας για τονάλλον. Ο.Ε.Δ.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

Αυτό πού αποδείξαμε, το πιστοποιεί καθημερινά καί ή ϊδια ήπείρα με τόσο σαφείς μαρτυρίες πού δλοι σχεδόν λένε: ό άνθρω-πος είναι θεός για τον άνθρωπο. Είναι ωστόσο σπάνιο να ζουν οίάνθρωποι σύμφωνα με τις επιταγές του Λόγου· ή διάθεση τους εί-ναι τέτοια πού οί περισσότεροι είναι φθονεροί και αϊτιοι λύπης όένας για τον άλλο. Δεν μπορούν ωστόσο να περάσουν τη ζωή τουςστην μοναξιά καϊ στους περισσότερους αρέσει πολύ 6 ορισμός πώςό άνθρωπος είναι κοινωνικό ζώο, καϊ πραγματικά, τα πράγματα εί-ναι με τέτοιο τρόπο ρυθμισμένα ώστε από την κοινή κοινωνία τωνανθρώπων να προέρχωνται περισσότερα οφέλη παρά ζημίες. "Ας γε-λοιοποιούν λοιπόν οί Σατιρϊκοϊ τα ανθρώπινα πράγματα, καϊ δς ταάπεχθάνωνται οί θεολόγοι και δς επαινούν, δσο μπορούν, οί Με-λαγχολικοί την απολίτιστη καϊ άγρια ζωή, και δς περιφρονούν τουςανθρώπους και δς θαυμάζουν τα ζώα. Αυτό δεν θα κάνη τους αν-θρώπους να νοιώθουν λιγώτερο πώς μπορούν πολύ ούκολώτερα ναπρομηθεύωνται τα αναγκαία με μιαν αμοιβαία βοήθεια, καί πώςδεν μπορούν να αποφεύγουν τους κινδύνους πού τους απειλούναπό παντού παρά μόνο με συνενωμένες τϊς δυνάμεις τους, καί πα-ρασιωπώ εδώ το δτι καλύτερα είναι να ασχολούμαστε με τϊς πρά-ξεις των ανθρώπων παρά με των ζώων, καϊ πώς δ,τι είναι ανθρώ-πινο είναι περισσότερο άξιο να το ξαίρωμε. Άλλα αυτά θα τα πρα-γματευτούμε λεπτομερέστερα άλλου.


ΘΕΩΡΗΜΑ 36.Το υπέρτατο αγαθό εκείνων πού ακολουθούν την α-

ρετή είναι κοινό για δλους καί δλοι μπορούν να αντλή-σουν χαρά από αυτό.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ Η"Οταν ενεργούμε σύμφωνα με την αρετή, είναι σαν να ενερ-

γούμε σύμφωνα με τη καθοδήγηση του Λόγου (θεώρ, 24), και κά-θε τι πού προσπαθούμε να κάνωμε με βάση τον Λόγο είναι το νανοοΰμε (θεώρ. 26)· έτσι, (θεώρ. 28) το υπέρτατο αγαθό εκείνωνπού ακολουθούν την αρετή είναι να γνωρίσουν τον θεό, δηλαδή·(θεώρ. 47, μέρος 2 με το σχόλιο του) ίνα αγαθό πού είναι κοινόσε δλους τους ανθρώπους, και πού μπορούν να το έχουν με δμοιοτρόπο δλοι οί άνθρωποι, έφ' όσον είναι της ϊδιας φύσης.

Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Οθα ρωτήση ίσως κανείς: μα, αν το υπέρτατο αγαθό εκείνων

πού ακολουθούν την αρετή δεν ήταν κοινό για δλους, αυτό δενθα είχε ως επακόλουθο, δπως ειπώθηκε παραπάνω (θεώρ. 34) πώςοί άνθρωποι πού ζουν με την καθοδήγηση του Λόγου, δηλαδή οίάνθρωποι έφ' δσον συμφωνούν ως προς την φύση (θεώρ. 35), θαήταν αντίθετοι ό ένας προς τον άλλον; Στό ερώτημα απαντώ πώςσυμβαίνει ώστε το υπέρτατο αγαθό του ανθρώπου να είναι κοινόγια δλους δχι από μια τυχαία σύμπτωση, άλλα είναι συνέπεια τηςϊδιας της φύσης του Λόγου, καί αυτό συνάγεται από την ίδια τηνουσία του ανθρώπου, έφ' δσον καθορίζεται από τον λόγο, άφοϋ όάνθρωπος δεν θα μπορούσε ούτε να ύπαρξη οΰτε να νοηθή δν δενείχε τη δύναμη να άντλή χαρά από αυτό το υπέρτατο αγαθό. Γιατί,πράγματι, ανήκει στην ουσία της ανθρώπινης φυχήο (θεώρ. 47,μέρος 2) το να έχη αυτοτελή γνώση για την αίώνια και άπειρη ού-οία του θεοΰ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 37.

Το αγαθό που ορέγεται για τον εαυτό του οποίος α-κολουθεί την αρετή, θα το έπιθυμήση καί για τους δλ-λους ανθρώπους, καί θα το έπιθυμήση τόσο περισσότε-ρο, δσο μεγαλύτερη γνώση θα £χη για το θεό.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ ΗΟ5 άνθρωποι, έφ' δσον ζουν σύμφωνα με τϊς' υπαγορεύσεις του

216 ΗΘΙΚΗ

Λόγου, είναι χρησιμότατοι για τους άλλους ανθρώπους (πόρ. 1 τουθεωρ. 35)· καΐ γι' αυτό (θεώρ. 19) θα προσπαθήσωμε, με την καθο-δήγηση του λόγου να ενεργούμε έτσι ώστε οί άνθρωποι να ζουνσύμφωνα με τΙς υπαγορεύσεις του Λόγου. Άλλα το αγαθό πού ο-ρέγεται για τον εαυτό του δποιος ζει σύμφωνα με τις ΰπαγορεχ'νσεις του Λόγου, δποιος δηλαδή (θεώρ. 24) ακολουθεί την αρετή,είναι το να νοή (θεώρ. 26)· ώστε το αγαθό πού ορέγεται για τονεαυτό του οποίος ακολουθεί την αρετή, θα το έπιθυμή καΐ για τουςάλλους ανθρώπους. Ακόμα αυτή ή επιθυμία, έφ' όσον αναφέρεταιστην ψυχή, είναι ή ίδια ή ουσία της ψυχής (όρ. 1 των Παθών)λοιπόν, ή ουσία της ψυχής συνίσταται σε μια γνώση (θεώρ. 11,μέρος 2) καϊ χωρίς αυτήν (θεώρ. 15, μέρος 1) δεν μπορεί οΰτενα ύπαρξη οΰτε να νοηθή. Κατά συνέπεια, δσο μεγαλύτερη είναιή γνώση του θεοΰ πού περικλείνει ή ουσία της ψυχής, τόσο με-γαλύτερη θα είναι καϊ ή Επιθυμία εκείνη πού ακολουθεί την αρε-τή, για να έχη καΐ ό άλλος το καλό πού ορέγεται για τον εαυτό .του. Ο.Ε.Δ.


Το αγαθό πού αγαπά καΐ ορέγεται ό άνθρωπος για τον εαυτότου, θα το αγαπά με σταθερώτερο τρόπο αν βλέπη πώς καΐ οί άλ-λοι το αγαπούν (θεώρ. 31, μέρος 3)· θα προσπαθήση λοιπόν (πό-ρισμα του ϊδιου θεωρήματος) να το αγαπήσουν καϊ οί άλλοι· καί,αφού όλοι μπορούν όμοια να το απολαύσουν θα προσπαθήση (γιααφού δλοι μπορούν όμοια να το άπολεύσουν θα προσπαθήση (γιατον ίδιο λόγο) να αντλήσουν δλοι χαρά από αυτό καί ακόμα πε-ρισσότερο (θεώρ. 37, μέρος 3) δσο περισσότερο απόλαυση αυτόςτούτο το αγαθό. Ο.Ε.Δ.


"Οποιος καταβάλλει προσπάθεια μόνο εξ αίτιας του πάθουςπού τον κατέχει για να αγαπήσουν οί άλλοι εκείνο πού αγαπάκαί αυτός καί να ζουν σύμφωνα με τον δικό του χαρακτήρα, αυ-τός ενεργεί μόνο από παρόρμηση, και γι' αυτόν τον λόγο είναιαπεχθής, σε κείνους προπαντός πού τους αρέσουν άλλα πράγματακαί πού από την πλευρά τους προσπαθούν, από παρόρμηση κι" αυ-τοί, να ζουν και οί άλλοι σύμφωνα με τΙς δικές τους αντιλήψεις.Ακόμα, άφοΰ το υπέρτατο αντικείμενο πού ορέγονται οί άνθρω-ποι δυνάμει ενός συναισθήματος είναι συχνά τέτοιας φύσης πούμόνο ένας μπορεί να το κατέχη, συμβαίνει ώστε εκείνοι πού άγα-

•ΠΕΡΙ ΔΟΥΛΕΙΑΣ 217

πουν να μην συμφωνούν εσωτερικά με τον εαυτό τους, και την•ώρα ακριβώς πού χαίρονται εγκωμιάζοντας το άγαπώμενο πράγμα,φοβούνται μήπως δεν γίνουν πιστευτοί. "Οποιος, αντίθετα, προσ-παθεί να οδήγηση τους άλλους σύμφωνα με τον Λόγο, δεν ενεργείαπό παρόρμηση αλλά με ανθρωπισμό καί ήπιότητα καί βρίσκεταισε πλήρη εσωτερική αρμονία με τον εαυτό του. Για να συνεχίσω,ανάγω στην Θρησκεία όλες τις επιθυμίες καϊ δλες ας πράξεις γιατϊς οποίες είμαστε αϊτιοι έφ' όσον έχομε την ίδέα ή την γνώση τουθεού. Όνομάζω Ευσέβεια την επιθυμία να κάνωμε το καλό πούπροέρχεται από το δτι ζούμε σύμφωνα μκ τις υπαγορεύσεις τουΛόγου. "Οσο για την επιθυμία πού κατέχει έναν άνθρωπο πού ζεισύμφωνα με τΙς υπαγορεύσεις του Λόγου να συνδέεται με φιλίαμε τους άλλους, την ονομάζω Χρηστότητα· χρηστό ονομάζω εκεί-νο πού επαινούν οί άνθρωποι πού ζουν σύμφωνα με τϊς υπαγορεύ-σεις του Λόγου, και αισχρό εκείνο πού αντιτίθεται στην σύναψηφιλίας. Μ' αυτό έδειξα επίσης ποια είναι τα θεμέλια της πολιτείας.

"Ετσι γίνεται εύκολα αντιληπτή ή διαφορά ανάμεσα στην αλη-θινή αρετή καί στην αδυναμία, άφοϋ ή αληθινή αρετή δεν συνί-σταται σε τίποτε άλλο, παρά στο να ζούμε σύμφωνα με τις επιτα-γές του Λόγου, καϊ άφοϋ ή αδυναμία συνίσταται μόνο στο δτι όάνθρωπος άφίνεται παθητικά να όδηγήται από τα εξωτερικά προςαυτόν πράγματα καϊ να προσδιορίζεται οπό αυτά στο να κάνη εκεί-νο πού απαιτεί ή κατάσταση του εξωτερικού κόσμου, και δχι εκεί-νο πού απαιτεί ή δική του φύση θεωρούμενη μόνο καθ' έαυτήν.

Αυτό υποσχέθηκα να αποδείξω στο σχόλιο του θεωρήματος 18.Απ* αυτό φαίνεται πώς· ό νόμος πού απαγορεύει να θυσιάζωμε ταζώα βασίζεται μάλλον σε μια κενή δεισιδαιμονία και οέ μια γυναι-κεία φιλευσπλαχνία παρά στον ύγιά Λόγο. Ό κανόνας της ανα-ζήτησης του ωφέλιμου μας διδάσκει βέβαια την ανάγκη να ενω-θούμε με τους άλλους ανθρώπους, άλλα δχι καϊ με τα ζώα ή μετα πράγματα πού ή φύση τους είναι διαφορετική οπό των ανθρώ-πων απέναντι τους έχομε το 'ίδιο δικαίωμα πού έχουν κι' εκείνααπέναντι μας. 'Ή μάλλον, επειδή το δικαίωμα του καθενός καθο-ρίζεται από την αρετή ή την δύναμη του, οί άνθρωποι έχουν πολύπερισσότερα δικαιώματα επάνω στα ζώο άπ' δσα έχουν τα ζώα έ-πάνω στους ανθρώπους. Δεν αρνούμαι ωστόσο πώς τα ζώα αισθά-νονται· αλλά αρνούμαι πώς γι' αυτόν τον λόγο μας απαγορεύεταινα άποβλέπωμε στο δικό μας δφελος, και να τα χρησιμοποιούμεκαί να τους συμπεριφερόμαστε δπως μας ταιριάζει καλύτερα, άφοΰ

218 215*

τα ζώα δεν συμφωνούν με μας ως προς την φύση- και άφοϋ τα συ-ναισθήματά τους διαφέρουν κατά τη φύση τους άπο τα ανθρώπι-να συναισθήματα (σχόλιο του θεωρήματος 57, μέρος 7). Μου α-πομένει τώρα να εξηγήσω τί είναι το δίκαιο, τδ άδικο, το αμάρτη-μα, καΐ τέλος ή αξία. 'Αλλά γι' αυτά βλέπε το επόμενο σχόλιο.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο 2.Στό παράρτημα του Πρώτου Μέρους, υποσχέθηκα να εξηγή-

σω τί είναι έπαινος, ψόφος, αξία καί αμάρτημα, δίκαιο καί άδικο.Για τον έπαινο καί τον ψόγο εξηγήθηκα στο σχόλιο του θεωρήμα-τος 29, μέρος 3· για τα αλλά, θα πω εδώ μερικά πράγματα. 'Αλλάπροηγούμενα πρέπει να πω μερικές λέξεις για την φυσική καί πο-λιτειακή κατάσταση του ανθρώπου.

Κάθε άνθρωπος υπάρχει δυνάμει του υπέρτατου δικαίου της:φύσης καί κατά συνέπεια κάθε άνθρωπος πράττει δυνάμει του ύπερτάτου δικαίου της φύσης εκείνο πού απορρέει από την ανάγκη;της ϊδιας του της φύσης, καί έτσι ό κάθε άνθρωπος κρίνει δυνάμειτου' υπέρτατου δικαίου της φύσης ποιο πράγμα είναι καλό, ποιο·κακό, ήν επιδιώκει το συμφέρον του σύμφωνα με τον χαρακτήρατου (θεώρ. 19 καί 20), εκδικείται (πόρισμα 2 του θεωρ. 40, μέρος 2)καί προσπαθεί να διατήρηση αυτό πού αγαπάει, καί να καταστρέ-φη εκείνο πού μισεί (θεώρ. 28, μέρος 3). *Αν οί άνθρωποι ζούσανσύμφωνα με τϊς υπαγορεύσεις του Λόγου, ό κάθε άνθρωπος θα είχε·το δικαίωμα πού του ανήκει (πόρισμα 1, του θεωρ. 35)ν χωρίς ναβλάπτη καθόλου τον άλλον. 'Αλλά επειδή οί άνθρωποι υπόκεινταισε πάθη (πόρισμα του θεωρ. 4) πού ξεπερνούν κατά πολύ τη δύ-ναμη τους ή την ανθρώπινη αρετή (θεώρ. 6), παρασύρονται πρός^διάφορες κατευθύνσεις (θεώρ. 33) καί εναντιώνονται ό ένας α-πέναντι στον άλλο (θεώρ. 34), ενώ χρειάζονται μιαν αμοιβαία βο-ήθεια (σχόλιο του θεωρ. 35). Για ν'ά μπορέσουν λοιπόν οί άνθρω-ποι να ζήσουν με ομόνοια καί να αλληλοβοηθούνται, είναι ανάγκηνα παραιτηθούν από τα φυσικά τους δικαιώματα καί να διαβεβαι-ώσουν ό ένας τον άλλο πώς δεν θα κάνουν τίποτα πού να μπορήνα βλάφη τον άλλον. Με ποιους ορούς είναι δυνατόν αυτό, δηλα-δή πώς οι άνθρωποι, πού αναγκαία υπόκεινται στα πάθη (πόρισματου θεωρ. 4), πού είναι άστατοι καί ευμετάβλητοι (θεώθ. 33) μπο-ρούν να δώσουν αύτη την αμοιβαία υπόσχεση καί να πιστεύουν ό·ένας στον άλλο, αυτό φαίνεται στο θεώρημα 7 αύτοΰ του μέρους,καί στο θεώρημα 39 του τρίτου μέρους. Εκεί λέω, πράγματι, πώς·κανένα συναίσθημα δεν μπορεί να περιορισθή άλλριώς παρά από·

ένα συναίσθημα Ισχυρότερο καί αντίθετο από εκείνο πού θέλομενα περιορίσωμε καί πώς ό κάθε άνθρωπος αποφεύγει να βλάφη από·φόβο μην πάθη καμμιάν μεγαλύτερη ζημιά. Μ' αυτόν το νόμο λοι-πόν μπορεί να στηριχθή ή-κοινωνία δν διεκδίκηση για τον έαυτό<της το δικαίωμα πού έχει ό καθένας για να εκδικείται καί για νακρίνη ποιο είναι καλό καί ποιο είναι κακό, καί δν μ' αυτόν τοντρόπο άναλάβη την εξουσία να καθορίζη έναν κοινό κανόνα ζωής,να νομοθέτη νόμους καί να τους συντηρή δχι με τη Λογική πούδεν μπορεί να παρεμποδίση τα πάθη (σχόλιο του θεωρ. 17) αλλάμε απειλές. Αυτή ή Κοινωνία βασιζόμενη πάνω σε νόμους καίοτήν εξουσία πού θα έχει για να συντηρήται, ονομάζεται Πολιτεία((Γίνίΐαδ) καί εκείνοι πού προστατεύονται άπ' το δίκαιο της, πο-λίτες. Με τούτο καταλαβαίναμε εύκολα πώς, στην φυσική^ κατά-σταση, δεν υπάρχει τίποτα πού να είναι καλό ή κακό σύμφωνα μετην κοινή αναγνώριση δλων, άφοΰ ό καθένας, σ' αυτήν την φυ-σική κατάσταση, αποβλέπει μόνο στη δική του ωφέλεια καί, σύμ-φωνα με το ήθος του, αποφαίνεται ποιο πράγμα είναι καλό καϊ.ποιο πράγμα είναι κακό, έχοντας για κανόνα το συμφέρον του καίδεν αναγκάζεται από κανένα νόμο να υπάκουη σ' οποιονδήποτεάλλον έκτος άπ' τον εαυτό του.

"Ετσι στην φυσική κατάσταση το αμάρτημα (ρεοοίΐΐυιη) δενείναι δυνατόν να νοηθή, αλλά μόνον οτήν αστική (την πολιτική)κατάσταση (ϊη χίαΐυ οϊνϋί), βπου σύμφωνα με την κοινή συγκα-τάθεση όλων καθορίζεται ποιο πράγμα είναι καλό καί ποιο κακό,καί πώς ό καθένας πρέπει να υπάκουη στην πολιτεία. Το αμάρτη-μα λοιπόν δεν είναι τίποτα άλλο παρά ή απείθεια, πού, γι' αυτόν·τον λόγο, τιμωρείται μόνον χάρις στο δίκαιο της πολιτείας, καίαντίθετα ή υπακοή λογαριάζεται ως αξία (πιοπίιιπι) για τον πολί-τη, γιατί ακριβώς από τούτο κρίνεται άξιος ν' άπολαβαίνη τα πλε-ονεκτήματα της πολιτείας. "Υστερα, στην φυσική κατάσταση, κα-νένας δεν είναι, από κοινή συγκατάθεση, κύριος οποιουδήποτεπράγματος καί δεν υπάρχει τίποτε στη Φύση πού να μπορεί να έν-νοηθή πώς είναι το πράγμα του ενός ήν του άλλου· αλλά δλα ανή-κουν σε δλους· κατά συνέπεια στη φυσική κατάσταση δεν μπο-ρούμε να νοήσωμε ως υπαρκτή τη θέληση ν' άναγνωρίζωμε στονκαθένα το δικαίωμα πού του ανήκει· δηλαδή στη φυσική κατάστα-ση δεν υπάρχει τίποτε πού να το όνομάζωμε δίκαιο ή άδικο(Ιιΐδΐιιπι Ά\ιί ίη]ιΐ8ΐυιη)· αντίθετα στην αστική (πολιτική) κατάστα-ση (οργάνωση) σύμφωνα με την κοινή συγκατάθεση άναγνωρί-

•220 ΗΘΙΚΗ

ζεται ποιο πράγμα ανήκει στον έναν καΐ ποιο ανήκει στον άλλον.Άπ' αυτό φαίνεται πώς το δίκαιο καϊ το δδικο, το αμάρτημα καΐ ήαξία είναι εξωτερικές έννοιες (ηοίϊοηβδ 6556 6χιπη36θ35) καΐ δχικατηγορήματα (Εΐιπουΐα) πού εξηγούν τη φύση της ανθρώπινηςψυχής. Άλλα αρκετά γι' αυτό το ζήτημα.

ΘΕΩΡΗΜΑ 38.

Εκείνο πού διαθέτει το ανθρώπινο Σώμα, έτσι πούνα μπορη να έπηρεασθη κατά περισσοτέρους τρόπους ήτο κάνει ικανό να έπηρεάση τα εξωτερικά πράγματα κα-τά περισσοτέρους τρόπους, είναι ωφέλιμο στον άνθρωπο,και μάλιστα τόσο ωφελιμότερο δσο το Σώμα με τοΰτογίνεται ίκανώτερο να έπηρεαστη και να έπηρεάση καΐάλλα σώματα με περισσότερους τρόπους" και ©λαδερόαντίθετα εκείνο πού περιορίζει αυτήν την ικανότητα τουΣώματος.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

"Οσο το Σώμα έχει αύτοϋ του είδους την ικανότητα, τόσο ίκα-νώτερη για την αντίληψη γίνεται ή ψυχή (θεώρ. 19, μέρος 2)·έτσι εκείνο πού διαθέτει το Σώμα κατά τέτοιον τρόπο και αυξάνειτην ικανότητα του είναι αναγκαία καλό καΐ ωφέλιμο (θεώρ. 26 καϊ27) καϊ τόσο περισσότερο δσο περισσότερο αυξάνει αυτήν την ικα-νότητα· δνα πράγμα αντίθετα είναι βλαβερό (χάρη στο ϊδιο θεώρ.19, μέρ. 2 με αντίστροφη -έννοια καϊ στο θεώρ. 26 καϊ 27) δν μει-ώνη αυτήν την ικανότητα του Σώματος. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 39.

"Ο,τι συντελεί ώστε ή σχέση της κίνησης καϊ της η-ρεμίας πού έχουν αναμεταξύ τους τα μέρη του ανθρώπι-νου Σώματος να διατηρείται είναι καλό" είναι κακό αν-τίθετα εκείνο πού κάνει ώστε τα μέρη του ανθρώπινουΣώματος να έχουν ανάμεσα τους άλλη σχέση ηρεμίαςκαι κίνησης.


Το ανθρώπινο Σώμα χρειάζεται, για να συντηρηθή, μεγάλοναριθμό άλλων σωμάτων (Αίτημα 4, μέρ. 2). Άλλα έκεϊνο πού α-ποτελεί την μορφή του ανθρώπινου σώματος συνίσταται στο δτι τα.μέρη του μεταβιβάζουν ανάμεσα τους τΙς κινήσεις τους σύμφωνα

ΠΕΡΙ ΔΟΥΛΕΙΑΣ 22 ΐ

με μια ώρισμένη οχέση (όρ. πού προηγείται του λήμματος 4 ενσυνεχεία του θεώρ. 13, Μέρ. 2). Κατά συνέπεια δ,τι συμβάλλει στονα διατηρήται ή σχέση κίνησης καϊ ηρεμίας πού υπάρχει ανάμεσαστα μέρη του ανθρωπίνου σώματος, συντηρεί επίσης καϊ τη μορφήτου Σώματος καϊ φυσικά συντελεί (αϊτ. 3 καϊ 6, μέρ. 2) ώστε το·ανθρώπινο σώμα να επηρεάζεται κατά πολλούς τρόπους αλλά κα5να έπηρεάζη κατά πολλούς τρόπους τα εξωτερικά πράγματα. Αυ-τό λοιπόν είναι καλό (προηγ. θεώρ.) Εξ άλλου εκείνο πού συντε-λή να δημιουργηθή ανάμεσα στα μέρη του ανθρώπινου Σώματοςμια άλλη σχέση κίνησης καϊ ηρεμίας, συντελεί δμοια (το ϊδιο αϊτ.μέρ. 2) ώστε μια καινούργια μορφή να υποκαθίσταται στη μορφήτου Σώματος, δηλαδή (καθώς είναι άφ' έαυτοΰ γνωστό καϊ καθώςτο αναφέραμε καϊ στα τέλος του προλόγου αύτοϋ του μέρους) τοκαταστρέφει και κατά συνέπεια τοΰτο χάνει κάθε ικανότητα να ε-πηρεάζεται κατά περισσότερους τρόπους· αυτό, φυσικά (προηγ.θεώρ.) είναι κακό. Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Πόσο αυτό μπορεί να 6λάφη την ψυχή ή να της είναι ωφέλι-μο θα έξηγηθή στο Πέμπτο Μέρος. Πρέπει ωστόσο, να σημειώσω-με εδώ ότι ό θάνατος του Σώματος, δπως τον εννοώ εγώ, προκα-λείται, δταν τα μέρη του είναι διαταγμένα κατά τέτοιον τρόπο,ώστε να δημιουργήται ανάμεσα τους άλλη σχέση κίνησης καϊ η-ρεμίας. Δεν τολμώ βέβαια ν' αρνηθώ πώς το ανθρώπινο Σώμα, μ'δλο πού το αίμα εξακολουθεί να κυκλοφορή και έχει μέσα του κι'αλλά σημεία ζωής, μπορεί ωστόσο ν' άλλάζη τη φύση του με μιαολότελα διαφορετική. Κανένας λόγος δεν με υποχρεώνει να πα-ραδεχτώ πώς·έ"να Σώμα μόνον τότε πεθαίνει δταν μεταβάλλεταισε πτώμα· ή πείρα μάλιστα φαίνεται να μας πείθη για το αντίθετο.Πραγματικά κάποτε ό άνθρωπος παθαίνει τέτοιες μεταβολές, πούείναι δύσκολο να ποϋμε πώς είναι ό ίδιος· άκουσα να λένε για 2-ναν Ισπανό ποιητή πώς είχε προσβληθεί από τέτοιαν άρρώστειακαι πώς μ' δλο πού γιατρεύτηκε άπ' αυτήν, είχε λησμονήσει τόσοπολύ την προηγούμενη ζωή του, ώστε δεν θεωρούσε δικές του τιςκωμωδίες και τις τραγωδίες πού είχε γράψει· θα τον περνούσανγια μεγάλο νήπιο α.ν είχε ξεχάσει καϊ τη μητρική του γλώσσα.Κι' αν αυτό μας φαίνεται απίστευτο τΐ να ποΰμε για\τα νήπια; Όκάπως ηλικιωμένος άνθρωπος θεωρεί τόσο διαφορετική τη φύσητους από τη δική του, σε σημείο πού δε θα μπορούσε να πεισθή δτιήτανε κι' αυτός κάποτε νήπιο, αν δεν το συνεπέραινε για τον έ-

222 ΗΘΙΚΗ

αυτό του, βλέποντας τους άλλους ανθρώπους. Άλλα για να μη•δώσωμε στους δεισιδαίμονες υλικό για καινούργια ζητήματα, στα-ματούμε σ' αυτό το σημείο.

ΘΕΩΡΗΜΑ 40.

"Οσα όδηγοΰν τους ανθρώπους στην κοινωνική συμ-βίωση, ή συμβάλλουν ώστε οί άνθρωποι να ζουν μονια-σμένα, είναι ωφέλιμα" κακό είναι αντίθετα δ,τι προκαλητη διχόνοια στην Πολιτεία.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ Ην

"Ο,τι συντελεί ώστε οί άνθρωποι να ζουν μονιασμένα συντε-λεί ταυτόχρονα ώστε να ζουν σύμφωνα με την καθοδήγηση τουΛόγου (θεώρ. 35), ία* έτσι (θεώρ. 26 καΐ 27) είναι καλό· είναι.κακό αντίθετα (για τον ϊδιο λόγο) δ,τι κεντρίζει τη διχόνοια.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 41.

Ή Χαρά ποτέ δεν είναι άμεσα κακή, αλλά καλή" ήΛύπη, αντίθετα, είναι άμεσα κακή.


Ή Χαρά (θεώρ. 11, μέρος 3 με το σχόλιο του) είναι συναίσθη-μα πού αυξάνει ή ενισχύει τη δύναμη για ενέργεια του Σώμα-τος· ή Λύπη, αντίθετα, είναι συναίσθημα πού μειώνει ή παρεμπο-δίζει την δύναμη για ενέργεια του σώματος· καί, κατά συνέπεια(θεώρ. 38), ή χαρά είναι άμεσα καλή, κ.τ.λ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 42.

Ή Ιλαρότητα δεν μπορεί να είναι υπερβολική, αλ-λά εΐναι πάντοτε καλή· αντίθετα, ή Μελαγχολία είναιπάντοτε κακή.


Ή Ιλαρότητα (βλ. όρ. στο σχόλιο του θεώρ. 11, μέρος 3) εί-ναι Χαρά πού σχετικά με το Σώμα, συνίσταται στο δτι δλα τα μέρητου πάσχουν δμοια· δηλαδή (θεώρ. 11, μέρος 3) ή δύναμη για ε-νέργεια του Σώματος αυξάνεται ή ενισχύεται κατά τέτοιον τρόποπού δλα τα μέρη του διατηρούν ανάμεσα τους την ίδια σχέση κί-νησης καί ηρεμίας· γι' αυτό (θεώρ. 39) ή Ιλαρότητα είναι πάν-

ΤΤΕΡΙ ΔΟΥΛΕΙΑΣ 223

τότε καλή καί δεν μπορεί να £χη υπερβολές. Ή Μελαγχολία (6λ.φιοια τον ορισμό της στο ϊδιο σχόλιο του θεώρ. 11, μέρος 3) είναιΛύπη πού, σχετικά με το Σώμα συνίσταται σε τοϋτο δτι ή δύναμηγια ενέργεια του σώματος περιορίζεται ί} παρεμποδίζεται απόλυτα·>καί, κατά συνέπεια (θεώρ. 38) είναι κακή πάντοτε.

