1

PANEVROPSKI APEIRON UNIVEZITET FAKULTET PRAVNIH NAUKA BANJA LUKA

SPECIJALISTIČKI RAD

TEMA: ODMJERAVANJE KAZNE STUDENT: MENTOR: Marić Zrinka prof. dr. Banović Božidar

Banja Luka 2009. g.

2

nnuullllaa ppooeennaa ssiinnee lleeggee ((uullppiiaannuuss -- dd.. 5500,, 1166,, 1133,, 11)) nneemmaa kkaazznnee bbeezz zzaakkoonnaa

ppooeennaa ddeebbeett ccoommmmeennssuurraarrii ddeelliiccttoo ((mmaarrcciiaannuuss -- dd.. 4488,, 1199,, 1111))

kkaazznnaa ttrreebbaa ddaa bbuuddee ooddmmjjeerreennaa pprreemmaa ddeelliikkttuu

iinnddiiccuumm eesstt aaccttuumm ttrriiuumm ppeerrssoonnaarruumm aaccttoorriiss,, rreeii,, iiuuddiicciiss

((bbuullggaarruuss))

pprreessuuddaa jjee ddjjeelloo ttrrii lliiccaa:: ttuužžiiooccaa,,

ttuužžeennoogg ii ssuuddiijjee

3

U V O D

Sve oblike onih društvenih ponašanja koja bi smo mogli podvesti pod pojam kažnjavanja nalazimo, zapravo, i kod životinja( naravno, ne kod svih, niti kod jedne vrste) sve one manire tipične za čovjeka. Međutim nepobitno je da kaznu, ma što pod njom podrazumijevali, nije izumio čovjek ili bar ne samo on, pa se načelno može zaključiti da je u najrazlič itijim oblicima života prisutna kod živih bića, dakle na neki način je važan instrument u službi života. Pri tome, pretežno traži najmanje dva aktera- onog ko kažnjava i onog ko kaznu prima. Poznati su mnogobrojni oblici koji bi se mogli nazvati samokažnjavalačkim, dakle, gdje je dovoljan samo jedan akter za izvršavanje kazne.Bio taj akter jedinka, sama po sebi tj. bez grupnog društvenog predloška došla na ideju samokažnjavanja ili je i takav pojedinačni oblik takođe društveno uslovljen- mogući je aspekt razmatranja kao zanimljiv i veliki sociološki izazov.1

Dakako, da kazna, bilo upućena prema sebi, bilo prema drugome, a posebno

društveno organizovana kazna uvijek sa sobom nosi poruku. Svaka država, kao zakonom uređen sistem vlasti, propisuje određena ponašanja

koja prepoznaje kao nedopuštena. Ovisno o težini povređivanja zaštićenog dobra, država aktivnošću zakonodavca propisuje koja od takvih apstraktnih povreda zaštićenog dobra se smatra krivičnim d jelo m. Da bi određeno ponašanje moglo biti tretirano kao krivično djelo, ono osim što mora kao takvo biti propisano u zakonu, takođe mora imati propisanu i količinu društvenog prijekora tj. kaznu u određenim okvirima.2

Krivični postupak kao opštu svrhu ima za cilj utvrđivanje pravila kojima se

osigurava da niko nedužan na bude osuđen, a da se počiniocu krivičnog djela izrekne kazna ili druga mjera u z uslove koje predviđa zakon.

Već ovaj propis ukazuje na jasno traženje zakonodavca da se u zakonitom

postupku sa istom pažnjom utvrđuju odlučne činjenice, kako one koje se odnose na utvrđenje postojanja obilježja krivičnog djela, tako i one koje se odnose na proces individualizacije kazne. Manjkavosti u utvrđivanju odlučnih činjenica imaju za posljedicu opravdanost žalbenog osnova zbog nepotpuno utvrđenog činjeničnog stanja. Izostanak navođenja razloga u pisanom otpravku presude koji su rukovodili sud prilikom odmjeravanja kazne, tj. izostanak utvrđivanja koje su to olakšavajuće, a koje otežavajuće okolnosti cijenjene po sudu, ima za posljedicu bitnu povredu odredbi krivičnog postupka, na koju je drugostepeni sud dužan paziti i po službenoj dužnosti. ___________________________

1. Cesare Beccarija, O zločinima i kaznama, 1984.g., Izdavačka radna organizacija „ Logos“ Split - prevod sa talijanskog Antun Cvitanić, str. 17

2. Marin Zadrić, predsjednik Općinskog suda u Ljubuškom, 2000. g., Diskusija na savjetovanju udruženja sudija za krivično pravo i kriminologiju, str. 7

4

Postupanje sudova prilikom izbora vrste krivične sankcije i odmjeravanja

kazne, vrlo je složen dio sudskog rada u procesu individualizacije kazne. Odmjeravanja prave krivičnopravne sankcije počinitelju krivičnog djela

predstavlja složeni intelektualni proces suđenja koji ima svoja pravila. Mnoge iskusne sudije su opravdano naglašavale važnost ovog djela

obrazloženja sudske odluke, te ukazuju na činjenicu kako praksa sudova kojima se obrazlaže odluka o krivičnopravnoj sankciji predstavlja najtanji dio sudske odluke.

5

CENTRALNI DIO

IZBOR VRSTE I MJ ERE KAZNE U ISTORIJSKOM RAZVOJ U KRIVIČNOG PRAVA

Kad govorimo o izboru vrste i mjere kazne u istorijskom razvoju krivičnog

prava, moramo se prije svega odlučiti na koji način ćemo pratiti taj razvoj. Istorijski razvoj krivičnog prava obično se dijeli na razdoblja koja se nižu hronološkim redom, no ta se razdoblja od autora do autora razlikuju, ovisno o polaznim osnovama podjele.

Cijeli istorijski razvoj krivičnog prava možemo podijeliti na dva vremenski i

sadržajno različita razdoblja. Prvo, koje je traja lo od najstarijih vremena do sredine XVIII vijeka, dakle relativno dugo, bilo je dosta siromašno krivičnopravnim sadržajem. Naprotiv, drugo razdoblje koje traje od polovine XVIII vijeka do današnjih dana, dakle nešto oko dvije stotine godina, po svom je sadržaju mnogo značajnije za savremeno krivično pravo od prethodnog. U tom razdoblju, koje zapravo obuhvata razvojni put savremenog krivičnog prava u svijetu, dogodilo se sve što se uopšte značajnije dogodilo u istoriji krivičnog prava.

Budući da je u središtu naše pažnje kazna, valja spomenuti i interesantnu

Ferrijevu podjelu povijesti krivičnog prava prema fazama u razvoju kazne. On razlikuje: 1. Predistorijski, primitivni period divljaštva, 2. Religiozni period, 3. Etičko-pravni period, i 4. Socijaln i period. RAZDOBLJE PRVOBITNOG BESKLASNOG DRUŠTVA

Postanak prava uopšte, pa tako i krivičnog prava, vezan je za postanak države kao posebne društvene organizacije. U prvobitnom besklasnom društvu nema države, nema krivičnog prava, nema ni kazne. Ipak, to ne znači da negiramo ili ignorišemo postojanje određenih ponašanja u besklasnom društvu koja su po svojim vanjskim manifestacijama odgovarala kasnijim krivičnim dje lima nakon nastanka države.

Isto tako, na osnovu dostupnih istorijskih izvora i poznavanja načina života

nekih danas postojećih plemena na niskom stepenu razvoja, sa sigurnošću možemo tvrditi da su se prema pojedincima, koji su u besklasnom društvu svojim ekscesima narušavali određena nepisana ali opšte prihvaćena pravila ponašanja, primjenjivale prisilne mjere, kojima je bio cilj uspostava društvenog reda koji je poremećen izvršenim djelo m.

To su rijetke pojedinačne pojave čiji se uzroci uglavnom nalaze pretežno u

individualnim osobinama počinioca, dok su krivična djela masovne društvene pojave, čiji se uzroci prvenstveno nalaze u materija lnim uslovima samog društva. Reakcije prema počiniocima tih djela takođe se razlikuju od kazni u krivičnopravnom smislu, i to ne samo po njihovom klasnom porijeklu, već i po sadržaju. U prvim počecima

6

organizovanja, primitivne ljudske zajednice sačinjavali su krvni srodnici. Reakcija protiv pojedinaca unutar te zajednice ili prema nekom izvan nje, u samom je početku odbrana neposrednom fizičko m silom.Te reakcije nisu unaprijed predviđene, one su gotovo instinktivne i zbog toga variraju od slučaja do slučaja. U kasnijem razvoju ponavljanje tih reakcija formirali su se običaji . Sada se već može govoriti o izvjesnoj psihološkoj i posrednoj sili prijetnom prema onome ko bi počinio nedozvoljeno djelo, jer se po prilic i zna šta ga očekuje.To više nije nagonska odbrana svojstvena svakom živom biću, već reakcija koja je zbog tradicije prisutna u svijesti svih članova i koju svi, ili barem većina prihvataju. To je društvena sankcija u pravom smislu riječi, bez obzira na to odlučuje li o njenoj primjeni neki pojedinac: glava porodice, roda, plemena, plemenski vrač, ili kolegija lni organ: plemensko vijeće, vijeće staraca, vračevi ili cijeli rod , pleme.

Od društvenih sankcija iz ovog razdoblja uglavnom se spominju protjerivanje

ili isključivanje počinioca iz zajednice i krvna osveta prema zajednici kojoj pripada počinioc. Treća društvena sankcija koja se primjenjivala u prvobitnom besklasnom društvu: otkupnina / kompenzacija / javlja se u vrijeme razvijenih ekonomskih odnosa između pojedinih rodova i plemena. Ona potiskuje krvnu osvetu koja je ometala mirne odnose potrebne za međusobnu razmjenu dobara. Otkupnina je takav oblik reakcije prema kojem porodica odnosno pleme kojem pripada počinioc djela daje određenu naknadu porodici ili p lemenu oštećenog. Naknada se davala u određenoj količ ini predmeta koji su služili kao sredstvo razmjene / žito, koža, stoka i sl. /. Visina naknade se određivala prema običajima ili sporazumno, a u velikoj mjeri je zavisila o težini počinjenog djela. U tome nalazimo i prve početke izbora mjere sankcije, dok u postojanju otkupnine nalazimo mogućnost izbora vrste sankcije / osveta ili otkupnina /.

Spomenute tri društvene reakcije protiv ekscesa pojedinaca nisu bile jedine

sankcije . One su prevladavale u primjeni za najteže ekscese, dok o onima za društvo manje opasnim i manje značajnim ekscesima nema podataka. Opravdano se može pretpostaviti da ni prema takvim ekscesima povrijeđeni pojedinci i okolina nisu bili ravnodušni.

Na osnovu izlo ženog može se sa mnogo osnova tvrditi kako su u prvobitnom

besklasnom društvu bile poznate razne reakcije prema nedozvoljenim ponašanjima i kako je postojala vrlo ograničena mogućnost izbora sankcija prema počiniocu određenog nedozvoljenog ponašanja.

RAZDOBLJE ROBOVLASNIČKIH DRŽAVA

Sankcije iz besklasnog društva nisu nestale odjednom tj. postankom države, već su se i dalje još dugo vremena primjenjivale, ali ih je država , istovremeno sa uvođenjem kazni, nastojala ograničiti, modifikovati i iskoristiti. Tako je krvnu osvetu državna vlast u jednom pravcu nastojala ograničiti, individualizirati i počiniti je

7

razmjernom uvođenjem načela taliona / tal= mjerit i /, a u drugom pravcu kompoziciju iskoristiti pretvaranjem u novčanu kaznu.

Istražujući vrste kazni u državama robovlasničkog tipa nailazimo na određene

poteškoće. One proizlaze iz činjenice da su te države postojale u periodu istorije ljudskog društva koji je trajao oko četrdeset vijekova relativno davne prošlosti iz koje nije preostalo dovoljno autentičnih dokumenata. Pored toga, sve robovlasničke države nisu imale identično pravo s obziro m na vrijeme kada su nastale, gdje su nastale i kako je tekao njihov razvoj. Zbog toga, imajući u vidu sve ovo, možemo govoriti samo o nekim osnovnim zajedničkim karakteristikama krivičnog prava robovlasničkih država.Većina autora koji se bave istorijskim razvojem krivičnog prava smatra da ono ima u ovom razdoblju ova zajednička obilježja: 1. primarna zaštita privatnog vlasništva, 2. razlike između slobodnih ljudi i robova, bilo da su počinioci ili žrtve krivičnih djela, 3. surovost i nehumanost kazni, uz obilatu primjenu smrtne kazne. Od autentičnih zakonskih tekstova i izvora koji se odnose na krivično pravo, najbolje informacije mogu nam pružiti Hamurabijev zakon, Zakon XII ploča, tekstovi grčkih filozofa Platona i Aristotela, te rimskih autora Seneke i Cicerona.

U odnosu prema krivičnopravnoj odgovornosti i prema zaštiti ličnosti, u Hamurabijevom zakonu, postoji velika razlika između slobodnih ljudi i robova, pa i između pojedinih kategorija slobodnih ljudi. Kazneni sistem bio je re lativno dobro razvijen, ali je za većinu krivičnih djela bila zapriječena smrtna kazna kao apsolutno određena ili kao zamjena za nenaplativu novčanu kaznu. Osim smrtne i novčane kazne postojale su još i tjelesne kazne osakaćenja, batinanje, gubitak statusa slobodnog čovjeka, protjerivanje iz mjesta i izgon iz očeve kuće.

Zakon XII ploča sadržavao je znatno manje propisa krivičnog prava od Hamurabijevog zakona, no u osnovi između odredbi oba zakona nema bitnih razlika.

Uloga sudova u ovo doba svodila se na to da utvrde izvršenje krivičnog djela i da počiniocu izreknu kaznu koja je za to djelo propisana i apsolutno određena, dok nisu mogli odmjeravati kaznu prema okolnostima djela i počinioca.

Dakle, u krivičnom pravu robovlasničkih država još su se dugo vremena zadrža le sankcije iz besklasnog društva. Istovremeno, ali sporo i postepeno, država je u zakonima, određujući krivična djela i kazne, gotovo bez izuzetka propisivala kazne kao apsolutno zaprijećene. Vrstu i mjeru kazne za pojedina krivična djela određivao je dakle zakonodavac koji je sasvim izuzetno i u neznatnoj mjeri vodio računa o subjektivnim okolnostima.

