sosyolojide yakin donem gelismeler

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2881

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1838

SOSYOLOJ‹DE YAKIN DÖNEMGEL‹fiMELER

YazarlarProf.Dr. Aylin GÖRGÜN BARAN (Ünite 1, 3, 5)

Arfl.Gör. Cihat ÖZSÖZ (Ünite 1)Prof.Dr. Serap SU⁄UR (Ünite 2)

Yrd.Doç.Dr. Zerrin SUNGUR (Ünite 4)Arfl.Gör. Aykut AYKUTALP (Ünite 5)Yrd.Doç.Dr. Emre GÖKALP (Ünite 6)Arfl.Gör. Erhan AKARÇAY (Ünite 6)

Yrd.Doç.Dr. Yasemin ÖZGÜN (Ünite 7)Yrd.Doç.Dr. Feryal Ayfl›n KOÇAK TURHANO⁄LU (Ünite 8)

EditörlerProf.Dr. Serap SU⁄UR

Prof.Dr. Aylin GÖRGÜN BARAN

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2013 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›s›Dr. Kadriye Uzun

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Dil Yaz›m Dan›flman›Doç.Dr. Emine Kolaç

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler

ISBN 978-975-06-1544-3

1. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 25.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013

‹çindekilerÖnsöz ............................................................................................................ vii

Pratik, Kültür, Sermaye, Habitus ve Alan TeorileriylePierre Bourdieu Sosyolojisi .................................................... 2

G‹R‹fi .............................................................................................................. 3BOURDIEU SOSYOLOJ‹S‹ ............................................................................ 4Düflünümsellik (Reflexivity) ......................................................................... 4TEMEL KAVRAMLAR: OYUN METAFORU .................................................. 5Alan ................................................................................................................ 6Habitus........................................................................................................... 9Sermaye.......................................................................................................... 11SONUÇ........................................................................................................... 15Özet................................................................................................................ 16Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 17Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 18S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 18Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 19

Tamamlanmam›fl Bir Proje Olarak Modernite: Jürgen Habermas............................. ........................................ 22

G‹R‹fi: HABERMAS’IN GENEL YAKLAfiIMI.................................................. 23KAMUSALLI⁄IN YAPISAL DÖNÜfiÜMÜ...................................................... 25B‹LG‹ VE ‹NSANSAL ‹LG‹LER....................................................................... 27TOPLUMSAL EYLEM VE TOPLUMSAL S‹STEM KAVRAMLARI................... 29Habermas’›n Rasyonelleflme Üzerine Düflünceleri ...................................... 31MEfiRU‹YET KR‹Z‹ ........................................................................................ 33‹LET‹fi‹MSEL EYLEM KURAMI: S‹STEM VE YAfiANTI-DÜNYASI ............... 35Sistem ile Yaflant›-Dünyas›n›n Ayr›lmas› veYaflant›-Dünyas›n›n Kolonileflmesi ............................................................... 38SONUÇ........................................................................................................... 41Özet ............................................................................................................... 43Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 45Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 46S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 46Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 47

Anthony Giddens: Modernlik/Geç Modernlik veYap›laflma Kuram› ................................................................... 48

G‹R‹fi: YAfiAMI VE SOSYOLOJ‹YE BAKIfiI ................................................. 49MODERN ÖNCES‹ VE MODERNL‹K............................................................ 52Modern Öncesi Dönemin Güven Ortam›n›n Belirleyicileri ........................ 53Modern Öncesi Dönemin Risk Ortam› ........................................................ 53Modern Dönemde Güven ve Risk ............................................................... 53MODERNL‹⁄‹N SÜREKS‹ZL‹KLER‹ ............................................................. 54Modern Öncesi ve Modern Dönemin Süreksizliklerinin Karfl›laflt›r›lmas› . 55MODERNL‹⁄‹N D‹NAM‹KLER‹..................................................................... 55Modernlik, Zaman ve Uzam ........................................................................ 56

‹ ç indek i ler iii

2. ÜN‹TE

1. ÜN‹TE

3. ÜN‹TE

Yerinden Ç›karma/Edilme ve Aç›l›ml› Mekanizmalar ................................ 57Sembolik Göstergeler.............................................................................. 58Uzmanl›k Sistemleri................................................................................. 58

Modernli¤in Düflünümselli¤i......................................................................... 58Küreselleflme.................................................................................................. 59GEÇ MODERNL‹K VE POSTMODERL‹K...................................................... 63GEÇ MODERNL‹KTE R‹SKLER ..................................................................... 65YAPILAfiMA KURAMI VE YAPININ ‹K‹L‹⁄‹ ................................................ 66Yap›laflma Usulleri/ fiekilleri......................................................................... 68Düflünümsel (Refleksive) Aktörler ............................................................... 70ELEfiT‹R‹LER .................................................................................................. 71Özet ............................................................................................................... 73Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 75Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 76S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 76Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 77

Kendisiyle Yüzleflen Toplum: Risk Toplumu ........................ 78G‹R‹fi .............................................................................................................. 79R‹SK KAVRAMI.............................................................................................. 79R‹SK TOPLUMU KAVRAMI VE KURAMI ..................................................... 82Düflünümsel Modernleflme ........................................................................... 86R‹SK TOPLUMUNUN ÖZELL‹KLER‹............................................................. 87R‹SK TOPLUMUNDA B‹REYLER‹N PS‹KOLOJ‹S‹ ........................................ 90Özet ............................................................................................................... 93Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 95Okuma Parças› .............................................................................................. 96Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 97S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 97Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 98

Manuel Castells: Enformasyon Ça¤› ve A¤ Toplumu Teorisi ....................................................................................... 100

G‹R‹fi .............................................................................................................. 101A⁄ TOPLUMUNUN YÜKSEL‹fi‹.................................................................... 104A¤ Toplumunda Çal›flman›n Dönüflümü: ‹fl ve ‹flsizlik .............................. 104A¤ Toplumunda Kent ................................................................................... 107A⁄ TOPLUMU VE K‹ML‹⁄‹N GÜCÜ ........................................................... 108A¤ Toplumunda Kimlik ............................................................................... 108A¤ Toplumunda Ataerkilli¤in Sonu: Aile ve Cinsellik ................................ 109A¤ Toplumunda Dini Fundamentalizm, Kültürel Kimlik............................ 110A⁄ TOPLUMUNDA M‹LL‹YETÇ‹L‹K VE ULUS DEVLET............................. 111Küreselleflme Ça¤›nda Milletler ve Milliyetçilik........................................... 111Küreselleflme ve Ulus Devlet........................................................................ 112A¤ Toplumu Kuram›na Yönelik Elefltiriler .................................................. 113Özet ............................................................................................................... 114Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 116Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 117S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 117Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 119

‹ ç indek i leriv

4. ÜN‹TE

5. ÜN‹TE

Richard Sennett: Kamusal ‹nsan›n ÇöküflündenYeni Kapitalizmin Kültürüne.................................................. 120

G‹R‹fi .............................................................................................................. 121KAMUSAL ALANIN DÖNÜfiÜMÜ YA DA KAMUSAL‹NSANIN ÇÖKÜfiÜ ........................................................................................ 122Habermas ve Kamusal Alan›n Yap›sal Dönüflümü ..................................... 124Sennett: Kamusal ‹nsan›n Çöküflü................................................................ 126YEN‹ KAP‹TAL‹ZM‹N KÜLTÜRÜ.................................................................. 128Esnek fiirket/Çal›flma Modeli ........................................................................ 130Esnek Üretim Modelinin Çal›flanlar Üzerinde Etkileri................................. 131‹fle Yaramazl›k Kabusu ................................................................................. 133

‹fle Yaramazl›k Kabusunun Nedenleri .................................................. 134KARAKTER AfiINMASI ................................................................................. 137YEN‹ KAP‹TAL‹ZMDE ‹fi‹N K‹fi‹L‹K ÜZER‹NDEK‹ ETK‹LER‹ .................... 139Rutin Zaman Köleli¤i .................................................................................... 140Risk Alarak Yaflamak..................................................................................... 142Özet................................................................................................................ 144Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 145Okuma Parças› .............................................................................................. 146Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 147S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 147Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 148

Slavoj Zizek: Slovenya’dan Evrensele Uzanan Bir Düflünür .............................................................................. 150

G‹R‹fi: SLAVOJ ZIZEK’‹N GENEL YAKLAfiIMI............................................. 151ZIZEK’TEK‹ HEGEL VE LACAN.................................................................... 152Evrensel ve Tikel........................................................................................... 153Özne ve Töz.................................................................................................. 154ZIZEK VE POL‹T‹KA..................................................................................... 155Yugoslavya’dan Slovenya’ya Zizek .............................................................. 155Slovenya’dan Yükselen Teorik Muhalefet ................................................... 159POPÜLER KÜLTÜR VE S‹NEMAYA ZIZEK’LE BAKMAK ............................ 162Anamorfoz (Yamuk Bakmak)....................................................................... 162Semptom (Belirti) .......................................................................................... 163Sinthome ........................................................................................................ 165‹deolojik Fantazi ............................................................................................ 167Jouissance (Keyif) ......................................................................................... 167Gerçek Üzerine Çözümlemeler .................................................................... 168Özet................................................................................................................ 169Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 171Okuma Parças› 1 ........................................................................................... 172Okuma Parças› 2 ........................................................................................... 172Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 173S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 173Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 175

‹ ç indek i ler v

6. ÜN‹TE

7. ÜN‹TE

Postmodernizm ve Mekân: David Harvey ............................ 176G‹R‹fi .............................................................................................................. 177MODERN‹TE VE MODERN‹ZM.................................................................... 179POSTMODERN‹ZM ...................................................................................... 181KAP‹TAL‹ZM‹N POL‹T‹K VE EKONOM‹K DÖNÜfiÜMÜ............................ 186Fordizm ve Esnek Birikim Rejimi................................................................. 186ZAMAN VE MEKÂN ...................................................................................... 189Zaman-Mekân S›k›flmas› ............................................................................... 191SONUÇ........................................................................................................... 195Özet................................................................................................................ 197Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 199Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 200S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 200Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 201

Sözlük ................................................................................... 203

‹ ç indek i lervi

8. ÜN‹TE

Önsöz

Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler kitab›n›z uzaktan ö¤retim yöntemine uy-

gun olarak haz›rlanm›flt›r. Kitab›n temel amac› toplumsal araflt›rmalarda önemli bir

yere sahip olan sosyoloji kuramlar›nda son dönemde meydana gelen geliflmeler

hakk›nda size ayd›nlat›c› temel bilgiler vermektir.

Kitapta yer alan ünitelerde ça¤dafl toplumlar›n sorunlar›n›n hangi perspektif-

lerden ve nas›l incelenip de¤erlendirildi¤i konusu öne ç›kmaktad›r. Bu ba¤lam-

da kitab›n s›ras›yla birinci, ikinci ve üçüncü ünitelerinde günümüz sosyolojisinin

önemli kuramc›lar›ndan Bourdieu’nün alan teorisi, Habermas’›n iletiflimsel eylem

kuram› ve Giddens’›n yap›/fail iliflkisinin ortaya ç›kard›¤› düflünümselli¤in ele

al›nd›¤› yap›laflma kuram› k›saca incelenmifltir. Dördüncü ünitede Beck’in sana-

yileflme ve afl›r› üretimle iliflkilendirdi¤i risk toplumu kuram›, beflinci ünitede

Castells’in bilgisayarl› iletiflimin günümüzde yaflanan dönüflümleri ifade eden a¤

toplumu kuram› ve alt›nc› ünitede Sennett’in yeni kapitalizmle iliflkilendirdi¤i ka-

rakter afl›nmas› yaklafl›m› ana hatlar› ile ele al›nm›flt›r. Yedinci ünitede Slovenya-

l› düflünür Zizek’in Hegel felsefesinin ve Lacan’›n psikanalizinin güçlü etkilerini

tafl›yan yaklafl›m› ve son olarak sekizinci ünitede günümüzün önde gelen önem-

li sosyal kuramc›lar›ndan Harvey’in postmodernizmle ilgili yaklafl›m› temel özel-

likleri aç›s›ndan ele al›nm›flt›r. Elinizdeki kitap, ad› geçen bu sosyologlar›n günü-

müz toplumlar›na farkl› perspektiflerden nas›l bakt›klar› konusunda bir çerçeve

sunmaktad›r.

Bu vesile ile bu kitab›n haz›rlanmas›nda ve ünitelerinin yaz›lmas›nda eme¤i

geçen baflta ö¤retim üye ve elemanlar›na, kitab›n dizgi ve grafik tasar›m›nda kat-

k›lar›ndan dolay› Yrd.Doç.Dr. Davut Alper ALTUNAY’a ve kitab›n bas›m ifllerinde

emeklerinden dolay› A.Ö.F. dizgi birimine çok teflekkür ederiz.

Editörler

Prof.Dr. Serap SU⁄UR

Prof.Dr. Aylin GÖRGÜN BARAN

Önsöz vii

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Bourdieu’nün salt yap›y› veya salt bireyi temele alan sosyolojik yaklafl›mlaragetirdi¤i elefltirileri aç›klayabilecek,Düflünümselli¤in sosyolojik araflt›rmalara sa¤layaca¤› katk›lar› aç›klayabilecek,Yap›-birey ikili¤ini aflmak için öne sürdü¤ü görüflleri özetleyebilecek,Bourdieu’nün teorik ve metodolojik çerçevesini oluflturan temel kavramlar›tan›mlayabilecek,Bourdieu’nün sosyologlara biçti¤i rolü de¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Düflünümsellik• Alan• Habitus• Doxa• Illusio

• Ekonomik Sermaye• Toplumsal Sermaye• Kültürel Sermaye• Simgesel Sermaye• Simgesel fiiddet

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

NNN

N

Sosyolojide Yak›nDönem Geliflmeler

• G‹R‹fi• BOURDIEU SOSYOLOJ‹S‹• TEMEL KAVRAMLAR: OYUN

METAFORU• SONUÇ

1SOSYOLOJ‹DE YAKIN DÖNEM GEL‹fiMELER

Pratik, Kültür, Sermaye,Habitus ve AlanTeorileriyle PierreBourdieu Sosyolojisi

G‹R‹fiBourdieu sosyolojisi, birbirine z›t görünen birçok kavram ve kuram› bir araya ge-tirme çabas›n› içerir. Var olan tüm ikiliklere elefltiri getiren Bourdieu, her kavramve kuram›n, incelenen olgu ve olaya göre aç›klay›c›l›¤›n›n de¤iflebilece¤ini, buyüzden hiçbir kavram ve kuram›n d›fllanamayaca¤›n›, ayn› zamanda hiçbirininde genel geçer kabul edilemeyece¤ini ›srarla vurgular. Salt yap›ya veya salt bire-ye vurgu yapan çal›flmalar›n, vurgu yapmad›klar› gerçeklikleri sürekli olarakgözden kaç›rd›klar›n› belirten Bourdieu (Allan 2006 s.172-173), ikili yönünü yayap›salc› inflac›l›k ya da inflac› yap›salc›l›k olarak belirtir. Ona göre, incelenenolay veya olgunun tüm tarihsel geri plan›n›n bilinmesi gerekir. Teorik ve tarihialtyap›n›n tek bafllar›na aç›klay›c› olmad›¤›n› öne süren Bourdieu, kurulan teori-nin prati¤e dökülmesi gerekti¤ini ve prati¤i olmayan teorinin do¤rulanamaz ol-du¤unu belirtir.

Salt yap›ya veya salt bireye vurgu yapan yaklafl›mlar› elefltiren Bourdieu epistemolojik ko-numunu yap›salc› inflac›l›k ya da inflac› yap›salc›l›k olarak belirler.

Pierre Bourdieu’nün yaflam› ve düflüncelerine dair “Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Der-lemesi” isimli eserden (2007, ‹letiflim Yay›nlar›) ayr›nt›l› bilgi edinebilirsiniz.

Pratik, Kültür, Sermaye,Habitus ve Alan TeorileriylePierre Bourdieu Sosyolojisi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



BOURDIEU SOSYOLOJ‹S‹

Düflünümsellik (Reflexivity)Bourdieu sosyolojisi, toplumsal aktörlerin sürekli olarak rasyonel ve ekonomik ç›-karlara göre hareket ettiklerini savunan rasyonel eylem kuram›na karfl› aktörleriniçkin bir pratik mant›¤a, sezgiye ve de bedensel yatk›nl›¤a göre hareket ettiklerinisavunan, bu bak›mdan da toplumsal dünyada beden ile pratiklerin mant›¤›naönem veren bir sosyoloji olarak bilinmektedir.

Pierre Bourdieu, kuram ve metodolojinin iç içe bir süreç oldu¤unu s›kl›kla vur-gular. Ona göre kuram, prati¤i oldu¤u gibi yönlendiren bir süreç de¤ildir. Teorikolarak kusursuz ancak prati¤e dökülemeyen ve/veya dökülme çabas› gütmeyenbir kuram oluflturmak çabas›nda de¤ildir. Kavramlara faydalar› nispetinde önem veyer verir. Bourdieu, kuram› ve prati¤i önermeler ve deneysel örneklerle flekillen-dirdi¤i için s›n›rs›z bir kavram evrenine de sebep olmaz (Wacquant, 2003, s. 35;Deer, 2008, s.200-201). Bu anlamda her konuyu kendi ba¤lam›nda araflt›rmak,(prati¤in ve kavramlar›n da bu ba¤lamda flekillenmesi) Bourdieu’nün araflt›rma vemakalelerinin tutarl›l›¤›n›n kan›t› niteli¤indedir.

Pratik ve kuram aras›ndaki bu dönüflümlü süreç Bourdieu sosyolojisinin “dü-flünümsel” (reflexive) özelli¤ini temsil eder. Söz konusu düflünümselli¤in temel-lerini Bourdieu’nün yaflam öyküsünde görmek mümkündür. Ald›¤› felsefe e¤itimi-nin üzerine yaflad›¤› Cezayir deneyimi ve bu deneyim s›ras›nda yapt›¤› görüflme-ler, ald›¤› notlar ve çekti¤i foto¤raflar kendi metodolojik çerçevesinin de oluflma-s›n› sa¤lam›flt›r. Bu çerçeve o kadar iç içe geçmifl bir haldedir ki, tek tek tan›mlan-maya baflland›¤›nda düflünümsel sosyolojinin kavramlar›ndan hiçbirinin di¤erin-den ba¤›ms›z ele al›namayaca¤› görülür. ‹çlerinden birisi tek bafl›na ele al›nmayaçal›fl›ld›¤›nda, di¤er kavramlar olmadan çok da ifllevsel olmad›¤› rahatl›kla görüle-

4 Sosyolo j ide Yak›n Dönem Gel iflmeler

Düflünümsel (reflexive)neden ve sonuç aras›nda ikiyönlü dönüfllü daireseliliflkileri ifade eder. Buçerçevede sosyolojide vegenel olarak sosyalbilimlerde düflünümsel arkaplanda kendisini hareketegeçiren faktörleri dönüflümlüolarak etkileyen birtoplumsal eylem olaraktan›mlanabilir.

Pierre Bourdieu (1930-2002)Pierre Bourdieu, Atlantik-Pirene’lerde Denguin flehrinin,

Bearn taflras›nda 1 A¤ustos 1930’da do¤mufltur. Babas› pos-

ta idaresinde devlet memuru olan Bourdieu, e¤itimini s›ra-

s›yla Pau Lisesi, Le Grand Lisesi ve sonra da Yüksek Ö¤ret-

men Okulu’nda (Ecole Normale Supérieure) kendisini on-

lardan biri olarak tan›mlamad›¤› seçkinlerle birlikte sür-

dürdü (Elliott ve Ray, 2003, s. 86). 1954-1955 döneminde

felsefe diplomas›yla Moulins Lisesi’nde ö¤retmen oldu. As-

kerlik görevini yapt›¤› ve 1958-1960 y›llar› aras›nda asistan olarak çal›flt›¤› Cezayir

ona ayr›cal›kl› bir çal›flma sahas› sundu. Cezayir’in Kabil bölgesi köylüleri üzerine

yapt›¤› antropolojik çal›flmas› ona sosyolojik kuram›n›n temellerini atma imkan› ver-

mifltir. Pratik Teorisinin Anahatlar› (1972) eserinde Bourdieu’nün eserlerinin tü-

münü yöneten çizgiyi oluflturacak olan kavramlar rahatl›kla görülebilir. Cezayir Sa-

vafl›’n›n sonunda (1960-1961) Paris’te asistan, sonra 1961’den 1964’e kadar Lille’de

misafir ö¤retim üyesi olarak görev ald›. 1981’de Collége de France’›n Sosyoloji kürsü-

süne atand›. Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales’teki çal›flmalarda ve

1975’teki kuruluflundan itibaren Actes de la Recherce en Sciences Sociales (ARSS)

dergisinde yöneticilik yapt› (Elliott ve Ray, 2003, s. 86). 1993’te CNRS (Centre Natio-nal de la Recherce Scientifique – Ulusal Bilimsel Araflt›rmalar Merkezi)’in Alt›n Ni-

flan›n› kazand›. Bourdieu 23 Ocak 2002’de yaflam›n› yitirdi (Ünal, 2004, s. 21).

bilecektir. Bu yüzden Bourdieu her zaman alan, habitus, doxa, illusio, sermaye gi-bi kavramlar› hep bir arada ele alarak tan›mlama yoluna gitmektedir.

Öte yandan “düflünümselli¤in önündeki engeller, epistemolojik olmaktan ziya-de toplumsald›r. Çünkü düflünümsellik, kendilerini daima her türlü toplumsal be-lirlenimden muaf sayan entelektüellerin kendileri hakk›ndaki “karizmatik temsille-ri”ni sorgular. Ve Bourdieu’ya göre düflünümsellik, bireysel olandaki toplumsal›,mahremin alt›nda gizlenen kiflisel-olmayan›, özeldeki evrenseli keflfettirerek ente-lektüeli yan›lsamadan kurtarabilir” (Çe¤in 2007:511)

Bourdieu’nun düflünümsel sosyolojisinin en önemli özelliklerinden birisi yap› vebirey aras›ndaki diyalektik sürece odaklanmas› ve bu odaklanma sürecinde araflt›r-mac›n›n kendisine de incelenen olay›n/olgunun bir parças›ym›fl gibi bakmas›n› ö¤üt-lemesidir. Araflt›rmac› bu sayede inceledi¤i olay›n/olgunun hangi tarihsel flartlar al-t›nda ve hangi karfl›l›kl› etkilerle içinde bulundu¤u duruma ulaflt›¤›n› ve kendisininde hangi noktadan olaya yaklaflt›¤›n› kendi tarihsel kültürel ve toplumsal arka plan›n›hesaba katarak rahatl›kla görebilecektir. Yap›lan araflt›rman›n sa¤l›kl› sonuçlar ver-mesi için bu geri dönüfllü süreç metodik anlamda önemli bir katk› sa¤lamaktad›r.

Bourdieu sosyolojisinin düflünümsel temelini en aç›k flekilde Bourdieu’nun araflt›rmac›n›nkendisine de incelenen olay›n/olgunun bir parças›ym›fl gibi bakmas›n› ö¤ütlemesi sürecin-de görmek mümkündür. Böylelikle düflünümsel yöntem arac›l›¤›yla araflt›rmac› kendisininde hangi noktadan olaya yaklaflt›¤›n› kendi tarihsel, kültürel ve toplumsal arka plan›n› he-saba katarak rahatl›kla görebilecek ve sonuç olarak bu geri dönüfllü süreçte araflt›rmac›nesnelli¤ini bozabilecek kendi konumundan ve yarg›lar›ndan kaynaklanabilecek etkilerinbilincinde olacakt›r.

Bourdieu, önerdi¤i yöntemi uygularken tekrara düflmekten de hiçbir zaman çe-kinmemifltir. Daha önceki eserlerinde söyledi¤i fleylerin bilindi¤ini varsayarak ha-reket edemeyece¤ini Pratik Nedenler isimli eserinde ifade etmektedir. Büyük k›s-m› Japonya’da verdi¤i bir konferanstan derlenen bu metinde Bourdieu, s›k s›k da-ha önceki örneklerine dönerek izleyiciler/okuyucular için hat›rlatmalar yapmakta,bu sayede ö¤renmeyi de kolaylaflt›rd›¤›n› düflünmektedir (Bourdieu, 2006a, s.165). Bourdieu’ye göre bu totolojik bir tekrardan ziyade araflt›rmay› güçlendirenbir durumdur (Göker, 2007, s. 530). Okuyucu ya da dinleyicinin sözü edilen herfleyi bildi¤ini veya o konuya dair bir önbilgisi oldu¤unu varsaymak Bourdieu’nündüflünümsel sosyolojisinin mesafeli durdu¤u yaklafl›mlardand›r.

TEMEL KAVRAMLAR: OYUN METAFORUBourdieu’nün gelifltirdi¤i kavramlar›n anlafl›lmas›n› kolaylaflt›rmak için verdi¤i enbilindik örneklerden birisi oyun örne¤idir. Bu bafll›k alt›nda oyun örne¤i arac›l›¤›y-la kavramlara genel bir girifl yap›l›p, sonraki bafll›klarda belli bafll› kavramlar ayr›n-t›l› olarak aç›klanacakt›r.

Buna göre oyunun oynand›¤› yer aland›r ve oyuncular oyuna dahil olmak içino oyundan elde edilebilecek baz› ç›karlara sahip olmal›d›rlar. Bu ç›karlar› illusiokavram› karfl›lar ve oyunun oynanmaya de¤er bulunmas› ve kurallar›n (yani doxa-n›n) sorgulanmamas› fleklinde karfl›m›za ç›kar. Oyuna dahil olmak demek onu oy-nanmaya de¤er bulmak demektir. Oyuna dahil olarak bu de¤er sorgulanmadanalan›n yerleflik düzeni (kurallar›, doxas›) tan›nm›fl ve benimsenmifl olur (Bourdie-u, 2006b, s. 405). Her oyuncu oyunda kullan›lmak üzere elinde baz› kozlar bulun-durur ve bu kozlar› da Bourdieu’nün sermaye kavram› karfl›lar. Ekonomik (maddi

51. Ünite - Prat ik , Kül tür , Sermaye, Habitus ve A lan Teor i ler i y le P ier re Bourdieu Sosyolo j is i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



kaynaklar), kültürel (özellikle e¤itim yoluyla edinilmifl olan kültürel kodlar), top-lumsal (iliflkiler a¤›) olmak üzere üç temel sermaye tipi vard›r ve bu sermayeleriçinde bulunduklar› flartlara göre farkl› önemlere sahip olabilirler. Bu önem duru-muna göre sermaye tiplerinin pratikteki yans›mas› ve/veya toplam› olarak adland›-r›labilecek simgesel sermaye oluflur ve bu sermayeler bütünü oyuncular›n ellerin-deki kozlar olarak ifllev görürler. Her koz farkl› oyunlarda farkl› ifllevlere sahiptir,yani her sermaye tipi farkl› alanlarda farkl› ifllevler görebilir. Böyle Bourdieu’dadört temel sermaye türü ile karfl›lafl›l›r.

Özetlemek gerekirse; alan oyunun (ya da sosyolojik anlamda mücadelenin)sürdü¤ü yerdir. Bireyler ellerinde bulundurduklar› sermaye, sorgulamadan kabulettikleri kurallar (doxa) ve oyunun sonunda elde edeceklerine inand›klar› ç›karlar(illusio) do¤rultusunda kendilerini sonuca götürecek baz› yollara zaman içerisindeaflina olmaya bafllarlar. Nas›l sonuca gidilece¤ine dair sahip olunan bu davran›fl ka-l›plar›, karfl›lafl›lan durumlar neticesinde bireylerin ortak bir yatk›nl›klar bütünüoluflturmas›na yol açar. Bourdieu, bu yatk›nl›klar bütününe habitus ad›n› verir(Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 82-83).

Bourdieu, habitus ve alan aras›ndaki iliflkiyi ontolojik bir suç ortakl›¤› olaraktan›mlar. Çünkü aralar›nda iki yönlü bir iliflki oldu¤unu varsayar. Alan habitusuyap›land›rma e¤ilimindeyken, habitus da alana dair alg›y› yap›land›rma e¤ilimin-dedir. Afla¤›da daha genifl olarak ele al›nacak olmakla birlikte burada k›sa bir ta-n›m vermek gerekirse habitus; bilinçlilik gerektirmeyen bir bilme biçiminin, plan-l› olmayan bir niyetlili¤in/yönelmiflli¤in, kiflinin aç›kça ifade etmeden de gelece¤eyönelmesini mümkün k›lan dünyadaki düzenliliklere pratik hakimiyetin bir ilkesi-dir (Bourdieu, 2007, s. 48). Yine Bourdieu’nun kendi ifadesiyle habitus; bir konu-mun içkin ve ba¤›nt›sal özelliklerini bütünleflik bir hayat tarz›nda, yani insanlar,mekanlar ve pratiklerle ilgili bütünleflik bir tercih dizisini dile getiren can verici vebirlefltirici kökendir (Bourdieu, 2006a, s. 21). Bu kavramlar bir sonraki bafll›kta ay-r›nt›l› olarak ele al›nacakt›r.

Oyun metaforu ba¤lam›nda Illusio kavram›n› nas›l tan›mlars›n›z?

AlanBourdieu’nün alan kavram› yukar›da sözü edilen düflünümsel metodun önemli ör-neklerinden birisidir ve hem tan›mlanmas› hem de incelenip tespit edilmesinin ye-gâne yolu yine bu düflünümsel metottan geçer. Bu anlamda Bourdieu’nün kuram›bütünlüklü bir yap› sergilemektedir.

Bourdieu, alan kavram›n› tan›mlarken bu kavram› “hem Weber’e karfl›, hem deWeber ile” kurdu¤unu, yani Weber’den etkilendi¤ini, ancak yerine göre onu elefl-tirdi¤ini belirterek söze koyulur (Akt. Corcuff, 2007, s. 398). Gerçekten de alankavram›n› tan›mlarken Bourdieu Marksizmden çok Weber’e yak›nd›r. Daha aç›kbir ifadeyle Bourdieu toplumsal yaflam›n sadece ekonomik faktörler ve s›n›flarnezdinde incelenemeyece¤ini, baflta e¤itim ve kültür olmak üzere ekonomik fak-törler d›fl›nda kalan di¤er faktörlerin de toplumsal yaflamda önemli bir rol oynad›-¤›n› düflünür. Bu aç›dan toplum analizinde ekonomik alt yap›daki üretim iliflkilerive s›n›f kavram›n› kullanan Marksizmin aksine Bourdieu alan olarak adland›rd›¤›bu kavram› kullan›r. Bu tan›mlamada alan çeflitli sermaye türlerine sahip toplum-sal konumlar›n oldu¤u ve bireylerin sahip olmak için pefllerinde kofltuklar› bir mü-cadele alan› olarak tasvir edilir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Öz olarak alan “incelenen toplumsal uzay›n üstüne bina edilen bir kavram/nes-nedir” (Göker, 2007, s. 545). Alan, kendi belirlenimlerini içine girenlere dayatan birgüç alan›d›r. Örne¤in bilim insan› olmak isteyen birisi o alandaki bilimsel sermaye-yi edinmek ve o bilimsel çevrenin habitusunu kendisi için ç›k›fl noktas› kabul etmekzorundad›r, yani bu alan›n kurallar›na ba¤l› kalmak zorundad›r (Wacquant, 2007, s.63). Buna örnek olarak Calhoun’un “sanatç›, özgürlü¤ünü genel toplumsal ba¤la-m›yla iliflki içinde, kesinlikle sanatsal alana yat›r›mlar›n dayatt›¤› belirlenimleri ka-bul ederek kazan›r” cümlesi de eklenebilir (2007, s. 112). Sosyal alanlar içinde ya-rat›lan etkiler, ne rastgele eylemlerin aritmetik toplam› ne de ortak bir plan›n bütün-leflmifl sonucudur. Bu etkinlikler toplumsal alanlarda meydana gelen mücadelelertaraf›ndan üretilirler. Bu alanlar, mücadelelerin genel e¤ilimlerini etkilerler. Yani bue¤ilimler, temel hukukunu oluflturduklar› oyunun yap›s›n›n içine yaz›lm›fl olan var-say›mlara (iki alan aras›ndaki iliflkilere) ba¤l›d›r (Bourdieu, 2005, s. 61).

Alan kavram› sosyolojik çözümleme anlam›nda ele al›nd›¤›nda alan›n, toplum-sal konumlar aras›ndaki ba¤›nt›lar›n bir bileflkesi oldu¤u görülür. Buradaki ba¤›n-t› nesnel olarak bireylerden ba¤›ms›z var olan gerçekliktir ve alandan alana farkl›-l›k gösterir. Ekonomik alanda duygusall›ktan uzak, ifl ve ifle dair nitelikler önem-liyken, sanat alan›nda ekonomik ç›kar›n sorguland›¤› bir yap› mevcuttur ve bu du-rum ba¤›nt›lar›n bütününe bak›ld›¤›nda alanlar aras›nda farkl›l›klar oldu¤unu göz-ler önüne serer (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 81).

Peki alan›n s›n›rlar› nas›l çizilir? Bourdieu bu soruya net bir cevap veremeyece-¤ini belirtir. Çünkü ona göre her alanda s›n›r, o alan›n kendi mant›¤›na göre belir-lenir. Bu s›n›rlar genelde baflkalar›n› d›fllama üzerine kurulur ve yaz›l› belgeler yada yasalarla belirlenmemifl soyut bir aidiyet tan›m› dayat›rlar.

Örne¤in X ya da Y’nin, alg›lad›¤›m›z flekliyle alan›n temel yasas›nda yaz›l› gerekle-

re uygun bir sosyolog olmad›¤›n› ya da gerçek bir sosyolog olmad›¤›n› söyledi¤imiz-

de yapt›¤›m›z budur. fiu ya da bu uzmanl›k ve aidiyet ölçütleri dayatma ve kabul et-

tirme çabalar›, konjonktüre göre baflar›l› ya da baflar›s›z olabilir. fiu halde, alan›n s›-

n›rlar›, ancak deneysel bir araflt›rmayla belirlenebilir. Alanlar her zaman söylenme-

mifl ya da kurumlaflmam›fl “girifl engelleri” içerseler de, bunlar çok nadiren hukuk-

sal s›n›rlar (örne¤in numerus clausus) biçimini al›r (Bourdieu ve Wacquant,

2003, s. 85 ve Bourdieu, 2006b, s. 347-348).

Alan› iflleten ve zamanla dönüfltüren dinamikler de yine alan›n özgül mant›¤› çer-çevesinde anlafl›labilmektedir. Bu dinamik, karfl› karfl›ya gelen farkl› kuvvetler aras›n-daki mesafeye göre oluflur ve eyleyiciler stratejilerini alandaki konumlar›na ve kendialan alg›lar›na göre düzenlerler. Bu stratejilerin oluflturuldu¤u, korundu¤u veya dö-nüfltü¤ü yer bizzat aland›r (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 86-87). Dönüflüm gerek-ti¤inde ve farkl› davran›fllar gereklilik halini ald›¤›nda, baflka alanlar veya alan›n için-de bulundu¤u farkl› durumlar için s›ra d›fl› görülen davran›fllar s›radan davran›fllar ola-rak kabul görmeye bafllar (Bourdieu, 2006b, s. 341). Dönüflümün farkl› bir örne¤i dealana yeni giren eyleyicilerin alanda daha önceden bulunanlar› arkaplana iterek tu-tum ve alg›lar› zamanla dönüflüme u¤ratmas› örne¤idir (Bourdieu, 2006b, s. 358-359).

Burada Bourdieu’nün düflünümsel sosyolojisinin bir yans›mas› görülmektedir.Alan hem içerdikleri hem de onu oluflturan dinamikler ba¤lam›nda ele al›nmakta,ayn› flekilde dinamikler de hem onlar› kapsayan alan hem de oluflturduklar› alanba¤lam›nda de¤erlendirilmektedirler. Çünkü alan hem simgesel mekanizmalar ta-raf›ndan d›flar›dan s›n›rland›r›lan hem de eyleyiciler taraf›ndan üzerinde mücadeleedilen iki boyutlu bir yap›d›r (Göker, 2007, s. 545).


Numerus Clausus: Bir grupinsan›n bir görevde ya da birmeslekte yer almalar›n›nbelli bir say›ylas›n›rlanmas›. Eskikullan›m›yla Yahudiö¤rencilerin say›s›n›n s›n›rl›tutulmas› anlam›na gelirdi(ilgili eserin çevirmen notu).

Sözü edilen s›n›rlar ve dinamik kuvvetler anlam›nda flu tan›m› vermek yerinde olacakt›r;her alan, mücadele halindeki bireylerin nihai s›n›rlara ulaflmak için çaba harcad›¤› ancaktam da bu yüzden sürekli hareketli s›n›rlara sahip olan (yani mücadelenin hiç bitmedi¤i)bir oyun mekan› oluflturur (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 89).

Yeni alternatifler do¤mas› yoluyla yeni bir alan›n oluflumu ise 3 aflamada ger-çekleflir. Sanat›n Kurallar› (2006b) eserinde Bourdieu’nün yaz›nsal alan üzerindenörne¤ini verdi¤i bu 3 evre s›ras›yla (i) özerkli¤in kazan›lmas› (yani içinde bulunu-lan alan›n yap›s›na direnifl gösterilmesi), (ii) ikici yap›n›n ortaya ç›kmas› (yani ikicepheli bir çat›flman›n do¤mas›) ve son olarak (iii) simgesel sermayenin oluflmas›(yani kendine has bir sermayeyle yeni bir alan›n ortaya ç›kmas›) evreleridir.

Alan oluflumunun tüm evreleri Bourdieu’nün “Sanat›n Kurallar›: Yaz›nsal Alan›n Oluflumuve Yap›s›” eserinde (2006, ‹letiflim Yay›nlar›) sanat alan› üzerinden ayr›nt›l› olarak analizedilmektedir.

Bourdieu, alan kavram›yla ilgili tan›mlamalar› yaparken sistem ya da ayg›t ku-ramc›lar›na da baz› elefltiriler getirir. Althusserci anlamda “ayg›t” ya da Luhmannc›anlamda “sistem” alg›s› baz› amaçlara ulaflmaya programlanm›fl bir cehennem ma-kinas› tahayyül eder. Bourdieu’ya göre bu düflünce elefltirelli¤i engelleyen bir yap›sergiler. Çünkü ayg›t ya da sistem olarak adland›r›lan tüm gerçeklikler, farkl› konum-lar için sürekli mücadele halinde bulunan eyleyicileri ve kurumlar› içlerinde bar›nd›-r›rlar. Bu mücadeleleri dikkate almayan bir anlay›fl o alan›n tarihini de göz ard› et-mifl olur (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 87-88). Alan›n incelenmesinde tarihiningöz ard› edilmesi düflünümsel sosyoloji aç›s›ndan sorunlu bir durum teflkil eder.

Bourdieu alan› incelerken nelere dikkat edilebilece¤ine dair üç temel u¤rak be-lirlemektedir. Bunlardan (i) ilki alan›n konumunun iktidar alan›na göre çözümlen-mesi gereklili¤idir. ‹lgili alan›n iktidar alan›yla olan iliflkisi ve onun karfl›s›ndaki ko-numu mutlaka hesaba kat›lmal›d›r. (ii) ‹kinci u¤rak alandaki eyleyicilerin ya dakurumlar›n konumlar› aras›ndaki ba¤›nt›lar›n nesnel yap›s›n›n kurulmas› gereklili-¤idir. (iii) Üçüncü olarak da eyleyicilerin habituslar›n›n çözümlenmesi gereklili¤i-dir (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 90).

Bu inceleme sürecinde görülecektir ki, alanlar aras›nda bir benzerlik vard›r. Ni-telikleri ve içerikleri de¤iflse de tüm alanlarda konum almalar benzerdir. Yani ezenve ezilen, koruma ya da y›kma mücadelesi, yeniden üretim mekanizmalar› vb.durumlar her alanda görülen (içerik aç›s›ndan farkl›) benzerliklerdir (Bourdieu veWacquant, 2003, s. 92). Buradan da anlafl›laca¤› üzere alanla ilgili evrensel olanfley, tan›m de¤il mücadeledir. Çünkü alanlar›n evrensel bir tan›m› olsayd› mücade-leye gerek kalmazd› (Corcuff, 2007, s. 409).

Bourdieu’nun alan kavram›n› incelerken dikkat edilmesi gereken unsurlar nelerdir? Belirtiniz.

Bourdieu bu noktada bireyin konumuna dair k›sa bir tan›mlama yapar. Bunagöre birey bafll› bafl›na sosyal bilimin nesnesi de¤ildir. Kuflkusuz birey edilgen vevar olmayan bir yan›lsama da de¤ildir, çünkü alanda eyleyici konumundad›r. An-cak bireylerin bak›fl aç›lar›n›n ve konum almalar›n›n daha iyi anlafl›labilmesi içinalan›n bilgisinden yola ç›kmak önemli bir gerekliliktir. Yani alan ilk bak›flta kendiflartlar›n› kat›l›mc›lara dayatan bir yap› olarak görünür. Yukar›da da sözü edildi¤i


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N N

2

gibi bir alanda söz sahibi olmak için eyleyicinin o alana ait asgari sermayeyi edin-me mecburiyeti vard›r (Wacquant, 2007, s. 63). Eyleyiciler bu süreçte sermaye ta-fl›y›c›lar› olarak tan›mlan›rlar ve sermayeleri oran›nda alanda bir yer edinirler. Böy-lece sermaye da¤›l›m›n›n yeniden üretilmesine veya bozulmas›na do¤rudan etkiederler. Bu süreci inceleyecek bir araflt›rmac› alan› oluflturan sermaye biçimlerinive sermaye biçimlerinin konum ald›¤› alan› gidifl-geliflli -yani düflünümsel- bir me-totla ele almak durumundad›r (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 93-94).

Alan›n incelenmesi ya da betimlenmesinde öne ç›kan bir di¤er nokta da bir ala-n›n di¤er alanlarla olan iliflkileridir. Bourdieu bu noktada özellikle ekonomik alan›baflat konuma yerlefltiren Marksist kuramc›lar› elefltirir ve alan kavram›n›n en önem-li üstünlü¤ünün alan›n s›n›r›n›n ne oldu¤u ve di¤er alanlarla nas›l eklemlendi¤i gi-bi sorular› sormaya zorlamas› oldu¤unu belirtir (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 96).

Bourdieu, Loic Wacquant’la yapt›¤› ve Düflünümsel Bir Antropoloji ‹çin Cevap-lar ad›yla kitaplaflt›r›lan söyleflisinde bir alan olarak “devlet” kavram›na da de¤inir.Bourdieu devlet kavram›n›n iyice tan›mlanm›fl ve herkesçe kabul edilmifl bir ger-çeklik olarak, tan›mlamaya ihtiyaç duymaks›z›n ele al›nmas›n› sorunlu bulur (Bo-urdieu ve Wacquant, 2003, s. 98 ve 101).

Bourdieu’nün belirlemeleri ›fl›¤›nda bir alan›n s›n›rlar›n›n nas›l çizildi¤ini tart›fl›n›z?

HabitusAlan kavram›n›n önemli tamamlay›c›lar›ndan olan habitus ise hem bireyi flekillendirenhem de bireyin eylemleri (pratikleri) taraf›ndan flekillendirilen karfl›l›kl›l›k durumudur.Birey habitusu sayesinde farkl› ihtimaller karfl›s›nda çözüm üretme yetene¤i kazan›r(Wacquant, 2003, s. 27). Dolay›s› ile birey hem yap›laflm›fl bir s›n›flaman›n içerisindengelmekte hem de yap›laflma sürecinde olan bir s›n›flamay› infla etmektedir.

Kifli daha önce herkesin yapt›¤› birçok fleyi yeniden yaparak habitusu da yenidenüretmifl olur. Baflka bir deyiflle habitus; eylemi yapan kiflinin çok da hesaplamadanyapt›¤› ve özünde toplum taraf›ndan kabul görmek için prati¤e döktü¤ü bir gerçek-liktir. Hesaplamadan yapmaktan kas›t, bireyin toplumca kendisinden beklenenin d›-fl›nda bir fley yapmama e¤iliminde olmas›d›r. Habitus bu anlamda bireye “kim olsaayn› fleyi yapard›” mant›¤›yla hareket etme imkan› veren, küçük dönüflümler yaflasada genel yap›s›n› koruyan bir “yatk›nl›klar bütünüdür” (Bourdieu ve Wacquant, 2003,s. 121 ve 125; Allan 2006, s.178-179). Yani habitus kifliyi toplumsal düzendeki yerineuygun hale getiren eylem e¤ilimleri setidir. Bireylerin hem psikolojik hem de biyolo-jik olarak oyuna dahil olabilecek hale gelmesini sa¤lar (Calhoun, 2007, s. 104).

Bir baflka ifadeyle, Bourdieu’ya göre habitus, yukar›da da belirtildi¤i gibi, birey-lerin içinde yaflad›klar› toplumsal dünyada karfl›laflt›klar› durumlara karfl› uyumsa¤lamada, bilinçten çok bedensel ve pratik mant›¤a dayal› olarak gelifltirdikleriyatk›nl›klar bütünü olarak tan›mlanabilir. Bu haliyle habitus kavram› Bourdieu’nunçal›flmalar›nda önemli bir yere sahiptir. Habitus kavram› Calhoun’un tan›m›yla eleal›nd›¤›nda Weber’in “sosyal eylem” kavram›yla benzerlikler göstermektedir (Bkz.San, 1971, s. 16-17). Gerçekten de baz› çevrelere göre Bourdieu, habitus kavram›etraf›nda flekillenen bir toplumsal eylem kuram› gelifltirmeye çal›flm›flt›r.

Tarifi zor bir kavram olan habitus, Pierre Bourdieu’nun çal›flmalar›nda “toplumsal yap›larile toplumsal pratik (ya da toplumsal eylem) aras›ndaki ba¤› oluflturdu¤unu düflündü¤ü, birdizi edinilmifl düflünce, davran›fl ve be¤eni kal›plar› için kullan›lan bir kavramd›r. Habituskavram›, yap›sal eflitsizli¤e kültürel aç›dan yaklaflmay› sa¤layabilecek bir temel sunmaktave eylemlilik üzerine odaklanmaya olanak tan›maktad›r” (Marshall, 1999, s. 291).


Weber’e göre hukukkurallar›na uygun bir“meflru iktidar uygulama”prati¤i modern devletintemel özelliklerindenbirisidir (San, 1971, s. 123).

Bourdieu’nün önemlikavramlar›ndan olansimgesel fliddet k›saca“insanlar›n silah gücündende¤il, aksine (yanl›fl)-anlaman›n gücünden zarargörmeleri veyaengellenmeleri” (Calhoun,2007, s. 119) yani “fliddetingörünmez ve kibar birformu” olarak tan›mlanabilir(Türk, 2007, s. 613). Bukavrama son bölümde tekrarde¤inilecektir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Habitus, yaln›zca pratiklerive pratiklerle ilgili alg›lar›organize eden veyap›laflt›ran bir yap› de¤il,ayn› zamanda kendisi deyap›laflt›r›lm›fl bir yap›d›r.Sosyal dünyayla ilgili alg›lar›düzenleyen mant›ki s›n›flariçerisindeki bölünmeprensibi sosyal s›n›flariçindeki bölünmeniniçsellefltirilmesinin birürünüdür (Bourdieu, 1984,s. 170).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P K ‹ T A P

T

Habitus; bireyin zorunluluklar sonucu vard›¤› ç›kmazlardan kurtulmas›na, o bi-reyin sosyal yap›daki yerini -hiyerarflideki yerleri, cinsiyetleri, yafl s›ralamas› aç›s›n-dan ailedeki konumlar› vb.- göz önünde bulundurarak çözümler sunan bir ilkedir(Bourdieu, 2002, s. 558). Bu anlamda habitusun tarihsel de bir yönü vard›r. Tümbu süreci etkileyebilmesi için habitusun geçmiflten gelen ve gelece¤e uzanan biryap›s› olmas› gerekir. Bu durum “tarihe dayanarak bireysel ve kolektif pratiklerinüretildi¤i bir tarih üretimi” tan›m›nda da ortaya ç›kar (Bourdieu, 2003, s.54, Elliot1999, s.109). Dolay›s› ile habitus geçmiflin deneyimleri ile flimdinin etkinlikleriniiçerir ve bireyin sosyal s›n›f›n›n belirlenmesinde önemli ölçüde etkili olur. Habi-tus’un bir di¤er ifllevine dair Bourdieu flunlar› söyler;

Aktörler kavram›n›n ifllevlerinden biri de eyleyiciler aras›nda üslup birli¤i sa¤lamak-

t›r. Habitus, bir konumun içkin ve ba¤›nt›sal özelliklerini birlikçi (üniter) bir yaflam

stilinde, yani insanlar›n, mallar›n/varl›klar›n, pratiklerin tercihindeki birlikçi bir

bütünde dile getiren can verici ve birlefltirici kökendir (Bourdieu, 2006a, s. 21).

Habitusu gündelik yaflamdan bir örnekle de aç›klayabiliriz. Örne¤in, bir bireykendi evine, evindeki eflyalara ve odalar›n konumuna zaman içinde al›fl›r ve da-ha sonra karanl›kta dahi kalsa tahmin ve el yordam›yla ev içinde yolunu bulabi-lir. Örne¤in evinin karanl›k koridorundan geçip tahmini bir hamleyle elini ›fl›¤›yakmak için elektrik dü¤mesinin üzerine ya da yak›nlar›na atabilir. Ancak misafirolarak ilk defa gitti¤i bir evde bir anda karanl›kta kalsa orada yaflayan insanlar›nyaflamayaca¤› bir tedirginlik duyar. Çünkü zihninde o eve ve evin yerleflimine da-ir bir bilgi yoktur. Orada da rahatl›kla yolunu bulabilmesi için daha önce çok de-fa o eve gelmifl, o evin içyap›s›na dair baz› bilgileri akl›n›n bir köflesine yazm›fl ol-mas› gerekirdi. ‹flte habitus insan›n kendi evinde karanl›kta dahi yolunu bulma-s›n› sa¤layan bu bilgiler ve yatk›nl›klar gibi, içinde bulundu¤u toplumsal alan-larda zorluklar yaflad›¤›nda onu çözüme ulaflt›ran bilgiler ve yatk›nl›klar›n tü-müne verilen isimdir.


Habitus (Lat.) Kayna¤›n› Aristoteles’in heksis’inden (huy; iyelik) alan ve ortaça¤ fel-

sefesinde “sürekli yinelenen, al›flkanl›k haline getirilmifl davran›fl biçimi” için kulla-

n›lan terim: “edinilmifl düflünce, davran›fl ya da be¤eni kal›b›”. Çok sonralar›, XX.

yüzy›l toplumbiliminin önde gelen adlar›ndan Pierre Bourdieu de habitus kavram›-

n› toplumsal yap›lar ile toplumsal eylem ya da pratik aras›ndaki ba¤› oluflturan bir

dizi edinilmifl düflünce, davran›fl ve be¤eni kal›b›n› nitelemek için kullanm›flt›r. Bo-

urdieu’nün kazan›lm›fl e¤ilimler toplam› olarak habitus’u, örtük bir biçimde çocuk-

lu¤un ilk y›llar›nda edinilir; ama afl›(lama) bir kez tuttu mu, bireyin yap›p etmele-

rindeki canal›c›l›¤› sonsuza dek sürer gider. Habitus, içinden ç›kt›¤›m›z toplumsal

dünyan›n s›n›rland›rmalar›na ayak uydurmam›z› sa¤lar; yüz yüze geldi¤imiz son-

suz say›da durum için birçok strateji gelifltirmemize olanak tan›r. Baflka baflka top-

lumsal ardyörelerden gelen kifliler farkl› farkl› habitus’lar üretirler. Habitus’un en

önemli ifllevi ise oyunu hissetme duygusunu afl›lamas›d›r (Güçlü ve Di¤erleri

2003:640-641).

Bourdieu, habitus kavram›n›n anlam›n›n, “al›flkanl›k” kelimesinden daha iyi bir bi-

çimde, Aristoteles’teki “exis” edinme ve “yetenek” anlamlar›n› ifade etti¤ine vurgu

yapmaktad›r (Tatl›can ve Çe¤in 2007:305-306). Görüldü¤ü üzere habitus, hem bir

tortu özelli¤indeki davran›fl›lar› (Bourdieu bu kavrama düflünümsel bir özellik kata-

rak) hem de de¤iflme ve yenili¤e yatk›nl›¤› ifade eden bir anlama sahiptir.

Tüm bu söylenenler ›fl›¤›nda alan ve habitus aras›ndaki ba¤›nt›y› daha net gör-mek mümkündür. Alan, varl›¤›n› sürdürmek için habitusu flekillendirir. Çünkü biralan, yeniden üretimini sa¤layacak eyleyicilere ihtiyaç duyar ve bu eyleyiciler ha-bitusun varl›¤› sayesinde etkin olurlar. Bu anlamda, habitus yeniden üretimi sa¤la-yarak alan›n var olmas›nda etken rol oynar. Bu durum habitus ve alan›n birbirinene kadar ba¤l› oldu¤unu kan›tlar;

Bizzat kendisinin bir ürünü olan “alan”la gerçek bir ontolojik suç ortakl›¤› iliflkisi

içinde olan habitus, bilinçlilik gerektirmeyen bir bilme biçiminin, planl› olmayan bir

niyetlili¤in/yönelmiflli¤in, kiflinin aç›kça ifade etmeden de gelece¤e yönelmesini

mümkün k›lan dünyadaki düzenliliklere pratik hakimiyetin bir ilkesidir. ... Habitus

ve alan aras›ndaki iki yönlü iliflki derinlemesine analiz edilebilir: Yap›laflm›fl bir

uzay olarak “alan” habitusu yap›land›rma e¤ilimindeyken, habitus da alana iliflkin

alg›y› yap›land›rma e¤ilimindedir (Bourdieu, 2007, s. 48).

Bourdieu, habitus kavram›n› hangi amaçla kullanmaktad›r? Bu kavramla neyi aç›klamak-tad›r?

SermayeBourdieu, çal›flmalar›nda toplumsal hiyerarflileri ve egemen yap›lar› yeniden üre-ten mekanizmalar› ve bununla iliflkili toplumsal mücadeleleri analiz etmeye çal›fl›rve bu noktada ekonomik faktörlere öncelik veren Marksist analizi elefltirir. Nitekimona göre toplumsal hiyerarflilerin ve egemen yap›lar›n yeniden üretiminde toplum-sal aktörler taraf›ndan aktif olarak üretilen dilsel ve kültürel beceriler de önemli birrol oynar. Bourdieu’ya göre bireylerin söz konusu bu toplumsal etkinlikleri top-lumsal dünyada birbirinden görece özerk olan ve içlerinde belirli sermaye türleri-nin rekabet etti¤i, yukar›da kavramsal tan›m› yap›lan çeflitli toplumsal alanlar›noluflumuna yol açar. Bu noktada Bourdieu’nun Marksist yaklafl›mla toplumsal ça-t›flma ve mücadelenin önemini paylaflt›¤› ancak bu çat›flma ve mücadelenin top-lumsal s›n›flar aras›nda ekonomik bir çat›flmaya indirgenmesi noktas›nda da ondanayr›ld›¤› görülmektedir. Nitekim Bourdieu için her bir toplumsal alanda gerçekle-flen çat›flma büyük ölçüde bu alana özgüdür ve bu nedenle de hiç bir alan basitçedi¤erine indirgenemez.

Bourdieu, yukar›da kavramsal tan›m› yap›lan alanlar içerisinde, hakimiyet ça-bas› s›ras›nda elde edilmeye çal›fl›lan sermaye tiplerini (i) ekonomik, (ii) toplum-sal (ya da sosyal), (iii) kültürel ve (iv) simgesel sermaye olarak tan›mlar.

Ekonomik sermaye, salt ekonomik kaynaklar›n elde bulundurulmas› anlam›nagelir. Marx’tan al›nt›lad›¤› bu sermaye türü gelir ve mülkiyet sahipli¤ini ifadeetmekle birlikte ayn› zamanda ekonomik olan›n di¤er pratiklerle iliflkisi ba¤lam›n-da anlafl›lmas› üzerine kuruludur. Yani Bourdieu’de ekonomik olan, ekonomik ol-mayandan ba¤›ms›z ve kopuk bir sermaye türü de¤ildir (Göker, 2007, s. 282). Bo-urdieu’nün ekonomik sermaye kavram› ile Marks’›n sermaye s›n›fi aras›ndaki far-ka bakacak olursak; Bourdieu’nun ekonomik sermaye kavram›, bireyin sahip ol-du¤u gelir-mal-mülk iliflkisini tan›mlarken Marks’›n sermaye s›n›f› ekonomik aç›-dan üretim araçlar›n› elinde bulunduranlar› ifade etmektedir. Dolay›s› ile Marx’takisermaye s›n›f›n›n s›n›rlar› ve ölçütü kesindir. Üst s›n›fa tekabül eden bir burjuva s›-n›f› betimlemesidir. Bourdieu’da ise s›n›f› aç›klamak için ekonomik sermaye yaln›zbafl›na yeterli de¤ildir. Di¤er üç sermaye türü olan sosyal, kültürel, simgesel ser-mayelere de bakmak gerekir.


Habitus’a hem alan›n yap›s›taraf›ndan flekillendirilmesi,hem de bireylerin e¤ilimleriarac›l›¤›yla alan›flekillendirmesi aç›s›ndanbak›ld›¤›nda, Mouzelis’inyapt›¤› “habitus ...yap›salc›l›k vefenomenolojik/etnometodolojikyaklafl›mlar aras›nda bir yerdedurur” belirlemesine dikkatçekmek gerekmektedir (Akt.Tatl›can ve Çe¤in, 2007, s.310).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Toplumsal ya da sosyal sermaye ise bir eyleyicinin içinde bulundu¤u alanda sa-hip oldu¤u iliflkiler a¤›na gönderme yapar. “Eyleyicinin di¤erleriyle olan ba¤lant›-lar›, grup üyelikleri, bu iliflkilerin getirdi¤i eyleyicinin üstündeki veya ona yönelikyükümlülükler, ayr›cal›klar ve itimat” gibi olgular bu sermayenin içeri¤ini olufltu-rur (Göker, 2007, s. 282).

Bourdieu’nun çal›flmalar›nda çok temel bir yeri olan kültürel sermaye ise biralanda gücü elinde bulunduranlar›n e¤itim yoluyla ailelere ve dolay›s›yla bireyle-re afl›lad›¤› yap›d›r. Yani bir nevi “bilgi sermayesidir” (Bourdieu ve Wacquant,2003, s. 108). ‹lerleyen süreçte aileler kendi büyüklerinden ö¤rendiklerini çocuk-lar›na aktar›p, kendi geçtikleri e¤itim sürecine çocuklar›n› da dahil ederek bu sis-temin yeniden üretilmesini ve kültürel sermayenin (ya da baflka bir deyiflle kültü-rün) nesilden nesile aktar›lmas›n› sa¤larlar. Baflka bir tan›ma göre kültürel serma-ye, e¤itimsel nitelikten, uyumlu tav›r ve tarzlardan veya ilgi çeken ürün ve varl›k-lara hükmedilmesinden anlafl›labilen bir formdur (Crossley, 2001, s. 87).

Bourdieu’nun sözünü etti¤i dördüncü sermaye tipi ise afla¤›da ayr›ca ele al›nansimgesel sermayedir. Simgesel sermaye di¤er sermaye tipleri ile yak›ndan iliflkilidir.Simgesel sermaye k›saca tüm sermaye türlerini çeflitli oranlarda içinde bar›nd›ranve bu flekilde belli bir alanda söz sahibi olabilmek için geçerli hale gelen sermayetürüdür. Gösterge de¤eri olan soyut bir durumdur. Örne¤in e¤itimin sonucundaal›nan diplomalar simgesel sermaye özelli¤i tafl›r. Antika eserlere sahiplik, kollek-siyonculuk vs. gibi durumlar simgesel sermayeye iliflkin örneklerdir.

Bourdieu’yu kültürel yap›salc› olarak nitelendiren Turner, onun s›n›f görüflünüanlamak için bu dört sermaye türü aras›ndaki farkl›l›klar› tan›mlaman›n gerekli ol-du¤unu belirtir. Buna göre ekonomik sermaye (mal ve hizmet ürünlerini kullana-bilen araçsal nesneler ve para) gibi de¤erli mal ve mülkiyeti; toplumsal sermayegrup iliflkilerini, sosyal iliflki a¤lar› ve pozisyonlar›n›; kültürel sermaye kifliler aras›informal becerileri, al›flkanl›klar›, tarzlar›, dili kullanma biçimini, e¤itimsel baflar›la-r›, zevk ve be¤enileri, yaflam tarz›n›; simgesel sermaye ise di¤er üç sermaye türü-nün düzenlemelerini ve de¤iflken seviyedeki yasal-meflru durumlar›n›n kullan›m-lar›n› içerir. Bu dört sermaye formunun her biri yaln›zca temel süreklili¤in sa¤lan-mas›n› de¤il ayn› zamanda birbirini dönüfltürme özelli¤ine de sahiptir. Bu dört ser-maye türünün da¤›l›m›, sosyal sistemin objektif s›n›f yap›s›n› belirler. Sonuç olarak,ekonomik kazan›mlar söz konusu oldukça kimli¤i oluflturan unsurlar güçlenecekve kültürel sermayenin süreklili¤ini sa¤layacakt›r (Turner, 2003, s. 495-496).

Bourdieu’ye göre e¤itim, sistemin egemen s›n›f lehine devam›n›n sa¤lanmas› yolundaönemli bir etkendir.

E¤itimin sistemin yeniden üretimine yapt›¤› katk›larla ilgili belirlemeler için Pierre Bour-dieu’nün Pratik Nedenler isimli eseri (2006, Hil Yay›nlar›) incelenebilir.

Yukar›da da belirtildi¤i gibi kültürel sermayenin Bourdieu’nun çal›flmalar›ndaçok temel bir yeri vard›r. Göker’in (2007, s. 282-283) belirtti¤i üzere, kültürel ser-maye üç halde varolur; i) bedenselleflmifl (örne¤in çocukluktan bu yana ö¤renil-mifl dil ve yazma al›flkanl›klar› ile bedenin kullan›m tarz›) olarak, ii) nesneleflmifl(örne¤in kitap, resim, sanat ve bilim eseri gibi özel kültürel hüner gerektiren nes-neler) olarak ve iii) son olarak da kurumsallaflm›fl (örne¤in e¤itim kurumu arac›-l›¤›yla yarat›lan eflitsizlik ve hiyerarfli) olarak. Bourdieu çal›flmalar›nda özellikle or-ta s›n›f ailelerin çocuklar›n› okulda baflar›l› olmak için gerekli olan dilsel ve kültü-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



rel becerilerden oluflan kültürel bir sermaye ile donatt›klar›n› belirtir (Marshal,1999, s. 448). ‹flçi s›n›f› kökenli çocuklar›n ise bu becerileri okulda ö¤renemedik-lerini, bu nedenle de “tarafs›z gibi görünen okullardaki de¤erlendirmelerin, sosyo-kültürel becerileri, do¤al yetene¤e ba¤l› eflitsizliklerin sonucuymufl gibi gösterenstatü kazanma hiyerarflilerine dönüfltürerek asl›nda ekonomik eflitsizli¤i” meflrulafl-t›rd›¤›n› savunur (Marshal, 1999, s. 448).

Bourdieu’ya göre, orta s›n›f mensuplar› çocuklar›na aktard›klar› kültürel serma-yeyle içinde bulunduklar› konumu (ve dolay›s›yla sistemi) yeniden üretirler. Birey-ler baflar›ya ulaflmak için baz› kaynaklara ihtiyaç duyarlar ve bu kaynaklar o alan-da hakim olan simgesel sermayeye denk düfler. Bir alanda mevcut olan simgeselsermaye hakim s›n›f taraf›ndan belirlendi¤i için simgesel sermayeye sahip olabil-mek ad›na at›lan her ad›m hakim s›n›f›n pratiklerinin de taklit edilmesini gerektirirve bu yolla sistem (özelde de e¤itim sistemi) hakim s›n›f›n lehine yeniden üretilir.Bu anlamda e¤itim, yeniden üretim ve meflrulaflt›rma noktas›nda önemli bir rolesahiptir. Günümüzde büyük bir kapsay›c›l›¤a sahip olan ve bireyleri belli kültürels›n›flar özelinde tek tiplefltirme e¤iliminde olan e¤itim, bu yolla kültürel ve ekono-mik anlamda meflru (yani yasal) yollarla belli tipolojiler oluflturulmas›na yard›mc›olur. E¤itimin rolü flöyle de özetlenebilir; aile içi e¤itim arac›l›¤›yla ailenin varolansistemden edinmifl oldu¤u habitus bireye ulafl›r, birey okul deneyimlerinin de te-melini oluflturan bu habitusla e¤itim hayat›n› tamamlar. Ailesinden edindi¤i habi-tus ile e¤itim sayesinde ö¤rendi¤i bilgiler bireyin okul sonras› deneyimlerini yön-lendirir. Hayata at›lan birey için çocu¤una aktaraca¤› bu habitus, büyük ölçüde ai-lesi ve e¤itim kurumu arac›l›¤›yla edindi¤i deneyimlerden oluflur (Özsöz, 2010, s.37-39). Öznel durumlar›n da ifle dahil olmas›yla uzun vadede habitus dönüflümleryaflayabilir, ancak k›sa vadede bir sonraki nesle aktar›lan habitus çok büyük de¤i-fliklikler yaratmaz. ‹yi e¤itim alamayan veya hiç e¤itim görememifl olan bireyler ha-kim s›n›f pratiklerine ve genel geçer simgesel sermayeye sahip olamayaca¤› içinekonomik anlamda da her zaman ikincil konumda kalacaklard›r. Böylelikle kültü-rel sermayeyi hakim s›n›f lehinde flekillendiren e¤itim, ekonomik alan›n (do¤alolarak ekonomik sermayenin) belirlenmesine de katk› sa¤lam›fl olur.

Bourdieu’ya göre modern endüstri toplumlar›nda en temel karfl›tl›k da kültürelsermaye ile ekonomik sermaye aras›ndad›r. “Ekonomik sermayenin (servet, gelir,mal-mülk) da¤›l›m› hiyerarflinin bask›n ilkesi, kültürel sermayenin (bilgi, kültür,e¤itim) da¤›l›m› ise hiyerarflinin daha az bask›n ilkesidir” ve bu “z›tl›k iktidar ala-n›n› flekillendirir” (Corcuff, 2007, s. 417). Öyle ki, kültürel sermayesi yüksek ancakekonomik sermayesi daha düflük düzeyde olanlar egemen s›n›fta yer almalar›nara¤men “egemen elit içindeki tabi konumlar› iflgal ederler” (Calhoun, 2007, s. 113).Bu kiflilere verilebilecek örnek toplumun önde gelen entelektüelleri olabilir. Örne-¤in, tan›nm›fl bir akademisyen, kültürel olarak genifl bir sermayeye ve e¤itim anla-m›nda da hat›r› say›l›r bir geçmifle sahip olmas›na ra¤men, ekonomik güçleri do¤-rultusunda elit kesimin daha az söz sahibi kiflileri aras›nda yer alma riskiyle karfl›karfl›yad›r.