ΘΕΩΡΗΜΑ 43.

Ό γαργαλισμός (ΤϊίΠαΙϊο) μπορεί να παρουσίασηυπερβολή καί να είναι κακός" ή Όδύνη (Οοΐοτ) μπορείνα είναι καλή ανάλογα με το δσο ό Γαργαλισμός, πού=1ναι Χαρά, είναι κακός.


Ό Γαργαλισμός είναι Χαρά πού, αναφορικά με το Σώμα, συ-νίσταται στο δτι £να από τα μέρη του Γ] μερικά πάσχουν περισσό-τερο από τα δλλα (6λ. ορισμό του στο σχόλιο του θεώρ. 11, μέροςθ)· καί ή δύναμη αύτοϋ του πάθους μπορεί να είναι τέτοια, πούνα ξεπερνά τΙς άλλες ενέργειες του σώματος (θεώρ. 6), να μένηεπίμονα προσηλωμένη σ' αυτό και να έμποδίζη ώστε το σώμα να,μή μπορεί να πάσχη κατά πολλούς Ολλους τρόπους· το πάθος αυ-τό μπορεί λοιπόν να είναι κακό (θεώρ. 38). Για την οδύνη πού αν-τίθετα είναι λύπη, θεωρούμενη καθεαυτή, δεν μπορεί νδναι καλή(θεώρ. 41). 'Αλλά, μια πού ή δύναμη της καί ή αΰξησή της κα-

θορίζεται από τη δύναμη μιας εξωτερικής αιτίας σε συνδυασμό μετη δική μας (θεώρ. 5) μπορούμε να αντιληφθούμε πώς οί δυνά-μεις αύτοϋ του πάθους ποικίλλουν σε άπειρο βαθμό καί δρουν μεαπειρία τρόπων (θεώρ. 3)· μπορούμε λοιπόν να καταλάβωμε μιαοδύνη τέτοια πού, περιορίζοντας τον Γαργαλισμό, να τον έμπο-δίζη να είναι υπερβολικός, ώστε (χάρη στο πρώτο μέρος του θεώρ.)να μη έμποδίζη την Ικανότητα του σώματος· κατά τοϋτο ή οδύνη,μπορεϊ να είναι καλή. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 44.

Ή Αγάπη καί ή Επιθυμία μπορούν να παρουσιά-σουν υπερβολή.


Αυτό πού ονομάζουν Αγάπη είναι μια Χαρά (θεώρ. 6 των Πα-θών) δπου συμπαρομαρτεί ή ίδέα ενός εξωτερικού αιτίου, ώστε όΓαργαλισμός (Σχόλιο του θεώρ. 11, μέρος 3) >πού συνοδεύει την

ιδέα ενός εξωτερικού αιτίου είναι μία Αγάπη. "Ετσι ή Αγάπημπορεί να παρουσίαση υπερβολή '(προηγ. θεώρ.). "Αλλωστε μιαΕπιθυμία, είναι τόσο μεγαλύτερη, 6σο μεγαλύτερο είναι το πάθοςπού την γεννάει (θεώρ. 37, μέρος 3). "Οπως λοιπόν ένα πάθοςμπορεί να ξεπεράση τΙς, άλλες πράξεις του ανθρώπου (θεώρ. 6),έτσι καϊ μια Επιθυμία πού γεννιέται άπ' αυτό το πάθος μπορείνα ξεπεράση τΙς άλλες Επιθυμίες, καϊ κατά συνέπεια δκν μπο-ρεί να παρουσιάζη την ϊδια υπερβολή πού δείξαμε πώς παρουσιά-ζει ό Γαργαλισμός στο προηγούμενο θεώρημα.

Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Ή ευθυμία πού χαρακτηρίζεται ως καλή, μπορεί εύκολώτερανα νοηθή παρά να παρατηρηθή. Γιατί τα συναισθήματα πού μαςκυριεύουν καθημερινά αναφέρονται τΙς περισότερες φορές σε κά-ποιο μέρος του Σώματος πού πάσχει περισσότερο από τα άλλα."Ετσι τα περισσότερο πάθη παρουσιάζουν υπερβολή καϊ συγκρα-τούν με τέτοιον τρόπο την ψυχή στην θεώρηση ενός μόνον αντι-κειμένου πού δεν μπορεί να σκεφθή ίίλλα. "Αν καϊ οί άνθρωποιυπόκεινται σε πολλά πάθη και σπάνια βλέπομε ανθρώπους να κυ-ριαρχούνται μόνο από ένα, καϊ πάντα το ίδιο, είναι πολλοί εκείνοιπού προσηλώνονται επίμονα σε ένα καϊ το αυτό πάθος. Βλέπομεπράγματι τους ανθρώπους να πάσχουν πολλές φορές με τέτοιοντρόπο από ένα αντικείμενο, ώστε παρά την μη παρουσία του πι-στεύουν πώς το έχουν εμπρός τους, καϊ δταν αυτό συμβαίνει σεέναν άνθρωπο πού δεν είναι κοιμισμένος, λέμε πώς παραληρεί ηπώς είναι τρελλός. Καϊ δεν θεωρούμε λιγώτερο τρελλούς, άφοϋπροκαλούν συνήθως το γέλιο, εκείνους πού φλέγονται από "Ερω-τα και πού νύχτα και μέρα δεν κάνουν άλλο παρά να όνειρεύων-ται την αγαπημένη γυναίκα ή την παλλακίδα. Αντίθετα, για τονφιλάργυρο πού δεν σκέπτεται άλλο από τα κέρδη καϊ το χρήμα, ήτον φιλόδοξο πού σκέφτεται μόνο την δόξα κ.τ.λ., δεν θεωρούμεπώς παραληρούν, γιατί συνήθως προκαλούν θλίψη στον άλλο καιλέμε πώς αξίζουν το μίσος. Στήν πραγματικότητα, ωστόσο, ή Φι-λαργυρία, ή Φιλοδοξία, ή Ακολασία είναι εϊδη παραληρήματος,αν και δεν τις κατατάσσωμε ανάμεσα στις ασθένειες.

ΘΕΩΡΗΜΑ 45.

Το Μΐσος δεν μττορεΐ ττοτέ να είναι καλό .



Προσπαθούμε να καταστρέφωμε τον άνθρωπο πού μισούμε(θεώρ. 39, μέρος 3), δηλαδή έπιδιώκωμε κάτι το κακό (θεώρ. 37)."Ωστε, κ.τ.λ.

Σ Χ Ο Λ Ι Οθα παρατηρήσωμε πώς, σ' αυτό το θεώρημα καϊ στα επόμενα,

με την λέξη Μΐσος εννοώ μόνο το Μίσος για τους ανθρώπους.

Π Ο Ρ Ι Σ Μ Α 3.Ό Φθόνος, ό Χλευασμός, ή Περιφρόνηση, ή Όργή, ή Εκδί-

κηση καϊ τα άλλα πάθη πού ανάγονται στο Μίσος ή πού γεννιούν-ται από αυτό είναι πράγματα κακά· αυτό είναι προφανές και απότο θεώρημα 39, μέρος 3, και από το θεώρημα 37.

Π Ο Ρ Ι Σ Μ Α 2.Κάθε τι πού ορεγόμαστε επειδή πάσχομε από Μίσος είναι αισ-

χρό καϊ άδικο στην Πολιτεία. Αυτό είναι φανερό καϊ από το θεώ-ρημα 39, μ^ρος 3, ή από τους ορισμούς του αισχρού καϊ του άδι-κου στο Σχόλιο του θεωρήματος 37.

Ζ Χ Ο Λ Ι Ο

Υπάρχει μια μεγάλη διαφορά ανάμεσα στην Χλεύη (πού είχαπει πώς είναι κακή στο πόρισμα 1) καϊ στο γέλιο. Γιατί το γέλιο,δπως καϊ το άστειολόγημα, είναι καθαρή χαρά, καϊ κατά συνέπεια,φτάνει να μην παρουσιάζη υπερβολή, εϊναι καλό καθ' εαυτό (θεώρ.41). Μόνο βέβαια μια άξεστη καϊ θλιβερή δεισιδαιμονία μπορεί ναόπαγορεύη τΙς τέρψεις. Γιατί, πράγματι, θα ήταν καλύτερο να κα-ταπραΰνωμε την πείνα καϊ την δίψα, άπ' το να διώχνωμε την με-λαγχολία; Αυτός είναι ό κανόνας μου, αυτή είναι ή πεποίθησημου. Καμμιά θεότητα, παρά μόνο ό φθονερός, δεν μπορεί να αισθά-νεται ευχαρίστηση για την αδυναμία καϊ την θλίψη μου, καϊ κα-νένας άλλος δεν θεωρεί για αρετή τα δάκρυα μας, τους λυγμούςμας, τον φόβο μας καϊ τα άλλα δείγματα της εσωτερικής μας αδυ-ναμίας· αντίθετα, όσο μεγαλύτερη είναι ή Χαρά πού αισθανόμα-στε, τόσο πιο τέλειοι γινόμαστε, καϊ τόσο περισσότερο είναι ανάγκηνα συμμετέχωμε στη θεία Φύση. "Ενας λοιπόν φρόνιμος άνθρω-πος χρησιμοποιεί τα πράγματα καϊ τα χαίρεται δσο μπορεί (χωρίςνα φτάση στην αηδία, γιατί τότε δεν τα χαίρεται). "Ενας φρόνιμοςάνθρωπος, λέω, χρησιμοποιεί για την τροφή του καϊ για την συν-τήρηση των δυνάμεων του ευχάριστες τροφές καϊ ποτά σε μέτρια

15

ποσότητα, δπως και αντλεί ευχαρίστηση από τα αρώματα, από τηνχλοερή φύση, από τα ώραϊα ενδύματα καί κοσμήματα, από την μου-σική, τα παιχνίδια πού άσκοϋν το σώμα, τα θεάματα καί τέτοιου εί-δους πράγματα πού μπορεί να τα χρησιμοποιή ό καθένας χωρίςνα βλάπτη τον άλλον. Πράγματι, το ανθρώπινο σώμα αποτελείταιαπό πάρα πολλά μέρη διαφορετικής φύσης πού χρειάζονται συνε-χώς καινούργια καί ποικίλη τροφή, για να είναι ολόκληρο το σώ-μα ίκανό να κάνη εκείνο πού απορρέει από τη φύση του καί γιανα είνα ή ψυχή εξ ίσου Ικανή να κατανοή πολλά πράγματα ταυ-τόχρονα. Αυτός ό τρόπος διάταξης της ζωής συμφωνεί έτσι πολύκαλά καΐ με τις αρχές μας καί με τις τρέχουμες συνήθειες· κανέ-νας λοιπόν κανόνας ζωής δεν είναι καλύτερος καϊ πιο άξιοσύστα-τος άπ' όλες τΙς απόψεις, καϊ δεν χρειάζεται να πραγματευθώ σα-φέστερα καϊ ευρύτερα αυτό το σημείο.

ΘΕΩΡΗΜΑ 46.

"Οποιος ζει σύμφωνα με τις επιταγές του Λόγου,•προσπαθεί, δσο μπορεί, να συμψηφίση με την Αγάπη καιτην Μεγαλοψυχία, το Μίσος, την Όργή, την Περιφρόνη-ση πού έχει ένας άλλος γι' αυτόν.


"Ολα τα πάθη του μίσους είναι κακά(πόρ, 1 το§ προηγ. θεωρ.)οποίος λοιπόν ζει σύμφωνα με τΙς επιταγές του Λόγου, θα προσπα-θήση δσο του είναι δυνατόν να μην κυριαρχήται από τα συναισθή-ματα του μίσους (θεώρ. 19)· καϊ συνεπώς (θεωρ. 17) θα καταβά-λη προσπάθειες ώστε καϊ ό άλλος άνθρωπος να μην πάσχη από αυ-τά τα πάθη. Άλλα το μίσος αυξάνεται με το αμοιβαίο μίσος καί,αντίθετα, μπορεί να σβύση με την αγάπη (θεώρ. 43, μέρος 3) σετρόπο πού να μεταβληθή σε αγάπη (θεώρ. 44, μέρος 3). "Οποιοςλοιπόν ζει σύμφωνα με τΙς επιταγές του Λόγου, θα προσπαθήσηνα συμφηφίση το μίσος κ.τ.λ. με την αγάπη, δηλαδή με την μεγα-λοψυχία (βλ. τον όρϊσμύ στο σχόλιο του θεωρ. 59, μέρος 3).

Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

"Οποιος θέλει να έκδικηθή για τΙς προσβολές πού του έκανανανταποδίδοντας το Μίσος, ζει σίγουρα άθλιος "Οποιος, αντίθετα,ζητεί να καταπολέμηση νικηφόρα το Μίσος με την αγάπη, σίγου-ρα πολεμάει μέσα στη χαρά καϊ στην ασφάλεια· αντιστέκεται το

ϊδιο εΰκολα σε πολλούς δπως σε δναν καϊ χρειάζεται λιγώτεροαπό κάθε άλλον την βοήθεια της τύχης. Για κείνους πού νικάει,ή ήττα είναι χαρά, γιατί δεν νικήθηκαν από έλλειψη δύναμης αλ-λά από μιαν αύξηση των δυνάμεων τους· δλα αυτά απορρέουν τό-•σο καθαρά από τους ορισμούς της αγάπης καϊ της νόησης πού δενέχουν ανάγκη από ιδιαίτερες αποδείξεις.

ΘΕΩΡΗΜΑ 47

Ύά. πάθη της Ελπίδας και του Φό6ου (Μεΐικ) δενμπορούν να είναι καθεαυτά καλά.


Δεν υπάρχει κανένα συναίσθημα Ελπίδας καϊ Φό6ου χωρίςΛύπη. Γιατί ό φόβος είναι μια λύπη (όρ. 13 των Παθών) καϊ δενυπάρχει ελπίδα χωρίς φόβο (εξήγηση των ορισμών 12 καϊ 13 τωνΠαθών)· κατά συνέπεια (θεώρ. 41), αυτά τα πάθη δεν μπορούννα είναι καλά καθαυτά, αλλά μονάχα κατά το δτι μπορούν να πε-:ριορίσουν μιαν υπερβολή χαράς (θεώρ. 43).

Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Σ' αυτά προσθέτω πώς τα πάθη δείχνουν έλλειψη γνώσης και•αδυναμίας της ψυχής· για τον ϊδιο επίσης λόγο ή ασφάλεια, ή α-πελπισία, ή χαρά καϊ οί τύψεις της συνείδησης εϊναι σημεία εσω-τερικής αδυναμίας. Καϊ πράγματι, δν καϊ ή ασφάλεια καϊ ή αγαλ-λίαση είναι συναισθήματα χαράς, ωστόσο υποθέτουν μίαν προγενέ-στερη λύπη, δηλαδή την ελπίδα καϊ την ανησυχία. "Οσο λοιπόνπερισσότερο προσπαθούμε να ζούμε σύμφωνα με τΙς επιταγές τουΛόγου, τόσο καταβάλλομε μεγαλύτερη, προσπάθεια για να έξαρ-τιώμαστε λιγώτερο από την ελπίδα καϊ να απελευθερωθούμε απότην ανησυχία, να κυριαρχούμε δσο το δυνατόν περισσότερο τηντύχη καϊ να κατευθύνωμε τΙς πράξεις μας σύμφωνα με τΙς βέβαιες•συμβουλές του Λόγου.

ΘΕΩΡΗΜΑ 48.

Ύά πάθη της Υπερεκτίμησης καί της Ανυποληψίαςείναι πάντα κακά.


Αυτά τα πάθη αντιτίθενται, πράγματι (ορισμός 21, 22 των πα-θών) στον Λόγο, καί γι' αυτό είναι κακά (θεώρ. 26 καί 27).

Ο.Ε.Δ.


228 ΗΘΙΚΗ

ΘΕΩΡΗΜΑ 49.

Ή υπερεκτίμηση κάνει εύκολα αλαζόνα τον άνθρω-πο πού υπερεκτιμαται.


"Αν δοϋμε κάποιον να μας έπαινή από αγάπη περισοότερο από-δσο είναι σωστό, θα μας εϊναι εύκολο να άλαζονευθοΰμε (σχόλιο-του θεωρ. 41, μέρος 3), δηλαδή θα καταληφθούμε από χαρά (ορι-σμός 30 των παθών) και εύκολα θα πιοτέφωμε το καλό πού μα-θαίναμε πώς λέει για μας (θεώρ. 25, μέρος 4)· κατά συνέπεια θαέκτιμήσωμε από αγάπη τον εαυτό μας περισσότερο από δσο εϊναισωστό, δηλαδή (ορισμός 28, των παθών) εύκολα θα άλαζονευθοΰ-με. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 50. .

Ό οίκτος είναι καθεαυτός κακός καΐ ανώφελος σεέ"ναν άνθρωπο πού ζεΐ σύμφωνα με τις επιταγές του Λό-γου.


Ό οίκτος πράγματι (ορισμός 18 των παθών) είναι λύπη, συ-νεπώς, εϊναι κακός καθαυτός. "Οσο για το καλό πού απορρέει άπ'αυτόν, δηλαδή το 8τι προσπαθούμε να όπαλλάξωμε από την αθλιό-τητα εκείνον πού οίκτίρομε (πόρισμα του θεωρ. 27, μέρος 3) επι-θυμούμε να το κάνωμε μόνο από την επιταγή του Λόγου (θεώρ37)· καΐ μόνο με την επιταγή του Λόγου μπορούμε να κάνωμε κάτιπού ξαίρομε με βεβαιότητα πώς εϊναι καλό (θεώρ. 27)· ύ οίκτος λοι-πόν είναι κακός καθαυτός και ανώφελος σε έ"ναν άνθρωπο πού ζεΐσύμφωνα με τις εντολές του Λόγου. Ο.Ε.Δ.

Π Ο Ρ Ι Σ Μ Α"Επεται λοιπόν πώς ένας άνθρωπος πού ζει σύμφωνα με τίς

εντολές του Λόγου, προσπαθεί δσο μπορεί να μην κυριεύεται απόοϊκτο.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

"Οποιος ξαίρει καλά πώς δλα απορρέουν από την αναγκαιό-τητα της θείας φύσης και πώς συμβαίνουν σύμφίυνα με τους αιώ-νιους νόμους και κανόνες της φύσης, δεν θα 6ρη 6έ6αια πώς υ-πάρχει τίποτα πού να είναι άξιο μίσους, χλί'υασμοΰ η περιφρόνη-σης καϊ δεν θα αισθάνεται οίκτο για κανένα· αλλά, δσο το επιτρέ-πει ή ανθρώπινη αρετή, θα προοπαΟή να κάνη ιό καλό, ϋπως λένε

καϊ να μείνη στη χαρά. Σ' αυτό προσθέτω πώς δροιος κυριεύεται«Οκολα από οίκτο καϊ συγκινείται από την δυστυχία η τα δάκρυατου άλλου, κάνει συχνά κάτι για το όποιο αργότερα μετανοιώνει:οπό την μια μεριά, πράγματι, δεν κάνομε τίποτα πού να ξαίρωμεμε βεβαιότητα πώς είναι καλό υπό την επίδραση ενός πάθους, καϊ•από την άλλη ξεγελιώμαστε εύκολα από ψεύτικα δάκρυα. Καϊ εδώμιλώ ειδικά για τον άνθρωπο πού ζεΐ σύμφωνα με τΙς εντολές τουΛόγου. "Οσο για κείνον πού δεν κινείται ούτε από τον Λόγο ούτευπό τον οίκτο στο να βοηθή τους άλλους, αυτόν δίκαια τον ονομά-ζουν απάνθρωπο γιατί (θεώρ. 27, μέρος 3) δεν φαίνεται να μοιά-

ζη με άνθρωπο.

ΘΕΩΡΗΜΑ 51.

Ή εΰνοια δεν αντιτίθεται στον Λόγο, άλλα μπορείνα σύμφωνη μαζί του καί να γεννιέται από αυτόν.


Ή εΟνοια, πράγματι, είναι αγάπη για κείνον πού έχει ευεργε-τήσει τον άλλον (ορισμός 19, των παθών)· μπορεί λοιπόν νό ανα-φέρεται στην ψυχή έφ' δσον αυτή λέγεται δτι ενεργεί (θεώρ. 59,μέρος 3), (θεώρ. 3, μέρος 3), δηλαδή έφ' δσον νοεί, καϊ συνεπώςουμφωνεϊ με τον Λόγο κλπ. Ο.Ε.Δ.


"Οποιος ζει σύμφωνα με τΙς υπαγορεύσεις του Λόγου, επιθυ-μεί και για τον άλλο εκείνο πού ορέγεται για τον εαυτό του (θεώρ.37)· συνεπώς, ή τάση του για το καλό προάγεται όταν βλέπει κά-ποιον να κάνη το καλό στον άλλο, δηλαδή (σχόλιο του θεωρ. 11,μέρος 3) χαίρεται καϊ αυτός (κατά την υπόθεση) μαζί με την ίδέαεκείνου πού έκανε το καλό στον άλλο· συνεπώς θα τον εύνοή (ο-ρισμός 19, των παθών). Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Ή αγανάκτηση, δπως την ορίσαμε (όρ. 20 των Παθών) είναιαναγκαία κακή (θεώρ. 45). Πρέπει, ωστόσο, να σημειώσωμε, πώςδταν ή ανώτερη εξουσία, για να διατήρηση την ειρήνη στην Πο-λιτεία, τιμωρεί έ"ναν πολίτη πού διέπραξε μιαν αδικία εις βάροςενός αλλού, τότε δεν λέμε πώς έ"χει αγανακτήσει εναντίον του,γιατί δεν ωθείται από το μίσος για να τον καταστρέψη, αλλά γιανα τον τιμωρήοτ) δχ,ει για κίνητρο την ηθικότητα.

230 ΗΘΙΚΗ-

ΘΕΩΡΗΜΑ 52.

Ή Εσωτερική γαλήνη μπορεί να προέρχεται απότον Λόγο, και μόνο ή ικανοποίηση πού γεννιέται από τονΛόγο, είναι ή μεγαλύτερη πού μπορεί να ύπαρξη.


ΤΙ Εσωτερική γαλήνη είναι μια χαρά πού γεννιέται από εκεί-νο πού θεωρεί ό άνθρωπος δική του δύναμη να ενεργή (όρ. 25των παθών). Άλλα ή αληθινή δύναμη ενέργειας του άνθρωπου, ήή αρετή του, είναι ό ϊδιος ό Λόγος (θεώρ. 3, μέρος 3) πού ό άν-θρωπος τον θεωρεί καθαρά καϊ συγκεκριμένα (θεώρ. 40 καϊ 43,μέρος 3). Ή Εσωτερική γαλήνη πηγάζει λοιπόν από τον Λόγο.Ακόμα, ενώ ό άνθρωπος αναλογίζεται τον εαυτό του καθαρά καισυγκεκριμένα, δηλαδή αυτοτελώς δεν αντιλαμβάνεται τίποτε άλ-λο από εκείνο πού απορρέει οπό την δική του δύναμη ενεργείας(ορισμός 2, μέρ. 3), δηλαδή από την δύναμη του να νοη (θεώρ. 3,μέρος 3)· μόνο λοιπόν άπ' αυτήν την άποψη γεννιέται ή μεγαλύ-τερη ικανοποίηση πού μπορεί να ύπαρξη. Ο.Ε.Δ.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

Ή Εσωτερική γαλήνη είναι στην πραγματικότητα το ύπέρτα-ιο αντικείμενο της ελπίδας μας· κανένας, πράγματι (θεώρ. 25)δεν κατα6άλλει προσπάθεια να συντήρηση το είναι του εν όψει ε-νός οποιουδήποτε σκοποϋ· και άφοϋ αύτη ή ικανοποίηση τροφο-δοτείται 8λο και περισσότερο καϊ ενισχύεται από τους επαίνους(πόρ. του θεώρ. 53, μέρ. 3), αν, αντίθετα (πόρ. του θεώρ. 55, μέρ.3), διαταράσσεται δλο καϊ περισσότερο από την μορφή, εξηγείταιγιατί καθοδηγούμαστε προπαντός από την δόξα καϊ δύσκολα μπο-ρούμε να ύποφέρωμε μίαν έπονείδιστη ζωή.

ΘΕΩΡΗΜΑ 53.

Ή Ταπεινότητα δεν είναι αρετή, δηλαδή δεν πηγά-ζει από τον Λόγο.


Ή ταπεινότητα είναι μια θλίψη πού γεννιέται από εκείνο πούαναλογίζεται ό άνθρωπος ως αδυναμία του (όρ. 26, των παθών)·λοιπόν, δσο ό όίνθρωπος γνωρίζει τον εαυτό του με τον Λόγο, υπο-τίθεται πώς £χει σαφή ίδέα για την ουσία του, δηλαδή για την δύ-ναμη του (θεώρ. 7, μέρ. 3). *Αν λοιπόν ό όίνθρωπος, ενώ αναλο-γίζεται τον εαυτό του. αντιλαμβάνεται κάποιαν αδυναμία του, αύ-


το δεν προέρχεται από το δτι γνωρίζει τον εαυτό του, αλλά (θεώρ.55, μέρος 3) από το δτι είναι περιωρισμένη ή δύναμη του να ενερ-γή*. Κα! αν ύποθέσωμε δναν άνθρωπο πού κατανοεί την αδυναμίατου γιατί γνωρίζει κάτι το πιο Ισχυρό από εκείνον, και μ' αυτήτην γνώση καθορίζει την δική του δύναμη να ενεργή, τότε δεν κα-ταλαμβαίνομε τίποτε άλλο, παρά μόνο δτι ό άνθρωπος αυτός γνω-ρίζει συγκεκριμένα· τον εαυτό του, δηλαδή (θεώρ. 26) πώς υπο-βοηθείται ή δύναμη του να ενεργή. Γι' αυτόν τον λόγο ή ταπει-νότητα ή ή Λύπη πού. γεννιέται από το δτι ό άνθρωπος αναλογί-ζεται την αδυναμία του, δεν προέρχεται από έ"να αληθινό άναλο-γισμό, δηλαδή από τον Λόγο, καϊ δεν είναι αρετή; αλλά πάθος.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 54.

Ή μετάνοια δεν είναι αρετή, δηλαδή δεν προέρχε-ται από τον Λόγο" εκείνος δμως πού μετανοεί για δ,τικάνει είναι δυο φορές άθλιος ή ανίσχυρος.


Το πρώτο μέρος αύτοϋ του θεωρήματος αποδεικνύεται δπωςκαι το προηγούμενο θεώρημα. Το δεύτερο μέρος είναι πρόδηλοαπό μόνο τον ορισμό της Μετάνοιας (όρ. 27 των παθών). Γιατί ά-φίνεται κανείς να κυριαρχηθή πρώτα από την πονηρή επιθυμία και

υστέρα από τη Λύπη.•

, 2 Χ Ο Λ Ι Ο

Επειδή οι άνθρωποι δεν ζουν πάντοτε σύμφωνα με τϊς υπαγο-ρεύσεις του Λόγου τα δυο αυτά πάθη, δηλαδή ή Ταπείνωση καϊ ήΜετάνοια καϊ ακόμα ή ελπίδα και ό φόβος, είναι περισσότερο ω-φέλιμα παρά βλαβερά· αν λοιπόν πρέπει κανείς να άμαρτήση κα-λύτερα να τον κάνη ύπ' αυτήν την έννοια. ~Αν πραγματικά οί α-νίσχυροι άνθρωποι εσωτερικά ήσαν δλοι τους παρόμοια περήφανοι,αν δεν ντρέπονταν για τίποτα καϊ δεν φοβόνταν τίποτα, πώς θαμπορούσαν να μένουν ενωμένοι καϊ πειθαρχημένοι; Ό δχλος εί-ναι πάντοτε φοβερός δταν δεν φοβάται τίποτα· δεν πρέπει γιατοΰτο να παραξενευώμαστε γιατί οι προφήτες πού αποβλέπουν μό-νο στην κοινή ωφέλεια καϊ δχι στων λίγων, σύσταιναν τόσο πολύτην Ταπείνωση, την Μετάνοια καϊ το Σεμασμό. Και πραγματικάεκείνοι πού ύποτάζονται σ' αυτά τα πάθη μπορόϋν, πολύ εύκολώ-

232 ΗΘΙΚΗ

τερα άπ' τους άλλους να καταλήξουν να ζουν υπό την καθοδή-γηση του Λόγου, δηλαδή να είναι ελεύθεροι καϊ να απολαδαίνουντην ζωή των μακάρων.

ΘΕΩΡΗΜΑ 55.

Ό μεγαλύτερος βαθμός Αλαζονείας ή Άθυμίας εί-ναι ή μεγαλύτερη άγνοια του έαυτοΟ μας.

Λ Π Ο Α Κ Ι Ξ II

Αύτύ είναι φανερό άπ' τον ορισμό 28 των παθών.

ΘΕΩ ΡΗΜΑ 56.

Ό μεγαλύτερος βαθμός "Αλαζονείας η Άθυμίας φα-νερώνει την μεγαλύτερη εσωτερική αδυναμία.

Λ II Ο Λ Ε Ι Ξ Η

Το πρώτο θεμέλιο της αρετής είναι ή συντήρηση του είναι της(πόρ. του θεωρ. 22) καϊ τοΰτο σύμφωνα με την υπαγόρευση τουΛόγου (θεώρ. 24). "Οποιος λοιπόν αγνοεί τον εαυτό του, αγνοείτο θεμέλιο όλων των αρετών καϊ κατά συνέπεια 6λες τις αρετές.Ακόμα το να ενεργή κανένας σύμφωνα με την αρετή δεν σημαί-νει τίποτε άλλο παρά να ενεργή σύμφωνα με την υπαγόρευση τουΛόγου (θεώρ. 43, μέρος 2). "Οποιος λοιπόν αγνοεί περισσότεροτον εαυτό του και κατά συνέπεια (μόλις το αποδείξαμε) αγνοείπερισσότερο ύλες τις αρετές, ενεργεί ελάχιστα σύμφωνα με τηναρετή, δηλαδή (καθώς είναι φανερό χάρις στον ορισμό 8) είναιό περισσότερο εσωτερικά ανίσχυρος. "Ετσι (προηγ. θεώρ. ό μεγα-λύτερος 6αθμύς Αλαζονείας ή Άθυμίας φανερώνει την μεγαλύ-τερη εσωτερική αδυναμία. Ο.Ε.Δ.