8

RAZDOBLJE FEUDALNIH DRŽA VA Za ovo kao i prethodno razdoblje ne mogu se, osim sasvim uopšteno, dati jedinstvene karakteristike krivičnog prava koje bi važile za sve države i svako vrijeme od kraja V do XVIII vijeka. Razdoblje feudalnih država obično se dijeli na tri perioda: a) rani feudalizam, b) period procvata feudalizma i c) period prvobitne akumulacije kapitala i raspadanje feudalizma. Ovaj posljednji period se smatra prelaznim periodom. Svaka od ovih etapa u razvoju krivičnog prava ima svoje posebne karakteristike. U prvo vrijeme, unatoč nekim pisanim zakonima, još uvijek su u običajnom pravu prisutne sankcije koje se nisu bitno promijenile iz razdoblja prvobitne zajednice. U drugom periodu prestaje uslijed raspada Franačke države važenje pisanih zakona i ponovno dolazi do šire primjene starog običajnog prava. Istovremeno lokalne vlasti izdaju svoje zakone, statute i sl. Ovo vrijeme karakteriše partikularizam / čuvanje zasebnih mjesnih interesa /. Napokon u trećoj etapi, kad se feudalizam već nalazio u raspadanju i kad su nove ideje već uvelike bile prisutne, dolazi do daljih kodifikacija. U nekima se već osjećaju izvjesna osvježenja u odnosu prema ranijem stanju, no u izboru vrste i mjere kazni značajnijih pro mjena nema, tako da se i ova etapa uklapa u osnovne karakteristike zajedničke za cijelo feudalno razdoblje. Za sve vrijeme, a naročito u kasnijem razdoblju, osjeća se snažan utjecaj crkve, koja je u srednjem vijeku dobila kolosalan uticaj koji ranije nikada nije imala. Crkva je stekla gotovo neograničenu vlast kao inspirator i tvorac svjetovnih zakona i presudnu ulogu u krivičnom pravu. Sve do XVI vijeka krivično pravo, kao uostalom i sve ostale doktrine, nalaze se pod potpunim uticajem crkve. Ono što prevladava u pogledu kažnjavanja, to su stavovi kanonista sv: Augustina i Tome Akvinskog: s jedne je strane cilj kazne odmazda i zastrašivanje, a s druge popravljanje počinioca kroz ispaštanje i ka janje.

RAZDOBLJE BURŽOASKIH DRŽAVA

Stanje krivičnog prava kao dijela pravnog poretka feudalnih država izazvalo je revolt humanista, enciklopedista i drugih. U osnovi to je bio revolt trećeg staleža, nove buržoaske klase protiv cjelokupne zgrade feudalnog društva u raspadanju, koji je neminovno dijalektički uslovio revoluciju i definitivni slom sistema. Istovremeno, na osnovi već razbuktalih ideja, formira ju se u novom društvu ideje i stavovi koji označavaju prijelomnu fazu u cjelokupnom istorijskom razvoju krivičnog prava. To je bio pravi početak razvoja savremenog krivičnog prava koje je još uvijek počivalo na nekim zabludama iz prelaznog perioda, ali u kojem se već snažno osjeća i uticaj novih ideja: garancija prava građanina, njihove jednakosti pred zakonom i prevencije kriminaliteta kao složene društvene pojave čiji su uzroci mnogo brojniji i raznovrsniji od “ zle ćudi delinkventa”.To konačno u zakonodavstvu i sudskoj praksi dovodi do shvaćanja različitosti pojedinih počinioca krivičnih djela i potrebe da se prema svakom ovisno o njegovim svojstvima i počinjenom djelu primjeni odgovarajuća kazna. 3 ___________________________

3. Dr. Željko Horvatić, Izbor kazne u jugoslovenskom krivičnom pravu i sudskoj praksi, 1980.g., „ Informator“ , OOUR NIK Zagreb, str. 15-33

9

Međutim, prvi kriv ični zakon novog razdoblja, francuski revolucionarni “

Code de delits et des peines“ iz 1791.g. još uvijek je pod uticajem Beccarije, ogorčenog protivnika sudske samovolje, pa i ograničene slobode, koji se panično bojao mogućnosti da sud počiniocu krivičnog djela izabere vrstu i mjeru kazne.

Obrazlažući prijedloge ovog zakona poslanik Le Pe lletier de Saint Fargeau

iznio je njegova načela:” Pored humanosti i jednakosti svih pred zakonom, što se tiče kazne,ona mora biti razmjerna počinjenom djelu , vrsta kazne mora odgovarati vrsti krivičnog djela, a kazne moraju biti u zakonu apsolutno određene.” I doista, primjenjujući ovaj zakon u kojem su za sva djela kazne bile apsolutno određene, sudac je mogao samo proglasiti, ali ne i odabrati kaznu. On je, kako je rekao Montesquieu, bio samo “ l oracle de la loi”. Istini za volju mora se reći da je i nova klasa, propagirajući jednakost svih pred zakonom, predvidjela ono što su o izboru vrste i mjere kazne i o njenim ciljevima pisali mislioci toga vremena i bezrezervno prihvatila ideje Beccarije što će se uskoro pokazati kao potpuni promašaj, barem što se tiče apsolutno određenih kazni.4

Unatoč ovom promašaju i još nekim sadržajnim i tehničkim nedostacima i

nepotpunosti, ova prva važnija buržoaska kodifikacija značajan je događaj u razvoju krivičnog prava, prvenstveno zbog uvođenja načela legaliteta, relativne humanosti u odnosu prema ranijem zakonodavstvu i posebnog položaja maloljetnih počinioca krivičnih djela.

Slijedeći zakon koji je interesantan za praćenje razvoja problema koji nas

interesuje je bavarski Kriv ični zakon iz 1813.g. rađen pod uticajem filo zofskih koncepcija Kanta i Hegela. Ovaj zakon stoji čvrsto na načelu legaliteta, ali predviđanjem relativno određenih i paralelnih kazni o mogućuje sudovima izbor vrste i mjere kazne, ako i ne pretežno u zavisnosti od osobe počinioca, ono u najbolju ruku ovisno o okolnostima krivičnog djela i motiva koji su počinioca opredjelili na izvršenje.

Napoleonov Code penal je već u XIX vijeku nekoliko puta mijenjan. Tako su u

pogledu kazne značajni: zakon iz 1814. kojim je ukinuta konfiskacija, zakon iz 1832. kojim je ograničena zapriječenost smrtne kazne i zakon iz 1863 kojim je u znatnoj mjeri ublažena strogost zapriječenih kazni. Od posebnog je značaja za izbor vrste i mjere kazne zakon od 1832.g. kojim su znatno proširena ovlaštenja suda u primjeni kazne.

Početak XX vijeka karakterišu brojni pokušaji da se u krivičnom

zakonodavstvu izvrši reforma ranijeg stanja njegovim usaglašavanjem sa novim idejama, koje u većoj mjeri nego ikada ranije u središte krivičnog prava stavljaju osobu počinioca krivičnog djela, njegova svojstva i različ itosti. ___________________________

4. Cesare Beccarija, O zločinima i kaznama, 1984.g., Izdavačka radna organizacija „ Logos“ Split - prevod sa talijanskog Antun Cvitanić, str. 34-39

10

Delinkvent, kako je rekao Ferri postaje “protagonist krivičnog pravosuđa”. No

kao i obično, od ideje do njene realizacije put je dugotrajan i mukotrpan i on još i danas traje. Zakonodavci, naime, gotovo uvijek sa velikim oprezom prihvataju ideje kojima inače daju puno priznanje, tako da, na žalost, pravosudna stvarnost živi često životom koji za nekoliko decenija, ako ne i više, zaostaje za savremenim krivičnopravnim shvatanjima. 5

IZBOR VRSTE I MJERE KAZNE U SA VREM ENOM KRIVIČNOM PRAVU

Kada bismo pod svaku cijenu željeli biti dosljedni ranijem redoslijedu praćenja izbora i mjere kazne u istorijskom razvoju krivičnog prava, preostalo bi nam da u prethodnom odjeljku ispitamo stanje u buržoaskim državama za vrijeme od II svjetskog rata do danas. Što se tiče zakonodavstva, samo se analizo m ko mpletnog teksta nekog zakona može sa sigurnošću utvrditi kakav je pristup zakonodavca pitanju koje istražujemo. U nemogućnosti da se barem i ograničeno opiše stanje u svim krivičnim zakonodavstvima koja postoje danas u svijetu, za ovaj usporedni pregled izdvajaju se samo neki i to: Zakon Francuske, Norveške, Danske , Italije, Šv icarske, Velike Britanije i dr.

I tako, unatoč brojnim radovima i kongresima, u nastojanju da se pronađe izlaz iz zatvorenog kruga nedovoljne efikasnosti društva u sprečavanju kriminaliteta, prisiljeni smo kretati se u području klasičnih problema krivičnog prava. Zbog toga i uvijek ponovno vraćanje i u savremenoj doktrini na centralna pitanja koja se odnose na izbor vrste i mjere kazne. Nema sumnje da su i pokret društvene odbrane i brojni radovi u posljednjih trideset godina u značajnoj mjeri doprinijeli da se na problem izbora vrste i mjere kazne ne gleda više kao na manje-više tehničko pitanje primjene zakona, već ono postaje bitno, glavno pitanje u kontekstu društvene akcije u sprečavanju kriminaliteta. Duboko uvjereni, danas više nego ikad ranije, svi koji se bave naučnim radom na području krivičnog prava, da se problem kriminaliteta u savremenom društvu ne može riješiti donošenjem novih, modernijih zakona ili savršenim funkcionisanjem pravosudnih organa, već snažnim i dugotrajnim djelovanjem na uzroke kriminalnih ponašanja u društvu, istovremeno upozoravaju da se zakonodavnoj djelatnosti, a naročito u pravosudnoj praksi, čini mnogo manje od onoga što je objektivno u savremenom društvu moguće. To je, moglo bi se reći, dominantna preokupacija savremene doktrine krivičnog prava.6 ___________________________

5. Cesare Beccarija, O zločinima i kaznama, 1984.g., Izdavačka radna organizacija „ Logos“ Split - prevod sa talijanskog Antun Cvitanić, str. 34-39

6. Dr. Željko Horvatić, Izbor kazne u jugoslovenskom krivičnom pravu i sudskoj praksi, 1980.g., „ Informator“ , OOUR NIK Zagreb, str. 43

11

IZBOR KAZNENE SANKCIJ E I ODMJ ERAVANJE KAZNE

Opšta razmatranja

Postupanje sudova priliko m izbora vrste sankcije i odmjeravanja kazne je vrlo

složen dio sudskog rada u procesu individualizacije kazne. Odmjeravanje prave krivičnopravne sankcije počinitelju kriv ičnog djela predstavlja složeni intelektualni proces suđenja koji ima svoja pravila.

Mnoge iskusne sudije opravdano naglašavaju važnost ovog dijela obrazloženja

sudske odluke, te ukazuju na činjenicu kako praksa sudova, kojima se obrazlaže odluka o krivičnopravnoj sankciji predstavlja najtanji dio sudske odluke.

Okolnosti izložene u ovom radu predstavljaju jedan dio naznaka o čemu je sud

dužan voditi računa priliko m izbora odgovarajuće vrste i mjere krivičnopravne sankcije tj. o čemu je dužan voditi računa u procesu individualizacije kazne. Već je istaknuto da je često ovaj dio najlošije obrađen i obrazložen dio presuda. iako u njemu sud treba pokazati svoj odnos prema počinitelju krivičnog djela izričući mu svoj konkretan prijekor za počinjeno krivično djelo , krećući se u granicama apstraktnog prijekora kako je to predvidio zakonodavac.

Brojni su razlozi za takav pristup sudova, no za valjano obavljanje društvene

funkcije suđenja, koja je povjerena sudovima kao jednim od nosioca državne vlasti, sudovi moraju voditi računa da se njihov rad ne iscrpljuje samo u segmentu utvrđivanja odlučnih činjenica radi utvrđivanja je li neka osoba počinila krivično djelo ili nije, već je njihov značaj još veći u dijelu odmjeravanja krivičnopravne sankcije prema osobi za koju su utvrdili da je počinioc krivičnog djela. Niti zakon, a niti sudska praksa ne prave razliku u potrebi utvrđivanja odlučnih činjenica, a zatim i obrazlaganja svojih stavova na osnovu utvrđenih odlučnih činjenica kada se radi o utvrđivanju krivice u odnosu na proces utvrđivanja primjerene krivičnopravne sankcije.

Zakonsko propisivanje kazne

Propisivanje kazne je utvrđivanje granica kažnjavanja za određeno krivično

djelo. U savremenim krivičnim zakonodavstvima kazne se određuju zakonom saglasno načelu Nulla poena sine lege. Zbog toga je danas uobičajeno da se govori o zakonskom određivanju kazni odnosno o određivanju krivičnih sankcija uopše. Inkriminišući krivična djela, zakon određuje vrstu i visinu kazne koja se može primjeniti na počinioce tih djela. Ovo utvrđivanje vrši se na osnovu apstraktne društvene opasnosti propisanih djela.

Imajući u vidu razne oblike svih krivičnih djela, zakon za svako od njih

propisuje kaznu koja odgovara njegovom stepenu društvene opasnosti. Ovako

12

određene kazne, međusobno upoređene, odražavaju različite stepene apstraktne društvene opasnosti pojedinih krivičnih djela.

Postoje različiti sistemi zakonskog propisivanja kazni i oni se mogu svesti na

tri osnovna: sistem apsolutno određenih kazni, sistem arbitražnih kazni i sistem relativno određenih kazni.

a) Sistem apsolutno određenih kazni je takav, po kome zakon tačno određuje

vrstu i visinu kazne koja se u svakom konkretnom slučaju izriče počiniocu određenog krivičnog djela, bez obzira na konkretnu društvenu opasnost djela i počinioca. Ovakav sistem kazni nije pogodan, a nije ni pravičan, jer onemogućava da se kazna u svakom pojedinom slučaju odmjeri s obzirom na sve okolnosti koje karakterišu djelo i počinioca. Aktivnost suda pri odmjeravanju kazne kod ovakvog sistema svodi se na mehaničko primjenjivanje odnosno izricanje unaprijed uopšteno određenih kazni, bez obzira na sve one razlike koje mogu da postoje između pojedinih konkretnih slučajeva.Ublažavanje nedostataka ovog sistema mogućno je samo utoliko što se zakonom mogu predvidjeti različ iti priv ilegovani i kvalifikovani slučajevi određenog krivičnog djela, ali se i u tom slučaju ostaje na terenu uopštenosti i apstrakcije.

b) Suprotan gornjem sistemu je sistem arbitražnih kazni ( ili sistem

neodređenih kazni ). Zakon kod ovog sistema ne daje nikakva pravila za odmjeravanje kazne, niti postavlja kakva ograničenja, već ovlašćuje sud da prema svojoj ocjeni izrekne jednu ili više od zakonom predviđenih kazni ( ili drugih krivičnih sankcija ) u mjeri za koju nađe da je opravdana. Negativna strana ovog sistema je što dovodi do neujednačenosti u praksi u vezi sa izricanjem kazni, što stvara neodređenost i što u daljim konsekvencama dovodi do proizvoljnosti i samovolje.

c) Rješenje problema odmjeravanja kazne kojim se izbjegava kao nepravičnost

apsolutno određenih kazni tako i neodređenost i proizvoljnost arbitražnih kazni, postignuto je u sistemu relativno određenih kazni. Kod ovog sistema zakon određuje samo okvir u kome se sud ima kretati prilikom od mjeravanja kazne, tj. određuje minimu m i maximum kazne koja se za određeno djelo može izreći, ostavljajući mogućnost sudu da u zakonom određenim granicama odmjeri kaznu za svaki pojedini slučaj, uzimajući pri tom sve relevantne okolnosti konkretno izvršenog djela i sve ono što karakteriše djelo i njegovog počinioca. Međutim,i u ovom sistemu kazni nije isključeno da se podzakonom određenim uslovima, odredi druga krivična sankcija a ne ona koja je u zakonu propisana, kao i da se izrekne počiniocu kazne blaža ( ublažavanje kazne ) ili teža (pooštravanje kazne kao višestrukog povrata ) od propisane ili da se počinioc oslobodi od kazne.

Granice koje zakon postavlja u pogledu izricanja kazne mogu biti opšte tj. one koje se odnose na izricanje određene vrste kazne, i posebne koja se odnosi na izricanje kazne za određeno krivično djelo. S obziro m na to razlikuju se opšti i posebni minimum i maximu m kazne. Opšti minimu m i maximu m određene vrste kazne označava najveću i najmanju mjeru te vrste kazne koja se uopšte može izreći.