Burada eklenmesi gereken önemli bir ayr›nt›, hangi tür sermaye olursa olsun büyük birsermayeye sahip olman›n her zaman için birçok ayr›cal›k kazand›rd›¤›d›r. Gündelik ya-flamda ulafl›labilecek yeni bir konum olufltu¤unda (örne¤in bu bir ifl imkan› olabilir), bukonumlardan ilk haberdar olanlar ve bu konumlara ilk yönelenler (hangi sermaye biçimiolursa olsun) sermaye bak›m›ndan zengin olanlard›r (Bourdieu, 2006b, s. 395).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


Bir alandaki dinamizmin temelini de, o alanda hakim olan özgül sermayeye (yada konumlara) sahip olma mücadelesi oluflturur. Örne¤in sanat alan›nda herkeskültürel sermayesi oran›nca, hakim simgesel sermayeye sahip olup, onu kendi is-tekleri do¤rultusunda dönüfltürme ve yeni bir düzene sokma mücadelesi vermek-tedir (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 26). Yani;

Eyleyicinin sosyal ba¤lant›lar› ve grup aidiyetleri üzerinden sahip oldu¤u sermaye,

sat›n alma gücü, e¤itimi, dil al›flkanl›klar›, be¤eni yarg›s›, bunlar›n hepsi farkl›

alanlarda di¤er eyleyicilerle mücadele içinde birer tahakküm kozuna dönüfltürüle-

bilir. Bu durum habitusun sürekli yeniden üretilmesini ve üretilirken de dönüflmesi-

ni beraberinde getirir (Göker, 2007, s. 279).

Bu noktada simgesel fliddet kavram› önem tafl›r. ‹ktidar, yeniden üretimini -ya-ni var olan düzenin devam›n›- sa¤lamak için, fiziksel fliddet içermeyen bir bask›unsuru kullan›r. Bourdieu’nun simgesel fliddet kavram›yla somutlaflt›rd›¤› bu bas-k›, bir toplumsal eyleyici üzerinde kendi suç ortakl›¤›yla uygulanan fliddet biçimi-dir (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 166). Bu kabul ettirme sürecinde iktidar›nelinde bulundurdu¤u bask› araçlar› (ya da baflka bir deyiflle kiflinin ilgili alandaiktidarla sorun yaflamaks›z›n baflar›ya ulaflmas›n› sa¤layacak her türlü sermaye)simgesel sermayeyi oluflturur. Farkl› bir alanda, (örne¤in din alan›nda) simgeselsermayenin içeri¤i farkl› bir boyut kazanacak, ancak simgesel fliddeti sa¤lamas›ba¤lam›nda yine ayn› ifllevi görecektir. Bir toplumda ekonomik ç›karlar (illusio)önemli konuma gelmiflken, bir di¤er toplumda kültürel ç›karlar (illusio) önem ka-zanabilir.

Ayr›ca “simgesel sermaye, biliflsel temelli, yani bilgiye ve baflkalar› taraf›ndankabul görmeye dayal› bir sermayedir” (Bourdieu, 2006a, s. 149). Yani bir karfl›l›k-l›l›k söz konusudur. Bu karfl›l›kl›l›k simgesel sermayenin fliddete dönüflmesi nok-tas›nda da farkl›l›klar do¤urur; di¤er bir ifade ile simgesel fliddetin boyutunu dabelirler. Çünkü iktidar bu yolla sürekli karfl›tl›klar dayatarak simgesel fliddeti teflvikedecektir.

Simgesel sermaye, onu görmelerini, tan›malar›n›, kabul etmelerini sa¤layan alg› ve

de¤erlendirme kategorilerine sahip edimciler taraf›ndan alg›lanarak, gerçek bir si-

hirli güç gibi simgesel anlamda etkili hale gelen, fiziksel güç, zenginlik, savaflç›l›k de-

¤eri gibi herhangi bir özelliktir. Bir buyruk verilir ve ona uyulur: Bu neredeyse sihir-

li bir edimdir (Bourdieu, 2006a, s. 175).

Bourdieu’ya göre sermaye kavramlar› ile habitus aras›nda nas›l bir iliflki vard›r? Karfl›lafl-t›rmal› olarak özetleyiniz.

Sonuç olarak denilebilir ki Bourdieu’nun sermaye kavram› günümüz top-lumlar›n›n analizi aç›s›ndan kritik bir önem arz etmektedir. Nitekim önceki s›-n›f aç›klamalar›na dayanan kuramlar günümüz toplumlar›n› analiz etme aç›s›n-dan art›k doyurucu de¤ildir. Günümüzde s›n›flar aras›nda keskin çizgiler bu-lunmamaktad›r. Bu nedenle Bourdieu’nun sermaye, alan ve habitus kavramla-r› günümüz karmafl›k toplumlar›n s›n›f yap›s›n› anlamak bak›m›ndan önem ta-fl›maktad›r.


Simgesel fliddetin bir di¤erözelli¤i de egemenlik veboyun e¤me iliflkilerininsevgi iliflkilerine, iktidar›nkarizmaya ya da duygusalbir hoflnutluk yaratabilecekbir cazibeye, yani gönüllü birsömürü iliflkisinedönüflmesidir (Bourdieu,2006a, s. 186).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


5

SONUÇfiu ana kadar ifade edilmeye çal›fl›lanlar özetlenecek olursa; Bourdieu toplumsal, s›-n›flar aras›ndaki çat›flmay› aç›klayabilmek için farkl› alanlar belirler. Bu alanlar mev-kiler aras› iliflkilerden oluflur ve güce göre flekillenirler. Bu gücün da¤›l›m› da ser-mayelerin da¤›l›m›na göre de¤iflir. Sermayeler ekonomik, toplumsal, kültürel (veilerleyen aflamada simgesel) olmak üzere dört farkl› bafll›kta ele al›n›rlar. Öz olarakekonomik sermaye, ekonomik kaynaklar anlam›na gelir. Toplumsal sermaye, top-lum içerisindeki iliflkiler bütününü yans›t›r. Kültürel sermaye ise e¤itim yoluyla ö¤-renilmifl tüm kabulleri, davran›fl kal›plar›n›, k›sacas› toplumun özünü içerir. Simge-sel sermaye; içerisinde her sermaye türünün izlerinin görülebilece¤i, sahip olunansimgesel de¤erler bütünüdür. Tüm bu dinamikler arac›l›¤›yla flekillenen sisteminyeniden üretimini sa¤layan dinamik ise yukar›da tan›m› verilen habitustur.

Sözü edilen bu kavramsal çerçeveyle Bourdieu salt yap›y› ve salt bireyi (ya daeyleyiciyi) ele alan ve bu yolla her iki etkenden birisini edilgen konuma yerleflti-ren makro ve mikro kuramlardan önemli bir kopufl sergiler. 1990’larda büyük birçeflitlili¤e sahne olan kültürel çal›flmalara önemli bir katk› sa¤layan Bourdieu me-todolojisi bu haliyle klasik nesnelli¤in kesin ifadelerinden kaç›n›lmas›na imkan ta-n›r (D’andrea ve Robbins 2000, s. 227).

Bireyin özgürleflimi ve adaletin temini için sosyologlara önemli bir misyon yük-leyen Bourdieu, onlara kullan›fll› bir metot sunma çabas›ndad›r. Çünkü, ona göresosyologlar görülmesi istenmeyen gerçeklere dikkat çeken aktivistlerdir ve bunuyapabilmenin yolu da incelenen olgu veya nesnenin içinde bulundu¤u tarihsel,kültürel, ekonomik ve toplumsal tüm düzeylerde ele al›nmas›ndan geçmektedir.Sosyologlar bu sayede (düflünümsel metodolojiyi de kullanarak) kendi konumlar›-n› dahi sorgulamaya açma erdemini gösterebilmelidirler (Nice 1995, s.49-52). K›sa-ca belirtmek gerekirse Bourdieu, sosyologlara hem yap›y› hemde eyleyeni ihmaletmeyen ve dikotomik aç›klamalardan kaç›nan, yap›n›n inflac›l›¤›n› ön plana ç›ka-ran bir metodolojik anlay›fla sahip olmalar›n› önermektedir. Araflt›rmac›n›n nesne-si ile kurdu¤u iliflkide kendisininde oyunun bir parças› oldu¤›nu göz ard› etmeme-si gerkti¤ini vurgulamaktad›r. Araflt›rmac›n›n inceledi¤i olay ya da olguyla ilgili ola-rak her türlü etkeni gözden geçirmesi, yap› ve birey aras›ndaki karfl›l›kl›l›¤› hesa-ba katmas› ve çal›flmas›n›n her aflamas›n› sürekli geri dönüfller yaparak s›namas›.

Önemli oldu¤u halde düflünümselli¤in kullan›lmamas› entelektüelin toplumdaki yerinitart›flmaya açmaktan kaç›nma çabas› olarak da yorumlanmaktad›r (Çe¤in, 2007, s. 511).Bir çeflit siyasal konformizm olan bu durumla ba¤lant›l› olarak entelektüelleri medyaylailgili de uyaran Bourdieu, bu konformizmden hareketle televizyona ç›kman›n mühim birözerklik yitimine sebep oldu¤unu, bunun da televizyonda konunun, iletiflim koflullar›n›nve zaman›n dayat›lm›fl olmas›ndan kaynakland›¤›n› belirtir (Bourdieu, 1997, s. 20).

Pierre Bourdieu’nün televizyonculuk ve entelektüellerle ilgili görüflleri “Televizyon Üzeri-ne” isimli eserinde (1997, Yap› Kredi Yay›nlar›) ayr›nt›l› olarak incelenebilir.

Bourdieu’nun düflünümsel sosyolojisi olay ve olgular›n konumlar›n›n incelen-mesi için elveriflli bir yöntem sa¤lamaktad›r. Önemli olan belli sorumluluklar çer-çevesinde bu yöntemin hassasiyetle uygulanmas›d›r. Ayr›ca Bourdieu’nun serma-ye, alan ve habitus kavramlar› günümüz toplumlar›n›n çoklu s›n›f yap›s›n› anlamakbak›m›ndan önem tafl›maktad›r.


Klasik nesnelli¤in kesinifadelerinden kas›t her türlübireysel ve öznel etkinin gözard› edildi¤i ifadelerdir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Bourdieu’nun salt yap›y› veya salt bireyi temele

alan sosyolojik yaklafl›mlara getirdi¤i elefltirileri

aç›klamak.

Bourdieu, yap›n›n bireyi etkiledi¤ini söyleyereksalt yap›y› temele alan ve bireyin yap›y› olufltur-du¤unu söyleyerek bireyi temele alan her türlügörüflü elefltirir. Bunun sebebi yap› ya da birey-den birisini öne ç›karman›n, öne ç›kar›lmayandi¤er kavram› göz ard› etmeyi beraberinde getir-mesi ve bu durumun da yap›lan araflt›rmalardabirçok önemli olay ve olguyu görmemizi engel-lemesidir.

Düflünümselli¤in sosyolojik araflt›rmalara sa¤la-

yaca¤› katk›lar› aç›klamak.

Düflünümsellik incelenen olay veya olguyla ilgi-li her türlü ayr›nt›y› sürekli geri dönüfller yaparakdüflünmek anlam›nda kullan›l›r. Örne¤in, bir flid-det suçu incelenecekse, o suçun gerçekleflti¤ico¤rafi ortam, orada yaflayanlar›n kültürel pratik-leri, mekan›n tarihsel geçmifli vb. gibi olaya etkiedebilecek her türlü etkene dikkat edilmeli vebunu yaparken de araflt›rman›n geride kalan afla-malar›nda yap›lm›fl olmas› muhtemel yanl›fll›kla-r›n giderilmesi için her aflaman›n sürekli gözdengeçirilmesi gerekmektedir. Bu flekilde yap›lm›flbir araflt›rma durumun anlafl›lmas› için araflt›rma-c›ya genifl bir çerçeve sunacakt›r.

Yap›-birey ikili¤ini aflmak için öne sürdü¤ü tav-

siyeleri özetlemek.

Bourdieu, yap› ve birey aras›nda karfl›l›kl› bir ilifl-ki oldu¤unu belirterek, yap›y› oluflturan birey ilebireyi flekillendirmeye çal›flan yap›n›n etkilerininbirlikte ele al›nmas› gerekti¤ini vurgular. Yap› vebirey aras›ndaki bu dönüfllü (ya da gidifl-geliflli)süreç Bourdieu’nun yukar›da aç›klad›¤›m›z dü-flünümsel metodolojisiyle ele al›nd›¤›nda salt bi-rey ya da salt yap›y› önceleme yanl›fl›ndan kur-tulmay› sa¤layacak ve araflt›rma daha verimli birhal alacakt›r.

Bourdieu’nun teorik ve metodolojik çerçevesinioluflturan temel kavramlar› tan›mlamak.Bourdieu, kavram tan›mlar›n› ve metot önerileri-ni, teori ve metodoloji aras›nda bir karfl›tl›k be-lirtmeden yapar. Yani ona göre saha çal›flmas› ileona bilgi deste¤i sa¤layan kuram aras›nda birlik-telik olmal›d›r. Sosyolojik bir araflt›rmay› sa¤l›kl›bir flekilde yapabilmek için incelenen nesnel ya-p› ve öznel durumlar (yani bireyler) dönüfllü birbiçimde incelenmelidir. Bu dönüfllülük Bourdie-u’nun düflünümsel sosyolojisinin sahada da uy-gulanmas› demektir. Yani yap›y› etkileyen birey-leri ve bireylerin pratiklerini ve zihinsel yap›lar›-n› etkileyen yap›y›, önceki aflamalara dönüflleryaparak ve araflt›rmay› sürekli s›nayarak incele-mektir. Araflt›rmam›z› her nerede yap›yorsak ora-daki nesnel ve öznel durumlar ile incelemeninyap›ld›¤› ana kadarki tarihsel arka plan› ve ayn›zamanda da incelemekte oldu¤umuz alan›n di-¤er alanlarla olan ba¤lant›lar›n› göz önünde bu-lundurmam›z gerekir. Bu aflamada ise o alandakarfl›laflaca¤›m›z kavramlar devreye girer. Bour-dieu, toplumsal yaflam› bir mücadeleler alan›olarak görür. Bu alanda bireyler ekonomik, top-lumsal ve kültürel sermayelerin bileflkesi olaraktan›mlayabilece¤imiz bir simgesel sermayeylefarkl› konumlar al›rlar. Bu konumlar habitus ad›-n› verdi¤imiz belirli tutum, e¤ilim ve davran›flkal›plar›n› da beraberinde getirir. Bireyler eylem-leriyle hem yap›n›n devaml›l›¤›n› -yani yenidenüretimini-, hem de yap›ya do¤rudan etki ederekdönüflümünü sa¤larlar. Bu süreçte bireyler ilketapta hiç sorgulanmayan baz› kurallar -yani do-xa- ve illusio -yani bireysel ç›karlar- do¤rultu-sunda hareket ederler.

Bourdieu’nun sosyologlara biçti¤i rolü de¤erlen-dirmek.Bourdieu’ya göre sosyologlar, bireyin özgürlefli-mi ve adaletin temini, yani özetle sorunlar›n çö-zümü konusunda sorumluluk almas› gereken ak-tivistlerdir. Yap›lan araflt›rmalar da bu hassasiyet-le organize edilmeli ve bilerek ya da bilmeyerekgözden kaç›r›lan sorunlar sosyologlar taraf›ndandile getirilmelidir. Araflt›rma sürecindeyse sosyo-log kendisini araflt›rd›¤› olgu ya da olayla birlik-te nesnelefltirerek, yani inceleme sürecine dahilederek sürekli sorgulamal›d›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Bourdieu’nun, önerdi¤i yöntemi uygularken veyaanlat›rken s›k s›k önceki örneklerine dönerek hat›rlat-malar ve tekrarlar yapmas›yla ilgili afla¤›daki ifadeler-den hangisi do¤rudur?

a. Tekrara düflmek kaç›n›lmaz bir durumdur ve bu-nu avantaja çevirmek gerekir.

b. Tekrara düflmek üzerinde çok çal›fl›larak gideri-lecek bir yanl›fll›kt›r.

c. Tekrar ve hat›rlatmalar ö¤renmeyi kolaylaflt›r›rve araflt›rmay› güçlendirir, okuyucu ya da dinle-yicinin sözü edilen her fleyi bildi¤ini veya o ko-nuya dair bir önbilgisi oldu¤unu varsayamay›z.

d. Karfl›n›zdaki kifli anlatacaklar›n›zla ilgili önce-den bilgi sahibi olmal›d›r, geriye dönük hat›rlat-malar yaparak vakit kaybetmemek gerekir.

e. Sürekli tekrarlar yoluyla totoloji yapmak ö¤reti-cidir.

2. Afla¤›dakilerden hangisi düflünümsellikle ilgili do¤-ru tan›mlardan biridir?

a. Düflünümsellik pratik ve kuramdan yaln›zca bi-risine odaklanmakt›r.

b. Düflünümsellik pratik ve kuram aras›ndaki dö-nüflümlü süreçtir.

c. Düflünümsellik incelenen olay veya olgununkavramsallaflt›r›lmas› sürecidir.

d. Düflünümsellik bir alanda baflar›ya ulaflmak içinelde edilmesi gereken yetidir.

e. Düflünümsellik araflt›rmac›n›n ele ald›¤› konuhakk›nda yarg›lar›n› flekillendiren pratik bilgile-rin tümüne verilen add›r.

3. Habitus’un alanla olan iliflkisi ile ilgili afla¤›daki ifa-delerden hangisi do¤rudur?

a. Alan habitusu flekillendirir ve dayat›r, habitusedilgen konumdad›r.

b. Alan habitusu yap›land›rma e¤ilimindeyken, ha-bitus da alana dair alg›y› yap›land›rma e¤ilimin-dedir.

c. Habitus alan› belirler ve s›n›rlar›n› çizer, alandanba¤›ms›zd›r.

d. Habitus ve alan yerine göre birbirlerinin yerinegeçebilen iki ayr› dinamiktir.

e. Habitusun oldu¤u yerde alandan, alan›n oldu¤uyerde habitustan söz edilemez.

4. Bourdieu’nun, alan kavram› ile Weber’in çal›flmalar›aras›ndaki iliflki ile ilgilisi afla¤›daki ifadelerden hangisido¤rudur?

a. Weber, alan kavram›n› tamamen yanl›fl kullan-m›flt›r ve bu yüzden kavramla ilgili bir düzelt-meye ihtiyaç duyulmufltur.

b. Alan kavram› ve teorisi oldu¤u gibi Weber’denal›nt›lanm›flt›r.

c. Bourdieu’ya göre alan kavram› Weber’in teori-sinde yer almayan büyük bir eksikliktir.

d. Bu kavram hem Weber’e karfl› hem de Weberile, yani Weber’den etkilenilerek ancak yerinegöre Weber elefltirilerek kurulmufltur.

e. Bourdieu Weber’den etkilenmifl olmas›na ra¤-men alan kavram›n› tamamen Weber’den ba-¤›ms›z olarak tan›mlam›flt›r.

5. Alanla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?a. Bourdieu’da alan içerdiklerinden ba¤›ms›z bir

gerçekliktir.b. Alan hem simgesel mekanizmalar taraf›ndan d›-

flar›dan s›n›rland›r›lan, hem de eyleyiciler tara-f›ndan üzerinde mücadele edilen iki boyutlu biryap›d›r.

c. Alan Bourdieu’nun teorisinin temelinde yer al-mas›na ra¤men net olarak tan›mlamad›¤› soyutbir varsay›md›r.

d. D›fl dinamikler ve etkenler alan üzerinde etkiyesahip de¤ildirler.

e. Eyleyiciler eylemleri arac›l›¤›yla mücadele alan-lar›ndan özgürleflme e¤ilimindedirler.

6. Bir alan›n oluflum aflamalar› afla¤›dakilerden hangi-sinde do¤ru s›rayla verilmifltir?

a. Özerkli¤in kazan›lmas›, ‹kici yap›n›n ortaya ç›k-mas›, Simgesel sermayenin oluflmas›.

b. Özerkli¤in kazan›lmas›, Simgesel sermayeninoluflmas›, ‹kici yap›n›n ortaya ç›kmas›.

c. ‹kici yap›n›n ortaya ç›kmas›, Simgesel sermaye-nin oluflmas›, Özerkli¤in kazan›lmas›.

d. Simgesel sermayenin oluflmas›, ‹kici yap›n›n or-taya ç›kmas›, Özerkli¤in kazan›lmas›.

e. ‹kici yap›n›n ortaya ç›kmas›, Özerkli¤in kazan›l-mas›, Simgesel sermayenin oluflmas›.

Kendimizi S›nayal›m


7. Sosyolojide bireyin konumuyla ilgili afla¤›daki yarg›-lardan hangisi yanl›flt›r?

a. Birey bafll› bafl›na sosyal bilimin nesnesi de¤ildir.b. Birey edilgen ve var olmayan bir yan›lsama de-

¤ildir, çünkü alanda eyleyici konumundad›r.c. Bireyin bak›fl aç›lar›n›n ve konum almalar›n›n

daha iyi anlafl›labilmesi için alan›n bilgisindenç›kmak önemli bir gerekliliktir.

d. Birey hesaba kat›lmaks›z›n yap›lacak analizleralana dair net bilgiler sunar.

e. Birey (yani eyleyici) bir alanda söz sahibi olmakiçin o alana ait asgari sermayeyi edinme mecbu-riyetindedir.

8. Devleti “meflru simgesel fliddetin tekelini ele geçir-meyi amaçlayan mücadelelerin cereyan etti¤i iktidaralanlar› bütünü” olarak tan›mlayan Bourdieu bu tan›m›kime at›fta bulunarak yapm›flt›r?

a. Karl Marxb. Emile Durkheimc. Max Weberd. Louis Althussere. Niklas Luhmann

9. Birey ve habitus iliflkisine dair afla¤›daki ifadelerdenhangisi yanl›flt›r?

a. Habitus hem bireyi flekillendiren hem de bireyineylemleri (pratikleri) taraf›ndan flekillendirilenkarfl›l›kl›l›k durumudur.

b. Birey habitusu sayesinde farkl› ihtimaller karfl›-s›nda çözüm üretme yetene¤i kazan›r.

c. Habitus bireyin çok da hesaplamadan yapt›¤› veözünde toplum taraf›ndan kabul görmek içinprati¤e döktü¤ü bir gerçekliktir.

d. Habitus bireyi belli kal›plar›n içine sokarak ve bel-li kodlarla tan›mlayarak hareket alan›n› daralt›r.

e. Habitus kifliyi toplumsal düzendeki yerine uy-gun hale getiren eylem e¤ilimleri setidir.

10. Afla¤›dakilerden hangisi Bourdieu’nun teorisindeönemli bir yer tutan, ayr› ayr› tan›mlad›¤› sermaye tür-lerinden biri de¤ildir?

a. Toplumsal Sermayeb. Ekonomik Sermayec. Simgesel Sermayed. Yeniden Üretim Sermayesie. Kültürel Sermaye

1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Düflünümsellik (Reflexi-vity)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Düflünümsellik (Reflexi-vity)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Temel Kavramlar: OyunMetaforu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Alan” konusunu yenidengözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Alan” konusunu yenidengözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Alan” konusunu yenidengözden geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Alan” konusunu yenidengözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Habitus” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Habitus” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sermaye” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Illusio bireyin oyundan elde edece¤ini düflündü¤ü ç›-karlard›r. Birey bu ç›karlar› do¤rultusunda ve oyununkurallar›n› (yani doxa’y›) sorgulamadan oyuna dahilolur. Birey böylece oyunu oynanmaya de¤er bulmufl vealan›n yerleflik düzenini kabul etmifl olur.

S›ra Sizde 2

Bourdieu, alan› incelerken dikkat edilemesi gereken üçtemel u¤rak belirlemektedir. Bunlardan ilki, alan›n ko-numunun iktidar alan›na göre çözümlenmesi gereklili-¤idir. ‹lgili alan›n iktidar alan›yla olan iliflkisi ve onunkarfl›s›ndaki konumu mutlaka hesaba kat›lmal›d›r. ‹kin-ci u¤rak alan›, eyleyicilerin ya da kurumlar›n konumla-r› aras›ndaki ba¤›nt›lar›n nesnel yap›s›n›n kurulmas› ge-reklili¤idir. Üçüncü u¤rak alan› ise eyleyicilerin habi-tuslar›n›n çözümlenmesi gereklili¤idir. Böylece incele-nen alan›n iktidar ile olan iliflkisi, eyleyiciler ya da ku-rumlar aras›ndaki ba¤lant›lar ve eyleyicilerin habitusla-r› önem tafl›r.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 3

Her alan›n s›n›rlar› kendi iç mant›¤›na göre çizilir. Bus›n›rlar baflkalar›n› d›fllayan ve soyut bir aidiyet dayatanyap›dad›rlar. Böylelikle alan kendi iç yap›s›n› korumae¤ilimi gösterirken d›flar›dan alana dahil olan ya da ol-mak isteyenler alandaki iktidar› elde etme mücadelesiarac›l›¤›yla dönüflüme yol açarak s›n›rlar›n tan›mlar›n›ve içeriklerini de¤ifltirirler.

S›ra Sizde 4

Habitus, yaln›zca pratikleri ve pratiklerle ilgili alg›lar›organize eden bir yap›laflt›ran yap› de¤il, ayn› zamandayap›laflm›flta bir yap›d›r. Habitus kavram› içinde bulun-du¤u s›n›fa iflaret eder. Bireyin sahip oldu¤u al›flkanl›k-lar, yatk›nl›klar/e¤ilimler anlam›na gelmektedir. Yap›-s›nda kal›c›l›k oldu¤u kadar bunlar› dönüfltürüp de¤ifl-tirme kapasitesini de içerir. Ancak birey sahip oldu¤usermayeler arac›l›¤› ile bu al›flkanl›k ve yatk›nl›klar›n›dönüfltürme amac›n› tafl›r. Dolay›s› ile birey hem yap›-laflm›fl bir s›n›flaman›n içerisinden gelmekte hem de ya-p›laflma sürecinde olan bir s›n›flamay› infla etmektedir.

S›ra Sizde 5

Bourdieu’nun dört farkl› sermayeden söz etmektedir.Buna göre ekonomik sermaye (mal ve hizmet ürünleri-ni kullanabilen araçsal nesneler ve para) gibi verimlimülkiyeti; toplumsal sermaye grup iliflkileri, sosyal ilifl-ki a¤lar› ve pozisyonlar›; kültürel sermaye kifliler aras›informal beceriler, al›flkanl›klar, tarzlar, dili kullanmabiçimi, e¤itimsel baflar›lar, zevk ve be¤eniler, yaflamtarz›n›; simgesel sermaye ise di¤er üç sermaye türünündüzenlemelerini ve de¤iflken seviyedeki yasal durumla-r›n›n kullan›mlar›n› içerir. Bu sermaye kavramlar› için-de kültürel sermaye habitus kavram› ile yak›ndan ilgili-dir. Habitus bireyin yatk›nl›klar› anlam›na gelmekte vegeçmiflten getirilen al›flkanl›klarla ba¤lant›l› oldu¤u gö-rülmektedir. Dolay›s› ile kültürel sermaye ile habituskavramlar› iç içe geçerek, bireyin içinde bulundu¤u s›-n›f› belirleyen önemli bir ölçüt oluflturur.

ALLAN, K. (2006). Conptemporary Social and

Sociological Theory, Visualizing Social Worlds,Thousand Oaks, California: Pine Forge Press.

BOURDIEU, P. (1984). Distinction, A social critique ofthe judgement of taste, Translated by R. Nice,Cambridge, Massachusetts: Harvard UniversityPress.

BOURDIEU, P. (1997). Televizyon Üzerine. Çeviren:Turhan Ilgaz, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.

BOURDIEU, P. (2002). “On Marriage Strategies”Population and Development Review. Say›: 28/3,New York: Population Council.

BOURDIEU, P. (2003). The Logic Of Practice. Çevi-ren: Richard Nice, Cambridge: Polity Press.

BOURDIEU, P. (2005). Hukukun Gücü: Yasal Alan›nSosyolojisine Do¤ru. Çeviren: Sibel Demir, Ankara:Kalan Yay›nlar›.

BOURDIEU, P. (2006a). Pratik Nedenler: Eylem Ku-

ram› Üzerine. Çeviren: Hülya U¤ur Tanr›över, ‹s-tanbul: Hil Yay›n.

BOURDIEU, P. (2006b). Sanat›n Kurallar›: Yaz›nsal

Alan›n Oluflumu ve Yap›s›, Çeviren: N. Kamil Se-vil, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.

BOURDIEU, P. (2007). “Viva La Crise!: Sosyal BilimdeHeterodoksi ‹çin”, içinde: Güney Çe¤in, EmrahGöker, Alim Arl›, Ümit Tatl›can (der.) Ocak ve

Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi. ‹stanbul:‹letiflim Yay›nlar›.

BOURDIEU, P. ve WACQUANT, Loic J. D. (2003). Dü-

flünümsel Bir Antropoloji ‹çin Cevaplar, Çevi-ren: Nazl› Ökten, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.

BOURDIEU, P. (1995). Sociology in Question,

Translated By R. Nice, London: Sage Pub.CALHOUN, C. (2007). “Bourdieu Sosyolojisinin Ana

Hatlar›”, içinde: Güney Çe¤in, Emrah Göker, AlimArl›, Ümit Tatl›can (der.) Ocak ve Zanaat: Pierre

Bourdieu Derlemesi. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.CORCUFF, P. (2007). “Habitustan Hareketle: Kolektife

Meydan Okuyan Tekil”, içinde: Güney Çe¤in, Em-rah Göker, Alim Arl›, Ümit Tatl›can (der.) Ocak ve

Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi. ‹stanbul: ‹le-tiflim Yay›nlar›.

CROSSLEY, N. (2001). “The Phenomenological Habitusand Its Construction”, Theory And Society. Say›:30/1, Berlin: Springer.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar


ÇE⁄‹N, G. (2007). “Muhalif Bir Entelektüelin Büyü Bo-zumu: Bourdieu ve Entelektüeli Sorunsallaflt›rmak”,içinde: Güney Çe¤in, Emrah Göker, Alim Arl›, ÜmitTatl›can (der.) Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu

Derlemesi. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.D’ANDREA, V., ROBBINS, P. (2000). “British Sociology”,

içinde Edgar F. Borgatta, Rhonda Montgomery (ed.)Encylopedia of Sociology Second Edition, NewYork: Macmillan Reference.

DEER, C. (2008). Pierre Bourdieu, Key Concepts, Ed.M. Grenfell, Durham: Acumen Publishing Limited.

ELLIOT, A.& RAY, L. (2003). Key Contemporary

Social Theorists. Oxford: Blackwell Publishing.ELLIOT A. (1999). Contemporary Social Theory,

Madlen, Massachusetts: Blackwell Publisher.GÖKER, E. (2007). “Ekonomik ‹ndirgemeci mi

Dediniz?”, içinde: Güney Çe¤in, Emrah Göker, AlimArl›, Ümit Tatl›can (der.) Ocak ve Zanaat: Pierre

Bourdieu Derlemesi. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.GÜÇLÜ, A. ve Di¤erleri (2003). Felsefe Sözlü¤ü, Anka-

ra: Bilim ve Sanat Yay›nlar›. MARSHALL, G. (1999) Sosyoloji Sözlü¤ü, Ankara: Bi-

lim ve Sanat Yay›nlar›.ÖZSÖZ, C. (2009). Pierre Bourdieu Sosyolojisi ve

Simgesel fiiddet, Yay›nlanmam›fl. Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi.

SAN, C. (1971). Max Weber’de Hukukun ve Meflru

Otoritenin Sosyolojik Analizi. Ankara: Ankara ‹k-tisadi ve Ticari ‹limler Akademisi Yay›nlar›, No. 47.

TATLICAN, Ü., ÇE⁄‹N, G.(2007). “Bourdieu ve Gid-dens: Habitus veya Yap›n›n ‹kili¤i”, içinde: GüneyÇe¤in, Emrah Göker, Alim Arl›, Ümit Tatl›can (der.)Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi. ‹s-tanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.

TURNER, J. A. (2003). The Sutructure of Sociological

Theory, United States: Thomson Wadsword.TÜRK, B. (2007). “Bourdieu ve Söylem Tart›flmalar›”,

içinde: Güney Çe¤in, Emrah Göker, Alim Arl›, ÜmitTatl›can (der.) Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu

Derlemesi. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.ÜNAL, A. Z. (2004). Sosyal Tabakalaflma Ba¤lam›nda

Pierre Bourdieu’nün Kültürel Sermaye Kavra-

m› (Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi), Ankara: Hacet-tepe Üniversitesi.

WACQUANT, Loic J. D. (2003) “Düflünümsel Bir Antro-poloji ‹çin Cevaplar’a Girifl”, içinde Düflünümsel

Bir Antropoloji ‹çin Cevaplar. Çeviren: Nazl› Ök-ten, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.

WACQUANT, Loic J. D. (2007). “Pierre Bourdieu: Haya-t›, Eserleri ve Entelektüel Geliflimi”, içinde: GüneyÇe¤in, Emrah Göker, Alim Arl›, Ümit Tatl›can (der.)Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi. ‹s-tanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Jürgen Habermas’›n genel yaklafl›m›n› aç›klayabilecek,Habermas’›n çal›flmalar›nda kamusall›¤›n önemini aç›klayabilecek,Habermas’›n bilgi formlar›n› s›ralayabilecek,Habermas’›n meflruiyet krizi kavram›n› tan›mlayabilecek,Habermas’›n sosyal teorisini özetleyebileceksiniz.

‹çindekiler

• Modernite• Kamusall›k• Meflruiyet Krizi• Amaçsal Eylem• ‹letiflimsel Eylem

• Araçsal Ak›l• ‹letiflimsel Ak›l• Sistem • Yaflant›-Dünyas›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN


• G‹R‹fi: HABERMAS’IN GENELYAKLAfiIMI

• KAMUSALLI⁄IN YAPISALDÖNÜfiÜMÜ

• B‹LG‹ VE ‹NSANSAL ‹LG‹LER• TOPLUMSAL EYLEM VE

TOPLUMSAL S‹STEMKAVRAMLARI

• MEfiRU‹YET KR‹Z‹• ‹LET‹fi‹MSEL EYLEM KURAMI:

S‹STEM VE YAfiANTI-DÜNYASI• SONUÇ


Tamamlanmam›fl BirProje OlarakModernite: Jürgen Habermas

G‹R‹fi: HABERMAS’IN GENEL YAKLAfiIMIBaz› çevrelerce günümüz dünyas›n›n yaflayan en önemli sosyal bilimcisi olarak ka-bul edilen Jürgen Habermas, farkl› disiplinleri ve özellikle Marx, Weber ve Freudgibi farkl› düflünürleri “elefltirel” sosyal kuram ad› alt›nda yeni bir senteze ulaflt›r-ma çabas›nda olan Frankfurt Okulu’nun en önemli ikinci kuflak temsilcilerindenbiri olarak kabul edilir.

Öte yandan, çal›flmalar› Frankfurt Okulu’nun elefltirel toplum düflüncesi ile ya-k›ndan ba¤lant›l› olsa da, Habermas elefltirel teoriyi kendi düflünce sistemati¤i için-de yeniden oluflturmaya çal›fl›r. Modern toplumu Ayd›nlanma diyalekti¤i üzerin-den elefltiren Frankfurt Okulu temsilcilerinin totaliter sistemler taraf›ndan özgürlü-¤ü giderek yok edilen insan›n kurtulufluna dair kötümser bir tutum sergiledikleri-ni hat›rlayal›m. Habermas ise Ayd›nlanma ertesinde modern toplumda amaçlar-dan çok araçlar›n rasyonelli¤i olarak tan›mlanan araçsal rasyonellik (Bottomore,1993: 266) temelinde yükselen ve bireyi hapseden totaliter tahakküm biçimlerineelefltirel yaklaflmakla birlikte kurtulufla dair bir ç›k›fl yolu görme konusunda Frank-furt Okulu’nun önceki kuflak temsilcileri kadar kötümser de¤ildir.

Tamamlanmam›fl Bir ProjeOlarak Modernite: Jürgen Habermas

18 Haziran 1929 y›l›nda Duesseldorf’ta dünyaya

gelen Habermas felsefe, tarih, psikoloji ve Alman Ede-

biyat› okudu. 1956 y›l›nda yeniden kurulan Frank-

furt Sosyal Araflt›rmalar Enstitüsü’nde Adorno’nun

asistan› olarak çal›flt›. Önce Heidelberg’de felsefe pro-

fesörü olarak daha sonra da Frankfurt’ta felsefe ve

sosyoloji profesörü olarak çal›flt›. Türkçe ‘ye de çevri-

len Kamusall›¤›n Yap›sal Dönüflümü adl› ilk önemli çal›flmas›n› 1962’de yay›mla-

d›. Bir di¤er önemli çal›flmas› olan Bilgi ve ‹nsansal ‹lgiler 1968’de yay›mland›. Ha-

bermas 1971 y›l›nda Frankfurt’tan ayr›l›p Bavyera’da Starnberg’de yeni kurulan

Bilimsel-Teknik Dünyada Yaflam Koflullar›n› Araflt›rma-Max Planck Enstitüsü’nün

yöneticisi oldu. Bu dönemde aralar›nda Meflruiyet Bunal›m› (1973) ve baflyap›t›

kabul edilen ve Türkçe’ ye de çevrilen ‹letiflimsel Eylem Kuram›’n›n da (1981) bu-

lundu¤u çok say›da eser yay›mlad›. Habermas 1982 y›l›nda Frankfurt’a, Sosyoloji

ve Felsefe kürsüsüne geri döndü. 1985 y›l›nda Modernli¤in Felsefi Tart›flmas› adl›

bir di¤er önemli çal›flmas›n› yay›mlad›. Habermas bugün hayatta olup çal›flmalar›-

n› halen sürdürmektedir (Bottomore, 1993: 265). Habermas’›n Türkçeye çevrilen

Bu noktada Habermas’›n projesi kendi deyimiyle “tamamlanmam›fl bir proje”olarak gördü¤ü moderniteyi bir tamamlama projesi olarak görülebilir. Söz konusubu proje, hem modernite projesinin eksiklerini belirlemeye hem de bunlar› ta-mamlamaya çal›fl›r. Bu aç›dan Habermas’›n moderniteye yaklafl›m› ile gelifltirdi¤isosyal kuram modernitenin sona erdi¤ini ve post-modern bir döneme girdi¤imizisavunan post-modernistlerden ve de post-yap›salc›lardan da oldukça farkl› ve öz-gün bir niteli¤e sahiptir.

Habermas, içinde Marx, Durkeim, Weber, Mead, Parsons, Schutz gibi çok say›-da sosyal kuramc›n›n içerildi¤i oldukça kapsaml› bir elefltirel teori gelifltirmeye ça-l›fl›r. Bu proje, elefltirel niteli¤i aç›s›ndan Frankfurt Okulu gelene¤ini sürdürmeklebirlikte bu okulun çal›flmalar›n›n basit bir devam› niteli¤inde de¤ildir. Aksine buproje elefltirel teoriyi sosyoloji teorilerinin belli bafll› kurucular›n›n çal›flmalar› ek-seninde yeniden infla etme yönünde bir amaca sahiptir. Bu bak›mdan da Haber-mas’›n teorik projesi önemli ölçüde klasik düflünürlerin çal›flmalar›n›n elefltirel birokumas› üzerine kuruludur.

Layder’e göre (2006: 250-251) Habermas, büyük boy teorileri reddeden Fouca-ult ile post-yap›salc› ve post-modernist yazarlardan farkl› olarak bu teorilerin fay-dalar›na inanan ve büyük boy bir teori gelifltirmeye çal›flan bir yazard›r. Scott’a gö-re de (1995: 228) Parsons sonras› dönemde sosyolojik teoride meydana gelen par-çalanma dikkate al›nd›¤›nda, Habermas Parsons’un büyük boy teorisine benzer birteorik proje gelifltirmeye çal›flan tek ça¤dafl düflünür olarak görülebilir. Habermasgenel olarak modernite (veya modernlik) konusunda post-modernist ve ayr›capost-yap›salc› yazarlardan farkl› görüfllere sahiptir.

Nitekim modernitenin kurtar›c› bir güce sahip oldu¤u düflüncesinin iflas etti¤i-ni ve art›k post-modern bir dönemde yaflad›¤›m›z› savunan pek çok entelektüel-den farkl› olarak, Habermas moderniteyi henüz gerçeklefltirilmemifl potansiyelleresahip “tamamlanmam›fl bir proje” olarak görür ve bu nedenle post-modern birdünyadan söz etmek için henüz çok erken oldu¤unu savunur (Habermas, 1985;Ritzer, 1996: 586-587). Benzer flekilde Layder’e göre de (2006: 251) Habermas, mo-dern toplumun zafiyetlerinin ve de sosyal analizde pozitivizm olarak bilinen gele-neksel bilim anlay›fl›n›n s›n›rlar›n›n fark›nda olmakla birlikte “post-yap›salc›lar›n vepost-modernistlerin aksine, Ayd›nlanmac› ak›l projesini reddetmez. O, akl›n etkin-li¤ine (belirli ‘rasyonel’ düflünme biçimlerinin geliflimine) ve ayd›nlanmac› ve top-lumsal özgürleflmeci potansiyeline inan›r”. Habermas, “Frankfurt Okulunun kapi-talist ‘burjuva’ toplumunun baz› olumlu yanlar›n› belirlemeyi baflaramayan yayg›ndüflüncelerinden de uzaklafl›r” (Layder, 2006: 251). Bununla birlikte Habermas’›nçal›flmalar› genifl çevrelerce neo-Marksist çal›flmalar olarak nitelenir. Bottomore’agöre ise Habermas da kendisini Marksist bir düflünür olarak görmekle birlikte“onun Marksizmi, Frankfurt Okulu’nunki gibi, hiçbir flekilde Ortodoks de¤ildir veözellikle etik’in tart›flma temellerine gösterdi¤i süre¤en ve artan ilgi onu birçokMarksistten, hatta neo-Marksistten ay›rmaktad›r” (Bottomore, 1993: 266).


di¤er eserleri aras›nda Bilgi ve ‹nsansal ‹lgiler (1997), Sosyal Bilimlerin Mant›¤› Üze-

rine (1998), Rasyonel Bir Topluma Do¤ru (1992), “‹deoloji” Olarak Teknik ve Bilim

(2004), Bölünmüfl Bat› (2007), Do¤alc›l›k ve Din Aras›nda-Felsefi Denemeler (2009)

yer almaktad›r.

Habermas’a göre ‘modernite’tipik olarak Avrupa veAmerikan tarihinde 17.yüzy›lda Rönesans’›nbitimiyle bafllayan dönemitan›mlarken ‘modernizm” budönemi karakterize edenkültürü tan›mlar, post-modernizmi isemodernizmden sonra gelenve onun en temelvarsay›mlar›na meydanokuyan bir kültürel dönemolarak tan›mlar (Edgar,2006: 96).

Slattery, Habermas’›n bugüne kadar yapm›fl oldu¤u çal›flmalar›n›n ana temas›-n›n k›saca afla¤›daki gibi özetlenebilece¤ini vurgular (Slattery, 2008: 427):

a. Pozitivizmin elefltirisi ile bilim ve teknolojinin araçsal kullan›m›n›n elefltirisib. Elefltirel teorinin yeniden inflas› ve güncellefltirilmesic. Marksizmin yeniden inflas› d. Yeni bir bilgi ve iletiflim teorisinin gelifltirilmesiHabermas’›n bütün bu çal›flmalar›n›n gerçek amac›n›n ise ‘akl›n’ (reason) insan-

l›k tarihindeki ilerleyiflini-geçmiflte zulme karfl› nas›l bir silah olarak kullan›ld›¤›n›,günümüzde ise geliflmifl kapitalizmin ideolojik egemenli¤ine yöneltilen tüm eleflti-rilere karfl› nas›l bir bask› ve zulüm arac›na dönüfltü¤ünü- aç›klamakt›r (Slattery,2008: 427). Nitekim Habermas elefltirel teorinin önde gelen düflünürleri gibi “gü-nümüzde hakim olan rasyonaliteyi saf akl›n çarp›t›lmas›, bir bütün olarak insanl›-¤›n ihtiyaçlar›ndan çok kapitalist sistemi gelifltirmek için kullan›lan ‘araçsal’ bir ak›lbiçimi olarak görür” (Slattery, 2008: 431). Bununla birlikte Habermas gelecektenyana umutsuz de¤ildir. O her fleye ra¤men “pozitivizmi bu araçsal ak›lc›l›¤› çöker-tebilecek, insanlar aras› iletiflimi özgürlefltirebilecek güçte yeni bir bilgi teorisiningelifltirilmesiyle rasyonel düflüncenin, bir kez daha, hâkim olaca¤›n› ve böylece da-ha adil ve özgür bir toplumun oluflaca¤›n› ümit eder” (Slattery, 2008:427). Haber-mas, modern dünyan›n araçsal rasyonalite taraf›ndan tamamen tahrif edilmesininhiçbir zaman mümkün olmad›¤›na, rasyonel düflünmenin alabilece¤i baflka birform oldu¤una ve bunun da iletiflimsel rasyonalite oldu¤una inan›r.

Habermas’›n oldukça genifl düflünsel ilgilere sahip bir düflünür olmas› ve çal›fl-malar›n›n süreç içerisinde giderek daha kapsaml› ve karmafl›k hale gelmesi, çal›fl-malar›n› k›sa bir yaz›da özetlemeyi imkans›z k›lmaktad›r. Bu nedenle bu ünitedeHabermas’›n genel yaklafl›m›ndan ve özellikle sosyal teoriye önemli katk›lar sa¤la-yan önemli çal›flmalar›ndan genel olarak ve k›saca söz etmekle yetinece¤iz.

KAMUSALLI⁄IN YAPISAL DÖNÜfiÜMÜÖncelikle Habermas’›n 1962’de yay›mlanan ve ilk büyük çal›flmas› olarak kabuledilen Kamusall›¤›n Yap›sal Dönüflümü’nden (Strukturwandel der Öffentlichkeit)k›saca bahsetmek yerinde olacakt›r. Habermas bu çal›flmas›nda, vatandafllar ara-s›nda fleffaf, aç›k ve ak›lc› tart›flmaya dayal› olarak oluflturulan, kamu ve kamuoyuanlam›na da gelen kamusall›¤›n tarihsel geliflimini, dönüflümünü ve de çöküflünüirdeler. Her ne kadar Habermas’›n burada sözünü etti¤i kamusall›k Türkçeye kimizaman kamusal alan olarak çevrilse de kitab›n Türkçe çevirmenleri Tan›l Bora veMithat Sancar, yazar›n burada mekan anlam›na gelen kamusal alandan ziyade ey-lem, davran›fl anlam›na gelen kamusall›¤›n veya ayn› anlama gelen kamu ya da ka-muoyunu kastetti¤ini özellikle vurgulamaktad›rlar (Cantek, 1998: 48). Bu ünitenindevam›nda ise ba¤lama göre hem kamusall›k hem de kamusal alan kavramlar›n›nher ikisi de kullan›lacakt›r.

Habermas’a göre vatandafllar›n muhakemeye ve müzakereye dayal› görüflleri-nin iletilmesini sa¤layan, devlet ile toplum aras›nda arac›l›k yapan bir kamununoluflumu demokrasinin geliflimi bak›m›ndan son derece önemlidir Habermas’›n ka-musall›¤a yönelik ilgisinin temeli de buradan, yani demokrasiye yönelik olan ilgi-sinden gelir. Bu noktada Habermas ba¤›ms›z, özerk ve eflitler aras›nda, müzakere-ye dayal› bir ortak kanaat ve irade oluflumu için gerekli olan iletiflim koflullar›n›sa¤layan ve yönetimi meflrulu¤a zorlayan bir kamusall›¤›n oluflumunu özgürlükçü,eflitlikçi, ak›lc› bir kat›l›mc› demokrasi teorisinin de temeli olarak görür (Habermas,1962: 43).

252. Ünite - Tamamlanmam›fl Bi r Pro je Olarak Moderni te : Jürgen Habermas

Ona göre kamusall›k, 18. yüzy›lda Avrupa’da kapitalizmin geliflimi ile birlikteyükselen bir s›n›f olarak burjuvazinin kamusal iletiflim alan› olarak, yani bir burju-va kamusall›¤› olarak ortaya ç›kt›. “Burjuva toplumunda kamu, kendisini ilkin ka-musal topluluk olarak bir araya gelmifl özel flah›slar suretinde ortaya koyar” (Haber-mas, 1962: 93). Baflka bir ifadeyle, kamusall›k, devlete ait resmi olmayan bir alanolarak 18. yüzy›lda devlet ile toplumun burjuva kesimi aras›nda ortaya ç›kt›. Haber-mas için burada önemli olan nokta kamusall›¤›n eflit koflullarda ve hür bir iradeylefikir al›flveriflinde bulunmak ve tart›flmalara kat›lmak için gerekli olan iletiflim koflul-lar›n›n sa¤land›¤› bir alanda flekillenmesi ve yöneticileri meflrulu¤a zorlayan eleflti-rel bir kamuoyu olarak ortaya ç›km›fl olmas›yd›. Habermas, bu kamusal toplulu¤unüyelerinin kahvehaneler ve benzeri mekanlarda ve görece özgür dergi, gazete vegünlük bas›nda düflünen, ak›l yürüten bir kesim olarak nas›l ortaya ç›kt›¤›n› ve ne-ticede yasaklay›c› hükümleri kamuoyu önünde nas›l meflrulaflmaya zorlad›klar›n›,bir anlamda yönetimin meflrulu¤u üzerinde kamusall›¤›n nas›l bir kontrol mekaniz-mas› olarak ifllev görmeye bafllad›¤›n› anlat›r (Habermas, 1962: 90).

Habermas, daha sonra da, kamusall›¤›n nas›l dönüfltü¤ünü irdeler. Habermas ka-musall›¤›n yap›sal dönüflümünü iletiflim a¤›n›n ticarileflmesi, bürokratikleflmenin vedevlet müdahalecili¤inin artmas› gibi temel dönüflümler çerçevesinde analiz eder. Busüreçte kamusal toplulu¤un tutarl›l›¤›n› sa¤layan kurumlar, baflta bas›n olmak üzere,sars›lmaya ve ifllevlerini yitirmeye bafllam›flt›r. ‹letiflim a¤›n›n ticarileflmesi ve özgürbas›n›n sermayenin ç›karlar›na hizmet etmeye bafllamas›yla birlikte ak›l üreten kamu-sal topluluk kültür tüketicilerine dönüflmeye bafllar (Habermas, 1962: 279). Televiz-yon, radyo, gazeteler, dergiler ve romanlar gibi yaz›l› ve görsel bas›n elefltirel ve öz-gürlefltirici iletiflim araçlar›ndan çok ba¤›ml›l›k yarat›c› tüketim ürünlerine dönüflür.Kültür endüstrisinin kitle iletiflim araçlar›nca kamusal olarak yay›lan ürünleri ak›l yü-rüten kamusal toplulu¤u al›c› konumundaki dinleyen, seyreden ancak konuflma vekarfl› ç›kma flans› olmayan tüketicilere dönüfltürür (Habermas, 1962: 291). Böylelikleelefltirel teorinin önde gelen temsilcilerinin de sözünü etmifl olduklar› kültür endüstri-si taraf›ndan düflünmeyen ve elefltirmeyen bir kamu yarat›lm›fl olur. Neticede kamu-sall›k özerkli¤ini, elefltirelli¤ini, ak›l yürütme ve düflünce üretme ifllevlerini, k›sacas› si-vil toplum ile devlet aras›ndaki arac›l›k ifllevini yitirmekle kalmaz, kamusal kanaatleryerine “alk›fla amade bir ruh halinin” hakim oldu¤u kolayca yönlendirilebilen, öngö-rülebilen ve manipüle edilebilen bir kamuoyu haline dönüflür (Habermas, 1962: 354)

Ancak yine de Habermas elefltirel teorinin önde gelenlerinden farkl› olarak ka-ramsarl›¤a tamamen teslim olmadan çökmüfl olan kamusall›¤›n yeniden geniflleti-lebilece¤ini ve özellikle karmafl›k, ço¤ulcu toplumlarda demokratikleflme sürecin-de yaflanan sorunlar›n çözümü sürecinde kamusal bir iletiflim temeli oluflturulabi-lece¤ini düflünür. Bu noktada da geç kapitalist toplumlarda sosyo-kültürel yaflamalan›n›n özgürleflmesi talebiyle ortaya ç›kan yeni toplumsal hareketlerin kamusalalan›n geliflip genifllemesinde önemli bir rol oynayaca¤›n› düflünür.

Habermas daha sonraki çal›flmalar›nda kamusall›¤›n dönüflümüyle ilgili düflünce-lerini gözden geçirerek yumuflatsa da bu çal›flmada kamusall›¤›n dönüflümü ile ilgi-li dile getirdi¤i kayg›lar›n›n kariyeri boyunca yapt›¤› tüm çal›flmalara yans›d›¤› önesürülür (Edgar, 2006:124). Giddens da Habermas’›n çal›flmalar›n›n genifl bir ilgi uyan-d›rmas›nda özellikle kamusall›¤›n geniflletilmesine ve tart›flman›n teflvik edilmesineyönelik bu ilgisinin önemli bir rol oynad›¤›n› düflünmektedir (Giddens, 1987: 225).

J. Habermas ile birlikte R. Sennett’de de kamusall›¤›n dönüflümü bu kitab›n alt›nc› ünitesindebiraz daha detayl› olarak ele al›nm›flt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



B‹LG‹ VE ‹NSANSAL ‹LG‹LERHabermas’›n ilk dönem önemli çal›flmalar›ndan biri de 1968’de yay›mlanan Bilgi ve‹nsansal ‹lgiler (Erkenntnis und Interesse) adl› ünlü çal›flmas›d›r. Bu çal›flma genel-likle, bafllang›çta amac› elefltirel sosyal kuram ad› alt›nda özgürlefltirici/kurtar›c› birsosyal bilim modeli gelifltirmek olan Habermas’›n elefltirel teorisini üzerinde temel-lendirece¤i bir bilgi kuram› (epistemoloji) gelifltirme çabas›n›n bir ürünü olarak gö-rülür.

Frankfurt Okulunun önde gelen temsilcileri gibi Habermas da bu çal›flmas›ndailk olarak bilgi ve bilim konusunda kendini genel-geçer tek paradigma olarak or-taya koyan pozitivist bilgi ve bilim modelini elefltirir. Nitekim Habermas pozitif bi-limin, bilgi formlar›ndan yaln›zca biri oldu¤unu ve de yeterli bir bilgi teorisinin çe-flitli bilgi formlar›n› tan›mas› gerekti¤ini savunur (Scott, 1995:231). Ona göre pozi-tivizm bilgi kuram›n› bilim felsefesine indirgemifl ve olanakl› bilginin koflullar›nayönelik soruflturmay› ça¤dafl bilimler olgusu dolay›s›yla kestirip atm›flt›r (Haber-mas 1968: 87). Habermas ise bu çal›flmas›nda olanakl› bilginin koflullar›n› sorufltu-rur ve bunu “pozitivizmin tuzaklar›ndan kurtulan elefltirel bir bilim felsefesinin gö-revi...” olarak görür (Habermas, 1968: 373).

Öte yandan Habermas bilginin tarihsel olarak üretildi¤i konusunda Marx’a ka-t›lmakla birlikte, onun da tüm eylem biçimlerini emek düzeyine indirgeyen yakla-fl›m›na elefltirel yaklafl›r. Ona göre bir bilgi teorisi, Marx’›n çal›flmalar›nda görüldü-¤ü gibi sadece ekonomik bir emek modeline dayand›r›lmamal›, tarihin daha kap-saml› bir görünümünü içine alacak flekilde geniflletilmelidir (Scott, 1995: 231).

Habermas özellikle bilgi ile insan ilgileri/ç›karlar› aras›ndaki diyalektik iliflkile-ri çözümlemeye çal›fl›r. Nitekim elefltirel teorinin di¤er temsilcileri gibi Habermasda genel olarak sosyal gerçekli¤e bir bütün (totality) olarak odaklanma anlam›nagelen diyalektikle yak›ndan ilgilenir. Bu aç›dan bilgi ile insani ilgiler aras›ndaki ilifl-kilere yönelik ilgisi de sübjektif ve objektif faktörler aras›ndaki daha genifl çapl› di-yalektik ilginin bir örne¤i olarak görülür (Ritzer, 1996: 290). Bu ba¤lamda Haber-mas objektif düzeyde mevcut oldu¤unu düflündü¤ü bilgi ile daha sübjektif bir fe-nomen oldu¤unu düflündü¤ü insan ilgileri/ç›karlar› aras›ndaki iliflkileri diyalektikbir yaklafl›mla çözümlemeye çal›fl›r (Ritzer, 1996: 291).

Bu çözümlemede Habermas üç tür bilgi formu ile bunlara karfl›l›k gelen ve herbiri farkl› bir eylem/deneyim alan› ile iliflkili olan üç tür biliflsel ilgi/ç›kar alan›ay›rt eder (Habermas, 1968: 373). Habermas’a göre her bir bilgi formunun arkas›n-da yatan ve yönlendiren ilgiler/ç›karlar genellikle halktan insanlar taraf›ndan bilin-mediklerinden dolay› elefltirel teorisyenlerin bu iliflkileri aç›¤a ç›karmalar› gerek-mektedir (Ritzer, 1996: 291).

Habermas’›n çal›flmalar›nda biliflsel ilgiler (cognitive interests), bilgiyi mümkün k›lanön-koflullar olarak anlafl›l›r. Habermas’›n biliflsel ilgileri bilgiyi mümkün k›lan ön-koflul-lar olarak tan›mlarken de ünlü Alman filozof Immanuel Kant’› ilham ald›¤› bilinmektedir.Biliflsel ilgiler insan türünün hayatta kalmas›n›n koflulu olarak insanlar› fiziksel dünya,sosyal dünya ve siyasal güç kullanma konusunda bilgi oluflturmaya teflvik eder (Edgar,2006: 10).

Bu bilgi formlar›ndan birincisi klasik pozitivizmde görülen empirik-analitik(araçsal) bilgi olup bu bilgi türünün arkas›nda yatan temel biliflsel ilgi/ç›kar çev-reye, insanlara ve genel olarak toplumlara uygulanabilen teknik kontroldür. Bu bil-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



gi formu ile ona karfl›l›k gelen teknik ilgi/ç›kar materyal dünyada çal›flma/emekolarak tan›mlanabilecek bir eylem ya da deneyim alan› ile iliflkilidir (Habermas,1968: 373-74; Scott, 1995: 232; Edgar, 2006: 10). Habermas, empirik-analitik bilgi-nin gereklili¤ini kabul etmekle beraber tek yönlü oldu¤unu savundu¤u pozitivistbilim anlay›fl›n› reddeder. Ona göre pozitivizm, kavramsal olarak infla edilen birgerçeklikten ziyade d›fl dünyada verili bir gerçeklik varsay›m›ndan hareket etmek-te ve de analitik-bilimsel bilginin insanlar›n maddi koflullar›n› kontrol etmek ama-c›yla bizzat insan eylemi taraf›ndan üretildi¤i gerçe¤ini göz ard› etmektedir (Scott,1995: 232). Habermas bu nedenle pozitivizmi ad›na bilimcilik (scientism) dedi¤iyayg›n bir kan›n›n oluflmas›na yol açt›¤›n› savunarak elefltirir.

Karar vericilik (decisionism) kavram›n›n anlam›n› araflt›r›n›z.

‹kinci bilgi formunu tarihsel-hermeneutik/yorumbilgisel (iletiflimsel) bilgi veyadaha k›saca hümanistik bilgi oluflturmaktad›r ve bu bilgi türünün temel ilgisi dün-yay› anlamakt›r. Bu bilgi formu ile ona karfl›l›k gelen ilgi/ç›kar ise kültürel alan-da etkileflim olarak tan›mlanabilecek bir eylem ya da deneyim alan› ile iliflkilidir(Habermas, 1968: 374-76; Scott, 1995: 232; Edgar, 2006:10). Habermas’a göre ana-litik bilgi bask›c› denetimi kolayca art›rmaya yönelik bir ilgiye/ç›kara sahipken hü-manistik bilgi ne bask›c› ne de özgürlefltirici bir ilgiye/ç›kara sahip de¤ildir (Ritzer,1996: 291).

Üçüncü bilgi formu ise elefltirel bilgi olup bu ayn› zamanda Frankfurt Okulu ileHabermas’›n benimsedi¤i bir bilgi sistemidir (Ritzer, 1996: 291). Di¤er iki bilgi sis-teminden farkl› olarak elefltirel bilgi, temel olarak ezilenlerin özgürlü¤ü/kurtulufluile ilgilidir ve tahakküm (domination) olarak tan›mlanabilecek bir eylem ya da de-neyim alan› ile iliflkilidir (Habermas, 1968: 375-76; Scott, 1995: 232). “Emek ve et-kileflim ideoloji ve aldat›c› inançlar taraf›ndan yap›land›r›ld›¤›nda sistematik olarakçarp›t›l›r; özgürlefltirici bilgi insanlar› ideoloji ve yanl›fllardan kurtarmaya yönelikeylemleri bilgilendirir ve bu da insanlar›n kendilerini gelifltirme ve özerklik kazan-malar›na yard›mc› olabilir” (Scott, 1995: 233).

Neticede Habermas bu çal›flmas›nda insanlar›n ortaklafla sahip olduklar› üç bi-liflsel ilgi saptar:

a. çevremizi tan›maya ve denetlemeye çal›fl›rken ortaya ç›kan ve bizi ampirikbilimlere yönelten teknik ilgi,

b. birbirimizi anlayabilmek ve birlikte çal›flabilmek için ihtiyaç duydu¤umuz vebizi hermeneutik bilimlere yönelten pratik ilgi

c. anlama ve iletiflim kurma esnas›nda çarp›tmalardan kurtulma ihtiyac›m›z›yans›tan ve bizi psikanaliz gibi elefltirel bilimlere yönelten kurtar›c› ilgi(Marshall, 1999: 180-81).


Habermas’a göre bilimcilik (scientism), do¤a bilimlerinin bilgi kaynaklar›ndan salt

birini de¤il fakat tek bilgi kayna¤›n› temsil etti¤ini ve dolay›s›yla tüm geçerli bilgi id-

dialar›n›n do¤a bilimlerinde bulunan araflt›rma yöntemlerine uymak zorunda ol-

du¤u yönünde yayg›n bir kan›d›r. Habermas bu kan›n›n bilimsel bilgiyi metafizik-

ten ay›rmaya çal›flan pozitivizmin bir sonucu olarak ortaya ç›kt›¤›n› savunur. Ha-

bermas bilimcili¤i iki aç›dan elefltirir. Birincisinde bilimcili¤in bilginin nas›l olufltu-

¤u konusunda yetersiz oldu¤unu, ikincisinde ise bilimcili¤in ça¤dafl toplumda, -Ha-

bermas’›n karar vericilik (decisionism) dedi¤i-, siyasal karar alma süreçlerinde bo-

zulmaya yol açt›¤›n› savunur (Edgar, 2006:135).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Habermas’›n çal›flmalar›ndabu üç temel teknik, pratik vekurtar›c› ilgiler s›ras›ylado¤a bilimlerinin, sosyalbilimlerin ve elefltirelteorinin özgürlefltirici/kurtar›c› siyasetiningeliflimini ve flekilleniflinimümkün k›lar (Edgar, 2006:10).

Habermas’›n önceleri sosyal teoriyi bu üç bilgi formunun kapsand›¤› bir bilgiteorisi üzerinde temellendirmeye çal›flt›¤›, ancak daha sonra sosyal teoriyi episte-molojik destek gerektirmeyen yeterlili¤e sahip (self-sufficient) olarak görmeyebafllad›¤›ndan bu amac›ndan giderek uzaklaflt›¤› savunulur (Scott, 1995: 237).

Benzer flekilde Habermas’›n çal›flmalar›n›n kabaca iki temel aflamaya bölünebi-lece¤ini belirten Giddens da Bilgi ve ‹nsansal ‹lgiler adl› çal›flmayla sona eren bi-rinci aflamada Habermas’›n elefltirel teorisini epistemoloji üzerinde kurmaya çal›fl-t›¤›n›, ancak sonraki aflamada bu amac›ndan uzaklaflarak sosyal analizin özgürlefl-tirici potansiyeline a¤›rl›k verdi¤ini öne sürer (Giddens, 1987, s.226). Giddens, Ha-bermas’›n ‹letiflimsel Eylem Kuram› (1981) adl› son dönem çal›flmas›n› da söz ko-nusu bu ikinci aflamada gelifltirdi¤i düflüncelerin bir araya getirilerek ifllendi¤i sen-tetik bir bildirim olarak görür (Giddens, 1987:227).

Öte yandan Habermas’›n sosyal teoriyi, epistemolojik destek gerektirmeyen ye-terlili¤e sahip olarak gören bu anlay›fl›n›n teorisini savunmas›z b›rakt›¤› öne sürü-lür (Giddens, 1987: 226; Scott, 1995: 237).

TOPLUMSAL EYLEM VE TOPLUMSAL S‹STEM KAVRAMLARIHabermas’›n oldukça kapsaml› ve karmafl›k çal›flmalar›n›n oldukça iyi bir özetiniveren Scott (1995: 234), Habermas’›n gelifltirmeye çal›flt›¤› sosyal teoride yer alantoplumsal eylem ve toplumsal sistemle ilgili görüfllerini erken dönem çal›flmalar›n-da, kökü Hegel’e uzanan bir toplumsal evrim teorisine dayanarak gelifltirdi¤ini vebu görüfllerinin sonraki çal›flmalar›n›n da temelini oluflturdu¤unu savunur. Söz ko-nusu bu toplumsal evrim sürecinde emek, etkileflim ve dil kavramlar›n›n merkezibir yeri vard›r. Nitekim bu süreçte iki eylem tipi olarak somutlaflan emek ve etkile-flim, dil ile birlikte insan olman›n en önemli üç özelli¤ini oluflturur. Her ne kadaremek kavram› Marx’›n çal›flmalar›n›n merkezinde yer alsa da Habermas’›n bu kav-ram› ve genel olarak eylemle ilgili görüfllerini Hegel’in çal›flmalar›na dayanan birtoplumsal evrim teorisinden gelifltirdi¤i savunulur (Scott, 1995: 234). Habermas’›nerken dönem çal›flmalar›nda ad› geçen bu toplumsal evrim teorisini daha önce ge-lifltirilen toplumsal de¤iflme teorilerindeki, özellikle de Marx’›n tarihsel materya-lizm olarak adland›r›lan tarihsel de¤iflme ve geliflme teorisindeki yetersizliklerekarfl›l›k olarak gelifltirdi¤i bilinmektedir (Edgar, 2006: 137). Toplumsal evrim;

(›) dil (ya da sembolik temsil), (››) araçsal eylem (emek ile iliflkili) ve (›››) iletiflimsel eylem (etkileflimle iliflkili) olmak üzere, tüm somut eylem biçim-

lerinin analitik özelliklerini oluflturan üç boyutlu karmafl›k bir süreç olarakçözümlenir (Scott, 1995: 234).

Eylem ya da Deneyim Alan› Biliflsel ‹lgi/Ç›kar Bilgi Formu

Materyal alanda emek/çal›flma Teknik kontrol (teknik ilgi) Empirik-analitik bilimler

(araçsal)

Kültürel alanda etkileflim Pratik anlama (pratik ilgi) Tarihsel-hermeneutik disiplinler

(iletiflimsel)

Tahakküm (Domination) Özgürleflme/kurtulufl

(kurtar›c› ilgi)

Elefltirel-diyalektik kuram


Tablo 2.1Habermas’ta Bilgi,Eylem ve‹lgiler/Ç›karlar

Kaynak: John Scott, Sociological Theory, 1995, s.232; Quentin Skinner, Ça¤dafl Temel Kuramlar, 1991, s.134.