Π Ο Ρ Ι Σ Μ Λ

Συνάγεται από αυτό σαφέστατα πώς οι αλαζόνες και οί αθυ-1101 υπόκεινται πολύ στα πάθη τους.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

Ή Άθυμία παρ' δλα αυτά μπορεί να διορθωθή εύκολώτερααπό την Αλαζονεία. Αυτή ή τελευταία πραγματικά είναι πάθος χα-ράς, ενώ ή πρώτη πάθος Λύπης· ή τελευταία λοιπόν είναι ισχυρό-τερη άπ' την πρώτη.


ΘΕΩΡΗΜΑ 57.

Ό "Αλαζόνας αρέσκεται στην παρουσία τιαρασίτ.ων

ή κολάκων καϊ μισεϊ τους γενναιόψυχους.


Ή Αλαζονεία είναι χαρά πού προκαλείται άπ' το δτι ό δνθρω-πος έχει μεγάλη ίδέα για τον εαυτό του (όρ. 28 καϊ 6 των παθών)·κι' ό Αλαζόνας θα προοτταθήση δσο μπορεί να ενίσχυση αυτήν τηνγνώμη (Σχόλιο του θεωρ. 13, μέρος 3). θα αρέσκεται λοιπόν πάν-τοτε στα παράσιτα καϊ στους κόλακες (παράλειψα να δώσω τονορισμό τους γιατί είναι πολύ γνωστοί) καϊ θα άποφεύγη αντίθετατους γενναιόψυχους, πού τον εκτιμούν δσο αληθινά του αξίζει.

Ο.Ε.Δ.

Σ ΧΟ Λ Ι Οθα μακρηγορούσα αν απαριθμούσα εδώ δλα-τα κακά της Α-

λαζονείας, άφοϋ οί αλαζόνες υπόκεινται σ' δλα τα πάθη, αλλά σεκανένα τόσο λίγο δσο στην Αγάπη καϊ στην Εύσπλαγχνία. Δεν θαπρέπει να άποσιωπήσωμε, εν τούτοις, δτι ονομάζαμε αλαζόνα ε-κείνον πού περιφρονεί τους δλλους καϊ από την δποφη αυτή θα ό-ρίσωμε την αλαζονεία ως χαρά πού γεννιέται από την λαθεμένηγνώμη χάρις στην οποία £νας δνθρωπος νομίζει πώς είναι ανώτε-

ρος από τους δλλους. Καϊ ή Άθυμία αντίθετη σ' αυτήν την αλαζο-νεία, θα όρισθή ως ή λύπη πού προκαλείται από τη λαθεμένη γνώ-μη πού εξ αιτίας της έ"νας δνθρωπος θεωρεί τον εαυτό του κατώ-τερο από τους δλλους. Με αυτό ως δεδομένο, κατανοούμε εΰκολαπώς ό αλαζόνας αναγκαία είναι φθονερός (σχόλιο του θεωρ. 55,μέρος 3), καϊ πώς κυρίως μισεί εκείνους πού τους παινεύουν προ-παντός για τΙς αρετές τους· πώς το μίσος του γι' αυτούς δεν νικιέ^ται εύκολα από την αγάπη ή την ευεργεσία (σχόλιο του θεωρ. 41,μέρος 3)· καϊ πώς ευχαριστιέται μόνον δταν βρίσκεται με κείνουςπού του κολακεύουν την πνευματική αδυναμία καϊ από ηλίθιο τονκάνουν παράφρονα. Μ' δλο πού ή άθυμία είναι αντίθετη στην αλα-ζονεία, ωστόσο ό δθυμος πλησιάζει στον αλαζόνα. Άφοϋ, πραγμα-τικά, ή λύπη του προέρχεται άπ' το δτι κρίνει την αδυναμία τουαπό τη δύναμη ή την αρετή των δλλων, δπεται πώς σ' αυτή τη λύ-πη του θα 6ρή ανακούφιση, δηλαδή θα χάρη, αν ή φαντασία τουάρχίση να άπασχολήται με τα ελαττώματα των δλλων, γι' αυτό καιή παροιμία: είναι παρηγοριά για τους δυστυχισμένους νδχουν συν-τρόφους στις δυστυχίες τους. Αντίθετα, θα λυπηθή τόσο περισσό-

234 ΗΘΙΚΗ ΠΕΡΙ ΔΟΥΛΕΙΑΣ 235

τερο δσο θα πστεύη πώς είναι πολύ κατώτερος άπ' τους άλλους·γι' αυτό οί άθυμοι ρέπουν περισσότερο από κάθε άλλον στον φθό-νο· προσπαθούν περισσότερο από τον καθέναν να προσέχουν τι κά-νουν οί άνθρωποι και τοΰτο για να επικρίνουν τα λάθη τους κι' όχιγια να τα διορθώσουν παινεύουν μόνον την άθυμία και καυχώνταιγια την ταπείνωση τους, άλλα σε τρόπο πού να φαίνωνται αθυμοι.Οί συνέπειες αυτές απορρέουν άπ' αυτό το πάθος τόσο αναγκαίαδσο κι' από τη φύση του τριγώνου συνάγεται πώς το άθροισμα τωντριών γωνιών του είναι ϊσο με δύο ορθές· και ανάφερα ήδη πώς ο-νομάζω κακά αυτά τα πάθη και έκεΤνα πού τους μοιάζουν μόνοναναφορικά με την ανθρώπινη ωφέλεια.

Οί νόμοι της Φύσης ωστόσο αφορούν την κοινή τάξη της φύ-σης πού ό άνθρωπος αποτελεί τμήμα της, και θέλησα αυτό να τούπομνήσω εδώ, ώστε κανένας να μη νομίση πώς θέλησα εδώ να εκ-θέσω τα ελαττώματα ανθρώπων και τους παραλογισμούς τους καιδχι να αποδείξω την φύση καϊ τις ιδιότητες των πραγμάτων. Κα-θώς το είπα πραγματικά στον πρόλογο του τρίτου μέρους, θεωρώτα πάθη των ανθρώπων καθώς και τις ιδιότητες τους με τον ϊδιοντρόπο δπως καί τα φυσικά πράγματα. Και βέβαια τα πάθη ιών αν-θρώπων δεν φανερώνουν λιγώυερο τη δύναμη της Φύσης, αν δχικαι την ανθρώπινη, και την τέχνη της, άπο πολλά άλλα πράγμα-τα πού μας καταπλήσσουν και πού μας αρέσει να ιά αναλογιζόμα-στε. Εγώ όμως θα εξακολουθήσω να ασχολούμαι με τα πάθη εκεί-να πού είναι ωφέλιμοι σιούς ανθρώπους καί με εκείνα πού τουςΒλάφτουν.

ΘΕΩΡΗΜΑ 58.•

Ή Καύχηση (Οίοπα) δέν'εΐνοα αντίθετη προς τονΛόγο, αλλά μπορεί να προέρχεται άπ' αυτόν.

Λ Π Ο Δ Ε Ι Ξ Η

Αυτό είναι φανερό άπο τον ορισμό 30 των παθών και από τονορισμό του τίμιου σιό σχόλιο 1 του θεωρήματος 3.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

Εκείνο πού ονομάζεται Ματαιοδοξία εϊναι ή εσωτερική γα-λήνη πού την τρέφει μόνο ή γνώμη του πλήθους. "Οταν αυτή ήγνώμη χαθεί χάνεται καί ή εσωτερική γαλήνη, δηλαδή (σχόλιοτου θεωρ. 52) αυτό το υπέρτατο αγαθό πού τύ αγαπούν όλοι· κα-τά συνέπεια εκείνος πού στηρίζει την καύχηση του σιίι γνώμη του

πλήθους, τυραννιέται από έναν καθημερινό φόβο και προσπαθείκαι βασανίζεται για να διατήρηση τη φήμη του. Το πλήθος πρα-γματικά είναι ευμετάβλητο καϊ άστατο, ώστε αν δεν συντηρήταιμε καθημερινή προσπάθεια ή φήμη, σε λίγο χάνεται. Καϊ μάλιστα,καθώς όλοι επιθυμούν και τα χειροκροτήματα του πλήθους, ο κα-θένας πρόθυμα κατεβάζει τη φήμη του άλλου. Για τοϋτο, καθώς όκαθένας αγωνίζεται για δ,τι θεωρείται ως υπέρτατο αγαθό, μια μαι-νόμενη επιθυμία αλληλοκατηγορίας τους κυριεύει δλους κι' εκεί-νος πού τελικά, βγαίνει νικητής καυχιέται πιο πολύ γιατί έ'βλαψετον άλλον, παρά για δ,τι ωφελήθηκε ό ίδιος. Αυτή ή καύχηση ήικανοποίηση είναι αληθινά μάταιη, άφοϋ δεν είναι τίποτα.

"Ο,τι τώρα σχετικό θα είχαμε να παρατηρήσωμε για την Αισχύ-νη συνάγεται εύκολα από τα δσα εϊπαμε για τον Οίκτο καϊ τηνΜετάνοια. Προσθέτω μόνο πώς, δπως ό Οίκτος, έ"τσι καϊ ή Αισχύνηπού δεν είναι αρετή, είναι καλή ωστόσο, έφ' δσον μαρτυρεί στονάνθρωπο πού κοκκινίζει από ντροπή την επιθυμία να ζήση έντιμα·δπως. ακριβώς γίνεται με τον πόνο, πού λέμε πώς είναι καλός μιαπού δείχνει πώς το πληγωμένο μέρος δεν έχει σαπίσει ακόμα. Μο-λονότι λοιπόν ό άνθρωπος λυπάται, γιατί πραγματικά είναι εκεί-νος πού ντρέπεται για δ,τι κάνει, ωστόσο είναι τελειότερος από τοναναίσχυντο, πού δεν έχει καμμιά επιθυμία να ζήση έντιμα.

Αυτές είναι οι παρατηρήσεις για τα πάθη της Χαράς καϊ τηςΛύπης. "Οσο για τις Επιθυμίες, είναι καλές ή κακές, ανάλογα μετο 3ν γεννιώνται από καλά η* κακά πάθη. 'Αλλά δλες έφ' δσονγεννιώνται από συναισθήματα πού είναι πάθη, είναι τυφλές (δπωςσυνάγεται εύκολα από το δ,τι ειπώθηκε στο Σχόλιο του Οεωρ. 49),καί δεν θ&χαν καμμιά χρησιμότητα δν οί άνθρωποι μπορούσαν εύ-κολα να πεισθούν να ζουν σύμφωνα με τις υπαγορεύσεις του Αυ-γού, δπως θα το δείξω δι' ολίγων.

ΘΕΩΡΗΜΑ 59.

Σέ δλες τις πράξεις δπου μας παρακινεί ένα συναί-σθημα, πού είναι πάθος, μπορούμε καί χωρίς αυτό να πα-ρακινηθούμε από το Λόγο.


Το να ενεργή κανένας σύμφωνα με το Λόγο (θεωρ. 3 καϊ όρ.2, μέρ. 3) δεν εϊναι τίποτε άλλο παρά να κάνη τις πράξεις πού ε-πακολουθούν την αναγκαιότητα της φύσης μας, θεωρούμενης καθ-εαυτής. 'Αλλά ή Λύπη είναι κακή έφ' δσον περιορίζει ή παρεμπο-

236

•δίζει αυτή τη δύναμη για ενέργεια· δεν μπορούμε λοιπόν να πα-ρακινιώμαοτε άπ' αυτό το πάθος για καμμιά πράξη, πού δεν θαμπορούσαμε να την έκτελέσωμε αν ενεργούσαμε ούμφωνα με τΙςυπαγορεύσεις του Λόγου. Τέλος, έφ' όσον ή χαρά είναι καλή, συμ-φωνεί με το Λόγο (γιατί αυτή συνίσταται σε τοϋτο, δηλαδή δτιαυξάνεται η ενισχύεται ή δύναμη για ενέργεια του ανθρώπου)·και δεν είναι πάθος, παρά μόνον έφ' δσον δεν αυξάνεται ή δύνα-μη για ενέργεια του ανθρώπου ϊσαμε τέτοιο σημείο ώστε ό άνθρω-πος να αύτοκατανοηται καϊ να κατανοή αυτοτελώς τϊς πράξεις του(θεώρ. 3, μέρ. 3 με το σχόλιο του). "Αν λοιπόν ένας άνθρωπος πούδιακατέχεται από χαρά έ"χει φτάσει σε τέτοια τελειότητα πού ναούτοκατανοήιαι και να κατανοή τέλεια τΙς πράξεις του, θα ήταν ί-κανός για τις ίδιες πράξεις δπου τον παρακινούν, στη σημερινήτου κατάσταση, τα συναισθήματα πού είναι πάθη, θα ήταν μάλισταακόμα ίκανώτερος για τοϋτο. Άλλα δλα τα πάθη υπάγονται στηΧαρά, στη Λύπη ή στην Επιθυμία (βλέπε εξήγηση του τετάρτουόρ. των Παθών) καϊ ή Επιθυμία (όρ. του συναισθ. 1) δεν είναιτίποτε άλλο παρά ή ίδια ή προσπάθεια για δράση. Σ' όλες λοιπόντις πράξεις, δπου παρακινιόμαστε από δνα συναίσθημα πού είναιπάθος, μπορούμε, δίχως αυτό, να καθοδηγηθούμε από μόνο το Λό-γο. Ο.Δ.Ε.


Μια οποιαδήποτε πράξη λέγεται κακή έφ' όσον προέρχεταιε'ίτε από Μίσος είτε από οποιοδήποτε κακό πάθος (πόρ. 1, του θεωρ.45). Άλλα καμμιά πράξη, θεωρούμενη καθεαυτή, δεν εϊναι καλήή κακή (καθώς το δείξαμε στον πρόλογο αύτοΰ του μέρους) καϊή 'ίδια πράξη μπορεί άλλοτε νδναι καλή κι' άλλοτε κακή· μπορείλοιπόν να μας καθοδηγή ό Λόγος (θεώρ. 19) στην 'ίδια αύιή πρά-ξη, πού τώρα είναι κακή, δηλαδή προέρχεται από ένα κακό πάθος.

Ο.Ε.Δ.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

θα εξηγήσω σαφέστερα την σκέψη μου με έ"να παράδειγμα. Ήπράξη του να δέρνω έφ' δσον την θεωρούμε από τη φυσική άπο-ψη, καϊ μόνον δσον αφορά το δτι ένας άνθρωπος σηκώνει το χέριτου, σφίγγει την γροθιά καϊ κινεί με δύναμη το χέρι από πάνωπρος τα κάτω, είναι μια αρετή πού νοείται από τον μηχανισμό τουανθρώπινου Σώματος. 'νΑν λοιπόν ένας άνθρωπος σε μια κίνησηΜίσους η Όργής, ωθείται στο να σφίξη την γροθιά ή να κίνηση

Ι

ιό μπράτσο του, αυτό συμβαίνει, δπως αποδείξαμε στο δεύτερο μέ-ρος, γιατί μόνο μια και ή αυτή πράξη μπορεί να συνδέεται με οποι-εσδήποτε εικόνες των πραγμάτων, μπορούμε λοιπόν να παρακι-νηθούμε σε μια και μόνη πράξη, τόσο από τις εικόνες των πραγμά-των πού συλλαμβάνομε συγκεχυμένα δοο καϊ άπο τις εικόνες τωνπραγμάτων πού συλλαμβάναμε με σαφή καϊ συγκεκριμένο τρόπο.Είναι επομένως φανερό πώς κάθε Επιθυμία πού πηγάζει από ένασυναίσθημα πού είναι και πάθος, θα ήταν τελείως άχρηστη ΰν μπο-ρούσαν οι άνθρωποι να καθοδηγούνται από τον Λόγο. "Ας δοϋμετώρα γιατί ονομάζαμε τυφλή μια Επιθυμία πού προέρχεται απόένα συναίσθημα πού είναι πάθος.

ΘΕΩΡΗΜΑ 60.

Μια Επιθυμία, πού προέρχεται από μια Χαρά ή μιαΛύπη πού αναφέρεται σε ένα μόνο μέρος του Σώματος,ή σε μερικά μέρη του Σώματος, άλλα δχι σε δλα, δενέχει καμμιά σχέση με την ωφέλεια ολόκληρου του αν-θρώπου.


"Ας ύποθέσωμε, παραδείγματος χάριν, πώς ένα μέρος Α τονΣώματος, γίνεται, από την δύναμη ενός εξωτερικού αιτίου, ισχυ-ρότερο σε σημείο πού να ξεπερνάη τα άλλα (θεώρ. 6). Αυτό τομέρος δεν θα προσπαθήση γι' αυτόν τον λόγο νάχάση τη δύναμητου για να μπορούν τα άλλα μέρη του Σώματος να κάνουν τη λει-τουργία τους· θα έπρεπε, βέβαια, να έχη την δύναμη να χάση τϊςδυνάμεις του, πράγμα παράλογο (θεώρ. 6, μέρος 3). Αυτό το μέ-ρος, λοιπόν, καϊ κατά συνέπεια καϊ ή ψυχή, (θεώρ. 7 καϊ 12, μέρ.3) θα προσπαθήση να διατήρηση αυτήν την κατάσταση· καϊ συνε-πώς ή Επιθυμία πού γεννιέται από ένα τέτοιο πάθος χαράς, δεναναφέρεται στον δλον. Καϊ αν, αντίθετα, ύποθέσωμε ένα μέρος Ανα περιορίζεται σε τρόπο πού τα άλλα να το υπερνικούν, άπο-δείχνομε με τον ϊδιο τρόπο πώς ή επιθυμία πού γεννιέται από τηθλίψη δεν αναφέρεται οΰτε αυτή στο δλον.

Ο.Ε.Δ.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

Άφοϋ λοιπόν τΙς περισσότερες φορές (σχόλιο του θεωρ. 44)ή χαρά αναφέρεται μόνο σε ένα μέρος του σώματος, επιθυμούμετϊς περισσότερες φορές να διατηρήσωμε το είναι μας χωρίς να λαμ-

238 ΗΘΙΚΗ

βάνωμε ύπ' δψη μας την υγεία ολόκληρου το» σώματος. Σ' αυτό

ας προσθέσωμε πώς οί επιθυμίες πού μας κατέχουν περισσότερο

(πόρ. του θεωρ. 9), αναφέρονται μόνο στο παρόν, και όχι στο μέλ-λον.

ΘΕΩΡΗΜΑ 61.

Μια Επιθυμία πού γεννιέται από το Λόγο δεν μπο-ρεί να έχη υπερβολές.

Α Π Ο Δ Ε Ι Η Η

Ή Επιθυμία θεωρούμενη απολύτως (όρ. 1 των Παθών) είναιή Ί'δια ή ουσία του άνθρωπου έφ' δσον τον αντιλαμβανόμαστε πώς

κινείται προς μιαν πράζη· μια λοιπόν επιθυμία" πού γεννιέται από

το Λόγο, δηλαδή (θεωρ. 3, μέρος 3) πού δημιουργείται μέσα μαςέφ' δσον κινιόμαστε, είναι ή ίδια ή ουσία ή ή φύση του άνθρωπου,

έφ' δσον νοείται δτι προσδιορίζεται στο να κάνη εκείνο πού νοεί-

ται αυτοτελώς, μόνο από την ουσία του ανθρώπου (όρ. 2, μέρ. 3).

"Αν λοιπόν μπορούσε να είναι υπερβολική αύτη ή επιθυμία, ή αν-θρώπινη φύση, θεωρούμενη μόνο καθ' εαυτή, θα μπορούσε κι' αυ-

τή να υπερβολή τον εαυτό της, δηλαδή θα μπορούσε να κάνη πε-

ρισσότερα από δσα μπορεί, πράγμα πού είναι, φανερή αντίφαση·συνεπώς, μια τέτοια επιθυμία δεν μπορεί να παρουσίαση υπερβολή.

Ο.Ε.Δ. ν

ΘΕΩΡΗΜΑ 62.

Έφ' δσον ή ψυχή αντιλαμβάνεται τα πράγματα σύμ-φωνα προς τις επιταγές του Λόγου, έχει δμοια διάθεση,είτε ή ιδέα είναι ενός μελλοντικού ή περασμένου πρά-γματος, είτε είναι ιδέα ενός παρόντος πράγματος.


Κάθε τι πού αντιλαμβάνεται ή ψυχή οδηγούμενη από τον Λό-

γο, το αντιλαμβάνεται με την ϊδια μορφή αιωνιότητας ή αναγκαι-

ότητας (πόρ. 2, του θεωρ. 4, μέρος 2) καΐ κατέχεται, καθώς τα αν-

τιλαμβάνεται, από την ϊδια βεβαιότητα (θεωρ. 43, μέρος 2 με το

σχόλιο του). Εϊτε λοιπόν ή ίδέα είναι ενός πράγματος μελλοντι-

κού ή" περασμένου, εϊτε ενός παρόντος πράγματος, ή ψυχή αντι-

λαμβάνεται το πράγμα με την ϊδια αναγκαιότητα καϊ διατίθεται μδ

την ϊδια βεβαιότητα- καί, εϊτε έχει ή ίδέα για αντικείμενο 2να μελ-

λοντικό ή περασμένο πράγμα, ή £να πράγμα παρόν, δεν θα είναι

γι' αυτόν τον λόγο λιγώτερο δμοια αληθινή (θεωρ. 41, μέρος 2)·

:ΠΕΡΙ ΔΟΥΛΕΙΑΣ239

δηλαδή, δεν θα πάψη να έχη πάντα τις ϊ'διες ιδιότητες της αυτο-

τελούς ιδέας· καϊ έτσι, έφ' δσον ή ψυχή αντιλαμβάνεται τα πράγ-

ματα σύμφωνα με τις επιταγές του Λόγου, διατίθεται με τον ίδιο

τρόπο, εϊτε ή ίδέα είναι ενός μελλοντικού η περασμένου πράγμα-

τος, εϊτε είναι ιδέα ενός παρόντος πράγματος.Ο.Ε.Δ.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

*Αν μπορούσαμε να έ"χωμε αυτοτελή γνώση για την διάρκεια

των πραγμάτων, και να προσδιορίζωμε με τον Λόγο τους χρόνους

της ύπαρξης τους θα θεωρούσαμε τα μελλοντικά καϊ παρόντα πρά-

γματα ως πάσχοντα από το ϊδιο πάθος, καϊ το καλό πού θα αντιλαμ-βανόταν ή ψυχή ως μελλοντικό, θα το ορεγόταν ως παρόν συνε-

πώς θα αψηφούσε αναγκαία 2να μικρότερο τωρινό καλό για 2ναμεγαλύτερο μελλοντικό καλό, καϊ πολύ λίγο θα ορεγόταν £να πρα-

γμα πού θα ήταν καλό στο παρόν, άλλα πού θα γινόταν αιτία ενός

μελλοντικού κάκου, δπως θα άποδείξωμε σε λίγο. Άλλα δεν μπο-ρούμε να εχωμε για την διάρκεια των πραγμάτων (θεωρ. 31, μέρ.

2) παρά μια εξαιρετικά ατελή γνώση καϊ όρίζομε( σχόλιο του θεωρ.

44, μέρ. 2) το χρόνο της ύπαρξης των πραγμάτων μονό με την φαν-

τασία πού δεν διατίθεται με τον ϊδιο τρόπο από την εικόνα ενός πα-ρόντος καϊ ενός μέλλοντος πράγματος. Άπ' αΰτοΰ προέρχεται καϊ

το δτι ή αληθινή γνώση πού έχομε για το καλό καϊ για το κακό

είναι μόνο αφηρημένη καϊ γενική καϊ δτι ό τρόπος πού κρίνομετην τάξη των πραγμάτων καϊ την αλληλουχία των αιτίων, για να

μπορέσωμε να όρίσωμε τΐ είναι καλό η κακό για μας στο παρόν,

βασίζεται περισσότερο στην φαντασία παρά στην πραγματικότητα.Δεν υπάρχει λοιπόν λόγος να μας έκπλήττη το γεγονός πώς ή Ε-

πιθυμία πού γεννιέται από την γνώση του κάλου καϊ του κάκου

πού αποβλέπει στο μέλλον μπορεί πολύ εύκολα να παρακωλυθήαπό την Επιθυμία για πράγματα πού είναι τώρα ευχάριστα, (γι'

αυτό βλέπε το θεωρ. 16).

ΘΕΩΡΗΜΑ 63.

"Οποιος οδηγείται από τον Φόβο καΐ κάνει το καλόγια να αποφυγή το κακό, δεν οδηγείται από τον Λόγο.


"Ολα τα πάθη πού αναφέρονται στην ψυχή, έφ' δσον αύτη έ-

νεργεϊ, δηλαδή στον Λόγο (θεωρ. 3, μέρος 3) δεν είναι ΰλλα άπό>

240 ΗΘΙΚΗ

πάθη Χαράς καΐ Επιθυμίας (θεώρ. 59, μέρος 3)· εκείνος λοιπόνπού οδηγείται από τον Φόβο (όρ. 13, των παθών) και κάνει το κα-λό από φό6ο του κάκου, δεν οδηγείται άπο τον Λόγο.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

Οι δεισιδαίμονες πού ξαίρουν περισσότερο να κατηγορούν τααμαρτήματα παρά να διδάσκουν τις αρετές, και πού ζητοΰν δχι νακαθοδηγήσουν τους ανθρώπους με τον Λόγο άλλα να τους συγκρα-τήσουν με τον Φόβο, και τους κάνουν να αποφεύγουν το κακό χω-ρίς να άγαποΰν τις αρετές, δεν τείνουν σε τίποτε άλλο παρά στονα κάνουν καϊ τους άλλους δυστυχισμένους δπως είναι οί ϊδιοι,δεν είναι λοιπόν παράξενο πώς συχνά γίνονται οκνηροί και μιση-τοί στους ανθρώπους.


Με την Επιθυμία πού πηγάζει από τον Λόγο, ακολουθοΰμετίίμεσα το καλό καΐ αποφεύγαμε έμμεσα το κακό.

Ή Επιθυμία πού πηγάζει από τον Λόγο, μπορεί να γεννηθημόνο από ένα συναίσθημα χαράς πού να μην είναι πάθος (θεώρ.59, μέρος 3), δηλαδή από μια χαρά πού δεν μπορεί να έ"χη υπερβο-λές (θεώρ. 61) καΐ δχι από μια Λύπη· συνεπώς αυτή ή επιθυμία(θεώρ. 8) γεννιέται από την γνώση του κάλου, καϊ δχι του κάκου·με την καθοδήγηση λοιπόν του Λόγου ορεγόμαστε άμεσα το καλό^καΐ μόνο άπ''αύτή την όίποφη αποφεύγαμε το κακό.

Ο.Ε.Δ.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

Αυτό το πόρισμα εξηγείται με το παράδειγμα του αρρώστου·καΐ του ύγιοΰς. Ό δρρωστος τρώει δ,τι αποστρέφεται από τον φόβοτου θανάτου. Ό υγιής βρίσκει ευχαρίστηση στην τροφή καϊ έτσιχαίρεται καλύτερα την ζωή παρά αν φο6όταν τον θάνατο καϊ ήθε-λε να τον αποφυγή άμεσα. "Ομοια καϊ ένας δικαστής πού καταδι-κάζει έναν ένοχο σε θάνατο δχι από Μίσος η Όργή αλλά μόνο απόαγάπη για το κοινό καλό, καθοδηγείται μόνο από τον Λόγο.

ΘΕΩΡΗΜΑ 64.

Ή γνώση ενός κάκου είναι ατελής γνώση.


Ή γνώση ενός κάκου (θεώρ. 8) είναι ή ϊδια ή Λύπη καθόσοέχομε συνείδηση γι' αυτήν. 'Αλλά ή Λύπη είναι μια μετάβαση σε


μια μικρότερη τελειότητα (ορισμός 3 των παθών) πού γι' αυτόντον λόγο δεν μπορεί να την γνωρίση ή ϊδια ή ουσία του ανθρώπου(θεώρ. 6 και 7, μέρος 3)· συνεπώς (όρ. 2, μέρος 3), είναι ένα πά-θος πού (θεώρ. 3, μέρος 3) εξαρτάται από ατελείς ίδέες καϊ ουνε-πώς (θεώρ. 29, μέρος 2) ή γνώση της είναι ατελής, δηλαδή ή γνώ-ση ενός κάκου είναι ατελής. Ο.Ε.Δ.


"Επεται λοιπόν πώς, αν ή ανθρώπινη Ψυχή είχε μόνο αυτο-τελείς ιδέες, δεν θα σχημάτιζε καμμιά ίδέα για το κοινό πράγμα.

ΘΕΩΡΗΜΑ 65.

Από δύο καλά επιζητούμε με την καθοδήγηση τουΛόγου το μεγαλύτερο, και από δι,' ο κακά το μικρότερο.


"Ενα καλό πού μας εμποδίζει να άπολαύσωμε ένα μεγαλύτε-ρο καλό, είναι στην πραγματικότητα κακό, γιατί κακό καϊ καλό (δ-πως το αποδείξαμε στον πρόλογο αύτοΰ τόΰ μέρους) λέγονται ταπράγματα έφ' όσον τα συγκρίναμε μεταξύ τους και ένα μικρότεροκακό είναι στην πραγματικότητα καλό (για τον ϊδιο λόγο)· γι' αυ-τό (πόρ. του θεώρ. 63) με. την οδηγία του Λόγου θα όρεγώμαστεη θα έπιδιώκωμε μόνο το μεγαλύτερο καλό και το μικρότερο κακό.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 66.Με την καθοδήγηση του Λόγου θα προτιμήσαμε ένα

μεγαλύτερο μελλοντικό καλό από ένα μικρότερο τωρι-ρινό, και ένα μικρότερο τωρινό κακό από ένα μελλον-τικό μεγαλύτερο.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ Η"Αν μπορούσε να έχη ή ψυχή αυτοτελή γνώση ενός μελ-

λοντικού πράγματος, θα είχε την ϊδια διάθεση απέναντι σε έναμελλοντικό πράγμα δπως καϊ σε ένα τωρινό (θεώρ. 62)· συνεπώς,έφ' όσον αποβλέπαμε προς τον Λόγο καϊ μόνο, όπως ύποθέτομε ο'αυτό το θεώρημα, ή κατάσταση είναι ή ϊδια, εϊτε πρόκειται γιαμεγαλύτερο μελλοντικό καλό (η κακό) ή για ένα παρόν, συνεπώς(•θεώρ. 65), θα προτιμήσωμε ένα μεγαλύτερο μελλοντικό καλό απόένα τωρινό μικρότερο, κ.τ.λ.

Ο.Ε.Δ.