13

Posebni minimu m i maximu m kazne predstavljaju gornju i donju granicu visine kazne za pojedino krivično djelo.

Pošto je sud priliko m odmjeravanja kazne dužan da kaznu izrekne u granicama

između posebnog minimu ma i posebnog maximu ma kazne predviđene za određeno krivično djelo, to je potrebno da se u svakom slučaju utvrdi šta je posebni minimu m a šta posebni maximu m kazne.

U nekim slučajevima zakon određuje donju i gornju granicu kazne izričito, pa

se te granice kazne imaju smatrati kao posebni zakonski minimu m i maximu m kazne za krivično djelo u pitanju. U drugim slučajevima, međutim, zakon određuje samo posebni maximum ili samo minimum kazne. U tim slučajevima kao posebni maximu m ili samo posebni minimu m smatraju se opšti zakonski maximu m odnosno minimu m predviđene vrste kazne. U slučajevima kada nije određen ni posebni maximu m ni posebni minimu m, već zakon određuje samo vrstu kazne, važe opšti minimu m i maximum te vrste kazne.

Sistem relativno određenih kazni prihvaćen je u najvećem broju savremenih

krivičnih zakonodavstava. On je zastupljen i u našem krivičnom pravu. Za svako krivično djelo propisana je vrsta kazne i njeno minimalno i maximalno trajanje u kome se može izreći. Pri tome su primjenjene različite varijante ovog sistema.7

Svaka država, kao zakonom uređen sistem vlasti, propisuje određena ponašanja

koja prepoznaje kao nedopuštena. Ovisno o težini povređivanja zaštićenog dobra, država aktivnošću zakonodavca propisuje koja od takvih apstraktnih povreda zaštićenog dobra se smatra krivičnim dje lom. Da bi određeno ponašanje moglo biti tretirano kao krivično djelo, ono osim što mora kao takvo biti propisano u zakonu, takođe mora imati propisanu i količinu društvenog prijekora tj. kaznu u određenim okvirima. Krivični postupak kao opštu svrhu ima za cilj utvrđivanje pravila kojima se osigurava da niko nedužan ne bude osuđen, a da se počiniocu krivičnog djela izrekne kazna ili druga mjera uz uslove koje predviđa zakon. Ova odredba ukazuje na jasno traženje zakonodavca da se u zakonskom postupku sa istom pažnjom utvrđuju odlučne činjenice, kako one koje se odnose na utvrđenje postojanja obilježja krivičnog djela, tako i one koje se odnose na proces individualizacije kazne.8

___________________________ 7. Nikola Srzentić, dr. Aleksandar Stajić, dr. Ljubiša Lazarević, „ Krivično pravo“ , 1995.g., „ Savremena

administracija“ d.d. Izdavačko-štamparsko preduzeće Beograd, str. 265, 306, 307 8. Marin Zadrić, predsjednik Općinskog suda u Ljubuškom, 2000. g., Diskusija na savjetovanju udruženja sudija za

krivično pravo i kriminologiju, str. 7

14

ODMJ ERAVANJE KAZNE Odmjeriti kaznu znači utvrditi vrstu i mjeru kazne određenom počiniocu

za izvršeno krivično djelo. U sistemu relativno određenih kazni odmjeravanje se vrši uvijek u granicama i

pod uslovima koje zakon utvrđuje. U savremenim krivičnim zakonodavstvima, osim rijetkih izuzetaka, odmjeravanje kazne je sudska funkcija i zato se najčešće govori o sudskom odmjeravanju kazne.

Ovlaštenja suda u pogledu odmjeravanja kazne nisu bila ista tokom razvoja

krivičnog prava. U ranom periodu, kao i u srednjovjekovnom krivičnom pravu, organ ovlašten za izricanje kazne imao je skoro neograničene mogućnosti u pogledu izbora vrste i mjere kazne. Krivična zakonodavstva nastala početkom XX vijeka sadržavala su, međutim, striktna pravila kojih se sud morao pridržavati pri izricanju kazne u konkretnom slučaju. U daljem razvoju krivičnog prava sudu se daju sve šira ovlaštenja u postupku izbora krivične sankcije uopšte i kod odmjeravanja kazne, ali i danas postoje u tom pogledu veće ili manje razlike između pojedinih krivičnih zakonodavstava.9

Krivični zakon BiH sadrži veći broj odredbi koje se odnose na odmjeravanje

kazne. Načelan stav zakonodavca je da sud odmjerava počiniocu krivičnog djela kaznu u granicama koje su zakonom propisane za to djelo, imajući u vidu svrhu kažnjavanja i uzimajući u obzir sve okolnosti koje utiču da kazna bude manja ili veća ( olakšavajuća i otežavajuća okolnost ).

U zakonodavstvima pojedinih zemalja ( neke države SAD ) primjenjuje se ,

pored sudskog odmjeravanja kazne i t zv. administrativno odmjeravanje kazne, po kome definitivno trajanje izrečene kazne lišenja slobode utvrđuju organi nadležni za njeno izvršenje.Kod ovakvog sistema, koji je inače moguć ako je kazna izrečena u neodređenom trajanju, sud, donoseći presudu, ne određuje visinu utvrđene kazne lišenja slobode. Sud tada može da odredi samo minimalno i maksimalno trajanje kazne ili samo njen minimu m odnosno maximu m, a organ koji izvršava kaznu odlučuje o njenom efektivnom trajanju u okviru granica koje je utvrdio sud ili koje su zakonom određene. U prilog ovakvog načina odmjeravanja kazne ističe se da sud, donoseći presudu, nije u mogućnosti da predvidi kakvo će dejstvo imati kazna na osuđenog, tako da se prava mjera kazne mo že odrediti tek prema rezultatima ko ji su postignuti u odnosu na resocijalizaciju počinioca djela, a to mogu ocijeniti samo organi koji izvršavaju kaznu.

___________________________ 9. Nikola Srzentić, dr. Aleksandar Stajić, dr. Ljubiša Lazarević, „ Krivično pravo“ , 1995.g., „ Savremena

administracija“ d.d. Izdavačko-štamparsko preduzeće Beograd, str. 307

15

Za naše krivično pravo ovakav sistem je neprihvatljiv sa gledišta zakonitosti i prava građana, jer se ne može dozvoliti da neko bude osuđen na kaznu lišenja slobode, a da pri tome ne zna koliko dugo će to lišavanje trajati. Pozitivan efekat koji ovaj sistem može da ima, tj. stimulativno djelovanje na osuđene da se što prije poprave i vrate u život na slobodi, nesumnjivo je značajan, ali se to može postići i uslovnim otpustom ili pomilovanjem.10

INDIVIDUALIZACIJA KAZNE

Pojam i primjena u razvoju krivičnog prava

Individualizacija kazne znači izricanje počiniocu krivičnog djela one kazne kojom će se, po ocjeni suda, najbolje ostvariti svrha primjene ove krivične sankcije. Individualizirati kaznu znači konkretizovati u zakonu utvrđenu kaznu, čiji je osnov apstraktna društvena opasnost propisanog djela, prema konkretnoj društvenoj opasnosti izvršenog djela. To se ostvaruje u postupku sudskog odmjeravanja kazne i predstavlja jednu od najvažnijih i najsloženijih sudskih funkcija. Iz tijesne povezanosti individualizac ije kazne i ostvarenja svrhe kažanjavanja proizilazi da je riječ o jednom od značajnih načela politike suzbijanja kriminaliteta. Dosadašnja iskustva i naučna saznanja ukazuju da se osnovni ciljevi svrhe kažanjavanja bolje ostvaruju ako je izrečena kazna prilagođena ličnosti počinioca i težini izvršenog krivičnog djela odnosno stepen krivične odgovornosti.

Termin “individualizacija” upotrebljava se u nauci krivičnog prava u još

dva smisla. Tako, često se govori o individualizaciji krivične sankcije, pod kojom se podrazumjeva odlučivanje suda o tome koju će vrstu krivične sankcije primjeniti u konkretnom slučaju. Raznovrsnost savremenih sistema krivičnih sankcija omogućuje da se u određenom slučaju reaguje različitim mjerama krivičnog prava. Sud može vršiti izbor između kazne i uslovne osude ili sudske opomene, između kazne i mjere bezbjednosti, a u određenim slučajevima i između kazne i vaspitne mjere. U tom izboru individualizira se krivična sankcija s obzirom na izvršeno djelo ličnost učionioca. U penološkoj literaturi upotrebljava se izraz individualizacija tretmana, pod kojim se podrazumjeva prilagođavanje metoda postupanja prema različitim kategorijama počinioca krivičnih djela u postupku izvršenja kazne lišenja slobode ili druge krivične sankcije koja obuhvata lišavanje slobode.

Teoretski stavovi o potrebi individualizacije kazne i zakonske mogućnosti za

njeno realizovanje imali su svoju evoluciju kro z razvoj nauke krivičnog prava i krivičnog zakonodavstva, uslovljeni prije svega različitim koncepcijama o svrsi kažnjavanja, sa kojom je individualizacija funkcionalno povezana.

___________________________

10. Zajednički projekat Vijeća Evrope i Evropske komisije, „ Komentar Zakona o krivičnom-kaznenom postupku u BiH“, 2005.g., DTP: DES Sarajevo, str. 702

16

Staro krivično pravo, zasnovano na arbitražnom kažnjavanju, imalo kako ističe Saleille svoj specifičan način individualizacije kazne. U odsustvu zakonom određenih kazni ili bez njihove vezanosti za krivična djela, sudija je mogao izreć i kaznu koju prema svome shvatanju težine izvršenog zločina smatrao adekvatnom, krećući se uglavnom u okvirima običajnog prava. Mada se ova individualizacija ne može upoređivati sa dašnjim shvatanjem ovog načela, zasnovanog prije svega na zakonitosti krivičnog djela i kazne, ona je ipak značila određeno prilagođavanje kazne djelu i počiniocu.

Krivična zakonodavstva nastala u prvoj polovini XIX vijeka nisu ostavljala

mnogo prostora za individualizaciju kazne. U koncepciji krivične odgovornosti zasnovane na indeterminističko m shvatanju slobode volje i kazne kao pravnog instrumenta za ostvarenje odmazde, bilo je nemoguće uklopiti ideju o različito m kažnjavanju počinioca istih krivičnih djela. To bi bilo suprotno i principima pravičnosti i jednakosti građana pred zakonom, na kojima se naročito insistiralo. Zato francuski revolucionarni Krivični zakonik od 1791. godine prihvata sistem apsolutno određenih kazni, čime je isključena svaka mogućnost da krivični sudija individualizira kaznu u konkretnom slučaju. Krivični zakonik od 1810. godne prihvata, međutim, sistem relativno određenih kazni sa propisanim minimu mom i maksimu mom, i tako otvara mogućnost za individualizaciju, ali dugo vremena nije poznavao olakšavajuće okolnosti koje bi dozvoljavale sudiji da izrekne kaznu ispod propisanog zakonskog minimuma odnosno da izrekne blažu vrstu kazne.

Ovakva rješenja nisu se mogla dugo održati. Već u okviru klasične škole

napušta se koncepcija o odmazdi kao osnovnoj svrsi kažnjavanja i sve više prodiru utilitaristička shvatanja o ciljevima kažnjavanja. Mehanička primjena generalno određenih kazni u zakonu na različite konkretne slučajeve nije bila u skladu sa ostvarenom težinom djela i krivica. Sistem apsolutno određene kazne se pretvarao u svoju suprotnost, umjesto da obezbjedi pravičnost i jednakost građana pred zakonom, on se upravo pokazao nepravičnim, jer je primjena iste kazne na različite počinioce istog krivičnog djela vodila u krajnjoj liniji nejednakom kažnjavanju. Stoga se u krivičnom zakonodavstvu prihvata sistem relativno određenih kazni, sa nizo m olakšavajućih i otežavajućih okolnosti koje omogućuju da se počiniocu izrekne, u okviru propisane kazne, manja ili veća mjera. Kasnije se prihvataju i ublažavajuće odnosno pooštravajuće okolnosti čijom se primjenom može izreć i kazna blaža ili teža od one koja je u zakonu propisana za izvršeno djelo. Ovakvom razvoju krivičnog prava naročito su doprinijeli zahtjevi u nauci krivičnog prava da se u postupku individualizacije kazne više vodi računa o stepenu krivične odgovornosti, kazna treba da bude proporcionalna stepenu slobode volje koju je počinioc ispoljio pri izvršenju krivičnog djela. Tako se od individualizacije zasnovane pretežno na objektivnom kriteriju mu (krivično djelo), prelazi na objektivno-subjektivnu individualizaciju (djelo-krivac).11 ___________________________

11. Nikola Srzentić, dr. Aleksandar Stajić, dr. Ljubiša Lazarević, „ Krivično pravo“ , 1995.g., „ Savremena administracija“ d.d. Izdavačko-štamparsko preduzeće Beograd, str. 308-312

17

U daljem razvoju krivičnog prava u primjeni individualizac ije kazne sve više se pridaje značaj ličnosti počinioca krivičnog djela, čemu su naročito doprinijela učenja antropološke i pozitivne škole. Prihvatanje specijalne prevencije kao jednog od ciljeva kazne nužno je vodilo shvatanju da se kod izvora i odmjeravanja kazne mora voditi računa o onome kome se ona izriče. Ako se primjenom kazne že li postići popravljanje i prevaspitavanje počinioca, kazna se mora individualizirati prema njegovoj ličnosti. 12

To svakako nije značilo potpuno zanemarivanje prirode i težine izvršenog

djela u postupku individualizacije kazne, već samo pomjeranje težišta sa čisto objektivnih kriterija i na subjektivne okolnosti. Ovu ravnotežu će naročito uspostaviti sociološka škola za koju ličnost počinioca i izvršeno djelo predstavljaju jedinstvenu, uzajamno povezanu cjelinu koja se tako mora i posmatrati pri izboru vrste i mjere kazne u svakom konkretnom slučaju.

U savremenoj krivičnopravnoj i kriminološkoj nauci danas se takođe

raspravlja o individualizaciji. Opravdanost i potreba individualizacije nisu više sporni, ali postoje razlike u shvatanjima o osnovnom cilju individualizaicje i neophodnim pretpostavkama za njeno adekvatno ostvarenje, što opredjeljuje i njen osnovni karakter. Najčešće su zastupljena ona mišljenja koja individualizaciji prilaze prije svega kao imperativu kriminalne politike. Suština individualizacije je u ostvarenju takvih mehanizama koji će o mogućiti da se na počinioca krivičnog djela primjeni ona kazna koja je u konkretnom slučaju najadekvatnija s obzirom na karakteristike ličnosti počinioca i izvršenog djela. Upoznavanje ličnosti delikventa neophodan je preduslov za ostvarenje ovako shvaćene individualizac ije. Jednu varijantu ovakvog shvatanja predstavlja i koncepcija o individualizac iji kao iznalaženju preventivne mjere koja u konkretnom slučaju izgleda najpogodnija za ostvarenje društvene zaštite. Na taj način indvidualizac ija pre lazi okvire krivičnog prava i obuhvata primjenu i mjere socijalnog, pedagoškog i medicinskog karaktera. Ovakva shvatanja su izuzetna i sreću se u italijanskoj krivičnoj literaturi. Najzad, za predstavnike pokreta Nove društvene odbrane individualizac ija znači iznalaženje najpogodnije mjere za društvenu reintegraciju svakog počinioca krivičnog djela, ali u okvirima preciznih zakonskih kriterija. Suština individualizacije je znači omogučavanje resocijalizacije delikvenata, i ona zakonski treba da bude regulisana kako bi se i kroz izbor mjere i kroz njeno izvršenje ostvario navedeni cilj.13

___________________________ 12. Damir Kos, Opće pravilo o izboru vrste i mjere kazn, 2006.g., Stručni rad – Rijeka, str. 9 13. Miodrag Simović; Krivični postupci u BiH, Zbirka krivičnih procesnih zakona u BiH sa uvodnim komentarom i

registrom pojmova, 2003.g., Sarajevo, str. 142

18

U određivanju cilja individualizacije mora se, po našem mišljenju, poći od njene funkcionalne povezanosti sa svrhom primjene krivičnih sankcija. Individualizacija treba da omogući da se lakše i potpunije ostvare ciljevi kriminalne politike u određenom duštvu. Zato i način njenog zakonodavnog regulisanja mora biti u skladu sa prihvaćenim koncepcijama politike suzbijanja kriminaliteta u datom društvu. Ciljevi individualizacije mora ju se tražiti samo u okviru opštih ciljeva krivičnopravne zaštite. Drugo, između individualizacije kazne i individualizacije tretmana postoji međusobna povezanost i uslovljenost, mogućnost da izrečena kazna bude efikasna uslovljena je kako pravilnim izborom vrste i mjere kazne, tako i adekvatnim načinom njenog izvršenja.