Bilgi kuram›ndaki bilgi formlar›na paralel olarak araçsal eylem; rasyonel biraraç-amaç iliflkisi izleyen, empirik-analitik bilgi yönelimli ve somut düzlemde emekile iliflkilendirilmifl bir eylem tipidir. ‹letiflimsel eylem ise normlar taraf›ndan yap›-land›r›lan, tarihsel-hermeneutik bilgi yönelimli, somut düzlemde ise toplumsal et-kileflim ile iliflkilendirilmifl bir eylem tipidir. Dil ise hem araçsal hem de iletiflimseleylem tiplerinin oluflumunda yer alan, anlamlar›n söylemsel olarak infla edilmesin-de kilit rolü oynayan araçt›r (Scott, 1995: 234). Habermas özellikle son dönem ça-l›flmalar›nda dil kullan›m›na çok daha büyük bir önem verir ve bu durumu kendi-si de “dile-dönüfl” olarak nitelendirir (Edgar, 2006: 77).

Habermas sistem teorisi temelinde gelifltirdi¤i toplumsal evrim sürecinde toplu-mun genel yap›s›n› ekonomi politik ve “kurumsal çerçeve” olmak üzere birbirineba¤l› iki alt sistemden oluflan bir sistem olarak çözümler. Bu çözümlemede araçsaleylem ve emek ekonomi politi¤i yap›land›r›r; iletiflimsel eylem ve etkileflim ise ai-le, akrabal›k ve benzeri iliflkilerden oluflan kurumsal çerçeveyi oluflturur (Scott,1995: 235). Ne var ki Marksist sosyal teoriyi yeniden infla etmeye çal›flan bir düflü-nür olmas›na ra¤men Habermas’›n bir bütün olarak toplumun oluflumunda norma-tif kurumsal çerçeveye öncelik verdi¤i vurgulan›r (Scott, 1995: 235-36).

Benzer flekilde Ritzer de (1996: 293) Habermas’›n çal›flmalar›nda en çok ileti-flimsel anlamaya ulaflma amac› tafl›d›¤›n› düflündü¤ü iletiflimsel eylem ile ilgilendi-¤ini vurgular. Ritzer’e göre de tarihsel materyalizmi yeniden infla etmek isteyen birdüflünür olarak Habermas çal›flmalar›nda Marx’›n bafllama noktas› olan “duyumsalinsan etkinli¤i” kavram›ndan hareket eder. Ancak Marx’›, söz konusu bu duyum-sal insan etkinli¤ini

(›) çal›flma/emek (ya da amaçsal-rasyonel eylem) ile (››) sosyal/sembolik etkileflim (ya da iletiflimsel eylem) fleklinde analitik bir ay-

r›ma tabi tutmad›¤› için elefltirir. Ona göre Marx, sosyal/sembolik etkilefli-mi (ya da iletiflimsel eylemi) göz ard› edip onu çal›flma/emek (ya da amaç-sal-rasyonel eylem) kategorisine indirgemifltir. Habermas ise emek/çal›flmaile etkileflim aras›ndaki bu temel ayr›m› bafllama noktas› olarak ald›¤›n›özellikle vurgular (Ritzer, 1996, s.292).

Görüldü¤ü gibi Habermas hem Marx’›n çal›flmalar›n›n merkezinde yer alan ça-l›flma/emek kavram›yla hem de hermeneutik ile ba¤lant›l› yaklafl›mlar›n merkezin-de yer alan etkileflim kavram›yla iliflkilendirdi¤i iki bileflenli bir eylem tipolojisinibafllama noktas› olarak ele al›r. Bu noktada da Marx ile birlikte önceki büyük sos-yal kuramc›lar›, bu iki bileflenli eylem tipolojisinden (yani emek ve etkileflim form-lar›ndan) sadece biriyle tek yönlü olarak ilgilendikleri düflüncesiyle elefltirir. Bu-nunla birlikte kendisi de çal›flmalar›nda daha çok sosyal/sembolik etkileflime a¤›r-l›k verir ve insan olman›n en belirgin özelli¤i olarak niteledi¤i iletiflimsel eylemitüm sosyal ve kültürel hayat›n temeli olarak görür (Ritzer, 1996: 293).


Araçsal eylem

‹letiflimsel eylem

Toplumsal emek

Toplumsal etkileflim

Ekonomi ve devlet

Kurumsal çerçeve

Dil

Analitik Eylem Tipi Somut Eylem Tipi Sosyal Sistem

fiekil 2.1

Eylemler ve SosyalSistem

Kaynak: John Scott,SociologicalTheory, 1995,s.235.

Emek ve etkileflimle iliflkilendirdi¤i teknik ve pratik ilgiden sonra Habermas ta-hakkümü de kurtar›c› ilgiyle iliflkilendirir. Ancak bu noktada tahakküme ba¤l› ola-rak çeflitli tarihsel dönemlerde ortaya ç›kan çal›flma ve emek sömürüsünün eleflti-rel analizi ile ilgilenen Marx’›n aksine, Habermas tahakküme ba¤l› olarak ortayaç›kt›¤›n› düflündü¤ü sistematik olarak çarp›t›lm›fl iletiflimin elefltirel analizi ile ilgi-lenir. Sistematik olarak çarp›t›lm›fl iletiflim kavram› Habermas’›n özellikle erken dö-nem çal›flmalar›nda önemli bir yere sahiptir. Freud’un psikanaliz üzerine olan ça-l›flmalar›ndan esinlenilerek gelifltirilen bu kavram, kabaca toplumsal etkilefliminengellenmesi ve bask›ya dayal› iletiflim nedeniyle karfl›l›kl› anlamaya dayal› ileti-flimsel eyleme ulafl›lamama durumu olarak tan›mlanabilir. Ona göre tahakkümüntoplumsal etkileflimi yap›land›rd›¤›, serbest ve aç›k rasyonel söylemi engelledi¤iher yerde sistematik olarak çarp›t›lm›fl iletiflimden bahsedilebilir (Scott, 1995: 236).Sistematik olarak çarp›t›lm›fl iletiflimin en önemli ideolojik sonuçlar›ndan biri eflit-sizliklerin alg›lanmas›, konuflulmas› ve de elefltirilmesi gibi konularda insanlar üze-rinde engelleyici ve köreltici etkilere sahip olmas›d›r (Edgar, 2006: 148). Toplum-sal etkileflimin sistematik olarak çarp›t›lmas›n› Habermas ortak bir anlay›fla ulaflmaanlam›ndaki iletiflimsel eylemden veya çarp›t›lmam›fl iletiflim anlam›nda kulland›¤›“ideal konuflma durumu”dan uzaklaflma anlam›nda kullan›r. Habermas’›n çal›flma-lar›nda ideal konuflma durumu, “özgür ve fleffaf iletiflim için gerekli olan koflullar”anlam› tafl›maktad›r (Edgar, 2006: 64).

Habermas’a göre ideal konuflma durumuna ulaflman›n en önemli ve birincil ko-flulu ise söyleme kat›lanlar aras›nda güç dengesizli¤inin ortadan kald›r›lmas›d›r.Bu, hiç kimsenin görüflünü bir di¤erine zorla dayatamayaca¤› ve hiç kimsenin birdi¤erinin konuflmas›n› ya da elefltiri yapmas›n› engelleyemeyece¤i koflullar›n sa¤-land›¤› bir durum anlam›na gelmektedir (Edgar, 2006: 65). Baflka bir ifadeyle, s›n›fve statü gibi farkl›l›klar›n bireylerin konuflmaya kat›lmalar›n› hem de eflit koflullar-da kat›lmalar›n› engellemedi¤i bir durum anlam›na gelmektedir. Kat›l›mc›lar›n ko-nuflmaya eflit olarak kat›l›mlar›n›n güç dengesizli¤i taraf›ndan engellenmesi duru-munda ise ideal konuflma durumundan söz edilemez, aksine özgür, eflit ve aç›k ol-mayan, çarp›t›lm›fl iletiflimden söz edilebilir.

Sonuç olarak Marx gibi Habermas’›n da çal›flmalar›nda analitik bafllang›ç nok-tas›n› oluflturan bir temel benimsedi¤i ancak Habermas’ta bu temelin Marx’taki gi-bi çarp›t›lmam›fl/özgür emek de¤il çarp›t›lmam›fl/özgür iletiflim oldu¤u ve ayn› za-manda bu temelin her iki büyük düflünürün siyasal amac›n› da oluflturdu¤u savu-nulur (Ritzer, 1996: 293). Bu siyasal amaç Marx’›n çal›flmalar›nda emek sömürüsü-ne dayal› kapitalizm yerine geçecek s›n›fs›z bir topluma, yani sosyalizme ulaflmafleklinde belirirken Habermas’›n çal›flmalar›nda özgür ve fleffaf iletiflimin önündekiher türlü engelin ortadan kald›r›ld›¤› ideal bir konuflma durumuna ulaflma fleklin-de belirir (Ritzer, 1996: 283). Habermas’›n ideal konuflma durumuna ulaflmay›amaçlayan iletiflimsel eylem kuram›n›n güçlü, ahlaki boyutlar içerdi¤i de aç›kt›r.

Habermas’›n Rasyonelleflme Üzerine DüflünceleriÖte yandan Habermas’›n çarp›t›lmam›fl iletiflim ile ilgili düflüncelerinin rasyonellefl-me üzerine olan düflünceleriyle ba¤lant›l› oldu¤u bilinmektedir. Nitekim iletifliminönündeki engellerin kald›r›ld›¤›, düflünce ve fikirlerin serbest ve aç›k olarak sunul-du¤u bir iletiflim sistemi özü itibar›yla rasyoneldir. Baflka bir ifadeyle, Habermas’agöre kurtuluflun/özgürleflmenin yolu bir anlamda rasyonel iletiflimdir. Genel ola-rak bak›ld›¤›nda ise Habermas’›n rasyonelleflme üzerine olan düflüncelerinde We-ber’den etkilendi¤i ancak ayn› zamanda Weber’ in konuyla ilgili düflüncelerini de


büyük ölçüde revize etti¤i bilinmektedir (Edgar, 2006: 128). Buna göre Weber ras-yonel düflünmenin alabilece¤i tek formun araçsal ak›lsall›k (rasyonalite) olmad›¤›-n› belirtmekle birlikte araçsal akl›n kapitalist toplumlar›n kültürel ve kurumsal ör-gütlenmesinde giderek daha da dominant hale geldi¤ini hatta kabul gören tek ak›l-c›l›k biçimine dönüfltü¤ünü vurgular (Edgar, 2006: 74). Bu nedenle Weber çal›flma-lar›nda daha çok araçsal rasyonalite üzerinde yo¤unlafl›r. Habermas ise araçsal ras-yonalitenin toplumsal yaflam üzerinde teknik bir kontrole dönüflen etkileri konu-sunda Weber’e kat›lmakla birlikte ondan farkl› olarak modern dünyan›n araçsalrasyonalite taraf›ndan tamamen tahrif edilmesinin mümkün olmad›¤›n› savunur vebu nedenle rasyonel düflünmenin alabilece¤i di¤er formlar üzerinde yo¤unlafl›r(Edgar, 2006: 128).

Gerçekten de Habermas son dönemin en önemli çal›flmas› ‹letiflimsel Eylem Ku-ram›’nda, Weber’ in rasyonelleflme kuram›n›n, özellikle kapitalist modernleflmesonucunda ortaya ç›kan toplumsal patolojilerin aç›klanmas› konusundaki öneminivurgulamakla birlikte bu kuram›n belirli sorunlar içerdi¤ini ve günümüzde iyileflti-rilmifl bir kavramsal çerçeveyle yeniden yap›land›r›lmas› gerekti¤ini savunur. Ha-bermas, Weber’ in rasyonelleflme kuram›ndaki temel sorunlar›n da öncelikle “We-ber’in eylem dizgelerinin rasyonelleflmesini, sadece amaçsal rasyonellik görünümüalt›nda incelemesinden” kaynakland›¤›n›, ikinci olarak da “Weber’in eylem kuram-sal kavramsal çerçevesinin dar bo¤azlar›n›n engellemesiyle, kapitalist modernlefl-me örne¤ini, genel olarak toplumsal rasyonelleflme ile eflit tutmas›” sonucundankaynakland›¤›n› vurgular (Habermas, 1981:753). Rasyonelleflmenin daha genifl birkavramsal çerçevede ele al›nmas› gerekti¤ini savunan Habermas’›n ise kariyeri bo-yunca hem araçsal rasyonaliteyi hem de rasyonel düflünmeyi restore edecek alter-natif bir ak›l (reason) formunu kapsayan bir rasyonelleflme düflüncesi gelifltirmeyeçal›flt›¤› ve nihayetinde bu amac›na iletiflimsel eylemi temellendiren iletiflimsel ak›lile ulaflt›¤› vurgulan›r (Edgar, 2006: 128). Dahas› Habermas moderniteyi “tamam-lanmam›fl bir proje” olarak tan›mlarken de asl›nda “iletiflimsel ak›lsall›kta bulunanpotansiyelin noksan olarak hayata geçmesini’ kastetti¤i bilinmektedir (Habermas,1985’ten aktaran Callinicos, 2005: 420).

Benzer flekilde Ritzer’e göre de (1996: 294); Habermas rasyonelleflmenin mo-dern dünya üzerindeki etkileri konusunda Weber’den etkilenir ancak temel soru-nun genel anlamdaki rasyonelleflmeden ziyade toplumsal yaflam üzerinde teknikkontrol oluflturan araçsal rasyonelleflmeden kaynakland›¤›n› düflünür. ‹letiflimseleylemin rasyonelleflmesini ise araçsal rasyonelleflme probleminin panzehiri olarakgörür. Nitekim iletiflimsel eylemin rasyonelleflmesi her türlü tahakkümden kurtar›l-m›fl özgür ve aç›k iletiflimin önünü açacak, o da beraberinde daha az bask›c› birnormatif sistemin geliflmesine yol açacakt›r. Bir baflka ifadeyle, iletiflimsel eyleminrasyonelleflmesi iletiflimin önündeki engelleri kald›raca¤›ndan bir anlamda özgür-leflmenin de kendisidir.

Böylelikle Habermas’›n çal›flmalar›nda rasyonelleflmenin yeni bir üretim siste-mine de¤il fakat yeni ve daha az tahrif edici bir normatif sisteme yol açt›¤› ve budüflüncenin de Habermas’›n sosyal evrim teorisinin merkezinde yer ald›¤›, yaniHabermas için evrimin nihai noktas›n›n rasyonel toplum oldu¤u vurgulan›r (Ritzer,1996:294). Habermas da Rasyonel Bir Topluma Do¤ru (Towards a Rational Soci-ety) adl› 1972 tarihli çal›flmas›nda bu amac›n› aç›kça ortaya koyar. Habermas buçal›flmas›nda araçsal akla yönelik elefltirisinin de onu reddetmek de¤il aksine onubir anlamda “rasyonel toplum” projesinin hizmetinde ve özellikle yaflant›-dünyas›dedi¤i toplumsal alan›n iyilefltirilmesinde kullanmak oldu¤unu belirtir (Habermas,


Araçsal rasyonalite biramaca ulaflmada en uygunaraçlar›n ak›lc› seçimiolarak tan›mlanmaktad›r.Araçsal rasyonalitedeamaçlardan çok araçlar›nrasyonelli¤i söz konusudur.

1972: 90). Öte yandan Habermas’›n çal›flmalar›nda evrimin nihai noktas›n›n rasyo-nel toplum oldu¤unu vurgulamas› ve sürecin yeni bir üretim sistemi ile de¤il deyeni bir normatif sistemle son bulmas› literatürde Habermas’›n evrim teorisindemateryal düzeyden normatif düzeye kayd›¤›, dolay›s›yla Marksizmden uzaklaflt›¤›yönünde tart›flmalara yol açm›flt›r (Ritzer, 1996:294).

MEfiRU‹YET KR‹Z‹Habermas’›n Meflruiyet Krizi (Legitimation Crisis) adl› 1976 tarihli çal›flmas›nda eleald›¤› meflruiyet krizleri fikri o zamanlar geliflme halinde olan büyük projesinin birparças›n› oluflturur ve Habermas bu düflüncelerini sonra gelen ‹letiflimsel EylemKuram› (1981) adl› en önemli çal›flmas›nda “sistem” ve “yaflant›-dünyas›” modelin-de yeniden formüle ederek tart›fl›r (Slattery, 2008: 428; Scott, 1995: 249). Bu çal›fl-ma devletin önemli bir role sahip oldu¤u “örgütlü” ya da geç kapitalizmde mefl-ruiyet (meflru güç, otorite) sorunuyla ilgilidir. Nitekim bütün toplumlarda oldu¤ugibi kapitalist toplumlarda da mevcut yönetimler yönetme biçimlerini meflrulaflt›r-ma ve hakl› gösterme ihtiyac› duyarlar. Meflruiyet “Bir hükümetin, siyasal partininya da siyasal sistemin ona tabi olan halk›n ço¤unlu¤u taraf›ndan kabulüdür” (Edgar,2006: 86). Bir di¤er alternatif tan›ma göre “‘Meflrulaflt›rma’ terimi, bir yönetiminveya sosyal sistemin kendi varl›¤› ve gücünü hakl› ç›karmaya çal›flma biçiminianlat›r” (Slattery, 2008: 428). Öte yandan kriz terimi ise “toplumdaki gerilimlerinsosyal sistemin bafl edemeyece¤i bir noktaya ulaflt›¤› ve yak›n bir y›k›lma tehlike-si içeren bir durumu ifade eder (Slattery, 2008: 428). Alternatif bir tan›ma göre dekriz; “çözülmesi kararl› bir eylemi gerektiren kritik bir an”d›r (Edgar, 2006: 29). ‹fl-te Habermas bu çal›flmas›nda “geliflmifl kapitalist toplumlardaki bu kriz dönemle-rini ve modern devletin bu tür krizlerle bafla ç›karken kapitalist sistemin meflrulu-¤unu korumay› nas›l baflard›¤›n› anlamaya ve aç›klamaya çal›fl›r” (Slattery, 2008:428).

Bu çal›flmada Habermas öncelikle Marx’›n yaflad›¤› dönemden günümüze kapi-talizmde meydana gelen geliflmeleri incelemeye çal›fl›r. Buna göre Marx devletinekonomik hayatta s›n›rl› role sahip oldu¤u liberal kapitalizm döneminde yaflad›.Günümüzün kapitalizmi ise devletin hem ekonomik hem de di¤er alanlarda önem-li bir rol oynad›¤› ve gücünü art›rd›¤› örgütlü bir kapitalizmdir. Ona göre her nekadar günümüz kapitalizmi hala emek ve sermaye s›n›flar›na bölünmüfl ve serma-ye sahibinin ç›kar›na göre iflliyor olsa da art›k ne proleterya devrimin müjdecisi nede s›n›f mücadelesi “kapitalizmin süreklili¤ini tehdit eden ya da toplumun dönü-flümünün en olas› kayna¤›n› öneren ana gerilimin kayna¤› de¤ildir” (Skinner, 1991:142). Marx’›n zaman›nda s›n›f bölünmesi, s›n›f çat›flmas› ve s›n›f mücadelesi top-lumsal de¤iflmenin temel kayna¤›n› olufltursa da günümüzde s›n›fsal uzlaflman›nsa¤lanmas›yla birlikte bu durum önemli ölçüde ortadan kalm›flt›r.

Ne var ki Habermas’a göre, kapitalizm ekonomik sorunlar› ve dolay›s›yla eko-nomik temelli s›n›f çat›flmas›n› zay›flatarak tehdit edici olmaktan ç›karmay› baflar-m›fl olsa da bu sefer de sistem kendi meflruiyetini tehdit eden farkl› nitelikte kriz-lerle karfl› karfl›yad›r. Bu yeni krizler ve gerilimler ekonomik faktörlerden de¤il fa-kat kültürel ve ideolojik faktörlerden beslenmektedir. Dolay›s›yla kapitalizm için-de daha önce s›n›f farkl›l›klar›ndan kaynaklanan ve s›n›f hareketleri fleklinde so-mutlaflan gerilimler günümüzde yeni toplumsal hareketlerle yer de¤ifltirmifltir.Özetle, Habermas kapitalizmin günümüzde ekonomik ç›karlardan çok yaflant›-dünyas› dedi¤i yaflam alan›n›n özgürleflmesine ve kaybedilen de¤erlerine yöneliktaleplerle mücadele veren bar›fl, ö¤renci, ekolojik, kad›n ve benzeri biçimler alan


yeni toplumsal hareketlerin yaratt›¤› gerilimlerle sars›ld›¤›n› ve bu gerilimlerin si-yasal sistemde, ekonomik krizlerden daha büyük bir tehlike arz eden meflruiyetkrizleri yaratma potansiyeline sahip olduklar›n› düflünmektedir.

Habermas, kapitalizmin günümüzde de ekonomik krizlerle karfl› karfl›ya ol-makla birlikte geç kapitalist dönemde önemli bir role sahip olan devletin müdaha-lesiyle bu krizlerin afl›labilece¤ini ancak bu sefer de devletin ekonomik alandakikrizleri çözerken di¤er toplumsal alanlarda s›ras›yla birbirini tetikleyen krizlere yolaçabilece¤ini düflünür. Habermas geç kapitalist toplumda ekonomik, siyasal vesosyo-kültürel sistem ç›k›fll› olarak birbirini tetikleyebilen dört olas› kriz e¤ilimi be-lirler: ekonomik krizler, rasyonalite krizleri, meflruiyet krizleri ve motivasyon kriz-leri. Habermas ekonomik sistemdeki krizler ile siyasal sistemdeki rasyonalite kriz-lerini, bu iki (ekonomik ve siyasal) sistemden oluflan topluma verdi¤i adla, sistemkrizleri olarak de¤erlendirir. Meflruiyet ve motivasyon krizlerini ise toplumsal-kül-türel sistemle (yani yaflant›-dünyas›yla) iliflkili kimlik krizleri olarak de¤erlendirir(Habermas, 1976: 45).

Buna göre geç kapitalist toplumda bir ekonomik kriz devlet müdahalesiyle çö-zülebilmekte ancak devlet ekonomik bir krizi çözerken bir taraftan da siyasal alan-da rasyonalite krizine yol açabilen mali ve idari sorunlara yol açabilmektedir. Ör-ne¤in, devlet rasyonel bir planlamadan ziyade arz-talep dengesine göre iflleyen pi-yasa ekonomisinde ortaya ç›kan bir kriz esnas›nda bat›k sanayi kurulufllar›n› borç-lanarak kurtarabilir. Ancak bu da Habermas’›n ad›na rasyonalite dedi¤i krize yolaçan ciddi mali ve idari sorunlar› da beraberinde getirecektir. Öte yandan devletekonomik krizde çal›flanlar karfl›s›nda iflverenleri kurtarmay› tercih etmifl görüne-ce¤inden ve icab›nda mali kriz nedeniyle sosyal güvenlik ve benzeri için ay›rd›¤›harcamalar› da k›saca¤›ndan ayr›ca bir meflruiyet krizine yol açabilecektir (Slattery,2008: 429-430). Devletin politik aç›dan taraf tutmufl görünmesi halk›n ona olan gü-veninin sars›lmas›na ve meflruiyetinin sorgulanmas›na, bu da akabinde Haber-mas’›n motivasyon dedi¤i krizin oluflumuna yol açabilir (Slattery, 2008: 429). Ad›üzerinde, motivasyon krizi insanlar›n sisteme olan güvenlerinin azalmas› nedeniy-le sistemin gerekliliklerini (yani mesleki çal›flma gibi temel rol ve sorumluluklar›)yerine getirmek için ihtiyaç duyduklar› motivasyonu yitirmeleri anlam›na geldi¤in-den Habermas bu krizleri temel krizler olarak görür.

Sonuç olarak Habermas’a göre, “geç kapitalist toplumlarda meflruiyet esas ola-rak ideolojik kontrole, devletin ve (medya gibi) kültürel ayg›tlar›n insan kitlelerinimevcut sistemin adil, dürüst, rasyonel ve dolay›s›yla meflru oldu¤una ikna yete-neklerine ba¤l›d›r (Slattery, 2008: 431). Baflka bir ifadeyle, geç kapitalist toplumdadevletin meflruiyet için önce vatandafllar›n› destek vermeleri konusunda ikna edip,motive etmesi gerekmektedir. Habermas, geç kapitalist toplumda e¤itim düzeyininve bilgi ak›fl›n›n daha yüksek olmas›n›n meflruiyetin zor kazan›lmas› üzerinde et-kili oldu¤unu düflünür ve geç kapitalist toplumlarda rasyonel bir dönüflümün ger-

Olas› Kriz E¤ilimlerinin Bir S›n›flamas›

Ç›k›fl Noktas› Sistem Krizleri Kimlik Krizleri

Ekonomik Sistem Ekonomik Krizler

Politik Sistem Rasyonalite Krizleri Meflruiyet Krizleri

Sosyo-Kültürel Sistem Motivasyon Krizleri


Tablo 2.2Olas› KrizE¤ilimlerinin BirS›n›flamas›

Kaynak: Habermas, J. (1976) Legitimation Crisis, London: Heineman., s.45.

Bu ünitenin devam›nda eleal›nan sistem ve yaflant›-dünyas› kavramlar›Habermas’›n ‹letiflimselEylem Kuram› adl› sonrakiçal›flmas›nda geçen temelkavramlard›r. Bununlabirlikte Habermas’›n bu ikikavram› daha öncekiçal›flmalar›nda gelifltirmeyebafllad›¤› bilinmektedir.

çekleflmesi bak›m›ndan meflruiyet krizlerini önemli görür. Görüldü¤ü gibi Haber-mas, klasik Marksizmin aksine geç kapitalist toplumu vurabilecek as›l önemli kriz-lerin ekonomik de¤il bir anlamda düflünsel krizler oldu¤unu ve bu krizlerin oluflu-munda kültürel ve ideolojik faktörlerin önemli bir rol oynad›¤›n› vurgulamaktad›r.

‹LET‹fi‹MSEL EYLEM KURAMI: S‹STEM VE YAfiANTI-DÜNYASIHabermas çal›flmalar›n›n ikinci aflamas›nda daha da gelifltirdi¤i düflüncelerini 1981tarihli ‹letiflimsel Eylem Kuram› (Theoriedes Kommunikativen Handelns) ad›n› ta-fl›yan ve Türkçeye de 2001 y›l›nda çevrilen ünlü eserinde yeniden formüle eder.Habermas’›n bu aflamada sosyal teorisini daha önce gelifltirdi¤i bilgi teorisi üzerin-de infla etme düflüncesinden de giderek uzaklaflt›¤› bilinmektedir. Habermas hemmodernite hem sosyal teori hem de önemli, büyük düflünürlerle ilgili revize etti¤idüflüncelerini bu iki ciltlik kapsaml› çal›flmas›nda sunar. Bu çal›flma ayn› zamandaHabermas’›n kariyeri boyunca gelifltirdi¤i tüm düflünceleri yeniden formüle edereközetledi¤i bir çal›flma olarak da görülür. Habermas bu çal›flmas›nda önceki çal›fl-malar›n› yaflant›-dünyas› ve sistem olarak adland›rd›¤› iki toplumsal alan kavram›çerçevesinde gözden geçirerek revize eder. Kitab›n (Habermas: 1981) arka kapakaç›klamas›nda da belirtildi¤i gibi; “Habermas, 21. yüzy›l›n Kapital’i olarak okuna-bilecek bu yap›t›nda, Marksist kuram›n üretim araçlar›/üretim iliflkileri paradigma-s›n›n yetersizli¤ini, bu paradigmaya iletiflimsel eylem ve yaflama evreni kavramla-r›n› da ekleyerek oluflturdu¤u iletiflimsel eylem kuram›yla aflmay› öneriyor”.

Scott (1995: 238), Habermas’›n bu çal›flmada da amaçsa-rasyonel eylem ve ile-tiflimsel eylem fleklinde yeniden formüle etti¤i eylem tipolojisini bafllama noktas›olarak ald›¤›n› vurgular. Ad› üzerinde amaçsal-rasyonel eylem, baflar›ya yönlenmifl“kat›lan aktörlerin eylem planlar›n›n benmerkezci ego hesaplar› üzerinden” koor-dine edildi¤i bir eylem tipidir (Habermas, 1981: 305). ‹letiflimsel eylem ise anlafl-maya yönlenmifl bir eylem tipidir (Habermas, 1981: 305). Baflar›ya yönlenmiflamaçsal-rasyonel eylemi Habermas;

(a) araçsal eylem ve (b) stratejik eylem olmak üzere her ikisi de kat›lan aktörlerin eylem planlar›n›n

benmerkezci ego hesaplar› üzerinden” koordine edildi¤i iki alt eylem tipialt›nda inceler.

“Baflar›ya yönlenmifl bir eylemi teknik eylem kurallar›na uyulmas› görünümüalt›nda inceliyor ve bir müdahalenin etki derecesini durumlar ve olaylar ba¤lam›içinde de¤erlendiriyorsak, bu eylemi araçsal olarak; baflar›ya yönlenmifl bir eylemirasyonel seçme kurallar›na uyma görünümü alt›nda inceliyor ve etkisinin derece-sini rasyonel bir rakibin kararlar› üzerinde de¤erlendiriyorsak, bu eylemi stratejikolarak adland›r›yoruz. Araçsal eylemler toplumsal etkileflimlerle ba¤lant›l› olabilir;stratejik eylemler ise toplumsal eylemlerdir” (Habermas. 1981: 305). Araçsal eylemtek aktörlü, stratejik eylem ise en az iki ve daha çok aktör aras›nda geçen bir ey-lem tipidir. Tek aktörlü araçsal eylemde kifli kendisini çevreleyen do¤al dünyay›manipüle etmekle ilgilidir, yani do¤al dünyadaki nesnelere karfl› araçsal bir tutu-ma sahiptir. ‹ki veya daha çok kifliyi kapsayan stratejik eylemde ise kifli veya kifli-ler baflkalar›na karfl› araçsal bir tutuma sahiptir, yani baflkalar›na nesnelermifl gibidavranarak baz› fleyleri kontrol etmeye ve manipüle etmeye çal›fl›r (Edgar, 2006:73, 144).

Habermas iletiflimsel eylemi ise, toplumsal iliflkilerde anlaflmaya yönlenmifl bireylem olarak çözümler. Habermas, “kat›lan aktörlerin eylem planlar›n›n benmer-


kezci ego hesaplar› üzerinden de¤il de anlaflma edimleri üzerinden koordine edil-di¤i durumlarda, iletiflimsel eylemlerden söz” edilebilece¤ini belirtir (Habermas,1981: 305). “‹letiflimsel eylemlerde taraflar birincil olarak kendi baflar›lar›na yön-lenmemifltir; eylem planlar›n› ortak durum tan›m› temelinde birlikte kararlaflt›rabil-meleri kofluluyla, kendi bireysel hedeflerini izlerler. Bu bak›mdan, durum tan›mla-r›n›n görüflülmesi, iletiflimsel eylem için gerekli olan yorumlama baflar›mlar›n›nönemli bir bileflenidir” (Habermas, 1981: 305).

Habermas’›n çal›flmalar›nda merkezi bir öneme sahip olan iletiflimsel eylemlerise yaflant›-dünyas› diye tan›mlad›¤› sosyo-kültürel bir toplumsal yaflam alan›n-da gerçekleflir. Araçsal ve stratejik eylemden oluflan amaçsal eylemler ise sistemad›n› verdi¤i (ekonomik ve siyasal sistemden oluflan) toplumsal alanda gerçekle-flir. Bu iki kavram bir bak›ma Habermas’›n önceki çal›flmalar›nda toplumun genelyap›s›n› çözümlemede kulland›¤› ekonomi politik ve “kurumsal çerçeve” kavram-lar›n›n ciddi bir de¤iflime u¤ram›fl yeni halleri olarak görülebilir. Bu kavramlaflt›r-madan anlafl›laca¤› gibi Habermas’›n çal›flmalar›nda toplum, hem “sosyo-kültürelyaflant›-dünyas›”n›n hem de “sosyal sistem”in özelliklerine sahip bir “bütün” olarakkavran›r (Scott, 1995: 240-41).

Habermas iletiflimsel eylem kuram›nda bu iki eylem tipolojisini temellendirenyaflant›-dünyas› ve sistem kavramlar›yla toplum kuram›nda var olan iki farkl› bak›flaç›s›n›, kendi deyimiyle sosyalbilimsel çözümlemeye içten ve d›fltan bakan iki kav-ram stratejisini birlefltirmeye çal›fl›r (Habermas, 1981: 584-86). Kendi ifadesiyle“Her toplum kuram›n›n temelinde yatan ‘dizge’ ve ‘yaflama evreni’ ile karakterizeedilen iki kavram stratejisinin birbirleriyle nas›l yeterli bir biçimde ba¤lanabilece-¤i”ni araflt›r›r (Habermas, 1981:585).

Habermas’›n iflaret etti¤i bu içten (subjektif) ve d›fltan (objektif) bakan kavramstratejileri literatürde iflaret edilen eylem-yap› veya eylem-sistem yaklafl›mlar› düa-lizmine de birçok aç›dan benzerdir. Hatta bu yüzden Ritzer (1996: 549) Haber-mas’›n yaflant›-dünyas› kavram› alt›nda k›smen eylemle, sistem kavram› alt›nda dak›smen yap› ile ilgilendi¤ini ve bu aç›dan asl›nda kendi “eylem-yap›” yaklafl›m›n›gelifltirmeye çal›flt›¤›n› savunur. Bununla birlikte Habermas’›n yaklafl›m›n›n bunoktada farkl› ve özgün bir boyuta sahip oldu¤u aç›kt›r.

Sosyalbilimsel çözümlemeye içten bakan kavram stratejisi, topluma kat›l›mc›la-r›n iç perspektifinden bakar ve onu iletiflimsel eylem sürecinde oluflturulan bir “ya-flant›-dünyas›” olarak kavrar. Bu aç›dan da sosyal teorinin temel görevini toplum-sal eylemlerin öznel anlamlar› ile ilgilenmek olarak görür. Bu ba¤lamda semboliketkileflimcilik ve fenomenolojik teoriler toplumu üyelerin iç perspektifinden kavra-yan yaklafl›mlar olarak kabul edilirler. Zaten yaflant›-dünyas› kavram› da hat›rlana-ca¤› üzere sosyolojik fenomenolojide ve özellikle Schutz’un çal›flmalar›nda kulla-n›lan bir kavramd›r ve Habermas bu kavram› gelifltirirken önemli ölçüde bu yakla-fl›ma dayand›¤›n› belirtir.


Habermas’ta Eylem Tipleri

Eylem Yönlenimi

Eylem Konumu

Baflar›ya Yönlenmifl Anlaflmaya Yönlenmifl

Toplumsal olmayan Araçsal eylem -

Toplumsal Stratejik eylem ‹letiflimsel eylem

Tablo 2.3Habermas’ta EylemTipleri

Kaynak: Habermas, J. (2001), ‹letiflimsel Eylem Kuram›, 1-2, ‹stanbul: Kabalc› Yay›nevi, s. 305.

Habermas’›n çal›flmalar›ndamerkezi öneme sahip olansistem ve yaflant›-dünyas›kavramlar› Türkçeyes›ras›yla dizge ve yaflamaevreni/yaflam dünyas› olarakda çevrilmektedir. Buünitenin devam›ndaba¤lama göre kimi yerlerdedizge ve yaflama evrenikavramlar› dakullan›lmaktad›r.

Bununla birlikte Habermas, yaflant›-dünyas›n› fenomenolojik yaklafl›mdan da-ha kapsaml› olarak ele al›r. Nitekim Habermas’a göre yaflant›-dünyas›n› daha kap-saml› k›lan farkl› ontolojik alanlar (d›flsal-nesnel, normatif-toplumsal ve deneyim-sel-öznel dünya gibi farkl› gerçeklik düzeyleri veya tezahürleri) söz konusudur(Layder, 2006: 256-57). Bu bak›mdan Habermas’›n yaflant›-dünyas› analizi, feno-menolojinin yaflant›-dünyas› analizinden farkl› olarak, yap›sal, kurumsal ve kültü-rel özellikleri de kapsayacak bir geniflli¤e sahiptir. Yukar›da da belirtildi¤i gibi, Ha-bermas’›n çal›flmalar›nda yaflant›-dünyas› iletiflimsel eylemin gerçekleflti¤i aland›r.

Scott, (1995: 241) Habermas’›n yaflant›-dünyas›n›n Parsons’un yaklafl›m›ndatoplumlar›n “içsel” örgütlenmelerine katk›da bulunan “bütünleflme” ve “gizil kal›pkoruma” ifllevleriyle ilgili olan (Habermas’›n anlad›¤› flekliyle gündelik hayattakietkileflim düzeninin sürdürülmesini sa¤layan, yap›laflm›fl norm ve kurumlardanoluflan) bir “sosyal topluluk” (societal community) olarak anlafl›ld›¤›n› vurgular.Layder de (2006:258) Habermas’›n yaflant›-dünyas›n› “toplumsal hayat›n farkl› yan-lar›n› iletiflimsel eylem arac›l›¤› ile bir araya getirmeyi gerektiren bir parçalar› bir-lefltirme” çal›flmas› olarak görür. Yaflant›-dünyas›, toplum üyelerinin gündelik ya-flamda kiflilik ile birlikte toplumsal hayat›n yap›sal, kurumsal ve kültürel yanlar›n›anlamaya dayal› iletiflimsel eylemler arac›l›¤› ile sürdürülmeleri sayesinde yenidenüretilir.

Sosyalbilimsel çözümlemeye d›fltan bakan kavram stratejisi ise toplumlar› ken-di kendini düzenleyen “sistemler” olarak görür ve sosyal teorinin temel görevini


Yaflant›-dünyas› (lifeworld), toplumun s›radan üyelerinin gündelik yaflamda et-

kileflime girmek ve nihayetinde ortak bir anlay›fla ulaflmak amac›yla kulland›klar›

bilgi, beceri ve yetenekler stoku olarak tan›mlanabilir. Kavram›n ilk olarak Edmund

Husserl taraf›ndan, daha sonra ise Alfred Schutz taraf›ndan kullan›ld›¤›, son olarak

Habermas’›n kavram› önemli ölçüde de¤ifltirerek kulland›¤› bilinmektedir. Haber-

mas’›n bu kavram› özellikle toplumun bireyler üzerinde, onlar›n her türlü eylemleri-

ni ve düflüncelerini belirleyecek ölçüde, bask›c› bir güç olarak iflledi¤i fleklindeki sos-

yal teoride mevcut olan bir önyarg›y› düzeltmek ve bir anlamda bu önyarg›ya karfl›

toplumun s›radan insanlar›n›n özneler/failler olarak yeteneklerini vurgulamak için

kulland›¤› düflünülmektedir. Nitekim bürokrasilerle kapitalist ekonomilerin insan

özgürlü¤ü üzerindeki s›n›rlay›c› etkilerine yönelik kayg›lar› paylaflmakla birlikte Ha-

bermas insanlar›n yetenekli olduklar›n› ve toplumun halen ve ancak insanlar›n

gündelik yaflamdaki eylemleri taraf›ndan yeniden üretilebilece¤ini ve bunu görme-

yen bir sosyal teorinin de her zaman eksik kalaca¤›n› savunur. Habermas’›n yaflan-

t›-dünyas› kavram› evrensel/biçimsel pragmatik kuram çerçevesinde toplu-

mun s›radan insanlar›n›n iletiflim kurabilme ve toplumsal etkileflimi sürdürmede dil

kullanabilme yeterliliklerinin önemini vurgular (Edgar, 2006, s.89). Biçimsel (veya

evrensel) pragmatik kuram, insanlar›n iletiflim kurabilmelerini sa¤layan beceriler ve

yeterlilikler ile ilgili bir kuramd›r. Habermas, biçimsel pragmatik kuram›nda ileti-

flimsel eylemi, insanlar›n iletiflim esnas›nda birbirlerini etkilemek için, nesnel, sosyal

ve öznel üç biçimsel dünya tasar›m› alt›nda gelifltirdikleri “geçerlilik iddialar›” (vali-

dity claims) çerçevesinde analiz etmeye çal›fl›r (Habermas, 1981: 127). Evrensel

pragmatik insanlar›n birbirleriyle iletiflim kurabilmek için ihtiyaç duyduklar› bilgi

ve becerileri tan›mlayarak insanlar›n iletiflimde takip edecekleri kurallar› yeniden

yap›land›r›r. Evrensel pragmatik bir anlamda iletiflimin evrensel flartlar›n› yeniden

oluflturmaya çal›fl›r (Edgar, 2006:163) ve bu aç›dan güçlü ahlaki boyutlar içerir.

sistemin elementleri aras›nda bulunan sistematik ba¤lant›lar›n araflt›r›lmas› olarakkavrar. Bu ba¤lamda yap›sal ifllevselci teoriler ve sistem teorileri de topluma birgözlemcinin d›fl perspektifinden bakan yaklafl›mlar olarak kabul edilirler.

Habermas’›n çal›flmalar›nda amaçsal eylemlerden oluflan sistem, toplumun ken-dini yeniden üretme kapasitesini art›r›r, çevresiyle ilgili faaliyetlerini yönlendirir,süreklili¤ine katk›da bulunur. Scott (1995: 242-3) Habermas’›n sistem kavram›n› daParsons’un yaklafl›m›nda yer alan ve sistemin çevresiyle iliflkili “d›flsal” örgütlen-mesine katk›da bulunan “adaptasyon” ve “amaca ulaflma” ifllevlerinden faydalana-rak gelifltirdi¤ini ve yine Parsons gibi bu süreçlerin s›ras›yla ekonomik ve siyasaleylem sistemlerini tan›mlad›¤›n› savunur. Swingewood da Habermas’›n modelininParsons’un modeline çarp›c› derecede benzedi¤ini vurgular (Swingewood, 1998:344).

Sonuç olarak, Scott’a göre (1995: 244) Habermas’›n toplum modelinde sistemsiyasal ve ekonomik olmak üzere iki ayr› yap›dan oluflurken, yaflant›-dünyas› özelalan (aile ve ev içi iliflkiler alan›) ile kamusal alan›n merkezinde yer alan sosyaltopluluk dedi¤i alanlardan oluflur. Bu eylem alanlar›n›n her biri de di¤er alanlarlailiflkilerini düzenleyen belirli bir de¤iflim arac› (s›ras›yla ekonomi-para, siyasal sis-tem-güç, kamusal alan-etki, özel alan-sorumluluk) üretir. Böylelikle Habermas’›nbu çal›flmas›nda eylem tipleri ile yeni kavramlar› yaflant›-dünyas› ve sistem aras›n-daki iliflkilerin afla¤›da görüldü¤ü gibi bir flekil ald›¤› belirtilmektedir.

Habermas’›n toplum modeli ile Marx’›n toplum modelini karfl›laflt›r›n›z.

Sistem ile Yaflant›-Dünyas›n›n Ayr›lmas› ve Yaflant›-Dünyas›n›n KolonileflmesiHabermas’a göre toplumu oluflturan sistem ile yaflant›-dünyas› geçmifl dönemlerdeiç-içe geçmiflken toplumsal evrim sürecinde giderek birbirlerinden farkl›laflm›fl venihayetinde günümüzde birbirlerinden ayr›lm›flt›r. Habermas sistem ile yaflant›-dünyas›n›n birbirinden nas›l ayr›ld›¤›n› ikinci dereceden bir farkl›laflma olarak eleald›¤›n› belirtti¤i toplumsal evrim sürecinde izlemeye çal›fl›r.

Bu süreçte Habermas, sosyolojide üzerinde uzlafl›lm›fl üç temel toplumsal ev-rim aflamas›na, “kabile toplumlar›, geleneksel ya da devletçi örgütlenmifl toplum-lar ve de (farkl›laflm›fl bir iktisat dizgesine sahip) modern toplumlar”a iflaret eder


Analitikeylem tipi

Amaçsaleylem

‹letiflimseleylem

Toplumsaleylem formu

Stratejikeylem

Semboliketkileflim

Fonksiyon

Yönlendirme

Normatif

Toplumsalalan

Sosyal sistem

Sosyo-kültürelyaflant›-dünyas›

Farkl›laflm›flalan

Ekonomik sistem

Siyasal sistem

Sosyal topluluk

Özel alan

Medya

Para

Güç

Etki

Sorumluluk

fiekil 2.2

Eylem, Sistem ve Yaflant›-Dünyas›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P K ‹ T A P

T

2

Kaynak: John Scott, Sociological Theory, 1995, s.243.

(Habermas, 1981: 586). Habermas’a göre sistem aç›s›ndan bak›ld›¤›nda bu aflama-lar›n her biri yeni ortaya ç›kan sistem mekanizmalar›yla ve bunlara karfl›l›k düflenkarmafl›kl›k düzeyiyle karakterize edilir. Bu süreçte sistemin yaflant›-dünyas›ndankopar›lmas›, önceleri az farkl›laflm›fl bir sistemle var olan yaflant›-dünyas›n›n gide-rek sistemin yan›nda bir alt sisteme indirgenmesi fleklinde oluflur (Habermas, 1981:586-87). Kabile toplumlar›nda yaflant›-dünyas› ile sistem aras›nda yok denecek ka-dar az bir farkl›laflma varken (yani sistem mekanizmalar› toplumsal bütünleflmemekanizmalar› ile iç içe iken) geleneksel toplumlardan modern toplumlara do¤rubu farkl›laflma gitgide artar.

Habermas arkaik toplumlardan modern toplumlara geçifli Weber gibi rasyonel-leflme süreciyle iliflkilendirir. Habermas’a göre bu süreç sistem ve yaflant›-dünyas›-n› karakterize eden hem araçsal hem de iletiflimsel rasyonalitede bir art›fla ifla-ret eder. Farkl›laflma ve karmafl›klaflma artt›kça sistemin devlet ve ekonomi gibi ya-p›sal mekanizmalar› ve özellikleri geliflmeye ve özerkleflmeye baflar. Habermas’›ndeyimiyle bu farkl›laflma esnas›nda sistem mekanizmalar› toplumsal bütünleflme-nin gerçekleflti¤i toplumsal yap›lardan giderek daha büyük ölçüde kopmaya ve ni-hayetinde modern toplumlarda normlardan ba¤›ms›z yap›lar biçiminde yo¤unlafl-maya ve nesneleflmeye bafllarlar (Habermas, 1981: 587). Sistemin yap›sal mekaniz-malar› güçlendikçe, özellikle güç ve para temelinde iflleyen siyasal ve ekonomiksistemlerin yaflant›-dünyas› üzerindeki güç ve denetimi giderek artar ve nihayetin-de yaflant›-dünyas›n› kontrol etmeye bafllarlar. Habermas, sistemin yaflant›-dünya-s›na müdahalesini ve denetimini de yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesi olarakkavrar. “Habermas’›n terminolojisiyle bu süreç bir ‘sistem’ olarak toplumun, bir‘yaflant›-dünyas›’ olarak topluma müdahalesi” olarak anlafl›l›r (Edgar, 2006: 17).

Habermas’›n bu çal›flmas›nda geçen bu kavram› özellikle sistem ile yaflant›-dünyas› aras›ndaki iliflkiye yönelik, ilk defa Meflruiyet Krizi adl› önceki çal›flmas›n-da, öne sürdü¤ü görüfllerindeki eksikliklere karfl›l›k olarak gelifltirdi¤i belirtilmek-tedir (Edgar, 2006: 17). Baflka bir ifadeyle, yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesi kav-ram› Habermas’›n Meflruiyet Krizi adl› önceki çal›flmas›nda ele ald›¤› yaflant›-dün-yas›n› vuran krizlere yol açan sürecin yeni ve daha incelikli bir de¤erlendirmesiolarak görülebilir.

Yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesi; özünde yaflant›-dünyas›n› temellendiren enönemli etkinlik ve eylem alan› olan iletiflim ile iletiflimsel eylemlerin s›n›rland›r›ld›-¤›, dahas› dilsel iletiflim ve uzlafl›n›n tahrip edildi¤i bir sürece iflaret eder. Bu süreçise Habermas’a göre toplumun karmafl›klaflan örgütsel yap›s›n›n ortak anlay›fllaraulaflmay› hedefleyen iletiflimsel eylem temelinde ifllemesinin giderek zorlaflmas›sonucunda devlet ve ekonomi gibi alt sistemlerin araçsal eylem temelinde ifllemekdurumunda kalmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Böylelikle toplumsal eylemlerin ör-gütlenmesinde iletiflim bask› alt›nda kald›¤›ndan özellikle ekonomik ve siyasalalanda bu görevi önemli ölçüde para ve güç yüklenir. Daha basit bir ifadeyle budurum toplumun karmafl›kl›k düzeyinin giderek artmas› ve dilsel iletiflim araçlar›-na afl›r› yüklenilmesi sonucu insanlar›n günlük yaflamda eylemlerini dilsel uzlafl›oluflturarak örgütlemek yerine Habermas’›n ‘dilden ar›nd›r›lm›fl iletiflim araçlar›’dedi¤i para ve güç araçlar›n› kullanarak örgütlemeleri olarak tan›mlanabilir (Ha-bermas, 1981: 618, 619). Böylelikle dilden ar›nd›r›lm›fl iletiflim araçlar› olarak güçve para dilsel araçlarla anlaflma ihtiyac›n› azaltarak ifllediklerinden dilsel uzlafl›oluflturman›n yükünü hafifletmifl olurlar. Bir baflka deyiflle yaflant›-dünyas›ndakiiletiflim kaynaklar› üzerindeki afl›r› yük, iletiflimsel eylem yerine araçsal ya da stra-tejik eylem kullan›larak hafifletilmeye çal›fl›l›r.


‹letiflimsel rasyonalite veyailetiflimsel ak›l Habermas’›nhakikat ve ahlaki iyilik(moral goodness) ile ilgiliproblemlerin bireyleraras›nda özgür, aç›k vezorlamaya dayal› olmayanbir iletiflim sürecinde ak›lc›bir flekilde çözümlenmesiniifade etmek için kulland›¤›bir kavramd›r (Edgar,2006:23).

Yaflant›-dünyas›n›nkolonileflmesi, çok karmafl›ktoplumlarda, büyük ölçeklitoplumsal süreçlerin giderekdaha özerk hale gelmesi vebireylerin eylemlerinis›n›rland›rmas› sonucundaortaya ç›kan ve ferdiözgürlük yitimine yol açanbir süreçtir (Edgar, 2006:17).

Sonuç olarak Edgar’›n (2006:21) belirtti¤i gibi Habermas, modern toplumda sis-tem mekanizmalar›n›n kullan›m›n› gerekli ve hatta oldukça faydal› oldu¤unu dü-flünmekle birlikte araçsal eylem temelinde iflleyen ekonomik sistem ile siyasal sis-temin yaflant›-dünyas›na sürekli müdahalesinin (örne¤in, tüm etkinliklere ekono-mik de¤erler biçilmesi gibi ve devletin özel ve kamusal etkinlikleri gitgide dahaçok düzenlemesi gibi) yaflant›-dünyas›n›n sürdürülmesini sa¤layan iletiflimsel ey-lem ve becerilerin afl›nmas›na yol açt›¤›n› düflünür. Daha aç›k bir ifadeyle Haber-mas için yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesi sorunu sistemin amaca ulaflmak içinbir araç olmaktan ç›karak kendi içinde bir amaca dönüflmesi sonucunda ortayaç›kar (Edgar, 2006:19). Ritzer’in ifadesiyle (1996:551-52), yaflant›-dünyas›n›n kolo-nileflmesi durumu Habermas’›n yaflant›-dünyas› ile sistem aras›nda gördü¤ü diya-lektik iliflkinin sistemin yaflant›-dünyas› üzerindeki kontrol gücünün artmas› sonu-cu bozulmas› olarak tan›mlanabilir.

Rasyonelleflme aç›s›ndan bak›ld›¤›nda da bu durum toplumsal yaflam›n örgüt-lenmesinde iletiflimsel akl›n (communicative reason) karfl›s›nda do¤a bilimlerini te-mellendiren araçsal akl›n (instrumental reason) zafer kazanarak hâkim hale gel-mesi (yani Habermas’›n bilimcilik dedi¤i durumun hâkim olmas›) olarak anlafl›la-bilir. Bu durum ise Habermas için sorunun temel kayna¤› gibi görünmektedir. Ni-tekim Habermas’a göre toplumsal yaflam›n örgütlenmesinde iletiflimsel ak›l araçsalakl› tamamlayan bir niteli¤e sahiptir. Çünkü insanlar›n yaflayabilmesi için hem do-¤al çevrelerini bilim ve teknoloji arac›l›¤›yla kontrol etmeye (yani araçsal akla)hem de iletiflim kurmaya (yani iletiflimsel akla) ihtiyaçlar› vard›r (Edgar, 2006: 24).Öte yandan Habermas, ilk etapta temeli sosyal bilimlerde hermeneutik modele da-yanan iletiflimsel akl›n da tek bafl›na yeterli olamayaca¤›n› ve onun da toplumsalyaflamda iletiflim imkânlar›ndaki sistematik çarp›tmalara karfl› elefltirel teori taraf›n-dan mutlaka desteklenmesi ve tamamlanmas› gerekti¤ini savunur (Edgar, 2006:24). Düflüncelerini daha da gelifltirdi¤i son dönem çal›flmalar›nda ise Habermas’›nelefltirel teori modelini terk ederek bir anlamda bütün insanlar›n potansiyel olarakelefltirel ya da rasyonel bir tart›flmaya girebilecek temel becerilere sahip olduklar›-n› gösteren iletiflimsel akl› merkeze ald›¤› belirtilmektedir (Edgar, 2006: 24).

Görüldü¤ü gibi rasyonalite ve rasyonalitenin hakim oldu¤u modern toplum ko-nusunda Habermas, Weber’den etkilenmekle birlikte ondan farkl› düflünmektedir.Nitekim “Weberyan aç›dan, sistem biçimsel/formel rasyonalitenin etki alan›d›r, ya-flant›-dünyas› ise tözsel (substantive) rasyonalitenin etki alan›d›r” ve bu çözümle-mede Habermas’›n yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesi tezi asl›nda “modern dünya-da, formel rasyonalitenin tözsel rasyonalite karfl›s›nda galip geldi¤i ve daha önceusulen tözsel rasyonalite taraf›ndan tan›mlanan alanlar› tahakküm alt›na almayabafllad›¤›” fleklindeki Weberyan tezin yeni bir düzenlemesidir (Ritzer, 1996: 549).

Ne var ki Layder’in (2006: 262) belirtti¤i gibi yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesitezi Habermas’›n araçsal rasyonalite temelli bürokratik hâkimiyeti Weber gibi an-lam kayb›na ve özgürlük yitimine yol açan kötü ve kaç›n›lmaz bir “çelik kafes” ola-rak görmesine yol açmaz. “Aksine o, sistemin unsurlar›n›n adil, özgür ve eflitlikçibir toplum yaratmak için yaflant›-dünyas›n› zorlayabilece¤ini vurgular. Bu toplum-sal süreçler kaç›n›lmaz de¤ildir. Protesto hareketleri ve toplumsal de¤iflme yönün-deki bask›lar Habermas’›n iletiflimsel rasyonaliteye içkin oldu¤unu düflündü¤ü biroluflumu, hedefler ve kaynaklar›n da¤›l›m› üzerinde özgür tart›flma ve konsensüspotansiyeline yol açabilir. Bu anlamda Habermas, Ayd›nlanmac› akl›n -sisteminkolonilefltirici buyruklar›n›n kuflatmas› alt›nda olan- güç ve para biçimindeki buyan›n› kurtarman›n mümkün oldu¤una inan›r” (Layder, 2006:162-263). Kapitalist


toplum çözülmedikçe daha iyi ve eflitlikçi bir toplum yaratma imkan› olmad›¤›n›düflünen Marx’tan ve insanlara tahakkümden kurtulma konusunda ümit vermeye-rek kötümserli¤iyle ün yapan Frankfurt Okulunun önde gelen temsilcilerindenfarkl› olarak Habermas için “sistemin kolonilefltirici etkilerine karfl› toplumsal dire-nifl imkan› her zaman vard›r. Bu yolla, feminizm, yeflil politikalar, anti-nükleer fa-aliyetler gibi yeni toplumsal hareketlerin elefltirel potansiyeli modernite potansiye-linden tamamen vazgeçmeden sürdürülebilir. Bu düflünce Habermas’› modernizmkarfl›tlar› ve post-modernistlerin karfl›s›na yerlefltirir” (Layder, 2006:263).

Özetle yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesine karfl› çözüm yaflant›-dünyas›ndakirasyonalitenin ve rasyonel iletiflimin sistem üzerinde etkili olacak düzeyde güçlen-dirilmesi ile mümkün olabilir. Yaflant›-dünyas›n›n rasyonelleflmesi ve rasyonel ile-tiflimin giderek artmas› ile birlikte Habermas’›n “yeni politikalar” dedi¤i bar›fl, çev-reci ve benzeri toplumsal hareketler kolonilefltirmeye karfl› yaflant›-dünyas›n› etkink›lmaya çal›fl›rlar. Bu aç›dan da Marx’›n bölüflüm problemlerine odaklanan emekyönelimli muhalif politikalar düflüncesinden (Layder, 2006: 264) ve dolay›s›yla s›-n›f temelli toplumsal hareketlerden farkl›lafl›rlar. Baflka bir ifadeyle, Habermas içingeç kapitalist dönemin temel sorunu Marx’›n erken kapitalist dönemde görüp ifla-ret etti¤i bölüflüm ve sömürü sorunu de¤ildir. Yaflant›-dünyas›n›n sistem taraf›ndankolonilefltirilmesi sorunudur ve bunun çözümü de genel olarak sistem ile yaflant›-dünyas› aras›ndaki iliflkinin yaflant›-dünyas›ndaki deformasyonu ortadan kald›ra-cak fleklide dengeli ve uyumlu bir flekilde yeniden düzenlenmesi ile iliflkilidir. Buaç›dan da Habermas geç kapitalist dönemde sistemin yaflant›-dünyas›n› kolonilefl-tirmesine karfl› muhalif olarak ortaya ç›kan bar›fl, çevreci, kad›n, eflcinsel ve ben-zeri çok say›da toplumsal hareketin ortaya ç›k›fl›n› ümit verici olarak görür. Ed-wards’a göre (2004: 117), bu yeni toplumsal hareketler modernite projesinde de-mokrasi ve özgürlük vizyonunu canl› tutarlar. Bir baflka ifadeyle yeni toplumsalhareketler modernite projesinde demokratikleflme sürecinde tamamlanamayan ek-sikli¤i temsil ederler.

Yeni toplumsal hareketlerin Habermas’›n kuram› aç›s›ndan önemini tart›fl›n›z.

SONUÇSonuç olarak, Ritzer’in (1996: 586) ifade etti¤i gibi Habermas modernite ve rasyo-naliteyi elefltirmekle birlikte ayn› zamanda savunan ve bu aç›dan modernizminvarsay›mlar›na sald›ran post-modernistlere karfl› moderniteyi “tamamlanmam›flbir proje” olarak görerek tamamlamaya çal›flan günümüzün tart›flmas›z lider sosyalkuramc›s›d›r.

Post-modernizm genel olarak modernizmin akl› ve bilimi evrensel bir geçerlili-¤e ve uygulanabilirli¤e sahip olarak gören ve bu sayede toplumsal yaflam›n iyilefl-tirilebilece¤i ve de insanl›¤›n daha mükemmele do¤ru ilerleyece¤ini varsayan buve benzeri varsay›mlar›na meydan okur. Edgar, (2006:98) Habermas’›n post-mo-dernistlerin modernite elefltirilerine iki aç›dan karfl›l›k verdi¤ini belirtir. Öncelikleona göre, “modernizm her zaman bir öz-elefltiri hareketi olmufltur. Kendinden flüp-he etmek do¤as›n›n bir parças›d›r. Bu yüzden, bir dereceye kadar, post-moder-nizm kendinden flüphenin yeni bir görünüm alt›nda yürütülmesinin biraz daha faz-las›d›r” (Edgar, 2006:98). ‹kinci olarak da Habermas’a göre bu öz-flüphe en az›n-dan 19. yüzy›ldan beri modern toplumun örgütlenme biçimine yönelik olarak Sol-Hegelciler ve Sa¤-Hegelciler taraf›ndan temsil edilen iki ayr› koldan yürütülen birelefltiriyi içermektedir (Edgar, 2006:98). Bu iki elefltiri kolu aç›s›ndan bak›ld›¤›nda


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

ise Habermas siyasal bask›lar›n kayna¤›n› teflhis ederek özgürleflmeye yol açmakamac›yla modernite projesini tamamlamaya çal›flan bir sosyal kuramc› olarak ken-disini Sol-Hegelcilerin mirasç›s› olarak görürken post-modernistleri Sa¤-Hegelcili-¤in mirasç›lar› ve bundan dolay› yeni muhafazakarlar olarak görür (Edgar, 2006:98).

Daha aç›k olarak Habermas, post-modernistlerin araçsal akla yönelik elefltirile-rini kabul etmekle birlikte onlar› araçsal ak›l ile iletiflimsel ak›l aras›nda bir ayr›myapmad›klar› ve bu nedenle araçsal ak›l ile birlikte iletiflimsel akl› da terk ettikleriiçin elefltirir. Böyle yaparak da asl›nda kendilerini ça¤dafl topluma elefltirel birmeydan okuma yapacak bir kaynaktan da mahrum ettiklerini savunur (Edgar,2006: 99-100). Kald› ki Habermas’›n araçsal akla yönelik elefltirisi de onu tamamenterk etme yönünde de¤ildir. Nitekim daha önce de belirtildi¤i gibi Habermas’a gö-re toplumsal yaflam›n ak›lc› örgütlenmesinde hem araçsal hem de iletiflimsel aklaihtiyaç vard›r. Ne var ki iletiflimsel rasyonalitenin hakim oldu¤u yaflant›-dünyas›n›naraçsal rasyonalitenin hakim oldu¤u sistem taraf›ndan kolonilefltirmesi sorunu mo-dernitenin temel sorunu olmufltur. Baflka bir ifadeyle, Habermas’a göre moderni-tenin temel sorunu sistem ile yaflant›-dünyas›n› temellendiren araçsal rasyonaliteile iletiflimsel rasyonalite aras›nda, yaflant›-dünyas›n›n zarar›na olacak flekilde iflle-yen iliflkiden kaynaklanmaktad›r. Böylece Habermas için modernite projesinin ta-mamlanmas› esas›nda sistem ile bugüne kadar özgür iletiflim imkanlar› k›s›tlananyaflant›-dünyas› aras›nda rasyonelleflmifl iliflkilerin oldu¤u tümüyle ak›lc› bir top-lum projesidir (Ritzer, 1996: 587). Sistemin yaflant›-dünyas›n› kolonilefltirmesini en-gellemenin yolu ise Habermas’›n ifadesiyle sistemin “ilgas›” de¤il, sistemin yaflan-t›-dünyas›na yönelik sömürgeci müdahalelerine karfl› set çekilmesidir (Habermas,1962: 41). Daha aç›k olarak bunun yolu sistemle yaflant›-dünyas› aras›ndaki çarp›kiliflkilerin yeniden düzenlenmesidir. Bunun için de sistemin yaflant›-dünyas› üze-rindeki afl›r› etkisini azaltacak, yaflant›-dünyas›n›n ise sistem üzerindeki zay›f etki-sini güçlendirecek önlemlerin al›nmas› gereklidir. Bu noktada da yaflant›-dünyas›-n› temellendiren iletiflimin önemi bir kez daha ön plana ç›kmaktad›r. Daha aç›k birifadeyle, Habermas ça¤dafl toplumun sorunlar›n›n sistem içinde yap›lacak ve site-min daha iyi ifllemesini sa¤layacak iyilefltirmelerle de¤il, yaflant›-dünyas›n›n rasyo-nelleflmesi ve böylelikle sistemin iflleyifli üzerindeki etkisinin güçlendirilmesi ilemümkün olabilece¤ini savunur (Ritzer, 1996: 589-590). Bu noktada da yaflant›-dünyas›nda iletiflimsel eylemlerde bulunan toplumsal hareketlerin kamusal alandadevreye girerek etkili olacaklar›n› ümit eder.



Jürgen Habermas’›n genel yaklafl›m›n› aç›klamak.

Habermas’›n gelifltirmeye çal›flt›¤› elefltirel top-lum kuram›, Frankfurt Okulu’nun elefltirel top-lum düflüncesi ile yak›ndan ba¤lant›l›d›r. Öte yan-dan Habermas, araçsal akla elefltirel yaklaflmaklabirlikte Ayd›nlanmac› ak›l projesini reddetmez.Habermas, modern dünyan›n araçsal rasyonalitetaraf›ndan tamamen tahrif edilmesinin hiçbir za-man mümkün olmad›¤›na, özgürlefltirici potansi-yele sahip baflka ‘rasyonel’ düflünme biçimleri-nin oldu¤una inan›r. Habermas, “Frankfurt Oku-lunun kapitalist ‘burjuva’ toplumunun baz› olum-lu yanlar›n› belirlemeyi baflaramayan yayg›n dü-flüncelerinden de uzaklafl›r” (Layder, 2006: 251).Bununla birlikte Habermas’›n çal›flmalar› geniflçevrelerce neo-Marksist çal›flmalar olarak kabuledilir. Habermas’›n projesi kendi deyimiyle “ta-mamlanmam›fl bir proje” olarak gördü¤ü moder-niteyi bir tamamlama projesi olarak görülebilir.Bu aç›dan Habermas’›n görüflleri moderniteninsona erdi¤ini ilan eden post-modernistlerden vede post-yap›salc›lardan da ayr›l›r. Habermas, için-de Marx, Durkeim, Weber, Mead, Parsons, Schutzgibi çok say›da sosyal kuramc›n›n içerildi¤i kap-saml› bir elefltirel teori gelifltirmeye çal›fl›r. Ha-bermas, post-yap›salc› ve post-modernist yazar-lardan farkl› olarak bu teorilerin faydalar›na ina-nan ve büyük boy bir teori gelifltirmeye çal›flantek ça¤dafl düflünür olarak görülür.

Habermas’›n çal›flmalar›nda kamusall›¤›n öne-

mini aç›klamak.

Habermas’›n Kamusall›¤›n Yap›sal Dönüflümü

adl› çal›flmas›na konu olan kamusall›k kavram›-n›n genel olarak çal›flmalar›nda önemli bir yerivard›r. Habermas’›n, vatandafllar aras›nda fleffaf,aç›k ve ak›lc› tart›flmaya dayal› olarak oluflan ka-musall›¤a yönelik ilgisi demokrasiye vermifl ol-du¤u önemden kaynaklan›r. Ona göre kamusal-l›k, devlete ait resmi olmayan bir alan olarak 18.yüzy›lda devlet ile toplumun burjuva kesimi ara-s›nda, yani bir burjuva kamusall›¤› olarak ortayaç›kt›. Habermas için burada önemli olan noktakamusall›¤›n eflit koflullarda ve hür bir iradeyletart›flmalara kat›lmak için gerekli olan iletiflim ko-flullar›n›n sa¤land›¤› bir alanda flekillenmesi ve

yöneticileri meflrulu¤a zorlayan elefltirel bir ka-muoyu olarak ortaya ç›km›fl olmas›yd›. Süreç için-de iletiflim a¤›n›n ticarileflmesi, bürokratikleflme-nin ve devlet müdahalecili¤inin artmas› gibi te-mel dönüflümlerle birlikte kamusall›k özerkli¤i-ni, elefltirelli¤ini ve düflünce üretme ifllevleriniyitirmekle kalmay›p kolayca yönlendirilebi-len/manipüle edilebilen bir kamuoyuna dönüfl-müfltür. Yine de Habermas kamusall›¤›n yenidengeniflletilebilece¤ini ve demokratikleflme süre-cinde yaflanan sorunlar›n çözümü sürecinde ka-musal bir iletiflim temeli oluflturulabilece¤ini ümiteder.

Habermas’›n bilgi formlar›n› s›ralamak.