16

242 ΗΘΙΚΗ

π ο Ρ ι Σ Μ-ΑΜε την καθοδήγηση του Λόγου θα προτιμήσωμε ένα μικρότε-

ρο τωρινό κακό πού θα ήταν αιτία ενός μεγαλύτερου μελλοντικούκάλου καϊ θα παραιτηθούμε από ένα μικρότερο τωρινό καλό πούθό είναι αιτία ενός μεγαλύτερου μελλοντικού κάκου. Αυτό το πό-ρισμα βρίσκεται μαζύ με το προηγούμενο θεώρημα στην ϊδια σχέ-ση πού βρίσκεται το πόρισμα του θεωρήματος 65 με το θεώρημα 65.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

"Αν παραβάλωμε αυτά πού είπαμε προηγουμένως μ' εκείναπού είπαμε σ' αυτό το Μέρος ως το θεώρημα 18, σχετικά με τις δυ-νάμεις των παθών, εύκολα θα δούμε σε τΐ διαφέρει ένας άνθρω-πος πού οδηγείται μόνο από το πάθος ή την γνώμη, από έναν άν-θρωπο πού οδηγείται από τον Λόγο. Ό πρώτος, είτε το θέλει είτεδχι, δεν ξαίρει με κανέναν τρόπο τΐ κάνει. Ό δεύτερος δεν φρον-τίζει παρά να άρέση στον εαυτό του καΐ κάνει μόνο εκείνο πούξαίρει πώς κατέχει την πρώτη θέση στην ζωή καΐ πού γι' αυτό τοεπιθυμεί περισσότερο· συνεπώς, ονομάζω τον πρώτο δούλο καΐ τονδεύτερο ελεύθερο, καϊ θα ήθελα να διατυπώσω εδώ μερικές ακό-μα παρατηρήσεις σχετικά με την ιδιοσυγκρασία του τελευταίου καϊτον κανόνα ζωής του.

ΘΕΩΡΗΜΑ 67.

"Ε»ας ελεύθερος άνθρωπος δεν σκέπτεται τίποτε άλ-λο λιγώτερο ικχρά τον θάνατο, και ή σοφία του είναι με-λέτη δχι του θανάτου άλλα της ζωής.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ Η"Ενας ελεύθερος άνθρωπος, ένας δηλαδή πού ζει σύμφωνα

μόνο με τΙς εντολές του Λόγου, δεν οδηγείται από τον φόβο τουθανάτου (θεώρ. 63) αλλά επιθυμεί .εκείνο πού είναι άμεσα καλό(πόρ. του ίδιου θεωρ.), δηλαδή (θεώρ. 24), επιθυμεί να ενεργή,να ζή, να διατηρη το είναι του σύμφωνα με την αρχή της επιδίω-ξης της δικής του ωφέλειας· συνεπώς δεν σκέπτεται τίποτε άλλολιγώτερο από τον θάνατο, καϊ ή σοφία του είναι μελέτη της ζωής.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 68.

"Αν οί άνθρωποι γεννιώνταν ελεύθεροι, δεν θα σχη-μάτιζαν καμμιά έννοια για το καλό καϊ το κακό, έφ' δ-σον θα τ|ταν ελεύθεροι



Είπα πώς ελεύθερος είναι εκείνος πού καθοδηγείται μόνο απόιό Λόγο· δποιος λοιπόν γεννιέται καϊ παραμένει ελεύθερος, έχειμόνο αυτοτελείς ιδέες- συνεπώς, δεν έχει καμμιάν έννοια για τοκακό (πόρισμα του θεωρ. 64) καϊ συνεπώς επίσης (έφ' δσον καλόκαλό και κακό είναι συσχετικά) ούτε για το καλό.

Ο.Ε.Δ.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

Το δτι ή υπόθεση αύτοϋ του θεωρήματος είναι σφαλερή καϊδεν μπορεί να νοηθή παρά μονάχα έφ' δσον αποβλέπαμε μόνο στηνανθρώπινη φύση, ή μάλλον στον θεό 8χι καθόσον είναι άπειροςαλλά μόνο καθ' δσον είναι ή αιτία πού υπάρχει ό άνθρωπος, αυτόείναι προφανές από το θεώρ. 4. Αυτό ακριβώς φαίνεται δτι θέλη-σε να σημάνη ό Μωϋσής μαζί με άλλες αλήθειες πού αποδείξα-με ήδη, στην ιστορία του πρώτου ανθρώπου· πράγματι δεν εννοείίίλλη δύναμη του θεοΰ από έκείνην πού του χρησίμευσε για να δη-μιουργήση τον άνθρωπο, μια δύναμη δηλαδή πού μερίμνα μόνο γιατην ωφέλεια του ανθρώπου, καί, σύμφωνα μ' αυτήν την αντίλη-ψη, διηγείται πώς ό θεός απαγόρευσε στον ελεύθερο άνθρωπο ναφάη (τον κορπό) του δένδρου της γνώσης του κάλου καϊ του ι$α·κοϋ καϊ πώς, μόλις θα έτρωγε από αυτό, θα φοβόταν περισσότεροτο θάνατο από δ,τι θα επιθυμούσε να ζήση· ύστερα, πώς, άφοΰβρήκε την γυναίκα, πού ταίριαζε πλήρως με την φύση του, ό άν-θρωπος αναγνώρισε πώς δεν μπορούσε να ύπαρξη τίποτα στην φύ-ση πού να του ήταν πια ωφέλιμο- αλλά πώς, επειδή πίστεψε ταδμοιά του ζώα, άρχισε αμέσως να μιμητοί τα πάθη τους (6λ. θεώρ.27, μέρ. 3) καϊ να χάνη την ελευθερία του. Κι* αυτήν την ελευθε-ρία την άνέκτησαν αργότερα οί Πατριάρχες με την καθοδήγησητου πνεύματος του Χρίστου, δηλαδή της ίδέας του θεοϋ, πού μό-νο άπ' αυτήν εξαρτάται το να είναι ό άνθρωπος ελεύθερος καϊ ναέπιθυμή για τους άλλους ανθρώπους το καλά πού επιθυμεί για τον«αυτό του, δπως αποδείξαμε παραπάνω (θεώρ. 37).

ΘΕΩΡΗΜΑ 69.

Ή αρετή του ελεύθερου ανθρώπου φανερώνεται 8-μοια μεγάλη δταν αποφεύγει τους κινδύνους, δπως καΐ3ταν τους ύπερνικάη.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ Η"Ενα πάθος μπορεί να παρείμποδισθή καϊ να άφαιρεθή μόνο

244

245

από έ"να πάθος αντίθετο καϊ ισχυρότερο οπό το παρεμποδιζόμενοπάθος (θεώρ. 7). "Ομως, ή τυφλή τόλμη καϊ ό φόβος είναι ιιάθηπού μπορούν να εννοηθούν ως εξ ίσου μεγάλα (θεώρ. 5 και 3).Απαιτείται όμως μία όμοια μεγάλη αρετή η ψυχική δύναμη (6λ.τον όρ. στο Σχόλιο του θεώρ. 59, μέρος 3) για να περιορισθή ήτόλμη δσο καϊ για να περιορισθή καϊ ό φόβος, δηλαδή (Όρ. 40καϊ 41 των Συναισθημ.) ένας ελεύθερος άνθρωπος αποφεύγει τουςκινδύνους χάρις στην ϊδια την ίδέα πού τον παρωθεί να τους υ-περνίκηση. Ο.Ε.Δ.

Π Ο Ρ Ι 2 Μ Α

Λοιπόν, σε έ"ναν ελεύθερο άνθρωπο, ή έγκαιρη φυγή και ό α-γώνας μαρτυρούν μια όμοια μεγάλη Εύφυχία, δηλαδή, ό ελεύθε-ρος άνθρωπος διαλέγει την φυγή με την ίδια Εύφυχία ή πνευμα-τική ετοιμότητα, όπως καϊ τον αγώνα.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Το τΐ είναι Εύψυχία ή το τΐ εννοώ μ' αυτήν, εξήγησα σταΣχόλιο του θεώρ. 59, μέρος 3. "Οσο για τον κίνδυνο, μ' αυτήν τηνλέξη εννοώ κάθε τι που μπορεί να γίνη αιτία ενός κάκου, δπως ή.Λύπη, το Μίσος, ή διχόνοια, κ.τ.λ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 70.

φρονττους

Ό ελεύθερος άνθρωπος πού ζει ανάμεσα σε αμαθείςντίζει δσο μπορεί να άποφεύγη τα ευεργετήματα

•9·


Κάθε άνθρωπος κρίνει σύμφωνα με τον χαρακτήρα του ποιοπράγμα είναι καλό (Σχόλιο του θεώρ. 39, μέρος 3)· ό αμαθής λοι-πόν πού έ"χει κάνει ένα καλό σε κάποιον, θα το εκτίμηση σύμφωναμε τον χαρακτήρα του, καϊ αν δη πώς αυτός πού το δέχεται τοεκτιμάει λιγώτερο, θα θλιβή (θεώρ. 24, μέρος 3). Εξ αλλού, ό ε-λεύθερος άνθρωπος φροντίζει να δημιουργήση ανάμεσα σ' αυτόνκαι στους άλλους ανθρώπους έναν φιλικό σύνδεσμο (θεώρ. 37)καϊ δχι να τους άποδίνη τα ευεργετήματα σύμφωνα με τα πάθητους, άλλα να συμπεριφέρεται και να καθοδηγή καϊ τους άλλουςσύμφωνα με την ελεύθερη κρίση του Λόγου, καϊ να κάνη μόνοεκείνο πού θεωρεί σπουδαιότερο. Ό ελεύθερος λοιπόν άνθρωπος,για να μην είναι μισητός στους αμαθείς και να μην ύποκύπιη σας

ορέξεις τους, άλλα μόνο στον Λόγο, θα προσπαθήση, δσο του είναιδυνατόν, να αποφυγή τις ευεργεσίες τους.

Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Λέγω δσο του είναι δυνατό. Γιατί πράγματι, δσο καϊ αν είναιαμαθείς, είναι ωστόσο άνθρωποι πού μπορούν δταν παραστή ανάγ-κη να δώσουν μια ανθρώπινη βοήθεια, καϊ δεν υπάρχει τίποτα πο-λυτιμώτερο άπ' αυτήν. "Ετσι συμβαίνει συχνά να ύπάρχη ανάγκηνα δεχτούμε άπ' αυτούς ένα ευεργέτημα καϊ να φάνουμε ευγνώ-μονες σύμφωνα με τον χαρακτήρα τους· σ' αυτό ας προστεθή πώς,<ίκόμα καϊ δταν άποφεύγωμε τΙς ευεργεσίες τους, πρέπει να εϊ-μαστε προσεκτικοί σε τρόπο πού να μην φαινόμαστε δτι τους πε-ριφρονούμε ϊ) πώς φοβόμαστε από Φιλαργυρία μήπως θα πρέπει νατους τα άνταποδόσωμε τα ϊσα, άλλοιώς, στην προσπάθεια μας ναμην τους γίνωμε μισητοί θα τους προσβάλωμε. Πρέπει λοιπόν, δ-ταν άποφεύγωμε τΙς ευεργεσίες, να εχωμε ύπ' δψη μας το ωφέ-λιμο καϊ το έντιμο.

ΘΕΩΡΗΜΑ 71.

Μόνο οι ελεύθεροι άνθρωποι είναι πολύ ευγνώμονες6 2νας απέναντι στον άλλο.


Μόνο ο! ελεύθεροι είναι εντελώς χρήσιμοι ό ε\>ας για τονάλλο καϊ συνδέονται με πολύ στενή φιλία (θεώρ. 35 με το πόρι-σμα 1)· μόνο αυτοί προσπαθούν να κάνουν αμοιβαία το καλό μετον ϊδιο φιλικό ζήλο (θεώρ. 37), καϊ συνεπώς (όρ. 34 των συν.),μόνο οί ελεύθεροι άνθρωποι είναι πολύ ευγνώμονες ό £νας απέ-ναντι στον άλλο. Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι ΟΉ ευγνωμοσύνη πού έχουν μεταξύ τους οί άνθρωποι πού κα-

τευθύνονται από την τυφλή επιθυμία, είναι τις περισσότερες φο-ρές μάλλον εμπορική συναλλαγή ή απάτη παρά ευγνωμοσύνη. "Ο-σο για την αχαριστία, αυτή δεν είναι πάθος, ωστόσο είναι κακή,γιατί δείχνει τϊς περισσότερες φορές πώς ένας άνθρωπος κυριαρ-χείται από υπερβολικό μίσος, οργή, αλαζονεία η φιλαργυρία, κτλ.Εκείνος πράγματι, πού, από ανοησία δεν ξαίρει να άνταποδώσηεξ ίσου τα δώρα πού δέχθηκε, δεν είναι αχάριστος· καϊ πολύ λι-γώτερο ακόμα εκείνος πού τα δώρα μιας παλλακίδας δεν τον κά-

246ΗΘΙΚΗ

νουν πειθήνιο δργανο της ακολασίας της, η τα δώρα ενός κλέφτηδεν τον κάνουν να κρύψη την κλοπή ή αλλά παρόμοια. Αντίθετα,αποδείχνει κανείς ψυχική σταθερότητα όταν δεν άφίνει να τονγοητεύσουν τα κλοπιμαία δώρα και να τον οδηγηθούν στύν δικάτου η στον κοινύν όλεθρο.

ΘΕΩΡΗΜΑ 72.

Ό ελεύθερος άνθρωπος ποτέ δεν ενεργεί δόλια, αλ-λά πάντοτε με καλή πίστη.

Λ II Ο Λ Ε'ΐ Ξ IIΛΑν ένας ελεύθερος άνθρωπος δροϋοε, ιός ελεύθερος, δόλια,

αυτό θα το έκανε σύμφωνα με τις υπαγορεύσεις της Λογικής (γι'αυτό και τον ονομάζαμε ελεύθερο)· κατά συνέπεια ή δολιότηιαθα ήταν αρετή (θεώρ. 24) και για τοΰτο (Ί'διο Οεώρ.) θα ήταν προ-τιμώτερο για τον καθένα να δολιεύεται για να συντηρεί τον εαυτότου δηλαδή (καθώς είναι άφ' έαυτοΰ γνωστό) θό ήταν προτιμώ-τερο για τους ανθρώπους να συμφωνούν )ΐόνο στα λόγια και στηνπραγματικότητα να είναι αντίθετοι, πράγμα πού (πόρ. του θεο»ρ.31) είναι παράλογο. Για τοϋτο ίίνας ελεύθερος άνθρωπος, κλπ.

Ο.Ε.Δ,

2 Χ Ο Λ Ι Ο

'νΑν τώρα ρωτήση κανείς: αν ένας άνθρωπος κατορθώοη ναγλυτώση με κακή πίστη από £ναν πολύ επικείμενο κίνδυνο θανά-του, ό κανόνας της συντήρησης του ϊδιου του του έαυτοϋ δ^ν Οάέπέ6αλλε σαφώς την κακή πίστη; Γι' αυτό και απαντώ: αν ό Λύ-γος το έπιτάσση αυτό, το επιτάσσει για δλους τους ανθρώπου·;και έτσι ό Λόγος, επιτάσσει με γενικό τρόπο ο' όλους τους ανθρώ-πους να συνάπτουν ανάμεσα τους με την ένωση των δυνάμεωντους καϊ με την εγκαθίδρυση των κοινών δικαιωμάτων τους δόλιασύμφωνα, δηλαδή μας επιτάσσει να μην έ"χωμε στην πραγμαιικύ-τητα κοινά δικαιώματα, αλλά τοΰτο είναι παράλογο.

ΘΕΩΡΗΜΑ 73.Ό άνθρωπος πού καθοδηγείται άπ' το Λόγο είναι

πιο ελεύθερος στην πολιτεία δσο ζεϊ σύμφωνα με τονκοινό για δλους νόμο, παρά στη μοναξιά, δπου μόνονοττόν εαυτό του υπακούει.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ ΗΌ άνθρωπος πού καθοδηγείται από τη Λογική, δ£·ν όδηγεϊιαί


στην υπακοή άπ' το Φόβο (θεώρ. 63)· άλλα έφ' όσον προσπαθείνα συντήρηση τον εαυτό του σύμφωνα με τις υπαγορεύσεις τουΛόγου, δηλαδή (Σχόλιο του θεώρ. 66) έφ' όσον προσπαθεί να ζή-ση ελεύθερα, επιθυμεί να τηρή τον κανόνα της κοινής διαβίωσηςκαϊ ωφέλειας (θεώρ. 37) καί, κατά συνέπεια (το δείξαμε ατό σχό-λιο 2 του θεώρ. 37) να ζή σύμφωνα με το κοινό δίκαιο της πολι-τείας. Ό άνθρωπος πού καθοδηγείται άπ' το Λόγο, επιθυμεί λοι-πόν, για να ζή πιο ελεύθερα, να τηρή το κοινό δίκαιο της πολι-τείας. Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Το θεώρημα αυτό και τα δσα άλλα αναφέραμε σχετικά με τοθέμα της αληθινής ελευθερίας του ανθρώπου σχετίζονται με τηνΑνδρεία, δηλαδή (Σχόλιο του θεώρ. 59, μέρ. 3) με την εύφυχίακαι μεγαλοψυχία. Δεν νομίζω πώς αξίζει τον κόπο να αποδείξωέδω χωριστά όλες τϊς ιδιότητες της Ανδρείας καϊ πολύ λιγώτερο,πώς ε"νας ανδρείος δεν μισεί κανέναν, δεν οργίζεται, δεν φθονεί,δεν αγανακτεί με κανέναν, δεν καταφρονεί κανέναν καϊ δεν έχεικαμμιά αλαζονεία. "Ολα αυτά πραγματικά καϊ δ,τι σχετίζεται μετην αληθινή ζωή καϊ τη θρησκεία καθορίζονται εδκολα από τα θε-ωρήματα 37 καϊ 46· καϊ με τοΰτο εννοώ πώς το Μίσος πρέπει νανικιέται άπ' την Αγάπη καϊ πώς δποιος καθοδηγείται άπ' το Λό-γο, επιθυμεί για τους άλλους δ,τι ορέγεται για τον εαυτό του. Σ'αυτά προστίθεται και δ,τι παρατηρήσαμε στο Σχόλιο του θεωρή-ματος 50 και σε αλλά μέρη: δηλαδή ό ανδρείος έχει ΰπ' δψη τουπώς το κάθε τι απορρέει αναγκαία από την ανθρώπινη φύση, δτι,κατά συνέπεια, δ,τι νομίζει πώς είναι ανυπόφορο καϊ κακό και κά-θε τι πού, εξ άλλου, του φαίνεται ανόσιο, φρικτό, άδικο και αισχρό,προέρχεται άπ' το δτι αντιλαμβάνεται τα πράγματα με τρόπο ασα-φή, ελλιπή καϊ συγκεχυμένο· γι' αυτόν τον λόγο, προσπαθεί προ-παντός να κατανόηση τα πράγματα όπως είναι καθεαυτά καϊ ναόπομακρύνη κάθε τι πού παρεμποδίζει την αληθινή γνώση, όπωςείναι το Μίσος, ή Όργή καϊ ό Φθόνος, ή Χλεύη, ή Αλαζονεία καιάλλα παρόμοια για τα οποία μιλήσαμε στα προηγούμενα· για τοϋτο,δσο μπορεί, προσπαθεί, καθώς είπαμε, να κάνη αγαθοεργίες και ναείναι χαρούμενος. Τώρα ως ποιο σημείο ή ανθρώπινη αρετή τοκατορθώνει καϊ ποια είναι ή δύναμη της αυτό θα το αποδείξω στοεπόμενο μέρος.

Π Α Ρ Α Ρ Τ Η Μ Α

"Οσα εξέθεσα σ' αυτό το μέρος για την σωστή τα-

248

κτική της ζωής, δεν είναι κατεταγμένα κατά τρόπο πούνα μπορούμε να τα δοΰμε μονομιάς, αλλά το απόδειξαμε σκόρπιο τρόπο, δηλαδή κατά την τάξη ώστε ή διαδο-χική συναγωγή κάθε αλήθειας να γίνεται εϋκολώτερα.Αποφάσισα λοιπόν να τα συγκεντρώσω εδώ και να τα συ-νοψίσω σε κύρια κεφάλαια.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο ι.

"Ολες μας οί τάσεις ή επιθυμίες απορρέουν από την αναγκαι-ότητα της φύσης μας σε τρόπο πού να μπορούν να νοηθούν ή μό-νον άπ' αυτήν, μια πού είναι ή κοντινώτερη τους αιτία, ή από τοότι είμαστε 6να τμήμα της Φύσης πού δεν μπορεί να νοηθή αυτο-τελώς «δι' έαυτοΰ» δίχως τα αλλά άτομα.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 2 .

Οί επιθυμίες πού προέρχονται από τη φύση μας κατά τρόποπού να μπορούν να νοηθούν μόνον μ' αυτήν, είναι εκείνες πούαναφέρονται στην Ψυχή έφ' όσον την νοούμε πώς αποτελείται α-πό τέλειες ίδέες· για τϊς άλλες επιθυμίες, αυτές δεν αναφέρονταιστην Ψυχή, παρά μονάχα δσο αύτη κατανοεί τα πράγματα ατελώς·ή δύναμη τους καΐ ή απόδειξη τους πρέπει να καθορίζωνται όχιαπό τη δύναμη του ανθρώπου, άλλα των εξωτερικών πραγμάτωνκατά συνέπεια, οί πρώτες επιθυμίες ονομάζονται ορθές πράξειςκαι οί δεύτερες πάθη (ρ£ΐ53Ϊοη65)· καΐ οί μεν είναι πραγματικά δεί-γματα της δύναμης μας, οί άλλες αντίθετα, της αδυναμίας μας καΐτης ελλιπούς γνώσης μας.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Ζ .

Οί πράξεις μας, δηλαδή εκείνες οί Επιθυμίες πού ορίζονταιαπό τη δύναμη του Άνθρωπου ή το Λόγο, είναι πάντοτε καλές:οί άλλες επιθυμίες μπορούν επίσης να είναι καλές και κακές.


Είναι λοιπόν ώςοέλιμο καΐ προ παντός στη ζωή να τελειοποι-ούμε τη Νόηση μας ή το Λόγο μας όσο μπορούμε· καϊ σε τούτο μό-νο συνίσταται ή υπέρτατη ευδαιμονία ή ή μακαριότητα του ανθρώ-που· γιατί ή μακαριότητα του άνθρωπου δεν είναι τίποτα άλλο πα-ρά ή γαλήνη της ψυχής, πού γεννιέται από τη διαισθητική γνώσητου θεοΰ· τελειοποίηση της Νόησης δεν είναι τίποτα άλλο παρά ήγνώση του θεοΰ καϊ των κατηγορημάτων του θεοϋ καθώς καϊ τωνπράξεων πού απορρέουν από την αναγκαιότητα της φύσης του.

249

Για τοϋτο ό τελικός σκοπός ενός ανθρώπου πού κατευθύνεται απότο Λόγο, δηλαδή από την υπέρτατη Επιθυμία με την οποία επι-διώκει να κυβέρνηση δλους τους άλλους, είναι εκείνη πού τονφέρνει να κατανόηση τέλεια τον εαυτό του καϊ δλα τα πράγματαπού μπορούν να είναι γι' αυτόν αντικείμενο σαφούς γνώσης.


Δεν υπάρχει λοιπόν λογική ζωή δίχως νόηση· και τα πράγμα-τα είναι καλά μόνο καθόσο βοηθούν τον άνθρωπο ν' απόλαυση τηΓώή της ψυχής, πού την καθορίζει ή νόηση. Αντίθετα εκείνα πούεμποδίζουν τον άνθρωπο να τελειοποίηση το Λόγο του καϊ να από-λαυση μια ζωή σύμφωνα μ' αυτόν, αυτά μονάχα λέμε πώς είναι

κακά.


Άφοϋ λοιπόν το κάθε τι για το όποιο ό άνθρωπος είναι ή ποι-ητική αιτία είναι αναγκαία καλό, τίποτα κακό δεν μπορεί να συμ-6ή στον άνθρωπο, αν αυτό δεν προέρχεται από εξωτερικές αιτίες,δηλαδή έφ' δσον είναι μέρος ολόκληρης της φύσης, καϊ στους νό-μους της οφείλει να υπάκουη ή ανθρώπινη φύση καϊ είναι α-ναγκασμένος να προσαρμόζεται σ' αυτήν με άπειρους σχεδόν τρό-

πους.

Κ Ε Φ Α Λ Α.Ι Ο 7.

Είναι αδύνατο ό άνθρωπος να μην είναι μέρος της Φύσης καϊμη ακόλουθη την κοινή της τάξη. ηΑν ωστόσο, ζή ανάμεσα σε ά-τομα τέτοια πού ή φύση τους να σύμφωνη με τη δική του, με τοϋ-το θα ένισχυθή καΐ,θά άναπτυχθή ή δύναμη του για ενέργεια. "Αν,αντίθετα, βρίσκεται ανάμεσα σε άτομα τέτοια, πού να μη συμφω-νούν καθόλου με τη φύση του, δεν μπορεί καθόλου να προσαρμο-στή μ' αυτά δίχως μεγάλη μεταβολή του έαυτοΰ του.


Κάθε τι πού υπάρχει στην Φύση και πού κρίνομε πώς είναικαλό, δηλαδή πού το κρίνομε ικανό να μας εμπόδιση να μπορέ-σωμε να ύπάρξωμε καϊ να άπολαύσωμε μια ζωή σύμφωνη με .τονΛόγο, μας επιτρέπεται να το άποδείξωμε με τον ασφαλέστερο κα-τά την κρίση μας τρόπο. Αντίθετα, κάθε τϊ πού κρίνομε καλό ηωφέλιμο για την διατήρηση του είναι μας καϊ για να άπολαύσωμετη ζωή σύμφωνα με τον Λόγο, μας επιτρέπεται να το κάνωμε δικόμας καϊ να το χρησιμοποιήσωμε με κάθε τρόπο· και γενικά έπιτρέ-

250 ΗΘΙΚΗ

πεται στον καθένα σύμφωνα.με το υπέρτατο δίκαιο της Φύοης, νακάνη δ,τι κρίνει πώς μπορεί να τον ώφελήση.


Τίποτα δεν μπορεί να συμφωνήση καλύτερα με την φύση ενόςπράγματος από τα αλλά άτομα του ίδιου είδους. Δεν υπάρχει λοι-πόν τίποτα πιο χρήσιμο για την διατήρηση του 'ίδιου είναι από τηναπόλαυση της ζωής σύμφωνα με τον Λόγο άπύ ί'ναν άνθρωποπού καθοδηγείται από τον Λόγο. "Αλλωστε, άψοΰ άπύ τα κατ' ι-δίαν πράγματα, δεν ξαίρομε κανένα πού να έ"χη μεγαλύτερη άζίααπό τον άνθρωπο πού καθοδηγείται από τον Λόγο, κανένας δενμπορεί να απόδειξη καλύτερα τι αξίζει με την επιδεξιότητα καιτην ικανότητα του, παρά ανυψώνοντας τους ανθρώπους σε τρόποπού να ζουν επιτέλους κάτω από την κυριαρχία του Λόγου.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο ίο.

Έφ' δσον οί άνθρωποι αισθάνονται ό ένας για τον άλλον Φθό-νο η κάποιο πάθος Μίσους, είναι αντίθετοι μεταξύ τους καί, συνε-πώς τόσο περισσότερο επίφοβοι δσο μεγαλύτερη είναι ή δύναμητους από τα αλλά άτομα της Φύσης.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 1 1 .

Καί όμως οί καρδιές δεν νικιώνται από τα όπλα, άλλο άπύ τηνΑγάπη καί την Μεγαλοψυχία.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 1 2 .

Είναι πρώτιστα ωφέλιμο για τους ανθρώπους να έχουν κοι-νωνικές σχέσεις μεταξύ τους, και να συσφίγγουν τους δεσμούς:τους σε τρόπο πού να μπορούν να σχηματίζουν δνα καλά συνενω-μένο όλον καί, γενικά, να κάνουν εκείνο πού μπορεί να καταστή-ση οτερεώτερες τΙς φιλίες.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 1 3 .

Ωστόσο, γι' αυτό απαιτείται τέχνη καί προσοχή. Οί άνθρω-ποι, πράγματι, είναι διάφοροι (σπάνιοι είναι εκείνοι πού ζουν σύμ-φωνα με τις εντολές του Λόγου) και ωστόσο οί περισσότεροι είναιφθονεροί, και κλίνουν περισσότερο προς την Εκδίκηση παρά πρός^την Φιλευσπλαχνία. Για να τους δεχτούμε δλους με τον χαρακτή-ρα τους καί για να συγκρατηθούμε από το να μιμηθούμε τα πάθητους, χρειάζεται μοναδική ψυχική δύναμη. Εκείνοι, άλλωστε, πού·εννοούν μάλλον να επικρίνουν τους ανθρώπους και να κατηγορούντα ελαττώματα τους παρά να διδάσκουν την αρετή, να δηλητηριά-


ζουν τις ψυχές παρά να τις ενισχύουν, είναι ανυπόφοροι και ατούςεαυτούς τους καί στους άλλους. "Ετσι, πολλοί, πού δεν έχουν αρ-κετή ικανότητα υπομονής και πού παρασύρονται από έναν υποτι-θέμενο θρησκευτικό ζήλο, προτίμησαν να ζήοουν ανάμεσα στα ζώαπαρά ανάμεσα στους ανθρώπους· έτσι πολλά παιδιά και εφη6οι,μην μπορώντας να υποφέρουν με ψυχραιμία τις μορφές των γο-νέων τους, καταφεύγουν οτύν στρατό, προτιμούν τις κακουχίες τουπολέμου και την ανεξέλεγκτη εξουσία ενός αρχηγού άπύ την ευ-μάρεια της οικογενειακής ζωής με τις πατρικές επιτιμήσεις, καιδέχονται υπάκουα οποιοδήποτε βάρος, φθάνει να εκδικηθούν τους

γονείς τους.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 1 4 .

Παρ" δλον ότι οί άνθρωποι κυβερνώνται τις περισσότερες φο-ρές σε δλα σύμφωνα με τον αισθησιακό τους πόθο, ή κοινωνικήζωή έχει περισσότερα πλεονεκτήματα παρά ζημίες. Είναι λοιπόνκαλύτερο να ύποφέρωμε τις προσβολές τους με ψυχραιμία και ναεπιδιώκωμε με ζήλο εκείνα πού συντελούν στην ομόνοια και στην

φιλία.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 15.