Greška na jednoj ili drugoj strani rizikuje da se ne ostvari postavljeni cilj primjene kriv ične sankcije. U tom smislu bi se moglo reći da individualizacija kazne i individualizacija tretmana predstavlja dvije faze jednog jedinstvenog procesa.

Osnovne pretpostavke za individualizaciju kazne Individualizaija kazne je danas prihvaćena u najvećem broju zemalja kao

jedan od osnovnih principa politike suzbijanja kriminaliteta. Praktično sprovođenje ovog principa uslovljeno je, međutim, nizo m okolnosti. Tako, alternativno propisivanje više kazni za određeno krivično djelo pruža sudu veće mogućnosti da kaznu individualizira po vrsti. Ukoliko se propisana kazna može izricati u različitim iznosima, postoje veće mogućnosti za njenu individualizaciju po mjeri. Za individualizaciju zakonom propisane kazne prema određenom počiniocu krivičnog djela od posebnog značaja su ovlaštenja suda u pogledu primjene olakšavajućih i otežavajućih okolnosti, zatim zakonske mogućnosti za ublažavanje kazne ili njeno pooštravanje, način na koji je regulisano odmjeravanje kazne za krivična djela izvršena u sticaju i slično.

Jasno opredjeljeni ciljevi kaznene politike takođe doprinose primjeni

adekvatne individualizacije kazne. Kad su ciljevi kažnjavanja zakonom precizno određeni ili oni nedvosmisleno proizlaze iz č itavog krivičnopravnog sistema jedne zemlje, sudiji je olakšan izbor vrste i mjere kazne. Svrha kazne je kriminalno-politička platforma za individualizac iju kazne.

Individualizacija kazne ostvaruje se u postupku njenog sudskog

odmjeravanja, što ukazuje na veoma značajnu ulogu suda u realizovanju ovog principa i na potrebu da sud, u granicama zakonskih mogućnosti za individualizaciju, raspolaže i određenim slobodnim odlučivanjima. Veo ma aktivna uloga suda u ostvarenju individualizacije kazne iskazuje i određenu stručnost sudije, za koju je često nedovoljno čisto pravničko obrazovanje. Ocjena određenih okolnosti relevantnih za individualizaciju kazne predstavlja određena saznanja iz drugih naučnih oblasti, kao što su sociologija, psihologija, psihijatrija i slično. Neosnovano je očekivati da sudija kriv ičar bude univerzalno obrazovana ličnost, ali bi mu

19

određeno obrazovanje iz navedenih naučnih oblasti nesumnjivo olakšalo rješavanje problema na koje se nailazi kad uopšteno propisanu kaznu u zakonu treba konkretizovati u mnoštvu raznovrsnih uslučajeva.

Krivično zakonodavstvo BiH sadrži široke mogućnosti za individualizaciju

kazne. Za veliki broj kriv ičnih djela alternativno su propisane kazna zatvora i novčana kazna koje se mogu odmjeravati u veoma različit im iznosima, zatvor se može izricati na mjesece i godine, a do određenog trajanja i na dane.

Krivični zakon BiH sadrži veći broj odredaba čiji je s misao upravo u tome

da se počiniocu djela izrekne ona kazna kojom će se najbolje ostvariti svrha kažnjavanja. Takva su opšta pravila o odmjeravanju kazne, kojima se na elastičan način reguliše primjena olakšavajućih i otežavajučih okolnosti. Zakon predviđa i veći broj opštih osnova za ublažavanje kazne ili osobođenje od kazne, a ove mogućnosti su i posebno predviđene kod većeg broja krivičnih djela. Višestrukom povratniku se može pod određenim uslovima, izreći i teža kazna od one koja je propisana za izvršeno djelo. Ostvarenju individualizacije služe i odredbe o odmjeravanju kazne za krivična djela izvršena u sticaju, odmjeravanju kazne osuđenom licu, uračunavanju pritvora i ranije kazne, itd.

Individualizacija kazne je u našem krivičnom pravu funkcionalno tijesno

povezana sa svrhom kažnjavanja. Zakon, prije svega, izričito propisuje koje ciljeve treba ostvariti primjenom kazne, a u nizu slučajeva obavezuje sud da u postupku odmjeravanja kazne ima u vidu i svrhu kažnjavanja.

Najzad, uloga sudije u postupku individualizacije kazne je veoma značajna.

Ublažavanje kazne, oslobođenje od kazne, pooštravanje kazne i slično – to su zakonske mogućnosti čija je primjena fakultativna. Sudija je taj koji u konkretnom slučaju odlučuje o cjelishodnosti njihove primjene.14

Individualizacija kazne i upoznavanje ličnosti počinioca

Individualizacija kazne pretpostavlja upoznavanje ličnosti počinioca

krivičnog djela. Sudi se čovjeku a ne djelu i zato je normalno i logično da se zna kome se sudi, kome treba izreći krivičnu sankciju. Pod tim upoznavanjem podrazumijeva se mediko-psihološko i sociološko izučavanje delikvenata koje vrše stručnjaci iz oblasti bioloških, psiholoških, psihijatrijskih, medicinskih, socioloških i sličnih nauka.

___________________________

14. Udruženje sudija / sudaca u FBiH, „Pravo i pravda“, 2004. g., Sarajevo, godina 3, br. 1-2, str. 237

20

Primjer iz sudske prakse - presuda Kantonalnog suda u Novom Travniku broj: K-17/05 od 18.05.2005. g. Presudom Kantonalnog suda u Novom Travniku broj: K-17/05 od 18.05.2005.g.

Utvrđeno je da je optuženi M.S. rođen 28.10.1974.g. u Travniku počinio krivično djelo ubistva iz člana 166. stav 1. KZ FBiH u stanju neuračunljivosti, na način da je dana 05.02.2005.g. u mjestu Turići općina Travnik u svojoj roditeljskoj kući oko 17.00 časova došao u prizemlje gdje se nalazila njegova majka – oštećena D.M., a zatim u stanju potpune neuračunljivosti, uzeo nož, te oštećenoj u predjelu vrata i prsa zadao više uboda, od kojih je oštećena zadobila smrtonosne povrede, od kojih je preminula.

Po pravosnažnosti presude predmet će se, na osnovu odredbi člana 410. stav 1. ZKP F BiH , UPUTITI organu nadležnom za pitanja socijalnog staranja u općini Travnik radi pokretanja ogovarajućeg postupka.

Nakon što je sudija za prethodno saslušanje potvrdio ovu optužnicu, nije proveden postupak o izjašnjavanju o krivnji zbog specifičnosti odredbi, već poseban postupak u skladu sa odredbama člana 410. stav 1. ZKP F BiH , koji se provodi u slučaju neuračunjljivosti. Nakon što je proveden taj postupak, te održan glavni pretres i izvedeni svi predloženi dokazi na tom pretresu, kantonalni tužilac V.V. u završnoj riječi je istakao da je tokom postupka dokazano sve ono što je nužno u ovakvim postupcima, i to da su dokazane tri stvari i to:1. da je počinjeno krivično djelo kako je navedeno u optužnici, a u prilog tome su svjedoci ili iskazi saslušanih svjedoka , a to potvrđuju i predočeni materijalni dokazi koji su tokom pretresa pročitani i priloženi u spis, gdje se radi o brojnim dokazima, 2. da je počinitelj tog krivičnog djela upravo optuženi S.M. za što je tokom postupka na osnovu istih dokazano, u šo nema nikakve sumnje i dileme i 3. što je dokazano tokom postupka da je optuženi u stanju neuračunljivosti počinio navedeno krivično djelo, u koji zak ljučak takođe nema nikakve dileme, a što je potvrđeno na osnovu svjedočenja te nalaza i mišljenja vještaka neuropsihijatra gdje je optuženom dijagnosticirana SCHIZOPHRENIA PARANOIDES i da optuženi M.S. u vrijeme kada je izvršio navedeno krivično djelo koje mu se stavlja na teret, nije bio u stanju da shvati značaj radnji koje je poduzimao, niti je bio u stanju da kontroliše svoje postupke, pa je samim tim u to vrijeme bio potpuno neuračunljiv.

Kod takvog stanja stvari, pošto su utvrđeni svi navedeni elementi, ovaj sud je donio odluku u formi presude kojom se utvrđuju naprijed navedene činjenice.

To je počinjeno iz razloga što su ispunjeni uslovi iz člana 410. stav 10. ZKP F BiH, pa kako su ispunjeni ti uslovi, onda je dosljednom primjenom citiranih odredbi evidentno da sastavni dio izreke presude bude odluka o upućivanju predmeta organu nadležnom za pitanja socijalnog staranja, u konkretnom slučaju Općine Travnik, radi pokretanja odgovarajućeg postupka., što je u konkretnom i počinjeno.

21

Upoznavanje ličnosti počinioca krivičnog djela otvara niz pitanja, načelnog ili tehničkog karaktera. Tako, prethodno pitanje u kojoj fazi treba pristupiti ovom ispitivanju, da li prije donošenja sudske odluke ili kasnije u fazi izvršenja krivične sankcije. Nesumnjivo je da je za programiranje i sprovođenje tretmana od velikog značaja mediko-psihološko i sociološko upoznavanje ličnosti osuđenog, ali ništa nije manji značaj ovog ispitivanja i za pravilan izbor kazne. Dakle, sa aspekta individualizacije kazne opravdano je pristupiti ispitivanju ličnosti počinioca krivičnog djela već u fazi krivičnog postupka, prije izricanja kazne. Međutim, odmah se postavlja problem koje delikvente treba podvrgnuti ispitivanju, da li sve ili samo neke od njih. Pred sudovima se godišnje pojavljuje na desetine hiljada delikvenata, i sve njih niti je moguće niti potrebno podvrgnuti ispitivanju. Ako opservaciji treba podvrgnuti samo neke od njih, onda se postavlja pitanje po kome kriteriju mu vršiti izbor, da li po prirodi i težini izvršenog krivičnog djela ili po nekim ispoljenim karakteristikama ličnosti ili po tome da li je riječ o primarnim delikventima ili povratnicima. Na ova pitanja u krivično pravnoj teoriji nisu dati jedinstveni odgovori. Uz to se nadovezuje i problem produženja trajanja krivičnog postupka do koga bi svakako došlo ukoliko bi se u njega integrisalo i ispitivanje ličnosti počinioca krivičnog djela.

Upoznavanje ličnosti krivičnog djela u fazi kriv ičnog postupka pokreće još

jedno veoma značajno pitanje. To je sadržina ovoga ispitivanja odnosno pitanje mjere zadiranja u ličnost počinioca. Da li je u ovom pogledu moguće postaviti jasnu granicu između onoga što je neophodno i opravdano da se sazna i onoga što predstavlja najintimniju sferu čovjekove ličnosti, čije upoznavanje ne samo da nije neophodno sa aspekta individualizacije kazne, već može da prouzrokuje i niz štetnih i neopravdanih posljedica? Poseban je problem da li je to moguće pravno regulisati i kakva je uloga suda u tome, da li kriv ični sudija može da prati i kontroliše ovo ispitivanje ili će on biti samo nijemi posmatrač, dok će glavnu riječ imati ljekari, psiholozi, psihijatri i drugi stručnjaci, čije će mišljenje faktički determinisati sudsku odluku. Na ovaj problem se nadovezuje i pitanje položaja okrivljenog u krivičnom postupku uopšte, a posebno odnos mediko-psihološke opservacije prema presumpciji nevinosti. Mada se prihvata da ova presumpcija ne isključuje apsolutno primjenu dređenih mjera koje znače napad na ličnost okrivljenog (preventivni pritvor,uzimanje krvi na analizu, lični pretres, itd.) česta su shvatanja da bi podvrgavanje okrivljenog određenom mediko-psihološkom ispitivanju bilo u suprotnosti sa presumpcijo m nevinosti.

Uprkos ovih i niz drugih prigovora koji se stavljaju ispitivanju ličnosti

okrivljenog, danas u teoriji preovladava shvatanje da se ne radi o nerješivom problemu i da bi se ovo ispitivanje moglo organizovati pod određenim uslovima. Takvim uslovima se najčešće smatraju, da se ispitivanje ograniči samo na počinioce veoma teških krivičnih djela i one koji ispoljavaju ozbiljnije sklonosti ka asocijalnom ponašanju, da ispitivanje bude vremenski ograničeno, da ga sprovodi ekipa stručnjaka, da se pri tome zaštiti dostojanstvo ličnosti okrivljenog, a posebno njegovo pravo da uskrati svaku inoformaciju koju ne želi da da, da se zabrani primjena svakog

22

postupka kojim bi se ispitivani doveo u stanje da ne može da kontroliše svoje odgovore, da podaci dobijeni ispitivanjem predstavljaju poseban dosije, koji bi bio dostupan samo sudiji, braniocu ili određenim ekspertima, a koristio bi se samo u cilju izricanja kriv ične sankcije i u postupku njenog izvršenja, itd.

Mada je upoznavanje ličnosti počinioca krivičnog djela od posebnog značaja

za individualizac iju kazne, ova pretpostavka je ostvarena u savremenom krivičnom zakonodavstvu samo u odnosu na maloljetne delikvente.

Za punoljetne počinioce krivičnih djela po pravilu se predviđa sprovođenje

tzv. socijalne ankete, tj. prikupljanje podataka o njihovom ranijem životu, socijalnoj srediti u kojoj žive i slično, ali ne i njihovo mediko-psihološko ispitivanje u fazi krivičnog postupka. Međutim, česta su ona krivična zakonodavstva koja regulišu ovo preispitivanje u postupku izvršenja kazne lišenja slobode, sa ciljem da se na osnovu dobijenih rezultata odredi program tretmana osuđenih lica.