Habermas, erken dönem çal›flmalar›nda sosyalteorisini üzerinde temellendirece¤i bir bilgi kura-m›n› Bilgi ve ‹nsansal ‹lgiler adl› ünlü çal›flma-s›nda özetler. Bu çal›flmada Habermas üç tür bil-gi formu ile bunlara karfl›l›k gelen üç tür biliflselilgi ve eylem/deneyim alan› ay›rt eder. Birinci

bilgi formu klasik pozitivizmde görülen empirik-

analitik (araçsal) bilgi olup bu bilgi türünün ar-kas›nda yatan temel biliflsel ilgi/ç›kar çevreye,insanlara ve genel olarak toplumlara uygulanabi-len teknik kontroldür. Bu bilgi formu ile ona kar-fl›l›k gelen teknik ilgi/ç›kar materyal dünyada

çal›flma/emek olarak tan›mlanabilecek bir eylemya da deneyim alan› ile iliflkilidir. ‹kinci bilgiformunu hermeneutik (iletiflimsel) bilgi olufltur-maktad›r ve bu bilgi türünün temel ilgisi dünya-y› anlamakt›r. Bu bilgi formu ile ona karfl›l›k ge-len ilgi/ç›kar ise kültürel alanda etkileflim olaraktan›mlanabilecek bir eylem ya da deneyim alan›ile iliflkilidir. Üçüncü bilgi formu ise elefltirel bil-

gi olup bu ayn› zamanda Frankfurt Okulu ile Ha-bermas’›n benimsedi¤i bir bilgi sistemidir. Di¤eriki bilgi sisteminden farkl› olarak elefltirel bilgitemel olarak ezilenlerin özgürlü¤ü/kurtuluflu ileilgilidir ve tahakküm (domination) olarak tan›m-lanabilecek bir eylem ya da deneyim alan› ileiliflkilidir. Habermas’›n önceleri sosyal teoriyi buüç bilgi formunun kapsand›¤› bilgi teorisi üzerin-de temellendirmeye çal›flmakla birlikte süreç içe-risinde bu amac›ndan giderek uzaklaflt›¤› savu-nulur.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Habermas’›n meflruiyet krizi kavram›n› tan›m-

lamak.

Habermas’›n Meflruiyet Krizi çal›flmas›nda ele al-d›¤› meflruiyet krizleri düflüncesi devletin önem-li bir role sahip oldu¤u “örgütlü” ya da geç kapi-talizmde meflruiyet (meflru güç, otorite) sorunuy-la ilgilidir. Habermas, kapitalizmin günümüzdede ekonomik krizlerle karfl› karfl›ya olmakla bir-likte geç kapitalist dönemde önemli bir role sa-hip olan devletin müdahalesiyle bu krizlerin afl›-labilece¤ini ancak bu sefer de devletin ekono-mik alandaki krizleri çözerken di¤er toplumsalalanlarda s›ras›yla birbirini tetikleyen krizlere yolaçabilece¤ini düflünür. Habermas, geç kapitalisttoplumda ekonomik, siyasal ve sosyo-kültürelsistem ç›k›fll› olarak birbirini tetikleyebilen dörtolas› kriz e¤ilimi belirler: ekonomik krizler, ras-

yonalite krizleri, meflruiyet krizleri ve motivas-

yon krizleri. Habermas, ekonomik sistemdekikrizler ile siyasal sistemdeki rasyonalite krizleri-ni, bu iki (ekonomik ve siyasal) sistemden olu-flan topluma verdi¤i adla sistem krizleri olarakde¤erlendirir. Meflruiyet ve motivasyon krizleriniise toplumsal-kültürel sistemle (yani yaflant›-dün-yas›yla) iliflkili kimlik krizleri olarak de¤erlendi-rir (Habermas, 1976: 45) ve geç kapitalist toplu-mu vurabilecek as›l önemli krizlerin ekonomikde¤il bir anlamda düflünsel krizler oldu¤unu sa-vunur.

Habermas’›n sosyal teorisini özetlemek.

Habermas baflyap›t› olarak kabul edilen ‹letiflim-

sel Eylem Kuram› adl› çal›flmas›nda önceki çal›fl-malar›nda bafllama noktas› olarak ele ald›¤› ey-lem tipolojisini amaçsal-rasyonel eylem ve ileti-

flimsel eylem ad› alt›nda yeniden formüle eder.Habermas’›n çal›flmas›nda merkezi bir öneme sa-hip olan iletiflimsel eylemler yaflant›-dünyas› di-ye tan›mlad›¤› sosyo-kültürel bir toplumsal ya-flam alan›nda gerçekleflir. Amaçsal-rasyonel ey-lemler ise sistem ad›n› verdi¤i (ekonomik ve si-yasal sistemden oluflan) toplumsal alanda ger-çekleflir. Habermas, iletiflimsel eylem kuram›ndabu iki eylem tipolojisini temellendiren yaflant›-dünyas› ve sistem kavramlar›yla toplum kura-m›nda var olan iki farkl› bak›fl aç›s›n›, kendi de-yimiyle sosyalbilimsel çözümlemeye içten ve d›fl-

tan bakan iki kavram stratejisini birlefltirmeyeçal›fl›r. Habermas’a göre toplumu oluflturan sis-

tem ile yaflant›-dünyas› geçmifl dönemlerde iç-içe iken toplumsal evrim sürecinde giderek bir-birlerinden farkl›laflm›fl ve bu süreçte güç ve pa-ra temelinde iflleyen sistem mekanizmalar› ya-flant›-dünyas›n› kontrol etmeye bafllam›flt›r. Ha-bermas, araçsal eylem temelinde iflleyen sistemmekanizmalar›n› modern toplumda gerekli görsede yaflant›-dünyas›na sürekli müdahalelerinin ya-

flant›-dünyas›n›n kolonileflmesi sürecine yolaçt›¤›n› düflünür. Bu durum toplumsal yaflam›nörgütlenmesinde do¤a bilimlerini temellendirenaraçsal akl›n iletiflimsel ak›l karfl›s›nda zafer ka-zanarak hâkim hale gelmesi olarak anlafl›labilir.Habermas’a göre bunun çözümü ise araçsal ak-l›n iletiflimsel ak›lla tamamlanmas›d›r. NitekimHabermas’›n moderniteyi “tamamlanmam›fl birproje” olarak tan›mlarken de asl›nda “iletiflimselak›lsall›kta bulunan potansiyelin noksan olarakhayata geçmesini’ kastetti¤i bilinmektedir (Ha-bermas, 1985’ten aktaran Callinicos, 2005: 420).Daha aç›k olarak yaflant›-dünyas›n›n kolonilefl-mesine karfl› çözüm, yaflant›-dünyas›ndaki rasyo-nalitenin ve rasyonel iletiflimin sistem üzerindeetkili olacak düzeyde güçlendirilmesi ve bu ba¤-lamda Habermas’›n “yeni politikalar” dedi¤i ba-r›fl, çevreci ve benzeri toplumsal hareketlerin ko-lonilefltirmeye karfl› yaflant›-dünyas›n› etkin k›l-maya çal›flmas› ile mümkün olabilir.

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Habermas’›n çal›flmalar› afla¤›daki yaklafl›mlardanhangisiyle yak›ndan ba¤lant›l›d›r?

a. Etnometodolojib. Fenomenolojic. Pozitivizmd. Frankfurt Okulu e. ‹fllevselcilik

2. Habermas’a göre afla¤›dakilerden hangisi kamusall›-¤›n özelliklerinden biri de¤ildir?

a. Aç›k ve ak›lc› tart›flmaya dayal› olmas›b. Devlete ba¤›ml› olmas›c. Müzakereye dayal› görüfllerin iletilmesini sa¤la-

mas›d. Devlet ile toplum aras›nda arac›l›k yapmas›e. Yönetimi/yöneticileri meflru olmaya zorlamas›

3. Habermas’a göre pozitivizmde görülen bilgi formuafla¤›dakilerden hangisidir?

a. Tarihsel-hermeneutik bilgib. Yorumbilgisel bilgic. Elefltirel bilgid. Kritik bilgie. Empirik-analitik bilgi

4. Do¤a bilimlerinin bilgi kaynaklar›ndan salt birini de-¤il tek bilgi kayna¤›n› temsil etti¤ini bu nedenle tümgeçerli bilgi iddialar›n›n do¤a bilimlerinde bulunan arafl-t›rma yöntemlerine uymak zorunda oldu¤unu savunanyaklafl›m afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Hermeneutikb. Pragmatizmc. Bilimcilikd. Karar vericilike. Do¤alc›l›k

5. Tarihsel-hermeneutik bilgiye karfl›l›k gelen ilgi afla-¤›dakilerden hangisidir?

a. Pratik anlamab. Teknik ilgic. Özgürleflmed. Kurtulufle. Do¤ay› kontrol etme

6. Afla¤›dakilerden hangisi Habermas’›n temel amaçla-r›ndan biridir?

a. Sitemin ilgas›b. S›n›fs›z toplumc. Çarp›t›lmam›fl iletiflim d. Araçsal akl›n terkedilmesie. Modernite projesinin terkedilmesi

7. Afla¤›daki kavramlardan hangisi Habermas’›n çal›fl-malar›nda kulland›¤› temel kavramlardan biri de¤ildir?

a. ‹letiflimsel eylemb. Dilc. Emekd. Etkileflime. Kolektif bilinç

8. Habermas’›n toplumsal-kültürel sistemle iliflkilendir-di¤i kimlik krizleri afla¤›dakilerden hangisinde do¤ruolarak verilmifltir?

a. Ekonomik ve meflruiyet krizlerib. Meflruiyet ve motivasyon krizleric. Rasyonalite ve motivasyon krizlerid. Ekonomik ve rasyonalite krizlerie. Politik ve ekonomik krizler

9. Habermas’›n çal›flmalar›nda merkezi bir öneme sa-hip olan iletiflimsel eylemler afla¤›daki alanlardan han-gisinde gerçekleflir?

a. Ekonomik sistemdeb. Siyasal sistemdec. Devlet yap›s›ndad. Yaflant›-dünyas›ndae. Bürokratik yap›da

10. Afla¤›dakilerden hangisi toplumu üyelerin iç pers-pektifinden kavrayan yaklafl›mlardan biridir?

a. Toplumsal organizmac›l›kb. Pozitivizmc. Yap›sal ifllevselcilikd. Marksizme. Fenomenoloji



1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yenidengözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamusall›¤›n Yap›sal Dö-nüflümü” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi ve ‹nsansal ‹lgiler”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi ve ‹nsansal ‹lgiler”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi ve ‹nsansal ‹lgiler”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Eylem ve Top-lumsal Sistem Kavramlar›” konusunu yenidengözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Eylem ve Top-lumsal Sistem Kavramlar›” konusunu yenidengözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Meflruiyet Krizi “ konusunuyeniden gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹letiflimsel Eylem Kuram›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹letiflimsel Eylem Kuram›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1Karar vericilik (decisionism) ahlâk, siyaset ya da hukukgibi alanlarda bir karara ulaflmay› sa¤layacak nesnel te-meller bulunmad›¤›n›, bu türden konularda bir kararaulaflmak için genel geçer ölçütlerden yoksun oldu¤u-muzu savunan görüfl olarak tan›mlanmaktad›r (Maut-ner, 2000: 122). Bir di¤er alternatif tan›ma göre, kararvericilik de¤er yarg›lar›n›n, (örne¤in, ahlâk, güzellik ve-ya sanat eserlerinin de¤erleri konusundaki yarg›lar›n)rasyonel çözünürlü¤e elveriflli olmad›¤›n› ve bu yüzdensadece geçici öznel heveslere dayal› keyfi kararlar ileçözülebilir oldu¤unu savunan bir görüfltür. Habermaskarar vericili¤i, geç kapitalist toplumda pozitivizme vede araçsal akl›n yayg›nl›¤›na ba¤lar. Habermas’›n erkendönem çal›flmalar›n›n ço¤unun karar vericili¤e karfl›olarak etik ve siyasal kararlar› temellendiren amaçlar vede¤erler üzerinde rasyonel bir tart›flman›n hem müm-kün hem de gerekli oldu¤unu göstermeye çal›flmaklailgili oldu¤u savunulur (Edgar, 2006: 36).

S›ra Sizde 2Marx’›n toplum modeli ekonomik altyap› ile siyasal veideolojik üstyap› aras›ndaki önemi vurgularken Haber-mas’›n modeli ekonomik ve siyasal sistem ile sosyo-kül-türel yaflant›-dünyas› aras›ndaki ay›r›m› vurgular. Dahaaç›k bir ifadeyle Mark’›n toplum modelinde devlet üst-yap› içinde ele al›n›rken, Habermas’›n modelinde dev-let ekonomi ile birlikte sistem dedi¤i toplumsal alan›oluflturur. Habermas, Marx’›n toplum modelinin tek ta-rafl› bir ekonomik determinizme dayand›¤›n› düflünür.Kendi modelinde ise sistem ile yaflant›-dünyas› aras›n-da sadece karfl›l›kl› bir nedensel iliflki olmad›¤›n› fakatsistemi temellendiren amaçsal rasyonel eylemlerin fle-killenmesinde yaflant›-dünyas›n›n önemli bir rol oyna-d›¤›n› varsayar (Scott, 1995: 243).

S›ra Sizde 3Habermas’a göre ekonomik ç›karlara dayal› emek hare-ketlerinden farkl› olarak yeni toplumsal hareketler ya-flant›-dünyas›n›n özgürleflmesine yönelik kimlik, yaflamstili ve kültürel alanla ilgili taleplere sahiptirler. Bu aç›-dan yeni toplumsal hareketler ekonomik ç›karlardançok yaflant›-dünyas›n›n kolonilefltirilmesine karfl› tepkihareketleridir. Yeni toplumsal hareketler özellikle ya-flant›-dünyas›n›n rasyonelleflmesi, kamusall›¤›n ve ka-musal alan›n genifllemesi, çarp›t›lm›fl iletiflimin dönüfl-türülmesi, demokratikleflme sürecinin iyilefltirilmesi vemeflruiyetin sa¤lanmas› aç›s›ndan önemlidir. Özetle Ha-bermas’›n teorik projesinde kamusal alanda yer alanyeni toplumsal hareketler demokrasinin vazgeçilmezle-ri olarak yerlerini al›rlar.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Bottomore, T. (1993). Marksist Düflünce Sözlü¤ü,‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.

Callinicos, A. (2005). Toplum Kuram›, Tarihsel BirBak›fl, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›

Cantek, L. (1998). “Kamusall›¤›n Dönüflüm Serüveni”,Virgül 5, Pusula Yay›nc›l›k.

Edgar, A. (2006). Habermas: The Key Concepts,London: Routledge.

Edwards, G. (2004). “Habermas and New SocialMovements: What’s New?” içinde N. Crossley& J. M.Roberts (Der.) After Habermas, Malden: Blackwell.(Eriflim tarihi: 19.05.2011) http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1467-954X.2004.00476.x/pdf

Giddens, A. (1987). Social Theory and Modern

Sociology, Cambridge: Polity Press.Habermas, J. (1962). Kamusall›¤›n Yap›sal

Dönüflümü, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, 2010.Habermas, J. (1968). Bilgi ve ‹nsansal ‹lgiler, ‹stanbul:

Küyerel Yay›nlar›, 1997.Habermas, J. (1968). ‹deoloji Olarak Teknik ve Bilim,

YKY: ‹stanbul, 1993.Habermas, J. (1970). Sosyal Bilimlerin Mant›¤›

Üzerine, ‹stanbul: Kabalc› Yay›nevi, 1998.Habermas, J. (1972). Towards a Rational Society,

Londra: Heinemann.Habermas, J. (1976). Legitimation Crisis, London:

Heinemann. (Eriflim tarihi: 17.05.2011) http://www.wehavephotoshop.com/PHILOSOPHY%20NOW/PHILOSOPHY/Habermas/J%FCrgen%20Habermas%20Legitimation%20Crisis.pdf

Habermas, J. (1981). ‹letiflimsel Eylem Kuram›, I-II,‹stanbul: Kabalc› Yay›nevi, 2001.

Habermas, J.(1985). “Modernity-An Incomplete Project”içinde H. Foster (ed.) Postmodern Culture,Londra. (Eriflim tarihi: 17.05.2011)h t t p : / / w w w . a p h o t o s t u d e n t . c o m / w p -content/uploads/2009/11/habermas_modernityproject.pdf

Layder, D.(2006). Sosyal Teoriye Girifl, ‹stanbul: KüreYay›nlar›

Marshall, G. (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü, Ankara: Bilimve Sanat Yay›nlar›.

Mautner, T. (2000). The Penguin Dictionary of

Philosophy, London: Penguin Books.

Ritzer; G. (1996). Sociological Theory, New York:McGraw-Hill.

Scott, J. (1995). Sociological Theory: Contemporary

Debates, Chelttenham: Edward ElgarSkinner, Q. (1991). Ça¤dafl Temel Kuramlar, Ankara:

Vadi Yay›nlar›Slattery, M. (2008). Sosyolojide Temel Fikirler,

‹stanbul: Sentez Yay›nc›l›kSwingewood, A. (1998). Sosyolojik Düflüncenin K›sa

Tarihi, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Modern döneme iliflkin güven ve risk ortam›n›n ne oldu¤unu ay›rt edebilecek,Modernli¤in düflünümselli¤ini aç›klayabilecek,Küreselleflmenin boyutlar›n› analiz edebilecek,Yap›laflma kuram›n› özetleyebilecek,Düflünümsel aktörlerin kendilerini nas›l infla ettiklerini ay›rt edebileceksiniz.

‹çindekiler

• Modernlik• Geç Modernlik• Ontolojik Güvenlik ve Risk

• Uzam-Zaman Uzaklaflmas› • Yap›laflma• Düflünümsel Aktörler

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN


• G‹R‹fi: YAfiAMI VE SOSYOLOJ‹YEBAKIfiI

• MODERN ÖNCES‹ VE MODERNL‹K• MODERNL‹⁄‹N SÜREKS‹ZL‹KLER‹• MODERNL‹⁄‹N D‹NAM‹KLER‹• GEÇ MODERNL‹K VE

POSTMODERNL‹K• GEÇ MODERNL‹KTE R‹SKLER• YAPILAfiMA KURAMI VE YAPININ

‹K‹L‹⁄‹• ELEfiT‹R‹LER


Anthony Giddens:Modernlik/GeçModernlik veYap›laflma Kuram›

G‹R‹fi: YAfiAMI VE SOSYOLOJ‹YE BAKIfiIGiddens, modernli¤in sonuçlar›n›n tart›fl›ld›¤› günümüze nispeten özgün kabuledebilece¤imiz düflüncelere sahip olarak bizlere serimledi¤i düflünceleri ile sosyo-lojide yeni bir ufuk açm›flt›r. Toplumsal kuram›n› epistomolojik ve ontolojik yakla-fl›mlardan yola ç›karak de¤erlendirmifl ve toplumsal iliflkilerin analizini anlamakiçin ontolojik yaklafl›m›n önemli oldu¤unu belirtmifltir. Bu çerçevede günümüzsosyolojisinde önemli bir konuma sahip olan Giddens, hem bir teori oluflturmahem de bir eylem adam› olma çabas› içinde olmufltur. Onun üç temel kuram›n›modernlik/geç modernlik, küreselleflme ve yap›laflma meseleleri olarak s›ralamakmümkündür.

Giddens makro ve mikro kuramc›lar›n yöntemlerinden farkl›laflm›fl, gelenekselve dualist yaklafl›mlardan uzaklaflmaya çal›flm›flt›r. Sosyolojide kökleflmifl karfl›tl›k-lar› reddeden bir çaba içinde olmufltur. Böylece yorumsamac› sosyolojinin baz›yönlerini daha geleneksel yap›salc› sosyolojinin unsurlar› ile uzlaflt›rma deneme-sinde bulunmufltur. O, toplumsal yaflam›n evrensel yasalar›n›n bulunmad›¤›n›, ya-p›n›n d›flsal olarak ve tek faktörlü olarak davran›fllar›m›z› belirlemedi¤ini kabul et-mekte ve ayn› zamanda Parsonscu bak›fl›n ifllevselli¤ini de reddetmektedir (Layder2006:185-186). Giddens, birey-toplum düalizmine karfl› ç›kan ve yeniden üretilenpratikler üzerine yo¤unlaflan bir sosyolog olmufltur.

Anthony Giddens:Modernlik/Geç Modernlik ve

Yap›laflma Kuram›

Düalizmlerin hiçbir teorikdönüflümü sa¤lamaya uygunolmad›¤›n› belirten Giddens(2003:7), birey-toplum(yap›/fail) karfl›tl›¤›ndan sözetmek yerine, bu ikiliyap›lar›n karfl›tl›ktan oluflandönüflümselliklerini hesabakatmak gerekti¤inisavunmufltur.

Giddens Sosyoloji’de kuram›n› olufltururken, bir yandan ifllevselcilik ve yap›salc›l›k, di¤eryandan yorumsamac› yaklafl›mlar› birbirleri aras›ndaki farkl›l›klar ve benzerlikler üze-rinden giderek oluflturmaya çal›flm›flt›r. Böylece toplumlar›n, hem kurumsal ifllevler düze-yini hem de tarihsel ve anlamsal de¤iflimler alan›n› bir araya getirerek kapsay›c› bir meto-dik deneme yaparak kuram›n› oluflturmufltur. Sosyolojinin metodik olarak yeniden üreti-len pratikler üzerine odaklanmas› gerekti¤inden söz eder (Giddens 1999: 4; Giddens2003: 7).

Dolay›s› ile Giddens, metodik ba¤lamda kuram oluflturmay› ça¤›n genel eleflti-rilerini dikkate alan bir biçimde de¤erlendirme olana¤›na sahip olmufltur.

Özellikle Sosyolojik Metodun Yeni Kurallar› (2003:6) kitab›nda Durkheim’›npozitivist aç›klamalar›n› önemsemekle birlikte, onun metodunu elefltiriye tabi tut-mufltur. Ancak kendisinin Durkheimci gelenekten beslendi¤ini, bunun yan› s›raMarx ve Weber’in düflünce ve metodlar›ndan etkilendi¤ini fakat kendisinin bu ge-leneksel anlay›fl›n üzerine yeni dedi¤i ifllevselci, yap›salc›, anlamac› ve tarihselciprespektifleri harmanlayarak bir kuram infla etti¤ini belirtmektedir (Giddens & Pi-erson 1998: 8-9; Giddens 1984: xi-vvi). Bu inflac› kuram›n› reflektivist ya da düflü-nümsel/dönüflümsel olarak adland›rd›¤› görülmektedir


YAfiAMIGiddens, Edmonton, 1938’de Londra’da orta s›n›f bir aile-

nin çocu¤u olarak dünyaya gelmifltir. Babas› ulafl›m sektö-

ründe çal›flan bir memurdur. Giddens, ailesinde üniversite

ö¤renimi gören ilk kiflidir. Lisans e¤itimini 1959 y›l›nda

Hull Üniversitesi’nde tamamlam›flt›r. Yüksek lisans›n› Lon-

don School of Economics’ten, doktoras›n› ise 1974 y›l›nda

Cambridge’de tamamlam›flt›r. Hull Üniversitesinden mezu-

niyetinden sonra akademik çal›flmalar›na devam eden Gid-

dens, ‹ngiltere’de Leicester ve Cambridge, ABD’de Californi-

a üniversitelerinde dersler vermifltir. 1961 y›l›nda Leicester Üniversitesi’nde Sosyal

psikoloji dersleri vermeye bafllam›flt›r. Bu s›ralarda güncel Britanya sosyolojisinde

kendi orijinal katk›lar›n› oluflturmaya bafllad›¤› belirtilmektedir. 1969 y›l›nda Cam-

bridge Üniversitesi’nde geldi¤i pozisyonla ‹ktisat Fakültesi bünyesinde kurulacak

olan Sosyal ve Siyasi Bilimler Komitesi’nin oluflumunda önemli bir rol üstlendi.

1987 y›l›nda ‹ktisat Fakültesi’ne profesör olarak atand›. 1997 y›l›ndan 2003 y›l›na

kadar London School of Economics’in yöneticisi ve Kamu Politikalar› Araflt›rma Ens-

titüsü Dan›flma Kurulu üyesi olarak görev yapt›. Giddens ayn› zamanda eski Baflba-

kan› Tony Blair’in dan›flmanl›¤›n› yürüttü. “Üçüncü Yol” olarak bilinen politik yak-

lafl›m› Tony Blair’in oldu¤u gibi Bill Clinton’›n da politikalar›nda önemli bir rehber

görevi görmüfltür. Giddens Britanya politikas›nda söz sahibi olan önemli politik fi-

gürlerden biri ve düflünce kuruluflu Politika A¤›’n›n araflt›rma ve uygulamalar›na

büyük katk› sa¤layan bir isimdir. 29 dilde yay›mlanan 34’ten fazla kitab›yla, y›lda

birden fazla kitap yay›nlam›fl bir yazard›r.

http://www.iletisim.com.tr/ki%C5%9Fi/anthony-giddens-23592.aspx.(26.04.2011).

http://tr.wikipedia.org/wiki/Anthony_Giddens#Ya.C5.9Fam_.C3.96yk.C3.BCs.C3.BC

(26.04.2011).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Refleksivite (reflexivity) kavram› birçok anlama gelmekle birlikte “...dilin, düflüncenin,zihnin veya bir disiplinin kendi üzerine dönme gücü veya yetene¤i, düflünümsellik anla-m›nda zihnin kendi üzerine dönmesi, kendisinin hem öznesi hem de nesnesi olma kapasi-tesi, bilincin kendi özbilincine sahip olmas› durumu, bir bilgi dal› ya da disiplinin bir teo-ri veya ideolojinin araflt›rma konusu ya da düflünce-nesnesi ba¤lam›nda benimsedi¤i bak›flaç›s›, yöntem veya stratejileri söz konusu yöntem veya stratejilerle bunlar› kullanarakulaflt›¤› düflünce ya da teorilere de uygulamas› durumu....”v.b. anlamlara gelmektedir (Pa-radigma Felsefe Sözlü¤ü, Ahmet Cevizci, Paradigma Yay›nlar›, ‹stanbul, 2000’den aktar›-lan Giddens 2003: 9 çevirisini yapan Ü. Tat›can ve B. Balk›z).

Sosyolojinin kendine özgü entelektüel bir disiplin oldu¤unu ileri süren Gid-dens, klasik sosyologlar›n kuramlar›n› indirgemeci olarak niteler. Tarihin do¤rusalbir çizgide geliflmedi¤inden, birçok k›r›lma ve çat›flma noktalar›n› içinde bar›nd›-ran bir süreç oldu¤undan söz eder. Bu nedenle sosyolojide pozitivist varsay›mlaryerine, yap› ile eylemin soyut problemlerini vurgulayan bir yaklafl›m›n gere¤ininönemini vurgular (Tucker 1998:24). Sosyoloji ne do¤a bilimi, ne de bilim olmayanbir aland›r. Ona göre sosyoloji, kendi sorunsal›n› yans›tan özelli¤e sahip bir bilim-dir (Giddens 1991a:19).

Giddens’a göre, yorumsamac›/hermeneutik sosyolojilerin eksi¤i yap›d›r, katk›-s› ise eylemde insan öznelerin belirleyicili¤idir. ‹fllevselci ve yap›salc›lar ise, zorla-ma, güç, organizasyon gibi kavramlarla topluma vurgu yaparlar. Eksiklikleri ise ak-törleri büyük güçlerin oyunca¤› olarak ele almalar›, insan failli¤ini de¤erlerin içsel-lefltirilmesine indirgemeleri, onlar›n toplumsal hayattaki aktifli¤ini ihmal etmelerive normlar›n müzakereye aç›k oldu¤unu görememeleridir. Asl›nda Giddens birbi-rine z›t olan ifllevselci-holistik ve sembolik etkileflimci-aksiyonel ontolojik yakla-fl›mlardaki benzerli¤in fark›ndad›r (Giddens 2003:188 ).

Giddens, günümüz toplumlar›n›n bir geçifl sürecinde olduklar›n›, sosyalbilimcilerin, bu süreci de¤iflik isimlerle adland›rd›klar›n›, örne¤in; bilgi toplumu,biliflim toplumu, tüketim toplumu gibi yeni bir aflama olarak yorumlayanlar oldu-¤u gibi, post modern, postmodernizm, sanayi sonras› toplum, kapitalizm-sonras›toplum gibi önceki dönemin tasfiyesine iliflkin görüflleri ön plana ç›karanlar›n dabulundu¤unu belirtmektedir (Giddens 1994:10; Giddens 1990:2).

Bu konuda söz edilmesi gereken bir baflka kavram da çifte yorumsama veyahermeneutiktir. Bu düflüncenin k›smen mant›ksal k›smen de empirik oldu¤una de-¤inir. Bütün sosyal bilimler hermeneutik özellik gösterirler. Betimlenecek bir ola-y›n içinde yer almak demek, karfl›l›kl› olarak bilgininin s›radan aktörler ve sosyalbilimciler taraf›ndan paylafl›lmas› anlam›na gelmektedir. Sosyolojik kavramlar gün-delik eylemin içinden çekilip ç›kart›lamaz (Giddens 2003: 18). Sosyolojik bilgi,toplumsal yaflam alan›na sarmal bir flekilde girip ç›kan bir süreçtir. Bu sürecin ta-malay›c› bir parças› olarak sosyoloji hem kendini hem de toplumsal alan› yenidenyap›land›r›r (Giddens 1994: 21). S›radan aktörlerin gündelik yaflama dair atfettikle-ri anlamlar ile o kültürün içinden gelen sosyolo¤un teorik aç›klamalar› örtüflünceçifte hermeneutik dedi¤imiz durum oluflur. Buna Türkiye’den bir örnek olarak“hortumculuk” kavram›n› verebiliriz. Bu kavram, tüm nesneleri içine alan korkunçbir do¤a olay› olan hortum ile devletin maddi olanaklar›n› kendi ç›karlar› için sa-hiplenenlerin ve bunu al›flkanl›k haline getirenlerin içinde bulunduklar› durumutan›mlamay› ifade eder.

513. Ünite - Anthony Giddens: Modernl ik/Geç Modernl ik/Geç Modernl ik ve Yap› laflma Kuram›S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Öncelikle toplumlar›ngünümüzde post-moderndöneme geçti¤i iddas›n›reddeden Giddens, aksinegünümüzde modernli¤insonuçlar›n›n giderekradikalleflti¤ini ve evrenselbir boyut alarak toplumlar›sar›p-sarmalad›¤›n› belirtir.

Giddens, sosyolojiyi nas›l bir bilim olarak de¤erlendirir? Aç›klay›n›z.

Bu bölümde Giddens’›n görüflleri modern öncesi ve modern dönem ile geç ka-pitalist dönem ba¤lam›nda ele al›nmakta, geç kapitalist dönemde küreselleflme sü-recinin oluflumu ve geliflimi ile yap›laflma kuram› çerçevesinde yap›laflma usulleri,sosyal iliflki ve rutinlikler ile bölgeselleflme ve düflünümsel aktör kavramlar› üze-rinde durulmaktad›r.

MODERN ÖNCES‹ VE MODERNL‹KModern öncesi dönem ile modern dönem aras›nda genellefltirilmifl karfl›laflt›rmala-r›n yap›lmas›n›n son derece riskli bir u¤rafl oldu¤unu belirtmekle birlikte Giddens,her iki döneme iliflkin süreksizliklerin varl›¤›n› aç›kça ortaya koyman›n mümkünoldu¤undan söz etmektedir. Bu nedenle Giddens söz konusu iki dönemin karfl›-laflt›rmas›n› güven ve risk de¤iflkenleri üzerinden yapmaktad›r. Modernli¤i, 17.Yüzy›lda Avrupa’da bafllayan ve daha sonra tüm dünyay› etkisi alt›na alan birtoplumsal yaflam ve örgütlenme biçimi olarak tan›mlar. Ancak bu tan›m›n zamansüreci ve co¤rafi ba¤lam›ndan daha fazla bir fleyi ifade etti¤ine de¤inir. Günümüz-de modernli¤in yeteri kadar anlafl›lamad›¤›n› vurgulayan Giddens, modernli¤indo¤as›na bak›lmas›n›n sosyolojik analizler için kaç›n›lmaz oldu¤unu öne sürer(Giddens 1994: 9-11).

Modern öncesi ve modern kültürleri karfl›laflt›rmada “güven” önemli midir, so-rusuna Giddens’›n verdi¤i yan›t flöyledir: Kiflinin kendini dünyada güvende hisset-mesini anlatan ve di¤er insanlarla bir arada yaflamas›n› olanakl› k›lan güven odak-l› “ontolojik/varl›ksal güvenlik” olgusu, insani varoluflun temel bir özelli¤idir (Lay-der 2006:193). Bu nedenle ontolojik güvenli¤in temelinin genellikle ilk çocuklukdöneminde oluflturuldu¤unu belirten Giddens, yetiflkinlik dönemi rutinleriyle de-vam ettirildi¤ini öne sürer. Yaflant›m›zdaki toplumsal pratiklerin birço¤u rutinlertaraf›ndan sürdürüldü¤ü için güvenirli¤i, hayat›m›zda onun rutin do¤as› arac›l›¤›y-la deneyimleriz ve dünyan›n ontolojik statüsünü sorgusuz sualsiz kabul ederiz.Modern-öncesi toplumlarda geleneksel kurumlardaki güvenirlik ve rutinler, dün-yan›n olumsall›¤›n› gizlerdi. Akrabal›k ve cemaat, zaman ve uzam boyunca güve-nilir bir biçimde eylemleri yap›land›ran ba¤lar yarat›rd›. Din, deneyimi güvenilirflekilde düzenleyen bir kozmoloji olufltururdu. Gelene¤in kendisi tan›m› gere¤i birrutin oldu¤u için toplumsal ve do¤a olaylar›n› yap›land›r›rd› fakat modern toplum-larda bu kurumsal ortamlar›n hiçbiri güçlü bir güvenirlik ve ontolojik güvenlik his-si yaratmamaktad›r. Giddens’a göre bu ihtiyaçlar farkl› flekillerde karfl›lan›r: Rutin,soyut sistemlerle bütünleflmifltir, saf/ar› iliflkiler cemaat ve akrabal›¤›n yerine geç-mifltir ve düflünümsel olarak infla edilmifl bilgi sistemleri dini kozmolojilerin yerinialm›flt›r. Sonuç, ontolojik güvensizli¤in, -“gerçekli¤in varoluflsal demir atmas›” ileba¤lant›l› olarak endiflenin- geleneksel toplumlardan ziyade modern toplumlardaçok daha fazla görülüyor olmas›d›r (Allan 2006: 273; Giddens 2000a: 39). Topra¤aba¤l› tar›msal üretimin hâkim oldu¤u modern öncesi kültürlerde zaman ve uzam›nuzaklaflmas›, modern dönem ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda göreceli olarak düflük düzeydeseyreder (Giddens 1990:100). Bunun anlam›, geleneksel toplumlar›n zaman veuzama yak›ndan ba¤l› oldu¤udur. McLuhan’›n ifadesi ile söylersek, geleneksel dö-nemde bedenimizin uzand›¤› yere kadar ulaflma olana¤›m›z bulunurken, elektro-nik ça¤da sinir sistemimiz dünyay› bir a¤ gibi sarmaktad›r (Özkök 1991: 156).McLuhan’›n bu ifadesi, zaman ve mekân›n yak›nlaflmas›n› getirmifltir. Giddens’›ngörüflünde ise daha sonra de¤inece¤imiz üzere “zaman ve uzam›n” yerden/me-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

kândan uzaklaflmas›na neden olmufltur. Bu anlay›fl Giddens’da modern öncesi vemodern toplum karfl›laflt›rmas›n›n da özünü oluflturur. Çünkü modern dönemde“zaman›n uzamla uzaklaflmas›” (bu kavramdan anlafl›lmas› gereken, varl›k ve yok-luk olgular›n› birlefltirecek biçimde düzenleme ve yeniden düzenleme özelli¤inevurgu yap›lmas›d›r) durumu giderek artm›flt›r (Giddens 1994:20). Dolay›s›yla Gid-dens’›n modern öncesi ve modern dönemi, güven ve risk ortam›na dayal› olarakkarfl›laflt›rmas› daha anlaml› hale gelmifltir.

Modern Öncesi Dönemin Güven Ortam›n›n BelirleyicileriGiddens (1994:93), modern öncesi dönemin genel özelliklerini güven ortam› verisk ortam› bak›m›ndan analiz eder. Güven ortam›n›n belirleyicilerini 4 faktörleaç›klar. Bunlar;

1. Zaman-uzam içindeki toplumsal ba¤lar› istikrarl› k›lmada akrabal›k iliflkileridüzenleyici bir rol üstlenir.

2. Tan›d›k bir çevre sa¤layan bir yer olarak yerel topluluklar›n varl›¤›na/a¤›rl›-¤›na dikkat çeker.

3. ‹nsan yaflam›n›n ve do¤an›n tanr›sal bir yorumunu sa¤layan inanç ve ritüeluygulama tarzlar› olarak dinsel kozmolojiler önemli bir yer tutar.

4. Bugün ile gelece¤i birbirine ba¤layan gelene¤in çevrilebilir bir özelli¤e sa-hip olmas›ndan dolay› geçmifle yönelik bir ba¤lant›n›n söz konusu oldu¤u-nu vurgular (Giddens 1990: 100-102). Bu dört faktör modern öncesi döne-min temel güvenlik durumunu sa¤layan toplumsal iliflki biçimleridir.

Modern Öncesi Dönemin Risk Ortam›Giddens, modern öncesi dönemin risk ortam›n› ise flöyle de¤erlendirir;

1. Bulafl›c› hastal›¤›n yayg›nl›¤›, iklimin güvenilmezli¤i ve sel bask›nlar› gibido¤al felaketler baflta olmak üzere do¤adan kaynaklanan tehdit ve tehlike-ler mevcuttur.

2. Ya¤mac› ordular, yerel beyler, haydutlar ve h›rs›zlardan kaynaklanan insanfliddeti tehdidinin bulunmas›d›r.

3. Dinsel kayradan yoksun kalma ya da kötü bir büyünün etkisine girme riski-nin varl›¤›d›r. Bu riskleri azaltman›n yollar›n›n bafl›nda akrabal›k iliflkileri,yerelleflmifl iliflkilerin önemi, dini inançlar ve bir rutin olan gelenekler gel-mektedir (Giddens 1990: 102-108). Dolay›s›yla bu aç›klamalar, modern ön-cesi dönemde toplumlar›n nas›l bir risk içinde olduklar›n› gösterir.

Modern Dönemde Güven ve RiskGiddens (2010:13), modernite ya da gelenek-ötesi (post-traditional) toplumu,gelenek ve al›flkanl›¤a ait kesinliklere iliflkin rasyonel bilginin yer ald›¤› bir düzenolarak tan›mlamaktad›r. Bu ba¤lamda modern dönemde yerinden ç›karma/yerin-den edilme kavram› ile ifade etti¤i soyut sistemlere yönelik güven iliflkilerinin na-s›l oldu¤unu (Giddens 1994:93; Giddens 1990:102) üç kategoride de¤erlendirir:

1. Toplumsal ba¤lar› istikrarl› k›lma arac› olarak dostluk ya da cinsel (akraba-l›k) yak›nl›kla ilgili kiflisel iliflkiler, 2. Belirsiz zaman aral›klar›ndaki iliflkileri istik-rarl› k›lma yolu olarak soyut sistemler (aç›l›ml› mekanizmalar), 3. Geçmifl ile gele-ce¤i ba¤lant›land›rma tarz› olarak karfl›-olgusal, gelece¤e yönelik düflünce. Bu du-rumu post-geleneksel dönem olarak de¤erlendiren Giddens, post-geleneksel dö-nemi modernli¤in bir parças› olarak nitelemektedir. Modern dünya daha önce ya-flanan dönemlerden farkl› de¤ildir, aksine modernitenin ileri bir aflamas›d›r ki, geç-

533. Ünite - Anthony Giddens: Modernl ik/Geç Modernl ik/Geç Modernl ik ve Yap› laflma Kuram›

miflin e¤ilimlerini ve güçlerini yans›t›r (Slattery 2007: 419). Bu özelliklerinden do-lay› Giddens bu dönemi geç modern dönem olarak isimlendirir.

Modern toplumsal kurumlar›n geliflimi ile güven ve risk, güven ve tehlike ilifl-kilerinin bir flekilde dengelenmesi durumunun ortaya ç›kt›¤›n› belirten Giddens(1994:93-98), modernli¤in risk ortam›n›; modernli¤in düflünümselli¤inden kaynak-lanan tehdit ve tehlikeler, savafl›n endüstrileflmesinden kaynaklanan insan fliddetitehdidi ve modernli¤in düflünümselli¤inin benli¤e uygulanmas›ndan kaynaklanankiflisel anlaml›l›k tehdidi olarak s›ralar. Dolay›s›yla modernli¤in günümüzde yafla-nan risk ve tehlikelerinin toplumun varl›¤›n› tehdit etmekle birlikte bu risk ve teh-likelerin karfl›tl›klar içinde kendini yeniden dönüfltürme imkân›n›n bulundu¤unaiflaret eder. Bu durum toplumlar›n geçifl dönemlerine iliflin yaflanm›fll›klar›n› ifadeeder ve modernli¤in süreksizli¤ini ortaya ç›kar›r. Buradan radikalleflen modernli¤edo¤ru bir gidiflin oldu¤unu ileri sürer (Tucker 1998: 145).

Modern öncesi ve modern dönemi güven ortamlar› bak›m›ndan karfl›laflt›r›n›z.

MODERNL‹⁄‹N SÜREKS‹ZL‹KLER‹ Giddens’›n modernli¤in süreksizlikleri (the discontinuities of modernity) konusun-da söylemek istedi¤i, modern toplumsal kurumlar›n birçok bak›mdan benzersiz ol-duklar›, di¤er bir ifade ile geleneksel toplum düzeni anlay›fl›n› yans›tmad›¤›d›r.‹nsanl›k tarihinin süreksizlikler ile belirlendi¤i ve do¤rusal bir geliflim çizgisinesahip olmad›¤› bilinen bir gerçekliktir. Giddens burada insanl›k tarihini süreksizlikba¤lam›nda bir bütün olarak aç›klamaya ve analize giriflmez, onu ilgilendiren da-ha çok modern dönemle iliflkili olan süreksizlik ya da süreksizlikler toplam›d›r(Giddens 1990: 5). Toplumlardaki geliflmelerinin kesintiye u¤ram›fll›k ile varl›¤›n›sürdürdü¤ünü ifade eder.

Modern yaflam tarzlar›, geleneksel toplumsal düzen çeflitlerinden benzeri görül-medik bir biçimde ayr›flmakta ve modernli¤in getirdi¤i dönüflümler gerek yayg›n-l›k gerekse yo¤unluk bak›m›ndan önceki döneme özgü de¤iflim biçimlerinden ol-dukça farkl›l›k göstermektedir. Bu farkl›l›k yayg›nl›k aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, küre-sel düzeyde bir toplumsal iliflki ve etkileflim biçimlerinin kurulmas›na, yo¤unlukbak›m›ndan ise gündelik yaflam›m›z›n en mahrem ve kiflisel özelliklerini de¤ifltir-me biçiminde etkili olmufltur. Kuflkusuz geleneksel ile modern aras›nda belli nok-talarda sürekliliklerin var oldu¤u inkâr edilemez. Ancak tarihsel zaman içerisindeortaya ç›kan de¤iflikliklerin dramatik etkisi iledir ki bunlar› yorumlarken öncekidöneme ait yereleflik bilgilerimizin s›n›rl›l›¤›n› hiç akl›m›za getirmedik. Oysa klasiksosyologlar›n toplumsal evrimcilik anlay›fl› (ister ifllevselcilik isterse çat›flmac› ku-ramc›lar olsun) modernli¤in süreksizlikçi (discontinuist) karakterinin fark edilme-sini, deyim yerindeyse, engelleyen bir faktör olmufltur (Giddens 1990:5-6).

Evrimci aç›klamalar›n genel anlamda “büyük anlat›lar›” temsil etti¤ine de¤i-nen Giddens, evrimcilerin tarihi, insanl›kla ilgili olaylar karmaflas›n› sistematikbir tablo düzeni içerisine sokarak yine olaylar dizisinin yard›m› ile anlatmaya ça-l›flt›klar›ndan söz eder. Giddens’a göre toplumsal evrimcili¤in yap›s›n› bozmakdemek, tarihin bir bütünmüfl ya da belirli baz› birlefltirici örgütlenme ve dönü-flüm ilkelerini yans›t›yormufl gibi görülemeyece¤ini kabul etmek anlam›na gelir.Fakat bu durum görünürde bir kaos ya da sonsuz say›da farkl› tarihler yaz›labi-lece¤i biçiminde de yorumlanmamal›d›r. Çünkü tarihsel geçiflin analizi, bizi ayn›zamanda o dönemin belli karakterlerin tan›mlanabilecek ve haklar›nda genelle-meler yap›labilecek bir niteli¤in varl›¤›na da götürür. Dolay›s› ile aç›klama siste-mati¤inin yap›s›n› bozmak, bize yaln›zca modernli¤in incelenmesini sadelefltir-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

mekle kalmayacak, ayn› zamanda post-modern de¤erlendirmelere iliflkin tart›flma-lar›n odak noktas›n› da yeniden görmemize yard›mc› olacakt›r (Giddens 1994:12-13; Giddens 1990: 5-6)

Modern Öncesi ve Modern Dönemin SüreksizliklerininKarfl›laflt›r›lmas›Giddens & Pierson (1998: 90), modern toplumu endüstriyel uygarl›kla iliflkili ola-rak üç kategoride de¤erlendirmektedirler: i. ‹nsan iliflkileri taraf›ndan dünya dü-flüncesinin dönüflümüne aç›k davran›fllar seti, ii. Ekonomik kurumlar›n karmafl›k-l›¤›, endüstri üretimi ve pazar ekonomisi ve iii. Kitle demokrasisi ve ulus-devletide içine alan politik kurumlar. Bu çerçeveden yaklafl›ld›¤›nda, Giddens moderntoplumsal kurumlar› geleneksel toplumsal düzenlerden ay›ran süreksizlikleri ise üçkategoride de¤erlendirerek aç›klamaktad›r (Giddens 1990: 6):

1. De¤iflim h›z›: Geleneksel düzenlerin (toplumlar) kendi içlerinde devingenolduklar› söylenebilir. Fakat modernli¤in koflullar› içinde de¤iflimin h›z› hadsafhadad›r. Bunun önemli bir yönünü teknoloji olufltursa bile, bu h›z di¤ertoplumsal iliflkilerde de kendini gösterir.

2. De¤iflim alan›: Dünyan›n farkl› bölgeleri birbiri ile ba¤lant›l› hale geldikçetoplumsal dönüflümün dalgalar› yerkürenin tüm yüzeyini kapsamaktad›r.

3. Modern kurumlar›n do¤as›: Ekonomik üretim sisteminin piyasa koflullar›ve metalaflmas›, ulus-devletlerin sisyasal sistemi gibi ekonomi-politik güçiliflkilerinin birlikteli¤i, daha önceki dönemlerde hiç görülmedi¤i kadar içiçe geçmifltir. Dolay›s›yla modern kurumlar do¤alar› gere¤i yeni döneminihtiyaçlar›n› karfl›layan bir özellik göstermektedirler.

Bu üç kategori ayn› zamanda modernli¤in karakterleridir. Çünkü bu yorum,modernli¤in güvenlik ve tehlike ile güven ve risk konusunda ayd›nl›k ve karanl›kolmak üzere iki yönlü bir olgu oldu¤unu ortaya koyar. Giddens’a göre asl›nda kla-sik sosyologlar modern ça¤› sorunlu olarak tahlil etmifllerdir. Capitalism and Mo-dern Social Theory (1984: 375) adl› kitab›nda, klasik sosyologlar›n her birinin me-todolojik farkl›l›¤›n›n bulundu¤unu, tam kapsaml› bir “genel teori” yaratt›klar› id-dias›nda bulunmad›klar›n› ifade etmektedir. Ancak Giddens, Marx ve Durkheim’›n,modern ça¤›n olumlu yönlerinin olumsuzluklar›ndan daha çok a¤›r bast›¤›na inan-d›klar›n›, Weber’in ise daha kötümser bir tarzda modern ça¤›n maddi ilerlemeninbireysel yarat›c›l›¤› ve özerkli¤i yok eden bir bürokrasinin genifllemesine öncülüketti¤ine inand›¤›n› savunur. Bu üç sosyolog, modern endüstriyel yaflam›n bireyi s›-k›c› ve tek düze bir çal›flma disiplini alt›na sokan küçültücü sonuçlar›n› görmüfller,fakat üretim güçlerinin bu denli geliflmesinin eko-sisteme yönelik y›k›c› ölçekte birtehdit oluflturabilece¤ini ve savafl›n endüstrileflebilece¤ini kestirememifllerdir (Gid-dens 2009:23-24 ;Giddens 1994:15).

Modernli¤in süreksizlikleri ne anlama gelmektedir? Aç›klay›n›z.

MODERNL‹⁄‹N D‹NAM‹KLER‹Modernlik, özünde gelenek ile bir karfl›tl›k içindedir. Bu karfl›tl›k modernli¤in di-nami¤ini oluflturur. Modernli¤in bask›n özelli¤i, yeni olana karfl› aç›k durmak vebir düflünümsellik beklentisi içinde olmakt›r. Böylece modernlik düflünümsel ola-rak uygulanm›fl bilgiden oluflur. (Giddens 1994:40)

Modernli¤in dinamizmi, zaman ve uzam›n ayr›lmas›ndan ve ayn› zamanda top-lumsal yaflam› organize eden zaman ve uzam›n dilimlenmesini sa¤layacak flekilde


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

yeniden birlefltirilmesinden, toplumsal sistemlerin yerinden edilmesinden, birey vegruplar›n eylemlerinden oluflan toplumsal iliflkilerin sürekli bilgi girdileri yolu iledüflünümsel olarak düzenlemesinden ve yeniden düzenlemesinden gücünü al-maktad›r (Giddens 1994: 22; Tucker 1998: 144). Böylece düflünümselli¤in varl›¤›,modern ile gelenekselin bir karfl›tl›k içinde devingenlik özelli¤i göstermesindenkaynaklanmaktad›r. Bozulma ve yeniden kurulma modernli¤e dinamiklik kazan-d›rmaktad›r.

Bu nedenle Giddens’a göre toplum yap›land›r›lmam›flt›r, yani ba¤›ms›z bir var-l›¤a sahip sert/kat› ve de¤iflmez bir nesne olarak var olmaz. Burada önemli olanhusus, toplumun do¤as› gere¤i sürekli olarak bozulmaya ya da de¤iflime aç›k ol-du¤udur. Bu sabit olas›l›k flüphesiz insanlar›n toplumun gerçekli¤i hakk›nda his-setti¤i yayg›n ve bilinçd›fl› güvensizlik duygusunu yaratand›r (Allan 2006: 273). Fa-kat bu olas›l›k ayn› zamanda modernli¤i hem yap›laflma süreci hem de birey aç›-s›ndan önemli bir mesele k›lar. (Allan 2006: 274). Bu ba¤lamda modernli¤in dina-mizmini yaratan dört farkl› unsur vard›r. Bunlar: zaman ve uzam›n birbirinden ay-r›lmas›, yerinden ç›karma/edilme ve aç›l›ml› mekanizmalar, radikal düflünümsellikve küreselleflmedir. fiimdi bu dört unsuru k›saca özetleyelim.

Modernli¤in süreksizlikleri ve dinamikleri konular›nda “Giddens’›n Modernleflmenin So-nuçlar› (1994)” kitab›n›n okunmas›nda yarar vard›r.

Modernlik, Zaman ve Uzam Modernlik ile zaman ve uzam› anlafl›l›r k›lmak için Giddens önce modern öncesikültürlere bakmak gerekti¤inden söz eder. Modernlik öncesi kültürlerin zaman›hesaplama biçimleri vard›r. Bu hesaplama takvim, yaz›n›n bulunuflu gibi topra¤ayerleflik devletleri birbirinden farkl›laflt›ran özellikler olarak de¤erlendirilmektedir.Ancak gündelik yaflam›n temelini oluflturan zaman hesab›, sürekli zaman› uzamaba¤lamakta ve kesinlikten uzak olarak de¤iflken bir durum göstermektedir. Herhangi bir kifli o günün tarihini ancak di¤er toplumsal ve bölgesel iflaretlere baka-rak söyleyebilirdi. “Ne zaman” sözcü¤ü, “nerede “ ile ya da düzenli do¤al olaylar-la iliflkilendirilerek biliniyordu. Mekanik saatin icad› ve nüfusun giderek yay›lmas›(bafllang›c› 18. yüzy›l›n sonuna kadar uzan›r) zaman›n uzamdan ayr›lmas›na yolaçm›fl ve zaman, günün dilimlenmesine örne¤in, çal›flma saatinin düzenlenmesineolanak sa¤lam›flt›r. Böylece mekanik saat toplumsal örgütlenmede birli¤i sa¤layanbir ölçü birimi olarak de¤erlendirilmifltir. Özellikle takvimin dünya ölçe¤inde stan-datlaflmas› ve zaman›n bölgelerden ba¤›ms›zlaflarak standartlaflmas› evrensel an-lamda zamana iliflkin farkl›l›klar› ortadan kald›rm›flt›r (Giddens 1990: 17-18).

Bu geliflmelere bak›ld›¤›nda zaman›n boflalt›lmas›, uzam›n boflalt›lmas› bak›-m›ndan bir ön koflul olmufltur. Bofl uzam›n geliflimi, uzam›n yöre’den ayr›lmas› ileanlaml›l›k kazanm›flt›r. Yöre, co¤rafi olarak konumland›r›lm›fl toplumsal eyleminfiziki ortam›n› ifade etmekte ve mekân fikri ile kavramsallaflt›r›lmaktad›r. Modernöncesi toplumlarda uzam ve yöre kavramlar› birbiri ile örtüflmekte ve toplumsalyaflam›n uzamsal boyutlar› birçok bak›mdan bireylerin birbirleri ile yerel etkinlik-leri bak›m›ndan önem tafl›maktad›r. Modernli¤in ortaya ç›kmas› ile birlikte yüzyü-ze etkileflim durumundan uzaklafl›larak orada bulunmayanlar›n etkileflimlerini dekapsayacak biçimde yöreden kopuflu getirmifltir. Dolay›s›yla modernlik koflullar›n-da mekânlar›n, toplumsal faaliyetlerden etkilenerek yaln›zca görünürde olup bi-tenleri göstermekle kalmamakta ayn› zamanda mekân›n “görünür biçimi” onun


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



do¤as›n› belirleyen uzaklaflm›fl iliflkilerini örterek saklamas›na da neden olmakta-d›r (Giddens 1990: 18-19).

Uzam›n mekândan ayr›lmas› zaman örne¤inde oldu¤u gibi ölçümün tek biçimedönüflümü gibi olmam›flt›r. Yerkürenin bat›l› gezgin ve kâflifler arac›l›¤› ile pers-pektif anlay›fl›ndan uzak bir flekilde dünya haritalar›n›n ortaya ç›kmas›na öncülükedecek biçimde ad›m ad›m çizgiye dökülmesi, uzam› herhangi bir yer ve bölgedenba¤›ms›zlaflt›rm›flt›r. Böylece zaman›n uzamdan ayr›lmas› (time-space distanciati-on) tek yönlü bir geliflim olarak yorumlanmamal›d›r, aksine bu geliflim diyalektiközelliklere sahiptir. Di¤er bir ifade ile zaman› uzamdan ay›rmak toplumsal etkin-likler bak›m›ndan yeniden birleflimleri için bir temel oluflturur. Bu konuda Gid-dens tren çizelgesi örne¤ini verir; trenlerin hareket saatlerini gösteren tarife benze-ri bir zaman çizelgesi ilk bak›flta insanlara yaln›zca s›radan bir flema gibi görünebi-lir. Ama bu tarife gerçekte trenlerin ne zaman, nereye varaca¤›n› gösteren bir za-man-uzam düzenleyicili¤ini sa¤layan bir araç ifllevi görür. Bu niteli¤iyle tren, yol-cu ve yükün zaman ve uzam›n genifl bir alana yay›lmas›na yol açarak karmafl›k bireflgüdüme olanak sa¤lar (Giddens 1990: 19-20).

Zaman ve uzam›n nas›l boflalt›ld›¤›n› anlamak için, insanlar›n zaman-uzamlanas›l bir iliflki içinde oldu¤u ele al›nmal›d›r. Modernli¤in bafllang›c›na kadarki dö-nemde zaman ve uzam do¤al ortamlarla ve çevrelerle çok yak›ndan iliflkiliydi. Fa-kat modern toplumlarda zaman ve uzam, daha önceden sahip olduklar› do¤a ileilgili ba¤lar›ndan kopar›larak soyut varl›klara dönüflmüfllerdir. Dahas› uzam kavra-m›n›n kendisi fiziksel olmaktan çok sembolik hale gelmifltir. Bilindi¤i gibi modern-lik, ilerlemeye duyulan inanç ile ifade edilir. Ilerleme, de¤iflim anlam›na gelir ve(Allan 2006: 275) zaman ve uzam›n boflalt›lmas› “de¤iflimi yerel al›flkanl›k ve pra-tiklerin s›n›rlamalar›ndan serbest k›larak çeflitli de¤iflme olas›l›klar›n› bafllatmayahizmet eder” (Giddens 1990: 20). Zaman ve uzam› soyutlaflt›rmak ayn› zamandamodernli¤in bir baflka ay›rt edici özelli¤i olan bürokratik organizasyona yard›mc›olur. Zaman ve uzam, do¤a iliflkileri ve toplumsal iliflkilerden soyutland›¤› (boflal-t›ld›¤›) için yaflamlar›m›z tam anlam›yla rasyonel organizasyona ba¤l›d›r. Zaman veuzam›n boflalt›lmas›, zaman-uzam uzaklaflmas›n›n s›n›rs›z biçimde artt›r›labilece¤ianlam›n› tafl›r ve artan zaman-uzam uzaklaflmas›, artan düflünümsellik karfl›l›kl›olarak birbirlerini güçlendirirler ve birlikte modernli¤in dinamizmini- sürekli de¤i-flim yönelimini- yarat›rlar (Allan 2006: 276).

Böylece zaman ve uzam›n birbirinden ayr›lmas› yerinden ç›karmalarla/edilme-lerle ilgili iken bu durum bir yönü ile farkl›l›klar› ortaya ç›kar›r, di¤er yönü ile ye-ni birleflimlere kap› aralar.

Yerinden Ç›karma/Edilme ve Aç›l›ml› Mekanizmalar Geleneksel toplumdan modern topluma geçifli tart›fl›rken özellikle ifllevselcilerbaflta olmak üzere birçok sosyolog, yap›sal farkl›laflmadan bahseder. Giddens’›nyap›sal farkl›laflmada sorunlu olarak gördü¤ü fley, yap›salc›lar›n, modernli¤in mer-kezi bir özelli¤i olan radikal zaman-uzam uzaklaflmas›na mant›kl› bir aç›klama ge-tirilmemesidir. Kendisi kurumlar› aç›l›ml› mekanizmalar aç›s›ndan de¤erlendirirkenbuna mant›kl› bir aç›klama getirdi¤ini belirtir. Bu noktada ideal bir geleneksel top-lum tipi kurgulayacak olursak bu toplumda toplumsal iliflki ve etkileflimin birço¤u,yerel ortamlarda kökleflmifl karfl›lafl›mlar içerisinde gerçekleflir. Bu toplumda in-sanlar çevrelerindeki herkesi tan›rlar ve yard›ma ihtiyaç duyduklar› insanlara ba-¤›ml›d›rlar. Mesafeli durumlar, mesafeli ötekilerle birlikte sürekli olarak de¤iflmezkal›r yani mesafe korunur. Bu ba¤lamda yaflam› yerel ba¤lam›ndan çekip ç›karan


Aç›l›ml› mekanizmalar,toplumsal iliflki veetkileflimleri yerelba¤lamlar›ndan çekipç›karan pratiklerdir.

iki temel mekanizma vard›r: I. sembolik göstergeler ve II. uzmanl›k sistemleri (Al-lan 2006: 276).

Sembolik GöstergelerSembolik göstergeler herhangi bir kifli ya da kurumla iliflkili olmaks›z›n da¤›t›-lan/devreden de¤iflim araçlar› aç›s›ndan düflünülebilir. Birçok gösterge türü ol-makla birlikte para bu türler aras›nda mükemmel bir örnektir. Para, her mal›n ay-n› de¤er sistemine göre belirlendi¤i evrensel bir de¤er sistemi yarat›r. Gereklilik iti-bariyle bu de¤er sistemi soyuttur; yani, içsel hiçbir de¤eri yoktur. Di¤er her fleyitemsil edebilmesi için kendi içinde bir de¤er tafl›mamal›d›r. Paran›n evrensel ve so-yut do¤as› onu s›n›rlamadan özgür k›lar ve uzun mesafeler ve zaman periyotlar›karfl›s›nda de¤ifl tokuflu kolaylaflt›r›r. Bu nedenle do¤as› gere¤i para, zaman-uzamuzaklaflmas›n› artt›r›r ve paran›n soyutlama seviyesi oldukça yüksek, yaratt›¤› buetki de büyük olur (Allan 2006: 276-277; Kaspersen 2000: 87; Ritzer 1997: 145).

Uzmanl›k SistemleriGiddens’›n bahsetti¤i bir di¤er aç›l›ml› mekanizma da uzmanl›k sistemleridir. Yinegeleneksel bir topluluk kurgulayal›m. E¤er geleneksel bir toplumda yafl›yorsan›zve bir çocuk sahibi olacaksan›z kime gidersiniz? E¤er ayn› grup içindeyken evlilikproblemleri yafl›yorsan›z kimden yard›m al›rs›n›z? Daha verimli ürünler yetifltirme-yi, tanr›lar› yüceltmeyi, bir bina infla etmeyi ya da bir tür toplumsal iflbirli¤ini ge-rektiren bir fley yapmay› istedi¤inizde nereye baflvurursunuz? Tüm bu sorular›n ya-n›t› ve yaflam›n di¤er tüm ayr›nt›lar› sizin toplumsal iliflki a¤›n›zda bulunur. Dahaiyi ürün almak için bu konuda deneyimli olan bir arkadafl›n›za, evlili¤inizi dan›fl-mak için büyükbaban›za, çocuk sahibi olmak için ebelik yapan komflunun kar›s›-na gidersiniz (Allan 2006: 277; Kaspersen 2000: 84; Ritzer 1997: 145).

Günümüzde bu tür sorun ve ihtiyaçlar için baflvurdu¤umuz adres, kiflisel ola-rak hiçbir flekilde tan›mad›¤›m›z, soyut bilginin hâkim oldu¤u akademik bir e¤itim-den geçen uzmanlard›r. Fakat uzmanl›k bilgi sistemlerine ba¤›ml› olmak amac›ylauzmanlara baflvurmak zorunda de¤iliz. Örne¤in, bir binan›n nas›l infla edildi¤i yada pek çok s›n›f ve ofisin nas›l kuruldu¤u konusunda hiç bir bilgi sahibi de¤ilken,ofisime her gitti¤imde ya da s›n›fta her ders anlatt›¤›mda bu uzmanl›k bilgisine ba-¤›ml› olmufl bulunmaktay›m. Bilgisayar› her açt›¤›m›zda ya da ›fl›¤› her yakt›¤›m›z-da ya da arabam›z› her çal›flt›rd›¤›m›zda k›saca modern yaflam ile ilgili herhangi birfleyi her yapt›¤›m›zda, soyut uzmanl›k bilgi sistemlerine ba¤›ml›y›zd›r. Uzmanl›kbilgi sistemleri, yaflamlar›m›z›n merkezini yerel ba¤lamlardan soyut bilgi ve uzakötekilere gelifltirilen ba¤›ml›l›¤a tafl›d›klar› için aç›l›ml›d›rlar (Allan 2006: 277).

Modernli¤in Düflünümselli¤iGiddens düflünümselli¤i statik bir durum olarak de¤il, de¤iflken bir durum olarakgörür. Modernli¤in, düflünümselli¤in seviyesini dramatik bir biçimde yükseltti¤iniöne sürer. Modern zaman öncesinde insanlar toplum hakk›nda pek düflünmezler-di. Asl›nda kendine yönelik bir varl›k olarak toplum düflüncesi Montesquieu veDurkheim gibi düflünürlerin eserlerinden önce pek bilinir de¤ildi. Günümüzde isetopluma iliflkin fark›ndal›¤›m›z son derece yüksektir ve ulusumuz ve kat›l›m gös-terdi¤imiz organizasyonlar ve kurumlar›m›z hakk›nda bilinçli olarak düflünürüz(Allan 2006: 274).

‹lerleme ve düflünümsellik, do¤alar› gere¤i birbirleriyle iliflkilidir. ‹lerlemenindüflünümselli¤i gerektirdi¤i son derece aç›kt›r ve modernite de endemik bir yap›-



dad›r. Çünkü her toplumsal öge kendisini hedefi, amaçlar› ve pratikleri aç›s›ndansürekli olarak de¤erlendirmek durumundad›r. Fakat ilerleme umudu hiçbir zamancisimleflmez- ilerleme ideali- ona hiçbir zaman ulaflamayaca¤›m›z anlam›n› tafl›r.‹lerlemeye yönelik att›¤›m›z her ad›m, elde ettiklerimizi gelifltirme umutlar›yla s›-nan›r. ‹lerleme, ulafl›lm›fl bir amaç olmaktan ziyade motive edici bir de¤er, mo-dernli¤in söylemsel bir özelli¤i haline gelir (Allan 2006: 274).

“Modernli¤in kendisinin derinden ve aslen toplumbilimsel oldu¤una” de¤inenGiddens, (1994: 44) aktörün toplumsal yaflam hakk›nda daha fazla bilgiye sahip ol-mas› onun kendi gelece¤ini flekillendirmesi ve tehlikelere z›mni olarak karfl› koyma-s›n› olanakl› k›laca¤›n› söyler. Bu ba¤lamda modernli¤in düflünümselli¤i, düflünceve eylemin sürekli olarak birbirine yans›t›larak sistemin yeniden üretilmiflli¤i üzeri-ne kuruludur. Yani gelece¤e yönelik olarak, önceden yap›lm›fl olanla yeni bilgilerinharmanlanmas› ilkeli bir biçimde savunulacak konular› örtüfltürür. Böylece düflü-nümsellik, bilgi ve yaflam hakk›ndaki temel anlay›fl›m›z›n k›smen flekillendirilmesianlam›na gelir. Modern bilgi, bilimsel bilgiye eflde¤erdir ve bilgiyi bilimsel yapan isedaimi bir irdeleme ve sistematik flüphedir. Bu bilgi anlay›fl› her bireyin kültürel do-kusuna ifllemifltir. Bu iflleyifl e¤itim-ö¤retim sisteminin bir parças› olarak okullardasürdürülür. E¤itim kurumlar› modern organizasyonlar olarak do¤alar› gere¤i bürok-ratiktir ve bu nedenle rasyonel hedef belirleme, geri dönüfllü pratikler ve daimi dü-flünümselli¤e ba¤l›lard›r (Allan 2006: 275). Bu ba¤lamda modernli¤in düflünümselli-¤ini art›ran bir baflka faktör de özellikle kitle iletiflim araçlar›d›r. Bireyin kendisi dö-nüflümsel bir kapasiteye sahip oldu¤u için bu araçlardan ö¤rendiklerini kendi ya-flant›s›na ussal olarak uyarlamaya çal›fl›r (Kaspersen 2000: 88).