Εκείνο πού γεννάει την ομόνοια ανάγεται στη δικαιοσύνη,στην επιείκεια και στη τιμιότητα. Πράγματι οί άνθρωποι φέρουνβαρέως έκτος από την αδικία και την άνεπιείκεια, εκείνο -πού φαί-νεται κακό καί δεν δέχονίαι να περιφρονούν τα ήθη πού εϊναι πα-ραδεκτά στην Πολιτεία. Για να δημιουργηθούν δεσμοί αγάπης χρει-άζονται πρώτιστα εκείνα πού έχουν σχέση με την θρησκεία και τηνΗθικότητα (βλέπε γι' αυτό το ζήτημα τα σχόλια 1 καί 2 του θεω-ρήματος 37, το σχόλιο του θεωρήματος 46 καί το σχόλιο του θεω-ρήματος 73).

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 1 6 .

Ή ομόνοια γεννιέται κι' άπ' το Φόβο, άλλα όχι ή καλόπιστη.Ακόμα, ό Φόβος πηγάζει οπό την ανικανότητα της ψυχής καί δενέχει συνεπώς καμμιά σχέση με τον Λόγο· το ϊδιο συμβαίνει με τονΟίκτο, αν καί εκ πρώτης δφεως φαίνεται ως είδος ευσέβειας.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 1 7

Ακόμα, οί άνθρωποι κατακτώνται και με την γενναιοδωρία,'καί προπαντός εκείνοι πού δεν μπορούν να προμηθευτούν τα απα-ραίτητα για να ζήσουν. Τύ να βοηθούμε, ωστόσο, κάθε φτωχό, αύ-.το ξεπερνάει πολύ τις δυνάμεις καί την ωφέλεια ενός ιδιώτη. Τα

252 ΗΘΙΚΗ

πλούτη του δεν θα ήταν ποτέ αρκετά και οί περιωρισμένες ικανό-

τητες του δεν του επέτρεπαν να γίνη φίλος όλων ή φροντίδα λοι-

πόν για τους φτωχούς επιβάλλεται οέ ολόκληρη την κοινωνία καΐ

άφορα μόνο την κοινή ωφέλεια.


Χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή για την αποδοχή των ευεργε-

σιών και για τα δείγματα ευγνωμοσύνης πού πρέπει να δώσωμε

(βλέπε γι' αυτό το ζήτημα το σχόλιο του θεωρ. 70 καί το σχόλιο

του θεωρ. 71).


Ή αισθησιακή αγάπη, δηλαδή ή ανάγκη της αναπαραγωγής

πού γεννιέται από την ωραιότητα, καί γενικά κάθε αγάπη πού έχει

αλλην αίτία από την ελευθερία της ψυχής, εύκολα μεταβάλλεται

σε Μϊσος· εκτός, καί αυτό είναι χειρότερο, δν είναι είδος παρα-

ληρήματος, όποτε τροφοδοτείται περισσότερο ή διχόνοια παρά ή ο-

μόνοια (βλέπε σχόλιο του θεωρ. 31, μέρος 3).

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 2 0 .

Ως προς τον γάμο, είναι βέβαιο πώς συμφωνεί με το Λόγο 3ν

ή επιθυμία για την ένωση των σωμάτων δεν γεννιέται μόνο από

την ομορφιά, αλλά καί από την αγάπη να γέννηση παιδιά καϊ να τα

άναθρέψη με σωφροσύνη καϊ αν, ακόμα, ή αγάπη και του ενός καϊ

του αλλού δηλαδή του άνδρα καϊ της γυναίκας, έχει για κύρια

αϊτιά της, δχι μόνο την ομορφιά, αλλά την εσωτερική ελευθερία.

Κ Έ Φ Α Λ Α Ι Ο 2 1

Καϊ ή κολακεία γεννάει την ομόνοια· αλλά με την βδελυρή

σφραγίδα της δουλοφροσύνης η της κακής πίστης: μί· την κολα-

κεία δεν κατακτάται κανένας άλλος από τον αλαζόνα πού θέλει να

είναι πρώτος και δεν είναι.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 2 2 .

Ή άθυμία είναι μια απατηλή ευσέβεια και θρησκευτικότητα·

καί, μ' δλο πού ή άθυμία είναι αντίθετη από την αλαζονεία, εκεί-

νος πού δεν εκτιμάει τον εαυτό του πλησιάζει πολύ την αλαζο-

νεία (βλέπε το σχόλιο του θεωρ. 57).

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 2 3 .

Ή Ντροπή εξ αλλού συμβάλλει στην ομόνοια μόνο για έκεϊ-

να πού δεν μπορούν να μείνου κρυφά. Για τοϋτο, επειδή ή Ντροπή

«Ιναι ένα είδος Λύπης, δεν έχει σχέση με τον Λόγο.

ΠΕΡΙ ΔΟΥΛΕΙΑΣ

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 2 4 .

Τα αλλά πάθη της Λύπης πού κατευθύνονται εναντίον των αν-

θρώπων αντιτίθενται άμεσα στην δικαιοσύνη, στην επιείκεια, την

τιμιότητα, την ευσέβεια καϊ την θρησκεία. Καί, παρ' δλο πού ή α-

γανάκτηση έχει την εξωτερική εμφάνιση της δικαιοσύνης, δεν υ-

πάρχουν νόμοι πού να ρυθμίζουν τη ζοιή εκεί πού επιτρέπεται

συόν καθένα να κρίνη τις πράξεις του αλλού και να διεκδική τα δι-

καιώματα του η τα δικαιώματα των άλλων.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 2 5 .

Ή Μετριοφροσύνη (ΜοάΌκίία), δηλαδή ή Επιθυμία να άρέ-

σωμε στους ανθρώπους, όταν απορρέει από τον Λόγο, ανάγεται

στην ηθικότητα (όπως είπαμε στο Σχόλιο 1, του θεωρ. 37). Άλλα,

αν πηγάζει από πάθος ή Μετριοφροσύνη είναι Φιλοδοξία, δηλαδή

είναι Πόθος (οιιρϊί1ίΐ38) πού για να τον Ικανοποιήσουν οι άνθρω-

ποι διεγείρουν διχόνειες και ταραχές με το ψεύτικο πρόσχημα της

Ηθικότητας. "Οποιος, πράγματι, επιθυμεί να βοηθήοη τους άλλους

με τις συμβουλές του η με την πράξη, για να φθάση μαζί τους στην

απόλαυση του υπέρτατου αγαθού, θα προσπαθήση πριν άπ' δλα να

κερδίση την αγάπη τους· δχι να τους κάνη να τον θαυμάσουν για

να δημιουργήση σύστημα με το όνομα του, ούτε να δώση αφορμή

να τον φθονούν. Στις συνομιλίες θα φροντίζη να μην καταγγέλη

τα ανθρώπινα ελαττώματα και θα προσέξη να μιλάη φειδωλά για

την αδυναμία τους, και αντίθετα θα μιλάη πολύ για την αρετή ή

την δύναμη του ανθρώπου καί για τον δρόμο πού θα πρέπει να ά-

κολουθήση για να τον φέρη στην τελειότητα. "Ετσι οι άνθρωποι, δ-

χι από φόβο ή από απέχθεια, άλλα κυριαρχημένοι μόνο από μια

συγκίνηση Χαράς, θα προσπαθούν να ζήσουν, όσο εξαρτάται από

αυτούς, σύμφωνα με τις εντολές του Λόγου.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 2 6 .

Έκτος από τον άνθρωπο, δεν γνωρίζομε κανένα άλλο ιδιαίτε-

ρο πράγμα στην Φύση πού να μπορή ή Ψυχή του να μας δώση Χα-

ρά και πού να μπορούμε να ενωθούμε μ' αυτό με φιλία η κανένα

άλλο είδος κοινωνικής σχέσης· ό κανόνας λοιπόν του ωφέλιμου δεν

ζητάει να διατηρούμε εκείνο πού υπάρχει στην Φύση έξω από τους

ανθρώπους, αλλά μπορούμε, σύμφωνα με αυτόν τον κανόνα, να

το διατηρήσωμε για διάφορες χρήσεις, να το καταστρέφωμε η να

το χρησιμοποιήσωμε με κάθε τρόπο για τη δική μας χρήση.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 2 7 .

Ή ωφέλεια πού παίρνουμε από τα εξωτερικά πράγματα, έκτος.

254 ΗΘΙΚΗ

από την εμπειρία και την γνώση πού αποκτούμε με την παρατή-ρηση τους και με τις μεταβολές οπού τα υποβάλλαμε, είναι ή δια-ιήρηση του Σώματος· γι' αυτόν τον λόγο ωφέλιμα πράγμαια είναι,πριν απ όλα, εκείνα πού μπορούν να τροφοδοτήσουν ιό Σώ]ΐα καινα το ορίζουν ]ΐέ τρόπο πού όλα του τα μέρη να μπορούν να εκτε-λέσουν όπως πρέπει τη λειτουργία τους. "Οσο ίκανώτερο είναιπράγματι το Σώμα να επηρεάζεται με πολλούς τρόπους και να έπη-ρεάζη με πολλούς τρόπους καϊ τα εξωτερικά σώματα, τόσο ίκα-νώτερη είναι καϊ ή Ψυχή στο να στοχάζεται (θεωρ. 38 και 39).Άλλα αυτού του είδους τα πράγματα δεν φαίνονται να είναι πολ-λά στη Φύση καϊ συνεπώς, για να θρέψω)ιέ το Σώμα, όπως πρέ-πει, είναι απαραίτητο να χρησιμοποιούμε πολλές τροφές ποικίληςφύσης. Πράγματι, το ανθρώπινο Σώμα αποτελείται από πάμπολλαμέρη διαφορετικής φύσης πού έχουν συνεχώς ανάγκη από διάφο-ρες τροφές, ώστε δλο το Σώμα να είναι εξ ί'σου ικανό να κάνη ε-κείνο πού μπορεί να άπορρέη από τη φύση του καϊ συνεπώς καιή ψυχή νό είναι εξ ΐ'σου ικανή να συλλαμβάνη πολλά πράγματα.

Κ Ε Φ Λ Λ Λ Ι Ο 28.ΟΙ δυνάμεις του κάθε άνθρωπου δεν θα έξαρκοϋσαν καθόλου

για να προμηθευτή τα απαραίτητα για τη ζωή του αν οι άνθρωποιδεν πρόσφεραν αμοιβαίες υπηρεσίες. Τύ χρήμα έχει γίνει τύ όρ-γανο με το όποιο προμηθεύονται πραγματικά όλα τα πράγματα καιμέτρο της αξίας όλων των πραγμάτων, σε τρόπο πού ή εικόνα τουαπασχολεί συνήθως περισσότερο από κάθε αλλην την φαντασίατου πολλού κόσμου· πράγματι, δεν μποροϋν να φανταστούν κα-νένα είδος Χαράς όταν δεν συνοδεύεται από την ιδέα του χρήμα-τος ως αιτίας.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 29.Αυτό, ωστόσο, είναι ελάττωμα μόνο σε κείνους πού το έπιζη-

τοΰν, 8χι από ανάγκη ή για να αντεπεξέλθουν στις ανάγκες τηςζωής, αλλά γιατί έχουν μάθει την τέχνη να πλουτίζουν καϊ θεω-ρούν τιμή τους να έχουν πλούτη. Δίνουν βέβαια στο σώμα την τρο-φή του όπως συνηθίζεται, αλλά με λιτότητα, γιατί θεωρούν χαμένοκάθε μέρος του πλούτου τους πού ξοδεύεται για την συντήρηση τουΣώματος. Εκείνοι δμως πού ξαίρουν την αληθινή ωφέλεια τουχρήματος καϊ έχουν ως μέτρο του πλούτου τους τΙς ανάγκες τους,αυτοί αρκούνται οτά λίγα.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 3 0 .Άφοϋ λοιπόν είναι καλά τα πράγματα πού βοηθούν τα μέρη


του σώματος να επιτελούν τΙς λειτουργίες του, και άφοΟ ή Χαράσυνίσταται στο δτι ή δύναμη του άνθρωπου, έφ' όσον αυτός απο-τελείται από ψυχή καϊ σώμα, βοηθείται καϊ αυξάνεται, κάθε τι πούδίνει χαρά είναι καλό. Ή ενέργεια ωστόσο των πραγμάτων δενπροβλέπει στο να μας προξενήσουν χαρά, και ή δύναμη της ενέρ-γειας τους δεν ρυθμίζεται σύμφωνα με την ωφέλεια μας· τέλος ήχαρά αναφέρεται τις περισσότερες φορές με εντελώς ειδικό τρό-πο σε ένα μόνο μέρος του Σώματος· γι' αυτούς τους λόγους (εκτόςαν παρέμβουν ό Λόγος και ή επαγρύπνηση) τα περισσότερα συν-αισθήματα χαράς καϊ συνεπώς καϊ οι επιθυμίες πού γεννιώνται άπ'αυτά παρουσιάζουν υπερβολή- σ' αυτό ας προστεθή πώς υπό τηνεπήρεια ενός συναισθήματος, δίνομε την πρωτεύουσα θέση σ' έ-κεϊνο πού μας είναι τώρα ευχάριστο, και δεν μπορούμε να έκτι-μήσωμε με όμοιο τρόπο καϊ τα μελλοντικά πράγματα. (Βλέπε σχό-λιο του θεωρήματος 44 καϊ σχόλιο του θεωρήματος 60).

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 3 1 .Αντίθετα, ή πρόληψη φαίνεται πώς παραδέχεται πώς καλό

είναι εκείνο πού φέρνει Λύπη, και κακό, εκείνο πού δίνει Χαρά.Άλλα, όπως έ'χομε ξαναπεί (σχόλιο του θεωρ. 45), μόνο ε"νας φθο-νερός μπορεί να ευχαριστιέται για την αδυναμία και για την θλί-ψη μου. "Οσο, πράγματι, μεγαλύτερη είναι ή χαρά μας, τόσο με-γαλύτερη είναι καϊ ή τελειότητα οπού μεταβαίναμε, καϊ συνεπώς,τόσο περισσότερο σϋμμετέχομε στην θεία φύση, και ποτέ δεν μπο-ρεί να είναι κακή ή χαρά πού ρυθμίζεται από την αληθινή κατα-νόηση της ωφέλειας μας. "Οποιος, αντίθετα, καθοδηγείται από τονφόβο καϊ κάνει το καλό για να αποφυγή το κακό, αυτός δεν καθο-δηγείται από τον Λόγο.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 3 2 .Άλλα ή δύναμη του ανθρώπου είναι εξαιρετικά περιωρισμένη

καϊ την ξεπερνάει άπειρα ή δύναμη των εξωτερικών αιτίων. Δεν έ-χομε λοιπόν τρν απόλυτη δύναμη να χρησιμοποιούμε τα εξωτερι-κά πράγματα, θα υποστούμε, ώσιόσο, με ψυχραιμία τα γεγονόταπού είναι ενάντια σ' εκείνο πού απαιτεί ή ωφέλεια μας, αν έχωμετη συνείδηση δτι κάναμε το καθήκον μας, ίιν ξαίρωμε πώς ή δύ-ναμη μας δεν έφτανε στο σημείο να μπορούμε να τα άποφύγωμε,και όταν έχομε στο νου μας την ίδέα πώς είμαστε ένα μέρος τηςδλης Φύσης πού ακολουθούμε την τάξη της. 'Άν αυτό το ξαίρωμεμε σαφή και συγκεκριμένο τρόπο, εκείνο το μέρος του εαυτού μαςπού ορίζεται από την νόηση, δηλαδή το καλύτερο μέρος του έαυ-

256 ΗΘΙΚΗ

του μας, θα 6ρή πλήρη ικανοποίηση και θα προσπαθήοη να έμμεί-νη σ' αύτη την ικανοποίηση. Έφ' όσον, πράγματι, νοούμε, δί:ν μπο-ροΰμε να όρεχθοϋ]ΐε τίποτα άλλο από εκείνο πού είναι απαραίτη-το ου ιέ, γενικά, να βρούμε ικανοποίηση άλλου παρά στο αληθινό·έφ' όσον λοιπόν το ξαίρομε καλά αυτό, ή προσπάθεια του καλύτε-ρου μέρους του έαυιοΟ μας συμφωνεί με την τάϊ,η ολόκληρης της

Φύσης.

ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΤΕΤΑΡΤΟΥ ΜΕΡΟΥΣ

Μ Ε Ρ Ο Σ Π Ε Μ Π Τ Ο

Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΝΟΗΣΗΣ

Ή Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ

"Ερχομαι τέλος στο άλλο τούτο μέρος της Ηθικής, οπού θα α-ναφερθώ στον τρόπο πού θα φτάσομε οτήν ελευθερία ή στον δρόμοπού οδηγεί σ' αυτήν θα πραγματευτώ λοιπόν για. τη δύναμη τουΛόγου, δείχνοντας τι μπορεί να κάνη ό ίδιος ό Λόγος αναφορικάμε τα πάθη και ύστερα τι είναι ελευθερία της ψυχής ή Ευδαιμονία,και έτσι θα δούμε πόσο ισχυρότερος είναι ό σοφός από τον άμαθη."Οσο για τον τρόπο πού θα άποδείξωμε την τελειότητα της νόη-σης και τον δρόμο πού οδηγεί ο' αυτήν, αυτά είναι πράγματα πούδεν ανήκουν ο' αυτό το έργο, όπως δεν ανήκει ου ι ε ή τέχνη ναφροντίζωμε το σώμα για να μπορή να έκτελη όπως πρέπει ιήν λει-τουργία του· το τελευταίο ζήτΐΐ 'α είναι έργο της Ίαιρικης, ενώ τοάλλο της Λογικής. Εδώ λοιπόν όπως είπα, Πα πραγματευτώ μόνογια την δύναμη της χμυχής, δηλαδή για τον Λύγο, και πριν άπ' όλαθα δείξω πόση κυριαρχία καϊ τϊ είδους κυριαρχία έΓ,αοκεϊ στα πά-θη ώστε να τα περιορίζη καϊ να τα μετριάζη. Πράγματι, δεν κυρι-αρχούμε απόλυτα στα πάθη μας, όπως τύ αποδείξαμε. Είναι άλή-θετα πώς οι Στωικοϊ πίστεψαν πώς αυτά εξαρτώνται απόλυτα απότην βούληση μας καϊ πώς θα μπορούσαμε απόλυτα να τα ελέγχαμε.Οι δταμαρτυρίες της πείρας, και όχι 6έ6αια οί δικές ιούς αρχέςτους ανάγκασαν να αναγνωρίσουν την ανάγκη μιας επίμονης ά-σκησης και μιας μακρόχρονης μελέτης για να περιοριστούν και ναμετριαστούν τα πάθη. "Ενας άπ' αυτούς προσπάθησε να το άποδεί-ξη με το παράδειγμα (αν θυμούμαι καλά) δύο οκΰλων, πού ό (Ιναςτους ήταν σπιτικός καϊ ό άλλος κυνηγεπκύς: με την άσκηση, έ-λεγε, μπορεί ό οικιακός σκύλος να συνηθίση να κυνηγάη, και ύ κυ-

17

258 ΗΘΙΚΗ ΠΕΡΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ 259

νηγετικός οκύλος να συγκρατήται καί να μην κυνηγόη λαγούς.Λύτη ή γνώμη θα ταίριαζε πολύ με την θεωρία του Καρτέσιου, γιατίπαραδέχεται πώς ή Ψυχή ή ή Σκέφη είναι ενωμένη κυρίως με £-να ώριομένο μέρος του εγκεφάλου, δηλαδή με ένα μικρό αδέναπού λέγεται κωνοειδής· μέσω αύτοϋ ή ψυχή έχει συναίσθηση όλωντων κινήσεων πού διεγείρονται στο Σώμα καί στα εξωτερικά αντι-κείμενα, καί μπορεί να τύ κινή προς διάφορες κατευθύνσεις απότύ γεγονός και μόνο δτι το θέλει. Αυτός ό μικρός αδένας κρέμεταικατά τον Καρτέοιο σιή μέση του εγκεφάλου με τέτοιο τρόπο πούνα μπορή να κινητοί από την παραμικρή κίνηση των ζωικών πνευ-μάτων υστέρα, αυτός ό αδένας, πού κρέμεται στο μέσο του εγκε-φάλου, παίρνει τόσο διαφορετικές θέσεις, δσοι είναι καί οί τρόποιγια να δεχτή την πρόσκρουση των ζωικών πνευμάτων και ακόμα,αποτυπώνονται επάνω του τόσα διαφορετικά ϊχνη από όσα διαφο-ρετικά εξωτερικά αντικείμενα υπάρχουν πού τα ώθοϋν προς τομέρος του τα ζωικά πνεύματα. "Ετσι, αν αργότερα ό αδένας, μετην βούληση της ψυχής πού τον κινεί με διάφορους τρόπους, Βρε-θεί να πάρη την μια ή την άλλη θέση πού είχε προηγουμένως απότην επίδραση των ζωικών πνευμάτων πού κινιώνται διαφορετικά,θα τα ώθηση και θα τα κατευθύνη με τον ίδιο τρόπο πού είχαν α-πωθηθεί όταν εϊχε ό αδένας την ίδια αυτή θέση. "Αλλωστε, κάθεβούληση της ψυχής συνδέεται από την Φύση με μιαν ώρισμένηκίνηση του αδένα. Παραδείγματος χάρη, όταν έχομε τη βούλησηνα κυττάζωμε ένα απομακρυσμένο αντικείμενο, αυτή ή βούλησηθα κάνη την κόρη του οφθαλμού να διαστολή· αλλά, αν εχωμε μό-νο την σκέψη πώς θα έπρεπε να διαοταλή ή κύρη, δεν θα ώφελήσησε τίποτα να εχωμε την θέληση γι' αυτό γιατί ή Φύση δεν έχει συν-δέσει την κίνηση του αδένα πού χρησιμεύει στο να παρώθηση ταζωικά πνεύματα προς ιό οπτικό νεύρο με τον τρόπο πού αρμόζειγια να διαστολή ή να συσταλή ή κόρη, με την βούληση για να τηνδιαστείλωμε ή να την συστείλωμε, άλλα μόνο με την 6ούληρη τουνα κυττάζωμε τα απομακρυσμένα ή κοντινά αντικείμενα.

Τέλος, αν καί κάθε κίνηση του κωνοειδοΰς αδένα φαίνεταιπώς συνδέεται στην αρχή της ζωής από την φύση με κάποιαν απότις ιδιαίτερες σκέψεις πού σχηματίζαμε, μπορεί ωστόσο, με την δύ-ναμη τ ης συνήθειας, να συνδέεται καί με άλλες, δπως προσπαθείνα τύ απόδειξη στο άρθρο 50, μέρος Ι, των Παθών της Ψυχής.

Εκεί συμπεραίνει πώς καμμιά ψυχή, οσοδήποτε αδύνατη και ανείναι, δεν είναι ανίκανη, δταν της δοθή μια καλή διαπαιδαγώγηση,

να κυριάρχηση απόλυτα στα Πάθη της. Γιατί, σύμφωνα με τον ορι-σμό του, τα πάθη είναι αντιλήψεις, η συναισθήματα, η συγκινή-σεις της ψυχής, πού αναφέρονται αποκλειστικά σ' αυτήν καί πού(ποΐ3 οοιίίϊ), δημιουργούνται, συντηρούνται καί ενισχύονται απόκάποιον κίνηση των πνευμάτων (6λ. θεώρημα 27, μέρος 1, τωνΠαθών της Ψυχής). 'Αλλά, άφοΰ μπορούμε να συνδέσωμε μιαν ο-ποιανδήποτε βούληση με μίαν οποιανδήποτε κίνηση του αδένα καίσυνεπώς και των πνευμάτων, καί άφοΰ ό προσδιορισμός της βού-λησης εξαρτάται μόνο από τη δική μας δύναμη, αν προσδιορίσωμετη βούληση μας με σταθερές καί σίγουρες κρίσεις πού σύμφωναμ' αυτές θέλομε να κατευθύνωμε τις πράξεις της ζωής μας, καίσυνδέσαμε μ' αυτές τις κρίσεις τις κινήσεις των παθών πού θέλομενα έχωμε, τότε θα κυριαρχήσωμε απόλυτα τα Πάθη μας. Με τέ-τοιον τρόπο βλέπει τα πράγματα αυτός ό πολύ διάσημος άνθρωπος(άπ' δ,τι μπορώ να συμπεράνω από τα λόγια του) καί θα δυσκο-λευόμουν να πιστέψω πώς μποροΰσαν να προέρχονταν από έναντέτοιον άνθρωπο αν δεν ήταν διατυπωμένα με τόση λεπτότητα.Πραγματικά, απορώ πώς ένας φιλόσοφος, πού αποφάσισε σταθεράνα στήριξη τα συμπεράσματα του μόνο σε αρχές πού να είναι γνω-στές άφ' εαυτές, καί να μην βεβαιώνη τίποτε πού να μην το έχηάντιληφθή με σαφή και συγκεκριμένο τρόπο, πού τόσες φορές κα-τηγόρησε τους Σχολαστικούς δτι ήθελαν να εξηγήσουν τα σκοτει-νά πράγματα με απόκρυφες ιδιότητες, παραδέχεται μια υπόθεσηιπύ απόκρυφη από κάθε απόκρυφη ιδιότητα. Ρωτάω: τί εννοεί μεένωση της Ψυχής με το Σώμα; Ποια σαφή και συγκεκριμένη αν-τίληψη έχει για μια σκέψη πού συνδέεται στενώτατα με ένα ώρι-σμένο μικρό τμήμα της έκτασης; θα ήθελα πολύ να είχε εξηγή-σει αυτήν την ένωση με την εγγύτατη αίτία της. 'Αλλά είχε εν-νοήσει την ψυχή ως ξέχωρη από τύ Σώμα, σε τρόπο πού δεν μπό-ρεσε να ύποδείξη καμμιάν ιδιαίτερη αίτία ούτε γι' αυτήν την ένω-ση ούτε για την ϊδια την ψυχή, καί χρειάστηκε να άνατρέξη στηναΐι ία δλου του Σύμπαντος, δηλαδή στον θεό. θα ήθελα, ακόμηνα ήξαιρα, πόσες βαθμίδες κίνησης μπορεί να αποτύπωση ή ψυχή<>' αυτόν ιόν κωνοειδή αδένα καί με πόση δύναμη μπορεί να τονκράτη εξαρτημένο. Δεν ξαίρω, πράγματι, αν αυτός ό αδένας κινεί-

ται δώθε - κεϊθε από την ψυχή, αργότερα Ϊ) γρηγορώτερα από τα

ζωικά πνεύματα, και αν οί κινήσεις των παθών πού τα έχομε στενά

συνδεμένα με σταθερές κρίσεις δεν μπορούν να χωρίσουν από σω-

ματικά αίτια· αυτό θα είχε ως επακόλουθο πώς, ενώ είχε λάβει την

260 ΗΘΙΚΗ

σταθερή απόφαση να αντιμετώπιση τους κινδύνους και να σύνδε-ση αυτήν την απόφαση με τολμηρές κινήσεις, στο θέαμα του κιν-δύνου ό αδένας θα είχε μιαν τέτοια θέση ώστε ή ψυχή να μηνμπορή να σκεφτή άλλο από την φυγή· και βέβαια, άφοϋ δεν υπάρ-χει κανένα κοινό μέτρο ανάμεσα στην βούληση και στην κίνηση,δεν υπάρχει και καμμιά σύγκρισι ανάμεσα στην Ισχύ—η στις δυνά-μεις—της ψυχής καϊ στις δυνάμεις του σώματος· συνεπώς οι δυνά-μεις του τελευταίου δεν μπορούν να καθοδηγηθούν από τις δυνά-

μεις της πρώτης. "Αν προσθέσωμε ακόμα, πώς μάταια ζητούν έναναδένα πού να βρίσκεται στο κέντρο του εγκεφάλου σε τρόπο πούνα μπορή να κινήται δώθε κεϊθε με τόσην. άνεση και με τόσουςτρόπους, και πού δλα τα νεϋρα να μην προεκτείνωνται ίΰς τις κοι-λότητες του εγκεφάλου. Τέλος, άφίνω κατά μέρος δλα ΰσα βεβαι-ώνει ό Καρτέσιος για την βούληση καϊ την ελευθερία της, άφοϋαπόδειξα αρκετά καϊ με το παραπάνω την σφαλερότητά τους. Άφοϋλοιπόν ή δύναμη της ψυχής καθορίζεται, όπως έδειξα παραπάνω,μόνο από την γνώση πού υπάρχει μέσα της, θα προοδιορίσωμε τααντίδοτα τών παθών, πού δλα τους έχουν δοκιμασθή, άλλα πού δεντα προσέχουν επιμελώς και δεν τα διευκρινίζουν σαφώς μόνο μετην γνώση της ψυχής και θα έξαγάγωμε δλα όσα άφοροϋν την μα-καριότητα της.


Ι. "Αν προκληθούν στο ίδιο υποκείμενο δύο αντίθετες ενέρ-γειες, θα πρέπει αναγκαία να γίνη κάποια αλλαγή καϊ στην μιακαϊ στην άλλη, η μόνο στη μία από τις δύο, έως ότου πάψουν ναείναι αντίθετες.

II. Ή δύναμη ενός αποτελέσματος καθορίζεται από την δύ-ναμη του αιτίου του έφ' όσον ή ουσία του εξηγείται ή καθορίζεταιαπό την ούοία της αιτίας του.

(Αυτό το αξίωμα είναι προφανές από τύ θεώρημα 7, μέρος 3).

ΘΕΩΡΗΜΑ 1.Με την ί'δια τάξη και αλληλουχία οπού υπάρχουν οι

σκέψεις μέσα στην ψυχή, με τον ϊδιο συσχετισμό είναισυνδεδεμένες και διατεταγμένες καϊ οι διαθέσεις τουΣώματος, δηλαδή οι εικόνες τών πραγμάτων, μέσα στοΣώμα.

Λ II Ο Λ Ε Ι Ε II

Η τάξη χαϊ ή αλληλουχία τών ιδεών είναι 'ίδιες με την τάξηκαϊ την αλληλουχία τών πραγμάτων (θεώρ. 7, μέρ. 2), και άντί-

ΠΕΡΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ 261

στροφα ή τάξη καϊ ή αλληλουχία τών πραγμάτων είναι ϊδτες με τηντάξη καϊ την αλληλουχία τών ιδεών (πόρ. του θεωρ. 6 καϊ 7, μέρ.2). "Οπως λοτπόν ρυθμίζονται ή τάξη καϊ ή αλληλουχία τών ιδεώνμέσα στην ψυχή σύμφωνα με την τάξη καϊ την .αλληλουχία τώνδιαθέσεων του Σώματος (θεώρ. 18, μέρος 2), έτσι αντίστροφα(θεώρ. 2, μέρος 3) καϊ ή τάξη καϊ ή αλληλουχία τών διαθέσεωντου Σώματος ρυθμίζονται σύμφωνα με την τάξη καϊ την αλληλου-χία τών σκέψεων καϊ τών ίδεών τών πραγμάΓων μέσα στην ψυχή.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 2.