OLAKŠAVAJ UĆE I OTEŽAVAJ UĆE OKOLNOSTI

Pojam i značaj olakšavajućih i otežavajućih okolnosti

Olakšavajuće i otežavajuće okolnosti su okolnosti koje utiču na

odmjeravanje kazne u granicama propisane kazne za izvršeno djelo. Okolnosti koje utiču da se počiniocu izrekne blaža kazna u okviru posebnog minimu ma i posebnog maksimu ma nazivaju se olakšavajućim, a okolnosti koje utiču da se izrekne strožija kazna nazivaju se otežavajućim. Ove okolnosti imaju veliki značaj u postupku individualizacije kazne, njihovom primjenom zakonom propisana kazna konkretizuje se prema izvršenom krivičnom dje lu i njegovom počiniocu. Primjenom olakšavajućih i otežavajućih okolnosti, uz korišćenje i drugih zakonskih mogućnosti, postiže se da se počinocima istih krivičnih djela izriču različ ite kazne, zavisno od okolnosti koje se odnose na djelo ili počinioca. Ove okolnosti najbolje izražavaju društvenu opasnost izvršenog djela i počinioca, te se o njima mora voditi računa i kod ocjene koja se svrha želi postići izborom i odmjeravanjem kazne u konkretnom slučaju. Najzad, poseban kriminalno-politički značaj olakšavajućih i otežavajućih okolnosti je u tome što one obavezujuće djeluju kod odmjeravanja kazne, sud je pri tome dužan da cjeni svaku okolnost koja mo že utjecati da se počiniocu izrekne manja ili veća kazna.

Izvršenje jednog krivičnog djela može biti praćeno nizom okolnosti. Po

svojoj sadržini i vremenu kad su se javile, ove okolnosti mogu biti veoma rzličite prirode. Neke od njih mogu se više odnositi na izvršeno krivično djelo i takve se okolnosti u teoriji nazivaju objek tivnim, dok su druge više vezane za počinioca krivičnog djela, i to su subjek tivne okolnosti. Prilikom odmjeravanja kazne one se, međutim, jedinstveno cijene. Po vremenu nastanka, ove okolnosti se mogu odnositi na određena stanja koja su postojala i pre izvršenja krivičnog djela, zatim to mogu

23

biti okolnosti vezane za samo izvršenje djela i okolnosti koje su se javile poslije izvršenog djela. 15

Okolnosti koje se odnose na počinjeno djelo i počinioca mogu biti različite

po svojoj sadržini i značaju za odmjeravanje kazne, i u vezi s njima javlja se nekoliko spornih pitanja.

Prvo pitanje je da li zakonom treba propisati sve okolnosti koje sud treba da uzme u obzir pri izboru vrste i mjere kazne. Ako bi se to počinilo, izbjegle bi se moguće sudske arbitrernosti i zloupotrebe u primjeni olakšavajućih i otežavajućih okolnosti. Međutim, taksativno nabrajanje svih okolnosti u zakonu sadrži rizik da se ne obuhvate sve okolnosti i da se tako ograniče mogučnosti suda da u konkretnom slučaju uzme u obzir i onu okolnost koja nije predviđena u zakonu, a koju sud smatra značajnom. Zakonodavna rješenja u ovom pogledu se različita. Neki zakoni samo obavezuju sud da pri odmjeravanju kazne uzme u obzir sve olakšavajuće i otežavajuće okolnosti, ne navodeći nijednu od njih. Suprotno ovakvom rješenju, ima i kriv ičnih zakonodavstava u kojima se ove okolnosti taksativno nabrajaju i sud može uzeti u obzir samo onu okolnost koja je zakonu predviđena. U većini su, međutim, ona krivična zakonodavstva koja obavezuju sud da posebno uzme u obzir određene olakašavajuće i otežavajuće okolnosti koje su u zakonu navedene, ali sa obavezom i ovlaštenjem suda da pri odmjeravanju kazne uzme u obzir i svaku drugu okolnost koja može uticati da kazna bude manja ili veća.

Drugo je pitanje da li zakonom treba unaprijed odrediti koje se okolnosti

smatraju olakšavajućim a koje otežavajućim. U najvećem broju krivičnih zakonodavstava to je prepušteno ocjeni suda, zavisno od sadržine određene okolnosti sud je cijeni kao olakšavajuću. Nisu, međutim, nepoznata ni krivična zakonodavstva u kojima je propisano koje okolnosti djeluju olakšavajuće na odmjeravanje kazne, a koje otežavajuće. To su, po pravilu, ona zakonodavstva koja taksativno nabrajaju ove okolnosti, dijeleći ih pri tome na olakšavajuće i otažavajuće. Najzad, u zakonodavstvima je različito riješeno i pitanje da li je primjena olakšavajućih okolnosti fakultativna ili obavezna. Češća su ona rješenja po kojima je sud obavezan da uzme u obzir svaku od ovih okolnosti koja je utvrđena u krivičnom postupku. Proces odmjeravanja konkretnog društvenog prijekora-kazne predstavlja proces idividualizacije kazne počiniocu krivičnog djela koji je oglašen krivim i kod kojeg postoje uslovi za izricanje kazne. Proces individualizacije kazne ne smije biti shvaćen kao mehanički proces primjene zakonske norme u odnosu na konkretnog optuženika.16

___________________________

15. Nikola Srzentić, dr. Aleksandar Stajić, dr. Ljubiša Lazarević, „ Krivično pravo“ , 1995.g., „ Savremena administracija“ d.d. Izdavačko-štamparsko preduzeće Beograd, str. 308-312

16. Franjo Bačić, „Otežavajuće i olakšavajuće okolnosti u kažnjavanju u jugoslovenskom krivičnom pravu“, 2/1964, JRKKP , str. 95-97

24

U takvom procesu individualizacije kazne , sudac, osim što je dužan voditi računa o zakonskim okvirima za izricanje kazne te opštim pravilima o izboru vrste i mjere kazne, u obavezi je i odgovarajuće vrednovati sve te okolnosti i zatim prema počiniocu krivičnog djela, izreći primjerenu krivičnopravnu sankciju. Pri procesu odluke o vrsti i visini kazne, sud mora voditi računa o: stepenu krivnje, odnosno stepenu kaznene odgovornosti, pobudama iz kojih je djelo počinjeno, ranijem životu počinioca, njegovim ličnim prilikama i ponašanju nakon počinjenog djela, kao i o drugim okolnostima koje se odnose na osobu počinioca. Naravno, sud posebno mora voditi računa o postizanju s vrhe kažnjavanja.17

Pobude iz kojih je krivično djelo počinjeno predstavljaju u stvari motiv

počinioca djela, te objašnjavaju razloge zbog kojih je počinitelj djelo ostvario.One su izvan umišlja ja počinioca, ali veoma mnogo govore o osobi počinioca i stepenu njegove društvene opasnosti, a samim tim i počinjenog djela u konkretnom slučaju. Važno je naglasiti da se one ne mogu uzeti kao olakšavajuće ili otežavajuće okolnosti. Tako bi izvršenje nekih krivičnih djela ostvarenih iz mržnje, osvete, zavisti ili koristoljublja ili iz niskih i nemoraln ih pobuda, moglo da se uzme kao otežavajuća okolnost, a ako je počinitelj izvršio krivično djelo da bi obezbjedio nužne potrebe porodice u nekoj teškoj situaciji ili da bi obezbjedio sredstva za liječenje bolesnog člana porodice, pobude iz kojih je izvršio djelo mogle bi se uzeti kao olakšavajuća okolnost.

Pobude iz kojih je djelo počinjeno mogu se tretirati, ovisno o konkretnoj

situaciji, kako kao olakšavajuće tako i kao otežavajuće. One moraju uvijek biti konkretizovane:

Primjer iz sudske prakse: Apelacioni sud Brčko Distrikta presuda broj: 097-

0-Kž-07-000010 od 27.02.2007.g. Apelacioni sud Brčko Distrik ta u svojoj presudi broj: 097-0-Kž-07-000010 od

27.02.2007.g. kaže” Što se tiče tvrdnje optuženog da je krivično djelo počinio iz razloga što mu je novac bio potreban jer su on i njegova porodica bili duže vrijeme ucjenjivani od kriminalaca sa područja BiH, takva tvrdnja nije potkrijepljena ni jednim dokazom, te se ista ne može uzeti u obzir kao olakšavajuća okolnost optuženom pri odmjeravanju kazne”.

___________________________ 17. Nikola Srzentić, dr. Aleksandar Stajić, dr. Ljubiša Lazarević, „ Krivično pravo“ , 1995.g., „ Savremena

administracija“ d.d. Izdavačko-štamparsko preduzeće Beograd, str. 314

25

Okolnosti pod kojima je djelo izvršeno magu dati djelu manji ili veći značaj sa gledišta konkretne društvene opasnosti zbog čega one imaju značaj za odmjeravanje kazne. One se u prvom redu odnose na samo djelo, ali se mogu odnositi i na počinioca, mada u tom slučaju obično imaju i karakter ličnih prilika počinioca ili neke druge okolnosti koja je vezana za njegovu osobu. U tom smislu treba uzeti u obzir sve okolnosti koje karakterišu izvršenje djela i uslove pod kojima je izvršeno. Tako npr. treba cijeniti način izvršenja djela ( svirep, podmukao, drzak ), sredstvo izvršenja, vrijeme izvršenja ( noću, za vrijeme elementarnih nepogoda, za vrijeme rata ), mjesto izvršenja i okolnosti izvršenja i to kako one koje su neposredno prethodile tako i one koje su postojale u vrijeme izvršenja. Dolazi u obzir i ocjena odnosa prema žrtvi ( žrtva je roditelj ili dijete počinioca ), ličnosti objekta ( djelo je izvršeno prema maloljetnoj osobi, prema nemoćnoj osobi), Korištenja određenog odnosa ( odnos povjerenja, odgajatelj, staratelj ), kao i da li je djelo izvršio sam ili uz pomoć drugih osoba u grupi i sl.

Sudska praksa pokazuje da se kod odmjeravanja kazne kao okolnosti bitne za individualizaciju kazne u konkretnom slučaju uzimaju otežavajuće i olakšavajuće okolnosti.. Regulisanju olakšavajućih i otežavajućih okolnosti u našem krivičnom pravu prihvaćeno je veoma elastično rješenje, koje u velikoj mjeri omogućava da se u postupku sudske individualizacije kazne uzmu u obzir sve one subjektivne i objektivne okolnosti na osnovu kojih se može počiniti ocjena o društvenoj opasnosti izvršenog djela i počinioca. Zakon daje široka ovlaštenja sudu u ocjeni ovih okolnosti pri odmjeravanju kazne, ali u isto vrijeme podvlači poseban značaj nekih okolnosti i na taj način direktno djeluje na sud, određujući pravac sudskog interesovanja u prikupljanju odgovarajućih podataka relevantnih za odmjeravanje kazne.

Olakšavajuće i otežavajuće okolnosti djeluju na odmjeravanje kazne u

granicama posebnog minimuma i posebnog maksimuma propisane kazne. To znači da se primjenom olakšavajućih okolnosti ne može izreći blaža kazna od one koja je propisana za izvršeno djelo, niti se primjenom otežavajućih okolnosti može izreći kazna iznad propisanog posebnog maximu ma. Ako je npr. za izvršeno krivično djelo propisana kazna zatvora od jedne do pet godina, primjenom olašavajućih i otežavajućih okolnosti, mogla bi se izreći samo kazna u ovim granicama. Koju bi kaznu sud u ovom slučaju izrekao, to zavisi od broja i prirode ovih okolnosti vezi stim postavlja se pitanje kako se cijene olakšavajuće i otežavajuće okolnosti, s obzirom da je izvršenje krivičnog djela po pravilu praćeno većim brojem ovih okolnosti. Po jednom shvaćanju ( analitički metod ), sud treba da analizira svaku okolnost, da utvrdi njenu sadržinu i odredi da li djeluje olakšavajuće ili otežavajuće i po mogućnosti da odredi njen uticaj na odmjeravanje kazne. Po drugom ( sintetički metod ), odmjeravanje kazne treba da se vrši na osnovu jedinstvene ocjene krivičnog djela i počinioca, dakle olakšavajuće i otežavajuće okolnosti cijene se u njihovoj sveukupnosti. Po našem mišljenju, sud treba u krivičnom postupku da utvrdi sve okolnosti koje su relevantne za odmjeravanje kazne, da odredi da li one djeluju olakšavajuće ili otežavajuće i da na osnovu čitavog tako utvrđenog stanja odmjeri kaznu. Izrečena kazna ne može biti nikakav matematički izraz olakšavajućih i

26

otežavajućih okolnosti, niti se ona mehanički utvrđuje kroz ove okolnosti, ona treba da bude izraz sudskog uvjerenja o društvenoj opasnosti počinioca i djela, a ta opasnost predstavlja rezultantu svih okolnosti vezanih za djelo i počinioca.

Kao otežavajuće okolnosti najčešće se uzimaju: povrat u počinjenju krivičnog djela, prijetnja svjedocima, nedolično, pakosno i izazivačko ponašanje, demobilizirajući učinak djela na okolinu, napad na stariju, nemoćnu ili maloljetnu osobu, napad na bespomoćnu ženu, djelo počinjeno iz obijesti, djelo počinjeno iz osvete, djelo unosi uznemirenost i nesigurnost u društvenoj zajednici, djelo počinjeno bez ikakvog povoda, ispoljenja surovost, ispoljena bahatost prema slabijoj osobi, djelo motivisano neprijateljstvom optuženika prema oštećeniku, oštećeni trpio znatne fizičke i psihičke bolove, optuženik sačekao oštećenika u zasjedi, podmukao način počinjenja djela, upornost kriminalne volje optuženika, izražen znatan stepen surovosti i bezdušnosti.

Kao olakšavajuće okolnosti najčešće se uzimaju: neosuđivanost optuženika, pozitivna prošlost optuženika ( koju treba konkretizovati ), porodično stanje optuženika, dobro vladanje nakon počinjenja djela, doprinos oštećenika, odnos sa oštećenikom nakon počinjenja djela, podrška oštećeniku u liječenju od zadobivene povrede, zdravstveno stanje optuženika, ispoljeno kajanje optuženika, materija lna situacija optuženika, priznanje optuženika.18

Primjeri iz sudske prakse: optužnica Kantonalnog tužilaštva SBK br:

2007/04 od 19.01.2005. g. Kantonalno tužilaštvo SBK je podiglo optužnicu br: 2007/04 od 19.01.2005.g.

protiv M.S. i stavilo mu na teret izvršenje krivičnog djela“ nasilje u porodici“ iz člana 222.stav 3. a u vezi sa stavom 2. KZ BiH, što je dana 05.09.2004.g. nakon što je došao kući u vidno pijanom stanju nastavio piti sa K.A. i K.H. a svoju suprugu M.T. počeo zlostavljati tako što joj nije dao da spava, nego je naređivao da im pravi meze i kuha kave, a onda je u jednom momentu svoju surpugu uhvatio za ruku i oborio govoreći da će je zaklati držeći nož u rukama, te joj govorio da ima spolne odnose sa prisutnim H. a onda je nožem ubo u predjelu lijevog ramena i tom prilikom joj nanio lake tjelesne povrede. Pri tome joj je govorio da će je ubosti u srce nakon čega joj nije dozvolio da ustane, pa je ista bila primorana da povrijeđena ostane u sobi da bi oko 02.30 sati iskoristivši priliku izišla iz kuće i od komšije zatražila pomoć policije i hitne pomoći.