Radikal modernli¤in bir sonucu olarak birey, belirli kimliklerin, yaflam süresigöstergelerinin ve bilginin elde edilmesiyle benli¤i toplumsal olarak belirleyentoplumsal a¤lar ve kurumlardan çekip ç›kar›lm›flt›r. Modern bireye verilen sadeceiçsel olarak göndergesel olan benli¤in düflünümsel tasar›m›d›r. Bunun bir parças›olarak birey, uzmanl›k bilgi sistemleri ve arac› deneyimler kullanarak stratejik ya-flam planlamas› gelifltirir. Benli¤in düflünümsel tasar›m›, (uzmanlar taraf›ndan su-nulan ve kitle iletiflim araçlar›yla eriflilebilir olan) olas› yeni bilgilere dayal› daimibir de¤erlendirme ve yeniden de¤erlendirme içerir (Allan 2006: 284).

KüreselleflmeGiddens düflünce ve eylemlerinde ne küreselleflme taraftar› ne de küresellemeflekarfl›t› olmufltur. Daha çok küreselleflemenin günümüz gerçekli¤i içinde bir süreçoldu¤unu ancak yaratt›¤› tehlike ve risklere müdahale edilmedi¤i takdirde eko-ya-flam ad›na olumsuzluklar yarataca¤›n› kabul etmifl ve bu sürecin toplumlar›n ç›kar-lar›na uygun hale getirilmesi için nas›l dönüfltürülebilece¤ini anlatmaya çal›flm›flt›r.Kaleme ald›¤›, Elimizden Kaç›p Giden Dünya bafll›kl› eserinde Giddens neo-liberalsöylemle refah haklar› düflüncesinden yola ç›karak demokratikleflme ile minimaldevleti özdefllefltiren bir yol sunar. Dolay›s›yla Held ve di¤erlerinin tan›m›na göre li-teratürde Giddens ve onun gibi düflünenler, düflünümselciler/flüpheciler olarak ad-land›r›l›r (Rantanten 2005:5-6; Keyman 2000: 20; Görgün-Baran 2010:317).

Giddens küreselleflmeyi, “yerel oluflumlar› millerce uzakta gerçekleflen olaylar taraf›ndanflekillendirecek biçimde uzak yerellikleri birbiriyle ba¤lant›land›ran dünya çap›ndaki top-lumsal iliflkilerin yo¤unlaflmas›” olarak tan›mlar. Küreselleflmeyi bu nedenle, bir aradabulunma halini zaman ve uzam›n daha da ötesine tafl›yan uzak ile yerel aras›ndaki diyalek-tik bir iliflki ba¤lam›nda de¤erlendirir (Allan 2006: 278).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Modernli¤in yap›sal olarak küresellefltirici özelli¤i bulundu¤una de¤inen Giddensbu süreçte bilhassa dört kurumun modernli¤in dinamizmini ve zaman periyodunubiçimlendirdi¤ini öne sürer. Bunlar: kapitalizm, endüstrileflme, fliddet tekeli/zorlay›c›güç ve gözetimdir. Böylece modernli¤in dinami¤i ile küreselleflmenin boyutlar›n›birbirine denk düflecek biçimde ba¤lant›land›rarak aç›klar. Modernli¤in dinami¤i aç›-s›ndan kapitalizme dikkat çeker. Kapitalizm içsel olarak yay›lmac›d›r. Kapitalizmkâra duyulan ihtiyaç taraf›ndan yönlendirilir ve bunun sonucunda pazarlar›n, tekno-lojilerin ve metalaflt›rman›n yay›l›m›n› yönlendirir (Allan 2006: 277).

Endüstrileflme, kapitalizm ile ba¤lant›l› olmakla birlikte kendi dinamiklerineve di¤er kurumsal alanlarla kurdu¤u iliflkilere sahiptir. Endüstrileflme, fliddet teke-li/zorlay›c› güç ve gözetim birbirlerini besler ve genel anlamda endüstriyel-askerikompleks olarak tan›mlanan fleyi yarat›rlar. Askeri bir kompleks, güçlü bir ordu veaskeri üretime odaklanm›fl bir ekonomi arac›l›¤›yla yarat›l›r. Zorlay›c› güç, tekno-lojiyi kullanmaya bafllad›¤›nda endüstrileflmeye ba¤›ml› olmakla kalmay›p dahafazla ve daha geliflkin güç ve gözetim teknolojilerinin üretimi için daimi bir iticigüç oluflturur. Kapitalizmin farkl› uluslar aras›nda iliflkileri mümkün k›lmas› gibi as-keri bir kompleks de uluslararas› iliflkileri meydana getirir (Allan 2006: 277-278).

Küreselleflme içerisinde meydana gelen temel süreçler birbirleriyle ba¤lant›l›d›r.Örne¤in, bürokratik, rasyonel yönetimin kullan›m› dünya kapitalizminde ve uz-manl›k sistemlerinde artar. Tüm bu dinamikler -radikal düflünümsellik, zaman veuzam›n ayr›lmas›, yerinden edilme, küreselleflme- karfl›l›kl› olarak birbirlerine at›f-ta bulunur ve birbirlerini etkilerler. Örne¤in zaman ve uzam gerçeklikten ayr›ld›¤›için kurumlar toplumsal› yerelden daha da uzaklaflt›r›rlar. Bunun sonucunda da kü-resel düzeyde daha soyut ba¤lant›lar›n yarat›lmas›n› sa¤larlar. Tüm bu unsurlar bir-birlerini karfl›l›kl› olarak güçlendirir ve modernli¤in dinamizmini infla ederler (Allan2006: 278-279). Ancak Giddens’›n ( 1994a:5) da vurgulad›¤› gibi küreselleflme ayn›zamanda bu yönü ile yeni tabakalaflma biçimleri, yerinden edilmeleri, ço¤unluklaçat›flmalar› üreten ve s›rad›fl› yollar› içeren kompleks ve karmafl›k bir süreçtir.


Ulus-Devlet Sistemi

Uluslararas› ‹flbölümü

Dünya Askeri DüzeniDünya Kapitalist Ekonomisi

fiekil 3.1

Kaynak:KüreselleflmeninBoyutlar›(Giddens 1990:71; Kaspersen2000:93)

Bugün modernli¤in kurumsal dinamizmi tam anlam›yla küreselleflmeninboyutlar› ile örtüflmektedir. Giddens, küreselleflmenin boyutlar›n› da, kapitalistdünya ekonomisi, ulus-devlet sistemi, uluslar aras› iflbölümü ve askeri dünya dü-zeni olarak dört kategoride de¤erlendirir. Bu dört boyuta iliflkin bilgiler belirtilenbu (Kaspersen 2000: 92-94; Giddens 1990: 71-78; Giddens 1994:68-73) kaynaklar-dan sentezlenerek aktar›lmaktad›r:

Bugün dünyan›n ekonomik örgütlenifli ana güç merkezleri olan kapitalist dev-letler arac›l›¤› ile gerçeklefltirilmektedir. Bu devletlerin kendi iç yasalar› ve ulus-lararas› ekonomi politikalar› ekonomik faaliyetlerin birçok biçimde düzenlenmesi-ni gerektirir. Bu durum ticari flirketlerin küresel aç›l›mlar› için genifl bir alan sa¤lar.Ticari kurulufllar dolay›s›yla ulusafl›r› flirketler ekonomik güçlerine ba¤l› olarakhem kendi ülkelerindeki hem de di¤er ülkelerdeki politikalar› etkilerler. Bugünulusafl›r› flirketlerin büyük bir ço¤unlu¤u bütün uluslardan daha fazla bütçeye sa-hiptir. Bu flirketlerin sahip olduklar› ekonomik anlamdaki bütçeleri her zaman ulusdevletlerle rekabet halinde olacakalar› anlam›na gelmemektedir. Yani rekabet ede-meyece¤i durumlar da söz konusudur. Bunlar toprak bütünlü¤ü ve fliddet araçla-r›n›n kontrolüdür. Tüm devletler fliddet araçlar›n›n kontrolünü ellerinde tutarlar.Böylelikle ekonomik güçleri ne kadar çok olursa olsun endüstriyel-ticari flirketlerhiçbir zaman askeri örgütler olamazlar. Kendilerini belirli bir topra¤›n egemen olansiyasal/yasal varl›klar› gibi göremezler. Ulus-devletler küresel düzeyde bir aktörolarak kabul ediliyor ise endüstriyel flirketler de dünya ekonomisinde baflat faillerolarak yer almaktad›r. Görüldü¤ü üzere firmalar/flirketler devletlerle ve müflterile-ri ile ticari iliflkilerinde kâr› ön planda tutarak üretime girerler. Bu flekilde flirketlerpiyasalarda yay›larak meta piyasalar›n›n ve para pazarlar›n›n oluflumunu ve genifl-lemesini sa¤larlar. Bu süreç, do¤as› gere¤i eflitsizlikleri gündeme getirir.

Bilindi¤i üzere ulus-devlet modernli¤in dönüflümsel karakterine uzun sürekatk›da bulunmufl ve ulus-devlet sahip oldu¤u s›n›rlar yolu ile egemenli¤ini sa¤la-m›flt›r. Fakat küreselleflme, do¤as› gere¤i merkezileflme yönündeki dönüflümselli¤iile belli devletlerin toprak e¤emenli¤i aras›nda bir gerginlik yarat›r. Bu durumdabaz› ülkelerin bireysel egemenlikleri azal›rken ayn› zamanda güçlerini di¤er bir bi-çimde birlefltirerek devlet sistemi içindeki etkinliklerini art›r›rlar. Örne¤in, Birlefl-mifl Milletler, Avrupa Birli¤i, OECD ülkeleri. Ancak bu durum gerçekten karmafl›kbir süreçtir. Uluslar›n ve flirketlerin ç›kar iliflkileri ve olas› çat›flmalar› sürekli bir gü-ven ortam›n›n olamayaca¤› anlam›na gelir.

Küreselleflmenin üçüncü boyutu askeri dünya düzenidir. Özellikle savafl›n en-düstrileflmesi, silah ve askeri örgütlenme teknik ve araçlar›n›n bir ülkeden di¤eri-ne ak›fl› ve devletlerin birbirleri ile kurduklar› ittifaklar› kapsayan gücün küresel-leflmesi ba¤lam›nda de¤erlendirilmektedir. Ayr›ca askeri gücün küreselleflmesi sa-vafllarla da yak›ndan ilgilidir. Burada yerel çat›flmalar›n nas›l küresel çat›flmalaradönüfltü¤ünü vurgulamak gerekir. Giddens, ülkelerin nükleer silahlar üretme yo-luna giderek di¤er devletleri bu tür silahlar› kullanmaktan al›koyma amac› ta-fl›d›klar›na de¤inir. Bu durum nükleer güçler aras›nda savafl›n ertelenmesini getire-bilir. Ancak kendi toprak s›n›rlar› içindeki çat›flmalarda kullanmay› engellemez.Giddens, bu söylemleri ile geç-modernitede güvenlik ve risk ile güvenlik ve tehli-kenin s›n›rlar›n›n kompleks ve karmafl›kl›¤›n› gözler önüne sermektedir.

Küreselleflmenin dördüncü boyutu olan uluslararas› iflbölümü endüstriyelgeliflme ile ilgilidir. Modern endüstri yaln›zca yap›lan ifli de¤il, ayn› zamanda en-düstri türü, gerekli beceriler ve hammadde üretimi bak›m›ndan bölgesel uzmanlafl-maya dayal› bir ifl bölümünü de gerekli k›lm›flt›r. Küresel ekonomik ba¤›ml›l›¤›n


artt›¤› günümüzde kapitalist ülkelerin kendi ekonomilerini yönetmeleri eskisindendaha zor hale gelmifltir. Makine teknolojilerinin dünya ölçe¤inde yay›lmas› in-sanlar›n maddi-fiziki çevre ile oldu¤u kadar gündelik yaflam›n birçok yönünüde etkilemektedir.

Öyle görünüyor ki, küreselleflme sürecinde uluslararas› iflbölümü sermayeninmaliyeti en düflük olan bölgelerde üretim yapma olana¤›n› yaratm›flt›r. Ucuz emekgücü ve daha fazla kâr anlay›fl› küreselleflmenin 16. yüzy›ldaki sömürgeleflme bi-çimini hat›rlatmaktad›r. Gelir da¤›l›m›n›n eflitsiz uygulamas› ise Üçüncü Dünya Ül-kelerindeki iflsizli¤in, yoksullu¤un, terör ve siyasi çat›flmalar›n artmas›na, ulusötesigöçlerin, kad›n ticaretinin ve mülteci-s›¤›nmac› sorunlar›n›n katlanarak büyümesi-ne yol açm›flt›r.

Giddens’a göre küreselleflmenin dört boyutu olan “kapitalist dünya ekonomi-si”, “ulus-devlet sistemi”, “uluslararas› iflbölümü” ve “askeri dünya düzeni”, mo-dernli¤in dört ana parametresi olan “kapitalizm”, “endüstriyalizm”, “gözetleme” ve“askeri güç”ün etkileflip geniflleyerek dünya ölçe¤ine yay›lm›fl biçimi olarak karfl›-m›za ç›kmaktad›r.

Zaman›n mekândan ba¤›ms›z kal›fl› modernlefltirici bir süreçtir. Giddens’a göre, küresel-leflmenin ön koflulu zaman›n mekândan ba¤›ms›z k›l›nmas›d›r. Bu sayede toplumsal ilifl-kiler mekâna ba¤›ml› olmaktan kurtulmufl uzaktaki yerlerle etkileflim içine girilmifltir.Modernizasyon toplumsal iliflkileri yayg›nlaflt›rmakta, toplumlar aras›nda küresel iliflkia¤lar› kurulmaktad›r. Yerel faaliyetler ile uzak mesafeler aras›ndaki iliflkiler geliflmekte-dir. Ona göre küreselleflme, modernitenin devam›d›r. Küreselleflmeye karfl› de¤ildir,taraftar da de¤ildir. Ancak dünyan›n gidiflat›n›n küresellflmeye do¤ru oldu¤u tespitindebulunmaktad›r.

Küreselleflme, uygulamaya koyulan ça¤dafl politikalar›n temellerinden dahabaflka bir fleyi ifade etmektedir. Ancak küreselleflme içinde yaflad›¤›m›z toplumunkurumlar›n› dönüfltürmektedir. Öte yandan küreselleflme “yeni bireyselcili¤in”yükseliflini de ön plana ç›karmaktad›r (Giddens 2000: 45, Giddens 2000a: 30)

Küreselleflme, hem içinde büyük sistemlerin yer ald›¤› hem de yaflam›m›z›n ço-¤u mahrem k›sm›n› ve özelini içine alan iliflkileri kapsar. Bu bak›mdan yaflam tar-z›m›z ayn› zamanda küresel sonuçlard›r. Örne¤in Kopenhang’dan sat›n ald›¤›m›zk›yafetler ‹ngiltere’de tasarlanm›fl, Tayvand ya da Polonya’da üretilmifltir. Bu du-rum uluslararas› iflbölümü ve dünyan›n eko-sistemi bak›m›ndan küreselleflmeninsonucu olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r (Kaspersen 2000: 94).

Küresellflme konusunda önemli olan bir nokta da modern teknolojik araçlarolarak medyan›n küresellefltirici etkisini gözden uzak tutmamakt›r. Mekanize ileti-flim teknolojileri küresellflmenin bütün yönlerini önemli ölçüde etkilemifltir. ‹leti-flim teknolojileri ayn› zamanda endüstriyalizmin bir sonucu olarak de¤erlendirile-bilir. Özellikle iletiflim teknolojileri kültürel küreselleflmenin arac›s› olmufl, zamanve uzam›n önemini yitirmesine yol açm›flt›r (Giddens 2000:42-43). Küreselleflmesanc›l› bir süreçtir ve bu süreçte yaflanan krizler, toplumlar› ve bireyleri risk ve teh-likelerle karfl› karfl›ya b›rakmaktad›r. Böylece güvenlik sorununu ortaya ç›karmak-tad›r. Bunu aflman›n yolu ise güven ve güvenli¤i infla edecek mekanizmalar›n uy-gulamaya konulmas›ndan geçmektedir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Küreselleflme, politik veekonomik etkilerin birarayagetiriliflilerinden do¤an birdizi karmafl›k süreçleriiçermektedir. Bu durum hemyeni uluslar üstü sistemlerve güçler yaratmakta hemde geliflmekte olan ülkelergiderek daha fazla de¤iflimemaruz kalmaktad›r.

Küreselleflme Giddens’egöre, yaln›zca muazzam birekonomik, politik, kültürelsistemler ve iletiflima¤lar›ndaki geliflmeyi de¤il,ayn› zamanda yerel vekiflisel anlamda etkilifaaliyetleri ve deneyimleri deiçine al›r.

Giddens küreselleflmeyimodern dönemdegerçekleflenlerin sonucuolarak de¤il, bizzatmodernitenin kendisini tümdünyaya yaymas›ylaoluflmufl bir olgu olaraktan›mlar.

GEÇ MODERNL‹K VE POSTMODERL‹KGiddens, modernli¤i flu sözleri ile de¤erlendirmektedir. “Modernlik terimini kulla-nanlar›n ço¤u, ben dâhil, onu evrensellik iddialar› sorgulanabilir nitelikte olan,tarihsel olarak özgül bir sosyo-ekonomik ve kültürel oluflum olarak görüyorlar. Be-nim anlay›fl›ma göre modernlik tarihin sonu de¤ildir; ama modern olan flekilsiz,parçal›, çizgisel olmayan bir post-modernlik halinde çözülmüfl de de¤ildir. Dolay›-s›yla “post-modern” fikri yaln›zca “modernli¤in akl›n›n bafl›na gelmesini” ya dakendi s›n›rlar› ile yüzleflmek zorunda kalmas›n› de¤il, ayn› zamanda bunu aflma-y› da içerir” (Giddens 2000b: 20). Bu aç›klamada Habermas’›n görüflleri ile Gid-dens’›n görüfllerinin kesiflti¤i görülür. Çünkü Habermas’a göre modernizm henüztamamlanmam›fl bir projedir. Ayd›nlanma düflüncesinin gelifltirdi¤i bu proje bir ta-k›m çalkant›l› olaylara yol açmakla birlikte Habermas, bu sorunlar›n üstesinden ge-linebilece¤ine inan›r (Habermas 1996: 38-55). Bu nedenle Habermas da Giddensgibi içinde bulundu¤umuz dönemi postmodern olarak nitelemeye yanaflmaz.

Giddens, ça¤›m›z›n krizini sistemin tüm rasyonalitesine karfl›n kapitalizmin kri-zi olarak görmez. Bugün ve gelecekte olacak gerilimin ekolojik kriz oldu¤unu id-dia eder. Ona göre, “ekolojik kriz “örselenmifl bir modernli¤in” krizidir, ama sade-ce çevrecilikle özdefllefltirilmemelidir”. Bu nedenle önemli olan günümüzde mo-dernli¤in üzerine infla edilen toplumsal bask›larla hesaplaflmakt›r. Burada karfl›karfl›ya gelinmesi ve netleflmesi gereken konu, fiziksel ekoloji de¤il, bir “yaflamekoloji” meselesinin varl›¤›na dikkat çekmesidir (Giddens 2000b: 20). Bu ba¤-lamda son zamanlarda kullan›lan “sanayi ötesi toplum” terimi hem kapitalisthem de sosyalist sistemler için geçerli görülmekte ve ekonomik sistemlerin birölçüde birbirlerine yak›nlaflt›klar› yorumunu güçlendirmektedir (Giddens 1984:246).

Böylece Giddens’a göre düflünümsellik tart›flmalar›n› post modernlikle iliflkilen-dirmek mümkündür. Henüz postmodern bir toplumsal evrende yaflamad›¤›m›z›beliren Giddens yine de yaflam tarzlar›n›n ve toplumsal örgütlenme biçimlerininfarkl›l›¤›na dikkati çeker. Postmodern ve postmodrenite kavramlar›n› ay›r›r. Gid-dens’a göre bir anlamda, Postmodernizm mimaride, edebiyatta, sanatta ve fliirdekison dönem de¤iflmelere göndermede bulunurken, postmodernite son dönemler-deki sosyal dünyan›n kurumsal de¤iflmelerine iflaret eder. E¤er bir post modernlikdönemine do¤ru gidiyorsak bu, toplumsal geliflimin yörüngesinin bizi modernli¤inkurumlar›ndan uzaklaflt›r›p yeni ve farkl› bir toplumsal düzene do¤ru götürdü¤üanlam›na gelir. Postmodernlik, hiçbir fleyin tam bir kesinlikle bilinemeyece¤ine,epistemolojinin önceki temellerinin güvenilir olmad›¤›na, tarihte teleolojiye yer ol-mad›¤›na, dolay›s›yla ilerlemenin hiçbir çeflidinin kabul edilemeyece¤ine iflaret et-mektedir (Giddens 1994: 46-47; Tucker 1998: 143; Stevenson 2008: 241). Bu ne-denle Giddens, postmodernite yerine “geç modernite” kavram›n› kullanmay› terciheder.

Giddens’›n verdi¤i örne¤e bakt›¤›m›zda “ Hiç h›z trenine bindiniz mi” diye sora-rak flu aç›kmay› yapar. Bir h›z trenini e¤lenceli k›lan fley, tehlikenin ve güvenin birarada bulunmas›d›r. H›z trenini güvenli bulmasak ona binmeyiz, ancak tehlikeyemeyilli bir yap›m›z olmazsa h›z treni e¤lenceli olmaktan ç›kar. Yüzlerce metre yük-seklikten kavisler çizerek h›zl› bir flekilde trenle afla¤›ya inmek, bize ölüm olas›l›¤›n›düflündürür ama trene ve onu infla eden uzmanlara duydu¤umuz güven, bu olas›l›-¤›n yarataca¤› gerilimi ortadan kald›r›r. Anthony Giddens modernli¤i t›pk› bu flekil-de resmeder, fakat baz› önemli farkl›lar ortaya koyarak (Allan 2006: 264). Örne¤in;


Giddens’a göre modernlik bir juggernaut (önüne geçilmez ezici güç), “bütün birey-

lerin topluca bir dereceye kadar kontrolünde bulunan fakat ayn› zamanda kontro-

lümüzden ç›k›p kendisini parçalara ay›rabilme tehlikesini tafl›yan devasa bir güç

makinesidir”. ‘Juggernaut’ sözcü¤ü, Hintçe bir kelime olan ve tanr› Vishnu ya da

Krishna’y› -evrenin lordunu- temsil eden ‘JAGANNATHA’ kelimesinden gelir. Her y›l

tanr›n›n imgesi, inançl› kalabal›klar aras›nda danslar ve davullar eflli¤inde bir ge-

çit töreniyle sokaklarda gezdirilirdi. O zamanlarda daha erken selamete kavuflmak

amac›yla inananlar›n ölümle karfl› karfl›ya gelmek için kendilerini devasa tören

arabas›n›n tekerlekleri alt›na atmalar› gerekti¤ine inan›l›rd›. Juggernaut bu neden-

le körü körüne bir ba¤l›l›k ve adanmay› gerektiren karfl› konulmaz bir güç olarak ni-

telenir (Allan 2006: 264).

Bu karfl› konulmaz güç imgesi, yaratt›¤› tehlike ve güven hissiyle birlikte heye-can dolu h›z trenini akla getirir, fakat modernli¤in juggernaut› bir h›z treni gibikontrol edilebilir ve hareketi önceden tahmin edilebilir de¤ildir. Bu noktada Ha-bermas ve Giddens aras›nda temel bir farkl›l›k bulunmaktad›r. Habermas için ras-yonel kontrol modernli¤in merkezindedir ve gerçeklefltirilmesi mümkündür. FakatGiddens için modernlik tan›m› gere¤i kontrol d›fl›d›r. Modernli¤in amac› geliflme-dir fakat yaratt›¤› etki, denetimsiz bir de¤iflim makinesine dönüflen mekanizmala-r›n ve süreçlerin ortaya ç›kmas›d›r. Biz, Jagannatha’ya kendini adayanlar gibi mo-dernli¤in gücü ve cenneti içine çekilmifl durumday›z (Allan 2006: 264-265). Bu ne-denle toplumu kontrol etme gücüne sahip de¤iliz. Çünkü modern toplum dahaönceki toplumlardan çok daha h›zl› de¤iflmekte ve küresel uzan›m›n› geniflleterekgeleneksel sosyal pratikler üzerinde çok daha büyük dönüfltürücü etkide bulun-maktad›r (Stevenson 2008: 219). Böylece Giddens’›n düflüncesinde bu dikotomikanlay›fl, diyalektik bir biçimde çarp›flarak modernli¤in düflünümselli¤ini ve dönü-flümselli¤ini sa¤lamaktad›r.

Habermas ile Giddens’›n modernlik konusundaki görüfllerinin kesiflti¤i ve farkl›laflt›¤›yönler nelerdir? Karfl›laflt›r›n›z.

Bu konuda Giddens’›n görüflünü aktaran Allan, flunlar› söylemektedir: “Modern-lik içinde yapt›¤›m›z gezinti hiç bir biçimde s›k›c› ve karfl›l›ks›z de¤ildir; genelliklekeyif vericidir ve umut verici bir bekleme ile doludur. Fakat modernli¤in kurumlar›var olmaya devam ettikçe bu yolculu¤un ne yönünü ne de h›z›n› kontrol etme flan-s›na sahip de¤iliz. Bunun sonucunda, hiç bir zaman tamam›yla kendimizi güveniçinde hissedemeyiz çünkü vard›¤› yer, yüksek risklerle doludur” (Allan 2006: 265).

Geç modernlik, Giddens’›n 1990’lar›n bafl›ndan itibaren en büyük ilgi alan›n›oluflturmufltur. Giddens modernlik ile öncelikle post-feodal Avrupa’da kurulmuflolan fakat etkileri bak›m›ndan yirminci yüzy›lda giderek dünya tarihine yerleflenkurumlara ve davran›fl biçimlerine at›fta bulunmaktad›r (Adams & Sydie 2001: 385).

Giddens, post modernistlerin iddia etti¤i gibi post modern bir döneme girildi¤ikonusunu tart›flmaktan çok, modernli¤in sonuçlar›n›n nas›l bir dönüflüm geçirdi¤i-ne bakmak gerekti¤inden söz eder. Kuflkusuz modernli¤in ötesinde oluflmaktaolan yeni ve farkl› bir düzenin varl›¤› inkâr edilemez oldu¤una, bunu “post mo-dern” olarak niteleyebilece¤imize, ancak birçok sosyal bilimcinin yapt›¤› gibi bu-nu “post modernlik” olarak de¤erlendirmenin uygun olmayaca¤›na iflaret eder. Di-le getirilmesi gereken önemli bir husus da Giddens’›n post modern toplum ya daendüstri-sonras› toplumu de¤il, geç modern toplumu ele ald›¤›d›r. Bu kavram ara-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

“Modernlik”, endüstrileflme,onun sadece kurumsalboyutu olarak ele al›nmad›¤›sürece, kabaca“endüstrileflmifl dünya”n›neflde¤eri olarakdüflünülebilir

c›l›¤›yla Giddens, tarihsel süreklilik ve de¤iflimi birlikte vurgular (Adams & Sydie2001: 385).

Giddens kapitalizm ve endüstrileflme aras›nda bir ayr›m yapar. Kapitalizm,küresel çapta etkinlik gösteren iflgücü piyasalar›nda oldukça yüksek bir rekabetedayal› bir üretimi ifade ederken; endüstrileflme, do¤ay› kontrol etme ve dönüfltürmemaksad›yla makine teknolojisinin kullan›m›na at›fta bulunur. Bu geç modern dün-yan›n endüstri d›fl›nda en fark edilir özelli¤i ulus-devlettir. Buna ek olarak, Luh-mann ölçüsünde olmasa da modern dünyay› bir araya getirmede iletiflimin önemi-ne dikkat çeker (Adams & Sydie 2001: 385).

Modern dünya, nüfusun gittikçe kalabal›klaflan bir kesimi için hayatta kalmay›hatta “iyi yaflam”› mümkün k›lar. Ulus-devlet, karmafl›k bir dünyada demokrasi vebireysel faillik için olanak sunar. Sa¤ ve Solun Ötesi (Beyond Left and Right) veÜçüncü Yol:Sosyal Demokrasinin Yeniden Dirilifli (The Third Way:The Renewal ofSocial Democracy) adl› kitaplar›nda Giddens eski “sol” fikirlerin güncelli¤ini yitir-di¤ini “sa¤c›” fikirlerin ise çeliflkili ve hatta tehlikeli olduklar›n› iddia eder. Gid-dens’›n sosyal demokrat (liberal) “üçüncü yol”u ise sadece bir teori de¤il, ayn› za-manda siyasal aktivizm ve idealizmi alevlendirmeyi amaçlayan bir eylem progra-m›d›r. Tanr›lar›n ve gelene¤in etkinli¤ini yitirmesi Giddens’a göre modern dünya-da kurumlar›n ve hareketlerin düflünümsel bir biçimde kendi kendilerini düzenle-yebilmeleri bak›m›ndan onlar›/bireyleri serbest k›lm›flt›r; bir baflka deyiflle bu saye-de önce tasarlar sonra da kendi tarihimizi yarat›r›z (Adams & Sydie 2001: 385).

Giddens’›n modernlik teorisinin altbölümleri aras›nda uzaklaflma/aralama (dis-tanciation), güç/iktidar (power), güven ve risk bulunmaktad›r. Uzaklaflma, iliflkile-rin art›k belirli mekânlara ba¤l› olmad›¤› gerçe¤ini ifade eder. Bu durum Mors al-fabesi ve uça¤›n icad›ndan bu yana geçerli olmakla birlikle bilgisayar sayesindeyirmi birinci yüzy›l›n bafllang›c›ndan itibaren daha da belirgin hale gelmifltir.(Adams & Sydie 2001: 385; Ritzer 1997: 144)

Giddens’›n hem yap›laflma hem de modernlik kuram›nda önemli bir yere sahip olan bir di-¤er kavram› ise güç/iktidar ya da failliktir. Bu kavramlar bireyin karar verebilme ve eylem-de bulunabilme kapasitesine iflaret eder. ‹ktidar/Güç bir kaynak de¤ildir; kitle iletiflimaraçlar› ve toplumsal ba¤lant›lar birer kaynakt›r. ‹ktidar/Güç, hem s›n›rlar hem de olanak-l› k›lar. S›n›rlama olarak güç/iktidar, bir kuvvet (force) de¤ildir; bir seçim k›s›tlamas›d›r.

Bir baflka deyiflle hâkimiyetle uyum içinde olan iktidar olmasa bile bireyler mo-dern dünyada yapt›klar› seçimler üzerinde belirli bir güce (ya da kontrole) sahip-tirler. ‹ktidar, dolay›s›yla sadece tahakküm de¤ildir, ayn› zamanda “dönüfltürücübir kapasite”dir ya da fleyleri meydana getirme becerisidir. Böylece Giddens’a gö-re modern dünya, yetki vericidir, çünkü insanlar› geleneksel, sanayi öncesi toplu-mun k›s›tlamalar›ndan özgür k›lm›flt›r (Adams & Sydie 2001: 385-386). Ancak geçmodernlik, modernli¤in düflünümselli¤ini gerektirdi¤inden güven problemi vard›rve karmafl›k riskler ve tehlikelerle doludur.

GEÇ MODERNL‹KTE R‹SKLERBununla birlikte, Giddens’›n risk hakk›ndaki görüfllerinin ikinci k›sm›, Luhmann’›ngörüfllerinin ötesindedir. ‹nsanlar sürekli olarak gelecekte do¤abilecek riskleri he-saplamaya çal›fl›rlar. H›zla de¤iflen modern toplumda, bireyler plan kurarak riskiazaltmaya çabalarlar. Bu duruma güzel bir örnek sa¤l›k ya da yaflam sigortas›d›r.Giddens bunu “gelece¤in kolonileflmesi” olarak tan›mlar. Risk ba¤lam›nda düflün-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



mek, rahats›z edici olabilir, fakat hiçbir fleyin garantisi olmad›¤› için birçok bireyriski azaltma ve huzur içinde olma amac›yla karar verir. (Giddens, 1991a: 133-134,Adams & Sydie 2001: 386). Giddens, geç modern topluma özgü dört tip risktenbahseder: (1) Devlet eliyle ya da baflka yollarla yap›lan ve hiç kimsenin kaçmas›-n›n mümkün olmad›¤› gözetim, (2) Türlerin yaflam›n› sürdürememe riskiyle birlik-te artan askeri güç, (3) Kapitalizmin istikrars›z nitelikleri sebebiyle, ekonomik bü-yümenin çökme ihtimali ve (4) Kapitalizmi s›n›rlayan ekolojik ve çevresel k›s›tla-malar (Giddens 1990: 55-63).

Öte yandan çevresel sorunlarla ilgili olarak Giddens’›n aç›klay›c› söylemi iseflöyledir: “Gerçekleflme olas›l›¤› düflük ama sonuçlar› tehlikeli olan riskler, moderndünyada hiçbir zaman ortadan kalkmayacakt›r; bununla birlikte en iyi ihtimalleen aza indirgenebilirler... Hiroflima ve Nagasaki’ye at›lan atom bombalar› ya daThree Mile Island veya Çernobil’de meydana gelen kazalar gibi görece olarak kü-çük çapl› olaylar, ne olabilece¤i konusunda bir fikir verirler” (Adams & Sydie2001: 386).

Giddens bu ba¤lamda günümüz modernitesini, geçmiflin e¤ilimlerini ve güçle-rini bünyesinde tafl›d›¤› için “post-geleneksel” olarak da adland›rmaktad›r (Slattery2007: 419).

Geç modernlikte temel risklerin neler oldu¤unu belirtiniz.

YAPILAfiMA KURAMI VE YAPININ ‹K‹L‹⁄‹En basit haliyle yap›laflma kuram›nda Giddens, sembolik etkileflimcilik, fenomeno-loji ve dramaturjinin öngörüleriyle klasik sosyolojinin yap› kavram›n› bir araya ge-tirir (Allan 2006: 266; Ritzer 1996: 396).

Giddens’a göre özne-nesne ya da fail-yap› ayr›m› yanl›fl bir dikotomidir ve in-san eyleminin karmafl›kl›¤›na makul bir aç›klama getirmek için yarat›lm›flt›r. Gid-dens’a göre insani toplumsal aktiviteler geri dönüfllüdür (recursive) ve yarat›lan budikotomi tavuk-yumurta problemine benzemektedir. Hem nesne hem de özne yada hem yap› hem de fail, sadece farkl› safhalarda olmakla birlikte birdir. Dolay›s›y-la toplumsal aktörler, toplumsal gerçekli¤i üretirler, fakat bu aktörlerin toplumsal-l›¤›ndan bahsetmek hâlihaz›rda varolan toplumsal bir dünyay› kabul etmek anla-m›na gelir (Allan 2006: 266; Turner 2003: 476).

Yap› ve failli¤i bir ikicilik/düalizm, karfl›l›kl› olarak birbirlerinin d›fl›nda ö¤elerolarak görmek yerine Giddens bir ikilik/düalite, yani ayn› fleyin analitik olarak bir-birlerinden ay›rt edilemez iki parças› gibi görür. Yap›n›n ikili¤i, yap›n›n dönü-flümlü olarak düzenledi¤i toplumsal eylem ya da davran›fl›n hem arac› hem de so-nucu oldu¤u anlam›na gelir (Allan 2006: 266). Yap› ve fail ikili bir do¤aya sahiptirve do¤alar› gere¤i karfl›l›kl› iliflki içindedir. Yap› ile eylem aras›ndaki ba¤lant› isetoplumsal pratikler arac›l›¤› ile kurulur. Bu ise yap›n›n ikili¤inin bir parças› olarakde¤erlendirilir (Layder 2006: 189). Bu nedenle toplumsal prati¤in yasalaflt›r›lmas›-n›n üç bilefleni bulunur. Bunlar;

1. Anlaml› iletiflim üretimi (anlam›n iletiflimi)2. Güç (gücün kullan›m›) ve3. Ahlakt›r (davran›fl›n de¤erlendirici bir yarg›lamas›d›r)Sosyal pratikler dil arac›l›¤› ile düzenlenir. Kat›l›mc›lar›n bir dizi kurala uyma-

lar› ile yaflam bulur. Sosyal pratikler farkl›l›k yaratan eylemleri içerir (Cassell 1993:10-11).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Yap›laflma kuram›n›nbirincil yarg›s›, toplumsalyap›lar›n ve failli¤in tekrartekrar ve düflünümsel olarakyeniden üretildikleridir: ayn›davran›fllar yoluyla ayn›anda sürekli olarakyarat›l›rlar.

Görüldü¤ü üzere Giddens yap› ve failli¤in ayn› eylem içerisinde karfl›l›kl› olarak olufltu-¤unu öne sürer. Toplumsal karfl›laflmalarda baflvurulan kurallar ve kaynaklar, hem etki-leflimi ve yap›y› yarat›rlar hem de etkileflim ve yap› içerisinde bulunurlar. Toplumsal ola-rak bir arada bulunma eylemi yaln›zca toplumsal kural ve kaynaklar›n kullan›lmas› ara-c›l›¤›yla mümkündür -ve kurallar ve kaynaklar- yaln›zca toplumsal olarak bir arada bu-lunma eylemi içerisinde var olurlar. Böylelikle yap› ve faillik tam olarak ayn› kural vekaynaklar›n kullan›m› arac›l›¤›yla karfl›l›kl› olarak infla edilir (Allan 2006: 266; Turner2003: 480).

Giddens, faillik ve yap›n›n ikili¤inden bahsedebilmek için toplumsal yap›n›nanlam›n› flöyle aç›klar: Yap›laflma teorisinde toplumsal yap›lar, kurallar ve kaynak-lardan oluflur. ‹ki tür kural vard›r: normatif kurallar ve anlamlama kodlar›/anlam-land›r›c› kurallar. Her iki durumda da bu kurallar, toplumsal pratiklerle sarmalan-m›fl vaziyettedir ve soyut ya da ba¤›ms›z olarak var olmazlar. Giddens ayr›ca ku-rallar›n sürekli olarak ya da nadiren baflvurulan, söylenmeden anlafl›lan ya da tu-tars›z, gayri resmi ya da resmi ve zay›f ya da güçlü biçimde onaylanm›fl olabilecek-lerini dile getirir. Normatif kurallar davran›fl› yöneten kurallard›r fakat anlamlamakodlar› biraz daha farkl›d›r (Wallace & Wolf 1999: 213; Allan 2006: 267; Ritzer1996: 394).

Anlamlama kodlar›/anlamland›r›c› kurallar, anlam›n üretilmesini sa¤layan ku-rallard›r. Bu kodlar›n yaratt›¤› neticeye iliflkin bir örnek, politika ak›l hocalar›n›nkulland›¤› retoriktir. Ak›l hocalar›, meseleleri belirli bir tutumla yorumlamam›z›sa¤layacak flekilde bize rehberlik etmek isterler, fakat bunu yaparken genel olarakkabul edilmifl yorumlama kurallar›na uymak zorundalard›r. E¤er uymazlarsa, onla-r›n rehberli¤ine uymam›z› gerektirmeyecek türden f›rsatlar oluflur. Ancak bu kural-lar, tarihsel ve kültürel olarak özgünlerdir ve bu nedenle de yorum zamanla de¤i-flime u¤rar (Allan 2006: 267)

‹ki tür kaynak vard›r: yetkesel/düzenleyici ve da¤›t›c›/maddi. Yetkesel/düzenleyici kaynak-lar, yönetim teknikleri ya da teknolojileri, kurumsal pozisyon ve uzmanl›k bilgisi gibi ko-nulardan oluflur. Da¤›t›c›/maddi kaynaklar ise maddi ürünlerin ya da maddi dünyan›n de-netiminden oluflur. Dolay›s›yla kaynaklar, insanlar›n ve gereçlerin denetimini içerir ve ak-törlerin eylemlerini yapmas›n› sa¤layan kolayl›klard›r. Yap›laflma kuram› aktörlerin, ayn›zamanda sosyal sistemlerin hem yarat›c›lar› hem de sosyal sistemler taraf›ndan yarat›lan,düflünümsel olarak düzenlenmifl eylem ve etkileflimlerin tafl›y›c›s› olduklar›n› vurgular(Allan 2006: 267; Turner 2003: 479; Giddens 1991a: 204).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Yap›laflma kuram›n› flemada görmeye çal›flal›m.

Yap›laflma Usulleri/ fiekilleriGiddens, davran›fllar› örüntüleme sorununu zaman-mekân uzaklaflmas› aç›s›ndanyeniden farkl› bir biçimde dile getirir: “toplumsal teorinin temel sorusu bireysel“varolufl”un s›n›rl›l›klar›n›n, toplumsal iliflkilerin zaman ve uzam›n ötesine “uzan-mas›” yoluyla nas›l afl›labilece¤ini aç›klamakt›r” (Allan 2006: 268). Zaman-uzamuzaklaflmas›/aralanmas› fikri, fiziksel olarak bir arada bulunma durumunun zamanve uzam›n ötesine uzanma yollar›na at›fta bulunur. Dolay›s›yla etkileflimler, zamanve uzam›n ötesine geçirilen ayn› materyallerden olufltuklar› için örüntülenmifllerdir(Giddens 1999: 188).

Zaman-uzam›n ötesine geçme ediminin nas›l gerçekleflti¤i Giddens’›n temel so-rusudur ve cevab› da yap›laflma flekillerine iliflkin düflüncelerinde bulunur. fie-kil/usul (modality) kelimesi, giyinme ya da davran›fl tarz› gibi bir ifade türüne at›f-ta bulunan biçim/tarz (mode) kelimesiyle iliflkilidir. Yap›laflma usulleri dolay›s›ylakiflilerin etkileflim halindeyken bilerek kulland›klar› kural ve kaynaklard›r (Allan2006: 268; Turner 2003: 479)

Yap›laflma sisteminde üç ö¤e bulunmaktad›r: toplumsal pratikler, usuller ve yap›lar. Yap›-laflma usulleri, yap› ve eylemin (failli¤in) ifade edilme yollar›d›r. Yap›laflmay› müzi¤inkendisi olarak düflünecek olursak, usuller analog ya da dijital tarzda olsun yeniden üretil-me biçimidir ve toplumsal pratik de bu müzi¤i üreten müzisyendir. Görüldü¤ü üzere yu-kar›daki çizelgeden de anlafl›laca¤› üzere, Giddens bir taraftan üç toplumsal prati¤e (ile-tiflim, güç ve yapt›r›m) di¤er taraftan da yap›lara (anlam, güç/tahakküm ve meflrulaflt›rma)tekabül eden üç usul ya da ifade tarz› öne sürmektedir (Allan 2006: 268-269; Giddens2010: 267-270).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Giddens’in Yap›laflma fiemas›

(1) (2) (3)

YAPI TARZ (Usul) SOSYAL S‹STEM

Normatif Kurallar

(Meflru K›lma)

Belirli haklar ve zorunluluklar Onaylamalar

Da¤›t›msal kaynaklar

(Bask›nl›k)

Yetkesel kaynaklar

Hedefleri gerçeklefltirecek kaynaklar Güç

‹letiflimAnlamland›r›c› kaynaklar Anlamland›r›c› flemalar ve bilgi stoklar›

Kaynak: Sosyal yap›, sosyal sistem ve ba¤lant› biçimleri (Turner 2003: 479)

Yap›laflma usullerini bir örnek ile aç›klamak gerekirse, tarihi daha önceden be-lirlenmifl bir s›nava girmeyi reddetti¤inizi ve dersi veren profesörün de ‘s›nava gir-mezseniz dersi geçemeyece¤inizi’ söyledi¤ini düflünün. Bu durumda ne olur? Ön-celikli olarak iletiflim ve yapt›r›mlar›n dâhil oldu¤u toplumsal pratikler vard›r ve budurumda sizin kurdu¤unuz iletiflim hem sizin hem de profesörünüzün hali haz›r-da bildi¤i bir flema yoluyla yorumlan›r. Bu flemay› “e¤itim ortamlar›nda kullan›lananlamlar” olarak adland›ral›m. Siz bu prati¤i, yirmi birinci yüzy›l›n bafl›ndaki butoplumun genel anlam yap›s›n›n bir parças› olmas› sebebiyle bilirsiniz. ‹kinci ola-rak ise profesör de s›n›f içi davran›fl normlar›na dayal› yapt›r›mlar uygular ki, bunormlar da bu toplumun meflrulaflt›rma yap›s›n›n birer parças› olduklar› için bilgi-niz dâhilindedir. Sizin ve profesörün aras›ndaki fiili konuflma, yorumlama flemala-r› ve anlamland›rma yap›s› ayn› anda ortaya ç›kar. ‹letiflim, anlama ve yorumlamaolmaks›z›n var olamaz ve bunun gibi fiili iletiflim olmadan da yorumlama ve ileti-flim var olamaz. Ayn› durum, profesörün baflvurdu¤u yapt›r›mlar için de geçerlidir(Allan 2006: 269-270; Turner 2003: 480).

Giddens’›n yap›y› kurallar ve kaynaklar olarak tan›mlamas›, -anlamlama vemeflrulaflt›rma, kurallara ve tahakküme s›k›ca ba¤l› oldu¤undan- daha çok kaynak-larla (olanaklarla) ba¤lant›l›d›r. Güç/tahakküm, yetkesel ve da¤›t›c› kaynaklar›nsundu¤u olanaklar yoluyla ortaya ç›kan fiili güç olarak ifade edilir. Örne¤in, üni-versitenin bir profesör üzerinde kulland›¤› fiili gücün bir k›sm›, s›n›f ortam›, bilgi-sayar ve internet eriflimi gibi olanaklar yoluyla ortaya ç›kar. Dolay›s›yla iki uçlu birok arac›l›¤›yla tüm bu unsurlar› bir çember içine alarak tüm bu süreçlerin -toplum-sal pratikler, usuller ve yap›lar- düflünümsel ve geri dönüfllü oldu¤u ileri sürülür(Allan 2006: 270; Turner 2003: 480; Cassell 1993: 10-11).

Bu flekilde fark edilmesi gereken fleylerden biri de tüm toplumsal pratiklerin, usullerin veyap›lar›n birbirleriyle ba¤lant›l› olduklar›d›r. Tümü bir araya getirilmifltir ve ayn› andaifade edilip üretilirler. Dahas›, Giddens’›n kurumsallaflma ya da bir arada bulunma halinizaman ve uzam›n ötesine tafl›ma ile kastetti¤i toplumsal yaflam›n bu yönlerinin geri dönüfl-lü, iç içe geçmifl do¤as›d›r. Bu süreç, yokufl afla¤›ya yuvarlanan bir top gibi ifller. Etkileflim-leri zaman ve uzam›n ötesine tafl›yan da tekrar tekrar meydana gelen pratikler ve yap›la-r›n bu süreklili¤idir (Allan 2006: 270).

Dikkat edilmesi gereken bir di¤er husus ise tüm bu kurumsallaflma hareketininfarkl› kurumsal düzenler yaratt›¤›d›r. Birçok sosyolog kurumlar› ba¤›ms›z etkileribulunan gerçek, ayr› nesnelermifl gibi görür, fakat Giddens kurumlar›n gerçek nes-neler olarak varolmad›klar›n› ifade etmeye çal›fl›r. Farkl› kurumsal düzenler, ayn›anlamlama, tahakküm/güç ve meflrulaflt›rma yap›lar›ndan (kural ve kaynaklar›n-dan) meydana gelirler. Sembolik kurumsal düzenler aç›s›ndan bak›lacak olursa(örne¤in siyasi ideoloji), bu düzenleri oluflturan unsurlar; s›ras›yla anlamlama (A),tahakküm (T) ve meflrulaflt›rmad›r (M). Örne¤in demokrasi gibi bir ideoloji, anlam-lama ve anlam ile birlikte anlamlarla sembolleri destekleyen tahakküm ve meflru-laflt›rma edimine dayal›d›r. (A-T-M). Yasal kurumsal düzenler aç›s›ndan ise sembo-lik etkileflimde mevcut bulunan oluflum s›ras›n›n tam tersi bir s›ra (yani meflrulafl-t›rma, tahakküm ve anlamlama: M-T-A) etkilidir. Siyasi kurumlar ve ekonomik ku-rumlar ise tahakküm, anlamlama ve meflrulaflt›rma (T-A-M) s›ras›na göre oluflurlar(Allan 2006: 270- 271). Dolay›s›yla kurumlaflma farkl› yap›larda farkl› biçimde ifllerve kurumu kurum yapan bu iflleyifl özelli¤idir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Giddens’›n (1999) “Toplumun Kuruluflu” kitab›n›n okunmas› yap›laflma kuram›na iliflkinayr›nt›l› olarak bilgilgiler elde etmek bak›m›ndan önerilmektedir.

Düflünümsel (Refleksive) AktörlerGiddens’a göre etkileflimler dâhilinde bulunan üç önemli fley vard›r: I.eylemindüflünümsel gözetimi, II. eylemin rasyonellefltirilmesi ve III. eylem moti-vasyonu. Giddens’a göre bu üç görev tabakalaflm›flt›r ya da farkl› “fark›ndal›k se-viyelerine” sahiptir (Allan 2006: 271)

I. En fark›nda olarak yap›lan davran›fl, düflünümsel bir gözetimdir. ‹nsan-lar birbirleriyle etkileflim kurabilmek için birbirlerinin davran›fllar›n› takip etmeli,konuflman›n seyrini gözetim alt›nda tutmal›, kendi davran›fllar›n›n izlerini sürmeli-dirler. Bu rutin edimin bir parças› olarak davran›fllar›m›z için nedenler bulabiliriz,yani kendi eylemlerimizi rasyonellefltirebiliriz (Allan 2006: 271; Trucker 1998: 80).

II. Eylemin rasyonellefltirilmesi hususunda Giddens, söylemsel bilinç vepratik bilinç aras›nda bir ayr›m yapar. Söylemsel kelimesi söylem ya da ko-nuflma ile iliflkilidir. Fakat daha derin bir anlama da sahiptir, analitik uslamlama ta-raf›ndan ortaya ç›kar›lan bir söylemdir. Söylemsel bilinç, eylemlerimize sözlü vemant›kl› bir aç›klama yapabilme yetene¤idir. Toplumsal pratikler ve durumlar hak-k›nda bildi¤imiz ve ifade edebildiklerimizdir. Bu bilinç, karfl›laflma halinin düflü-nümsel gözetimi ve eylemin rasyonellefltirilmesi ile do¤rudan ba¤lant›l›d›r -söy-lemsel bilinç, bizim her ikisi ile ilgili fark›ndal›¤›m›zd›r (Allan 2006: 271; Giddens1991a: 370).

Pratik bilinç ise toplumsal olarak nas›l varolaca¤›m›z ve davranaca¤›m›z konu-sunda sahip oldu¤umuz bilgiye at›fta bulunur. Fakat insanlar bu bilgiyi sözlü ola-rak ifade edemezler. Giddens’a göre toplumsal durumlar ve pratikler son derecekarmafl›klard›r ve bu nedenle, engin ve incelikli bir bilgi temeli gerektirirler. Budurumda rasyonel düflünce arac›l›¤›yla de¤il, sezgiyle hareket etmemiz gerekir (Al-lan 2006: 271).

Söylemsel ve pratik bilinçle ilgili dile getirilmesi gereken önemli bir husus bulunmakta-d›r: Bu iki bilinç durumu birbirleriyle zorunlu olarak ba¤lant›l› de¤ildir. ‹lk bak›flta söy-lemsel bilincin, pratik bilincin bize yapmam›z› söyledi¤i fleyleri aç›klama yetene¤i oldu¤udüflünülebilir. Fakat pratik bilinç hakk›nda daha önce ifade edildi¤i gibi “insanlar bu bil-giyi sözel olarak ifade edemezler”. Dolay›s›yla söylemsel bilinç (aç›klama), pratik bilinçle(eylemlerle) gerçek herhangi bir yolla zorunlu olarak ba¤lant›l› de¤ildir. Nas›l davranaca-¤›m›z› ve eylemimizi nas›l aç›klayaca¤›m›z› biliriz, fakat bu iki durum da aktörün bilinçd›-fl› motivasyonlar›n›n de¤il, toplumsal etkileflimin birer parças›d›r (Allan 2006: 271).

Pratik bilinç taraf›ndan temellenen rutinleflme hem günlük etinliklerde kiflili¤insüreklili¤ini hem de toplumun kurumlar›n›n yeniden üretimini sa¤lar (Giddens1999: 108).

III. Bilinçd›fl› güdülenim ya da motivasyon ise al›flkanl›klar›m›z ve rutin-liklerimizdir. Pratik bilinç rutinin üretimi ile ilgilidir ve bir araba ya da bisikletsürmeye benzer: Bu eylemin gerçekleflmesi büyük ölçüde al›flkanl›¤›m›z ya da pra-tik bilinç d›fl›ndad›r. Aktörler eylemde bulunmak için motivasyona sahiptir. Moti-vasyonlar eyleme neden olan istekleri kapsar ve eylem için planlar sa¤lar (Giddens1991a: 370). Ayn› flekilde gündelik yaflamda toplumsal pratikler olarak yapt›klar›-m›z bir rutindir. Eylemlerimizi, k›smen -zaman ve uzam›n, rutinleflmifl toplumsal


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



pratiklerle ba¤lant›l› olarak bölge içine al›nd›¤›- bölgesellefltirme yoluyla rutin-lefltiririz. Bir baflka deyiflle fiziksel uzam› ayr›mlad›¤›m›z için davran›fllar›m›z› ko-layl›kla rutinlefltiririz. Böylece, belirli toplumsal pratik türleri belirli alanlarda ve za-manlarda oluflurlar. Bölgesellefltirme biçim, özellik, süreklilik (duration) vesüreye (span) göre üç çeflitlilik özelli¤i gösterir (Allan 2006: 272)

i. Bölgenin biçimi, onu di¤er bölgelerden ay›rmak için kullan›lan bariyer yada s›n›r çeflitleri ba¤lam›nda ele al›n›r. Biçim, bir arada bulunma halinin az ya daçok olas› durumlar›n› mümkün k›lar. Koridorda durup biriyle konufltu¤unuzda iki-nizin etraf›nda oldukça geçirgen olan sembolik bir s›n›r vard›r ve di¤erlerinin bukonuflmaya kat›lmas› [yani s›n›r› geçmesi] son derece mümkündür. Fakat erkeklerya da kad›nlar tuvaletine girdi¤inizde, bir arada bulunma olas›l›¤›n› aç›kça s›n›rla-yan fiziksel ve sembolik bir s›n›rla karfl›lafl›rs›n›z.

ii. Bölgenin özelli¤i, bir bölge içerisinde tipik olarak var olabilecek toplumsalpratik türüne gönderme yapar. Örne¤in, insanlar yüzy›llard›r evler içerisinde ya-flarlar fakat evin özelli¤i zamanla de¤iflime u¤ram›flt›r. Tar›m toplumlar›nda ev eko-nominin, devletin ve ailenin merkezidir; fakat modern kapitalist toplumlarda ev,kesinlikle ailenin alan›n› oluflturur ve bu nedenle kamusal olmaktan ziyade özel-dir (Allan 2006: 272).

iii. Bölgenin sürekli¤i ve süresi, co¤rafi mekân›n büyüklü¤üne ve zaman›nuzunlu¤una at›fta bulunur. Belirli bölgeler, genellikle toplumsal pratikler için sade-ce günün belirli süreleri boyunca ya da belirli zaman uzunluklar›yla uygundur; ya-tak odas› örne¤in, uyku zaman›yla özdefllefltirilir. Dolay›s›yla bir stadyum bir havaalan› ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda bir arada bulunabilme ve toplumsal pratikler için öz-gün f›rsatlar sunar (Allan 2006: 272).

Giddens insan eyleminin özü itibariyla düflünümsel bir özelli¤e sahip oldu¤u-nu söyler. Böylece toplumsal davran›fl biçimleri, zaman ve uzam içinde süre¤enolarak yeniden üretilir (Wallace & Wolf 1999: 215). Bu durum göstermektedir ki,aktörler bir taraftan yap›dan etkilenirken di¤er taraftan da yap›y› etkilemekte veiliflkileri yeniden üretmektedir. Bourdieu gibi Giddens da yap›-fail ikili¤inin birara-dal›¤›n› vurgulayan son dönem sosyologlardand›r.

Bu konuda daha ayr›nt›l› bilgiyi Giddens’›n “Modernite ve Bireysel Kimlik, Geç ModernÇa¤da Benlik ve Kimlik (2010)” kitab›nda bulmak mümkündür.

Sonuç olarak Giddens, kendi düflünce sistemati¤ini ontolojik bak›flla ortaya ko-yar. Bireyin kendi yaflam›n› devam ettirmesini varoluflsal bir sorun olarak kabuleder. Bunu ise yukar›da ifade edildi¤i üzere ontolojik güvenlik ile ba¤lant›land›ra-rak aç›klamaya çal›fl›r.

ELEfiT‹R‹LERBaz› elefltirmenlere göre Giddens’›n yap› kadar failli¤e de önem vermesi günümüzteorik çerçevesi aç›s›ndan oldukça katk› vericidir. Bununla birlikte Giddens hak-k›ndaki de¤erlendirmelerin tümü bu flekilde olumlu de¤ildir. Stjepan Mestrovic,Giddens’›n teorisi üzerine yazd›¤› kitab›nda oldukça elefltireldir ve Giddens’›n ka-d›nlar ve modern dünya hakk›ndaki görüflleri üzerine getirdi¤i elefltirilerin bir k›s-m› fazla abart›l›d›r. Bununla birlikte Giddens hakk›nda yap›lan elefltirilerden ikisidikkat çekicidir. Birincisi Giddens’›n insan failli¤ine yapt›¤› vurgu ve ikincisi demodern dünya hakk›ndaki optimist bak›fl aç›s›d›r (Adams & Sydie 2001: 390).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Rutinlefltirme “yap›laflmateorisinde temel birkavramd›r” ve günlük yaflamaktivitelerinin mutat veolmas› gerekti¤i gibikarfl›lanmas›n› sa¤layansüreçlere at›fta bulunur.Rutinlefltirme dolay›s›yla yüzyüze etkileflimlerin zaman veuzam›n ötesine geçti¤ibirincil yoldur ya da birbaflka flekilde ifade edilirse,rutinlefltirme yap›laflmausullerininkurumsallaflt›r›ld›¤› temelyollardan biridir.

Giddens’a göre “her toplumun her yetkin üyesi, o toplumun kurumlar› hakk›n-da son derece bilgi sahibidir. Bu bilgi, kiflinin günlük aktivitelerinden uzak olmak-tan ziyade onlarla çok yak›n ba¤lant›l›d›r” ifadesini hem Luhmann hem de Mestro-vic, sorgular. Luhmann’a göre günümüzde vatandafllar inceleyemeyecek kadar çokmeflgul ya da stres alt›nda olduklar› bir bilgi bombard›man› alt›ndad›rlar. Mestro-vic buna ek olarak birçok kiflinin dünya olaylar›yla ilgili meselelerde umars›z gö-ründükleri ortada iken kendilerini güçlü hissedebilen ve fail olabilen bireyler ola-rak görülmesi flafl›rt›c›d›r. Bu konuda Giddens’›n insanl›¤›n tam olarak ne kadarl›kbir k›sm›na iflaret etti¤ini bir baflka deyiflle günümüz dünyas›nda kaç insan›n etki-li birer fail olarak hissedip hareket etti¤ini sorgulamak gerekir (Adams & Sydie2001: 390).

Mestrovic’e göre Giddens, faillerin toplumsal yap›y› nas›l alg›lad›klar›n› ve fai-lin eylemlerinin belirli sonuçlar do¤uraca¤›na dair duydu¤u inanc›n köklerini aç›k-lamada baflar›s›zd›r. Ona göre, Giddens aç›s›ndan faillik ve yap›n›n tüm bu yönle-ri görünürde kendili¤inden varlard›r ki bu da yeterli bir sosyolojik aç›klama de¤il-dir. Bu nedenle faillik ve denetim hissinden daha çok günümüzde insanlar, baflka-lar› ya da kendi çevreleri üzerinde etki yaratma konusunda bir tür tevekkül ve du-yars›zl›k hissine kap›lm›fllard›r (Mestrovic, 1998: 206’dan Aktaran Adams & Sydie2001: 390).

Giddens’›n diyalog, düflünümsellik, demokrasi ve küreselleflme üzerine yapt›¤›afili teorilefltirmeye ra¤men dünyadaki insan haklar› ihlallerini çözmenin nas›lmümkün olaca¤›na yönelik getirdi¤i aç›klaman›n yetersiz kald›¤›na dikkat çekil-mektedir (Adams & Sydie 2001: 391).

Giddens’›n ideolojisi liberal ve sosyal-demokratiktir. Asl›nda ideolojiyi muhafa-zakârl›kla eflanlaml› olarak görür: “egemen gruplar›n ya da s›n›flar›n kendi bölge-sel ç›karlar›, di¤erlerine evrensel ç›karlar olarak gözükür.” Kendisini liberal veelefltirel bir teorisyen olarak niteleyen Giddens, kapitalizmi bir sömürü düzeni ola-rak gören ve yok edilmesi gerekti¤ini düflünen Marksist ya da baflka türden her-hangi bir toplumsal düflünceye karfl› ç›kar. Ve modern dünyay›, gerek olumsuzözellikleri gerekse olumlu olas›l›klarla birlikte özgürlük ve yap›n›n bir birleflimiolarak görür (Adams & Sydie 2001: 388).

Giddens’›n modern dünyan›n büyük riskleri üzerine yapt›¤› tart›flamadan hare-ketle, onun gelecekle ilgili oldukça karamsar oldu¤u düflünülebilir. Fakat yine debir liberal olarak Giddens, riskleri birer sorun ya da kaç›n›lmazl›k olarak de¤il, bi-rer olas›l›k olarak görür. Eme¤i, bar›fl›, çevresel hareketleri ne baflar›n›n ne de ye-nilginin bir garantisi olarak görür. Giddens’›n liberalizmini Kivisto’ya, “makul ütop-yac› realizm” olarak tan›mlar (Adams & Sydie 2001: 387).



Modern döneme iliflkin güven ve risk ortam›n›n

ne oldu¤unu ay›rt edebilmek.

Giddens, modern dönemin birçok riskinin bu-lundu¤unu, bu risklerin geliflim süreci için kaç›-n›lmaz oldu¤unu belirtir. Bu nedenle baz› ön-lemlerin al›nmas›n›n zorunlulu¤unu vurgular.Giddens, modernli¤in risk ortam›n›; (1) modern-li¤in düflünümselli¤inden kaynaklanan tehdit vetehlikeler, (2) savafl›n endüstrileflmesinden kay-naklanan insan fliddeti tehdidi ve (3) modernli-¤in düflünümselli¤inin benli¤e uygulanmas›ndankaynaklanan kiflisel anlaml›l›k tehdidi” olarak s›-ralar. Öte yandan modernitenin güven ortam›n›üç kategoride de¤erlendirir: 1. Toplumsal ba¤la-r› istikrarl› k›lma arac› olarak, dostluk ya da cin-sel (akrabal›k) yak›nl›kla ilgili kiflisel iliflkiler, 2.Belirsiz zaman aral›klar›ndaki iliflkileri istikrarl›k›lma yolu olarak soyut sistemler (bunlar; paragibi sembolik göstergeler ile sorun çözmeye yö-nelik uzmanl›k bilgileridir), 3. Geçmifl ile gelece-¤i ba¤lant›land›rma tarz› olarak karfl›-olgusal, ge-lece¤e yönelik düflünce. Bu üç durumun post-geleneksel dönemde cereyan etti¤ine de¤inenGiddens, post-geleneksel dönemi modernli¤inbir parças› olarak niteler. Modern dünya dahaönce yaflanan dönemlerden farkl› de¤ildir, aksi-ne post-geleneksel dönem modernitenin ileri biraflamas› olarak geçmiflin e¤ilimlerini ve güçleriniyans›t›r (Slattery 2007: 419). Bu özelliklerindendolay› Giddens bu dönemi geç modernlik ola-rak isimlendirir.

Modernli¤in düflünümselli¤ini aç›klayabilmek.

Giddens düflünümselli¤i statik bir durumdan zi-yade de¤iflken bir durum olarak görür. Modern-li¤in düflünümselli¤i, düflünce ve eylemin sürek-li olarak birbirinin üzerine yans›t›lmas› ile siste-min yeniden üretilmiflli¤i üzerine kuruludur. Ya-ni önceden yap›lm›fl olanla yeni bilgilerin ›fl›¤›n-da ilkeli bir biçimde savunulacak konular örtüfl-meye bafllar. Bu ba¤lamda modern organizas-yonlar do¤alar› gere¤i bürokratiktir ve bu ne-denle rasyonel hedef belirleme, geri dönüfllüpratikler ve daimi düflünümselli¤e ba¤l›lard›r.Modernli¤in düflünümselli¤i, artan bir biçimdeözellikle kitle iletiflim araçlar›n›n geliflimi yoluile mümkün hale gelir. Dolay›s›yla yaflam›n dü-

flünümselli¤i toplumsal uygulamalarla ilgili yenibilgiler do¤rultusunda sürekli olarak incelen-mekte, reforme edilmekte ve yap›c› olarak de-¤ifltirilmektedir.

Küreselleflmenin boyutlar›n› analiz edebilmek.

Giddens, küreselleflmenin boyutlar›n›, (1) kapi-talist dünya ekonomisi, (2) ulus-devlet sistemi,(3) uluslar aras› iflbölümü ve (4) askeri dünyadüzeni olarak dört kategoride de¤erlendirir. Ti-cari kurulufllar dolay›s›yla ulusafl›r› flirketler eko-nomik güçlerine ba¤l› olarak hem kendi ülkele-rindeki hem de di¤er ülkelerdeki politiklalar› et-kilerler. Bugün ulusafl›r› flirketlerin büyük bir ço-¤unlu¤u bütün uluslardan daha fazla bütçeye sa-hiptir. Küreselleflme, do¤as› gere¤i merkezilefl-me yönündeki dönüflümselli¤i ile belli devletle-rin toprak e¤emenli¤i aras›nda bir gerginlik yara-t›r. Bu durumda baz› ülkelerin bireysel egemen-likleri azal›rken ayn› zamanda güçlerini di¤er birbiçimde birlefltirerek devlet sistemi içindeki et-kinliklerini art›r›rlar. Askeri dünya düzenindeözellikle savafl›n endüstrileflmesi, silah ve askeriörgütlenme, teknik ve araçlar›n›n bir ülkeden di-¤erine ak›fl› ve devletlerin birbirleri ile kurdukla-r› ittifaklar› kapsayan gücün küreselleflmesi ba¤-lam›nda de¤erlendirilmektedir. Ayr›ca askeri gü-cün küreselleflmesinin savafllarla yak›ndan ilgilioldu¤u görülmektedir. Uluslararas› iflbölümü en-düstriyel geliflme ile ilgilidir. Modern endüstriyaln›zca yap›lan ifli de¤il, ayn› zamanda endüstritürü, gerekli beceriler ve hammadde üretimi ba-k›m›ndan bölgesel uzmanlaflmaya dayal› bir iflbölümünü gerekli k›lm›flt›r. Giddens küresellefl-meyi modern dönemde gerçekleflenlerin sonucuolarak de¤il, bizzat modernitenin kendisini tümdünyaya yaymas›yla oluflmufl bir olgu olarak ta-n›mlar. Ve bundan kaç›fl›n pek mümkün olmad›-¤›n› vurgular.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Yap›laflma kuram›n› özetleyebilmek.