"Αν χωρίσωμε μια συγκίνηση ή ένα πάθος της ψυ-χής από την σκέψη μιας εξωτερικής αιτίας και την συν-δέσωμε με άλλες σκέψεις, τότε θα εκλείψουν ή Αγάπηκαι το Μΐσος για την εξωτερική αιτία, όπως καΐ οι δια-κυμάνσεις της ψυχής πού γεννιώνται από αυτά τα πάθη.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ ΗΕκείνο πού πράγματι συνιστά την μορφή της Αγάπης ή του

Μίσους, είναι ή Χαρά ή ή Λύπη δπου συμπαρομαρτεί ή Ιδέα μιαςεξωτερικής αιτίας (Όρ. 6 καϊ 7 τών παθών). "Οταν λοιπόν αφαι-ρεθεί αυτή ή ιδέα, τότε ταυτόχρονα αφαιρείται καϊ ή μορφή τηςΑγάπης καϊ του Μίσους καϊ Ιίτσι εκλείπουν αυτά τα πάθη, δπως

καϊ εκείνα πού γεννιώνται από αυτά.Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 3."Ενα συναίσθημα πού είναι πάθος, παύει να είναι _

πάθος, μόλις σχηματίσαμε σαφή και συγκεκριμένη ιδέαγι' αυτό.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ Η"Ενα συναίσθημα πού είναι πάθος είναι συγκεχυμένη ίδέα

{γεν. όρ. τών παθών)."Αν λοιπόν σχηματίσωμε σαφή καϊ συγκε-κριμένη ίδέα γι' αυτό το πάθος, τότε δεν θα ύπάρχη ανάμεσα σ'αυτήν την ίδέα καί στο ϊδιο το πάθος, έφ' δσον αναφέρεται μονάχα

στην Ψυχή, άλλο από μια διαφορά αναλογίας (θεώρ 21, μέρος 2με το Σχόλιό του)· καϊ έτσι (θεώρ. 2, μέρος 3) το συναίσθημα θα

πάψη να είναι πάθος Ο.Ε.Δ.

Π Ο Ρ Ι Σ Μ Α"Ενα πάθος υπόκειται τόσο περισσότερο στην εξουσία μας καϊ

ή ψυχή πάσχει άπ' αυτό τόσο λιγώτερο δσο καλύτερα γνωρίζομε

αυτό το πάθος.

262 ΗΘΙΚΗ

ΘΕΩΡΗΜΑ 4.Δεν υπάρχει διάθεση του Σώματος πού να μην μπο-

ρούμε να σχηματίσωμε κάποιαν σαφή και συγκεκριμένηέννοια γι' αυτήν.


Το κοινό πού υπάρχει σε δλα τα πράγματα μόνο ατελώς μπο-ρεί να νοηθή (θεώρ. 38, μέρος 2) συνεπώς (θεώρ. 12 καϊ Λήμμα2, μετά το Σχόλιο του θεώρ. 13, μέρος 2), δεν υπάρχει καμμιά διά-θεση του σώματος πού να μην μπορούμε να σχηματίσωμε κάποιανσαφή καΐ συγκεκριμένη έννοια γι' αυτήν.

Ο.Ε.Δ.

Π Ο Ρ Ι Σ Μ Α"Έπεται λοιπόν πώς δεν υπάρχει κανένα πάθος της Ψυχής·

πού να μην μπορούμε να σχηματίσωμε γι' αυτό μιαν σαφή καϊσυγκεκριμένη έννοια. Πράγματι, ένα πάθος της ψυχής είναι ή ίδέαμιας διάθεσης του Σώματος (Γε\. όρ. των Παθών) καϊ συνεπώς(προηγ. θεώρ.) πρέπει να περικλείη κάποιαν σαφή καΐ συγκεκρι-μένη έννοια.

31 Χ Ο Λ Ι ΟΆφοϋ δεν υπάρχει τίποτα άπ' δπου να μην προκύπτη κάποιο·

αποτέλεσμα (θεώρ. 36, μέρος 1) καϊ άφοΰ γνωρίζομε σαφώς καϊσυγκεκριμένως (θεώρ. 40, μέρος 2) κάθε τι πού προκύπτει από·την ίδέα πού είναι αυτοτελής μέσα μας, έπεται πώς ό κάθε α,νθρω-πος έχει την δύναμη να γνωρίση τον εαυτό του καϊ να γνωρίσηκαϊ το πάθη του, 8ν βχι απολύτως, τουλάχιστον εν μέρει, με σα-φή και συγκεκριμένο τρόπο, καϊ επομένως να πάσχη λιγώτερο απ*αυτά. Αυτό πρέπει προπαντός νό έπιδιώκομε, εννοώ, νό γνωρί-σωμε δσο το δυνατόν περισσότερο κάθε πάθος με σαφή καϊ συγκε-κριμένο τρόπο, ώστε ή Ψυχή να προσδιορίζεται από το κάθε πά-θος, να σκέπτεται μόνο εκείνο πού αντιλαμβάνεται με σαφή καϊσυγκεκριμένο τρόπο καϊ εκείνο δπου βρίσκει πλήρη ικανοποίηση,καϊ να διαχωριστή £τσι το Ί'διο το πάθος από τη σκέψη ενός εξω-τερικού πράγματος καϊ να συνδεθή με αληθινές σκέψεις. Κι' αυ-τό θό έχη ως αποτέλεσμα ώστε δχι μόνο να εξαφανιστούν ή Αγά-πη, το Μίσος κ.τ.λ. (θεώρ. 2), άλλα καϊ ή δρεξη καϊ οί επιθυμίεςπού γεννιώνται συνήθως άπ' αυτό το πάθος δεν θα μπορούν να πα-ρουσιάζουν υπερβολές (θεώρ. 61, μέρος 4). Γιατί πρέπει να ση-μειώσωμε πρίν άπ' δλα πώς μια καϊ ή αυτή πράξη κάνει να λέγε-ται ένας άνθρωπος ενεργητικός ή παθητικός. Παραδείγματος χά-


ρη, δείξαμε πώς άπο την ανθρώπινη φύση ό καθένας ορέγεται ναζουν και οί άλλοι σύμφωνα με το δικό του χαρακτήρα (Σχόλιο τουθεώρ. 31, μέρος 3)· σε έναν άνθρωπο πού δεν καθοδηγείται απότον Λόγο, αυτή ή δρεξη είναι £να πάθος που λέγεται Φιλοδοξίακαι πού δεν διαφέρει σε τίποτα από την Αλαζονεία- αντίθετα, σεέναν άνθρωπο πού ζεϊ σύμφωνα με τις επιταγές τοΓ> Λόγου, αυτόείναι μια νέργεια, δηλαδή μια αρετή πού λέγεται Ευσέβεια (6λ.Σχόλιο 1 του θεώρ. 37, μέρος 2, και άπόδ. 2 του ίδιου θεώρ.). "Ε-τσι, όλες οι ορέξεις, ή επιθυμίες, είναι πάθη μόνο καθόσον γεννιών-ται άπο ατελείς, ιδέες, καϊ οί "ίδιες αυτές επιθυμίες θεωρούνται α-ρετές όταν διεγείρονται ή γεννιώνται από αυτοτελείς ιδέες. "Ο-λες, πράγματι οί Επιθυμίες, πού μας παρακινούν να κάνωμε κάτι,μπορούν να γεννηθούν τόσο από αυτοτελείς όσο καϊ από ατελείςιδέες (θεώρ. 59, μέρος 4). Καί, για να ξαναγυρίσω στο σημείο άπ'δπου ξεκίνησα μ' αυτήν την παρέκβαση, έκτος άπο αυτό το φάρ-μακο για τα πάθη πού συνίσταται στην αληθινή τους γνώση, δενμπορούμε να νοήσωμε κανένα καλύτερο πού να εξαρτάται από τηνδύναμη μας, άφοϋ δεν υπάρχει Γιλλη δύναμη στην Ψυχή από τονα σκέφτεται και να σχηματίζη αυτοτελείς ιδέες, δπως (θεώρ. 3,μέρος 3) δείξαμε προηγουμένως.

ΘΕΩΡΗΜΑ 5.

Το πάθος για ένα πράγμα πού το φανταζόμαστε ά-πλα καϊ 8χι ως αναγκαίο ούτε ως δυνατό ή ενδεχόμενοεΐναι, υπό ίσους δρους, το μεγαλύτερο πού μπορεί ναύπαρξη.


Το πάθος για ένα πράγμα πού φανταζόμαστε πώς είναι ελεύ-θερο, είναι μεγαλύτερο παρά γιο ένα πράγμα αναγκαίο (θεώρ.49, μέρος 3) και συνεπώς ακόμα μεγαλύτερο παρά για εκείνο πούφανταζόμαστε ως δυνατό καϊ ενδεχόμενο (θεώρ. 11, μέρος 4). Άλ-λα το να φανταζόμαστε δνα πράγμα ως ελεύθερο δεν μπορεί ναείναι τίποτα δλλο παρά να φανταζόμαστε ένα πράγμα άπλα, ενώαγνοούμε τϊς αιτίες πού το προσδιώρισαν στο να δημιουργήση ένααποτέλεσμα (δυνάμει εκείνου πού δείξαμε σ:ο Σχόλιο του θεώρ.35, μέρος 2)· ώστε το πάθος για ε\'α πράγμα πού άπλα το φαντα-ζόμαστε, είναι μεγαλύτερο, ύπο ϊσους δρους, παρά για £να αναγ-καίο, δυνατό ή ενδεχόμενο πράγμα, και συνεπώς είναι το μεγαλύ-τερο πού μπορεί να ύπαρξη. Ο. Ε.Δ.

264 ΗΘΙΚΗ

ΘΕΩΡΗΜΑ 6.

Έφ' δσον ή ψυχή νοεϊ δλα τα πράγματα ως αναγ-καία, έχει απέναντι στα πάθη μεγαλύτερη· δύναμη, δη-λαδή πάσχει λιγώτερο άπ' αυτά.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ ΗΉ ψυχή νοεΐ πώς δλα τα πράγματα είναι αναγκαία (θεώρ. 29,

μέρος 1) καί προσδιορίζονται για να υπάρχουν καί να προκαλούνκάποιο αποτέλεσμα από μια άπειρη αλληλουχία αιτίων (θεώρ. 28,μέρος 1). Αυτό έχει ως αποτέλεσμα (προηγ. θεώρ.) πώς ανάλο-γα με την γνώση, πού έχει για τα πράγματα, πάσχει λιγώτερο απότα πάθη πού προέρχονται άπ' αυτά καί (θεώρ. 48, μέρος 3) πάσχειλιγώτερο καί από τα ίδια τα πράγματα.

Ο.Ε.Δ.

2 Χ Ο Λ Ι Ο"Οσο περισσότερο ή γνώση, πώς τα πράγματα είναι αναγκαία;

αναφέρεται σε Ιδιαίτερα πράγματα, τόσο περισσότερο φανταζόμα-στε αυτά τα πράγματα με σαφή και έντονο τρόπο, καί τόσο περισ-σότερο κυριαρχεί ή ψυχή αυτά τα πάθη· αυτό το μαρτυρεί ή ίδια ήπείρα. Βλέπομε πράγματι πώς ή Λύπη, πού προκαλεί ή απώλειαενός άγαθοϋ, ελαττώνεται μόλις αυτός πού έπαθε την απώλειασκεφθη πώς αυτό το αγαθό δεν θα μπορούσε με κανένα τρόπο νατο διατήρηση. "Ομοια, βλέπομε πώς κανένας δεν λυπάται ένα μω-ρό παιδί επειδή δεν ξαίρει να μιλήση, να περπατήση, να λογικευτήκαί επειδή ζει τόσα χρόνια,χωρίς να έχη συνείδηση του έαυτοΰ του."Αν, αντίθετα, οί περισότεροι άνθρωποι γεννιώνταν ώριμοι, καίκάποιος γεννιώταν παιδί, τότε όλοι θα λυπώνταν τα παιδιά γιατίτότε θα θεωρούσαν την παιδική ηλικία, δχι ως κάτι το φυσικό καίαναγκαίο, αλλά σαν ένα ελάττωμα η ένα αμάρτημα της Φύσης, καίθα μπορούσαμε νά.κάνωμε πολλές τέτοιου είδους παρατηρήσεις.

ΘΕΩΡΗΜΑ 7.

Τα πάθη πού γεννιώνται ή διεγείρονται από τον Λό-γο είναι, αν ληφθή όπ' όψιν ό χρόνος, ισχυρότερα απόεκείνα πού αναφέρονται σε κατ' ιδίαν πράγματα πού ταθεωρούμε απόντα.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ Η"Ενα πράγμα δεν το θεωρούμε απόν εξ αιτίας του πάθους πού

μας κάνει να το φανταζώμαστε, άλλα γιατί το σώμα πάσχει από έναάλλο πάθος πού αποκλείει την ύπαρξη αύτοΰ του πράγματος (θεώρ.17, μέρος 2). Γι' αυτό τύ πάθος πού αναφέρεται στο πράγμα πού

•ΠΕΡΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ 265

θεωρείται απόν δεν είναι τέτοιας φύσης πού να περνάη τις άλλεςπράξεις καί την δύναμη του άνθρωπου (6λέπε σχετικά το θεώρ.6. μέρος 4), αλλά, αντίθετα, είναι τέτοιας φύσης πού να μπορη ναπεριορισθή κατά τέτοιο τρόπο από τα πάθη πού αποκλείουν την ύ-παρξη της εξωτερικής αιτίας (θεώρ. 9, μέρος 4). Λοιπόν ένα πάθοςπού προέρχεται από τον Λόγο αναφέρεται αναγκαία στις κοινέςιδιότητες των πραγμάτων (6λέπε τον ορισμό του Λόγου στο σχόλιο2, του θεώρ. 40, μέρος 2), πού θεωρούμε πάντα ως παρόντα (δενμπορεί πράγματι να ύπαρξη τίποτα πού να άποκλείη την παρούσαύπαρξη) καί πού τα φανταζόμαστε πάντα με τον ίδιο τρόπο (θεώρ.38, μέρος 2). Γι' αυτόν τον λόγο ένα τέτοιο πάθος παραμένει πάν-τα το ίδιο καί συνεπώς πάθη πού του είναι αντίθετα καί πού δεντροφοδοτούνται από τις εξωτερικές τους αιτίες, θα πρέπει (αξίω-μα 1) να έναρμονίζωνται δλο καί περισσότερο μ' αυτό, ώσπου ναμην του είναι πια αντίθετα· καί σ' αυτό είναι ισχυρότερο το πάθοςπού πηγάζει από τον Λόγο. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 8.

"Οσο περισσότερα είναι τα αϊτια που συντρέχουνταυτόχρονα στο να διεγείρουν ένα πάθος, τόσο μεγαλύ-τερο εΐναι αυτό.


Πολλά αίτια μαζί έχουν περισσότερη δύναμη από λιγώτερα(θεώρ. 7, μέρος 3)· συνεπώς (θεώρ. 5, μέρος 4), δσο περισσότεραείναι τα αίτια πού διεγείρουν ταυτόχρονα ένα πάθος, τόσο ισχυρό-τερο είναι αυτό. Ο.Ε.Δ.

2 Χ Ο Λ Ι ΟΑυτό το θεώρημα είναι προφανές καί από το αξίωμα 2.

ΘΕΩΡΗΜΑ 9.

Το πάθος πού αναφέρεται σέ· πολλές καί διάφορεςαιτίες, πού ή ψυχή τίς αναλογίζεται ταυτόχρονα μ' αυτότο πάθος, είναι λιγώτερο δλαδερό, καί λιγώτερο πάσχο-με άπ' αυτό, καί επηρεαζόμαστε λιγώτερο από κάθε αι-τία Ιδιαιτέρως, παρά από ένα άλλο όμοια μεγάλο πάθοςπού αναφέρεται σε μια μόνη αιτία ή σε περισσότερο α-ριθμό αιτίων.


"Ενα πάθος δεν είναι κακό ή 6λα6ερό παρά μόνο καθ' δσον•εμποδίζει την ψυχή να σκέπτεται (θεώρ. 26 καί 27, μέρ. 4)· συνε-

266 ΗΘΙΚΒ

πώς, αυτό το πάθος πού προσδιορίζει την ψυχή στο να αναλογίζε-ται πολλά πράγματα ταυτόχρονα, είναι λιγώτερο βλαβερό από 2ναάλλο εξ ίσου μεγάλο πού συγκρατεί την ψυχή μόνο στον άναλο-γισμό ενός μόνο αντικειμένου η ενός μικρότερου αριθμού αντικει-μένων, σε τρόπο πού να μην μπορή να σκέπτεται αλλά· και αυτάαναφορικά με τύ πρώτο σημείο του θεωρήματος· ακόμα, άφοΰ ήουσία της ψυχής, δηλαδή ή δύναμη της (θεώρ. 7, μέρος 3), συ-νίσταται μόνο στην σκέψη (θεώρ. 11, μέρος 2), ή ψυχή πάσχειλιγώιερο από ένα πάθος πού την κάνει να αναλογίζεται πολλά αν-τικείμενα παρά από £γα πάθος εξίσου μεγάλο πού κρατάει την ψυ-χή απασχολημένη μόνο στην θεώρηση ενός μόνο αντικειμένου ηενός μικρότερο!) αριθμού αντικειμένων και αυτό είναι το δεύτεροσημείο."Τέλος, αυτό ιό πάθος (θεώρ. 48, μέρος 3) καθόσο αναφέ-ρεται σε πολλά εξωτερικά α'ίτια είναι μικρότερο απέναντι στο κα-θένα χωριστά. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 10.

"Οσο δεν βασανιζόμαστε από πάθη αντίθετα στη φύ-ση μας, έχομε την δύναμη να ρυθμίζωμε και να συνδέω-με τις διαθέσεις του Σώματος σύμφωνα με την τάξη τηςνόησης.

Λ Π Ο Δ Ε Ι Ξ II

Τα πάθη πού είναι αντίθετα προς τη φύση μας, δηλαδή (θεώρ.30, μέρος 4) είναι κακά, και είναι κακά όσο εμποδίζουν .την ψυχήμας για να νοή (θεώρ. 24). "Οσο λοιπόν δεν βασανιζόμαστε απόπάθη πού είναι αντίθετα προς τη φύση μας, ή δύναμη της ψυχής,με την οποία προσπαθεί να νόηση (θεώρ. 26, μέρος 4), δεν παρε-μποδίζεται, καΐ έτσι έχει για καιρό τη δύναμη να σχηματίζη ίδέεςσαφείς και συγκεκριμένες και να συνάγη τις μεν από τΙς δκ (6λ.σχόλιο 2 του θεώρ. 40 και σχόλιο του θεώρ. 47, μέρος 2)· καί, κα-τά συνέπεια, (θεώρ. 1) τόσον καιρό έχομε την εξουσία να δια-τάσσωμε καί να συναρτούμε τις διαθέσεις του σώματος μας σύμφω-να με την τάξη πού ισχύει για τη νόηση.

Ο.Ε.Δ.

2 Χ Ο Λ Ι ΟΜ' αυτήν την εξουσία της ορθής διάταξης και της συνάρτη-

σης των διαθέσεων του σώματος μας μπορούμε να κατορθώσωμεεύκολα να μη επηρεασθούμε από κακά πάθη. Γιατί (θεώρ. 7) απαι-τείται μεγαλύτερη δύναμη για να παρεμποδίσωμε τα διαταγμένακαι συναρτημένα πάθη σύμφοινα με μια τάξη πού να ίσχύη για


τη νόηση παρά αν αυτά είναι αβέβαια και ακαθόριστα. Το καλύ-τερο λοιπόν πού έ'χομε να κάνωμε, μια πού δεν γνωρίζομε τέλειατα πάθη μας, είναι να καθορίσωμε έ"ναν ορθό τρόπο ζωής, με αλλάλόγια σταθερές αρχές συμπεριφοράς, να τις άποτυπώσωμε στη μνή-μη μας και να τις έφαρμόζωμε αδιάκοπα στα κατ" ιδίαν πράγματα,πού συναντάμε συνήθως στη ζωή μας, έτσι πού ή φαντασία μας ναεπηρεάζεται βαθειά καί να μας είναι πάντοτε παρούσα. Π.χ. θέ-σαμε ανάμεσα στους κανόνες της ζωής (θεώρ. 46, μέρος 4, με τύσχόλιο) πώς τύ Μίσος θα πρέπει να νικηθή από την αγάπη και τηγενναιοφυχία και δχι να συμψηφίζεται με το αμοιβαίο μίσος. Άλ-λα για ναχωμε πάντα, όταν θα μας χρειάζεται, παρούσα μπροστάμας αυτήν την εντολή της Λογικής πρέπει να σκεφτόμαστε συχνάτις αδικίες πού κάνουν συνήθως οι άνθρωποι καθώς καί τον τρόποκαι τα μέσα να τις άποτρέπωμε όσο μπορούμε καλύτερα με τη γεν-

ναιοψυχία.

Μ' αυτόν τον τρόπο πραγματικά θα συνδέοωμε την εικόνα τηςαδικίας με την φαντασία αυτού του κανόνα και έτσι Οά την εχωμεπάντα ύπ' 6ψη μας (θεώρ. 18, μέρ. 2) δταν θα γίνεται κάποια άδι-,κία. "Αν λοιπόν έχωμε παρούσα την αρχή του αληθινού συμφέρον-τος μας και του κάλου πού προκαλεί ή άμοβαία φιλία και ή κοινήδιαβίωση, και αν ακόμα δεν λησμονούμε πώς ή υπέρτατη λογικήτης ψυχής γεννιέται από τον ορθό τρόπο της ζωής (θεώρ. 52, μέρ.4) και πώς οι άνθρωποι δπως και τα άλλα δντα ενεργούν από τηναναγκαιότητα της Φύσης, τότε ή Αδικία, δηλαδή τύ Μίσος πού γεν-νιέται συνηθισμένα άπ' αυτήν, θα κατέχη έ\'α μικρότατο τμήμα τηςφαντασίας και θα ύπερνικιέται εύκολα· ή αν ή οργή πού γεννιέ-ται εύκολα από τις σοβαρώτερες αδικίες, δεν ύπερνικιέται τόσο εύ-κολα, ωστόσο θα ύπερνικηθή, αν και όχι δίχως διακύμανση της ψυ-χής, οέ μικρότερο χρονικό διάστημα, παρά αν είχαμε από πριν α-πασχολήσει την ψυχή μας μ' αυτούς τους στοχασμούς, καθώς ιόβλέπομε, σύμφωνα με τα θεωρήματα 6, 7 και 8. Τύ ϊδιο θα πρέπεινα σκεφτούμε να άνατρέξωμε στην εύψυχία για να απαλλαγούμεαπό το Φόβο- θα πρέπει να άναλογιζώμαστε καί να φανταζώμαστεσυχνά τους κοινούς κινδύνους της ζωής καί πώς καλύτερα μπο-ρούμε να τους άποφύγωμε, να τους ύπερνικήσωμε με την ετοιμό-τητα του πνεύματος και την εύψυχία. Άλλα θα πρέπει να σημει-ώσωμε διατάσσοντας κατ' αυτόν τον τρόπο τϊς σκέψεις καί τις ει-κόνες μας, πώς θα πρέπει ναχωμε ύπ' δψη (πόρ. Τοΰ θεώρ. 6ο, μέρ.4 και θεώρ. 59, μέρ. 3) το καλό πού υπάρχει στο κάθε πράγμα, ώ-

'268 ΗΘΙΚΗ

στε πάντα να παρακινούμεθα στη δράση άπο ένα συναίσθημα χα-ράς. '\\ν π.χ. κάποιος βλέπει πώς επιδιώκει υπέρμετρα τη δόξα,ας σκεφθη μόνο κατά ποιο τρόπο μπορεί να την χρησηιοποήση ορ-θά καϊ τον σκοπό για τον οποίο Οά πρέπει να έπιδιωχθή, καθώς καϊτα μ'έσα με τα όποια θα πρέπει να άποκτηθή και όχι την κατάχρη-ση της καϊ την ματαιότητα της καθώς καϊ την αστάθεια των αν-θρώπων, η άλλα παρόμοια πράγματα, πού κανένας δεν τα σκέφτε-ται δίχως θλίψη- με παρόμοιες σκέψεις πραγματικά καϊ οι πιο φι-λόδοξοι κυριεύονται εύκολώτερα από τη λύπη, δταν απελπίζονταινα πετύχουν την τιμή πού φιλοδοξούν καϊ θέλουν να έμφανίζων-ται για φρόνιμοι δταν αφρίζουν από οργή. Είναι λοιπόν βέβαιοπώς όσοι ποθούν περισσότερο τη δόξα είναι εκείνοι πού μιλ'οΰνμεγαλόφωνα για την κατάχρηση της για τη ματαιότητα του κό-σμου. Τοΰτο άλλωστε δεν είναι το κύριο γνώρισμα των φιλόδο-ξων, αλλά είναι κοινό σ' όλους εκείνους πού ή τύχη τους φάνηκεαντίξοη καϊ πού ψυχικά είναι αδύναμοι. Κι' όταν είναι φτωχός όφιλάργυρος δεν παύει να μιλάη για την κακή χρησιμοποίηση τουχρήματος καϊ για τα ελαττώματα των πλουσίων με τοΰτο δεν κά-νει τίποτε άλλο από το να λυπάται και να δείχνη στους άλλους πώςυποφέρει τόσο από τη φτώχεια του δσο καϊ από τον πλούτο τωνάλλων.

Γι' αυτόν ακόμα το λόγο καϊ εκείνοι πού δεν τους φέρνονταικαλά οί ερωμένες τους σκέφτονται μόνο την αστάθεια των γυναι-κών, τη δολιότητα της ψυχής τους καθώς καϊ τα άλλα ελαττώματατων γυναικών, καθώς λέγεται συνήθως. Κι' δλα αυτά ξεχνιούνταιμόλις ή ερωμένη τους τα ξαναφτιάση μαζύ τους. "Οποιος λοιπόναποβλέπει να συγκράτηση τα πάθη του καϊ τις ορέξεις του με μό-νη την αγάπη της ελευθερίας, θα προσπαθηση δσο μπορεί να γνω-ρίση τις αρετές και τις αιτίες τους αποχτώντας έτσι την πληρό-τητα από την Ικανοποίηση πού γεννιέται από την αληθινή των γνώ-ση· και δχι να μη λαμβάνη ύπ' δφη του τα ελαττώματα των ανθρώ-πων, ή να υποτιμά την ανθρωπότητα καϊ να χαίρεται με μια ψευ-δή επίφαση της ελευθερίας. Κι' οποίος θα τήρηση επιμελώς αυτόντον κανόνα (κι' αυτό δεν είναι δύσκολο) και θα τον έφαρμόοη, εί-ναι βέβαιο πώς σε ελάχιστο χρονικό διάστημα θα καθοδηγή τΙςπράξεις του σύμφωνα με τΙς εντολές του Λόγου.

ΘΕΩΡΗΜΑ Π.

Σ* δσο περισσότερα πράγματα αναφέρεται μια ει-κόνα, τόσο συχνότερη είναι, δηλαδή τόσο συχνότερα μας


επιβάλλεται και τόσο περισσότερο απασχολεί την ψυχή

μας.Λ II Ο Λ Κ Ι Ξ Η

Σέ όσο περισσότερα πράγματα αναφέρεται αληθινά μια εικό-να ή (ίνα πάθος, τόσο περισσότερες είναι οί εξωτερικές αιτίες πούτο προκαλούν και το συντηρούν, αίτίες"πού ή ψυχή (υποθετικά)τις έχει ταυτόχρονα ύπ' όψη της χάρη σ' αυτό το πάθος· και γιατούτο το πάθος μας είναι συχνότερο, διίλαδή επιβάλλεται συχνότε-ρα (θεώρ. 8) και απασχολεί περισσότερο την ψυχή.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 12.

Οί εικόνες των πραγμάτων συνδέονται εύκολώτεραμε εικόνες πού ότναφέρονται σε πράγματα πού να νοούμεκαθαρά και συγκεκριμένα παρά σε άλλες.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ ΗΤα πράγματα πού τα νοοϋμε καθαρά καϊ συγκεκριμένα είναι

η οί κοινές ιδιότητες των πραγμάτων ή τα δσα μπορούν να συνα-χθούν από αυτά (βλ. όρ. του Λόγου στο σχ. 2 του θεωρ. 40. μέρ.2) και κατά συνέπεια παρουσιάζονται (προηγ. θεώρ.) συχνότεραστη διάνοια μας· θα μας εϊναι λοιπόν εύκολώτερο να διανοηθούμεκαι άλλα πράγματα μαζύ νιε αυτά πού γνωρίζομε και κατά συνέ-πεια είναι εύκολώτερο (θεώρ. 18, μέρ. 2) να συνδεθή με αυτάπαρά με τα άλλα. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 13.

"Οσο μια εικόνα συνδέεται περισσότερο με άλλες τό-σο συχνότερα επιβάλλεται.


"Οσο μια εικόνα συνδέεται με περισσότερες, τόσο (θεώρ. 18,μέρος 2) περισσότερες είναι οί αιτίες πού μπορούν να την προ-καλέσουν. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 14.

Είναι δυνατό για την ψυχή όλες οί διαθέσεις του Σώ-ματος, δηλαδή όλες οί εικόνες των πραγμάτων να ανα-φέρωνται στην ιδέα του θεοΰ. Ο.Ε.Δ.


Δεν υπάρχουν διαθέσεις του Σώματος πού να μη μπορή ήψυχή να σχηματίση γι' αυτές μια καθαρή και συγκεκριμένη έννοια

-270 ΗΘΙΚΗ

(θεώρ. 9)· μπορεί κατά συνέπεια (θεώρ. 15, μέρ. 1) να κατορθώ-ση ώστε δλες να άναφέρωνται στην ιδέα του θεοϋ.