___________________________

18. Franjo Bačić, „Otežavajuće i olakšavajuće okolnosti u kažnjavanju u jugoslovenskom krivičnom pravu“, 2/1964, JRKKP , str. 105

27

Nakon održanog ročišta za utvrđivanje stanje predmeta, zakazan je glavni pretres, te na prijedlog Kantonalnog tužilaštva SBK u dokaznom postupku saslušani su: svjedokinja-oštećena M.T. svjedoci A.K. H.K., izvršen uvid u medicinsku dokumentaciju na ime oštećene, nalaz i mišljenje Hirurške klinike od 05.09.2004.g. i izvršen uvid u izvod iz kaznene evidencije na ime optuženog. Optuženi nije predlagao dokaze u svoju odbranu, nego je u odbrani negirao krivično djelo koje mu se stavlja na teret, te negirao navode optužnice navodeći da kritične noći nije zlostavljao svoju suprugu kako ga to optužba tereti. Međutim ovakvu odbranu optuženog sud ne prihvata cijeneći je neosnovanom suprotnom iskazu oštećene kojem iskazu je sud poklonio vjeru, cijeneći ga objek tivnim i potkrepljenim iskazima saslušanih svjedoka.

Optuženi je proglašen krivim i izrečena mu je uslovan osuda kojom mu je

utvrđena kazna zatvora u trajanju od 4. / četiri / mjeseca, a koja kazna se neće izvršiti ako optuženi u roku od 3. / tri / mjeseca ne počini novo krivično djelo.

Prilikom odlučivanja o vrsti i visini kazne optuženom sud je shodno odredbi

člana 49. KZ FBiH vodio računa o svim okolnostima koje utiču da kazna bude manja ili veća, Kao olakšavajuće okolnosti na strani optuženog, sud je cijenio njegovu porodičnost, otac dvoje maloljetne djece, oštećena nije postavila imovinsko-pravni zahtjev, niti se pridružila krivičnom progonu protiv optuženog, dok od otežavajućih okolnosti sud je cijenio njegovu raniju osuđivanost.

Krivična odgovornost

“Krivično je odgovoran počinioc koji je uračunljiv i koji je krivično djelo

počinio sa umišljajem ili iz nehata “.19

Krivična odgovornost obuhvata uračunljivost i vinost. Stoga stepen krivične odgovornosti zavisi od stepena uračunljivosti i stepena vinosti. Uračunljivost kao psihičko stanje koje se sastoji u sposobnosti za shvatanje značaja počinjenog djela i sposobnosti upravljanja svojim postupcima, može se stepenovati s obzirom na to da li su ove sposobnosti bile kod počinioca većeg ili manjeg intenziteta. Neko lice u određenoj situaciji može biti manje ili više svjesno značaja svojih postupaka, odnosno sposobno da upravlja svojim postupcima. Psihička stanja počinioca, koja se kreću od potpune uračunljivosti do bitno smanjene uračunljivosti, mogu sadržavati različ ite stepene intelektualne i voluntarističke moći. Slično je i sa vinošću, kao psihičkim odnosom počinioca prema izvršenom djelu. Svijest i volja mogu biti različitog intenziteta. 20

Dva su oblika vinosti : umišlja j i nehat. / Vinost je subjektivni elemenat krivičnog djela kad se krivično djelo shvati u objektivno-subjektivnom smislu /. ___________________________

19. Miodrag Simović; Krivični postupci u BiH, Zbirka krivičnih procesnih zakona u BiH sa uvodnim komentarom i registrom pojmova, 2003.g., Sarajevo, str. 142

20. Zvonimir Šeparović, „Viktimologija“, 1998.g., „ Informator“ Zagreb, str. 105

28

Umišlja j ( dolus ) je redovni i teži oblik vinosti. U praksi se redovno sreću krivična djela koja su izvršena sa umišljajem, a rjeđe krivična djela izvršena iz nehata. Krivična djela izvršena sa umišljajem uvijek su kažnjiva, a djela izvršena iz nehata kažnjavaju se izuzetno, a kad zakon i propisuje kažnjavanje za nehat, kazne su uvijek blaže nego za krivično djelo počinjeno sa umišljajem.

Krivično djelo mo že biti izvršeno sa direktnim ili eventualnim u mišlja jem. Krivično djelo je počinjeno sa direktnim umišljajem kada je počinioc bio svjestan svog djela i htio njegovo izvršenje.Krivično djelo je počinjeno sa eventualnim umišljajem kada je počinioc bio svjestan da usljed njegovog činjenja ili nečinjenja može nastupiti zabranjena posljedica, ali je pristao na njeno nastupanje.

Krivično djelo može biti počinjeno iz svjesnog ili nesvjesnog nehata. Krivično djelo je počinjeno iz svjesnog nehata kada je počinioc bio svjestan da usljed njegovog činjenja ili nečinjenja može nastupiti zabranjena posljedica, ali je olako držao da će je moći spriječiti ili da ona neće nastupiti. Krivično djelo je počinjeno iz nesvjesnog nehata kada počinioc nije bio svjestan mogućnosti nastupanja zabranjene posljedice, iaoko je prema okolnostima i prema svojim ličnim svojstvima bio dužan i mogao biti svjestan te mogućnosti.

Primjer iz sudske prakse: presuda Vrhovnog suda F BiH broj: Kž.520/05 od

07.02.2006.g. Cijeneći ukupan stepen krivične odgovornosti Vrhovni sud F BiH u svojoj

presudi broj: Kž.520/05 od 07.02.2006.g. kaže: „ Ispitujući prvostepenu presudu u odluci o kazni, a povodom žalbe optuženog u kojoj tvrdi da su mu, ako bi i bio proglašen krivim za navedena krivična djela, utvrđene prestroge pojedinačne kazne, a potom i jedinstvena kazna zatvora, ovaj sud je uzeo u obzir i cijenio sve otežavajuće i olakšavajuće okolnosti navedena u pobijanoj presudi i žalbi optuženog, posebno činjenice da je optuženi kritičnog događaja pokazao visok stepen krivnje, time što je jednu osobu lišio života na licu mjesta, a drugu pokušao lišiti života, imajući pri tom i vidu i druge okolnosti pod kojima se dogodio kritični događaj, pored ostalog i to da je optuženi toga dana uza se imao osim lovačkog noža i jednu ručnu bombu, čime je počinio i treće navedeno krivično djelo, cijeneći pri tom i činjenicu da je oštećenog S.Ž. lišio života iako za to nije imao nikakvog razloga ni povoda s obzirom da je isti u dobroj namjeri htio razdvojiti optuženog i oštećenog R.M., ovaj sud je našao da su utvrđene pojedinačne kazne zatvora za sva tri navedena krivična djela, a potom i jedinstvena kazna zatvora, adekvatne i primjerene prirodi, težini , iskazanom većem stepenu krivnje, jačini povrede zaštićenog dobra, te okolnostima pod kojima su krivična djela počinjena, kao i to da se jedino takvom jedinstvenom kaznom zatvora u konkretnom slučaju može postići kako posebna tako i opšta svrha kažnjavanja. Na osnovu navedenih činjenica, ovaj sud nije mogao prihvatiti žalbu optuženog i njegov prijedlog da mu se izrekne jedinstvena kazna zatvora u kraćem vremenskom trajanju, zbog čega je ista kao neosnovana i odbijena.

29

Stepen krivične odgovornosti cijeni se prije svega, prema stepenu uračunljivosti i vinosti, ali u toj ocjeni mogu se uzeti u obzir i neke druge subjektivne okolnosti koje ne ulaze u uračunljivost i vinost, kao što su: starosna dob počinioca, njegovo obrazovanje,vaspitanje, psihička labilnost, moralne karakteristike njegove ličnosti, okolnosti da je djelo izvršeno iz straha, ispoljena drskost i bezobzirnost pri izvršenju djela i sl.

Pobude iz kojih je djelo počinjeno: Pobuda je unutrašnji psihički poriv na određeno ljudsko ponašanje. Ona je često razlog vršenja nekog krivičnog djela. Ne postoji ni jedna pobuda koja apsolutno opravdava izvršenje djela ali u postupku odmjeravanja kazne nije bez značaja kojim se unutrašnjim motivom počinioc rukovodio pri donošenju odluke da izvrši djelo. Na osnovu pobude iz koje je dje lo počinjeno može se stvoriti predstava o moralnom liku počinioca. Neka krivična djela vrše se da bi se na taj način stekla određena korist, što je u osnovi niska, amoralna pobuda. Ali, prilikom odmjeravanja kazne, ova okolnost će različito djelovati zavisno od toga da li se time htjela uvećati ionako velika imovina počinioca, ili su sredstva pribavljena izvršenjem djela bila namjenjena kockanju, špekulacijama i sličnim djelatnostima, ili je pak počinioc že lio da ovim sredstvima zadovolji neke elementarne životne potrebe- hrana, odjeća i sl. Ako je ubistvo izvršeno zato da bi se žrtvi skratile velike patnje, ta pobuda može olakšavajuće da djeluje kod odmjeravanja kazne.

Jačina ugrožavanja ili povrede zaštićenog dobra. Kroz ovu okolnost dolazi do izražaja veća ili manja težina posljedice izvršenog krivičnog djela. Posljedica krivičnog djela može se sastojati u ugrožavanju ili u povredi zaštićenog dobra. I u jednom i u drugom slučaju može postojati različit i intenzitet posljedice. Tako, i opasnost za zaštićena dobra može biti veća ili manja, zavisno od toga koja su dobra izložena opasnosti, koliki je broj dobara izložen opasnosti, koliko je opasnost bliska, kojim radnjama odnosno sredstvima je stvorena opasnost. Ako je posljedica, na primjer, u opasnosti za određenu imovinu, jačina ugrožavanja cijeni se i prema vrijednosti te imovine, zatim kolika je b ila mogućnost da dođe do povrede imovine, da li je opasnost izazvana takvim sredstvima kojima se može uništiti imovina većeg obima itd. Slično je i ako se posljedica sastoji u opasnosti za nečiji život. Kod krivičnih djela sa posljedicom povrede još je lakše stepenovati jačinu povrede zaštićenog dobra. Tako, postoji teška tjelesna povreda ako je uništen ili u znatnoj mjeri oslabljen neki važan dio tjela ili važan organ, ali ovo krivično djelo postoji i kada je uništeno više dijelova tijela ili više važnih organa. U ovom drugom slučaju se radi o jačoj povredi zaštićenog dobra i to treba da utiče na odmjeravanje kazne.

Okolnosti pod kojima je djelo počinjeno. Ove okolnosti mogu biti veoma različite i ne mogu se unaprijed odrediti. One mogu da označavaju objektivne ili subjektivne situacije koje su postojale prije izvršenja krivičnog djela ili za vrijeme izvršenja. Takvim se naprimjer mogu smatrati: okolnost da li je do izvršenog djela došlo poslije dužeg razmišljanja i pripremanja ili spontano bez pripremn ih radnji, da li je pri izvršenju djela korištena neka situacija koja olakšava izvršenje djela ili ukazuje na posebnu bezobzirnost počinioca ( korištenje požara, poplave, zemljotresa i sl.),

30

prema kome je krivično djelo izvršeno, ko je žrtva krivičnog djela, sredstvo, vrijeme i način izvršenja djela, da li je djelo izvršeno od jednog ili više lica itd. To mogu biti i druge okolnosti koje sud u svakom konkretnom slučaju utvrđuje.

Raniji život počinioca. Ova okolnost znači jedinstvenu ocjenu ličnosti počinioca prije izvršenog krivičnog djela, koja se zasniva na nizu okolnosti vezanih za njegov raniji život. Prema ovoj okolnosti sud treba u stvari da dođe do saznanja da li izvršeno djelo predstavlja prije slučajnu epizodu u životu počinioca, ili je ono ipak rezultat jednog opšteg asocijalnog načina života. To saznanje zasniva se na okolnosti da li je počinioc i ranije vršio krivična djela ili ne, ali ne samo na tome, već na sveukupnoj ocjeni njegovog života. Pri tome sud treba da cijeni npr. odnos počinioca prema njegovim porodičnim, radnim i društvenim obavezama, n jegovo držanje u društvu i na poslu, način njegovog porodičnog i društvenog života uopšte. Zavisno od ovih okolnosti, ocjena suda o ranijem životu počinioca, zasnovana na utvrđenim činjenicama, dje luje olakšavajuće ili otežavajuće pri odmjeravanju kazne.

Lične prilike počinioca. To su okolnosti vezane za prilike u kojima počinioc živi. U sudskoj praksi takvim okolnostima najčešće su smatrane: zdravstveno stanje počinioca, njegovo starosno doba, porodične prilike- broj č lanova porodice, naročito djece i njihovo starosno doba kao i zdravstveno stanje djece, ekonomsko stanje porodice, invalidnost počinioca, njegova profesija i njegov društveni položaj. U krivičnopravnoj teoriji ne postoji jedinstveno mišljenje o tome da li ove okolnosti treba uzimati u obzir priliko m odmjeravanja kazne, posebno ako se prihvate kao olakšavajuće. Smatra se da počinioc nije ni “ zaslužan “ ni “ kriv” za postojanje ličnih prilika i da ove okolnosti treba imati u vidu samo ako se one mogu dovesti u neku kauzalnu vezu sa izvršenim dije lom i sa prognozom o budućem vladanju počinioca. Zakon, međutim, obavezuje sud da pri odmjeravanju kazne uzme u obzir i ove okolnosti, ostavljajući sudu ocjenu kako će ih cijeniti. Treba, međutim, imati u vidu da lične prilike počinioca mogu imati veliki značaj u ostvarivanju svrhe kažnjavanja i stoga se one ne mogu zanemariti kod odmjeravanja kazne, bez obzira da li se mogu dovesti u kauzalni odnos sa izvršenim djelo m.

Držanje počinioca poslije počinjenog krivičnog djela. Ova okolnost ulazi u opštu ocjenu ličnosti počinioca djela i odražava prije svega njegov stav prema izvršenom djelu. Taj stav može biti društveno pozitivan ako iz cjelokupnog držanja počinioca proizilazi njegovo stvarno i iskreno kajanje zbog izvršenog djela, ako se on ne saglašava sa izvršenim dje lom, ako nastoji da neutrališe negativne efekte djela. I suprotno, taj stav može biti društveno neprihvatljiv ako iz držanja počinioca proizilazi svjesno prihvatanje djela, saglašavanje sa njim, ža ljenje što djelo nije proizvelo i teže posljedice i sl. Ocjenu o tome sud može da donese na osnovu spremnosti počinioca da naknadi štetu prouzrokovanu krivičnim djelom i da u granicama svojih mogućnosti otkloni štetne posljedice djela, vrati imovinsku korist koju je stekao izvršenjem djela, i uopšte na osnovu cjelokupnog ponašanja počinioca poslije izvršenog djela. Od posebnog je značaja držanje počinioca pred sudom i u krivičnom postupku uopšte. Okolnosti da počinioc ne priznaje krivično djelo i da preduzima određene radnje kako

31

se ne bi otkrilo, ne može se uzeti kao otežavajuća okolnost kod odmjeravanja kazne, jer okrivljeni nije dužan da sebe obvinjuje niti da pomaže u otkrivanju sopstvenog krivičnog djela. Ako je, međutim, priznao djelo, ako je priznanje iskreno i ako je počinjeno da bi se u krivičnom postupku lakše došlo do materijalne istine, onda se tako počinjeno priznanje može uzeti kao olakšavajuća okolnost kod odmjeravanja kazne.

Primjer iz sudske prakse: presuda Općinskog suda u Bosanskoj Krupi broj:

018-0-K-06-000 021 od 07.02.2007.g.