Yap›laflma kuram›na göre, toplumsal yap›lar ku-rallar ve kaynaklardan oluflur. ‹ki tür kural var-d›r: Normatif kurallar ve anlamlama kodlar›. Heriki durumda da bu kurallar toplumsal pratiklerlesarmalanm›fl vaziyettedir ve soyut ya da ba¤›m-s›z olarak var olmazlar. Giddens ayr›ca kurallar›nsürekli olarak ya da nadiren baflvurulan, söylen-meden anlafl›lan ya da tutars›z, gayri resmi ya daresmi ve zay›f ya da güçlü biçimde onaylanm›flolabileceklerini dile getirir. Normatif kurallar dav-ran›fl› yöneten kurallard›r. Anlamlama kodlar› iseanlam›n üretilmesini sa¤layan kurallard›r. ‹ki türkaynak vard›r: Da¤›t›c›/maddi ve yetkesel/dü-zenleyici kaynaklar. Da¤›t›c›/maddi kaynaklarmaddi ürünlerin ya da maddi dünyan›n deneti-minden oluflur. Yetkesel/düzenleyici kaynaklarise yönetim teknikleri ya da teknolojileri, kurum-sal pozisyon ve uzmanl›k bilgisi gibi konulardanoluflur. Dolay›s›yla kaynaklar, insanlar›n vearaç/gereçlerin denetimini içerir. Yap›laflma sis-teminde üç öge bulunmaktad›r: Toplumsal pra-tikler, usuller ve yap›lar. Yap›laflma usulleri, yap›ve eylemin (failli¤in) ifade edilme yollar›d›r. Gid-dens bir taraftan bu üç toplumsal prati¤e (ileti-flim, güç ve yapt›r›m) di¤er taraftan da yap›lara(anlam, tahakküm ve meflrulaflt›rma) tekabüleden üç usul ya da ifade tarz› öne sürmektedir(yorumlay›c› flemalar, olanaklar ve normlar). Gid-dens’›n yap›y› kurallar ve kaynaklar olarak ta-n›mlamas›, anlamlama ve meflrulaflt›rma, kuralla-ra ve tahakküme s›k›ca ba¤l› oldu¤undan dahaçok kaynaklarla (olanaklarla) ba¤lant›l›d›r. Ta-hakküm, yetkesel ve da¤›t›c› kaynaklar›n sundu-¤u olanaklar yoluyla ortaya ç›kan fiili güç olarakifade edilir. Yap›laflma usulleri dolay›s›yla kiflile-rin etkileflim halindeyken bilerek kulland›klar›kural ve kaynaklard›r. Güç bir kaynak de¤ildir.Eylemin neticesinde elde edilen bir olanakt›r.

Düflünümsel aktörlerin kendilerini nas›l infla et-

tiklerini ay›rt edebilmek.

Etkileflimler dâhilinde bulunan üç önemli fley var-d›r. Bunlar; i. eylemin düflünümsel gözetimi,

ii. eylemin rasyonellefltirilmesi ve iii. eylem

motivasyonu. Bu üç unsur farkl› “fark›ndal›kseviyelerine” sahiplerdir. Gözetimde insanlar bir-birleriyle etkileflim kurabilmek için birbirlerinindavran›fllar›n› takip etmeli, konuflman›n seyrinigözetim alt›nda tutmal›, kendi davran›fllar›n›n iz-lerini sürmelidirler. Davran›fllar›m›z için neden-ler bulabiliriz, kendi eylemlerimizi rasyonelleflti-rebiliriz. Rasyonellefltirme söylemsel bilinç ilepratik bilinç aras›ndaki etkileflime dayan›r. Söy-lemsel bilinç, eylemlerimize sözlü ve mant›kl› biraç›klama yapabilme yetene¤idir. Toplumsal pra-tikler ve durumlar hakk›nda bildi¤imiz ve ifadeedebildiklerimizdir. Pratik bilinç ise toplumsalolarak nas›l varolaca¤›m›z ve davranaca¤›m›z ko-nusunda sahip oldu¤umuz bilgiye at›fta bulunur.Bu iki bilinç durumu birbirleriyle zorunlu olarakba¤lant›l› de¤ildir. Bunlar, toplumsal etkilefliminbirer parças›d›r. Bilinçd›fl› güdülenim ya da

motivasyon ise al›flkanl›klar›m›z ve rutinlikleri-mizdir. Rutinleflme günlük yaflam aktivitelerininmutat ve olmas› gerekti¤i gibi karfl›lanmas›n› sa¤-layan süreçlere at›fta bulunur. Eylemlerimizi, k›s-men (zaman ve uzam›n, rutinleflmifl toplumsalpratiklerle ba¤lant›l› olarak bölge içine al›nd›¤›)bölgesellefltirme yoluyla rutinlefltiririz. Böyle-ce, belirli toplumsal pratik türleri belirli alanlardave zamanlarda oluflarak düflünümsel aktörün in-flas› gerçekleflir.

4NA M A Ç

5NA M A Ç



1. Sosyoloji’nin nas›l bir bilim oldu¤unu afla¤›dakiler-den hangisi en iyi aç›klar?

a. Yap›salc›-‹fllevselci-Tarihselci-Yorumcu bir bilimb. Entelektüel ve kendi sorunsal›n› yans›tan bir

özelli¤e sahip bir bilimc. Makro-mikro birlikteli¤ini infla eden bir bilimd. Yap› ve failin (toplum/birey) birlikteli¤ini infla

eden bir bilime. Düalizme karfl› bir bilim

2. Hangisi modern öncesi dönemin güven mekaniz-malar›ndan biri de¤ildir?

a. Akrabal›k iliflkilerinin düzenleyicili¤ib. Yerel topluluklar›n›n varl›¤›/a¤›rl›¤›c. Yöneticilerin totaliterli¤id. Bugün ile gelece¤i birbirine ba¤layan gelene¤in

dönüfltürülebilirli¤ie. Din, inanç ve ritüellerinin önemlili¤i

3. Modern dönemin risk unsurlar› afla¤›dakilerden han-gisi de¤ildir?

a. Savafl›n endüstrileflmesinden kaynaklanan insanfliddeti tehdidi

b. Modernli¤in düflünümselli¤inin benli¤e uygu-lanmas›ndan kaynaklanan kiflisel anlaml›l›k teh-didi

c. ‹flsizlik ve yoksullukd. Nükleer savafl tehdidie. Sermaye dolafl›m›n›n bilinmeyen bölgelerdeki

riskleri

4. Hangisi modern toplumsal kurumlar› gelenksel/mo-dern öncesi toplumsal düzenlerden ay›ran süreksizlik-lerden de¤ildir?

a. Zaman ve uzam›n uzaklaflmas›b. De¤iflim alan›n›n yerkürenin tüm yüzeyini kap-

samas›c. Ekonomik üretim sisteminin piyasa koflullar› ve

metalaflmas›d. De¤iflimin h›z› ba¤lam›nda teknoloji üretiminin

ve yayg›nl›¤›n›n h›z kazanmas›e. Ulus-devletlerin siyasal sistemi gibi ekonomi-

politik güç iliflkilerinin birlikteli¤i

5. Hangisi modernli¤in dinamiklerinden biri de¤ildir?a. Kapitalizmb. Teknolojic. Endüstrileflmed. fiiddet tekelie. Gözetim

6. Modernleflmenin aç›l›ml› mekanizmalar› afla¤›daki-lerden hangisidir?

a. Ayd›nlanma ve Bilimb. Bürokratikleflme ve Bilimsel Yönetimc. ‹letiflim ve ulafl›m teknolojilerid. Sembolik göstergeler ve uzmanl›k sistemie. Dünya kapitalizmi

7. Hangisi ça¤›m›z›n en önemli krizidir?a. Kapitalizm krizib. Teknoloji krizic. Ekolojik (yaflam ekolojisi) krizid. ‹deolojinin krizie. Bilimin krizi

8. Post-modernlik kavram›n›n anlam› afla¤›dakilerdenhangisi de¤ildir?

a. Bireyler aras› yüz-yüze iliflkilerin h›z kazanaca¤›na b. Epistomolojinin önceki temellerinin güvenilir ol-

mad›¤›nac. Hiçbirfleyin tam kesinlikle bilinemeyece¤ined. Tarihte teleolojiye yer olmad›¤›nae. ‹lerlemenin hiçbir çeflidinin kabul edilmeyece¤ine

9. Hangisi geç modernlikte risk unsurlar› aras›nda de-¤ildir?

a. Hiç kimsenin kaçmas›n›n mümkün olmad›¤› gö-zetim düzene¤i

b. Tüketim al›flkanl›klar›n›n de¤iflmesic. Türlerin yaflam›n› sürdürme riskiyle birlikte ar-

tan askeri güçd. Ekonomik büyümenin çökme olas›l›¤›e. Ekolojik ve çevresel k›s›tl›l›klar

10. Yap›laflma kavram›n› afla¤›daki önermelerden han-gisi aç›k biçimde tan›mlamaktad›r?

a. Belirli bir yaflam biçimine ahlaki bak›mdan ba¤-l›l› olmakt›r

b. Bireylerin uyum gösterdi¤i üretici kural ve kay-naklar sistemleridir

c. Kendini gerçeklefltirmektird. Hiyerarflik iliflki anlay›fl›ndan uzaklaflmakt›re. Bireyler aras›nda iletiflimi sa¤lamakt›r


1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yenidengözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›flsa “Modern Öncesi ve ModernDönem” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl isea “Modern Dönemin Riskle-ri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modernleflmenin Süreksiz-likleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modernizmin Dinamikleri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yerinden Ç›karma/edilmeve Aç›l›ml› Mekanizmalar” konusunu yenidengözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modernlik ve Post- modern-lik” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modernlik ve Postmodern-lik” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Geç Modernlikte Riskler”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yap›laflma” konusunuyeniden gözden geçiriniz.


Giddens, makro ve mikro kuramc›lar›n yöntemlerindenfarkl›laflmakta, geleneksel ve dualist yaklafl›mlardanuzaklaflmaya çal›flmaktad›r. Düalizmlerin hiçbir teorikdönüflümü sa¤lamaya uygun olmad››n› belirten Gid-dens, toplum/birey (yap›/fail) karfl›tl›¤›ndan söz etmekyerine aralar›nda karfl›tl›ktan oluflan devingenlikleri he-saba katmak gerekti¤ini savunur. Sosyolojide köklefl-mifl karfl›tl›klar› reddeden bir çaba içinde olmufltur. Böy-lece yorumsamac› Sosyolojinin baz› yönlerini daha ge-leneksel yap›salc› Sosyolojinin unsurlar› ile uzlaflturmadenemesinde bulunmufltur. O, toplumsal yaflam›n ev-rensel yasalar›n›n bulunmad›¤›n› ileri sürer.

S›ra Sizde 2

Modern-öncesi toplumlarda geleneksel kurumlardakigüvenirlik ve rutinler, dünyan›n olumsall›¤›n› gizlerdi.Akrabal›k ve cemaat, zaman ve uzam boyunca güveni-lir bir biçimde eylemleri yap›land›ran ba¤lar yarat›rd›.Din, deneyimi güvenilir flekilde düzenleyen bir kozmo-loji olufltururdu. Ve gelene¤in kendisi tan›m gere¤i birrutin oldu¤u için toplumsal ve do¤a olaylar›n› yap›lan-d›r›rd›. Fakat modern toplumlarda bu kurumsal ortamla-r›n hiçbiri güçlü bir güvenirlik ve ontolojik güvenlik his-

si yaratmamaktad›r. Giddens’a göre bu ihtiyaçlar farkl›flekillerde karfl›lan›r: Rutin, soyut sistemlerle bütünlefl-mifltir, saf/ar› iliflkiler cemaat ve akrabal›¤›n yerine geç-mifl ve düflünümsel olarak infla edilmifl bilgi sistemleridini kozmolojilerin yerini alm›flt›r. Sonuç, ontolojik gü-vensizli¤in geleneksel toplumlardan ziyade modern top-lumlarda çok daha belirgin olarak hissediliyor olmas›d›r.

S›ra Sizde 3

Giddens, insanl›k tarihinin süreksizlikler ile belirlendi¤ive do¤rusal bir geliflim çizgisine sahip olmad›¤›n› ilerisürmekte ve modernli¤in süreksizliklerini üç kategori-de de¤erlendirmektedir. Bunlardan birincisi, modernli-¤in de¤iflim h›z›n›n had safhada olmas›; ikincisi, dünya-n›n farkl› bölgelerinin giderek birbiri ile ba¤lant›l› halegelmesi ve yer kürenin tüm yüzeyini kapsamas›; üçün-cüsü ise modern kurumlar do¤as› gere¤i ekonomik üre-tim sisteminin piyasa koflullar› ve metalaflmas›, ulus-devletlerin sisyasal sistemi gibi ekonomi-politik güç ilifl-kilerinin birlikteli¤inin artmas›d›r.

S›ra Sizde 4

Habermas’a göre modernizm, tamamlanmam›fl bir pro-jedir. Bu nedenle içinde bulundu¤umuz dönemi postmodern olarak nitelemez. Giddens da modermitenintamamlanmad›¤›ndan söz eder ve içinde bulundu¤u-muz dönemi geç modernite olarak betimler. Modern-leflme karfl› konulmaz bir h›z anlay›fl› ile güç imgesi(juggernaut) yaratm›flt›r. Bu durum tehlike ve güvenhissiyle birlikte heyecan dolu bir h›z trenini akla getirir,fakat modernli¤in juggernaut› bir h›z treni gibi kontroledilebilir ve hareketi önceden tahmin edilebilir de¤ildir.Bu noktada Habermas ve Giddens aras›nda temel birfarkl›l›k bulunmaktad›r. Habermas için rasyonel kontrolmodernli¤in merkezindedir yani bu h›z›n kontrol edile-bilece¤inden söz eder. Fakat Giddens için modernlik ta-n›m› gere¤i kontrol d›fl›d›r. Modernli¤in amac› geliflme-dir fakat yaratt›¤› etki, denetimsiz bir de¤iflim makinesi-ne dönüflen mekanizmalar›n ve süreçlerin ortaya ç›kma-s›d›r.

S›ra Sizde 5

Giddens, geç modern topluma özgü dört tip risktenbahseder: (1) Devlet eliyle ya da baflka yollarla yap›lanve hiç kimsenin kaçmas›n›n mümkün olmad›¤› göze-tim, (2) Türlerin yaflam›n› sürdürememe riskiyle birlik-te artan askeri güç (3) Kapitalizmin istikrars›z nitelikle-ri sebebiyle, ekonomik büyümenin çökme ihtimali ve


(4) Kapitalizmi s›n›rlayan ekolojik ve çevresel k›s›tla-malar. Gerçekleflme olas›l›¤› düflük ama sonuçlar› tehli-keli olan riskler, modern dünyada hiçbir zaman orta-dan kalkmayacakt›r. Fakat al›nacak önlemler ve uygu-lanabilecek politikalarla bu riskler en aza indirilebilir.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarAdams, B.N.& R.A.Sydie (2001). Sociological Theory,

Thousand Oaks, California, London New Delhi: Pi-ne Forge Press.

Allan, Kenneth (2006) . Conptemporary Social and

Sociological Theory, Visualizing Social Worlds,Thousand Oaks, California: Pine Forge Press.

Cassell, Philip (1993). The Giddens Reader. London:The Macmillan Pres. Ltd.

Giddens, A. (1984). Capitalism and Modern Social

Theory, An Analysis of the Writings of Marx,

Durkheim and Max Weber, Cambridge: Cambrid-ge University Press

Giddens. A. (1990). The Consequences of Moder-

nity, Cambridge: Polity Press Ltd.Giddens, A. (1991). Modernity and Self-Identity, Self

and Society in the Late Modern Age, Cambridge:Polity Press Ltd.

Giddens, Anthony (1991a). “Structuration Theory: Past,Present and Future” B.C./D.J. (Ed.) Giddens’ The-

ory of Structuration: A Critical Approach. Lon-don: Routledge.

Giddens, A. (1994). Modernli¤in Sonuçlar›, Çev.: Er-sin Kufldil, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.

Giddens, A. (1994a). Beyond Left and Right, The Fu-

ture of Radical Politics, Stanford-Caifornia: Stan-ford University Press

Giddens, A.& c. Pierson (1998). Conversations with

Anthony Giddens, Stanford-California: StanfordUniversity Press.

Giddens, A. (1999). Toplumun Kuruluflu: Yap›laflma

Kuram›n›n Ana Hatlar›, Çev: Hüseyin Özel, An-kara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›

Giddens, A. (2000). Üçüncü Yol Sosyal Demokrasi-

nin Yeniden Dirilifli, Çev.:Mehmet Özay, ‹stanbul:Birey Yay›nc›l›k.

Giddens, A. (2000a). Runaway World, How Globali-

zation Is Reshaping Our Lives. New York: Rout-ledge.

Giddens, A. (2000b). Siyaset, Sosyoloji ve Toplumsal

Teori, Çev.: T. Birkan, ‹st.: Metis Yay.

Giddens, A. (2003). Sosyolojik Yöntemin Yeni Ku-

rallar›, Çev.: Ü. Tat›can-B. Balk›z, ‹stanbul: Para-digma Yay›nlar›.

Giddens, A. (2009). Kapitalizm ve Modern Sosyal

Teori Marx, Durkheim ve Weber’in Çal›flmala-

r›n›n Bir Analizi, Çev.: Ü. Tatl›can, ‹stanbul: ‹leti-flim Yay›nlar›.

Giddens, A. (2010). Modernite ve Bireysel-Kimlik,

Geç Modern Ça¤da Benlik ve Toplum, Çev.: ÜmitTatl›dil, ‹stanbul: Say Yay›nlar›.

Görgün-Baran, A. (2010). Küreselleflme Sürecinde Med-yan›n Rolü, Sosyoloji Yaz›lar› 1, Prof. Dr.CihatÖzönder’in An›s›na, Ed.: N.G. Ergan, E. Burcu, B.fiahin, Ankara: Hacettepe Ünivesitesi Yay›nlar›

Habermas, J. (1996). Modernity: An Unfinished Project,Critical Essays on The Philosophical Discourse

of Modernity, Edited by M. Passern d’EnterevesAnd S. Benhabib, The MIT Pres: Cambridge-Mas-sachusetts, pp. 38-55.

Kaspersen Bo, L. (2000). Anthony Giddens, An Intro-

duction to a Social Theorist, Translated by S.Sampson, USA: Blackwell Publishers.

Keyman, F. (2000). Globalleflme Söylemleri ve KimlikTalepleri:Türban Sorununu Anlamak, Global ve

Yerel Eksende Türkiye, Der.:E. F. Keyman-A.Y.Sar›bay, Alfa :‹stanbul, s. 17-38

Layder. D. (2006). Sosyal Teoriye Girifl, Çev.:Ümit Tat-l›can, ‹stanbul:Küre Yay›nlar›.

Özkök, E. (1985). ‹letiflim Kuramlar› Aç›s›ndan Kit-

lelerin Çözülüflü, Ankara: Tan Yay›nlar›.Rantanen, T. (2005). Media and Globalization, Lon-

don: Sage Publications Ltd.Ritzer George (1996). Modern Sosiological Theory,

New York:The McGraw - Hill Com. Inc.Ritzer, George (1997). Postmodern Social Theory,

New York, St. Luis, San Fancisco, Toronto: TheMcGraw-Hill Companies, Inc.

Slattery, Martin (2007). Sosyolojide Temel Fikirler,Çev.: Ümit Tatl›can-Gülhan Demiriz, Bursa: SentezYay›nc›l›k.

Stevenson, N. (2008). Medya Kültürleri, Sosyal Teori

ve Kitle iletiflimi, Çev.: Göze Orhon-Bar›fl E. Ak-soy, Ankara: Ütopya Yay›nlar›.

Tucker K. H. (1998). Anthony Giddens and Modern

Social Theory, London: Sage PublicationsTurner, Jonathan H. (2003). The Structure of Sociolo-

gical Theory. California: ThomsonWallace, R.&Wolf, A. (1999). Contemporary Sociolo-

gical Theory: Expanding The Classical Tradition,USA: Prentice-Hall, Inc.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Risk kavram›n› tan›mlayabilecek,Risk toplumu kavram›n› ve kuram›n› özetleyebilecek,Düflünümsel modernleflme kavram›n› aç›klayabilecek,Risk toplumunun özelliklerini ay›rt edebilecek,Risk toplumunda bireylerin psikolojisini aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Risk• Risk Toplumu

• Düflünümsel Modernleflme

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN


• G‹R‹fi• R‹SK KAVRAMI• R‹SK TOPLUMU KAVRAMI VE

KURAMI• R‹SK TOPLUMUNUN ÖZELL‹KLER‹• R‹SK TOPLUMUNDA B‹REYLER‹N

PS‹KOLOJ‹S‹

KendisiyleYüzleflen Toplum:Risk Toplumu


G‹R‹fiGünümüzde yaflam›n neredeyse tüm alanlar›nda h›z› giderek artan bir de¤iflim vebu de¤iflimle birlikte pek çok sorun yaflanmaktad›r ve bu sorunlar›n temeline inil-di¤inde küreselleflmenin izleri sürülebilir. Küreselleflme sürecinin getirdi¤i sorun-lar farkl› kavramlarla ifade edilmekle beraber, bu durum günümüz insan›n›n dahafazla sorunla bafl etmesi gerekti¤i gerçe¤ini ne yaz›k ki de¤ifltirememektedir. ‹flterisk de, küreselleflme süreciyle birlikte kullan›lagelen bir kavramd›r.

Bir ülkede meydana gelen bir afet sadece o bölgeyi ve o ülke insanlar›n› de¤il,asl›nda dolayl› olarak tüm dünyay› etkisi alt›na almaktad›r. Dünyada bugüne kadarkaydedilen en büyük deprem fiili’de 22 May›s 1960 tarihinde meydana gelmifl vebüyüklü¤ü 9.5 olarak ölçülmüfltür. 2011 y›l›n›n Mart ay› bafl›nda Japonya’n›n Fuku-flima bölgesinde yaflanan 8.9 büyüklü¤ünde deprem Japonya adas›n› 2.4 metre ha-reket ettirmifl ve ard›ndan gelen tsunami afeti binlerce insan›n hayat›n› kaybetme-sine neden olmufltur. Kay›plar bununla kalmam›fl, deprem sonras›nda oluflan tsu-nami, tar›m alanlar›n›n yan› s›ra nükleer santralleri ve petrol tesislerini de etkile-mifltir. Fukuflima Bölgesi’ndeki nükleer tesislerin zarar görmesi ve nükleer s›z›nt›sebebiyle faaliyetleri durdurulmufltur. Japonya’n›n elektrik ihtiyac›n›n önemli birbölümünü nükleer enerjiden sa¤lamas› sebebiyle bir süre elektrik verilememifltir.Dünya Meteoroloji Örgütü’nden yap›lan aç›klamalarda, Japonya’da rüzgâr›n, dep-rem ve tsunamide hasar gören nükleer tesisteki patlamalardan sonra ortaya ç›kanradyasyonu Pasifik’e sürükledi¤i belirtilmifltir. Fukuflima’daki alt› reaktörden zarargören dördünün faaliyetlerine son verilece¤i aç›klanm›flt›r (http://www.hurri-yet.com.tr/ekonomi/17410732.asp).

R‹SK KAVRAMIRisk fikri ilk kez dünyan›n dört bir yan›na yolculuklar yapan Bat›l› kâflifler taraf›n-dan kullan›lm›flt›r. ‹ngilizcede bilinmeyen sulara yelken açmak anlam›nda kullan›-lan bu sözcük ‹spanyolcaya Portekizceden girmifltir. Köken aç›s›ndan bafllang›çta“mekân”a yönelik olan bu sözcü¤ün anlam›, daha sonra bankac›l›k ve yat›r›m alan-lar›na girmesiyle beraber “zaman” düzlemine tafl›nm›flt›r (Giddens, 1999: 36).

Risk kelimesi, hem keflfetti¤imiz, hem de normallefltirip denetlemenin yollar›n›arad›¤›m›z bir dünyaya göndermede bulunur. Burada “risk”, istenmeyen sonuçlar-dan kaç›nma anlam›n› tafl›d›¤› sürece olumsuz bir ça¤r›fl›ma sahiptir. Di¤er taraf-tan, sorunlu bir gelecek karfl›s›nda cesur at›l›mlarda bulunma söz konusu oldu¤un-

Kendisiyle YüzleflenToplum: Risk Toplumu

Risk kelimesinin anlam›zaman içerisinde mekândan,zamana do¤ru de¤iflmifltir.

da risk olumlu bir anlam tafl›yabilir (Giddens & Pierson, 2001: 222). Örne¤in, birflirketin ya da giriflimcinin yeni bir sektörde ya da ülkede yat›r›m yapmas› yani riskalmas› baflar›yla sonuçlanmas› durumunda olumlu bir anlam içermektedir.

fians ya da tehlikeyle ayn› fley olmayan risk gelecekteki olas›l›klar düflünülereketkin biçimde de¤erlendirilen tehlikeleri ifade etmektedir (Giddens, 2000: 37; Y›l-d›r›m, 2000: 85). Risk, gelece¤ini kendisi belirlemek isteyen bir toplumu hareketegeçirici bir dinamiktir. Geleneksel toplumda risk esas olarak do¤a güçlerinin mü-dahalesi ile tan›mlan›rken, modern toplumlarda riskleri azaltma amac›na dönükolarak teknoloji yard›m›yla insanlar›n do¤aya müdahalesi, hükümet politikalar› veekonomik faaliyetler arac›l›¤›yla topluma müdahalesi önceden öngörülmeyen vedenetimi zor olan tehlikelere yol açabilmektedir (Beck, 1992; Y›ld›r›m, 2000: 85).Tüm eski kültürlerde, günümüzde riskle ifade edilen durumlar yazg›, talih ya daTanr›lar›n iste¤i olarak görülmüfltür ve risk kavram›na rastlanmamaktad›r, çünkübu kavrama ihtiyaç duyulmamaktad›r. Örne¤in bir Afrika kabilesi olan Azandeler,bir insan›n yaflad›¤› talihsizli¤i ya da hastal›¤› kara büyüye ba¤lam›fllard›r. Bu türgörüfllerin modernleflmeyle beraber tamamen ortadan kalkt›¤›n› söylemek demümkün de¤ildir. Sihir düflüncesinin, yazg› ve kozmoloji gibi kavramlar›n bugünhâlâ dayana¤› bulunurken, genellikle insanlar›n bunlar› bat›l inanç olarak sürdür-dü¤ü ve daha hesapl› kararlar›n› desteklemek amac›yla kulland›klar› ifade edilebi-lir (Giddens, 1999: 37). Riskin, Tanr›lardan geldi¤inin düflünülmesi, insan hatas› vesorumlulu¤u düflüncesini tamamen d›fllam›flt›r. Böylelikle, riske olan bak›fl aç›s›de¤iflerek, insan eliyle yap›lm›fl olmas›ndan çok, f›rt›na, sel bask›n› ya da bulafl›c›hastal›k gibi do¤al bir olay olarak alg›lanm›flt›r. ‹nsanlar da bu gibi durumlarda ya-pabilecekleri fleylerin çok s›n›rl› olaca¤›n›, bu tür olaylar›n meydana geliflini kaba-ca tahmin ederek, etkilerini azaltmak üzere birtak›m giriflimlerde bulunabilecekle-rini düflünmüfllerdir (Lupton, 1999: 5). Risk kavram›, temelde kontrol etme özellik-le de gelece¤i kontrol etme fikriyle birlikte biçimlenmifltir (Giddens, 1999: 27).

Risk kavram›n›n hayat›m›z› ve beslenme tercihlerimizi nas›l etkiledi¤ini yaflanm›fl birörnekle aç›klamak gerekirse Deli Dana Hastal›¤› üzerinde durulabilir.


Anthony Giddens1938’de do¤an ‹ngiliz sosyolog Anthony Giddens, eserleriyle

sosyolojiye önemli katk›larda bulunmufltur. 34 kitab› 29 dile

çevrilmifl olan Giddens’›n 2007’de befleri bilimler içinde en

çok baflvurulan yazarlar aras›nda beflinci s›rada yer ald›¤›

ifade edilmifltir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



‹ki tür risk aras›nda ayr›m yap›lmal›d›r: (›) d›flsal ve (››) imal edilmifl risk. D›fl-sal risk, bireyleri beklenmedik bir anda (d›flar›dan) vuran olaylar›n yaratt›¤› risk-tir. Yine de bu olaylar, bütün nüfus içinde az çok öngörülebilir olmalar›na ve si-gorta edilebilmelerine yetecek kadar düzenli ve s›k meydana gelirler. D›flsal riskson derece etkili bir flekilde hesaplanabilir; zaman ve risk çizelgelerine bak›larakinsanlar›n nas›l sigortalanaca¤›na karar verilebilir. Sanayi toplumunun ilk iki yüz-y›l› d›flsal riskin egemenli¤i alt›ndayd› (Giddens, 1999: 27).

Do¤an›n ve gelene¤in ötesinde yaflayan bir dünyan›n en temel niteli¤i, d›flsalriskten imal edilmifl risk aflamas›na geçmifl olmas›d›r. ‹mal edilmifl risk, bizzat in-sanl›¤›n geliflim sürecindeki de¤iflimler, özelikle de bilim ve teknolojideki ilerleme-ler taraf›ndan yarat›l›r. ‹mal edilmifl risk, karfl›lar›nda tarihin bize çok az deneyimsundu¤u yeni risk ortamlar›na karfl›l›k gelir, bu risklerin hesaplanmas› bir yana, ne-ler oldu¤u bile ço¤u zaman bilinememektedir. ‹mal edilmifl risk, kiflisel ve toplum-sal hayata do¤rudan girmektedir ve daha kolektif bir risk çerçevesi taraf›ndan s›-n›rland›r›lmam›flt›r. ‹mal edilmifl risk yay›ld›kça, riskin yepyeni bir risklilik durumusöz konusu olmaktad›r. Yeni teknolojilerin kronik biçimde etkiledi¤i ve eskidenkabul gören fleylerin neredeyse sonsuz kere yeniden gözden geçirildi¤i bir top-lumda, gelecek bizi daha çok meflgul etmeye bafllar ve ayn› zamanda bulan›k birhâl al›r (Giddens & Pierson, 2001: 223).

814. Ünite - Kendis iy le Yüz leflen Toplum: Risk Toplumu

Günümüzde "Deli Dana Hastal›¤›" olarak da bilinen Bovine Spongiform

Encephalopathy (BSE), ergin s›¤›rlar›n merkezi sinir sistemini etkileyen yavafl seyirli,

ilerleyici ve öldürücü bir hastal›ktr. Hastal›k, ilk kez ‹ngiltere'de Kas›m 1986'da hasta

s›¤›rlara ait beyinlerin muayenesiyle tan›mlanm›flt›r. Bafllang›çta tek bir inekte daha

sonra s›n›rl› bir bölgede görülmüfltür. 1990 y›l›nda ülkenin daha baflka yörelerinde

de ç›km›fl, daha sonra ‹rlanda, Umman ve ‹sviçre'de hastal›¤a rastlanm›flt›r.

Hastal›¤›n yay›lmas›n› önlemek için s›k› önlemler al›nmaya çal›fl›l›yor ise de ülkeler

aras› hayvan hareketleri ve hayvan ürünleri ticareti sebebiyle birçok ülkeye bulaflm›fl

olma olas›l›¤› vard›r (Kanada, Falkland adalar› ve Umman'da ise sadece ‹ngiltere'den

ithal edilen s›¤›rlardan baz› vakalar bildirilmifltir). ‹ngiltere d›fl›nda az say›da BSE

olaylar› (yaklafl›k 1500 olay), Belçika, Danimarka, Fransa, Almanya, ‹rlanda

Cumhuriyeti, ‹talya, Liechtenstein, Lüksemburg, Hollanda, Portekiz, ‹spanya ve

‹sviçre'de yerli s›¤›rlarda görülmüfltür. Kanada, Falkland adalar› ve Oman'da ise

sadece ‹ngiltere'den ithal edilen s›¤›rlarda çok az say›da olay bildirilmifltir.

‹nsan ve hayvanlarda Deli Dana Hastal›¤›’na neden olan ajanlar›n filtrelerden

geçebildi¤i ve en küçük virüslerden 100 kat daha küçük olduklar› bilinmektedir.

Boyutlar›yla ilgili en büyük de¤erler, onlar› küçük virüs partikülleri s›n›flamas› içine

sokar. Virüslerin aksine bu ajanlar›n oldukça dirençli olduklar› bilinmektedir.

Avrupa Komisyonu, ‹ngiltere'den di¤er üye devletlere g›da yasa¤›n›n etkili oldu¤u

tarih olan Haziran 1988'den sonra do¤an hayvanlara kadar canl› s›¤›rlar›n

ithalat›n› s›n›rlam›flt›r. Daha sonra 6 ayl›k yafltan önce kesilmeleri kayd›yla sadece

besi buza¤›lar›n›n ithalat›na izin verilmifltir. Avrupa Komisyonu, Nisan 1990'dan

itibaren de BSE’yi ihbar› zorunlu bir hastal›k yapm›flt›r. Bu tarihten bu yana birçok

ülke, ulusal sürülerinde BSE bulgusunu aramak için surveylans programlar›

bafllatm›flt›r.

Kaynak: Bu metin http://www.veteriner.cc/yazar/bse.asp internet adresinden

k›salt›larak al›nm›flt›r.

Günlük yaflant›m›zda karfl›laflt›¤›m›z çeflitli risklerin d›flsal m›, yoksa imal edilmifl risklermi oldu¤unu de¤erlendiriniz.

Alman sosyolog Ulrich Beck, risk kavram›n› günümüzde yaflanan toplumsal de-¤iflim ile ilgili analizin merkezine yerleflmifltir (Beck, 1992; Eflkinat, 1998: 86).Beck, geliflmifl ülke insanlar›n›n bak›fl› ile k›tl›k sonras› bir toplumda yaflad›¤›m›z›ifade etmektedir. ‹nsano¤lu, günümüzdeki koflullara ulaflana kadar çeflitli aflama-lardan geçmifltir. Maddi kaynaklar›n insanlara ak›fl›n› en üst düzeye ç›karmaya ça-l›flan teknolojik geliflmeler kaydedilmifltir. Bu süreçte devlete düflen en önemli rol,yarat›lan maddi kaynaklar›n refah sistemi arac›l›¤›yla toplumun tüm kesimleri ara-s›nda da¤›t›m›n› sa¤lamakt›r. Bu modernleflme sürecinde insanlar maddi refah ar-t›fl› karfl›l›¤›nda, bu art›fl› sa¤layan teknolojik geliflmelerin insan sa¤l›¤› ve dünya-n›n ekolojik dengesi üzerinde yaratt›¤› olumsuz etkileri göz ard› etmifllerdir. Di¤eryandan, bu yaklafl›m›n art›k de¤iflmesi yönünde bask›lar da ortaya ç›kmaktad›r.Bat›l› refah toplumlar›nda günümüzde ikili bir süreç yaflanmaktad›r. Öncelikle,yüzy›l›n bafl›ndaki k›tl›k günlerinin en önemli problemi olan günlük ekme¤in ka-zan›lmas› için verilen savafl giderek önemini kaybetmektedir. Bugün, pek çok in-san için açl›k probleminin yerini afl›r› kilo problemi alm›flt›r. Bunun yan›nda, do-¤al zenginliklerin dünyan›n kökünü kurutacak flekilde, bilinçsizce tüketilmekte ol-du¤u konusunda da yayg›n bir görüfl birli¤i bulunmaktad›r (Beck, 1992; Eflkinat,1998: 87).

Üretim teknolojisinin yol açt›¤› yan etkilerin ortaya ç›kard›¤› risk, Bat›l› toplum-lar›n bafl etmek durumunda oldu¤u en önemli sorunlardan biridir. Bu riskin nas›lda¤›t›laca¤›na iliflkin çözümler aranmaktad›r. Günümüz koflullar›nda ortaya ç›kanrisk olgusunun en belirleyici özelli¤i toplumlar aras›nda karfl›l›kl› olarak ortaya ç›k-mas›d›r. Risk, modernizasyon sürecinin yol açt›¤› tehditlerle sistematik olarak kar-fl› karfl›ya kalma olarak tan›mlanmaktad›r (Beck, 1992; Eflkinat, 1998: 88). Hem po-litik, hem de bilimsel olarak giderek daha fazla bilincine vard›¤›m›z riskler aras›n-da, radyoaktif s›z›nt›, toksinler ve organizmalar üzerinde kal›c›, geri döndürülemezzararlara yol açan at›klar s›ralanabilir. Bu risklerin niteli¤i tarihin di¤er dönemlerin-de karfl›lafl›landan farkl›d›r. Bugünün riskleri, yelkenli gemilerle engin denizlereaç›lanlar›n karfl› karfl›ya olduklar› risklere benzememektedir. (›) ‹lk olarak günü-müzde riskin kayna¤› sanayileflmedir. (››) ‹kinci bir özellik s›naî üretim s›ras›ndaçevreye yay›lan radyoaktif s›z›nt›lar ve toksinler, duyularla anlafl›lmaktad›r. Art›kgünümüzde risk, k›tl›ktan de¤il, afl›r› üretimden kaynaklanmaktad›r. Sanayilefl-me küresel ölçekte yay›ld›kça, yol açt›¤› riskler de katlanarak artmaktad›r. Riskler,hem politik hem de bilimsel olarak karfl›l›kl›d›r. Riskler, kendi kaynaklar› ile s›n›r-l› de¤ildir; do¤alar› gere¤i dünya üzerindeki her türlü yaflam fleklini tehdit etmek-tedirler. Nükleer kazalar ve asit ya¤murlar›, zaman ve mekân s›n›r› tan›mamakta-d›r. Bir kez bafllad›¤›nda, sürekli olarak tüm dünyay› kaplamaktad›rlar. Yüksekriskli sanayilerin küreselleflmesi riskin ve sonuçlar›n›n bilimsel olarak hesaplanma-s›n› imkâns›z hale getirmektedir (Beck, 1992; Eflkinat, 1998: 88).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Günümüz koflullar›nda riskkavram› genel olarakmodernizasyon sürecinin yolaçt›¤› tehditlerle sistematikolarak karfl› karfl›ya kalmaolarak tan›mlanmaktad›r(Beck, 1992; Eflkinat, 1998:88).

R‹SK TOPLUMU KAVRAMI VE KURAMI

Günümüz toplumlar›n›n bilgi, sanayi ötesi ve post-modern toplumlar olarak ni-telendirilmeleri yan›nda, son y›llarda s›kça kullan›lan bir baflka kavram da “risktoplumu” kavram›d›r. “Risk toplumu” kavram› ilk olarak Alman sosyolog UlrichBeck taraf›ndan 1986’da Almanca yay›nlanan ve daha sonra 1992’de ‹ngilizceye“Risk Society: Towards a New Modernity” ismiyle çevrilen eserinde kullan›lm›flt›r(Rosa&Freudenburg: 2006).

Öte yandan ‹ngiliz sosyolog Anthony Giddens’›n da risk toplumu konusundaönemli çal›flmalar› oldu¤u bilinmektedir. Risk toplumu tezinin iki temel yaklafl›m›-n› ileri süren Ulrich Beck ve Anthony Giddens, risk ve geç modernite konular›n-daki yaklafl›mlar›n› birbirlerinden ayr› olarak gelifltirmekle birlikte, her iki kuram-c›n›n çal›flmalar›nda ortak birtak›m yönler bulunmaktad›r. Örne¤in, her iki kuram-c› da modernleflme süreci sonunda ortaya ç›kan risk kavram›n› günümüzde mer-kezi bir ilgi alan› olarak görmektedirler. Riskler, geç modernite döneminde özel-liklerini de¤ifltirerek zaman ve mekân boyutlar›nda büyük etkiler yaratmaktad›r.Beck ve Giddens, geç modernite döneminde belirsizlik ve güvensizli¤e karfl› gös-terilen bafll›ca tepki olarak düflünümsellik kavram›n› ön plana ç›kararak, riskin da-ha çok politik yönü üzerinde durmufllard›r. Her iki kuramc› da, halktan kimselerinriske bak›fl aç›lar› üzerinde durarak, özellikle bu kimselerin uzmanlara, devlete vesanayiye gösterdikleri tepkileri ele almaktad›rlar. Giddens ve Beck, zay›f bir top-lumsal yap›laflmac› yaklafl›m çerçevesinde risk konusunu ele al›rlarken, dikkatleri-ni riskin nas›l üretildi¤i, makro düzeyde toplumda riskin üstesinden nas›l gelindi-¤i, riskin toplumsal ve politik alanda yapt›¤› etkiler üzerine yöneltmektedirler(Lupton, 1999: 81).

Risk toplumu, özellikle So¤uk Savafl dönemi sonras› toplumlar›n de¤iflen gü-venlik ve risk alg›lamas›n› anlamaya yönelik olarak gelifltirilen yaklafl›mlardan bi-ridir. Temelde modernli¤i ve modernli¤in bir sonucu olarak Sanayi Devrimi’nden200 y›l sonra ortaya ç›kmaya bafllayan çevresel, ekonomik ve güvenli¤e iliflkin ye-ni riskleri ele alan Beck’in bu yaklafl›m› literatürde önemli bir yere sahiptir. Tehdit-lerin ve ma¤duriyetlerin de¤iflen kitlesel boyutuna vurgu yapan risk toplumu yak-lafl›m›, özellikle yay›lmac› bir ekonomi anlay›fl›yla alternatifsizmifl gibi gösterilensanayi temelli modernleflmenin, yine modernli¤in kendi dinamikleri taraf›ndan tersyüz edilmesine dayanmaktad›r (Bahar, 2009: 31).


Risk toplumu kavram› ilkolarak Ulrich Becktaraf›ndan ileri sürülmüfltür.

Ulrich Beck1944 y›l›nda Promenya’da dünyaya gelen Ulrich Beck,

Almanya’n›n en çok tart›fl›lan sosyologlar›ndan biridir

ve özellikle 1986 y›l›nda yay›mlanan “Risikogeselschaft”

(Risk Toplumu) adl› kitab›yla tan›nm›flt›r. O y›ldan bu

yana U. Beck’in neredeyse her y›l riskle ilgili bir kitab›

yay›nlanm›flt›r (Bkz. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek

Kaynaklar).

Beck’e göre risk toplumu;“insanlar›n bilgi veteknolojileri yanl›fl ya dakötü amaçl› kullanmalar›ylabütün dünyay› tehlikeyesokmalar› sonucunda ortayaç›kan yap›y›” ifadeetmektedir (fien & Koç,2002: 933).

Risk toplumu kavram› çerçevesinde çernobil reaktör kazas› incelenebilir.

1986’da meydana gelen Çernobil kazas› ve olas› etkilerini risk toplumu tart›flmalar› çerçe-vesinde de¤erlendiriniz.

Beck’e göre, “çevresel kazalar, toplumdaki geleneksel gelir ve refah eflitsizli¤i-ni k›rm›flt›r. Bu alanlarda ça¤dafl dünya, herkese eflit biçimde zarar veren nükleerve kimyasal kirlenme ile karfl› karfl›yad›r. Bu risk ve zarardan pay›n› alanlar, gelirve refahla ilgisi olmayan yeni kal›p ve eflitsizliklerin oluflturdu¤u toplumsal kate-gorilerden oluflmaktad›r.” Beck, bilgi toplumunu bekleyen küresel risklerden bah-sederken, yeni bir toplumsal yap›ya da iflaret etmektedir (fien & Koç, 2002: 933).Bu görüfllerden aç›kça anlafl›laca¤› gibi, Beck için küreselleflmenin itici gücü mo-dernizasyondur. Küresel riskler ise, küresel sanayileflmenin sonunda ortaya ç›k-


Çernobil reaktör kazas›, 20. yüzy›l›n ilk büyük nükleer

kazas›d›r. Ukrayna’n›n Kiev iline ba¤l› Çernobil kentin-

deki Nükleer Güç Reaktörünün 4. ünitesinde 26 Ni-

san1986 günü erken saatlerde meydana gelen nükleer

kaza sonras›nda atmosfere büyük miktarda fisyon ürün-

leri sal›nd›¤› 30 Nisan1986 günü tüm dünya taraf›n-

dan ö¤renildi.

‹ngiltere’nin Galler bölgesinde kazadan iki hafta sonra

saptanan yüksek radyoaktivite nedeniyle yeflil alanlara

koyun ve s›¤›rlar›n girifli engellenmifltir. Araflt›rmalarda

ilk y›l doz aç›s›ndan en fazla radyoaktiviteye maruz kalan Avrupa ülkesi Bulgaris-

tan olarak belirlenmifltir.

Birleflmifl Milletler’e ba¤l› kurulufllar olan Uluslararas› Atom Enerjisi Ajans›, Ulusla-

raras› Sa¤l›k Örgütü, Dünya Bankas› gibi kurumlar›n ve Rusya, Beyaz Rusya ve Uk-

rayna yetkililerinin oluflturdu¤u bir organizasyon olan Çernobil Forumu 2005 y›l›n-

da “Chernobyl’s Legacy: Health, Environmental and Socio-Economic Impacts” (Çer-

nobil’in Miras›: Sosyo-ekonomik, Çevresel ve Sa¤l›k Bak›m›ndan Etkileri) bafll›kl› bir

rapor yay›nlam›flt›r.

En yüksek radyasyon dozlar›na, say›lar› bini bulan acil durum çal›flanlar› ve Çerno-

bil personeli maruz kal›rken, çal›flanlar›n baz›lar› için maruz kald›klar› dozlar öl-

dürücü olmufltur. Zaman içinde Çernobil’de çal›flan kurtarma personelinin say›s›

600 bini bulurken, bunlar›n baz›lar›, çal›flmalar› boyunca yüksek düzeyli radyasyo-

na maruz kalm›flt›r. Radyoaktif iyodinden kaynaklanan çocukluk tiroid kanseri, ka-

zan›n en önemli sa¤l›k sorunlar›ndan birisidir. Kazadan sonraki ilk aylarda, rad-

yoaktif iyodin düzeyi yüksek sütlerden içen çocuklar yüksek radyasyon dozlar› al-

m›flt›r. 2002 y›l›na kadar bu grup içinde 4000’den fazla tiroid kanseri teflhis edilir-

ken, bu kanserlerin büyük bölümünün radyoiyodin al›m›ndan kaynaklanm›fl olma-

s› çok muhtemeldir.

Kaynak: Bu metin http://tr.wikipedia.org/ internet adresinden k›salt›larak al›nm›flt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



maktad›r. Riskin kendisi de küreselleflmektedir. Riskin küreselleflmesi, yani dünya-n›n tehdit alt›nda olmas› küreselleflme sürecinin h›z›n› art›rmaktad›r. Beck’in küre-selleflme olgusunun kavramlaflmas›na katk›s› bu noktada ortaya ç›kmaktad›r. Riskküreselleflmektedir, çünkü risk dünya üzerindeki herkes için eflittir. Dünya üzerin-deki bireylerin tümünü, mekân ya da s›n›f fark› gözetmeksizin ayn› ölçüde etkile-mekte ve hiçbir s›n›r tan›mamaktad›r. G›da üretim zinciri, insanlar› birbirine ba¤la-makta, havadaki asit ya¤murlar› ülke s›n›rlar›n› hiç hissettirmeden aflmaktad›r.Riskli ülkeler için karfl›l›kl› tehdit içermesi, ayr›ca mekânsal olarak s›n›rlanamama-s› küreselleflme bilincinin art›fl›na katk›da bulunmaktad›r. Risk yaratan faaliyetlerinkontrolü, ulus devletlerin gücünü aflmaktad›r. Riskli faaliyetleri engelleyebilmenintek yolu, uluslar üstü yapt›r›m gücü yüksek örgütler oluflturmakt›r. Ülkelerin biraraya gelip çeflitli risk içeren faaliyetlere çözüm bulmak için yapt›klar› stratejik si-lahs›zlanma tart›flmalar›, dünya zirveleri, at›klar›n azalt›lmas›, CFC’lerin (Kloroflo-rokarbon) kullan›m›n›n yasaklanmas› ve nükleer silahlarla ilgili anlaflmalar bu türçabalara birer örnektir (Beck, 1992; Eflkinat, 1998: 89).

Di¤er taraftan bugün dünyada do¤as› de¤iflen ve küreselleflen riskin giderekdaha fazla kullan›l›r hale gelmesi, kurumsallaflm›fl çevresel risklerin ortaya ç›kma-s›na neden olmufltur. Dolay›s›yla yüksek teknolojik düzeyde beliren, “risk iklimi”giderek herkesi kapsamakta ve kimsenin kaç›fl›na izin vermemektedir. Dünya top-lumu farkl› gruplar, farkl› ve eflit olmayan tehditler nedeniyle “ortak riskler” alt›n-da bulunmaktad›r. Örne¤in; Afrika eski komünist ülkeleri, Balkanlar, Kafkaslar veOrtado¤u gibi çok parçal› bölgeler yeniden yap›lanmaya yönelmekte ve dünya ge-nelinde sivil toplumlar için tehdit oluflturmaktad›r. Terör tehdidi ile yaflamak, top-lumsal yaflam›n “sigorta edilemez” bir konusudur. Beck, çal›flmas›nda “Dünya RiskToplumu” dedi¤i yap›da “nükleer tehlike, iklim de¤iflimi, Asya ekonomilerinin çö-küflü ve yiyeceklerin anatomik yap›s›n›n de¤ifltirilmesi gibi sigorta edilemez riskle-rin ortaya ç›kt›¤›n›” ifade etmektedir (Beck, 1986: 227; fien& Koç, 2002: 933).

Beck, risk içeren faaliyetlerin zararl› etkilerinin t›pk› bir bumerang gibi geldi¤iyere geri döndü¤ünü anlatmaktad›r (Bumerang, özellikle Avustralya yerlileri, eskiM›s›rl›lar ve Avrupal›lar ve Hindistan’›n baz› yörelerindeki kabileler taraf›ndan si-lah olarak kullan›lan yass› bir kesite sahip e¤ri bir sopad›r. Baz›lar› düz olarak f›r-lat›ld›¤› yönde ilerler, baz›lar› ise havada bir dairevi yörünge çizerek tekrar geri ge-lirler). Modernizasyonun bafllang›ç dönemlerinde, güçlü ve zengin olanlar kendi-lerini zararl› etkilerden koruman›n bir yolunu bulmufllard›r. Günümüzde ise risklifaaliyet ne kadar uzaklaflt›r›l›rsa uzaklaflt›r›ls›n, etkileri geliflmifl merkezleri vurmaküzere geri gelebilmektedir. Bu, özellikle s›naî tar›mda görülmektedir. Hormonlugübre ile üretilen ürünler, tüm dünyada tüketilmektedir. Burada da, küreselleflmeile ilgili yerel ve evrensel çeliflkisi ortaya ç›kmaktad›r. Riske neden olan ve riskekurban olan, ayn› kifli olmaktad›r. Küresel nükleer savafl›n galibi bulunmamaktad›r(Beck, 1992: 38; Eflkinat, 1998: 90).

Risk, sadece üretim konusunda ortaya ç›kmamaktad›r. Üretilenleri zararl› halesokabildi¤i gibi, yer ald›¤› çevrede mülkiyet konusu nesnelerin de¤erlerinin düfl-mesine, hatta o ülke devletinin meflruiyetinin sars›lmas›na bile yol açabilmektedir.Beck, belirli bir bölgede ekolojik tehdit içeren bir de¤ifliklik nedeni ile, mülk fiyat-lar›n›n düflmesini ekolojik istimlak olarak tan›mlamaktad›r. Ekolojik istimlâk, ta-r›msal topra¤›n, ormanlar›n, denizlerin ürün verme kapasitelerini, para kazanmaf›rsatlar›n› azaltabilece¤i gibi buna izin veren hükümetlerin ya da bu teknolojiyigetiren firmalar›n meflruiyetinin sorgulanmas›na da neden olabilmektedir (Beck,1992; Eflkinat, 1998: 90).



Nalçao¤lu (2000: 126)Beck’in çal›flmalar›nadayanarak düflünümselli¤i“bireylerin içinde yaflad›klar›toplumda, yap›larlagirdikleri iliflkide tek yönlübir belirlenme ve boyune¤me prati¤inden ç›k›p,yap›-eylem diyalekti¤ininkarfl›l›kl› kurulmamant›¤›n›n ay›rd›navarmalar› ve araçsalrasyonalitenin hâkimiyetindedayat›lan toplumsal,bilimsel ve teknolojikyap›lar› sorgulamalar›”fleklinde tan›mlamaktad›r.

Ayn› derecede riske hedef olan bir dünya toplumu ortaya ç›kmaktad›r. Bu ol-gu insanlar aras›ndaki eflitsizli¤i bir aç›dan azaltmaktad›r, çünkü risk s›n›f fark› gö-zetmemektedir. S›f›r toplaml› istismar iliflkileri ortaya ç›kmaktad›r. Di¤er taraftan,burada Beck, ayk›r› bir formülasyonla, geliflmekte olan ülkelerin sanayileflme iste-¤inin, riski göze almalar›na neden oldu¤unu aç›klamaktad›r. Uluslar aras› s›n›f sis-teminden söz etmektedir. S›naî üretimin yol açt›¤› zararlar konusunda bilinç artt›k-ça, geliflmifl ülke toplumlar› bunlar›n kapat›lmas› yönünde bask› yapabilmektedir-ler. Yeni sanayileflen ülkeler ise, ekonomik ba¤›ms›zl›klar›n› elde edebilmek u¤ru-na riski ülkelerine davet edebilmektedirler. Bu sistem, temiz sanayilerin ileri top-lumlarda kalmas›na neden olurken, tehlikeli ve çevreyi kirleten sanayilerin üçün-cü dünya ülkelerine ihraç edilmesine yol açmaktad›r. Geliflmemifl ülkelerde risklifaaliyetlerle ilgili yasal önlemler ya yoktur ya da yeterli de¤ildir. Bu ülkelerin in-sanlar›, zararlar konusunda yeterince bilgilendirilmemifl olmakta ya da zararl› faali-yetlerin engellenmesi için kamuoyu oluflturmak güç olabilmektedir. Uluslar üstüfirmalar›n yöneticileri ise sahip olduklar› sermayenin, geliflmekte olan ülkeler içinönemini bilmekte, felaket meydana geldi¤inde, yasal önlemlere karfl› kaynaklar›n›öne sürmektedirler. Ancak, sermaye sahiplerinin karfl› koyamad›klar› tehlike bu-merang etkisidir. Riskli faaliyetlerin zararlar› bulafl›c›d›r; toksinler, tar›msal ürün sa-tan ülkelerden ithal edilen g›da maddeleri ile geri gelmektedir. Sülfür emisyonu,ya¤muru aside dönüfltürmektedir. Geliflmifl ülkelerden ihraç edilen atom reaktör-leri, radyoaktif madde içeren s›z›nt›lara neden olmakta ya da bu reaktörlerin ürün-leri nükleer silah üretme gücünü geliflmekte olan ülkeler için de olanakl› k›lmak-tad›r. Bumerang etkisi, zengini de fakiri de ayn› kefeye koymaktad›r. Giderek ar-tan riskler, dünya toplumunu tehlike toplumuna dönüfltürmektedir (Beck, 1992;Eflkinat, 1998: 92).

Düflünümsel ModernleflmeDüflünümsel modernleflme yukar›da da belirtildi¤i gibi Beck ile Giddens’›n risk vegeç modernite konular›ndaki yaklafl›mlar›nda önemli bir yere sahiptir. Literatürdeönemli bir etki yaratan bu kavram› Beck ve Giddens geç modernite dönemindebelirsizlik ve güvensizli¤e karfl› gösterilen temel bir tepki olarak ele al›rlar. Bir bafl-ka ifadeyle, her iki kuramc› modernitenin günümüzde küresel bir risk toplumunadönüflümünü düflünümsel modernleflme kavram›yla tan›mlamaya çal›fl›rlar. Bura-da düflünümsel modernleflmeden kastedilen esas itibar›yla moderniteyi sarsan veöngörülemeyen sonuçlar›ndan kaynaklanan belirsizlik nedeniyle toplumun kendi-siyle karfl› karfl›ya gelmesidir. Örne¤in, Beck’in yaklafl›m› içerisinde kullan›lan dü-flünümsel modernleflme kavram› ile kastedilen, analitik anlamda düflünüm de¤il,toplumun kendi kendisiyle karfl› karfl›ya gelmesi, yüzleflmesidir. Sanayi toplumun-dan risk toplumuna geçifl süreci, modernleflme dinami¤i içinde gizli tepki kal›pla-r› çerçevesinde istem d›fl› ve görünmez bir biçimde gerçekleflmektedir. Risk toplu-mu yap›lar›, insanlarla kurumlar›n düflünce ve eylemlerinde sanayi toplumununal›flkanl›klar› halen bask›n oldu¤u için meydana getirilmektedir. Risk toplumu, si-yasal tart›flmalar s›ras›nda seçilecek ya da vazgeçilecek bir seçenek de¤ildir. Risktoplumu, modernleflme süreçlerinin kendili¤inden dönüflümü s›ras›nda oluflmakta-d›r. Aç›k ve gizli olarak sanayi toplumunun temellerini sarsan, ortadan kald›ran,de¤ifltiren ve tehditleri oluflturan; bu süreçlerin kendileridir (Beck, 1999: 34).

Anthony Giddens’›n konuyla ilgili çal›flmalar› ve düflünceleri kitab›n›z›n baflka bir ünite-sinde ayr›ca ele al›nacakt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Modernleflmenin yaratm›fl oldu¤u sonuçlarla modernleflmeye ait temellerinkendi kendileriyle bu biçimde yüzleflmesi, modernleflmenin öz-düflünümü anla-m›ndaki bilgilenme ve bilimselleflme sürecinden belirgin olarak ay›rt edilmelidir.Sanayi toplumundan risk toplumuna geçifle düflünümsel yans›ma, düflünüm üze-rindeki yans›ma ad› verilirse, “düflünümsel modernleflme” kavram›, sanayi toplu-mu sistemi içinde kurumsal ölçütlerle ifllenememifl, risk toplumuna özgü sonuçlar-la karfl› karfl›ya gelme anlam› tafl›maktad›r (Beck, 1999: 35). Bu durumun, ikinci biraflamada kamusal, siyasal ve bilimsel düflünümün bir nesnesi haline gelmesi, birtoplum yap›s›ndan di¤erine geçiflin düflünümsüz, refleks benzeri “mekanizma-s›”n›n gözden kaç›r›lmas›na neden olmamal›d›r (Beck, 1999: 35).

Risk toplumu terimi, refleks ve düflünüm aras›ndaki bu iliflkiyi kavramsallaflt›r-maktad›r. Toplum kuram› ve kültür araflt›rmac›lar›n›n anlay›fl› çerçevesinde bu kav-ram, sanayi toplumunun flimdiye kadar izledi¤i yolda yarat›lan tehditlerin a¤›r bast›-¤› bir modernlik evresi anlam›na gelmektedir. Böylece, bu geliflmenin kendisini na-s›l s›n›rlayaca¤› sorusu ortaya ç›karken, ayn› zamanda flimdiye kadar sorumluluk bi-linci, güvenlik, denetim, zararlar›n s›n›rland›r›lmas› ve zararlar›n paylafl›m› konular›n-da ulafl›lan düzeyi tehdit potansiyeli aç›s›ndan yeniden de¤erlendirmek gerekmekte-dir. Di¤er taraftan, söz konusu tehdit potansiyeli yaln›zca alg›lama ve hayal gücününefli¤ini aflmakla kalmazken, bilimsel belirlemeler de bu potansiyele eriflememekte-dirler. Bir baflka deyimle, modern toplumlar de¤iflmedikleri, kendi sonuçlar›n› düflü-nüm konusu etmedikleri, sanayide sürekli büyüme politikas› güttükleri ölçüde, ken-di modellerinin temelleri ve s›n›rlar›yla karfl› karfl›ya geleceklerdir (Beck, 1999: 35).

Beck’in çal›flmalar›nda modernleflme (›) basit ve (››) düflünümsel olmak üzereiki aflamal› bir süreç olarak belirir. Basit ve düflünümsel modernleflmeyi birbirin-den ay›rt etmek gerekir. Basit modernleflme eski tip, tek çizgi üzerinde ilerleyenbir modernleflme iken, düflünümsel modernleflme modern düzenin çeliflkilerini ves›n›rlar›n› kabul etmeyi ima eder. Bu çeliflkiler çeflitli toplumsal hareketlerle iliflki-li yeni politika alanlar›nda karfl›m›za ç›km›yor mu? Transit yollar›n yap›m›na karfl›protestolarda, hayvan haklar›na dair gösterilerde, yiyecek maddeleriyle ilgili yafla-nan korkularda bunlar apaç›k karfl›m›zdad›r. Düflünümsel modernleflme, daha ge-nel anlamda risk için söz konusu oldu¤u üzere, tümden olumsuz bir beklenti de-¤ildir, hatta olumlu politik kat›l›mlar için birçok f›rsat sunmaktad›r (Giddens & Pi-erson, 2001: 228).

R‹SK TOPLUMUNUN ÖZELL‹KLER‹Risk toplumunu sanayi toplumundan analitik aç›dan ay›ran çizgi, al›nan kararlar›nsonucunda ortaya ç›kan tehlikeler karfl›s›nda güvenlik normlar› sistemlerinin iflle-mez oldu¤u noktad›r ve risk toplumu bu aflamada karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu ta-n›mdan yola ç›karak, risk toplumunun sahip oldu¤u özellikler flöyle s›ralanabilir:

1. Güvensizlik veya tehditlerin asl›nda modern bir sorun de¤il, bütün kültür-lerde ve dönemlerde görülen eski bir sorunu oluflturdu¤u ima edilmektedir.Modern dönemdeki tehditlerin özelli¤i; ekolojik, kimyasal ya da genetikmühendisli¤iyle ilgili tehlikelerin bir tak›m kararlar sonucu meydana gelme-si olgusudur. Bu anlamda, tehditler, üzerinde egemenlik kurman›n mümkünolmad›¤› do¤a güçleri, tanr›lar ve cinlere atfedilip, onlar›n üzerine at›lamaz.Teknik ve iktisadi fayday› göz önünde bulunduran kararlar›n mütemadiyenve bar›flç›l bir biçimde tehlikeleri ve facialar› dünyaya getirdi¤i her yerde,bunun (tehdidin ya da riskin istatistikî boyutlar›ndan ba¤›ms›z olarak) mer-kezi bir siyasal anlam› vard›r (Beck, 1999: 38-39).


2. Risk toplumunun sahip oldu¤u di¤er özelliklerden biri ise yerleflik norm sis-temlerinin baflar›s›zl›k göstermeleridir. Bu ba¤lamda, daha önceleri tekni¤inegemen oldu¤u tart›flmalarda bask›n olan ögeler, yani belirli büyük tekno-lojik sistemlerde ya da gündelik pratiklerde kendini gösteren, kaza istatistik-leri ya da senaryolar›yla belgelenebilir sözde “nesnel” tehdit biçimleri (örne-¤in sigara içmek veya bir nükleer santralin yak›n›nda ikamet etmek gibi) tar-t›flma d›fl› kal›r (Beck, 1999: 39).

3. Risk toplumunda tehditlerin denetlenebilirli¤i sorunu da üzerinde durulma-s› gereken bir baflka konudur. Tehditlere ra¤men, kâr elde eden bir nükle-er santralin ya da hormonlu yiyecek üreten bir flirketin üretimlerini durdur-mas›n›n sa¤lan›p sa¤lanamayaca¤› sorunu önem tafl›maktad›r. Burada, insansa¤l›¤› ve çevrenin gelece¤ini ön planda tutan ekonomi-politik uygulamala-ra ihtiyaç vard›r (Beck, 1999: 39; Bayhan, 2002: 192). Japonya’da 2011 Martay› bafl›nda meydana gelen afetin boyutlar› bir süre sonra deprem, tsunamive nükleer s›z›nt› biçimde yay›larak, etkisini sadece bu afetlerin yafland›¤›bölgelerde de¤il çevre ülkelerde de göstermeye bafllam›flt›r.

4. Sanayi döneminden risk dönemine geçifl modernli¤in arzu edilmeyen veyaöngörülemeyen bir sonucudur. Risk toplumu kendi etkilerine ve tehditleri-ne kör ve sa¤›r olan modernleflme sürecinin bir sonucudur (Beck, 1994: 6).Risklerin ve tehditlerin tahmin edilemezli¤i sosyal bütünleflmeye zarar ver-mektedir. S›n›f toplumlar› bir dereceye kadar eflitlik fikrine dayan›rken, risktoplumunda emniyet önem kazanm›flt›r. Eflitsiz ve adaletsiz toplum yeriniemniyetli olmayan toplumun de¤er sistemine b›rakm›flt›r. Eflitlik, olumlu he-defler ve ça¤r›fl›mlar yaparken, risk toplumu olumsuz ve savunmac› bir te-mele dayanmaktad›r. Art›k insanlar ve devletler iyi bir fley sa¤lamaktan çok,en kötüyü engellemeyi hedeflemektedir. S›n›f toplumun rüyas› herkese pas-tadan az ya da çok pay verebilmekken, risk toplumunun rüyas› herkesi ze-hirlenmekten kurtarmakt›r. S›n›f toplumunun temel dürtüsü “açl›k” iken,risk toplumunun temel dürtüsü “korku”dur (Beck, 1992: 49; Y›ld›r›m, 2000:86-87).

5. ‹nsanlar giderek artan biçimde farkl› toplumsal kimlikler, yaflam biçimleri,kanaatler ve gruplar ya da alt kültürler düzeni içinde seçim yapma riskini al-mak durumundad›r. Düflünümsellik, sanayi toplumundaki toplumsal ve si-yasal kurumlara ve örgütlere dayanan s›n›f kültürü ve aile gibi “kolektif vic-dan biçimlerine” son vermektedir, böylelikle toplumsal cinsiyet ve aile rol-leri de¤iflmektedir. Toplumsal s›n›flara ba¤l›l›k gün geçtikçe zay›flamakta,insanlar aile ya da komflulu¤un sa¤lad›¤› geleneksel destek a¤lar›ndan kop-makta ve çal›flma bir çat›flma ve kimlik oluflumu olarak önemini yitirmekte-dir. Bu geleneksizleflme de bireyselleflmeyi art›rmaktad›r. Bireyselleflmifl birtoplumda eflitsizlik ve bunun getirdi¤i sosyal ve siyasi sorunlar ortaya ç›k-m›flt›r (Beck, 1992: 88; Y›ld›r›m, 2000: 87).

6. Tehlikelerle ilgili kültürel alg›lama (de¤erlendirme) farkl›l›klar›n›n göz ard›edilmesi. Yaflamlar›n› tehdit eden ve kiflisel olarak etki edemeyecekleri teh-likelerle yüzleflmek insanlar›n ellerinde de¤ildir. Alg›lama farkl›l›¤› ba¤la-m›nda, birileri, g›dalardaki zehirli maddeleri kendisi için bir tehdit olarakgörürken; di¤erleri g›dalardaki zehirli maddeleri gündeme getirenleri kendi-ne bir tehdit olarak görmektedir (Beck,1999: 41).


7. Risk toplumunun baflka bir göstergesi, kiflisel sigorta korumas›n›n bulunma-mas›, hatta s›nai ve teknik-bilimsel projelerin sigortalanamaz olufllar›d›r.Risk toplumu “güvensizlefltirilmifl” bir toplumdur. Sigortalaman›n sa¤lad›¤›koruma, bu toplumda tehlikenin büyüdü¤ü oranda azal›r. Luhmann’›n ana-liziyle, risk ve tehlike aras›ndaki ayr›m flu flekilde ifade edilebilir: Gelecektemeydana gelecek olas› zararlar, e¤er insanlar›n verdi¤i kendi kararlar›naba¤lanabilirse, riskten söz edilir. Uça¤a binmeyen bir kimse uçak kazas› ge-çiremez. Tehlikelerse, buna karfl›t olarak, kayna¤› d›flar›da olan zararlard›r.Örne¤in; bir uça¤›n düfltü¤ü yerde bulunan insanlar›n ölümü gibi. Öncedenbilinen tehlikeler -depremler ve volkan patlamalar›, ya¤›fl sonucu otoyolla-r›n kaygan hale gelmesi ve evlilikler bu tehlikelere maruz kalmamak için,hangi kararlar›n al›nmas› gerekti¤inin bilinmesi ölçüsünde risk kavram›nagirerler. Risk ve tehlike aras›ndaki ayr›m, toplumsal düzeni böler. Kimileriiçin risk olan fley, baflkalar› için tehlikedir. Riskli bir biçimde sollama yapansürücüler, atom santrallerinin yap›m› ve iflletilmesinde çal›flanlar, gen tekno-lojisi alan›nda araflt›rma yapanlar say›s›z örneklerden birkaç›d›r. Neyin fela-ket olarak kabul edilece¤ini, karar verenler ve karardan etkilenenler farkl›yan›tlayacakt›r.