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 15."Οποιος νοεΐ καθαρά καΐ συγκεκριμένα τον εαυτό

του και τα πάθη του αγαπάει το θεό, καί μάλιστα τόσοπερισσότερο δσο καλύτερα νοεΐ τον εαυτό του καΐ ταπάθη του.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ Η"Οποιος νοεί καθαρά καί συγκεκριμένα τον εαυτό του καθώς

καί τα πάθη του, χαίρεται (θεώρ. 55, μέρος 3) καί τοΰτο παρακο-λουθείται άπ' την ιδέα του θεοΰ (όρ. θεώρ.) καί κατά συνέπεια(όρ. 6 των Συναισθ.) αγαπάει το θεό καί (για τοϋτο) τον αγα-πάει περισσότερο δσο περισσότερο γνωρίζει τον εαυτό του καί ταπάθη του. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 16.Ή ότγάπη για το θεό πρέπει να κατέχη τη μεγαλύ-

τερη θέση στην ψυχή.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ ΗΑυτή ή Αγάπη πραγματικά συνδέεται με δλες τΙς διαθέσεις

του Σώματος (θεώρ. 14) και συντηρείται άπ' δλες (θεώρ. 15)· κα-τά συνέπεια (θεώρ. 11), πρέπει να κατέχη τη μεγαλύτερη θέσηστην ψυχή. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 17.Ό θεός δεν έχει πάθη καί δεν πάσχει από κανένα

συναίσθημα Χαράς ή Λύπης.Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ Η

"Ολες οί ιδέες έφ' όσον αναφέρονται στο θεό, είναι αληθινές(θεώρ. 32, μέρος 2), (δηλ. δρ. 4, μέρος 2) είναι αυτοτελείς· καί έ-τσι (γεν. όρ. των παθών) ό θεός είναι χωρίς πάθος. Ακόμη, όθεός δεν μπορεί να γίνη τελειότερος ούτε ατελέστερος (πόρ. 2

του θεώρ. 20, μέρος 4)· και κατά συνέπεια (όρ. 2 καί 3 των πα-θών), δεν δοκιμάζει κανένα συναίσθημα Χαράς ούτε Λύπης.

Ο.Ε.Δ.

Π Ο Ρ Ι Σ Μ ΑΌ θεός στην κυριολεξία δεν αισθάνεται ούτε αγάπη ούτε μί-

σος για κανέναν. Γιατί ό θεός (προηγ. θεώρ.) δεν δοκιμάζει κα-νένα πάθος Χαράς ή Λύπης καϊ κατά συνέπεια, (όρ. 6 καί 7 των

,παθών) δεν αγαπάει ούτε μισεί κανέναν.


ΘΕΩΡΗΜΑ 18.

Κανένας δεν μπορεί να μισήση το θεό.Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ Η

Ή ιδέα του θεοϋ πού ενυπάρχει σε μας, είναι αυτοτελής και

τέλεια (θεώρ. 46 καί 47, μέρος 2) κατά συνέπεια δοο διαλογιζό-μαστε το θεό ενεργούμε καί, κατά συνέπεια (θεώρ. 59, μέρος 3)δεν μπορεί να ύπάρχη Λύπη πού να συνοδεύη την ιδέα του θεοΰ,δηλαδή (όρ. 7 των Παθών) κανένας δεν μπορεί να μίση το θεό.

Ο.Ε.Δ.

II Ο Ρ Ι Σ Μ ΑΑγάπη για το θεό δεν μπορεί να μετατροπή οέ νήσος.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

"Οταν νοοϋμε το θεό ως αιτία δλων των πραγμάτων, μπορείνα μας άντιπαρατηρήση, πώς θεωρούμε το θεό ως αιτία της λύπης.

" Απαντώ λοιπόν πώς καθόσο γνωρίζομε τϊς αιτίες της λύπης, αυτή

παύει (θεώρ. 3) να είναι πάθος- και έτσι, δσο νοοϋμε πώς ό θεός

«ϊναι αιτία της Λύπης, χαιρόμαστε.

ΘΕΩΡΗΜΑ 19."Οποιος αγαπάει το θεό, δεν μπορεί να επιχείρηση

ώστε να άνταγαπηθή από το θεό.Α II Ο Λ Ε Ι Ξ Η

"Αν £νας άνθρωπος επιχειρούσε κάτι τέτοιο, θα επιθυμούσε

(πόρ. του θεώρ. 17) το θεό, πού τον αγαπάει, να μη είναι θεός,και κατά συνέπεια (θεώρ. 17, μέρος 3) θα επιθυμούσε να λυπηθη,πράγμα (θεώρ. 28, μέρος 3) πού είναι παράλογο. Εκείνος λοιπόν

πού αγαπάει το θεό κλπ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 20.

Αυτή ή αγάπη για το θεό δεν μπορεί να μολυνθη οΰ-τε από το Φθόνο ούτε από τη Ζηλοτυπία" άλλα τόσο πε-ρισσότερο συντηρείται δσο φανταζόμαστε περισσότερουςανθρώπους να συνδέωνται με το θεό με τον ίδιο δεσμότης Αγάπης.

Α II Ο Λ Ε Ι Ξ Η

Αυτή ή Αγάπη για το θεό πού είναι το υπέρτατο αγαθό πούμπορούμε να όρεχθοϋμε σύμφωνα με τϊς υπαγορεύσεις του Λό-

γου (θεώρ. 28, μέρος 4), είναι κοινό σε δλους (θεώρ. 37, μέρος4), καί κατά συνέπεια (όρ. 23 των παθών) δεν μπορεί να ρυπανθήαπό κανένα πάθος φθόνου ούτε και (θεώρ. 18 και όρ. της Ζηλοτυ-

ΗΘΙΚΗ

πίας στο Σχόλιο του θεωρ. 35, μέρ. 3) Ζηλοτυπίας. Άλλα αντίθε-τα (θεώρ. 31, μέρ. 3), πρέπει να συντηρείται τόσο περισσότερο δοχ>φανταζόμαστε περισσότερους ανθρώπους να το χαίρωνται.

Ο.Ε.Δ.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

Μπορούμε να δείξωμε με τον ϊδιο τρόπο πώς δεν υπήρχε κα-νένα πάθος άπ' ευθείας αντίθετο μ' αυτήν την Αγάπη καί πού ναμπορή να καταστρέφη αυτήν την Αγάπη και μπορούμε από τοΰτονα συμπεράνωμε πώς αυτή ή Αγάπη για το θεό είναι το σταθε-ρώτερο πάθος και καθόοο αναφέρεται στο Σώμα μόνον μαζύ μ'αυτό το Σώμα μπορεί να καταστροφή. Τώρα όσον άφορα τη φύσηαυτής της Αγάπης, καθόσο αναφέρεται μόνο στην ψυχή, Οά μι-λήσωμε υστέρα.

Συγκέντρωσα οτά προηγούμενα θεωρήματα δλα τα κατά τωνπαθών φάρμακα, δηλαδή κάθε τι πού ή ψυχή, θεωρούμενη καθε-αυτή, μπορεί να κάμη εναντίον τους με τοϋτο φαίνεται πώς ή δύ-ναμη της ψυχής σ' αυτά τα πάθη συνίσταται: 1) Σ τη ν ίδια τη γνώ-ση των παθών (6λ. Σχ. του θεωρ. 4). 2) Στύ χειρισμό των πα-θών από τη σκέψη της εξωτερικής αιτίας πού την φανταζόμαστεακαθόριστα (6λ. Σχόλιο του θεωρ. 4). 3) Στό χρόνο, χάρις στονόποιο οι διαθέσεις πού αναφέρονται σε πράγματα πού νοούμε, έ-πικρατοϋν πάνω σ' εκείνες πού σχετίζονται με πράγματα για ταόποια έχομε συγκεχυμένη καϊ ατελή αντίληψη(6λ. θεώρ. 7, μ. 4).Στό μεγάλο αριθμό των αίτιων με τις όποιες οι διαθέσεις πού ανα-φέρονται στις κοινές ιδιότητες των πραγμάτων ή του θεοϋ, ενισχύ-ονται, (6λ. θεώρ. 9 και 11 μ. 5). Σΐτήν τάξη τέλος όπου ή ψυχήμπορεί να κατάταξη καϊ να συνάρτηση ανάμεσα τους τα πάθη της(6λ. Σχόλιο του θεωρ. 10 και ακόμη καϊ τα θεωρ. 12, 13 καϊ 14).Άλλα για να γνωρίσωμε καλύτερα αυτή τη δύναμη της ψυχήςπάνω οτά πάθη, θα πρέπει να ύπογραμμιοθή δτι καλούμε μεγάλατα πάθη από δυο απόψεις: εϊτε γιατί συγκρίνοντας το πάθος τουενός ανθρώπου με το πάθος ενός αλλού, βλέπομε πώς ύ ένας επη-ρεάζεται περισσότερο από τον άλλον από το πάθος αυτό, εϊτε γιατίσυγκρίνοντας ανάμεσα τους τα πάθη ενός και του 'ίδιου ανθρώπου,βλέπομε πώς παρασύρεται περισότερο από το ένα πάθος παρά απότο άλλο. Γιατί (θεώρ. 5, μέρ. 4) ή ισχύς ενός οποιουδήποτε πά-θους καθορίζεται από τη δύναμη της εξωτερικής αιτίας σε σύγκρι-ση με τη δική μας· αλλά ή δύναμη της ψυχής καθορίζεται μόνααπό τη γνώση της, ή αδυναμία της ή το πάθος της από μόνο την


έλλειψη αυτής της γνώσης, δηλαδή διακρίνεται από εκείνο πούχαρακτηρίζει τϊς ιδέες να λέγωνται ατελείς.

Συνέπεται λοιπόν πώς εκείνη ή ψυχή πάσχει περισσότερο,οπού οι ατελείς ιδέες αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος, ώστε τύχαρακτηριστικό της γνώρισμα είναι ή παθητικότητα της καϊ δχι ήενεργητικότητα της· καϊ αντίθετα εκείνη ή ψυχή είναι ενεργόςπερισσότερο οπού αυτοτελείς ίδέες αποτελούν το μεγαλύτερο τμή-μα της, ώστε έχοντας λιγώτερες ατελείς ίδέες από τις πρώτες, έχειτο διακριτικό της γνώρισμα μάλλον στις· αυτοτελείς ίδέες πού φα-νερώνουν την αρετή του ανθρώπου, παρά οτϊς ατελείς ίδέες πούμαρτυρούν την αδυναμία του. θα πρέπει να ύπογραμμίσωμε, α-κόμα, πώς οί λύπες καί οι ταλαιπωρίες προέρχονται κυρίως απόυπερβολική αγάπη για ένα πράγμα πού υπόκειται σε πολλές μετα-βολές καϊ πού δεν μπορούμε να το έξουσιάζωμε απόλυτα· ό καθέ-νας αγωνία καϊ βασανίζεται μόνο για ο,τι αγαπάει· και οί αδικίες,οί υπόνοιες και οί έχθρες μας γεννιώνται, γιατί αγαπούμε πράγ-ματα πού κανένας δεν μπορεί να τα έξουσιάζη απόλυτα. Καταλα-βαίναμε εύκολα τι μπορεί να κάμη στα πάθη ή σαφής καί συγκε-κριμένη γνώση καί κυρίως εκείνο το τρίτο είδος α ης γνώσης (6λ.σχετικά το σχόλιο του θεωρ. 47, μέρ. 2), πού ή βάοη του είναι ήγνώση του 'ίδιου του θεοϋ. "Αν πραγματικά τα πάθη, καθόσο αυτάείναι πάθη, δεν καταλύονται με τοϋτο (βλ. θεωρ. 3 με τύ σχόλιοτου θεωρ. 4), μπορεί τουλάχιστον να περιορισθούν, ώστε να απο-τελούν το μικρότερο τμήμα της ψυχής (θεώρ. 14). Επί πλέον ήγνώση αυτή γεννάει την αγάπη για ένα αναλλοίωτο καί αιώνιο δν(θεώρ. 15) καί πού ή κατοχή του μας είναι εξασφαλισμένη πρα-γματικά (βλ. θεώρ. 45, μέρ. 2)· κατά συνέπεια ή αγάπη αυτή δενμπορεί να μολυνθή από κανένα ελάττωμα πού ενυπάρχει στη συ-νηθισμένη Αγάπη, αλλά μπορεί να γίνεται ολοένα μεγαλύτερη(θεώρ. 15) καϊ να καταλάβη το μεγαλύτερο τμήμα της ψυχής(θεώρ. 16) καί να την έπηρεάση πλατειά. Κατ' αυτόν τον τρόπο έ-τερμάτισα εκείνα πού άφοροΰν την παρούσα ζωή. Ό καθένας μπο-ρεί να δη εύκολα, πραγματικά, δ,τι είπα στην αρχή αΰτοϋ του σχό-λιου, δηλαδή πώς σ' αυτόν το μικρό αριθμό των θεωρημάτων περιέ-λαβα δλα τα φάρμακα κατά των παθών φτάνει μονάχα να προσέ-ξη το τί λέγεται σ' αυτό το σχόλιο καί ταυτόχρονα στους ορισμούςτων παθών καί τέλος στα θεωρήματα 1 καί 3 του 3ου μέρους. Είναιλοιπόν καιρός τώρα να 'ρθοΰμε σε δ,τι άφορα τη διάρκεια της ψυ-χής άσχετα με την ύπαρξη του Σώματος.

18

274 ΗΘΙΚΗ

ΘΕΩΡΗΜΑ 21.

Ή ψυχή δεν μπορεί να φανταστή τίποτα, και ούτεμπορεΐ να θυμηθή τα περασμένα, παρά μονάχα δσο διαρ-κεί το σώμα.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ ΗΉ ψυχή εκφράζει την τωρινή ύπαρξη του Σώματός της και

αντιλαμβάνεται ο>ς τοφινές τις διαθέσεις του Σώματος μόνο δσοδιαρκεί το Σώμα (πόρ. του θεωρ. 8, μέρ. 2)· κατά συνέπεια (θεώρ.26, μέρ. 2) δεν αντιλαμβάνεται κανένα σώμα ως υπάρχον εν ενερ-γεία, παρά μόνον κατά τη διάρκεια του σώματος της· κατά συνέ-πεια δεν μπορεί να φανταστή τίποτα (6λ. ορισμό της Φαντασίαςστο σχόλιο του θεωρ. 17, μέρος 2) και δεν μπορεΐ να θυμηθή πε-ρασμένα πράγματα παρά μόνο καθόσο διαρκεί το Σώμα (βλ. όρισμ.της Μνήμης οίο σχόλιο του θεωρ. 18, μέρ. 2).

ΘΕΩΡΗΜΑ 22.

Στό θεό υπάρχει αναγκαία ή ιδέα πού εκφράζει την. ουσία αυτού ή εκείνου τοΰ'πράγματος από άποψη αΐω-

νιόϊητας (5ΐΛ κροαε αοίοτηϊΐαΐϊδ).

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ ΗΌ θεός δεν είναι μόνο ή αιτία της ύπαρξης τούτου ή εκείνου

του ανθρώπινου σώματος, αλλά επίσης και της ουσίας του (θεώρ.•25, μέρος 1), πού θα πρέπει να νοηθή αναγκαία χάρις σ' αυτήντην 'ίδια την ουσία του θεοϋ (αξίωμα 4, μέρος 1) · και τοϋτο σύμ-φωνα με μια αιώνια αναγκαιότητα (θεώρ. 16, μέρος 2)· ή έννοιααυτή πρέπει να ύπάρχη αναγκαία στο θεά (θεώρ. 3, μέρος 2).

Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 23.Ή ανθρώπινη ψυχή δεν μπορεΐ να καταστραφή από-

λυτα μαζΰ με το σώμα, αλλά απομένει από αυτήν κάτιτο αιώνιο.


Μια έννοια ή μια ιδέα, υπάρχει αναγκαία στο θεό, και αυτήεκφράζει την ουσία του ανθρώπου σώματος (προηγ. θεώρ.) και ήέννοια αυτή είναι, κατά συνέπεια, κάτι πού ανήκει αναγκαία στηνουσία της ανθρώπινης ψυχής (θεώρ. 13, μέρος 2). Άλλα δεν άπο-δίδομε στην ανθρώπινη ψυχή καμμιά διάρκεια πού να μπορη νακαθορισθή άπα το χρόνο, παρά έφ' δσον αυτή εκφράζει την έμ-πρακτη ύπαρξη του σώματος, πού εξηγείται με τη διάρκεια καΐ


μπορεί να καθορισθή άπ' το χρόνο· με αλλά λόγια (πόρ. του θεωρ.8, μέρος 2) αποδίδαμε τη διάρκεια στην ψυχή μόνο αί αναφοράμε τη διάρκεια του σώματος. Επειδή ωστόσο κάθε τι πού νοείταιμε μια αιώνια αναγκαιότητα χάρη στην 'ίδια την ουσία του θεοΰι^προηγ. θεώρ.) είναι ωστόσο κάτι, γι' αυτό θα είναι αναγκαία κάτιτο αιώνιο, πού ανήκει στην ουσία της ψυχής. Ο.Ε.Δ.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ ΗΚαθώς το είπαμε, αυτή ή ιδέα πού εκφράζει την ουσία του σώ-

ματος από άποψη αιωνιότητας, είναι ένα είδος τρόπου της σκέψηςπού ανήκει στην ουσία της ψυχής και εϊναι αιώνιος.' Μας είναι α-δύνατο ωστόσο να θυμηθούμε πώς υπήρξαμε πριν από το σώμα, α-φού στο σώμα δεν υπάρχει κανένα υπόλειμμα αυτής της ύπαρξηςκαΐ ή αιωνιότητα δεν μπορεί να όρισθή από τον χρόνο, ούτε καινάχη καμμιά σχέση με το χρόνο. Αισθανόμαστε παρ' δλα αυτά καιγνωρίζομε από την πείρα πώς είμαστε αιώνιοι. Γιατί ή ψυχή δεναισθάνεται λιγώτερο αυτά τα πράγματα με μια πράξη της νόησηςαπό τα πράγματα εκείνα πού τα έχει στη μνήμη της. Τα μάτια τηςψυχής με τα όποια 6λέπει και παρατηρεί τα πράγματα είναι καθε-αυτή απόδειξη. Λοιπόν αν καΐ δεν θυμώμαστε πώς υπήρξαμε πρινάπ' το σώμα μας, ωστόσο αισθανόμαστε πώς ή ψυχή μας, καθόσοπερικλείνει την ουσία του πράγματος με ένα είδος αιωνιότητας,είναι αιώνια και αυτή ή ύπαρξη της ψυχής δεν μπορεί να όρισθήμε τον χρόνο ή να έξηγηθή με τη διάρκεια. Ή ψυχή δεν μπορείνα θεωρηθή πώς διαρκεί και ή ύπαρξη της δεν μπορεί θα όρισθήαπό έναν καθωρισμένο χρόνο, παρά μόνο έφ' δσο περικλείνει τηνέμπρακτη ύπαρξη του σώματος καΐ μ' αυτήν την αναλογία μόνο,έχει τη δύναμη να προσδιορίζη πρόσκαιρα την ύπαρξη των πρα-γμάτων και να τα νοή από την άποψη της διάρκειας.

ΘΕΩΡΗΜΑ 24."Οσο περισσότερο γνωρίζομε τα κατ' Ιδίαν πράγμα-

τα τόσο περισσότερο γνωρίζομε το θεό.Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ Η

Αυτό είναι προφανές σύμφωνα με το πόρισμα του θεωρ. 25,μέρος 1.

ΘΕΩΡΗΜΑ 25.Ή υπέρτατη προσπάθεια της ψυχής και ή ίκκέρτατη

. αρετή της είναι να γνωρίζη τα πράγματα με το τρίτοείδος της γνώσης.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ ΗΤο τρίτο είδος της γνώσης προχωρεί από την αυτοτελή Ιδέα

276 ΗΘΙΚΗ

ώρισμένων κατηγορημάτων του θεοΰ στην αυτοτελή γνώση της.ουσίας των πραγμάτων (6λ. τον ορισμό αύτοϋ του εϊδους της γνώ-σης στο Σχόλιο 2 του θεωρ. 40, μέρ. 2)· και όσο περισσότερο γνω-ρίζομε τα πράγματα μ' αυτόν τον τρόπο, τόσο περισσότερο (προ-ηγούμενο θεώρημα) γνωρίζομε το θεό· κατά συνέπεια (θεώρημα28, μέρ. 4) ή υπέρτατη αρετή της Ψυχής, δηλαδή (όρ. 8, μέρ. 4)ή δύναμη ή" ή φύση της ψυχής, ή, πράγμα πού είναι το ίδιο, (θεώρ.7, μέρος 3) ή υπέρτατη της προσπάθεια είναι να γνωρίζη το πρά-γματα με το τρίτο είδος της γνώσης. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 26."Οσο ίκανώτερη είναι ή ψυχή για να γνωρίζη τα

πράγματα με το τρίτο είδος της γνώσης, τόσο περισσό-τερο επιθυμεί να γνωρίζη τα πράγματα μ' αυτό το είδοςτης γνώσης.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ ΗΑυτό είναι προφανές. "Οσο πραγματπ<α νοούμε την ψυχή ως

ικανή να γνωρίζη τα πράγματα μ' αυτό το είδος της γνώσης, τόσοτη νοούμε ως προσδιοριζόμενη για την κατανόηση τους από αυτότο είδος της γνώσης και κατά συνέπεια (όρ. 1 των παθών) δσο ί-κανώτερη είναι ή Ψυχή τόσο περισσότερο τα επιθυμεί.

Ο.Ε.Δ.ΘΕΩΡΗΜΑ 27.

Από αυτό το τρίτο εΐδος της γνώσης γεννιέται ή πιοανώτερη, πού μπορεί να γίνη, γαλήνη της ψυχής.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ ΗΉ υπέρτατη αρετή της ψυχής είναι να γνωρίζη το θεό (θεώρ.

28, μέρ. 4), δηλαδή να γνωρίζη τα πράγματα με το τρίτο είδοςτης γνώσης (θεώρ. 25)· και ή αρετή αυτή είναι τόσο μεγαλύτερηδσο ή ψυχή γνωρίζει περισσότερο τα πράγματα μ' αυτό το είδοςτης γνώσης (θεώρ. 24), οποίος λοιπόν γνωρίζει τα πράγματα μ'αυτό το είδος της γνώσης, περνάει στην υψηλότερη ανθρώπινη τε-λειότητα και κατά συνέπεια κατέχεται από την ανώτερη Χαρά(όρ. 2 των παθών), και τοΰτο (θεώρ. 43, μέρ. 2) με την συνοδείατης ίδιας της ιδέας και της αρετής της· καϊ κατά συνέπεια (όρ. 25των παθών) μ' αυτό το είδος της γνώσης γεννιέται ή πιο ανώτερηγαλήνη της ψυχής πού μπορεί να γίνη. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 28.Ή προσπάθεια ή ή επιθυμία να γνωρίσωμε τα πρά-

γματα με το τρίτο εΐδος της γνώσης δεν μπορεί να γεν-νηθρ άπ' το πρώτο εΐδος της γνώσης, άλλα άπ' το δεύτερο.

:ΠΕΡΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ 277

• Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ Η

Το θεώρημα αυτό είναι άφ' έαυτοΰ φανερό. Κάθε τι πού πρα-γματικά γνωρίζομε καθαρά καϊ συγκεκριμένα, το γνωρίζομε ή κα-θεαυτό ή από κάτι δλλο πού αύτονοεΐται· με αλλά λόγια, οί ιδέεςιτού βρίσκονται μέσα μας καθαρές καϊ συγκεκριμένες, εκείνες πού•αναφέρονται στο τρίτο είδος της γνώσης (Σχόλιο 2 του θεωρ. 40,μέρ. 2), δεν μπορούν να προέρχωνται από ιδέες κολοβωμένες καϊ•συγκεχυμένες πού αναφέρονται στο πρώτο είδος της γνώσης, αλ-λά προέρχονται από αυτοτελείς ιδέες- δηλαδή (το ϊδιο'Σχόλιο)ώπό το δεύτερο καϊ το τρίτο είδος της γνώσης, καϊ κατά συνέπεια(όρ. 1 των Συναισθ.), ή επιθυμία να γνωρίσωμε τα πράγματα μετο τρίτο είδος της γνώσης δεν μπορεί να γεννηθή άπ' το πρώτο,ύλλά από το δεύτερο.

ΘΕΩΡΗΜΑ 29.

Κάθε τΐ πού ή ψυχή μας το γνωρίζει πώς ξχει ε"να εΐ-δος αΐωνιότητος, το γνωρίζει δχι γιατί αντιλαμβάνεταιτην παρούσα έμπρακτη Οπαρξη του Σώματος, άλλα για-τί αντιλαμβάνεται την ουσία του Σώματος με Μνα εΐδοςΑΙωνιότητας.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ ΗΈφ' δσον ή ψυχή μόνο αντιλαμβάνεται την έμπρακτη ύπαρξη

του Σώματός της αντιλαμβάνεται καϊ τη διάρκεια πού μπορεί ναττροσδιορισθή από το χρόνο καϊ 2χει τη δύναμη να άντιληφθή ταπράγματα από την άποψη του χρόνου (θεώρ. 21, μέρος 5 καϊ θεώρ.26, μέρ. 2). Ή αίωνιότητα λοιπόν δεν μπορεί να έξηγηθή με τη•διάρκεια (όρ. 8, μέρ. 1 καϊ ή εξήγηση του). Κατά συνέπεια ή ψυ-χή δεν έχει, έφ' δσον αντιλαμβάνεται την παρούσα ύπαρξη του σώ-ματος της, τη δύναμη να αντιλαμβάνεται τα πράγματα από την ά-ποψη της αιωνιότητας· αλλά, άφοΰ είναι γνώρισμα της φύσης τουΛόγου να αντιλαμβάνεται τα πράγματα από την άποψη της αιωνιό-τητας (πόρ. 2 του θεωρ. 44, μέρ. 2) καϊ είναι γνώρισμα της ψυχήςνα αντιλαμβάνεται την ουσία του Σώματος από την άποψη της αΐ-•ωνιότητας (θεώρ. 23), καϊ εκτός άπ' αυτούς τους δυο (τρόπουςΑντίληψης των σωμάτων), δεν υπάρχει τίποτα πού να άνήκη στηνουσία της ψυχής (θεώρ. 13, μέρ. 2) έπεται πώς αυτή ή δύναμητης αντίληψης των πραγμάτων από την άποψη της αιωνιότητας•δεν ανήκει στην ψυχή, παρά μόνον έφ' δσον αυτή αντιλαμβάνε-ται την οό^ία του σώματος από την ό:ποφη της αιωνιότητας.

Ο.Ε.Δ.

278 ΗΘΙΚΗ

Τα πράγματα τα αντιλαμβανόμαστε ως έμπρακτα κατά δύο τρό-πους· η έφ' όσον αντιλαμβανόμαστε την ύπαρξη τους σε αναφοράμε καθωρισμένο χρόνο και τόπο, η έφ' δσον τα αντιλαμβανόμα-στε ως περιεχόμενα στο θεό και ως άκολουθοΰντα την αναγκαιό-τητα της θείας φύσης. Εκείνα πού νοούνται ως αληθινά η πρα-γματικά κατ' αυτόν τον δεύτερο τρόπο τα αντιλαμβανόμαστε από·την άποψη της αιωνιότητας και οι ιδέες τους περικλείνουν την αί-ώνια και άπειρη ουσία του θεοΰ, καθώς το δείξαμε στο θεώρημα95, μέρος 2 και στο σχόλιο του.

ΘΕΩΡΗΜΑ 30.

Ή ψυχή μας δσο γνωρίζει τον εαυτό της καΐ γνωρί-ζει το σώμα από την άποψη της αιωνιότητας, αναγκαίαέχει τη γνώση του θεού καΐ γνωρίζει δτ* υπάρχει εν θεώκαι νοείται δια του θεοΰ.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ ΗΉ αιωνιότητα είναι αυτή ή ουσία του θεοΰ έφ' δσον περικλεί-

νει την αναγκαία ύπαρξη (όρ. 8, μέρος 1). Να κατανοούμε ταπράγματα ύπό δνα είδος αιωνιότητας, σημαίνει πώς τα νοοϋμε έφ'δσον νοούνται, ως πραγματικά χάρις στην ουσία του θεοϋ, δηλαδήεφ* δσον χάρις στην ουσία του θεοΰ περικλείνουν την ύπαρξητους· καΐ έτσι ή ψυχή μας, έφ' δσον νοείται ή ϊδια και νοεί τα πρά-γματα από την άποψη της αιωνιότητας, αναγκαία έχει τη γνώσητου θεοΰ και ξαίρει, κλπ. Ο.Ε.Δ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 31.

Το τρίτο είδος της γνώσης εξαρτάται από την ψυχή,ως μορφικής του ουσίας καΐ έφ' δσον ή ψυχή είναι καθευ-αυτή αιώνια.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ ΗΉ ψυχή δεν αντιλαμβάνεται τίποτα από την άποψη της αιω-

νιότητας, &ν δεν αντιλαμβάνεται από την άποψη της αιωνιότηταςτην ουσία του σώματος (θεώρ. 22), δηλαδή (θεώρ. 21 καΐ 23) μό-νον καθόσο είναι αιώνια· και κατά συνέπεια (πρ. θεώρ.) καθόσοείναι αίώνια, έχει τη γνώση του θεοϋ· καϊ αύΐή ή γνώση είναι α-ναγκαία αυτοτελής (θεώρ. 46, μέρ. 2)· κατά συνέπεια, ή ψυχή,καθόσο είναι αίώνια, είναι ικανή να γνωρίση κάθε τι πού απορ-ρέει άπ' αυτή την υποτιθέμενη δεδομένη γνώση του θεοΰ (θεώρ.40, μέρ. 2) δηλαδή να γνωρίση τα πράγματα με αυτό το τρίτο εί-δος της γνώσης (βλ. τον ορισμό της στο σχόλιο 2 του θεώρ. 40,

ΠΕΡΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ279

μέρ. 2), δπου,,ή ψυχή είναι, ή αιώνια η αυτοτελής αιτία τους, δη-λαδή ή μορφική τους αιτία. Ο.Ε.Δ.

2 Χ Ο Λ Ι Ο"Οσο ψηλότερα ανεβαίνει κανείς σ' αυτό το είδος της γνώσης,

τόσο καλύτερα έχει συνείδηση για τον εαυτό του καϊ για το θεό,δηλαδή τόσο περισσότερο είναι τέλειος και κατέχει την μακαριό-τητα, πράγμα πού θα το δοΰμε ακόμα καθαρώτερα με τα επόμεναθεωρήματα θα πρέπει δμως να σημειώσωμε εδώ πώς, αν καϊ απόιώρα εϊμαοτε βέβαιοι πώς ή ψυχή είναι αιώνια έφ' δσον αντιλαμ-βάνεται τα πράγματα από την άποψη της αιωνιότητας, για να έξη-γήσωμε εύκολώτερα καϊ για να κατανοηθούν καλύτερα τα δσα θέ-λομε να άποδείξωμε, θα την θεωρούμε πάντοτε, καθώς τα κάμαμεως τα τώρα πώς τώρα αρχίζει να ύπάρχη καϊ να κατανοή τα πρά-γματα από την άποψη της αιωνιότητας, πράγμα πού μπορούμε νατο κάμωμε δίχως κανένα κίνδυνο μην πλανηθούμε, φτάνει να ά-ποφεύγωμε κάθε συμπέρασμα πού δεν βασίζεται σε λήμματα οαφή.