Općinski sud u Bosanskoj Krupi u presudi broj: 018-0-K-06-000 021 od 07.02.2007.g. priznanje djela cijeni kao olakšavajuću okolnost.Od olakšavajućih okolnosti sud je u uzeo u obzir činjenicu, da se radi o mlađoj osobi, a posebno je cijenio činjenicu da je optuženi priznao u cijelosti izvršenje krivičnog djela, odnosno dao izjavu pred sudcem za prethodno saslušanje sa kojom je priznao izvršenje krivičnog djela, kod koje izjave je ostao do kraja krivičnog postupka, i time sudu olakšao utvrđivanje njegove krivične odgovornosti. Kao otežavajuću okolnost sud je optuženom cijenio činjenicu da je do sada dva puta osuđivan za slično krivično djelo ( posjedovanje i omogućavanje opojnih droga iz člana 239. stav 3. KZ FbiH), pa mu je cijeneći težinu počinjenog krivičnog djela, stepen krivične odgovornosti izrekao kaznu zatvora u trajanju od pet mjeseci. Navedene olakšavajuće okolnosti, a posebno činjenica da je optuženi priznao izvršenje krivičnog djela i time sudu olakšao utvrđivanje njegove krivične odgovornosti, predstavljaju osobito olakšavajuće okolnosti koje ukazuju, da se i sa ublaženom kaznom prema optuženom može postići svrha kažnjavanja, zbog čega je sud optuženom na osnovu člana 50. i 51. KZ FbiH, ublažio zakonom propisanu kaznu za počinjeno krivično djelo i izrekao mu kaznu zatvora u trajanju od pet mjeseci smatrajući, da će se i sa ovakom kaznom prema optuženiku postići svrha kažnjavanja u cilju postizanja generalne i specijalne prevencije. Sud je stanovišta da se svrha kažnjkavanja može postići samo izricanjem efektivne kazne zatvora, jer je optuženi kako je već navedeno dva puta osuđivan za slično krivično djelo.“

Kada je riječ o držanju počinioca poslije izvršenog djela, treba imati u vidu da

u određenim slučajevima ono može biti osnov za blaže kažnjavanje ili oslobađanje od kazne.Takavje, na primjer,slučaj kod dobrovoljnog odustajanja od izvršenja djela, zatim kada suizvršilac, podstrekač ili pomagač dobrovoljno spriječe izvršenje krivičnog djela i u posebnim slučajevima koje zakon predviđa.

Imovinsko stanje počinioca. Ova okolnost ima poseban značaj kod izricanja

novčane kazne. Pri odmjeravanju ove kazne sud je obavezan da cijeni i imovno stanje počinioca, vodeći računa o visini njegovog ličnog dohotka, drugim prihodima, imovini i njegovim porodičnim obavezama. Imovno stanje ne predstavlja u pravom smislu olakšavajuću ili otežavajuću okolnost kod odmjeravanja novčane kazne. Ono je prije jedan korektiv u određivanju ove kazne, čiji je osnovni smisao da novčana kazna pogodi, u mjeri u kojo j je to moguće, podjednako lica različitog imovinskog

32

stanja. Kod odmjeravanja kazne lišenja slobode, imovno stanje može da se uzme u obzir i kao lična prilika počinioca krivičnog djela.

Druge okolnosti koje se odnose na ličnost počinioca. Niz prethodno

navedenih okolnosti odnose se na ličnost počinioca. Zakon, međutim, obavezuje sud da pri odmjeravanju kazne uzme u obzir i druge okolnosti vezane za počinioca krivičnog djela.Teško je odrediti unaprijed koje bi te okolnosti mogle biti.Može se raditi o nekoj veoma specifičnoj okolnosti, tipičnoj za počinioca krivičnog djela.Osnovni smisao ovake odredbe u zakonu je da se i na ovaj način posebno istakne značaj subjektivnih okolnosti pri odmjeravanju kazne i da se ukaže da prethodnim okolnostima nije iscrpljena lista mogućih subjektivnih olakšavajućih ili otežavajućih okolnosti.

Najzad, treba imati u vidu da je sud pri odmjeravanju kazne obavezan da uzme

u obzir sve okolnosti koje utiču da kazna bude veća ili manja. To znači da osim prethodno navedenih, sud može da cijeni i svaku drugu okolnost ako smatra da je od značaja za odmjeravanje kazne. Time lista okolnosti koje u našem krivičnom pravu mogu da budu olakšavajuće ili otežavajuće, u postupku individualizacije kazne postaje neograničena.

Čest je slučaj utvrđivanja doprinosa oštećenika samom počinjenju krivičnog

djela, pa zavisno o tom doprinosu drugačiji je stepen krivnje samog počinioca krivičnog djela. Upravo ova okolnost može biti o id značaja za utvrđivanje stepena krivnje počinioca, a samim tim i odlučna za odmjeravanje vrste i visine krivičnopravne sankcije.

Primjer iz sudske prakse: Presuda Apelacionog suda Brčko Distrik ta broj:

097-0-Kž-06-000131 od 13.02.2007.g. Presudom Apelacionog sud Brčko Distrikta broj: 097-0-Kž-06-000131 od

13.02.2007.g. stoji: “ Na osnovu potpuno i pravilno utvrđenog činjeničnog stanja prvostepeni sud je ispravno zaključio da su se u radnjama optuženog ostvarila obilježja krivičnog djela-laka tjelesna povreda iz člana 170. stav 1. KZ-a BD BiH. Međutim, prilikom opredjeljivanja za vrstu i visinu krivične sankcije nije u dovoljnoj mjeri cijenio činjenice vezane uz okolnosti pod kojima je došlo do počinjenja krivičnog djela. Naime, sud je izgubio iz vida da je optuženi povraćao zbog stomačnih tegoba za koje se požalio svjedoku R.Ž., što je evidentno ako se ima na umu da je isti svjedok potvrdio da je optuženi prije tuče stvarno izišao van kafića i povraćao u kontejner, te da se potom požalio da bi mogao opet povratiti, našto je svjedok i vlasnik kafića D.S. reagovao tako što je na grub način pokušao optuženog izbaciti iz kafića. Nakon naguravanja i šaketanja, uslijedila je reakcija optuženog, koji je zadao udarce oštećenom, usljed kojih je došlo do lakog povređivanja, kako je to opisano u izreci presude. Ovakve okolnosti povređivanja oštećenog, svakako da ne opravdavaju postupak optuženog, međutim morale su bitno uticati na opredjeljenje

33

prvostepenog suda kod izbora vrste i mjere kaznene sankcije koju će izreći optuženom.”

Međutim, doprinos oštećenika mora biti u izravnoj vezi sa počinjenjem

krivičnog djela i ne smije se procjenjivati kao doprinos oštećenika, okolnost koju bi predstavljalo bilo kakvo nepropisno ponašanje samog ošećenika. Veza između nepropisnog ponašanja oštećenika i postupka optuženika kojim ostvaruje krivično djelo, mora biti izravna. Tipičan primjer ovakve tvrdnje su saobraćajni delikt i.

Važna činjenica za utvrđivanje stepena krivične odgovornosti počinioca

saobraćajnog delikta svakako je i pitanje postoji li ili ne, te u kojem obimu , doprinos oštećenog kao sudionika u saobraćaju da se nesreća dogodila.

Postupanje oštećenika kao objektivni elemenat krivičnog djela, gleda se i kroz

moguće utvrđivanje postupanja optuženog u prekoračenju granica nužne odbrane . Takvo postupanje oštećenog, koje je dovelo do postupanja optuženog u granicama prekoračenja nužne odbrane, nije moguće bez ograde tretirati kao olakšavajuću okolnost. Međutim, valja imati u vidu da na subjektivnoj strani počinioca krivičnog djela, različit je stepen njegove krivice zavisno o stepenu prekoračenja granica nužne odbrane. Postoji sigurna razlika u stepenu krivnje optuženika, kada on prekoračavajući granice nužne odbrane, poduzima manju kriminalnu aktivnost, ali kojom već ulazi u sferu krivičnog djela, nego kada je to prekoračenje znatno. Koliki je stepen njegove krivnje u okvirima krivičnog djela počinjenog u prekoračenju granica nužne odbrane, ocjenjuje sud prilikom donošenja odluke o kazni zavisno od slučaja do slučaja i nije moguće utvrditi za ovu situaciju opšte pravilo.

Dakle, prekoračenje granice nužne odbrane dolazi do izražaja u postupkui

odmjeravanja kazne, a da li će ovo prekoračenje imati za posljedicu ublažavanje kazne, zavisi i od mjere prekoračenja.

Takođe, stepen krivnje optuženika, kao jedan od elemenata u procesu

individualizacije kazne, moguće je ocjenjivati i u odnosu na afektivno stanje samog počinioca krivičnog djela, u koje ga je dovelo postupanje oštećenog. Nedvojbeno je da afekt, uz ostvarivanje ostalih zakonskih pretpostavki kako to traže zakonski opis krivičnih djela ubistva, odnosno tjelesne ozljede, počinjenih na mah ( čl. 167. i 172. stav 7. KZ FBiH ) može predstavljati okolnost koja će činiti i sastavnicu utvrđivanja počinjenog krivičnog djela na mah. Utvrđeni afekt na strani počinioca, sud može ocijeniti i kao olakšavajući okolnost počiniocu krivičnog djela, ali samo osnovnog krivičnog djela ubistva, odnosno teške tjelesne ozljede, a ne privilegiranih oblika počinjenih na mah. Dakle, kod utvrđivanja stepena krivične odgovornosti nije dovolno da se ocjenjuje afektivno stanje u vrijeme počinjenja djela, već kada sud nađe da to stanje nije bilo takvog intenziteta da bi predstavljalo jaku razdraženost u smislu člana 167. KZ FBiH, potrebno je da postojeće afektivno stanje ocjenjuje kod odmjeravanja kazne.

34

KVALIFIKATORNE I UBLAŽAVNE OKOLNOSTI

Od otežavajućih i olakšavajućih okolnosti, koje utiču na vrstu i visinu kazne u granicama koje zakon propisuje za izvršeno djelo, treba razlikovati kvalifikatorne odnosno ublažavne okolnosti. Kvalifikatorne su one okolnosti koje daju određenom krivičnom djelu poseban, teži vid, tako da pri postojanju tih okolnosti nastaje druga, teža kvalifikacija krivičnog djela. Na primjer; ubistvo je osnovno krivično djelo protiv života. Ako je ovo djelo izvršeno iz koristoljubivih pobuda, onda je ta okolnost kod ovog krivičnog djela toliko značajna da ona ne predstavlja više otaževajuću okolnost, već uslijed ove okolnosti javlja se novo kvalifikovano krivično djelo ubistva- teško ubistvo, za koje zakon propisuje težu kaznu. Ublažavne okolnosti koje čine djelo privilegovanim takođe su okolnosti usljed kojih krivično djelo dobija poseban vid, ali za razliku od kvalifikatornih okolnosti, djelo sada dobija lakši vid.

Na primjer: krivično djelo ubistva izvršeno u jakoj razdraženosti izazvanoj napadom ili teškim uvredama, to nije samoolakšavajuća okolnost, već okolnost koja čini djelo privilegovanim tako da postoji lakši oblik ubistva- ubistvo na mah, za koje zakon propisuje blažu kaznu.

Koje okolnosti čine jedno krivično djelo kvalifikovanim odnosno privilegovanim, određeno je u zakonu i to samo za neka krivična djela.Prema tome, samo zakonom se mogu propisati kvalifikatorni odnosno privilegovani oblici pojedinih krivičnih djela.

UBLAŽAVANJE KAZNE

Značaj i osnov za ublažavanje Odmjeravanje kazne u granicama posebnog minimu ma i maximuma propisanih za izvršeno krivično djelo, predstavlja redovan i najčešći način individualizacije kazne. U životu se, međutim, pojavljuju i takvi slučajevi da sa aspekta svrhe kažnjavanja nije pravično, a ni neophodno, izreći kaznu u granicama njenog posebnog minimu ma i maximuma. Priroda izvršenog djela, a naročito okolnosti pod kojima je ono izvršeno i ličnost počinioca, mogu ukazivati da je u konkretnom slučaju opravdano da se počiniocu izrekne blaža kazna od propisane, jer se svrha kažnjavanja može postići i primjenom blaže kazne.

Ublažavanje kazne ima poseban značaj u postupku individualizacije kazne. Na ovaj način se uopšteno određena kazna u zakonu najadekvatnije prilagođava konkretnom djelu i počiniocu. Ublažavanjem kazne izvršava se njen racionalni karakter, a posebno njeni ciljevi u pogledu specijalne prevencije. Zato najveći broj savremenih krivičnih zakonodavstava predviđa ovu mogućnost, propisujući posebna pravila o ublažavanju kazne i uslove pod kojima se može vršiti ublažavanje.Najčešće

35

je riječ o postojanju posebnih okolnosti koje izvršeno krivično djelo čine naročito lakim.

U vezi sa ublažavanjem kazne postavlja se pitanje da li slučajeve u kojima se to može počiniti treba izrič ito regulisati u zakonu, ili zakon treba da sadrži samo načelna rješenja, dok bi se sudu ostavilo da odlučuje kad postoje okolnosti koje opravdavaju izricanje blaže kazne. O tome u krivičnopravnoj teoriji postoje različ ita mišljenja, a u zakonodavstvu su prihvaćena različita rješenja. U nekim zakonima osnovi za ublažavanje kazne su izričito određeni, tako da sud ima samo da utvrdi njihovo postojanje i onda može ublažiti kaznu. Druga zakonodavstva daju u tom pogledu široka ovalštenja sudu, ne propisujući posebno osnove za ublažavanje. Između ovih su ona zakonodavstva koja prihvataju srednje rješenje, propisujući osnove za ublažavanje kazne, ali ovlašćujući sud da i van tih slučajeva može ublažiti kaznu.

Ublažavanjem kazne počiniocu se izriče ili manja mjera kazne od one koja je propisana za izvršeno djelo ili blaža vrsta kazne od propisane. Primjena ovog instituta je povoljna za počinioca krivičnog djela. Zato se postavlja pitanje da li se njime mogu, kad postoje zakonski uslovi za ublažavanje, koristiti svi počinioca krivičnih djela, ili pak treba da ima ograničenu primjenu. I u ovom pogledu zakonodavstva rješenja se razlikuju. Neka krivična zakonodavstva predviđaju ublažavanje kazne kao opšti institut čija primjena nije ograničena prirodom i težinom izvršenog djela odnosno ličnošću počinioca. U drugim zakonodavstvima ublažavanje kazne je dozvoljeno samo kod određenih djela i regulisano je odredbama Posebnog dijela.21

NAČIN UBLAŽAVANJA KAZNE

Ublažavanje kazne mo že se vršiti na dva načina: po mjeri i po vrsti kazne. Ublažavanje kazne po mjeri postoji kada se počiniocu izriče ista vrsta kazne koja je propisana za izvršeno krivično djelo, ali u trajanju manjem od propisanog posebnog minimu ma.Tako, ako je za krivično djelo propisana kazna zatvora od tri mjeseca do pet godina, ovo ublažavanje bi postojalo ako bi se izrekla kazna zatvora manja od tri mjeseca. Ublažavanje kazne po vrsti postoji kada se umjesto propisane vrste kazne izriče blaža vrsta kazne, kad se naprimjer u mjesto propisanog zatvora izriče novčana kazna.

Dalje, može se razlikovati ograničeno i neograničeno ublažavanje kazne.

Ograničeno ublažavanjenpostoji kad zakon posebnim pravilima određuje kako se kazna mo že ublažiti kad za to postoje uslovi. Oblik ograničenog ublažavanja je i kad zakon obavezuje sud da kaznu prvo ublaži po mjeri, a po vrsti tek onda ako nije moguće ublažavanje po mjeri.