8. Her kültürün kendine özgü riskleri vard›r. Almanlar için ormanlar›n ölümü,dünyan›n da sonu demektir. Britanyal›lar, sabah kahvalt›s›nda zehirli yu-murtalarla karfl›laflt›klar›nda flok olurlar. 11 Eylül 2001 küresel terör sald›r›-s›ndan sonra, uça¤a binme riski ve flarbonlu mektup riski, baflta Amerikal›-lar olmak üzere bütün toplumlar› etkilemifltir.

9. Risklere ba¤l› olarak, ufkumuz da karar›r. Çünkü riskler, neyin yap›lmama-s› gerekti¤ini ifade eder. Dünyay› bir risk olarak tasarlayan kimse, sonundaeylem yetene¤ini yitirir (Beck,1999: 46-47). Bu durum, paranoyak bir ruhhalini oluflturmaktad›r. Bu ba¤lamda, “11 Eylül küresel terör sendromu”, ço-¤ulculuk, demokrasi ve hoflgörüyü olumsuz etkilemifltir. ‹çine kapanma, pa-ranoya, “biz” ve “öteki” ayr›m›n›n keskinleflmesi, kabile psikolojisi ve ben-merkeziyetçilik (etnosentrizm) artmaktad›r.


S›n›f toplumu Risk toplumu

Temel toplumsal düzenleme

prensibi

Kolektifleflme (ailelerde,

s›n›flarda, iflletmelerde, statü

gruplar› ve benzerlerinde) ve

gelenek

Bireyselleflme ve düflünümsellik

Eflitsizlik biçimi Toplumsal s›n›f konumuToplumsal risk konumu

Odaklan›lan temel tart›flma

konular›/ adalet konular›

K›t kaynaklar›n da¤›t›m›

(zenginlik)

“Kötü”lerin da¤›t›m›

(riskler)

Paradigmatik biçimde yaflanan

bireysel deneyimAçl›k Korku

Potansiyel biçimde topluluk

deneyimiS›n›f bilinci Risk bilinci

Ütopyac› projelerin hedefi K›tl›¤›n giderilmesi Riskin giderilmesi

Tablo 4.1S›n›f toplumu ile risktoplumukarfl›laflt›rmas›

Kaynak: Alan Scott,“Risk Society or AngstSociety? Two Views ofRisk, Consciousnessand Community”Adam, B., U. Beckand Joost Van Loon(ed.) The Risk Societyand Beyond- CriticalIssues for SocialTheory. London:Sage Publications,2000, p. 33-46.

10. Risk toplumunda, yarat›lan hesaplanamazl›¤a ve düzensizli¤e karfl›, daha çokteknoloji, daha çok piyasa, daha çok devlet gibi eski sanayi toplumunun ola-naklar›yla m› mücadele edilecektir? Yoksa iki-yanl›l›¤›, mu¤lâkl›¤› kabul edenve olumlayan bir zihniyet ve eylemsellik de¤iflimi mi bafllayacakt›r? Bu seçe-nek çok anlaml›l›k, belirsizlik, rastlant› k›saca “ve”nin merkezi bir konumayerlefltirilmesi ile gelifltirilebilir (Beck, 1999: 53). Biliflim ça¤›nda ve risk top-lumunda, teknolojiye ulaflmada ülkeler aras›nda adaletsizlik bulunmaktad›r.Bu gerçekten hareketle ABD, Britanya, Almanya, Fransa, ‹talya, Kanada, Ja-ponya ve Rusya’n›n oluflturdu¤u G-8 grubu “Enformasyon Teknolojisi fiart›”ba¤lam›nda, Üçüncü Dünya Ülkelerinin de biliflim teknolojisine kavuflmala-r›n›n önemini benimsemifltir. Ancak, bu karara karfl›l›k flu soru sorulmakta-d›r: “G›da, e¤itim ve sa¤l›k sorunlar› çözülmeden, yani bu insanlar 35 yafl›nabile varamadan ölürken, de¤il ‹ngilizce, kendi dilinde okuma-yazma bile bi-lemeyenlere internet götürmenin anlam› nedir?” (Bayhan, 2001: 76).

11. Sanayi toplumlar›n›n karfl›laflt›¤› temel problemler de nitelik de¤ifltirecektir.Genel olarak sanayi toplumlar›n›n karfl›laflt›klar› üç büyük problem, (›) ikti-sadi durgunlu¤un yol açt›¤› iflsizlik; (››) uluslararas› sorunlar›n yol açt›¤› sa-vafllar ve (›››) her türden diktatörlükler olarak say›l›r. Biliflim toplumlar›n›bekleyen tehlikeler ise, (›) çok h›zl› seyreden toplumsal dönüflümlere ayakuyduramamaktan kaynaklanan gelecek korkusu; (››) bireysel ve örgütlü te-rörün yayg›nlaflmas›; (›››) özel hayat›n mahremiyetine tecavüzlerin artmas›ve (v›) özellikle bireylerin mahremiyetine devletin s›n›rs›z müdahalesineimkân veren teknolojilerin yayg›nlaflmas› gibi tehlikelerdir.

12. Biliflim ça¤›nda ve risk toplumunda ortay ç›kan bir baflka problem, internetile sunulan biliflim bombard›man›n›n beraberinde “bilgi kirlenmesini” getir-mesidir. Denetimsiz sunulan bilgilerin, bilimsel olup-olmamas›, do¤ru olupolmamas› ba¤lam›nda sorun bulunmaktad›r. De¤erli-de¤ersiz her türlü bil-ginin bir arada bulundu¤u bir ortamda, ifle yarar bilgiyi seçebilme yetene¤iolan bireylerin yetifltirilmesi yan›nda, bu seçim sürecinin bir zaman alaca¤›da sorun olmaktad›r (Bozkurt, 2000: 34-38).

R‹SK TOPLUMUNDA B‹REYLER‹N PS‹KOLOJ‹S‹Teknolojik geliflmeler sonucunda gerçekleflen oluflumlar›n ne gibi riskler tafl›d›¤›-n›n tam olarak bilinemiyor olmas› tüm insanl›¤› tedirgin etmektedir. Bu tedirginli-¤in daha da artmas› beraberinde belirsizlik olgusunun yükselmesine neden olmufl-tur. “Belirsizli¤in topluma geri dönüflüyle kastedilen; giderek daha çok say›da top-lumsal çat›flman›n bir düzen sorunu olarak de¤il de, bir risk sorunu olarak ele al›n-mas›d›r. Bu türden risk sorunlar›n›n alamet-i farikas› (özel iflareti), bunlar için be-lirli bir çözümün var olmay›fl›d›r; belirgin özellikleri, ço¤u kez olas›l›k hesaplar›y-la dile getirilmekle birlikte böylece bertaraf edilemeyen ilkesel bir belirsizli¤e sa-hip olmalar›d›r” (Beck,1999: 45). Risk toplumundaki bu belirsizlik olgusu, bireyler-de bir güvensizlik duygusunun oluflmas›na neden olmaktad›r. Söz konusu güven-sizlik duygusu bafllang›çta d›fl dünyan›n karmaflas›na, belirsizli¤ine yöneliktir. “‹n-san›n durumu özünde belirsiz ve tehdit edici bir fleydir, fakat gündelik amaçlardatoplum üyelerinin ço¤unun yetifltirilme tarz›, baflkalar›na ve ‘sorgulanmayan’ ya-flam tarz›na duyulan ‘temel güven’in geliflmesiyle, onlar› derinlere kök salm›fl en-diflelerden koruyacakt›r” (Marshall, 1999: 289).

Kendi özel yaflant›s›n› yücelten birey, zamanla d›fl dünya ile ba¤ kurmaktankorkar hale gelmifltir, çünkü d›flar›da hep tehlike vard›r ve orada incinecektir. Bu‘içe kapanma ve d›flar›da sürekli bir tehlikenin oldu¤u duygusu’ baz› bireylerin ruh


sa¤l›¤›na ciddi hasarlar verebilmekte ve bu kiflilerin günlük yaflam›n› olumsuz et-kileyebilmektedir. “Örne¤in 1990 y›l›nda Britanya’da Ak›l Sa¤l›¤› Kurumu, alt› mil-yon kifliye t›bbi olarak ak›l hastal›¤› teflhisinin kondu¤unu rapor etmifltir. Bunlara,zihinsel olarak hasta olan ancak teflhis konulmam›fl olan, teflhis konulan ancak te-davi görmeyen ve t›bbi kurumlar haricindeki yard›m alanlar› da ekleyebiliriz”(Lodziak, 2003: 18). Guntrip de bu yönde, modern bireylerde ola¤an gibi görülenbirçok davran›fl›n asl›nda “flizoid” belirtiler gösterdi¤ini ve toplumda san›ld›¤›ndançok daha fazla kiflinin “flizoid” oldu¤unu iddia etmektedir. Kopukluk, kapat›lm›fl-l›k, temass›zl›k, kendini ayr› ya da yabanc› hissetme, her fleyin bulan›k olmas› yada gerçek d›fl› gelmesi, kendini insanlarla bir hissetmeme ya da yaflam›n anlam›n›yitirmesi, ilgi azalmas›, her fleyin bofl ve anlams›z görünmesi gibi flikâyetlerin hep-si çeflitli yönlerden bu ruhsal durumu betimler. Hastalar bunu ‘depresyon’ olarakadland›r›rlar. Depresyon asl›nda hastan›n sald›rganl›¤›n› kendine yöneltirken aç›k-ça öfkeli ve sald›rgan bir davran›fla kap›lmama mücadelesinin bir parças›n› olufltu-ran daha d›fla dönük bir ruhsal durumdur. Yukar›da sözü edilen durumlar ise da-ha çok ‘flizoid durumlar’d›r (Guntrip, 2003: 12).

Giddens da buna benzer olarak bireyin psikolojisinde ciddi hasarlar›n oluflma-ya bafllad›¤›n› vurgulamaktad›r. “‹mal edilmifl risk sadece do¤ayla (ya da do¤a ol-du¤u düflünülen fleyle) ilgili de¤ildir. Yaflam›n di¤er alanlar›na da girmifltir. Örne-¤in, evlili¤e ve aileye bak›ld›¤›nda, iki ya da üç kuflak önce, insanlar evlendikle-rinde nas›l bir süreç yaflayacaklar›n› bilirlerdi. Büyük oranda gelenek ve görenek-lerin çerçevesini çizdi¤i evlilik, do¤a durumuna yak›n bir iliflkidir. Ama gelenekselyollar çözülmeye bafllay›nca, insanlar evlendikleri ya da bir iliflkiye bafllad›klar› za-man, evlilik ve aile kurumlar›n›n çok fazla de¤iflmifl olmas› nedeniyle yapt›klar› fle-yin ne oldu¤unu tam bilmedikleri bir duyguya kap›l›r oldular” (Giddens, 2000: 41).

Geçmifl dönemlerdeki bireylerin korkular› ve ruhsal durumlar› ile risk toplumuolarak tan›mlanan günümüz toplumunda yaflayan bireylerin korkular› ve ruhsal du-rumlar› aras›nda ne gibi farkl›l›klar vard›r? Bir baflka deyimle, risk toplumunun ka-rakteristi¤i içinde bireyin psikolojik durumu nas›ld›r? “Histeri 19. yüzy›lda ruh dok-torlar›n›n karfl›laflt›klar› en yayg›n sorundu. Bu sinirsel düzensizliklerin varl›k nede-ni tutucu bir dönem olan Viktoryen dönemde cinsel iffetin de ötesinde bir fleydi; budönemin kültürel ortam›nda ailenin kültürel görüntülerinin korunmas› yönünde bü-yük bir bask› vard›; öyle ki kaos içindeki toplumda ailenin kendisi bafll› bafl›na birdüzen ilkesiydi. Bu görüntüler düzenlemesinin karfl›s›nda ise duygular›n iraded›fl›d›fla vurulmas›na dair korku ve inanç yer al›yordu” (Sennett, 1996: 401). 19. yüzy›-l›n günlük yaflam ritüelinin bir yans›mas› olarak histeri oldukça yayg›n bir durum-du. 20. yüzy›la gelindi¤i zaman ise histerik durumlara iliflkin veriler zay›flam›flt›r. Buyüzy›lda ise bireyler genel olarak, belirsiz bir ruh hali içindedirler. Kifli bir s›k›nt›içindedir, fakat bu tan›mlanamayan ve somut bir niteli¤e sahip olmayan bir s›k›nt›-d›r. “S›k›nt›, kelimenin tam anlam›yla biçimsizlik halidir. Bir ba¤lant›s›zl›k ya da da-¤›lma, eylemlilikten kopma duygusu ki bunun afl›r›s› flizofrenik dili do¤urur; rutintarz›nda ise eylemlili¤in tam ortas›nda bir anlams›zl›k hissi vard›” (Sennett,1996:402). Birey d›fl dünya ile ba¤›n› kopararak kendisine dönmüfltür, d›flar›yla ilgilen-mektense kendi içine kapanm›flt›r. Fakat kendi içine dönen birey bir doyum yafla-maz aksine kendine zarar verir, bir boflluk içindedir, ne hissetti¤ini anlamland›ra-maz. 21. yüzy›l›n bireyinde ise, sürekli olarak çeflitli risklerle yaflayan birey ne ya-paca¤›n›, nas›l davranaca¤›n›, ne yemesi gerekti¤ini bilemez. Özellikle iletiflim araç-lar›n›n yönlendirdi¤i yaflam›n her alan›nda, sürekli bir tehdidin var oldu¤u ve kifli-lerin tehlike alt›nda oldu¤u fleklinde haberler, ilanlar bireyleri daha fazla korkut-maktad›r. Bireyler bu kadar çok tehdidin var oldu¤u bir ortamda en iyi davran›fl›nhiçbir fley yapmamak oldu¤unu düflünmekte ve geçmiflte bireylerin asli görevleri


olarak kabul edilen birçok konuda uzmanlardan yard›m istemeye bafllamaktad›rlar.Risk toplumunun bireyi, daha önceden tek bafl›na rahatl›kla yapt›¤› iflleri art›k biruzman yard›m› almadan yapman›n ciddi tehlikeleri oldu¤una inanmaya bafllam›flt›r.Çocu¤unun do¤umundan bafllayarak; çocu¤una nas›l ve neyi yedirmesi gerekti¤ini,ona nas›l davran›rsa onun için daha iyi olaca¤›n›, onun gelece¤i için ne gibi yat›r›mkararlar› almas› gerekti¤i, hangi okula gidece¤i ve bunun gibi birçok konuda bir uz-man yard›m› almaya bafllayan birey bunlar› tek bafl›na ve kendi kararlar› çerçeve-sinde yapmaya cesaret edemez olmufltur. “Risk saplant›s›n›n nihai sonucu insan›nçaresiz bir varl›k olarak görülmesi ve insan›n ilerleme potansiyelinin küçümsenme-sidir. Sonuçta ortaya ç›kan insan oldukça garip bir yarat›kt›r. ‹nsan›n yaflad›¤› bafla-r›s›zl›klar, hatal› bir karar›n sonucu ya da ders al›nacak birer deneyim olarak görül-mez, gündelik yaflamla bafl edemeyen bir yarat›¤›n do¤al durumu olarak kabul edi-lir. ‹nsan›n yaflamla bafl edemeyece¤i fleklindeki bu varsay›m risk yelpazesini dahada geniflletir” (Furedi, 2001: 36). Sonunda kendine güvenen, kendi ve sorumlu ol-du¤u kifliler ad›na sa¤l›kl› kararlar alabilece¤ine inanan aktif birey ortadan kalkar,onun yerine birey pasif hale gelir. Ve bu birey için önemli olan güvenli¤ini sa¤lad›-¤› bir ortamda risklerden uzak bir flekilde yaflamakt›r.

Kendisine güvenmeyen, çaresiz birey olgusu sürekli olarak medyada çeflitli ha-berler içinde vurgulanmaktad›r, birey hemen her gün kendi ‘çaresizli¤i’ ile yüzlefl-mektedir. “Modern toplumda benlik hakk›nda yazan neredeyse bütün yazarlar›nbirleflti¤i bir tema varsa, o da bireyin farkl› ve genifl toplumsal evrenle ba¤lant›l›olarak güçsüzlük hissini yaflamas›d›r” (Lodziak, 2003: 68). Kendine güvenini yitir-mifl bireylerin h›zla artt›¤› toplumda art›k ‘kahraman olmak’ de¤il ‘ma¤dur olmak’daha önemlidir. “Toplum kendisini, kazananlar›n de¤il, kaybedenlerin karfl›s›ndadaha rahat hisseder. Yeni idoller, kendi s›n›rlar› içinde yaflamay› ö¤renmifl kifliler-dir” (Furedi, 2001: 189). Bu kifliler çocuklar›n› da ayn› düflünce çerçevesinde yetifl-tirmekte ve bireyin çaresizlik duygusu yeni nesillere tafl›nmaktad›r. Çocukluktanbafllayan bu yetiflme tarz›yla birlikte modern süreçlerin bafllatt›¤› güvensizlik güdü-sü daha da fliddetlenerek farkl› boyutlarda kendini gösterebilmektedir. Öncedenkamusal yaflamdan çekilen birey bu sefer özel alan›nda da kendini rahats›z ve gü-vensiz hissedebilmektedir. Özel alan›ndaki kiflilerin de ona zarar verebilece¤i dü-flüncesine; aile içi fliddet, ev içindeki nesiller aras›ndaki güvensizlik duygusununart›fl›, aile içi taciz olaylar›n›n artmas› örnek verilebilir. “D›fltaki korku kayna¤›, buyolla içtekiyle birleflir ve toplumsal bask›n›n hem içten hem de d›fltan süreklili¤inisa¤lar. ‹nsanlar aras›ndaki iliflkilerin d›fltaki toplumsal yap›s›, bireysel psiflik haya-t›n iç yap›s›yla birleflir ve böylece nevrotik korkunun sonu olmayan bir kayna¤›haline gelir. Bu korku gerçekte insanlar›n birbirlerinden duydu¤u korkudur”(Duhm, 2002: 86). Bu çaresizlik ve güvensizlik duygusu bireyin yaflam›n›n her ala-n›nda kendini gösterir, bu da bireyin toplumsal rol ve görevlerini yerine getirme-sine engel olabilmektedir. “Yöneticilerin yönetmekten korkmas› gibi, ö¤retmenlerö¤retmeye isteksiz, ana-babalar da çocuklar›n› nas›l yetifltirecekleri konusunda ka-rars›z. Dan›flmanl›k hizmetleri, yard›m hatlar› ve profesyonellerin gündelik yaflam›-m›za müdahale etti¤i di¤er biçimler çaresizlik sorununun ne kadar yo¤un oldu¤u-nun bir ifadesidir. Güven sorununun kayna¤›, kendimizi güvenilmeyecek derece-de zavall› yarat›k olarak görmemizdir” (Duhm, 2002: 191). Kendine güvenini yiti-ren birey, yard›m almadan toplumsal rollerini ve görevlerini yapamayaca¤› duygu-sunun a¤›r basmas›yla birlikte bir dan›flman›n yard›m›na ihtiyaç duyar. Böylecepsikologlardan ya da dan›flma hatlar›ndan yard›m alan kiflilerin say›s› gittikçe art-maktad›r. Sonuç olarak, kiflilerin psikolojik durumlar›n›n bir sonucu olarak ortayaç›kan fiziksel rahats›zl›klar veya ak›l sa¤l›¤› ciddi biçimde bozulmufl bireylerin sa-y›s› toplumda gittikçe artmaktad›r (Karakurt, 2003).



Risk kavram›n› tan›mlamak.

‹lk kez dünyan›n dört bir yan›na yolculuklar ya-pan Bat›l› kâflifler taraf›ndan kullan›lan risk kav-ram›n›n anlam› bafllang›çta “mekân”a yönelik ola-rak kullan›l›rken daha sonra özellikle kavram›nbankac›l›k ve yat›r›m alanlar›na girmesiyle bera-ber “zaman” düzlemine tafl›nm›flt›r (Giddens,1999: 36). Risk kelimesi, hem keflfetti¤imiz, hemde normallefltirip denetlemenin yollar›n› arad›¤›-m›z bir dünyaya göndermede bulunur. Bu ba¤-lamda risk gelecekteki olas›l›klar düflünülereketkin biçimde de¤erlendirilen tehlikeler olaraktan›mlanabilir. Ayr›ca “risk”, istenmeyen sonuç-lardan kaç›nma anlam›n› tafl›d›¤› sürece olumsuzbir ça¤r›fl›ma sahiptir. Öte yandan d›flsal ve imaledilmifl olmak üzere iki tür risk aras›nda ayr›myap›lmaktad›r. D›flsal risk bireyleri beklenmedikbir anda (d›flar›dan) vuran olaylar›n yaratt›¤› risk-tir. D›flsal risk son derece etkili bir flekilde hesap-lanabilir ve sanayi toplumunun ilk iki yüzy›l› sözkonusu bu d›flsal riskin egemenli¤i alt›ndayd›(Giddens, 1999: 27). ‹nsanl›¤›n geliflim sürecin-deki de¤iflimler, özelikle de bilim ve teknolojide-ki ilerlemeler taraf›ndan d›flsal riskten imal edil-mifl risk aflamas›na geçilmifltir Bu nedenle günü-müz koflullar›nda risk kavram› genel olarak mo-dernizasyon sürecinin yol açt›¤› tehditlerle siste-matik olarak karfl› karfl›ya kalma olarak tan›m-lanmaktad›r (Beck, 1992; Eflkinat, 1998: 88).

Risk toplumu kavram›n› ve kuram›n› özetlemek.

Günümüz toplumlar›n›n bilgi, sanayi ötesi vepost-modern toplumlar olarak nitelendirilmeleriyan›nda, son y›llarda s›kça kullan›lan bir baflkakavram da “risk toplumu” kavram›d›r. ‹lk olarakAlman sosyolog Ulrich Beck taraf›ndan kullan›-lan risk toplumu kavram› özellikle So¤uk Savafldönemi sonras› toplumlar›n de¤iflen güvenlik verisk alg›lamas›n› anlamaya yönelik olarak geliflti-rilen yaklafl›mlardan biri olarak kabul edilir. Te-melde modernli¤i ve modernli¤in bir sonucu ola-rak Sanayi Devrimi’nden 200 y›l sonra ortaya ç›k-maya bafllayan çevresel, ekonomik ve güvenli¤eiliflkin yeni riskleri ele alan Beck’in bu yaklafl›m›literatürde önemli bir yere sahiptir. Tehditlerinve ma¤duriyetlerin de¤iflen kitlesel boyutuna vur-

gu yapan risk toplumu yaklafl›m›, özellikle yay›l-mac› bir ekonomi anlay›fl›yla alternatifsizmifl gibigösterilen sanayi temelli modernleflmenin, yinemodernli¤in kendi dinamikleri taraf›ndan tersyüz edilmesine dayanmaktad›r (Bahar, 2009: 31).Beck, çal›flmalar›nda, risk toplumunu insanlar›nbilgi ve teknolojileri yanl›fl ya da kötü amaçl› kul-lanmalar›yla bütün dünyay› tehlikeye sokmalar›sonucunda ortaya ç›kan yap› olarak tan›mlamak-tad›r. Öte yandan Beck’in yan› s›ra ‹ngiliz sosyo-log Anthony Giddens’›n da risk toplumu konu-sunda önemli çal›flmalar› oldu¤u bilinmektedir.Risk toplumu tezinin iki temel yaklafl›m›n› ilerisüren Ulrich Beck ve Anthony Giddens, risk vegeç modernite konular›ndaki yaklafl›mlar›n› bir-birlerinden ayr› olarak gelifltirmekle birlikte, heriki kuramc›n›n çal›flmalar›nda modernleflme sü-reci sonunda ortaya ç›kan risk kavram›n› günü-müzde merkezi bir ilgi alan› olarak görme flek-linde ortak bir payda bulunmaktad›r. Riskler, geçmodernite döneminde özelliklerini de¤ifltirerekzaman ve mekân boyutlar›nda büyük etkiler ya-ratmaktad›r. Beck ve Giddens, geç modernite dö-neminde belirsizlik ve güvensizli¤e karfl› gösteri-len bafll›ca tepki olarak düflünümsellik kavram›-n› ön plana ç›kararak, riskin daha çok politik yö-nü üzerinde durmufllard›r.

Düflünümsel modernleflme kavram›n› aç›klamak.

Düflünümsel modernleflme Beck ile Giddens’›nrisk ve geç modernite konular›ndaki yaklafl›mla-r›nda önemli bir yere sahiptir. Literatürde önem-li bir etki yaratan bu kavram› Beck ve Giddensgeç modernite döneminde belirsizlik ve güven-sizli¤e karfl› gösterilen temel bir tepki olarak eleal›rlar. Bir baflka ifadeyle, her iki kuramc› mo-dernitenin günümüzde küresel bir risk toplumu-na dönüflümünü düflünümsel modernleflme kav-ram›yla tan›mlamaya çal›fl›rlar. Beck’in çal›flmala-r›nda düflünümsel modernleflmeden kastedilenanalitik anlamda düflünüm de¤il, esas itibar›ylamoderniteyi sarsan ve öngörülemeyen sonuçla-r›ndan kaynaklanan belirsizlik nedeniyle toplu-mun kendi kendisiyle karfl› karfl›ya gelmesi, yüz-leflmesidir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Risk toplumunun özelliklerini ay›rt etmek.

Riskin istatistikî boyutlar›ndan ba¤›ms›z olarakmerkezi bir siyasi anlam› vard›r. Risk toplumun-da yerleflik norm sistemleri baflar›s›z kalmakta-d›r. Risk toplumunda tehditlerin denetlenebilme-si sorunlardan biridir. Risk toplumu kendi etkile-rine ve tehditlerine kör ve sa¤›r olan modernlefl-me sürecinin bir sonucudur. Risk toplumundainsanlar geleneksel destek a¤lar›ndan koparakgeleneksizleflecek, bu da beraberinde bireysel-leflmeyi getirecektir. Risk toplumunda insanlar›nyaflamlar›n› tehdit eden ve kiflisel olarak etki ede-meyecekleri tehlikelerle yüzleflmek insanlar›nelinde de¤ildir. Risk toplumu “güvensizlefltiril-mifl” bir toplumdur. Her kültürün kendine özgüriskleri vard›r. Risklere ba¤l› olarak ufkumuz dakarar›r, çünkü riskler neyin yap›lmamas› gerekti-¤ini ifade eder. Biliflim ve risk toplumunda tek-nolojiye ulaflmada ülkeler aras›nda adaletsizlikbulunmaktad›r. Risk toplumunda gelecek korku-su, bireysel ve örgütlü terörün yayg›nlaflmas›,özel hayat›n mahremiyetine tecavüzlerin artmas›ve bireylerin mahremiyetine devletin s›n›rs›z mü-dahalesine imkân veren teknolojilerin yayg›nlafl-mas› gibi tehlikeler söz konusudur. Risk top-lumunda internetle sunulan bilgiler bir bilgi kir-lili¤i yaratmaktad›r.

Risk toplumunda bireylerin psikolojisini aç›k-

lamak.

Guntrip’e göre modern bireylerde görülen bir-çok davran›fl›n asl›nda “flizoid” belirtiler gösterdi-¤ini ve toplumda san›ld›¤›ndan çok daha fazlakiflinin “flizoid” oldu¤unu iddia etmektedir. Ko-pukluk, kapat›lm›fll›k, temass›zl›k, kendini ayr›ya da yabanc› hissetme, her fleyin bulan›k olma-s› ya da gerçek d›fl› gelmesi, kendini insanlarlabir hissetmeme ya da yaflam›n anlam›n› yitirme-si, ilgi azalmas›, her fleyin bofl ve anlams›z gö-rünmesi gibi flikâyetlerin hepsi çeflitli yönlerdenbu ruhsal durumu betimler.

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Risk toplumu kavram› ilk olarak afla¤›daki düflünür-lerden hangisi taraf›ndan ortaya at›lm›flt›r ?

a. K. Marxb. U. Beckc. E. Durkheimd. H. Spencere. D. Lupton

2. Bireyleri beklenmedik bir anda vuran olaylar›n ya-ratt›¤› risk türü afla¤›dakilerden hangisidir?

a. D›flsal b. ‹mal edilmiflc. ‹çseld. Tehlikelie. Düflünümsel

3. Afla¤›dakilerden hangisi ça¤›m›zda karfl›laflt›¤›m›zrisklerin özelliklerinden biri de¤ildir?

a. Günümüz risklerinin zaman ve mekân tan›ma-mas›.

b. Risklerin politik ve bilimsel aç›dan karfl›l›kl› ol-mas›.

c. S›naî üretim sonucu yay›lan radyoaktif s›z›nt›n›nve toksinlerin duyularla anlafl›lmas›.

d. Günümüz risklerinin tek kayna¤› do¤a olmas›.e. Risklerin kaynaklar ile s›n›rl› olmamas›.

4. Afla¤›dakilerden hangisi günümüz toplumlar› içinkullan›lan bir terim de¤ildir?

a. Sanayi-ötesi toplumb. Risk toplumuc. Bilgi toplumud. Post-modern toplume. Politik toplum

5. Risk toplumu yaklafl›m› içinde toplumun kendi ken-disiyle karfl› karfl›ya gelmesi, yüzleflmesi modernleflmeile ilgili afla¤›daki kavramlardan hangisine karfl›l›k gel-mektedir?

a. Dönüflümselb. S›na c. Düflünümseld. H›zl› e. Kurumsal

6. Afla¤›dakilerden hangisi Beck ve Giddens’›n risk top-lumu tezlerinin ortak yönlerinden biri de¤ildir?

a. Riskin ekonomik yönüyle ilgilenmelerib. Riskler konusunda halk›n uzmanlara, devlete ve

sanayiye bak›fl aç›s›n› dikkate almalar›c. Zay›f bir toplumsal yap›laflmac› yaklafl›m sergi-

lemelerid. Riskin yaratt›¤› toplumsal ve politik etkilere yö-

nelmelerie. Riskin nas›l üretildi¤ine odaklanmalar›

7. Afla¤›daki risklerden hangisi Beck’in “Dünya risktoplumu” dedi¤i yap›da, sigorta edilemez riskler aras›n-dad›r?

a. Depremb. Hastal›kc. ‹klim de¤iflikli¤id. Yang›ne. Ölüm

8. Risk toplumunda geçerli olan eflitsizlik biçimi ile il-gili toplumsal konum afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Kurum b. Riskc. S›n›fd. Statüe. Grup

9. Afla¤›dakilerden hangisi Guntrip’e göre modern bi-reylerde görülen flizoid belirtilerden biri de¤ildir?

a. Temass›zl›kb. Kapat›lm›fll›kc. Kopuklukd. ‹lgi azalmas›e. Ba¤›ml›l›k

10. Afla¤›dakilerden hangisi risk toplumu bireyinin psi-kolojisi ile ilgili sonuçlar aras›nda yer almaz?

a. Çaresizlik duygusunun art›fl›b. Dan›flma hatlar›ndan yard›m alanlar›n say›s›n›n

artmas›c. Güvensizlik duygusunun artmas›d. Bireylerin aktif olma özelliklerinin artmas›e. Ak›l sa¤l›¤› bozulmufl bireylerin say›s›n›n artmas›



Genel olarak afetler, özel olarak deprem konusundaTürkiye’de sosyologlar›n daha önceki çal›flmalar›ndançok farkl› biçimde, kültür kavram›n›n yan› s›ra, “azge-liflmifllik” kavram› temel al›narak, 1999 Marmara Depre-mi ve sonras›nda ortaya ç›kan durumun yap›sal analizi-ni yapmak ihtiyac› ortaya ç›km›flt›r (Kasapo¤lu ve Ece-vit, 2005). Bu ba¤lamda 1999 Marmara Depremi, dep-rem sorunsal› üzerine çok fley ekleyebilece¤imiz bireflik olmufltur. Depremin bir do¤a olay› oldu¤u düflün-cesi, depremlerin yaratt›¤› zararlar›n kayna¤›n›n top-lumsal oldu¤u düflüncesini gizleyebilmifl; bir süreç içe-risinde oluflan zararlar›n sanki beklenen de¤il, beklen-meyen olaylarm›fl fleklinde alg›lanmas›, geleneksel yak-lafl›mlara, bürokratik ve teknokratik temelli analizlereve politikalara zemin haz›rlam›flt›r.Az geliflmifl ülkeler, yap›lar›n› depreme dayan›kl› ola-rak infla edemedikleri için büyük zarar görmektedir. Azgeliflmifl ülkelerde, çok say›da y›k›lan binalara nedeniy-le büyük can ve mal kayb› temelinde toplumsal yap› veiliflkiler y›k›l›rken, geliflmifl ülkelerde bu toplumsal ya-p›, geçici bir süre bozulur, aksar, nadiren y›k›l›r. Gelifl-mifl ülkeler eski düzenin en k›sa zamanda tekrar ifllerhale getirilmesine çaba sarf ederken, az geliflmifl ülke-ler ancak, kayb›, k›smi bir düzeyde telafi etme çabas›içerisinde, afetzedelerin asgari düzeyde yaflamlar›n› sür-dürebilmelerini sa¤lamaya çal›fl›rlar.Sosyal bilimcilerin büyük bir k›sm›n›n da kat›ld›¤›, mü-hendislerin güçlü bir flekilde temsil ettikleri teknokratike¤ilimin, afet zararlar›n›n büyüklü¤ünü, yap› hatalar›-n›n denetlenmesinde görmesi, geçerli bir yarg›d›r; an-cak yetersizdir; çünkü Türkiye benzeri ülkelerde zarar-lar›n nedenleri, bir azgeliflmifl toplum sorunsal›d›r. Az geliflmifl ülkelerde, bina fiyatlar› ve kiralar, tekel kâr-lar› ve rantlar (arsa vb.) ile birlikte normal inflaat mali-yetlerinin birkaç kat üstüne ç›kmakta, çal›flanlar›n›n bü-yük bir k›sm› bu fiyatlar› ödeyebilecek gelir seviyesinesahip olamad›klar›ndan, düflük kaliteli ama riskli yap›-lar› kullanma durumunda kalmaktad›rlar; bu durum de-vam etti¤i sürece, depreme dayan›kl› binalar› infla et-mek sadece denetim ile mümkün de¤ildir; benzer du-rum kamu binalar› ve altyap› için de geçerlidir.Az geliflmifl ülkelerin mevcut durumuna zemin haz›rla-yan iliflki, dünya sistemi ile girdi¤i ba¤›ml› ve eflit olma-yan rekabettir. Az geliflmifl ülkeler, hem kendi kaynak-lar›n› dünya sisteminde güçlü ülkelere de¤erinin alt›n-da satmak, hem de onlardan de¤erinin üstünde mal vehizmet almak zorunda b›rak›ld›klar›ndan, sermaye biri-kimlerinin büyük bir k›sm› d›flar›ya yönelir, toplum afl›-r› borç yükü alt›nda geliflimini sa¤layacak yat›r›mlar›

gerçeklefltiremez; iflte az geliflmiflli¤in bu basit içeri¤i,yap› denetimine olanak vermez.Asl›nda temel sorun, düflük ücret, düflük yaflam maliye-ti, düflük kaliteli yaflam, yüksek riskli yaflam, kalitesizkonut, düflük maliyetli konut bir bütündür. Düflük ma-liyet basit olarak düflük inflaat maliyeti de¤il, yaflam dü-zeyinin düflürülmesi sonucu, kalitesiz konutta yaflamazorunlulu¤udur. Depreme dayan›kl› konutta oturmak,yani depremde ölmemek belirli bir seviyede yaflamakolana¤›na sahip olmakla mümkündür. Rantlar bitme-dikçe, gelirler artmad›kça, yaflam kalitesi yükselmedik-çe, eme¤in de¤eri, insan›n yaflam hakk›n› karfl›layacakdüzeye ç›kmad›kça, çal›flanlar için riskler süreklili¤inikoruyacakt›r. Kamu binalar›nda görülen benzer durum,hem kamu kaynaklar›n›n s›n›rl›l›¤› hem de kamusal de-netimin tekel kâr ve yüksek rantlar› ödemede oldukçacömert davranmas›ndan kaynaklanmaktad›r.Az geliflmifl ülkelerde tekelleflmifl kâr ve rant iliflkileri,hem sermaye birikimini h›zland›rmas›, hem de pazar›geniflletme potansiyelinden dolay› varl›¤›n› sürdür.Kentleflme, kent yaflam› ve kent kültürü Türkiye içintam anlam› ile henüz geliflmemifltir. Çok yönlü depremve kent iliflkisi birçok kent için ve özellikle metropolkentler için oldukça yenidir. 1999 Marmara Depremiöncesi toplumun depreme yönelik bilgi ve düflünceleris›n›rl›d›r. Önceki depremlerin, bölgesel ve belirli kent-lerde odakland›¤›, etkilerinin s›n›rl› oldu¤u, daha çokülkenin daha az geliflmifl bölgelerine aitmifl vb. düflün-celer, deprem olgusunun kitleselleflmesini ve metropol-leflmesini s›n›rlam›flt›r.Az geliflmifl ülkelerde deprem sonras›, çal›flanlar›n nesigortalar›n›n, ne birikimlerinin, ne de devletin bu alan-da kullanabilece¤i karfl›l›ks›z önemli bir kayna¤›n›n ol-mamas›, deprem öncesi zaten yetersiz olan düzenintekrar yeniden oluflturulmas›n› bile imkâns›zlaflt›rm›fl,yaflam› daha düflük bir düzeyde tekrarlayan bir k›s›rdöngü oluflturmufltur.Temel olarak, deprem bir toplumsal iliflkiler bütünü-dür; bu iliflkilerin az geliflmifl oldu¤u bir gerçekliktir.Geliflmifl ve az geliflmifl ülke toplumsal yap›lar› aras›n-daki farklar önemlidir, radikal elefltiri ihtiyac› vard›r. Azgeliflmifl toplumsal iliflkileri elefltirel bir biçimde sorgu-lamayan, s›n›fsal çözümler aramayan bak›fl aç›lar›n›nanaliz ve uygulamalar› büyük ölçüde muhafazakâr so-nuçlar do¤uracakt›r.

Kaynak: Aytül Kasapo¤lu ve di¤erleri, Yeni Toplum-

sal Travmalar, Referans Yay›nc›l›k, 2007, s. 58-60.

Okuma Parças›


1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Toplumu Kavram› veKuram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Kavram›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Kavram›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Toplumu Kavram› veKuram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Toplumu Kavram› veKuram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Toplumu Kavram› veKuram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Toplumu Kavram› veKuram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Toplumunun Özellik-leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Toplumunda Bireyle-rin Psikolojisi” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Toplumunda Bireyle-rin Psikolojisi” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

S›ra Sizde 1

Örne¤in deprem riskini ele al›rsak, bu d›flsal bir risktir.Bunun gibi yanarda¤ patlamas›, tsunami gibi do¤a olay-lar› da d›flsal risklerdir. Di¤er taraftan, sigara imal edil-mifl bir risktir. Günümüzde tütün ve tütün mamullerininzararlar›n› azaltma konusunda etkili politikalar yürütül-meye çal›fl›lsa da, çok say›da insan sigaran›n do¤rudanya da pasif içici olarak dolayl› zararlar›n› görmeye de-vam etmektedir. Bunun gibi geneti¤i de¤ifltirilmifl orga-nizmalar da (GDO) imal edilmifl bir risktir.

S›ra Sizde 2

Çernobil reaktör kazas›, 20. yüzy›l›n ilk büyük nükleerkazas›d›r. Ukrayna’n›n Kiev iline ba¤l› Çernobil kentin-deki Nükleer Güç Reaktörünün 4. ünitesinde 26 Nisan1986 günü erken saatlerde meydana gelen nükleer ka-za sonras›nda atmosfere büyük miktarda fisyon ürünle-ri sal›nd›¤› 30 Nisan 1986 günü tüm dünya taraf›ndanö¤renildi. ‹ngiltere’nin Galler bölgesinde kazadan ikihafta sonra saptanan yüksek radyoaktivite nedeniyleyeflil alanlara koyun ve s›¤›rlar›n girifli engellenmifltir.Araflt›rmalarda ilk y›l doz aç›s›ndan en fazla radyoakti-viteye maruz kalan Avrupa ülkesi Bulgaristan olarakbelirlenmifltir. Birleflmifl Milletler’e ba¤l› kurulufllar olanUluslararas› Atom Enerjisi Ajans›, Uluslararas› Sa¤l›k Ör-gütü, Dünya Bankas› gibi kurumlar›n ve Rusya, BeyazRusya ve Ukrayna yetkililerinin oluflturdu¤u bir organi-zasyon olan Çernobil Forumu 2005 y›l›nda “Chernobyl’sLegacy: Health, Environmentaland Socio-EconomicIm-pacts” (Çernobil’in Miras›: Sosyo-ekonomik, Çevreselve Sa¤l›k Bak›m›ndan Etkileri) bafll›kl› bir rapor yay›n-lam›flt›r.



Adam, B., U. Beck and Joost Van Loon (ed.) (2000) The

Risk Society and Beyond- Critical Issues for So-

cial Theory. London: Sage Publications.Adams, J. (1995) Risk. London: Sage Publications.Alexander, J. (1996) “Critical Reflections on Reflexive

Modernization” Theory, Culture and Society.

13(4): 133-8.Bahar, H.‹. (2009) Sosyoloji. Ankara: USAK Yay›nlar›.Bauman, Z. (1991) Modernity and Ambivalence.

Cambridge: Polity.Bayhan, V. (2002) “Risk Toplumu” Do¤u Bat› Dergisi.

S.19, ss. 188-202.Beck, U. (1986) Risikogesellschaft: Auf dem Weg in

eineandere Moderne. Frankfurt am Main: Suhr-kampVerlag.

Beck, U. (1992) Risk Society: Towards a New Moder-

nity. (Trans. M. Ritter) London: Sage.Beck, U.,Giddens, A. and Lash, S. (1994) Reflexive Mo-

dernization: Politics, Tradition and Aesthetics

in the Modern Social Order. Cambridge: Polity.Beck, U. (1995) Ecological Politics in an Age of Risk.

Cambridge: Polity.Beck, U. and E. Beck- Gernsheim (1995) Normal Cha-

os of Love. Cambridge: Polity Press.Beck, U. (1996) “World Risk Society as Cosmopolitan-

Society?”Theory, Culture and Society. 13 (4). 1-32.

Beck, U. (1997) Democracy Without Enemies. Cam-bridge: Polity.

Beck, U. (1997) The Reinvention of Politics. Rethin-

king Modernity in the Global Social Order. Cam-bridge: Polity.

Beck, U. (1999) Siyasall›¤›n ‹cad›. Çev. Nihat Ülner)‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.

Beck, U. (1999 a) World Risk Society. Cambridge: Po-lity.

Beck, U. (1999 b) What is Globalization. Cambridge:Polity.

Beck, U. (2000) Brave New World of Work. Cambrid-ge: Polity.

Beck, U. (2002) Individualization: Institutional In-

dividualism and Its Social and Political Conse-

quences. London: Sage Publications.Beck, U. & J. Willms (2003) Conversations with Ul-

rich Beck. Cambridge: Polity Press.

Beck, U. (2005) Power in the Global Age: A New Glo-

bal Political Economy. Cambridge: Polity Press.Beck, U. (2006) “Living in the World Risk Society” Eco-

nomy and Society. Vol. 35, Number 3 (August2006) 329-345.

Beck, U. (2006) Cosmopolitan Vision. Cambridge:Polity Press.

Beck, U. & E. Grande (2007) Cosmopolitan Europe.

Cambridge: Polity Press.Beck, U. (2008) World at Risk. Cambridge: Polity Press.Castells, M. (1996) The Rise of the Network Society.

Oxford: Blackwell.Douglas, M. (1992) Risk and Blame- Essays in the-

Cultural Theory. London: Routledge.Douglas, M. and A. Wildavsky (1983) Risk and Cultu-

re. Berkeley: University of California Press.Duhm, D. (2002) Kapitalizmde Korku. Ankara: Aytaç

Yay›nevi. Eflkinat, R. (1998) Küreselleflme ve Türkiye Ekono-

misine Etkisi. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Hu-kuk Fakültesi Yay›nlar›. No:1036, Hukuk FakültesiYay›n No:3.

Franklin, J. (1997) Politics of Risk Society. Cambrid-ge: Polity.

Furedi, F. (2001) Korku Kültürü. ‹stanbul: Ayr›nt› Ya-y›nlar›.

Giddens, A. (1991) Modernity and Self-Identity. Self

and Society in the Late Modern Age. Cambridge:Polity.

Giddens, A. (1999) Elimizden Kaç›p Giden Dünya.

(Çev. Osman Ak›nhay) ‹stanbul: Alfa.Giddens, A. & C. Pierson (2001) Anthony Giddens’la

Söylefliler- Modernli¤i Anlamland›rmak.

(Türkçesi: Serhat Uyurkulak & Murat Sa¤lam) ‹s-tanbul: Alfa.

Guntrip, H. (2003) fiizoid Görüngü Nesne ‹liflkileri

ve Kendilik. ‹stanbul: Metis Yay›nlar›.Hollway, W. and Tony Jefferson (1997) “The Risk Soci-

ety in an Age of Anxiety: Situating Fear of Crime”The British Journal of Sociology.Vol: 48, No.2(Jun 1997) pp. 255-266.

Karakurt, E. (2003) “Risk Toplumunda Birey” ‹flgüç Der-

gisi. Cilt:5 Say›:2 S›ra:5 No: 154.Kasapo¤lu, A. & M. Ecevit (2001) Depremin Sosyolo-

jik Araflt›rmas›. Ankara. Sosyoloji Derne¤i Yay›n-lar› No:8.



Kasapo¤lu, A ve di¤erleri (2007) Yeni Toplumsal Trav-

malar. Referans Yay›nc›l›k.Lodziak, C. (2003) Kapitalizm ve Kültür. ‹stanbul: Çit-

lembik Yay›nlar›.Lupton, D. (1999) Risk. London: Routledge.Nalçao¤lu, Halil. (2000) “Risk Society: Towards a New

Modernity.” Book review: Ulrich Beck, Kültür ve

‹letiflim (3) 1.Marshall, G. (1999) Sosyoloji Sözlü¤ü. Ankara: Bilim

ve Sanat Yay›nlar›.Mythen, G. (2004) Ulrick Beck- A Critical Introducti-

on to the Risk Society. London: Pluto Press.Sennett, R. (1996) Kamusal ‹nsan›n Çöküflü. ‹stanbul:

Ayr›nt› Yay›nlar›.Sungur, Z. (2004) Do¤al Afet Kaynakl› Risk Olgusu-

nun Petrokimya ve Akrilik Kimya Sanayi Sek-

törlerinde Sosyolojik Aç›dan De¤erlendirilme-

si: Kocaeli ve Yalova Uygulamalar›. Yay›nlanma-m›fl Doktora Tezi. Eskiflehir: Anadolu ÜniversitesiSosyal Bilimler Enstitüsü.

Sungur, Z. (2002) “Türkiye’nin Sanayileflme ve Modern-leflme Dinamiklerinin Risk Toplumu Tart›flmalar›Çerçevesinde De¤erlendirilmesi: Kocaeli ve YalovaUygulamalar›” I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yöne-

tim Kongresi’nde sunulan bildiri, s. 1075-1087.fien, A. & O. Koç (2002) ‘Bilgi Toplumunun Tafl›d›¤›

Risk Unsurlar›’, I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yöne-

tim Kongresi’nde sunulan bildiri, s. 925-935 için-de “www.sociologicus.de/lexikon/lex-soz/socio-log.htm” ve “http:www.sussex.ac.uk/Users/ha-fa3/crisksocs.htmMartinShaw”.

Taylor-Gooby, P. & Jenz O. Zinn (2006) Risk in Social

Science. New York: Oxford University Press.Y›ld›r›m, E. (2000) “Küreselleflme, Refah Devleti ve Risk

Toplumu” (Derleyen: Veysel Bozkurt) Küresellefl-

menin ‹nsani Yüzü. ‹stanbul: Alfa.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;A¤ toplumu kavram›n› tan›mlayabilecek, A¤ toplumunun oluflmas›na neden olan etkenleri ay›rt edebilecek,A¤ toplumunda çal›flma ve kent yap›s›ndaki de¤iflimi aç›klayabilecek, A¤ toplumunda kimli¤in ve ataerkilli¤in dönüflümünü aç›klayabilecek,A¤ toplumunda milliyetçili¤in ve ulus-devletin dönüflümünü özetleyebile-ceksiniz.

‹çindekiler

• Enformasyonel Toplum• A¤ Toplumu• Küresel Kent

• Ataerkillik• Milliyetçilik• Ulus Devlet

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN


• G‹R‹fi • A⁄ TOPLUMU’NUN YÜKSEL‹fi‹• A⁄ TOPLUMU VE K‹ML‹⁄‹N

GÜCÜ • A⁄ TOPLUMUNDA M‹LL‹YETÇ‹L‹K

VE ULUS DEVLET


Manuel Castells:Enformasyon Ça¤› veA¤ Toplumu Teorisi

G‹R‹fiBilim ve teknolojinin günümüzde h›zl› bir biçimde geliflmesi yeni iletiflim araçlar›-n› gündeme getirmifl ve yeni medya olarak nitelendirilen araçlar›n yayg›nl›¤›n› ar-t›rm›flt›r. Özellikle bilgi teknolojileri de denilen bu araçlar toplumsal dönüflümlerietkilemifl ve günümüz toplumlar›n›n yeni adlarla an›lmas›na neden olmufltur. Cas-tells’e göre, post modern topluma temel özelli¤ini veren bilgi teknolojisi, internetve dünyay› saran biliflim a¤lar›d›r. Bu geliflme bafllang›çta sisteme yönelik bir teh-dit olarak alg›lanmas›na ra¤men k›sa sürede Bat› kapitalizminin yeniden yap›lan-mas›n› ve canlanmas›n› sa¤layarak dünya ölçe¤inde küresel a¤lar›n kurulmas›nayol açm›flt›r (Slattery, 2007, s.399-400).

Manuel Castells:Enformasyon Ça¤› ve A¤

Toplumu Teorisi

Manuel Castells, 1942’de ‹spanyada do¤du. 1958-1962 y›l-

lar› aras›nda Barcelona Üniversitesinde hukuk ve ekonomi

e¤itimi gördü. 1964’te Sorbonne Hukuk ve ekonomi Fakülte-

si’nden mezun oldu. Doktora derecesini, 1967 de Paris Üni-

versitesi Sosyoloji bölümünden ald›. Akademik hayat›na

1967’de Paris Üniversitesi’nde sosyoloji dersleri vererek bafl-

lad›. 1972’de yazm›fl oldu¤u La Question Urbaine adl› kita-

b› on dile çevrildi ve bu kitab›yla “yeni kent sosyolojisi” kav-

ram›n›n entelektüel kurucular›ndan biri oldu. 1982’de Gug-

genheim Fellowship, 1983’te C. Wright Mills ödülünü kazan-

d›. 1979’dan beri Berkeley California Üniversitesi flehir ve bölge planlama ve sosyolo-

ji bölümlerinin yan› s›ra, Avrupa, Amerika, Kanada, Asya ve Latin Amerika’daki 15

de¤iflik üniversitede konuk profesör olarak ders vermeye devam etmektedir. Castells

ayr›ca, UNESCO, Uluslar aras› Çal›flma Örgütü (ILO), Birleflmifl Milletler Kalk›nma

Program› (USAID), Avrupa Komisyonu (EC), fiili (Alende yönetimi), Meksika, Fran-

sa, Ekvator, Rusya, Brezilya, Portekiz, ‹spanya ve Güney Afrika hükümetlerine da-

n›flmanl›k yapmaktad›r. Baflta Enformasyon Ça¤›: Ekonomi, Toplum ve Kültür adl› 3

ciltlik eseri olmak üzere Castells yirmi kitap ve yüzün üstünde makalenin yazar› ve

on befl kitab›n editörüdür.

1970’lerdeki petrol krizi ve ekonomik çöküntü, küresel ölçekteki dönüflümünve kapitalist yeniden yap›lanman›n bir biçimi olarak Fordizm’in krizi çeflitli kuram-c›lar taraf›ndan yeni bir toplumsal iliflkiler a¤›n›n olufltu¤unun göstergesi olarakyorumlanm›flt›r (Kumar, 1999, s.14). Post-endüstriyel, Post-fordist, kapitalist ötesitoplum ve bilgi toplumu olarak formüle edilebilecek bu yaklafl›mlara göre, endüs-tri toplumunun görece öneminin azald›¤› iddias›n› getirmifltir. Böylelikle endüstritoplumu; “endüstriyel fabrika, büyük flirket, ak›lc›laflt›r›lan bürokrasi, tar›msal iflgü-cünün yavafl yavafl tükenmesi ve büyük ölçekli flehirleflme, kamu hizmetlerinin da-¤›t›m› için merkezi sistemlerin oluflturulmas›, kitle iletifliminin yükselifli” (Castells,2007b, s.146) fleklinde karakterize edilmifltir. Post-endüstriyel (endüstri sonras›)toplum ise Bell taraf›ndan (1976: s.127) iflaret edildi¤i gibi, tar›m ve sanayi sektö-ründen çok hizmet sektörünün önem ve a¤›rl›k kazand›¤› bu toplum biçimi olanenformasyon toplumudur. Castells bu konuda Bell’in görüfllerini paylaflmakta vegünümüzde endüstri sonras› toplum olarak adland›r›lan bu toplumu; küresel kent-ler, post bürokrasi, esnek üretim, lojistik, mikro elektronik ve genetik mühendisli-¤inin a¤lar oluflturma mant›¤› etraf›nda flekillenmesi olarak da tan›mlamaktad›r.Castells’in çal›flmalar›, enformasyon teknolojilerindeki geliflmelerin kültür, politikave ekonomi içindeki de¤iflmelerin ve yeni medya teknolojilerinin ifllevlerinin neoldu¤unun analizine yöneliktir. (Stevenson 2005: s.197).

Manuel Castells Enformasyon Ça¤›: Ekonomi, Toplum ve Kültür (2008) adl› ese-rinde kapitalist dönüflümü, sanayileflmecilik ve devletçili¤in krizini, enformasyonelekonominin do¤uflunu, “a¤ toplumu”nun oluflmas› olarak ortaya koymaktad›r.(Castells, 1999, s.6). A¤ toplumu; a¤lar oluflturma mant›¤› etraf›nda merkezsiz,hiyerarfli içermeyen, yatay iliflkilerin hâkim oldu¤u bir toplumsal örgütlenmebiçimidir (Castells, 1999, s. 6). A¤ mant›¤›; medyadan, küresel sermayeye; toplum-sal hareketlerden, kimlik biçimlerine ve çal›flma iliflkilerine kadar enformasyoneltoplumun bütün alanlar›n›n temelini oluflturmaktad›r. Castells’e göre (2008a, s.622),“a¤, birbiriyle ba¤lant›l› dü¤ümler dizisidir. A¤lar; küresel finansal ak›fllar a¤›ndamenkul k›ymetler piyasalar›; Avrupa birli¤ini yöneten siyasi a¤da bakanlar konse-yi Avrupa komisyonu; medyan›n küresel a¤lar›nda dü¤ümler, televizyon sistemle-ri, e¤lence stüdyolar›, haber ekipleridir”. A¤lar her türlü s›n›rlamaya karfl› koyarakiletiflim kurabilen ayn› iletiflim evrenini içererek geniflleyebilen yap›lard›r. Cas-tells’e göre (2008a, s.623) “a¤lar yenili¤e, küreselleflmeye, merkezsiz yo¤unlaflma-ya dayal› kapitalizm için; esneklik ve uyarlanabilirli¤e dayal› ifl, iflçiler ve flirketleriçin; zaman›n-mekan›n yerinden edilmesini amaçlayan toplumsal örgütlenme içinçok uygun araçlard›r”. Endüstri toplumundan enformasyon toplumuna geçifl a¤laroluflturma mant›¤›n›n hakim olmas›n› simgelemekle birlikte, endüstri toplumununortadan kalk›yor olmas› temelde kapitalizm’in de ortadan kalkt›¤› anlam›na gelme-mektedir. Enformasyon toplumunda olan fley kapitalist iliflkilerin a¤ mant›¤› dola-y›m›yla küresel ölçekte yayg›nlaflmas›d›r. A¤ toplumu, küresel ölçekte sermayenin,kültürün, iflgücünün ve toplumlar›n karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k içerisine girmeleridir.

Bu sürecin temelinde, üretim biçimleri (kapitalizm, devletçilik) ve kalk›nma bi-çimleri (sanayileflmecilik, enformasyonelizm) ekseninde kapitalizmle enformasyo-nel kalk›nman›n tarihsel olarak biraya gelmesi ve a¤lar etraf›nda flekillenmesi var-d›r (Castells, 2008a, s.17).

Castells’e göre a¤ toplumu, 1960’lar›n sonu ve 1970’lerin bafl›nda üç ba¤›ms›zsürecin birlikte oluflmas›yla meydana gelmifltir. Birincisi, enformasyon teknolojidevrimi, ikincisi, kapitalizmin de devletçili¤in de ekonomik krize girmesi ve peflin-


A¤ toplumu; a¤lar oluflturmamant›¤› etraf›nda merkezsiz,hiyerarfli içermeyen, yatayiliflkilerin hâkim oldu¤u birtoplumsal örgütlenmebiçimidir

den yap›lanmalar›, üçüncüsü, liberteryanizm, insan haklar›, feminizm ve çevrecilikgibi kültürel ve toplumsal hareketlerin yeflermesidir (Castells, 2007a, s.486).

1. ‹lk olarak, enformasyon teknolojisi devriminin temelinde mikro elektronik vegenetik mühendisli¤i vard›r. Mikro-elektronik devrim; “mikroçipi, bilgisayarlar›, te-lekomünikasyonu ve onlar›n a¤lar›n› içerir. Bu teknolojiler bilgi iflleme kapasite-sinde; sadece bilgi hacminde de¤il, ifllemlerin karmafl›kl›¤›nda ve ifllem h›z›nda daola¤an üstü bir art›fl sa¤larlar” (Castells, 2007b, s.149). Transistör’ün, bilgisayar›nicad› ve mikroçiplerin makinelere uyarlanmas› teknolojik dönüflümü h›zland›r-m›flt›r. Buna göre bilgi ifllem teknolojilerin üç temel ay›rt edici özelli¤i vard›r. (›)Hacim, karmafl›kl›k ve h›z aç›s›ndan kendisini geniflleten ifllem kapasiteleri, (››)yeniden birlefltirme yetenekleri, ve (›››) da¤›t›m esneklikleridir (Castells, 2007b,s.148-49).

Di¤er taraftan, genetik mühendisli¤i, ‹nsan Genomu Projesinin (DNA kodu) ile-ri yaz›l›m programlar› ile çözülmesidir. Bunun anlam›, insan türü hakk›nda bilgiyap›lar›n›n dönüflmesi, DNA kodlar›n›n yeniden oluflturabilmesi ve de¤iflik türlerinsistemlerinin, kodlar›n›n ve haberleflme yap›lar›n›n yeniden programlanabilmesi-dir. Teknolojiler toplumsal de¤iflimin temel bir boyutu olarak görülmelidir (Castells,2007b, s.145). Sanayi devrimi için buharl› makinelerin üretim sürecine girmesi neanlama geliyorsa, bilgi ifllem teknolojilerinin üretim sürecine girmesi enformasyontoplumu için o anlama gelmektedir. Teknolojiler belirli bir teknoloji paradigmas› et-raf›nda örgütlenirler. Enformasyon toplumunun temelindeki teknoloji paradigmas›“bilgi ifllem teknolojileri kümesi çerçevesinde merkezlenmifl olan bilgi ifllem tekno-lojisi devrimi etraf›nda bafllat›lan yeni bir teknoloji paradigmas›d›r” (Castells, 2007b,s.148). Buna göre a¤ toplumunun temelinde de bu teknoloji paradigmas› ve bilgi ifl-lem teknolojileri esas›na dayanan a¤lar oluflturma mant›¤› vard›r.

2. ‹kinci olarak, Castells’e göre, endüstriyel kalk›nma ve devletçilik aras›na s›-k›flm›fl Refah Devleti uygulamalar› yerini serbest piyasan›n egemen olaca¤› bir top-lumsal düzene b›rakm›flt›r. 1970’lerde devletçili¤in krizi, yeni geliflen enformasyonteknolojilerine devletin bürokratik mant›¤›n›n uyarlanamamas› ve kapitalizmin bil-gisel üretkenlik, özellefltirme, devletin denetimini kald›rma, küreselleflme ve a¤laroluflturma arac›l›¤› ile a¤ toplumunun temelini oluflturmas›d›r. Sermayenin toplum-sal alanda, zamansal-mekansal düzlemde ak›flkanl›¤›n› sa¤layan küreselleflme1970’lerden beri enformasyonel ekonomilerin geliflmesi ve endüstriyel krizle bera-ber ortaya ç›km›flt›r. Endüstriyel toplum maddi mallar›n üretimine ve dolafl›m›nayönelik hukuksal, siyasal örgütlenme olarak ulus devletleri modernleflmenin temelkoflulu olarak infla etmifltir. Devlet eliyle kalk›nma bunun en önemli göstergesidir.Küreselleflme bu anlam›yla uluslar›n (devletlerin) hakimiyet alan›n› dönüfltürmek-te ve ortadan kald›rma e¤ilimindedir. Dolay›s›yla, endüstriyelleflme ve modernlefl-me aras›ndaki temel tarihsel birliktelik küreselleflme ve enformasyonel toplumlabirlikte ortadan kalkmaktad›r. Endüstriyel toplum ve ona ait kurumsal yap›lar, kül-türel kimlikler, ulus devlet, ataerkillik, çal›flma iliflkileri, kentler ve bürokratik yap›iktisadi alan›n dönüflümü ve enformasyonel paradigma içerisinde anlamlar›n› yitir-mektedir.

3. Üçüncü olarak, 1968 hareketinin yaratm›fl oldu¤u özgürlük ortam›nda yefle-ren toplumsal hareketler; modernli¤e, ataerkilli¤e, cinselli¤e, yerleflik kültüre, en-düstriyel kapitalizme, do¤a üzerindeki s›n›rs›z denetime ve iktidarlara yönelik elefl-tirileri dile getirmifllerdir. Bununla birlikte 68 hareketinin temelinde piyasan›n da,devletçili¤in de kuflatt›¤› bireyi ön plana ç›karan yeni bir kimlik siyaseti vard›r. Fe-minist, çevreci hareketler bunlar›n en önemlisidir. Feminist hareketler, erkeklerin

1035. Ünite - Manuel Caste l ls : Enformasyon Ça¤› ve A¤ Toplumu Teor is i

A¤ toplumu, 1960’lar›n sonuve 1970’lerin bafl›nda üçba¤›ms›z sürecin birlikteoluflmas›yla meydanagelmifltir. Birincisi;enformasyon teknolojisidevrimi, ikincisi;kapitalizmin de devletçili¤inde ekonomik krize girmesi vepeflinden yap›lanmalar›,üçüncüsü; liberteryanizm,insan haklar›, feminizm veçevrecilik gibi kültürel vetoplumsal hareketlerinyeflermesidir (Castells,2007a, s.486).

Sermayenin toplumsalalanda, zamansal-mekansaldüzlemde ak›flkanl›¤›n›sa¤layan küreselleflme1970’lerden berienformasyonel ekonomileringeliflmesi ve endüstriyelkrizle beraber ortayaç›km›flt›r.

egemen oldu¤u bir dünyada kad›nlar›n bir kimlik olarak erkek egemenli¤ini yoketmeye yönelik toplumsal hareketler olarak tan›mlanmaktad›r. Kad›nlar›n siyasal,toplumsal, ekonomik alana daha fazla kat›lmalar›na yönelik mücadeleler, kad›nla-r› toplumsal dönüflümün temel bir bilefleni haline getirmifltir. 1968 hareketi içeri-sinde kad›nlar›n erkeklerin gerisinde kalmas› ve cinsiyetçi siyasal tutumlarla karfl›karfl›ya gelmeleri ve özellikle Amerika’da kad›nlar kendi mücadelelerini vermeyeve toplumsal cinsiyet biçimleriyle, ataerkil iliflkilerin elefltirisine neden olmufltur.Ekonomi onu destekleyen kültürel kodlarla var olabildi¤i ölçüde hakimiyetini ge-niflletir. Dolay›s›yla feminist hareketlerin geliflmesi kültürel kodlar›n elefltirilmesiniberaberinde getirmifltir. Feminist hareketlerin elefltirisi aileyi, cinselli¤i ve kiflili¤iyeniden düflünmeye sebep olmufltur.

Castells’e göre feminist hareketlerin günümüz toplumlar›nda do¤mas›na sebepolan dört özgül neden vard›r:

1. E¤itim f›rsatlar›n›n kad›nlara aç›lmas› ve iflgücü piyasas›n›n dönüflümü. 2. Biyoloji, farmakoloji ve t›pta, insan türünün ço¤almas›yla ilgili denetimi sa¤-

layan teknolojilerin geliflmesi. 3. 1960’lardaki toplumsal hareketler içerisinde kad›nlar›n cinsiyetçili¤e maruz

kalmas›. 4. Küreselleflmifl bir toplumda kültürel dönüflümlerin h›zla yay›lmas› ve geze-

genin büyük bir bölümünde kad›nlar›n seslerinin bir üst doku oluflturmas›-d›r (Castells, 2008b, s.254).

Feminist hareketlerin güçlenmesi ayn› zamanda; onlar›n söylemlerine karfl› birtav›r olarak dini fundamentalist (köktenci) hareketlerin de güçlenmesine sebep ol-mufltur. Örne¤in; kürtaj hakk›n› talep etmek dini yap›lar için tanr›n›n yaratm›fl ol-du¤u düzene müdahale biçimi olarak görüldü¤ünden karfl› ç›k›lm›flt›r. Dolay›s›ylaküresel ölçekteki dönüflüm ekonomik alanda oldu¤u kadar kültürel alanda da top-lumlar›n maddi iliflkilerini yeniden tan›mlama ihtiyac›n› do¤urmaktad›r.

Bütün bu dönüflümler Castells’e göre, “enformasyonel paradigma ve küresel-leflme sürecinin etkisi, eme¤in ve üretim iliflkilerinin yeni yeni ortaya ç›kan a¤ mü-esseseleri etraf›ndaki teknolojik ve yönetsel dönüflümü üzerinden bütün bir toplu-ma yans›maktad›r” (Castells, 2008a, s.275; Slattery 2007, s.403). A¤ toplumunungöstergeleri olarak; çal›flman›n dönüflümü, kentin dönüflümü, kimli¤in dönüflümü,ataerkilli¤in dönüflümü, milliyetçili¤in dönüflümü ve ulus devletin dönüflümü s›ra-s›yla incelenecektir.

A¤ toplumu, Enformasyonel üretim ve Postfodizm konular› üzerine Krishan Kumar’›n“Ça¤dafl Dünyan›n Yeni Kuramlar›” (Çeviren: Mehmet Küçük, Dost Kitapevi yay›nlar›, An-kara: 1999), Michael Hardt ve Antonio Negri’nin “‹mparatorluk” (Çeviren: Abdullah Y›l-maz, Ayr›nt› Yay›nlar›, ‹stanbul: 2003) adl› eserlere baflvurabilirsiniz.