ΘΕΩΡΗΜΑ 32.

Για κάθε τι πού το νοούμε με το τρίτο είδος της γνώ-σης χαιρόμαστε καϊ ή αγαλλίαση αύτη θα παρακολου-

θείται από την Ιδέα του θεού ως αιτίας.Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ Η

Άπ' αυτό το είδος της γνώσης γεννιέται ή μεγαλύτερη πούμπορεί να γίνη γαλήνη της ψυχής, δηλαδή ή πιο ανώτερη χαρά(όρ. 25 των παθών) καϊ τοϋτο παρακολουθείται με την ιδέα τουέαυτοΰ μας ως αίτίας (θεώρ. 27)καϊ κατά συνέπεια καϊ από τηνΙδέα του θεοϋ (θεώρ. 30). Ο.Ε.Δ.

Π Ο Ρ Ι 2 Μ ΑΑϊτό το τρίτο είδος της γνώσης γεννιέται ή διανοητική αγά-

πη του θεοϋ (Ββϊ &ΠΙΟΓ ίπίεΐΐεοΐαοϋβ). Γιατί άπ' αυτό το τρίτο εί-δος της γνώσης (πρ. θεώρ.) γεννιέται ή χαρά πού παρακολουθεί-ται από την ίδέα του θεοΰ ως αιτίας, δηλαδή (όρ. των παθών) ήαγάπη του θεοΰ δχι καθόσο τη φανταζόμαστε ως παροΰσα (θεώρ.29), αλλά καθόσο νοοϋμε το θεό ως αιώνιο· και αυτό ακριβώς ονο-

μάζω διανοητική αγάπη του θεοΰ.ΘΕΩΡΗΜΑ 33.

Ή διανοητική αγάπη του θεοΰ, πού γεννιέται από το

τρίτο είδος της γνώσης είναι αιώνια.Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ Η

Αυτό το τρίτο είδος της γνώσης(θεώρ. 31 και αξίωμα 3 μέρ. 1)

280 ΗΘΙΚΗ

είναι (αιώνιο· κατά συνέπεια (το ίδιο αξίωμα μέρ. 1), ή αγάπη πούγεννιέται από τοϋτο είναι κι' αυτή αιώνια. Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι ΟΜολονότι αυτή ή αγάπη του θεοΰ είναι άναρχη (προηγ. θεώρ.)

έχει ωστόσο όλες τίς τελειότητες του θεοΰ, σαν να είχε κάποτεμια αρχή καθώς το υποθέσαμε στο πόρισμα του προηγουμένου θε-ωρήματος. Καΐ δεν υπάρχει καμμιά διαφορά σε τοϋτο εκτός από τοδτι ή ψυχή κατέχει αιώνια τϊς τελειότητες αυτές πού υποθέταμεπώς τίς είχε αποκτήσει καΐ τοϋτο συμπαρομαρτώντας καί της ιδέαςτου θεοΰ ως αιώνιας αιτίας. Γι' αυτό δν ή χαρά συνίσταται στημετάβαση σε μια μεγαλύτερη τελειότητα, ή Μακαριότητα βέβαιαπρέπει να συνίσταται στο δ,τι ή ψυχή είναι προικισμένη μ' αυτήντην τελειότητα.

ΘΕΩΡΗΜΑ 34.

Ή ψυχή μόνον καθόσο διαρκεί το σώμα υπόκειταιστα συναισθήματα που αναφέρονται σε πάθη.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ ΗΉ φαντασία είναι μια ίδέα με την οποία ή ψυχή θεωρεί κάτι

ως παρόν (βλ. τον ορισμό της στο σχόλιο του θεωρ. 17, μέρ. 2),καί δείχνει ωστόσο περισσότερο την παρούσα κατάσταση του αν-θρώπινου σώματος παρά τη φύση του εσωτερικού πράγματος (πόρ.του θεωρ. 16, μέρος 2). Το συναίσθημα λοιπόν είναι μια φαντα-σία (γεν. όρ. των Παθών) καθόσο δείχνει την παρούσα κατάστασητου σώματος· κι' έτσι (θεώρ. 21) ή ψυχή καθόσο διαρκεί το σώμαυπόκειται στα συναισθήματα πού αναφέρονται σε πάθη.

Π Ο Ρ Ι Σ Μ Α'Από τοϋτο συνάγεται πώς καμμιά αγάπη, εκτός από την δια-

νοητική αγάπη δεν είναι αιώνια.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο"Αν άποβλέφωμε μόνο στην κοινή γνώμη των ανθρώπων θα

δούμε πώς έχουν συνείδηση, αληθινά, για την αιωνιότητα της ψυ-χής τους, αλλά την συγχέουν με τη διάρκεια καί την αποδίδουνστη φαντασία ή* στη μνήμη πού φαντάζονται πώς εξακολουθεί ναπαραμένη μετά το θάνατο.

ΘΕΩΡΗΜΑ 35.Ό θεός οώταγαπαται με άπειρη διανοητική αγάπη.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ ΗΌ θεός είναι απόλυτα άπειρος (όρ. 6, μέρος 1) δηλαδή (όρ.

6, μέρος 2) ή φύση του θεοΰ απολαμβάνει μια άπειρη τελειότη-


τα, καί τοϋτο (θεώρ. 3, μέρος 2) συμπαρομαρτώντας καί της ιδέαςτου, δηλαδή (θεώρ. 11 καί όρ. 1, μέρος 1) της ίδέας της ίδιας τουτης αιτίας, καί αυτό ακριβώς είναι εκείνο πού ονόμασα διανοητι-κή αγάπη στο πόρισμα του θεωρήματος 32.

ΘΕΩΡΗΜΑ 36.

Ή διανοητική αγάπη της ψυχής για το θεό είναι ήαγάπη με την οποία ό θεός αγαπάει τον ίδιο τον εαυτότου, δχι καθόσο είναι αιώνιος, αλλά καθόσο μπορεί ναέξηγηθή με την ουσία της ανθρώπινης ψυχής, θεωρού-μενης από την άποψη της αιωνιότητας" δηλαδή ή διανοη-τική αγάπη της ψυχής για το θεό είναι τμήμα της άπει-ρης αγάπης με την οποία ό ίδιος ό θεός αύταγαπαται.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ ΗΑυτή ή Αγάπη της Ψυχής θα πρέπει να αναφέρεται στϊς πρά-

ξεις της Ψυχής (πόρ. του θεωρ. 32 καί θεώρ. 3, μέρ. 3)· υπάρχειλοιπόν μια ενέργεια με την οποία ή Ψυχή αύτοθεωρεϊται συμπα-ρομαρτούσης καί της ιδέας του θεοΰ ως αιτίας (θεώρ. 32 καί ϊιόρι-σμά του), δηλαδή (πόρ. του θεωρ. 25, μέρ. 1 καί πόρ. του θεωρ. 11,μέρ. 2) μια ενέργεια με την οποία ό θεός, καθόσο μπορεί να έξη-γηθή με την ανθρώπινη ψυχή αύτοθεωρεϊται συμπαρομαρτούσηςκαι της ίδέας του έαυτοΰ του, κι' έτσι (προηγ. θεώρ.) αυτή ή Α-γάπη της Ψυχής είναι τμήμα της άπειρης Αγάπης με την οποίααύταγαπαται ό θεός. Ο.Ε.Δ.

Π Ο Ρ Ι Σ Μ ΑΣυνάγεται άπ' αυτό πώς ό θεός, καθόσο αύταγαπαται, αγα-

πάει τους ανθρώπους, καί κατά συνέπεια ή Αγάπη του θεοΰ γιατους ανθρώπους καί ή διανοητική Αγάπη της Ψυχής για το θεόείναι 2να καί το αυτό.

Σ Χ Ο Λ Ι ΟΓνωρίζομε καθαρά με τοϋτο σε τΐ συνίσταται ή σωτηρία μας,

δηλαδή ή μακαριότητα μας: δηλαδή στη σταθερή και αιώνια Αγά-πη για το θεό, ή στην Αγάπη του θεοΰ για τους ανθρώπους. Αυ-τή ή Αγάπη, ή αυτή ή μακαριότητα, ονομάζεται στα ιερά βιβλίαΔόξα, καί δχι βέβαια αναιτιολόγητα. Γιατί εϊτε στο θεό, είτε στηνψυχή αναφέρεται μπορεί δικαιολογημένα να όνομασθη γαλήνη τηςψυχής, και αύτη ή γαλήνη δεν διακρίνεται από τη Δόξα (όρ. 25καί 30 των παθών). Καθόσο πραγματικά αναφέρεται στο θεό, είναι(θεώρ. 35) μια χαρά, αν επιτρέπεται να μεταχειριζώμαστε ακόμααυτή τη λέξη δπου συμπαρομαρτεί ή ίδέα του έαυτοΰ του, καί

282 ΗβΙΚΗ

για τοΰτο καθόσο αναφέρεται στην ψυχή συνίσταται μόνο στη γνώ-

ση, πού αρχή της καΐ θεμέλιο είναι ό θεός (θεώρ. 15, μέρ. 2 καιΣχόλιο του θεωρ. 47, μέρ. 2)· αντιλαμβανόμαστε καθαρά πώς καϊυπό ποιες προϋποθέσεις ή Ψυχή μας απορρέει άπό τη θεία φύση

καϊ στην ουσία της καϊ στην ύπαρξη της και εξαρτάται διαρκώς

άπό το θεό.Νόμισα πώς άξιζε τον κόπο να το αναφέρω αυτό γιά<νά δείξω

μ' αυτό το παράδειγμα πόσο αξίζει ή γνώση των κατ' ίδίαν πραγ-μάτων, πού την ονόμασα διαισθητική ή γνώση του τρίτου βαθμού.(Σχόλιο του θεωρ. 40, μέρος 2), καϊ πόσο είναι προτιμώτερη άπότην καθολική γνώση ( ' ) και πού την ώνόμασα δεύτερο είδος τηςγνώσης. Μολονότι έδειξα γενικά στο πρώτο Μέρος πώς δλα ταπράγματα (και κατά συνέπεια και ή ανθρώπινη ψυχή) εξαρτών-ται άπό το θεό τόσο για ^ήν ουσία τους δσο καϊ για την ύπαρξητους, ωστόσο μ' αυτήν την απόδειξη, μ' δλο πού είναι εύλογη καιαπαλλαγμένη άπό κάθε είδος αμφιβολίας, δεν επηρεάζεται με τον

ίδιο τρόπο, όπως δταν θα βγάζαμε το συμπέρασμα αυτό άπό τηνίδια την ουσία οποιουδήποτε κατ' ίδίαν πράγματος, πού λέμε πώς

εξαρτάται άπό το θεό.

ΘΕΩΡΗΜΑ 37.

Δεν υπάρχει τίποτε στη Φύση πού να είναι αντίθετο

σ' αυτήν την διανοητική Αγάπη, δηλαδή πού να μπορή

να την αναίρεση.


Λυτή ή διανοητική Αγάπη απορρέει αναγκαία άπό τη φύσητης ψυχής καθόσο θεωρείται, χάρις στη φύση του θεοϋ, ως αιώ-νια αλήθεια (θεώρ. 33 καϊ 29). "Αν λοιπόν ήταν δυνατό να ύπάρ-χη κάτι αντίθετο σ' αυτήν την Αγάπη, αυτό θα ήταν αντίθετο στηναλήθεια και κατά συνέπεια κάθε τι πού θα μπορούσε να αναίρεσηαυτήν την Αγάπη θα είχε ως αποτέλεσμα δ,τι εϊναι αληθινό να

βρεθή ψεύτικο- αλλά τοΰτο (καθώς είναι φανερό) είναι παράλο-γο. Κατά συνέπεια δεν υπάρχει τίποτα στη φύση, κλπ.

Ο.Ε.Α.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Το Αξίωμα του τέταρτου μέρους άφορα τα κατ' ιδίαν πράγμα-

(1) 2ημ. Μετφρ. Αη/.αδή άπύ την γνώση που άποορίρι ώτύ τις κοινί-ς.τις γενικές Γννοΐί-ς.


τα καθόσο τα θεωρούμε σε σχέση μ' έ"ναν ώρισμένο χρόνο και το-·πο· νομίζω πώς κανένας δεν θα £χη αμφιβολίες για τοΰτο.

ΘΕΩΡΗΜΑ 38.

"Οσο περισσότερα πράγματα γνωρίζει ή ψυχή μετο δεύτερο και το τρίτο είδος της γνώσης, τόσο λιγώ-

τερο πάσχει άπό τα κακά πάθη καϊ τόσο λιγώτερο φο-βάται το θάνατο.

Λ II Ο Λ Κ Ι Ξ II

Ή ουσία της ψυχής συνίσταται στη γνώση (θεώρ. 11. μέρ. 2 ) ·καθόσο λοιπόν ή ψυχή γνωρίζει περισσότερα πράγματα μϊ· το δεύ-τερο και τύ τρίτο είδος της γνώσης, τόσο μεγαλύτερο μέρος τηι;παραμένει (θεώρ. 29 καϊ 23) καϊ κατά συνέπεια (πρ. Οπυρ.) με-γαλύτερο μέρος της δεν υπόκειται στα πάθη πού εϊναι άνιίθεκιστη φύση μας (θεώρ. 30, μέρ. 1), δηλαδή στα κακά. "Οσο λοιπόνπερισσότερα πράγματα γνωρίζει ή ψυχή μας με τύ δεύτερο καϊ ιότρίτο είδος της γνώσης, τόσο μεγαλύτερο είναι τύ μέρος άιιύ αυ-τή πού παραμένει άθικτο καϊ κατά συνέπεια πάσχει λιγώιερο άιιύτά'πάθη. Ο.Ε.Δ.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

Κατανοοΰμε με τοΰτο, το σημείο πού έθιξα στο σχόλιο του θεωρ.39, μέρος 4 καϊ υποσχέθηκα να το εξηγήσω ο' αυτό το πέμπτο μέ-ρος· με τοΰτο εννοώ πώς ό θάνατος εϊναι τόοο λιγώτερο βλαβε-ρός δαο περισσότερη καθαρή καϊ συγκεκριμένη γνώση υπάρχειστην ψυχή καϊ κατά συνέπεια περισσότερη αγάπη του θεοΰ. Επίπλέον, άφοΰ (θεώρ. 27) άπό το τρίτο είδος της γνώσης προέρχε-ται ή ανώτερη γαλήνη της ψυχής πού μπορεί να γίνη, ή ανθρώ-

πινη ψυχή, συνάγεται άπό τοΰτο, μπορεί να είναι τέτοιας φύσης,ώστε το μέρος της εκείνο πού καταστρέφεται, καθώς το δείξαμε

(θεώρ. 21) μαζύ με το Σώμα, να είναι ασήμαντο σχετικά με εκεί-νο πού απομένει. Άλλα θα ξαναμιλήσωμε σε λίγο εκτενέστερα γι

αυτό.

ΘΕΩΡΗΜΑ 39.

"Οποιος £χει Σώμα πού είναι ικανό για πολλά, αυ-τός έχει καΐ ψυχή πού το μεγαλύτερο μέρος της είναιαιώνιο.

Ε Ξ Η Γ Η Σ Η"Οποιος έχει σώμα ικανό να έκτελή πολλά πρόγμαια, ελάχι-

στα εξουσιάζεται άπύ τα πάθη πού είναι κακά (θεώρ. 38, μέρ. 4)

284 ΗΘΙΚΗ

δηλαδή από τα πάθη (θεώρ. 30, μέρ. 4) πού είναι αντίθετα στη φύ-ση μας· καί έτσι (θεώρ. 10) έχει την εξουσία να ταξινομή και νασυναρτά τα συναισθήματα του Σώματος, σύμφωνα με μια τάξη πούνα ίσχύη για την νόηση· καϊ κατά συνέπεια θα κατορθώση ώστεόλες οί διαθέσεις του Σώματος, να άναφέρωνται στην ιδέα τουθεοΰ. Αυτό θα έχη ιός αποτέλεσμα να κυριευθη από αγάπη προςτο θεό, πού θα καταλαμ6άνη ή θα άποτελή το μεγαλύτερο μέροςτης ψυχής. Κατά συνέπεια έχει μια ψυχή (θεώρ. 33) πού το με-γαλύτερο μέρος της είναι αιώνιο. . Ο.Ε.Δ.

2 Χ Ο Λ Ι Ο

Τα ανθρώπινα σώματα επειδή έχουν μεγάλον αριθμό από Ι-κανότητες, μπορούν, γι' αυτό δεν υπάρχει αμφιβολία, να είναι τέ-τοιας φύσης ώστε να άναφέρωνται σε ψυχές πού έχουν μεγάληγνώση καϊ για τον εαυτό τους καϊ για το θεό καϊ πού το μεγαλύ-τερο η κυριώτερο μέρος τους είναι αιώνιο καϊ είναι τέτοιες ώστεΛ»ά μη φο6οΰνται καθόλου το θάνατο. Άλλα για- να το κατανοήσω-"με πιο καθαρά αυτό, πρέπει να έχωμε ύπ' όψη μας πώς ζοΰμε μέ-σα σε διαρκή αλλαγή καϊ πώς μας λένε ευτυχείς ϊ) δυστυχείς, α-νάλογα με το αν πηγαίνωμε στο καλύτερο η στο χειρότερο.

Εκείνος πού από νήπιο τ) παιδί περιέρχεται στην κατάστα-ση του πτώματος, λέγεται δυστυχής καί, αντίθετα, θεωρείται γιαευτυχία να ζήσωμε δλο το διάστημα της ζωής μας με ψυχή υγιή

•σε σώμα υγιές. Κα! πραγματικά εκείνος πού, σαν το νήπιο καϊ τοπαιδί, διαθέτει σώμα πού κατέχει ελάχιστον αριθμόν από Ικανότη-τες καϊ πού εξαρτάται στον υπέρτατο βαθμό από εξωτερικές αιτίες,•αυτός έχει φυχή πού, θεωρούμενη μόνη της, δεν έχει σχεδόν καμ-μιά συνείδηση για τον εαυτό της, ούτε καϊ για το θεό ούτε για ταπράγματα1 καί, αντίθετα, εκείνος πού έχει σώμα με πολυάριθμεςΙκανότητες, έχει ψυχή πού θεωρούμενη καθεαυτή έχει σε μεγάλοβαθμό συνείδηση καί για τον εαυτό της καί για το θεό καί για ταπράγματα. Σ' αυτή τη ζωή κατά συνέπεια τείνομε προπαντός ώ-χττε το σώμα της νηπιακής ηλικίας να μεταβληθή, καθόσο αυτό τοανέχεται καί του ταιριάζει, σε άλλο σώμα πού να έχη πολυάριθμεςικανότητες καί πού να άναφέρωνται σε φυχή πού έχει στον υ-πέρτατο βαθμό συνείδηση για τον εαυτό της, το θεό καί τα πρά-γματα, καί κατά τέτοιον τρόπο πού κάθε τι πού αναφέρεται στημνήμη καί στη φαντασία της να είναι σχεδόν ασήμαντο σχετικά με•τη νόηση, δπως είπα στο σχόλιο του προηγούμενου θεωρήματος.

ΠΕΡΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ 285.

ΘΕΩΡΗΜΑ 40."Οσο τελειότερο είναι ίνα. πράγμα τόσο περισσότε-

ρο ενεργεί καί τόσο λιγώτερο είναι παθητικό" καί αντί-στροφα δσο περισσότερο ενεργεί τόσο τελειότερο είναι.


"Οσο τελειότερο_ε!ναι ένα πράγμα, τόσο περισσότερη πραγ-ματικότητα έχει (όρ. 6, μέρος 2) καί κατά συνέπεια (θεώρ. 3, μέρ.3 με το σχόλιο του) τόσο Περισσότερο ενεργεί καί τόσο λιγώτερο-πάσχει- ή απόδειξη γίνεται με τον ϊδιο τρόπο στην αντίστροφη πε-ρίπτωση καί από αυτό συνάγεται πώς, αντίστροφα, ένα πραγμα-εϊναι τόσο τελειότερο, δσο περισότερο ενεργεί. Ο.Ε.Δ.


Συνάγεται από αυτό πώς το μέρος της ψυχής πού παραμένει,,δσο μικρό η μεγάλο κι' δ.ν είναι, είναι τελειότερο από το άλλο.Γιατί το αιώνιο μέρος της ψυχής (θεώρ. 23 καί 29) είναι ή νόηση,το μόνο μέρος δπου θεωρούμαστε ως ενεργούντες (θεώρ. 3, μέρ.3)· αυτό το μέρος, αντίθετα, πού δείξαμε πώς καταστρέφεται είνανή φαντασία (θεώρ. 21), το μόνο μέρος με το οποίο μπορούμε νά·ποΰμε πώς πάσχομε (θεώρ. 3, μέρος 3· καί γεν. όρ. των παθ.)· κι'έτσι το πρώτο, μικρό ή μεγάλο είναι τελειότερο άπ' το δεύτερο.

Ο.Ε.Δ.

2 Χ Ο Λ Ι Ο .

Να τϊ σκόπευα να αποδείξω αναφορικά με την φυχή καθόσο.την θεωρούμε άσχετα με την ΰπαρξη του σώματος· με τοϋτο καίταυτόχρονα με το θεώρημα 21, μέρος 1, καί με αλλά ακόμα, φαί-νεται πώς ή φυχή μας, καθόσο νοεί είναι αιώνιος τρόπος της σκέ-ψης, πού προσδιορίζεται από έναν 8λλο τρόπο καί ούτω καθεξήςέπ' άπειρον, ώστε δλοι μαζύ να αποτελούν την αιώνια καί απειρτ^νόηση του θεοΰ.

ΘΕΩΡΗΜΑ 41.

Κι' αν ακόμα αγνοούσαμε πώς ή ψυχή μας εΐναι αι-ώνια ή ευσέβεια και ή θρησκεία καί γενικά όλα πού ανα-φέραμε στο τέταρτο μέρος ως σχετιζόμενα με την εύψυ-χία καί την Μεγαθυμία, δεν θα πάψουν να είναι για μας,τα πρώτιστα πράγματα.

286 ΗΘΙΚΗ


Το πρώτο καΐ το μοναδικό θεμέλιο της αρετής η της κατά τονορθό λόγο ζωής είναι (Πόρ. του θεωρ. 42 καϊ θεώρ. 24. 4) ή επι-δίωξη εκείνων πού μας είναι χρήσιμο. Για να καθορίσωμε λοιπόνεκείνα πού μας υπαγορεύει ό Λόγος ως ωφέλιμα, δεν πήραμε κα-θόλου ύπ' δψη μας την αιωνιότητα της ψυχής, πού μας έγινε γνω-στή σ' αυτό το πέμπτο μέρος. Μ' δλο πού δεν γνωρίζαμε -πώς ήψυχή είναι αιώνια, δ,τι δείξαμε πώς σχετίζεται με την εύψυχίακαϊ τη μεγαθυμία δεν έπαψε να είναι για μας το πρώτιστο πράγμα.Κατά συνέπεια, κι' αν ακόμα το αγνοούσαμε θα θεωρούσαμε τΙςυπαγορεύσεις του Λόγου για το πρώτιστο πράγμα. Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Ή κοινή πεποίθηση του κόσμου φαίνεται να εϊναι διαφορετι-κή· οι περισσότεροι πραγματικά φαίνονται να πιστεύουν πώς είναιελεύθεροι καθόσο τους επιτρέπεται να ύπακοΰνε στίς αισθησιακέςορμές τους καϊ καθόσο πιστεύουν πώς παραιτούνται από δικαίω-μα τους, καθόσο αποφασίζουν να ζήσουν σύμφωνα με τΙς εντολέςτου θείου νόμου. Την ευλάβεια λοιπόν καϊ τη θρησκεία, καϊ γενι-κά δλα, πού αναφέρονται στην εύψυχία, τα θεωρούν ως βάρη, απότα όποια μετά θάνατον ελπίζουν να απαλλαγούν, ως δνα είδος αν-ταμοιβής για τη δουλεία τους, δηλαδή για την ευλάβεια τους καϊγια τη θρησκεία τους· και δεν είναι μόνο αυτή ή ελπίδα άλλα ε-πίσης καϊ κυρίως ό φό6ος μην τιμωρηθούν με φρικτά Βασανιστή-ρια, μετά θάνατο, εκείνο πού τους κάνει να ζουν σύμφωνα με τιςεντολές του θείου νόμου, δσο τους το επιτρέπουν ή μικρότητα καϊή εσωτερική τους αδυναμία. Καί, αν οΐ άνθρωποι δεν είχαν αυτήντην Ελπίδα κι' αυτόν τον Φό6ο, αν πίστευαν αντίθετα πώς οί ψυ-χές καταστρέφονται μαζύ με το Σώμα καϊ πώς οί δυστυχισμένοι,εξαντλημένοι άπ' το βάρος της Ευλάβειας, δεν έχουν να ζήσουνπάρα πέρα, ό καθένας θα ξαναγύριζε στο φυσικό του χαρακτήρακαϊ θαθελε δλα να τα κυβερνάη σύμφωνα με τΙς αισθησιακές ορ-μές του καϊ να υπάκουη περισσότερο στην τύχη παρά στον εαυ-τό του. Κα! τοΰτο δεν μου φαίνεται λιγώτερο παράλογο από τηνπράξη εκείνου, πού, επειδή δεν πιστεύει πώς μπορεί να τρέφει τοΣώμα του με καλές τροφές αιώνια, προτιμάει να χορταίνη με θα-νατηφόρα ποτά καϊ τροφές· ί\, γιατί πιστεύει πώς ή Ψυχή δεν είναιαιώνια ή αθάνατη, θα προτίμηση καλύτερα νδναι παράφρων παράνα ζή δίχως Λογική. Άλλα δλα αυτά είναι τόσο παράλογα, πούδεν αξίζει τον κόπο να μιλάμε γι' αυτά.

ΠΕΡΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ287

ΘΕΩΡΗΜΑ 42.

Ή μακαριότητα δεν εΐναι ή αμοιβή της αρετής, αλλάή ίδια ή αρετή καϊ ή αγαλλίαση αυτή δεν κατορθώνεταιμε τον περιορισμό των αισθησιακών ορμών μας, αλλάαντίθετα ή αγαλλίαση είναι εκείνη πού μας κάνει ικανούςνα συγκρατούμε τις αισθησιακές ορμές μας.


Ή Μακαριότητα συνίσταται στην αγάπη για το θεό (θεώρ.36, μαζύ με το Σχόλιό του), καϊ αυτή ή Αγάπη γεννιέται από τοτρίτο είδος της γνώσης (πόρ. του θεωρ. 32). "Ετσι αυτή ή Αγάπηπρέπει να σχετίζεται με την ψυχή, καθόσο μόνο αυτή είναι ενερ-γός, και κατά συνέπεια (όρ. μέρ. 4) εϊναι αυτή ή ϊδια ή Αρετή.Εξ αλλού, δσο περισσότερο άγαλλιδ ή ψυχή άπ' αυτήν την θείαΑγάπη ή Μακαριότητα, τόσο περισσότερο νοεί (θεώρ. 32), δηλα-δή εϊναι μεγαλύτερη ή εξουσία της πάνω στα συναισθήματα (θεώρ.του μέρους τούτου)· κατά συνέπεια λοιπόν ή αγαλλίαση της ψυ-χής από θεία Αγάπη ή Μακαριότητα εϊναι εκείνη πού μας δίνειτην εξουσία να συγκρατούμε τΙς αισθησιακές ορμές μας. Καϊ επει-δή ή δύναμη του ανθρώπου για τον περιορισμό των συναισθημά-των συνίσταται μόνο στη νόηση, κανένας δεν κατορθώνει αυτήντην αγαλλίαση της Μακαριότητας με τον περιορισμό των αισθη-σιακών ορμών του, αλλά αντίθετα ή εξουσία για τον περιορισμόαυτόν γεννιέται από την ϊδια τη Μακαριότητα. Ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Εδώ έτελείωσα δσα ήθελα να καταδείξω αναφορικά με τη δύ-ναμη της ψυχής πάνω στα πάθη της καϊ την ελευθερία της. Φαί-νεται με τοΰτο πόσο αξίζει ό σοφός καϊ πόσο υπερτερεί από τονάμαθη, πού τον καθοδηγεί μόνον ή αισθησιακή ορμή του. Ό αμα-θής εκτός από το δτι κατά πολλούς τρόπους παρασύρεται από τΙςεξωτερικές αιτίες καϊ ποτέ δεν κατέχει την αληθινή εσωτερικήγαλήνη, ζεϊ σχεδόν οέ πλήρη ασυνειδησία καϊ για τον εαυτόν τουκαϊ γϊά το θεό καϊ για τα πράγματα καϊ άπ' τη στιγμή πού παύεινα πάσχη, παύει ταυτόχρονα καϊ να ύπάρχη. Ό σοφός αντίθετα,όπ' αυτήν την άποψη, δεν γνωρίζει καμμιά ψυχική διαταραχή, αλ-λά, από κάποιο είδος αιώνιας ανάγκης, έχοντας συνείδηση του έ-αυτοΰ του, του θεοΰ καϊ των πραγμάτων, δεν παύει ποτέ να ύ-πάρχη καϊ να κατέχη την αληθινή γαλήνη της ψυχής. "Αν ό δρό-

288 ΗΘΙΚΗ-

μος πού έδειξα, καΐ πού οδηγεί εκεί, φαίνεται ως εξαιρετικά δύσ-βατος, δεν είναι δμως δυσεύρεστος. Καΐ βέβαια δεν μπορεί παράνα είναι δύσκολο πράγμα αυτό πού τόσο σπάνια το συναντάμε.Πώς θα ήτανε δυνατό, ίϊν ή σωτηρία ήταν τόσο εύκολη κι' αν μπο-ρούσαμε να την πετύχωμε χωρίς πολύν κόπο, πώς θα ήταν δυνα-τόν να παραμεληται από δλους; Άλλα κάθε τι πού είναι περίλα-μπρο είναι τόσο δύσκολο δσο καΐ σπάνιο.

Τ Ε Λ Ο Σ

spinoza _ Ηθική

Documents