___________________________

21. Nikola Srzentić, dr. Aleksandar Stajić, dr. Ljubiša Lazarević, „ Krivično pravo“ , 1995.g., „ Savremena administracija“ d.d. Izdavačko-štamparsko preduzeće Beograd, str. 317-328

36

Neograničeno ublažavanje kazne postoji kad je sud ovlašten da kaznu ublaži

po svojoj slobodnoj ocjeni. Pri tome sud odlučuje da li će kaznu ublažiti po mjeri ili po vrsti, a kod ublažavanja kazne po mjeri ne može ići samo ispod opšteg minimuma kazne koja je propisana za izvršeno djelo.

Na ublažavanje kazne utiče i težina izvršenog djela. Tako, ako je za krivično

djelo propisana kazna zatvora od najmanje pet godina, sud bi primjenom odredbi o ublažavanju mogao izreći zatvor u trajanju od jedne do pet godina, ali bi pri odluci koliku će ublaženu kaznu izreći morao voditi računa da li je kod tog krivičnog djela kao poseban maximu m predviđeno deset ili petnaest godina zatvora.

OSLOBAĐANJ E OD KAZNE Počiniocu krivičnog djela koji je krivično odgovoran, izriče se po pravilu

kazna. Priliko m odmjeravanja kazne, sud mu može, uzimajući u obzir olakšavajuće okolnosti, izreć i blažu kaznu u granicama propisane kazne, a može mu i ublažiti kaznu ako za to postoje zakonski osnovi. Međutim, u životu se javljaju i takvi slučajevi da počiniocu nije neophodno a ni opravdano izreći nikakvu kaznu zbog izvršenog krivičnog djela. Takva situacija može nastati ili zbog toga što je djelo, s obzirom na okolnosti pod kojima je izvršeno ili ličnost počinioca, male društvene opasnosti koja se ipak ne može izjednačiti sa neznatnom društvenom opasnošću ili zato što postoje posebni kriminalno-politički razlozi koji ukazuju da počiniocu ne treba izreći kaznu.

Oslobađanje od kazne znači odstupanje od pravila da se krivično odgovornom

počiniocu izriče kazna. Riječ je o jednoj izuzetnoj zakonskoj mogućnosti zato su u krivičnim zakonima izričito određeni osnovi za primjenu ovog instituta i sud može počinioca osloboditi kazne samo u zakonom predviđenim slučajevima. Neki od tih osnova su opšteg karaktera i u takvim slučajevima sud može osloboditi počinioca bez obzira na izvršeno ili pokušano krivično djelo. Ovakva ovlaštenja sud ima prema KZ BiH u slučaju prekoračenja nužne odbrane usljed jake razdraženosti ili prepada izazvana napadom, prekoračenja kra jnje nužde po osobito olakšavajućim okolnostima, prave zablude iz opravdanih razloga, dobrovoljnog odustanka idr.

Kad postoji neki od navedenih zakonskih osnova, sud može počinioca

krivičnog djela osloboditi od kazne. Zakon ni u jednom slučaju ne predviđa obavezno oslobađanja od kazne. Sud u svakom konkretnom slučaju cijeni da li treba primjeniti ovu zakonsku mogućnost, vodeći računa i o tome da li bi u konkretnom slučaju sa aspekta opštih ciljeva kriminalne politike bilo opravdanije počinioca osloboditi od kazne ili izreć i blažu kaznu. Oslobađanje od kazne obuhvata kako glavnu tako i sporednu kaznu.

37

Presudom kojom se počinioc oslobađa od kazne ima karakter osuđujuće presude. Ona sadrži izreku o krivic i i naznačenje djela za ko je je počinioc oslobođen od kazne i uvodi se u kaznenu evidenciju, sa posebnim roko m za njeno brisanje. Zato takvu presudu treba razlikovati od oslobađajuće presude. Zakon predviđa i mogućnost oslobađanja kazne počinioca krivičnog djela počinjenog iz nehata, kad posljedica djela tako teško pogađaju počinioca da izricanje kazne u takvom slučaju očigledno ne bi odgovaralo svrsi kažnjavanja ( kad počinioc prouzrokuje smrt ili teške tjelesne povrede njemu veoma bliskih osoba kao što su roditelji, djeca supruga i dr. ).

ODMJ ERAVANJ E KAZNE ZA KRIVIČNA DJELA IZVRŠENA U POVRATU

Povrat predstavlja veoma značajan kriminološki i krivičnopravni problem. Okolnost da određeni broj počinioca krivičnih djela ponavlja svoje kriminalno

ponašanje, otvara niz teoretskih i praktičnih pitanja kao što su: uzroci povrata, karakteristike povratnika, primjena krivičnih sankcija prema povratnicima, način izvršenja kazne prema ovoj kategoriji delinkvenata itd. Zato je normalno što su povrat i povratnici često predmet posebnih kriminoloških istraživanja odnosno što krivično zakonodavstvo sadrži posebne odredbe o njihovom kažnjavanju, a zakonodavstvo o izvršenju krivičnih sankcija posebne odredbe o penitensijernom tretmanu ovih lica.22

Pojam povrata je u teoriji krivičnog prava različito određivan. On je imao određenu evoluciju u razvoju krivičnopravne nauke. U prvo vrijeme zasnivao se pretežno na nekim objektivnim elementima kao što su: ponovno izvršenje krivičnog djela, određeni vremenski razmak između izvršenih djela, ranija osuđivanost i dr. Kasnije, naročito pod uticajem pozitivne škole, sa čisto objektivnog pojma povrata, prelazi se na objektivno-subjektivni pojam, u kome se kao konsitutivni elementi povrata javljaju i neke karakteristike ličnosti počinioca djela ( sklonost za ponavljanje krivičnih djela, profesionalno bavljenje kriminalitetom i dr. ).

Kad neko lice ponovno izvrši krivično djelo, postavlja se pitanje da li za to djelo treba da bude teže kažnjeno upravo zato što je ponovilo kriminalno ponašanje. Ovakvo pitanje se može još prije postaviti ako je počinioc za ranije izvršeno djelo već bio kažnjen. Da li dakle povrat treba da predstavlja odnos za teže kažnjavanje, i ako treba u čemu je opravdanje takvog rješenja. ___________________________

22. Zvonimir Šeparović, „Viktimologija“, 1998.g., „ Informator“ Zagreb, str. 109

38

Na ova pitanja se u nauci krivičnog prava ne daje jedinstven odgovor. Ima

shvatanja da teže kažnjavanje u slučaju povrata nije opravdano. Krivično djelo izvršeno od povratnika nije samim tim objektivno ništa dobilo u svojoj težini, ono je proizvelo iste posljedice kao i kad ga izvrši primarni počinioc. Izricanjem teže kazne u ovakvom slučaju, narušava se proporcionalnost koja treba da postoji između kazne i objektivne težine izvršenog djela, a time se povređuje i princip pravičnosti kažnjavanja. Dalje, teže kažnjavanje u slučaju povrata nije opravdano ni sa subjektivne tačke gledišta. Povrat ne mora nužno da povlači veći stepen krivične odgovornosti nego što je to slučaj kod primarnih delikvenata, jer razlozi kojima je počinioc motivisan za ponovno izvršenje krivičnog djela, mogu biti različ ite prirode. Štaviše, u konkretnim slučajevima motiv ponovnog vršenja krivičnog djela može biti manje amoralan nego kod nekog primarnog izvršioca takvog djela.

Najzad, protiv povećanja kazne u slučaju povrata, ističe se da to ne vodi

racionalnom rješenju, jer dosadašnje iskustvo pokazuje da se problem kriminaliteta, pa i problem povrata, nije mogao rješavati strogim kažnjavanjima. Stroža kazna se zasniva samo na jednoj objektivnoj okolnosti- ponovnom izvršavanju krivičnog djela, a zanemaruje se niz raznovrsnih uzroka individualnog karaktera koji su doveli do povrata.

Opravdanost težeg kažnjavanja u slučaju povrata danas se, međutim, ne posmatra sa aspekta pravičnosti ili proporcionalnosti kazne i objektivne težine izvršenog djela, već prije svega sa obzirom na društvenu potrebu. Povratnici su, naročito ako je riječ o profesionalnim delikventima i delikventima iz navike. posebno društveno opasni i zato se društvo mora od njih štititi primjenom strožijih kazni. Ponovnim izvršenjem krivičnog djela oni su pružili dokaz da normalno kažnjavanje na njih nije popravno djelovalo. Teže kažnjavanje povratnika zasniva se dakle na razlozima kriminalne politike. Porast ili opadanje broja recidivista nije, po pravilu, bilo uslovljeno blažom ili strožijo m kaznenom politiko m, već je odgovarao opštem stanju kretanja kriminaliteta. Uzroci koji su dovodili do porasta ili pada kriminaliteta uopšte, uticali su i na kretanje recidiva. Prema tome, i problem povrata mora se rješavati u kontekstu opšte politike suzbijanja kriminaliteta. Vidjeti rješenje samo u pooštrenom kažnjavanju značilo bi jednostran prilaz ovom problemu.

Danas je u krivičnom zakonodavstvu sve izrazit ija tendencija da se sa pooštrenog kažnjavanja pređe na primjenu posebnih krivičnih sankcija prema ovoj kategoriji delikvenata, koje obuhvataju kako institucionalni tretman, tako i tretman na slobodi. Dalje, uzroci povrata mogu biti veoma različ iti i zato ni kriminalno-politički razlozi ne opravdavaju da povrat bude obavezna otežavajuća ili pooštravajuća okolnost pri odmjeravanju kazne.23 ___________________________

23. Cesare Beccarija, O zločinima i kaznama, 1984.g., Izdavačka radna organizacija „ Logos“ Split - prevod sa talijanskog Antun Cvitanić, str. 132

39

Z A K LJ U Č A K Kao i mnogo puta ranije, ali zbog svega što je u istoriji ljudskog društva i posebno u posljednjih sto godina iza nas, danas više nego ikada ranije, prosječno informisan čovjek intenzivno osjeća i svjestan je da gotovo sve može, ali istovremeno da je i dosta bespomoćan u rješavanju nekih osnovnih egzistencijalnih pitanja koja se tiču njega samog, njegovog odnosa sa drugima i društva u kojem živi. Zbog ovih kao i drugih još uvijek neriješenih suprotnosti sve je više onih koji smatraju da se ljudsko društvo i čovječanstvo uopšte nalazi u krizi koju treba bez odlaganja prebroditi.24 I u savremenom krivičnom pravu ima još uvijek suprotnosti i problema koji nisu riješeni na zadovoljavajući način. Neko od njih nastali su u novije vrijeme i rezultat su burnog razvoja društvenih prilika u posljednjih nekoliko decenija. Njihovo postojanje danas upozorava nas da na neka pitanja u doktrini i u praksi još uvijek nisu dobiveni potpuni i zadovoljavajući odgovori. Bro jnost neriješenih problema i njihovo značenje upućuje neke autore na zaključak da je i savremeno krivično pravo u krizi.

Kriza društva i kriv ičnog prava ne manifestuje se samo porastom i pojavom novih oblika kriminaliteta, za koje neki kažu da se šire “ brzinom šumskog požara “, već i u krizi pravosuđa čiji je aparat manje-više blokiran velikim brojem zadataka koji mu pripadaju.

Ne bez razloga i argumenata, smatra se takođe da krivično pravo posljednjih decenija nije u stanju pratiti neobično brzu dinamiku savremenih zbivanja, promjene u vrednovanju ljudi i ciljevima društvenog razvoja, što predstavlja dalji porast krize cjelokupnog krivičnopravnog sistema. “Društvo je duboko uznemireno problemom kriminaliteta, kako maloljetničkog tako i kriminaliteta odraslih.”25 Okolnosti izložene u ovom radu predstavljaju jedan dio naznaka o čemu je sud sve dužan voditi računa prilikom izbora odgovarajuće vrste i mjere krivičnopravne sankcije, tj. o čemu je dužan voditi računa u procesu individualizacije kazne. Već je istaknuto da je često ovaj dio najlošije obrađen i obrazloženi dio presuda iako u njemu sud treba pokazati svoj odnos prema počinitelju krivičnog djela izričući mu svoj konkretni prijekor za počinjeno krivično djelo, krećući se u granicama apstraktnog prijekora kako je to predvidio zakonodavac.26 ___________________________

24. Udruženje sudija / sudaca u FBiH, „Pravo i pravda“, 2004. g., Sarajevo , str. 53 25. Zvonimir Šeparović, „Viktimologija“, 1998.g., „ Informator“ Zagreb, str. 167 26. Damir Kos, „ Opće pravilo o izboru vrste i mjere kazne„, 2006. g., stručni rad – Rijeka, str. 25

40

S A D R Ž A J Uvod ....................................................................................................................... 03 Centralni dio ......................................................................................................... 05

Izbor vrste i mjere kazne u istorijskom razvoju krivičnog prava ............................................................................ 05 Izbor kaznene sankcije i odmjeravanje kazne .......................................... 11 Odmjeravanje kazne ................................................................................ 14 Individualizacija kazne ............................................................................ 15 Olakšavajuće i otežavajuće okolnosti ......................................................... 22 Krivična odgovornost ......................................................................... 27 Kvalifikatorne i ublažavne okolnosti ......................................................... 34 Ublažavanje kazne ............................................................................ 34 Način ublažavanja kazne ............................................................................ 35 Oslobađanje od kazne ............................................................................ 36 Odmjeravanje kazne za krivična djela izvršena u povratu ...................... 37

Zaključak............................................................................................................... 39 Sadržaj ................................................................................................................. 40 Popis literature .................................................................................................... 41

41

POPIS LITERATURE

- Bačić Franjo, Otežavajuće i olakšavajuće okolnosti u kažnjavanju u jugoslovenskom krivičnom pravu – JRKKP 2/1964. godina

- Beccarija Cesare (prevod sa italijanskog Antuna Cvitanić), O zločinima i

kaznama, 1984. godina, Izdavačka radna organizacija „Logos“ Split - dr. Horvatić Željko, Izbor kazne u jugoslovenskom krivičnom pravu i sudskoj

praksi, 1980. godina, „Informator“, OOUR NIK Zagreb 1980. godina

- Internet – web strana: kantonalnisud.novi travnik.ba – presude, stranici pristupila dana 16., 17., 19., 22., 23.10.2008. godine

- Kos Damir, Opće pravilno o izboru vrste i mjere kazne, 2006. godina, stručni

rad, Rijeka - Simović Miodrag, Krivični postupci u BiH, Zbirka krivičnih procesnih zakona

BiH sa uvodnim komentarom i registrom pojmova, 2003. godina, Sarajevo - Srzentić Nikola, dr. Stajić Aleksandar, dr. Lazarević Ljubiša, Krivično

pravo, 1995. godina, „Savremena administracija“ d.d. Izdavačko-štamparsko preduzeće Beograd

- Šeparović Zvonimir, Vik timologija, 1998. godina, „Informator“ Zagreb

- Udruženje sudija / sudaca u F BiH, Pravo i pravda, 2004. godina, Sarajevo

- Zadrić Marin - predsjednik Općinskog suda u Ljubuškom, Diskusija na

savjetovanju udruženja sudija za krivično pravo i kriminologiju, 2000. godina

- Zajednički projekat Vijeća Evrope / Evropska komisija, Komentar Zakona o krivičnom / kaznenom postupku u BiH, 2005. godina, DTP: DES - Sarajevo