A¤ toplumu nedir? A¤ toplumunun ortaya ç›kmas›na neden olan ektenler nelerdir? Tar-t›fl›n›z.

A⁄ TOPLUMUNUN YÜKSEL‹fi‹

A¤ Toplumunda Çal›flman›n Dönüflümü: ‹fl ve ‹flsizlikCastells’e göre (2008a, s.275), “toplumsal yap›n›n temelinde çal›flma süreci vard›r”.Kapitalizmin enformasyonel hale gelmesi çal›flma iliflkilerini köklü bir biçimde dö-nüfltürmektedir. Çal›flman›n anlam› “toplumsal olarak tan›mlanabilen ve toplumsal


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Feminist hareketler,erkeklerin egemen oldu¤ubir dünyada kad›nlar›n birkimlik olarak erkekegemenli¤ini yok etmeyeyönelik toplumsal hareketlerolarak tan›mlanmaktad›r.

bütünün üretim ve yeniden üretiminde norma ba¤l›, standart bir ifllevi yerine ge-tirme” (Gorz, 2001, s.12) olarak tan›mlanabilir. Enformasyonel toplumda ise iflinstandart-d›fl›, belirli prosedürlere tabi olmay›fl› geleneksel çal›flma biçimlerini orta-dan kald›rmaktad›r.

1970’lerde üretim iliflkilerinin dönüflümü üzerine yap›lan tart›flmalar temeldeotomasyonun (bilgi ifllem teknolojilerinin) üretim sürecine girmesiyle birlikte iflsiz-li¤in artaca¤›n› ve robotlardan oluflan bir üretim sürecine girildi¤ine yönelikti. Er-nest Mandel (1998, s.31), kapitalizmin özünde eme¤in üretim süreci içerisinde sö-mürüsüne dayal› oldu¤unu ve art›-de¤er (sömürü) olmadan kapitalizmin olmaya-ca¤›n› savunmaktayd›. Robotlar›n üretici güçler haline gelmesi iflçi s›n›f›n› ve te-melde de istihdam iliflkilerini köklü biçimde dönüfltürecekti. Herbert Marcuse(1986, s.48), makineleflmenin bu yönüne insan eme¤i ile makinenin ürünleri ara-s›ndaki iliflkinin niteliksel de¤iflimine dikkat çekmekte ve verimlili¤in kayna¤›n›makineleflme olarak görmekteydi. Asl›na bak›l›rsa kapitalizm iflsiz bir toplum ya-ratmaktayd›. Castells’e göre buna sebep olan süreç robotlar›n, ileri teknolojik ma-kinelerin üretim sürecine girmesi temelde iflsizli¤i artt›ran bir süreç de¤ildir. Çün-kü teknolojinin üretim sürecine girifli istihdam›n yap›s›n› de¤ifltirdi¤i gibi yeni iflolanaklar›n› da beraberinde getirmekteydi. Örne¤in: “20.yüzy›lda Amerikan eko-nomisinde teknolojik de¤iflimin ola¤anüstü h›z› tar›m kesiminin iflgücü kitlesiniyerinden etmifl ayn› zamanda 1900’de 27 milyon olan ifl imkan› say›s› 1999’da133 milyon seviyesine ç›km›flt›r. En geleneksel imalat iflleri ile tar›m sektöründe is-tihdam gerilerken, ileri teknoloji imalat›nda ve hizmet sektöründe ifl imkanlar› ya-rat›lmaktad›r” (Castells, 2008a, s.339). Buna göre iflsizli¤e neden olan fley hükü-metlerin ve flirketlerin yanl›fl ekonomi politikalar›d›r.

Enformasyonel toplumda çal›flman›n dönüflümü iflsizli¤i artt›r›c› etki yapmaklabirlikte iflin tan›m›na ve içeri¤ine yönelik anlamsal dönüflüm de istihdam› temeldeetkilemifltir. Dolay›s›yla “Enformasyonel teknolojilere dayanan ekonomik ve top-lumsal örgütlenme biçimi yönetimin merkezsizleflmesini, çal›flman›n bireysellefl-mesini, piyasalar›n siparifle ba¤lanmas›n›, böylece çal›flman›n parçalanmas›n›,toplumlar›n parçalanmas›n› beraberinde getiriyor. Yar›-zamanl› üretim yöntem-lerinin ortaya ç›kmas›, ifllerin sözleflmeli olarak baflka bir ifl koluna devredilmesi(tafleronlaflt›rma), baflka bir flirkete devredilmesi, dan›flmanl›k, flirketin çap›n›nküçültülmesi ve siparifl üzerine ifl yapma gibi yayg›n pratikler de geliflmektedir”(Castells, 2008a, s.357). Keynesyen (sosyal refah devleti) tam istihdam›n alt›n ça¤›,esnek iliflkilere tabi kapitalizm içerisinde ortadan kalkm›flt›r. Kumar’›n da (1999,s.65) belirtti¤i gibi, “esnek uzmanlaflma ve esnek ifl örgütlenmesi biçimleri kitleselüretimi” yerinden etmifltir. Dolay›s›yla enformasyonel toplumda temelde çal›flmaortadan kalkmam›flt›r, ortadan kalkan endüstriyel topluma iliflkin emek süreçlerive ifl biçimleridir. Enformasyon toplumunda iflin bireyselleflmesi toplumsal olarakzaman›n ötesine taflan yeni ifl biçimlerinin oluflmas›n› da beraberinde getirmifltir.Castells’e göre enformasyon toplumunda esnek çal›flma iliflkilerinin yayg›nl›k ka-zanmas›nda belirleyici olan dört unsur tespit edilebilinir:

1. “Çal›flma süresi: Esnek çal›flma, tam zamanl› bir iflte haftada 35-40 saat ça-l›flma anlam›na gelen geleneksel çal›flma biçimiyle s›n›rl› de¤ildir.

2. ‹fl güvencesi: Esnek çal›flma, göreve odakl›l›k ve gelecekte istihdam edilmeyönünde bir güvence sa¤lamaz.

3. Yer: Çal›flanlar›n ço¤u düzenli bir biçimde flirketlerinde çal›flsa da giderekevde, hareket halinde veya çal›flt›¤› flirketin sözleflmeli olarak ifl yapt›¤› bafl-ka flirkette çal›fl›r.


Castells’e göreenformasyonel toplumdatemelde çal›flma ortadankalkmam›flt›r, ortadankalkan endüstriyel toplumailiflkin emek süreçleri ve iflbiçimleridir.

4. ‹fl verenle çal›flan aras›ndaki toplumsal sözleflme: Geleneksel sözleflme iflverenin çal›flan›n tan›mlanm›fl haklar›na, tazminat, e¤itim, sosyal güvenlikve ifl güvencesine dayanmaktayd›. Enformasyonel toplumda ise çal›flan›nflirkete sad›k olmas›, ifline raz› olmas›, fazla mesai yapmas› beklenir” (Cas-tells, 2008a, s. 357-358).

Castells’e göre klasik post-endüstriyel toplum kuramc›lar› en ileri ekonomiler-de mallardan hizmetlere kay›fl›, yönetsel ve profesyonel mesleklerin yükseliflinekarfl› tar›m ve imalat ifllerinin siliniflini ve iflin bilgi içeri¤inin giderek artmas›n› ye-ni bir toplumsal yap›n›n ortaya ç›kmas› fleklinde yorumlamakta ve bunu tarihselde¤iflimin en önemli kan›t› olarak görmektedirler (Castells, 2008a, s.276). Temeldeböylesine bir de¤iflim olmakla birlikte Castells’e göre burada Amerikan modernlefl-me (enformalleflme) sürecinin hakim paradigma olarak kavranmas›ndan kaynakla-nan bir analiz hatas› vard›r. Dolay›s›yla endüstriyel üretimden enformasyonel üre-time do¤ru geçifl imalattan hizmetlere do¤ru bir geçifli beraberinde getirmekle bir-likte, temelde ülkelerin fakl› kültürel, siyasal, tarihsel özgünlüklerine göre uyarlan-d›klar› enformasyonel ekonomilerden bahsedilebilinir.

Castells’e göre, enformasyonel ekonomilerde istihdam yap›s› temelde iki anamodele dayanmaktad›r. Bunlardan birincisi (›) ileri hizmet istihdam›n›n hakim ol-du¤u Anglo-Sakson modelidir, ikincisi de (››) imalat temelini koruyarak hizmet is-tihdam›na geçifl yapan Almanya-Japonya modelidir ((Castells, 2008a, s.293; Hardtve Negri, 2003, s.299).

Castells’e göre (2008a, s.293), sanayi sonras› dönemde (1970-90) istihdam›n ge-liflmesinde koflut olarak hem imalat ifllerinden genel anlamda uzaklafl›ld›¤› hem deimalat faaliyetleriyle ilgili olarak iki farkl› yolun izlendi¤i görülmektedir. Birinci-sinde hizmet ve sosyal hizmetlerin art›fl›ndan bahsedilmekle birlikte imalat eksen-li istihdam›n ortadan kalkmaya bafllad›¤›n›, ikincisinde imalat ve üretime dönükhizmetleri koruyarak hizmet ve sosyal hizmet istihdam›n›n artt›r›lmaya çal›fl›ld›¤›n›görmekteyiz. Klasik post-endüstriyel toplum kuramc›lar›n›n aksine endüstri toplu-munun istihdam yap›s›nda ayn› anda küresel bir dönüflümün oldu¤unu söyleye-meyiz. Enformasyonel toplumdaki istihdam›n dönüflümünde küresel bir iflgücü varm›d›r, sorusuna Castells (2008a, s.314), “küresel bir ekonomi varsa küresel biriflgücü de var olmal›d›r” fleklinde yan›t vermektedir. Sermaye küresel a¤larda ha-reket etmekteyken emek (iflçiler) ulusal s›n›rlara hapsedilmifltir. Bununla birlikteenformasyonel ekonomide temelde yenilikçi araflt›rmac›lar, mühendisler, finansyönetimi, ileri iflletme hizmetleri, e¤lence sektörü faaliyetleri ile ilgilenen beceridüzeyi yüksek profesyoneller için küresel a¤larda dolafl›m mevcuttur. Castells’egöre küresel çapta iflgücünü birbirine ba¤›ml› k›lan üç ana mekanizma vard›r.Bunlar;

1. Çokuluslu flirketlerde ve onlara ba¤l› s›n›rlar› aflan a¤larda küresel istihdam.2. Kuzeyde ve güneyde uluslararas› ticaretin istihdam ve çal›flma koflullar›na

etkisi.3. Küresel rekabetin ve ülkelerin iflgüçlerinin yeni esnek yönetim biçimi.

(Castells, 2008a, s.318)Bununla birlikte Castells’e göre, küresel bir iflgücü piyasas› ve küresel bir iflgü-

cü yoktur. Fakat küresel ölçekte enformasyon ekonomisine eklemlenmifl karfl›l›kl›ba¤›ml›l›k mevcuttur (Castells, 20008a, s.323).


Çal›flman›n dönüflümü üzerine Andre Gorz’un “‹ktisadi Akl›n Elefltirisi”(Çeviren: Ifl›k Er-güden, Ayr›nt› Yay›nlar›, ‹stanbul: 2007) ve yine Andre Gorz’un “Cennetin Yollar›”(Çevi-ren: Turhan Ilgaz, Afa Yay›nlar›, ‹stanbul: 1985) ve Manuel Castells’›n “Enformasyon Ça¤›:Ekonomi, Toplum ve Kültür. Birinci Cilt. A¤ Toplumunun Yükselifli”(Çeviren Ebru K›l›nç,‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›. ‹stanbul: 2008) adl› eserlere baflvurabilirsiniz.

A¤ toplumunda çal›flma iliflkilerindeki dönüflüme etki eden nedenler nelerdir? Tart›fl›n›z.

A¤ Toplumunda KentSanayi toplumu, üretimin kentlerde yo¤unlaflt›¤› toplumdur. Endüstriyel üretiminhakim oldu¤u mekanlar Londra, Detroit gibi sanayi kentleridir. Enformasyon ça-¤›nda kentler, enformasyonel kentler olarak dönüflmektedir. Castells’e göre (2008a,s.532), enformasyonel kentler “bilgiye dayal›, a¤lar etraf›nda örgütlenmifl, k›smenak›fllardan oluflan do¤as› yüzünden” bir kent formu de¤il ak›fllar uzam›d›r. Tarihinher döneminde ekonomiler belirli bir mekandan (k›r, kent) hareketle üretimi dü-zenlemifllerdir. A¤ toplumunda olan fley, sermaye, bilgi, teknoloji, iletiflim, görüntü,ses ve sembollerin ak›flkanl›¤›nda kentlerin; mekansal olarak enformasyonelbiçimde yenileyebilecek, yönetebilecek komuta ve kontrol merkezleri etraf›ndaörgütlenmeleridir (Castells, 2008a, s.508, 547). Ulafl›m ve iletiflim olanaklar›ndakidönüflümler, sermayenin mekansal örgütlenmesini küresel ölçekte yeniden biçim-lendirmektedir. Bu anlam›yla küreselleflme süreciyle birlikte kentlere siyasal, kül-türel, ekonomik roller biçilmifl; küresel kentler ve dünya kentleri önem kazanm›fl-t›r (Ifl›k, 1995, s.101, Harvey, 2008, s.87). Castells (2008a, s.509), küresel kentleri;finans, dan›flmanl›k ve iflletme hizmetlerinin bütün dünya ölçe¤inde örgütlendi¤imekanlar olarak tan›mlamaktad›r. Castells’in Saskia Sassen’den aktard›¤›na göre:

“uzamsal (mekansal) yay›lma ile küresel bütünleflmenin bir araya gelmesi, büyük

kentlere yeni yeni bir stratejik rol biçmifltir. Uluslararas› ticaret ve bankac›l›k merkez-

leri olarak uzun bir geçmiflin ötesinde, bu kentlerin art›k dört yeni ifllevi vard›r:öncelikle, dünya ekonomisinin örgütlenmesiyle hayli yo¤unlaflm›fl komuta merkez-

leri haline gelmifllerdir; ikincisi, finans ve uzmanl›k gerektiren hizmetler flirketleri-

nin kilit yerleflimleri olmufllard›r; üçüncüsü önde gelen sektörlerde yeniliklerin üre-

timi de dahil üretim merkezleridir; dördüncüsü üretilen ürünler ve hizmetlerin pi-

yasalar›d›rlar” (Sassen, 1991: 3-4’ten aktaran Castells, 2008a, s.515).

Kent’in dönüflümü ayn› zamanda küresel ölçekte üretimin, bilginin, iflgücününmerkezleri olarak kentleri yeniden önemli küresel komuta merkezleri haline getir-mektedir. Hong Kong, Tokyo, New-York, fiangay, Pekin, Buenos Aires, Seul, Ye-ni Delhi, Londra, Paris gibi mega kentler küresel finans›n kalbi niteli¤indedir. Me-ga kentlerin ay›r›c› özellikleri; yönetim, yönlendirme, üretim, medya kontrolü, ik-tidar siyaseti ve küresel ölçekte toplumlar› yönlendirecek bilgi ak›fllar›n›n merkez-leri olmalar›d›r (Castells, 2008a, s.538). Bu ba¤lamda modern kapitalizmde kent,yanl›zca bir üretim merkezi de¤il, ayn› zamnda dünya kapitalist sisteminin önemlibir kontrol merkezi konumundad›r. Bu özelliklerinden dolay› günümüz kentleri,çok uluslu flirketlerin merkezi birimleri ve finansal kurumlar›n› bünyesinde bulun-durur. Ayr›ca Castells, kentleri, kollektif tüketim ve iflçilerin yo¤un olarak bulun-du¤u merkezler olarak de¤erlendirir (Slattery, 2007, s.291). Böylece mega kentler:1) Kendi ülkelerinde ve küresel ölçekte ekonomik, teknolojik ve toplumsal dina-


A¤ toplumunda olan fley,sermaye, bilgi, teknoloji,iletiflim, görüntü, ses vesembollerin ak›flkanl›¤›ndakentlerin; mekansal olarakenformasyonel biçimdeyenileyebilecek,yönetebilecek komuta vekontrol merkezleri etraf›ndaörgütlenmeleridir (Castells,2008a, s.508,547).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

A¤ toplumunda kentler buözellikleriyle ileri hizmetüretiminin ve tüketiminingeliflti¤i mekanlard›r.Dolay›s›yla enformasyoneltoplumlarda sermaye, emek,bilgi ak›fllar›, küreselleflmesürecinin etkisiyle birliktekentleri büyük birdönüflümün parçalar› halinegetirmektedir.

mizm merkezleridir. 2) Kültürel ve siyasi yenilik merkezleridir. 3) Küresel a¤laba¤lant› noktalar›d›r (Castells, 2008a, s.545). A¤ toplumunda kentler bu özellikle-riyle ileri hizmet üretiminin ve tüketiminin geliflti¤i mekanlard›r. Dolay›s›yla enfor-masyonel toplumlarda sermaye, emek, bilgi ak›fllar›, küreselleflme sürecinin etki-siyle birlikte kentleri büyük bir dönüflümün parçalar› haline getirmektedir.

Kent konusu üzerine Lewis Mumford’un “Tarih Boyunca Kent”(Çeviren: Gürol Koca ve Ta-mer Tosun, Ayr›nt› Yay›nlar›, ‹stanbul: 2007), Rana Aslano¤lu’nun “Kent Kimlik ve Küre-selleflme”(Ezgi Kitapevi, Bursa: 2000) ve Manuel Castells’›n “Enformasyon Ça¤›: Ekonomi,Toplum ve Kültür. Birinci Cilt. A¤ Toplumunun Yükselifli”(Çeviren Ebru K›l›nç, ‹stanbulBilgi Üniversitesi Yay›nlar›. ‹stanbul: 2008) adl› eserlere baflvurabilirsiniz.

A⁄ TOPLUMU VE K‹ML‹⁄‹N GÜCÜ

A¤ Toplumunda Kimlik Kimlikler; bireylerin toplumsal olarak infla etmeye çal›flt›klar› anlam ve tecrübekaynaklar›d›r. Castells’e göre (2008b, s.12), “toplumsal aktörlere at›fla kimliktenbahsederken, anlam›n, baflka anlam kaynaklar›na k›yasla öncelik verilen bir kültü-rel özellik ya da biriyle ilgili bir dizi kültürel özellik temelinde infla edilmesi” anla-fl›lmal›d›r. Enformasyon ça¤›nda a¤lar oluflturma mant›¤›, kimli¤i endüstriyel dö-nemdeki biçimlerinden farkl› olarak de¤iflen bilgi, iktidar, toplumsal gerçeklik ek-seninde yeniden üretmektedir. Dolay›s›yla kimlikler toplumsal ba¤lamlar›nda an-lam kazanmaktad›r. Sosyolojik olarak kimlikler rol veya rol kümeleri biçiminde an-lafl›lm›flt›r. Yani birey kendisini tan›mlayan kimlikleri kad›n, iflçi, sosyalist, sendika-c›, lider, sporcu biçiminde ço¤ul olarak infla edebilir. Kimli¤in kayna¤›, toplumunkurumlar› ve örgütlenmesi taraf›ndan bireyin dönüfltürülmesi olarak anlafl›lmakta-d›r. Bununla birlikte Castells’e göre (2008b, s.13) kimlikler sadece toplumsal ku-rumlar ve örgütlenmelerden kaynaklansa bile bireyler bunlar› içsellefltirdi¤indekimlik haline gelirler. Buna göre kimli¤in inflas› üç farkl› biçime sahiptir:

1. Meflrulaflt›r›c› kimlik: Toplumun egemen kurumlar› taraf›ndan toplumsal ak-törler karfl›s›nda egemenliklerini geniflletmek ve ak›lc›laflt›rmak için infla edi-lirler. Milliyetçilikler bu kimlik modeline örnek gösterilebilir.

2. Direnifl kimli¤i: Hakim olan›n mant›¤› taraf›ndan de¤ersiz görülen ve dam-galanan konumlarda bulunan aktörler taraf›ndan gelifltirilir. Etnik temelleredayal› milliyetçilikler, cemaatler bu ba¤lamda düflünülebilir.

3. Proje Kimli¤i: Toplumsal aktörlerin kendilerine sunulan kültürel malzemetemelinde toplumdaki konumlar›n› yeniden tan›mlayan yeni bir kimlik inflaetmeleri sürecidir. Feminist hareketler bu kimlik modeline uygun olacakt›r(Castells, 2008b, s.14).

Castell’e göre (2008b, s.15), “direnifl olarak ortaya ç›km›fl kimlikler, projelerbafllatabilir, tarihin ak›fl› içinde toplumsal yap›da egemen hale gelip, egemenlikle-rini ak›lc›laflt›r›p meflrulaflt›r›c› kimliklere dönüflebilirler”. Meflrulaflt›r›c› kimlik siviltoplum biçiminde çat›flmal› bir flekilde de olsa egemenli¤i ve iktidar› ak›lc›laflt›ra-rak toplumsal kurum ve örgütlenmeler yaratmaktad›r. Kimlik inflas›n›n ikinci türüolan direnifl kimli¤i, egemen olana bir baflkald›r› içermesi ve kolektif fluurla dona-t›lmas› sebebiyle otomatik olarak cemaatlerin yarat›lmas› sonucunu do¤uracakt›r.Modern toplumda egemen olan kimlik bütün toplumu kapsayan (ulus gibi) birözelli¤e sahiptir. Dini kimlikler, etnik kimlikler, kültürel kimlikler egemen olanulus kimli¤i taraf›ndan kuflat›lm›flt›r. Dolay›s›yla küreselleflme süreci ile birlikte


Castells’e göre kimlikler;bireylerin toplumsal olarakinfla etmeye çal›flt›klar›anlam ve tecrübekaynaklar›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



egemen kimli¤in elefltiriye u¤ramas› çeperde kalan kimliklerin gün yüzüne ç›kma-s›na sebep olmufltur. Art›k kimli¤i tan›mlayan fley ulus gibi kapsay›c› bir özellik ol-maktan ç›km›flt›r. Etnik, dini, kültürel cemaatler kimli¤in kurucu güçleri haline dö-nüflmüfllerdir. Bununla birlikte modernlikte proje kimli¤i, sivil toplumdan hareket-le infla ediliyordu, yani kimlikler sivil toplum içerisinde yarat›lmaktayd›, oysa a¤toplumunda proje kimli¤i, komünal (cemaatçi) direniflten do¤maktad›r.

Kimli¤in dönüflümü üzerine Manuel Castells’›n “Enformasyon Ça¤›: Ekonomi, Toplum veKültür. ‹kinci Cilt. Kimli¤in Gücü”(Çeviren Ebru K›l›nç, ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nla-r›. ‹stanbul: 2008) adl› eserine baflvurabilirsiniz.

A¤ Toplumunda Ataerkilli¤in Sonu: Aile ve CinsellikA¤lar oluflturma mant›¤› küresel ölçekte toplumlar›n dönüflmesinin temelini olufl-turmaktad›r. Kapitalist iliflkilerdeki farkl›laflma beraberinde toplumsal alana iliflkinolan bütün iliflkileri yerinden sarsmaktad›r. Castells’e göre (2008b, s.251), “a¤laroluflturma mant›¤›n›n yayg›nlaflmas› üretim, deneyim, iktidar ve kültür süreçlerini”de dönüfltürmektedir. Ataerkillik, toplumsal iliflkilerin belirli bir tarzda üretilmesinintemelidir. Ataerkillik basit anlam›yla “aile biriminde erkeklerin, kad›nlar ve çocuklarüzerinden kurumsal olarak desteklenen bir otoriteye sahip olmas›yla tan›mlan›r.Bu otoritenin icra edebilmesi için, ataerkilli¤in üretim ve tüketimden siyasete, hu-kuka ve kültüre, toplum örgütlenmesinin tamam›na ifllemesi gerekir” (Castells,2008b, s.252). Castells göre, enformasyon ekonomisinde, endüstriyel toplumlarda-kine benzer ataerkil iliflki biçimleri üretim sürecinin de¤iflmesi oran›nda de¤iflmek-tedir. Küresel ekonominin ve çal›flma iliflkilerinin dönüflümü kad›n›n toplumsal ro-lünü artt›rm›flt›r. Kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m› “ekonominin enformasyonelleflme-sinden, a¤lar oluflturmas›ndan ve küreselleflmesinden; di¤er yandan verimlili¤i, yö-netim denetimini ve kâr› artt›rmak için iflgücü piyasas›n›n cinsiyete dayal› olarakbölünmesinden kaynaklan›r” (Castells, 2008b, s.280). Ve kad›nlar erkeklere göredaha az ücret karfl›l›¤›nda çal›flmak durumunda kalmaktad›rlar. Bunun nedeni ka-d›n eme¤inin evin geçimine ek bir katk› olarak görülmesidir. Bununla birlikte en-düstriyel dönemdekinden farkl› olarak kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m› beraberinde er-ke¤in ev içerisindeki otoritesini sarsm›flt›r. Toplumsal olarak desteklenen aile bü-tün bu de¤iflimler ekseninde geleneksel biçimlerinden farkl› olarak yeniden tan›m-lanmaktad›r. Castells’e göre, bu dönüflümün arkas›nda 1960’l› y›llar›n sonlar›ndanberi geliflmekte olan dört e¤ilim vard›r:

1. Enformasyonel, küresel bir toplumun yükselifli.2. ‹nsan türünün ço¤almas›yla ilgili teknolojik de¤ifliklik (do¤um kontrol, suni

döllenme). 3. Feminist hareketin isyan›.4. Kad›nlar›n ücretli ifllerde çal›flmas› etkili olmufltur (Castell, 2008b, s.254-55). Kad›nlar›n ücretli ifllerde çal›flmas› beraberinde evin geçimini sa¤layan erkek

imgesinin geleneksel rolünü ortadan kald›rm›flt›r. Fakat kad›nlar›n iflgücüne kat›l›-fl› ailenin geçimine ek bir katk› sa¤lamakla birlikte, kad›nlar›n geleneksel rolleriolarak ev iflleri ve çocuklar›n bak›m› yine kad›nlar›n asli görevi olarak tan›mlan-maktad›r. Castells’e göre ataerkil aile yap›s›n›n dönüfltü¤ünün göstergeleri olarakdört e¤ilim vard›r:

1. “Evliliklerin boflanmayla ya da ayr›l›kla da¤›lmas›, aile bireylerinin uzunvadeli ba¤l›l›¤›na dayal› aile modelinin zay›flad›¤›n›n bir göstergesidir. Ay-r›ca evliliklerin da¤›lmas› sonucu yaln›z yaflamay› veya çocuklar›yla yaln›z


Ataerkillik, toplumsaliliflkilerin belirli bir tarzdaüretilmesinin temelidir.Ataerkillik basit anlam›yla“aile biriminde erkeklerin,kad›nlar ve çocuklarüzerinden kurumsal olarakdesteklenen bir otoriteyesahip olmas›yla tan›mlan›r.

Kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m›“ekonomininenformasyonelleflmesinden,a¤lar oluflturmas›ndan veküreselleflmesinden; di¤eryandan verimlili¤i, yönetimdenetimini ve kâr› artt›rmakiçin iflgücü piyasas›n›ncinsiyete dayal› olarakbölünmesinden kaynaklan›r”(Castells, 2008b, s.280).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Kad›nlar›n ücretli ifllerdeçal›flmas› beraberinde evingeçimini sa¤layan erkekimgesinin geleneksel rolünüortadan kald›rm›flt›r.

oturmay› tercih edenlerin say›s› giderek artmaktad›r; bu durumda ayr›l›ksonras› kurulan yeni evde egemenlik yap›lar› zihinsel olarak yeniden üretil-se de, ailede ataerkil otorite son bulmaktad›r.

2. Evliliklerde yaflanan bunal›mlar›n giderek artmas›, evlilik, ifl ve hayat›uyumlu k›lman›n zorlaflmas›; evlenmeyi erteleme ya da evlenmeden birlikteyaflama gibi bir çözüm oluflturmay› zorunlu k›lm›flt›r.

3. Farkl› e¤ilimlerin sonucu olarak nüfusun yafllanmas›, erkeklerin ve kad›n-lar›n ölüm oranlar›ndaki farl›l›klar gibi demografik etkenlere de ba¤l› ola-rak birçok aile yap›s› ortaya ç›kmakta, böylece klasik çekirdek aile modeli-nin yayg›nl›¤› gerilemekte, yaln›z yaflayanlar›n çocuklar›yla yaflayanlar›nsay›s› artmaktad›r.

4. Kad›nlar›n do¤urmayla ilgili tutumlar›n›n giderek özerkleflmesi, ataerkil ai-lenin krizi, nüfusun yenilenmesi sürecinin krize girmesi ve evlilik d›fl› do-¤an çocuklar›n say›s›n›n giderek artmas›. Dolay›s›yla biyolojik üreme ger-çekleflmektedir, ama geleneksel aile yap›s›n›n d›fl›nda gerçekleflmektedir”(Castells, 2008b, s.256-57).

Ataerkil yap›n›n sars›lmas›na neden olan maddi iliflkiler ayn› zamanda 1960’lar-dan beri kad›nlar›n toplumsal konumlar›n› sorgulamaya sebep olan toplumsal ha-reketlerin de temelini oluflturmaktad›r. Feminizm, 1968 sonras›nda güçlü bir top-lumsal hareket olarak kad›n kurtuluflunu, toplumsal cinsiyet kal›plar›n›, kad›n kim-li¤i ekseninde dönüfltürülmesinin mücadelesi olarak erkek egemenli¤ine dayal›yap›lar› kökünden de¤ifltirme talepleri olarak ortaya ç›km›flt›r. Dolay›s›yla ataerkil-li¤in elefltirisi, bunun hukuksal, siyasal ve kültürel yap›lar içerisindeki egemenlikalanlar›n› dönüfltürme gereklili¤ini de zorunlu k›lm›flt›r. Enformasyonel ekono-mide a¤lar oluflturma mant›¤› küresel ölçekte kad›nlar›n kurtuluflunun olanakl›l›¤›-n› art›rma e¤ilimi tafl›maktad›r. Kad›nlar›n çal›flma sürecine girmesi, ataerkil ailenindönüflmesi, erkek egemenli¤inin tart›fl›lmas›n›n olanaklar›n› ve yolunu açm›flt›r.

Toplumsal cinsiyet konusunda R.W Connell’›n “‹ktidar ve Cinsiyet” (Çeviren: Cem Soyde-mir, Ayr›nt› Yay›nlar›, ‹stanbul: 1998) adl› kitab›na baflvurabilirsiniz.

Ataerkillik nedir? Ataerkilli¤in dönüflümüne sebep olan etkenler nelerdir? Tart›fl›n›z.

A¤ Toplumunda Dini Fundamentalizm, Kültürel KimlikA¤ toplumunda kimli¤in oluflmas›nda bask›n olan fley dini kimliklerdir. Enformas-yon toplumu temelde a¤lar oluflturma mant›¤› ekseninde küresel iliflkilerin bilgi veüretim süreci içerisinde olufltu¤u toplumdur. A¤ toplumunda dini kimlikler ‹slamive H›ristiyan fundamentalist (köktenci) hareketlerin etkinli¤i üzerinden flekillen-mektedir. Castells’e göre (2008b, s.21) fundamentalizm; “kiflisel davran›fl›n vetoplumun kurumlar›n›n, Tanr›n›n hukukundan kaynaklanan, Tanr› ile insanl›karas›nda arac›l›k eden belli bir otorite taraf›ndan yorumlanan kurallarlatan›mlanmas› çerçevesinde gerçekleflen kolektif kimlik inflas›d›r”. Fundamentalizminsanl›k tarihi kadar eskilere götürülebilinir. Fakat biny›l›n dönümünde dini kim-likler güçlü bir flekilde kimlik oluflturman›n kayna¤› konumundad›r. ‹slami funda-mentalizm’in kökeninde baflar›s›z modernleflme, küreselleflme, sömürgecilik son-ras› milliyetçi projelerin çöküflü vard›r (Castells, 2008b: 28). ‹slami fundamenta-lizm gelenekçi bir yap›dan çok ‹slami de¤erleri temel referans noktas› kabul edenayn› zamanda ondan hareket eden hiper-modern kimliktir. Toplumun ve devletin‹slami ilkelere göre düzenlenmesi talebi, küreselleflme sürecine farkl› flekilde ek-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Castells’e göre (2008b, s.21)fundamentalizm; “kifliseldavran›fl›n ve toplumunkurumlar›n›n, Tanr›n›nhukukundan kaynaklanan,Tanr› ile insanl›k aras›ndaarac›l›k eden belli bir otoritetaraf›ndan yorumlanankurallarla tan›mlanmas›çerçevesinde gerçekleflenkolektif kimlik inflas›d›r”.

lemlenen ülkelerde farkl› özelliklerde kendisini göstermifltir. H›ristiyan funda-mentalizmi ise, bin y›l›n dönümünde ‹sa mesihin yeryüzüne gelece¤ine ve dola-y›s›yla dünyan›n onun gelifline haz›rlanmas› gerekti¤ine inanmaktad›r. Feministle-rin ataerkilli¤i elefltiren, kürtaj hakk›n› savunan kültürel hareketlerine karfl› ç›k›flla-r› da H›ristiyan fundamentalizminin güçlenmesine sebep olmufltur.

Cemaatçili¤in toplumsal bir kimlik infla etmesinde bu denli etkili olan fley, a¤toplumunda küreselleflmeyle, radikal bireycilikle silinip gitmeye bir karfl› olma haliiçerisinde direnifl kimlikleri oluflturabilmeleridir (Castells, 2008b, s.535). Kimliklerkendilerini d›flar›dan gelebilecek ötekilere karfl› konumland›rarak infla ederler. ‹s-lami ve H›ristiyan kimliklerin bask›n kimlik oluflturma biçimleri olarak önem ka-zanmalar›na neden olan fley, toplumsal yap›lar›n dönüflümü içerisinde bireyin ken-dini koruma ve ilksel kimlikleri olarak cemaatleri kurtuluflun ve gelece¤e yönelikbelirsizli¤in afl›lmas›n›n koflulu olarak görmesidir. Dini cemaatlerin temel savunu-lar›, tanr›sal otoriteye ve cemaatin ç›karlar›na yönelik düzenlemelerin toplumlar›ngenel mant›¤› olmas› yönündedir. Cemaatler direnifl kimlikleri etraf›nda oluflmaklabirlikte küresel sermayeye, bilgi ve iktidar yap›lar›na karfl› cemaatin de¤erlerini sa-vunarak dünyay› dönüfltürmeye yönelik proje kimlikleri olarak evrilebilecekleri gi-bi, kapitalist mant›¤a eklemlenerek pazar›n de¤erlerini savunabilirler. Castells ye-ni sosyal hareketler aras›nda a¤lar›n inflas›nda katk›s› olan yeni medya teknolojile-rini tart›fl›r. (195)

Kimli¤in dönüflümü üzerine Manuel Castells’›n “Enformasyon Ça¤›: Ekonomi, Toplum veKültür. ‹kinci Cilt. Kimli¤in Gücü”(Çeviren Ebru K›l›nç, ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nla-r›. ‹stanbul: 2008) adl› eserine baflvurabilirsiniz.

A⁄ TOPLUMUNDA M‹LL‹YETÇ‹L‹K VE ULUS DEVLET

Küreselleflme Ça¤›nda Milletler ve MilliyetçilikUlus devletin temelinde, milletler olarak örgütlenmifl toplumsal kimlik oluflturmasüreçleri vard›r. Milliyetçilik söylemi, ulus devlet ve milletin yarat›lmas› anlam›ndaortak bir tarihselli¤e at›fta bulunur. Ernest Gellner’in de belirtti¤i gibi “milliyetçilik,milletlerin kendi öz-bilinçlerine uyanma süreci de¤ildir; uluslar›n var olmad›¤›yerde onlar›n icat” edilmesidir” (Gellner, 1964:169’den aktaran Anderson, 1995,s.20). Gellner’e göre ortak bir tarih, kültür, dil üzerine infla edilmifl bir homojentopluluktan bahsedilemez. Bu anlam›yla milletler do¤al olmad›klar› gibi moderntoplumun ve merkezileflmifl devletin ürünüdürler. Hobsbawm (2006; s.17) ise mil-letleri “icat edilmifl gelenekler” olarak görmektedir. Geçmiflle bugün aras›nda köp-rü kuran, kurallar›n ve al›flkanl›klar›n sembolik üretimine dayanan “icat edilmifl ge-lenekler” en tipik örne¤ini milli bilinçte göstermektedir (K›r›ml›, 2003, s.147). Mil-letler yapay, ezeli ve ebedi olmayan tarihsel yap›lard›r. Bu anlam›yla milliyetçili¤indo¤ufluna neden olan fley ulus-devlet ve milliyetçili¤in tarihsel olarak bir araya gel-meleridir (Hobsbawm, 2010, s. 24).

Milliyetçilik ve ulus devlet aras›ndaki bu uzlaflma, enformasyon ekonomisininve toplumlar›n a¤lar oluflturma mant›¤› etraf›nda gelifltirdikleri yeni toplumsal ilifl-kiler ça¤›nda ortadan kalkma e¤ilimi tafl›maktad›r. Küreselleflme ile birlikte millet-ler ve ulus devletler egemenliklerini yitirmektedirler. Castells, milliyetçili¤in ulusdevlet ile belirli bir ba¤› oldu¤unu; ama zorunlu olarak milletin bir devlet içerisin-de var olmayaca¤›n› belirtmektedir. Bu anlam›yla Hobsbawm ve Gellner’e karfl›ç›kmaktad›r. Katalunya örne¤i; Castells’e göre devletleri olmadan millet olmufl


Cemaatçili¤in toplumsal birkimlik infla etmesinde budenli etkili olan fley, a¤toplumundaküreselleflmeyle, radikalbireycilikle silinip gitmeyebir karfl› olma hali içerisindedirenifl kimliklerioluflturabilmeleridir(Castells, 2008b, s.535).

Ulus devletin temelinde,milletler olarak örgütlenmifltoplumsal kimlik oluflturmasüreçleri vard›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Katalunya veya Katalonya(Catalunya) ‹spanya’n›nkuzey do¤usunda bulunanözerk bir bölgedir. Bu bölgeulus devlete sahip olmadanmilliyetçi olunabilinece¤ineörnek teflkil eder.

toplumlar› simgelemektedir. Dolay›s›yla küreselleflmenin etkisiyle ulus devletlerzay›flatmakta; fakat milletler varl›klar›n› sürdürmektedirler. Enformasyon ça¤›ndamilliyetçiliklerin temelde yeniden ama baflka bir biçimde üretildi¤ini iddia etmek-tedir. Castells’e göre (2008b, s. 72), millet “tarihin ve siyasi projelerin paylafl›m›ylainsanlar›n zihinlerinde ve kolektif haf›zada infla edilen kültürel cemaatlerdir”. Cas-tells ça¤dafl milliyetçili¤i, milliyetçili¤e dair sosyal teorilerle birlikte tart›fl›rken dörtnoktaya dikkat edilmesi gerekti¤ini vurgular:

1. Ça¤dafl milliyetçilik bir ulus devletin inflas›na yönelik olabilirde, olmayabi-lirde dolay›s›yla uluslar tarihsel ve analitik olarak devletten ba¤›ms›z olu-flumlard›r.

2. Uluslar ve Ulus devletler, Frans›z ‹htilal› sonucu oluflan modern ulus devlet-lerle s›n›rl› de¤ildir.

3. Milliyetçilik, mutlaka seçkinlere özgü bir olgu de¤ildir. Asl›nda günümüzdemilliyetçilik, küresel elitlere tepkiden baflka bir fley de¤ildir.

4. Ça¤dafl milliyetçilik etkin eylemci olmaktan çok tepkisel oldu¤undan siyasiolmaktan çok kültürel olma e¤ilimindedir. Dolay›s›yla bir devletin savunu-sundan çok yerleflik bir kültürün savunusudur (Castells, 2008b, s.45-46).

Milliyetçili¤in ulus inflas›na yöneldi¤i ve bu anlam›yla milliyetçi elitlerin tümtopluma dayatt›klar› bir millet kimli¤inden bahsedilemez. Castells’e göre (2008b,s.47), küreselleflme ile birlikte artan milliyetçi çözülmeler ve Sovyetler Birli¤ininda¤›lmas› sonras›nda ortaya ç›kan uluslaflma süreciyle birlikte, milliyetçili¤i ve mil-leti ulus inflas›na indirgemek, modern devletin gerilemesi ve postmodern milliyet-çili¤in yükselifli aras›ndaki iliflkiyi görmemeye neden olur. Dolay›s›yla küresellefl-me süreciyle birlikte milliyetçilik kültürel kimli¤in korunmas›na yönelik olarak tep-kisel bir biçimde yeniden flekillenmektedir.

Milliyetçilik konusunda Eric Hobsbawm’›n “Milletler ve Milliyetçilik” (Çeviren: OsmanAk›nhay, Ayr›nt› Yay›nlar›, ‹stanbul: 2010), Benedict Anderson’›n “Hayali Cemaatler” (Çe-viren: ‹skender Savafl›r, Metis Yay›nlar›, ‹stanbul: 2007) Umut Özk›r›ml›’n›n “MilliyetçilikKuramlar›”, Do¤u Bat› Yay›nlar›, Ankara: 2008 adl› kitaplar›na baflvurabilirsiniz.

Küreselleflmenin millet ve milliyetçilik üzerindeki etkileri nelerdir? Tart›fl›n›z.

Küreselleflme ve Ulus DevletModern ulus devletler, Weber’inde belirtti¤i gibi belirli bir alan (toprak) üzerinde-ki fliddet kullanma tekelini elinde bulunduran devlettir (Giddens, 2008, s.30). Ulusdevletler sistemi endüstri toplumunun bir özelli¤idir. Ulus devletler kapitalizm’insermaye birikimini sa¤lamaya yönelik hukuksal, ideolojik, siyasal örgütlenme bi-çimleri olarak ortaya ç›km›fllard›r. Giddens’›n da (2000: 206) belirtti¤i gibi, “kapita-lizm ile ulus devlet aras›ndaki iliflki, asl›nda kapitalist giriflimin do¤as› ve devlet gü-cünün merkezileflmesinde de¤il, kapitalizmle ortaya ç›kan dönüflümler içinde aran-mal›d›r”. Dolay›s›yla kapitalizmle ulus devlet zorunlu olarak bir arada düflünülme-melidir. Castells’e (Stevenson 2005: 192) göre, kapitalizm, devlete enformasyonelekonominin geliflimi karfl›s›nda giderek daha az ba¤›ml›l›k duyarken, bilgiyi uzakalanlara iletecek yayg›n bir enformasyonel sistemin iflleyifline ise daha çok ba¤›m-l› hale gelmektedir. Bu durum endüstri toplumundan enformasyonel topluma ge-çifl sürecinde ulus devleti dönüflüme zorlam›flt›r. Buna göre küreselleflme süreciy-le birlikte ulus devletler egemenliklerini yitirmeye bafllam›flt›r. Sermaye, mal, hiz-metler, iletiflim, teknoloji, enformasyon ak›fllar› devletin toplumsal alan üzerindeki


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

kontrol yetene¤ini ortadan kald›rma e¤ilimi tafl›maktad›r (Castells, 2008b, s.385).Dolay›s›yla enformasyonel ekonomilerin örgütlenme biçimleri, küresel ölçekte do-lafl›m›n ulus devletler taraf›ndan k›s›tlanamayaca¤› bir ça¤›n bafllang›c›n› simgele-mektedir. Castells’in de (2007a, s.500) belirtti¤i gibi, “sermayenin küreselleflmesi,iktidar kurumlar›n›n çok tarafl› hale gelmesi ve otorite merkezinin bölgesel ve ye-rel yönetimlere kaymas› yeni bir devlet biçimine, a¤ devletine yol açacak olan ye-ni bir iktidar geometrisi bafllatm›flt›r”. Buna göre devlet egemenli¤i gerilemekteama nüfuzunu korumaktad›r. Dolay›s›yla, “ulus devletler var olmay› sürdürselerde, ki yak›n gelecekte böyle olacakt›r, giderek daha genifl kapsaml› bir iktidar a¤›-n›n ba¤lant› noktalar› haline geleceklerdir, gelmifllerdir” (Castells, 2008b, s.452).A¤ devleti, sermayenin küreselleflmesi, çok tarafl› iktidar yap›lar›n›n oluflmas› vemerkezi otoritenin yerel ve bölgesel yönetimlere kaymas› anlam›na gelmekte veyeni bir iktidar biçimini ifade etmektedir. Bunun anlam› küreselleflme ile birliktedevletin toplum üzerindeki hakimiyeti etkisiz kalmakla birlikte, ulus devletler kü-resel a¤larda hakimiyetin tek kayna¤› olmaktan ç›kmakta ve sadece bir tanesi ha-line gelmektedir. Dolay›s›yla ulus devletler a¤ devletleri fleklinde örgütlenmifl kü-resel düzenin ba¤lant› noktalar› konumundad›r. Castells’e göre (2008b, s.386), ye-rel yönetimlerin güçlenmesi, medya ve elektronik iletiflimin küreselleflmesi, suçunküreselleflmesi, toplumsal protestolar›n küreselleflmesi ulus devletin hakimiyet ala-n›n› k›s›tlamakta ve ifllevsiz hale getirmektedir. Ancak vurgulanmas› gereken nok-ta sermayenin küresel, eme¤in ise yerel oldu¤udur (Slattery 2007, s.402). Bu du-rum ulus devlet ile küresel güçler aras›ndaki ç›kar iliflkilerinin de bir göstergesidir.

Ulus devlet konusunda Antony Giddens’›n “Ulus Devlet ve fiiddet” (Çeviren: Cumhur Atay,Kalkedon Yay›nlar›, ‹stanbul: 2008), Zygmunt Bauman’›n “Küreselleflme: Toplumsal So-nuçlar›”(Çeviren: Abdullah Y›lmaz, Ayr›nt› Yay›nlar›, ‹stanbul: 2010) adl› kitablara baflvu-rabilirsiniz.

Küreselleflmenin ulus devlet üzerindeki etkileri nelerdir? Tart›fl›n›z.

A¤ Toplumu Kuram›na Yönelik ElefltirilerA¤ toplumuna getirilen en önemli elefltirilerden ilki, a¤lar oluflturma mant›¤›n›n vea¤›n merkezsiz hiyerarfli gerektirmeyen yatay iliflkiler mant›¤›n›n zorunlu olarak hi-yerarflileri ortadan kald›rmayaca¤›d›r. Ayn› zamanda pazar›n, hiyerarflinin ve a¤mant›¤›n›n bir biriyle ba¤lant›l› kavramlar oldu¤u ve analitik olarak birbirinden ay-r›lamayaca¤› da vurgulanmaktad›r (Aygül, 2006, s.147). Buna göre a¤ mant›¤›n›nhiyerarflik yap›lar›n yerini almas›, zorunlu ve olumlu bir süreç olarak görülmeme-lidir. ‹kinci elefltiri; a¤›n merkezi ortadan kald›rd›¤› düflüncesinin gerçe¤i yans›tma-d›¤›d›r. Buna göre küreselleflme beraberinde sermayenin rahatça dünya ölçe¤indedolafl›m›n› sa¤lamakla birlikte, sermaye hala ulus devletlere ba¤›ml›d›r. Dolay›s›y-la merkezsiz bir üretim ve dolafl›m sisteminden bahsedilemeyece¤i, a¤›n küreselmerkezsizli¤ine karfl› kapitalizmim hala belirli merkezlerden dünyaya yay›ld›¤›n›belirtmektedirler. Üçüncü olarak a¤ kuramlar›nda temel eksik küresel ölçekte mer-kez ve çevre olan ülkeler aras›ndaki eflitsiz iliflkilerin vurgulanmamas›d›r. Dolay›-s›yla a¤ mant›¤›n›, eflitler aras›ndaki bir kat›l›m olarak alg›lamaktad›r.


A¤ devleti, sermayeninküreselleflmesi, çok tarafl›iktidar yap›lar›n›n oluflmas›ve merkezi otoritenin yerel vebölgesel yönetimlerekaymas› anlam›na gelmekteve yeni bir iktidar biçiminiifade etmektedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




A¤ toplumu kavram›n› tan›mlamak.

A¤ toplumu; a¤lar oluflturma mant›¤› etraf›ndamerkezsiz, hiyerarfli içermeyen, yatay iliflkilerinhakim oldu¤u bir toplumsal örgütlenme biçimi-dir. A¤ mant›¤›; medyadan, küresel sermayeye;toplumsal hareketlerden, kimlik biçimlerine veçal›flma iliflkilerine kadar enformasyonel toplu-mun bütün alanlar›n›n temelini oluflturmaktad›r.Endüstri toplumundan enformasyon toplumunageçifl a¤lar oluflturma mant›¤›n›n hakim olmas›n›simgelemekle birlikte, endüstri toplumunun or-tadan kalk›yor olmas› temelde kapitalizmin deortadan kalkt›¤› anlam›na gelmemektedir. Enfor-masyon toplumunda olan fley kapitalist iliflkilerina¤ mant›¤› dolay›m›yla küresel ölçekte yayg›n-laflmas›d›r. A¤ toplumu, küresel ölçekte serma-yenin, kültürün, iflgücünün ve toplumlar›n karfl›-l›kl› ba¤›ml›l›k içerisine girmeleridir.

A¤ toplumunun oluflmas›na neden olan etkenle-

ri ay›rt edebilmek.

A¤ toplumu, 1960’lar›n sonu ve 1970’lerin bafl›n-da üç ba¤›ms›z sürecin birlikte oluflmas›yla mey-dana gelmifltir. Birincisi; enformasyon teknoloji-si devrimi, ‹kincisi; kapitalizmin de devletçili¤inde ekonomik krize girmesi ve peflinden yap›lan-mas›, üçüncüsü; Liberteryanizm, insan haklar›,feminizm ve çevrecilik gibi kültürel ve toplumsalhareketlerin yeflermesidir (Castells, 2007a, s.486).Bu sürecin temelinde, üretim biçimleri (kapita-lizm, devletçilik) ve kalk›nma biçimleri (sanayi-leflmecilik, enformasyonelizm) ekseninde kapi-talizmle enformasyonel kalk›nman›n tarihsel ola-rak biraraya gelmesi ve a¤lar etraf›nda flekillen-mesi vard›r (Castells, 2008a, s.17).

A¤ toplumunda çal›flma ve kent yap›s›ndaki de-

¤iflmi aç›klamak.

Kapitalizmin enformasyonel hale gelmesi çal›fl-ma iliflkilerini köklü bir biçimde dönüfltürmekte-dir. Çal›flman›n anlam› “toplumsal bütünün üre-tim ve yeniden üretiminde norma ba¤l›, standartbir ifllevi yerine getirme” (Gorz, 2001, s.12) flek-linde toplumsal olarak tan›mlanabilinir. Enfor-masyonel toplumda ise iflin standart-d›fl›, belirliprosedürlere tabi olmay›fl› geleneksel çal›flmabiçimlerini ortadan kald›rmaktad›r. Enformasyo-nel toplumda temelde çal›flma ortadan kalkma-m›flt›r, ortadan kalkan endüstriyel topluma ilifl-kin emek süreçleri ve ifl biçimleridir. Enformas-yon toplumunda iflin bireyselleflmesi toplumsalolarak zaman›n ötesine taflan yeni ifl biçimleri-nin oluflmas›n› da beraberinde getirmifltir. Çal›fl-ma sürelerinin k›salmas›, esnek çal›flma koflulla-r› içerisinde ifl güvencesinin ortadan kalkmas›,çal›flma mekan›n fabrikalar, bürolar olmaktanç›kmas›, ifl verenin çal›flan›n tan›mlanm›fl hakla-r›na, tazminat, e¤itim, sosyal güvenlik ve ifl gü-vencesine dayal› geleneksel sözleflmenin orta-dan kalkmas› esnek çal›flma iliflkilerinin enfor-masyonel toplumda hakim olmas›na neden ol-maktad›r. A¤ toplumunda çal›flma yaflam› gibikentler de dönüflmüfltür. Nitekim sanayi toplu-mu, üretimin kentlerde yo¤unlaflt›¤› toplumdur.Enformasyon ça¤›nda kentler, enformasyonelkentler olarak dönüflmektedir. Küreselleflme sü-reciyle birlikte kentler üretimin ve tüketimin me-kanlar› olarak yeniden önem kazanmaktad›r. Kü-resel kentlerin özellikleri: 1) Dünya ekonomisi-nin örgütlenmesiyle hayli yo¤unlaflm›fl komutamerkezleri haline gelmifllerdir. 2) Finans ve uz-manl›k gerektiren hizmetler flirketlerinin kilit yer-leflimleri olmufllard›r. 3) Önde gelen sektörlerdeyeniliklerin üretimi de dahil üretim merkezleri-dir. 4) Üretilen ürünler ve hizmetlerin piyasalar›-d›r. Bu anlam›yla a¤ toplumunda kent ileri hiz-met üretiminin ve tüketiminin geliflti¤i mekanlarolarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


A¤ toplumunda kimli¤in ve ataerkilli¤in dönü-

flümünü aç›klamak.

Castells’e göre kimli¤in inflas› üç biçimde ger-çekleflir: 1) Meflrulaflt›r›c› kimlik, 2) Direnifl kim-li¤i, 3) Proje kimli¤i. Modern toplumda egemenolan kimlik bütün toplumu kapsayan (ulus gibi)bir özelli¤e sahiptir. Dini kimlikler, etnik kimlik-ler, kültürel kimlikler egemen olan ulus kimli¤itaraf›ndan kuflat›lm›flt›r. Dolay›s›yla küreselleflmesüreci ile birlikte egemen kimli¤in elefltiriye u¤-ramas› çeperde kalan kimliklerin gün yüzüne ç›k-mas›na sebep olmufltur. Art›k a¤ toplumundakimli¤i tan›mlayan fley ulus gibi kapsay›c› birözellik olmaktan ç›km›flt›r. Etnik, dini, kültürelcemaatler kimli¤in kurucu güçleri haline dönüfl-müfllerdir. A¤ toplumunda kimlikle birlikte ataer-killik de dönüflmüfltür. Ekonominin enformallefl-mesi ile birlikte endüstriyel toplumlardakine ben-zer ataerkil iliflki biçimleri üretim sürecinin de-¤iflmesi oran›nda de¤iflmektedir. Küresel ekono-minin ve çal›flma iliflkilerin dönüflümü ile birlik-te kad›n›n toplumsal rolü artm›flt›r. Endüstriyeldönemdekinden farkl› olarak kad›nlar›n iflgücü-ne kat›l›m› beraberinde erke¤in ev içerisindekiotoritesini sarsm›flt›r. Sonuç olarak; enformasyo-nel, küresel bir toplumun yükselifli, insan türü-nün ço¤almas›yla ilgili teknolojik de¤ifliklik (do-¤um kontrol, suni döllenme), feminist hareketinisyan›, kad›nlar›n çal›flma sürecine girmesi, ataer-kil ailenin dönüflmesi, erkek egemenli¤inin tart›-fl›lmas›n›n olanaklar›n› ve yolunu açm›flt›r.

A¤ toplumunda milliyetçili¤in ve ulus devletin

dönüflümünü özetlemek.

Milliyetçilik ve ulus devlet aras›ndaki temel uz-laflma, enformasyon ekonomisinin ve toplumla-r›n a¤lar oluflturma mant›¤› etraf›nda gelifltirdik-leri yeni toplumsal iliflkiler ça¤›nda ortadan kalk-ma e¤ilimi tafl›maktad›r. Dolay›s›yla ulus devle-tin temelinde, milletler olarak örgütlenmifl top-lumsal kimlik oluflturma süreçleri vard›r. Ne varki küreselleflmenin etkisiyle ulus devletler zay›f-lamakta; fakat milletler varl›klar›n› sürdürmekte-dirler. Enformasyon ça¤›nda milliyetçiliklerin te-melde yeniden ama baflka bir biçimde üretildi¤i-ni iddia etmektedir. Modern ulus devletler siste-mi endüstri toplumunun bir özelli¤idir. Ulus dev-letler kapitalizmin sermaye birikimini sa¤lamayayönelik hukuksal, ideolojik, siyasal örgütlenmebiçimleri olarak ortaya ç›km›fllard›r. Endüstri top-lumundan enformasyonel topluma geçifl berabe-rinde ulus devleti dönüflüme zorlam›fl ve ulusdevletler egemenliklerini yitirmeye bafllam›fllar-d›r. Sonuç olarak, ulus devletler küresel a¤lardahakimiyetin tek kayna¤› de¤il sadece bir tanesi-dir. Dolay›s›yla ulus devletler a¤ devletleri flek-linde örgütlenmifl küresel düzenin ba¤lant› nok-talar› konumundad›r.

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi “A¤ Toplumu”nun oluflma-s›na etki eden temel süreçlerden biridir?

a. Esnek üretimin yayg›nlaflmas›b. Endüstri Devrimic. Fundementalist hareketlerin güçlenmesid. Kapitalizm ve devletçili¤in krizie. Sanayi sonras› toplumun ortaya ç›kmas›

2. Küresel kentlerin yeni ifllevleri ile ilgili afla¤›dakiifadelerden hangisi yanl›flt›r?

a. Üretilen ürünler ve hizmetlerin piyasalar›d›rb. Endüstriyel üretimin hakim oldu¤u yerlerdir c. Dünya ekonomisinin örgütlenmesiyle hayli yo-

¤unlaflm›fl komuta merkezleridird. Önde gelen sektörlerde yeniliklerin üretimi de

dahil üretim merkezleridire. Finans ve uzmanl›k gerektiren hizmetler flirket-

lerinin kilit yerleflimleri olmufllard›r

3. Küreselleflme süreci ile birlikte “Ulus Devletin” dönü-flümünü tan›mlayan kavram afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Hukuk Devletib. Kozmopolit Devletc. Refah Devletid. A¤ Devleti e. Anayasal Devlet

4. Afla¤›dakilerden hangisi “a¤ toplumu” kuramc›s›d›r?a. Antony Giddens b. Herbert Marcusec. Manuel Castellsd. Antonio Negrie. Daniel Bell

5. Afla¤›dakilerden hangisi enformasyon toplumundaesnek çal›flma iliflkilerinin yayg›nl›k kazanmas›nda be-lirleyici olan unsurlardan biri de¤ildir?

a. Yerb. Zamanc. ‹fl güvencesid. Çal›flma süresi e. ‹fl verenle çal›flan aras›ndaki toplumsal sözleflme

6. Afla¤›dakilerden hangisi 1960’lardan itibaren Ataer-kil ailenin dönüflümüne sebep olan e¤ilimlerden biride¤ildir?

a. Feminist hareketin isyan›b. ‹nsan türünün ço¤almas›yla ilgili teknolojik de-

¤ifliklik (do¤um kontrol, suni döllenme)c. Enformasyonel, küresel bir toplumun yükseliflid. Erkek egemenli¤inin artmas› e. Kad›nlar›n ücretli ifllerde çal›flmas›

7. Toplumun egemen kurumlar› taraf›ndan toplumsalaktörler karfl›s›nda egemenliklerini geniflletmek ve ak›l-c›laflt›rmak için infla edilen kimlik tan›m› afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Proje kimli¤ib. Kültürel kimlikc. Meflrulaflt›r›c› kimlikd. Dini kimlik e. Direnifl kimli¤i

8. A¤ toplumunda cemaatçili¤in toplumsal bir kimlikolarak infla edilmesindeki temel sebep afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Küreselleflmeyle, radikal bireycilikle silinip git-meye karfl› olmalar›

b. Tanr›sal otoriteye ve cemaatin ç›karlar›na yöne-lik düzenlemeleri savunmalar›

c. Kültürel hareketlere karfl› ç›kmalar›d. Sömürgecilik sonras› milliyetçi projelerin güç-

lenmesie. Toplumun ve devletin dini ilkelere göre düzen-

lenmesi talebi

9. Afla¤›dakilerden hangisi Castells’in ça¤dafl milliyetçi-li¤i tart›fl›rken de¤indi¤i noktalardan biri de¤ildir?

a. Uluslar tarihsel ve analitik olarak devletten ba-¤›ms›z oluflumlard›r.

b. Ça¤dafl milliyetçilik küresel elitlere yönelik birtepkidir.

c. Milletler “icat edilmifl geleneklerdir” ve yapay-d›rlar.

d. Milletler, siyasi de¤il kültürel yap›lard›r ve yerle-flik kültürü korumaya çal›fl›rlar.

e. Uluslar ve ulus devletler Frans›z ‹htilaliyle s›n›r-l› de¤illerdir.

10. Afla¤›dakilerden hangisi a¤ kuram›n›n elefltirilmenedenlerinden biri de¤ildir?

a. A¤lar oluflturma mant›¤› hiyerarfliyi ortadan kal-d›rmamas›

b. Küresel ölçekte merkez ve çevre ülkeler aras›n-daki eflitsizli¤i yans›tmamas›

c. A¤›n, merkezi ortadan kald›rd›¤› düflüncesi ger-çe¤ini yans›tmamas›

d. A¤ toplumunun küresel ölçekte iktidar iliflkileri-ni ortadan kald›rmas›

e. A¤ mant›¤›n›n, hiyerarflik yap›lar›n yerini alma-s›n›n olumlu bir süreç olarak görülmemesi




2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤ Toplumunda Kent” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme ve Ulus Dev-let” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yenidengözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤ Toplumunda Çal›flma-n›n Dönüflümü: ‹fl ve ‹flsizlik” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤ Toplumunda Ataerkilli-¤in Sonu: Aile ve Cinsellik” konusunu yenidengözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤ Toplumunda Kimlik”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤ Toplumunda Dini Fun-damentalizm, Kültürel Kimlik” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme Ça¤›nda Mil-letler ve Milliyetçilik” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤ Kuram›na Yönelik Elefl-tiriler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

A¤ toplumu; a¤lar oluflturma mant›¤› etraf›nda merkez-siz, hiyerarfli içermeyen, yatay iliflkilerin hakim oldu¤ubir toplumsal örgütlenme biçimidir. 1960’lar›n sonu ve1970’lerin bafl›ndan itibaren endüstri toplumunun kriziile birlikte ortaya ç›kan ve bu anlam›yla üretimin, tüke-timin, sermayenin küresel ölçekteki dönüflümüdür. En-düstriyel üretimin gerilemesiyle birlikte enformasyonelüretimin yükselmesidir. Enformasyonel toplumun yük-selmesi kapitalist iliflkilerin a¤ mant›¤› dolay›m›yla küre-sel ölçekte yayg›nlaflmas›d›r. Bu anlam›yla a¤ toplumu,küresel ölçekte sermayenin, kültürün, iflgücünün ve top-lumlar›n karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k içerisine girmeleridir. A¤toplumunun ortaya ç›kmas›na neden olan etkenler üçtanedir. Birincisi kapitalizmin ve devletçili¤in krizi, ikin-cisi enformasyon teknolojileri devrimi ve üçüncüsü, fe-minizm, çevrecilik, liberteryanizm gibi kültürel ve top-lumsal hareketlerin oluflmas›d›r. Kapitalizm ve devletçi-li¤in krizi Keynesyen dönemin refah devletinin ve kapi-talist birikimin 1970’lerde ortaya ç›kan daralmas›yla ilgi-lidir. Mikro-elektronik ve genetikteki h›zl› geliflmelerüretimin do¤as›n› de¤ifltirmifltir. Feminizm, çevrecilik veliberteryanizm gibi toplumsal kültürel hareketler top-lumsal yap›n›n ataerkil özelliklerini, sanayileflmenin çev-re üzerindeki tahripkar etkilerini ve demokratik bir top-lumda yurttafll›k haklar›n›n seyrini elefltirmifllerdir. Bü-tün bu tarihsel süreçlerin bir araya gelmesi a¤ toplumunoluflmas›n›n temelini oluflturmaktad›r.

S›ra Sizde 2

Çal›flma toplumsal iliflkilerin üretilmesinin temelidir.Çal›flma iliflkilerindeki dönüflümle, toplumsal, siyasal,iktisadi dönüflüm aras›nda do¤rudan bir iliflki söz ko-nusudur. 1970’lerden beri çal›flman›n anlam› Keynes-yen Refah Devleti dönemindeki tam istihdam yap›s›n-dan, esnek çal›flma iliflkilerine do¤ru bir de¤iflim e¤ili-mindedir. Çal›flman›n anlam›ndaki de¤iflim dolayl› ola-rak çal›flman›n biçimini de de¤ifltirmektedir. A¤ toplu-mu, esnek çal›flma iliflkilerinin hakim oldu¤u, ileri tek-noloji ve eme¤e ba¤›ml› olmayan bir üretim ve tüketimsüreci meydana getirmifltir. Üretim sürecinde ileri tek-noloji kullan›lmas› emek merkezli istihdam yap›s›n› de-¤ifltirmifltir. Hizmetler sektörünün geliflmesi ayn› za-manda sanayi dönemine ait ifl ve emek biçimlerini de-¤ifltirmifltir. A¤ toplumunda çal›flma iliflkilerinin dönü-flümüne etki eden süreçte belirleyici olan, teknolojinindönüflümü, esnek çal›flma iliflkilerin artmas›, endüstri-yel emek biçimlerinin gerileyifli, küresel ölçekte birbi-riyle ba¤›ml› küresel bir iflgücünün oluflmas›d›r.



S›ra Sizde 3

Ataerkillik, erke¤in aile içerisinde kad›nlar ve çocuklarüzerindeki egemenli¤i olarak tan›mlanabilinir. Erke¤inaile reisi olarak görülmesi, ayn› zamanda erke¤in ev içe-risindeki egemenli¤inin kabul edilmesini zorunlu k›l-m›flt›r. Erke¤in bu egemen konumu, siyasetten, ekono-miye, çal›flma iliflkilerine, kültürel yap›lara kadar günde-lik hayat›n her alan›nda hakim bir özellik göstermekte-dir. 1960’lardan itibaren ataerkil iliflkilerinin elefltiri ko-nusu haline getirilmesi ataerkilli¤in dönüflümüne sebepolmufltur. Bu dönüflümün arkas›nda temelde dört özgüngeliflme söz konusudur. Birincisi, enformasyonel, küre-sel bir toplumun yükselifli, ikincisi; insan türünün ço¤al-mas›yla ilgili teknolojik de¤ifliklik (do¤um kontrol, sunidöllenme), üçüncüsü; feminist hareketin isyan› ve dör-düncüsü; kad›nlar›n ücretli ifllerde çal›flmas›d›r.

S›ra Sizde 4

Milletler, ulus devlet içerisinde örgütlenmifl yap›lar›temsil ederler. Hobsbawn ve Gellner gibi kuramc›larmilletleri icat edilmifl toplumsal kimlik biçimleri olarakgörmektedirler. Dolay›s›yla milletler tarihin her döne-minde var olan ezeli ve ebedi yap›lar de¤illerdir. Küre-selleflme süreciyle birlikte ulus devletin sorgulanmas›beraberinde milliyetçili¤in de sorgulanmas› ve gerile-mesi tart›flmalar›n› getirmektedir. Milliyetçili¤in tarihsahnesinden silindi¤ine yönelik e¤ilimler merkezi birtart›flmay› oluflturmaktad›r. Gellner ve Hobsbawn’danfarkl› olarak milliyetçilik Castells’e göre yapay bir olgude¤ildir. Milliyetçilik kuramc›lar›n›n aksine, milletlertarihsel olarak devletlerden ba¤›ms›z yap›lard›r, milli-yetçilik küreselleflme sürecinde küresel elitlere bir tep-ki özelli¤i tafl›maktad›r ve ayn› zamanda ça¤dafl milli-yetçilik siyasi olmaktan çok tepkiseldir, ulus devletinkorunmas›na de¤il yerleflik kültürün korunmas›n›amaçlamaktad›r.

S›ra Sizde 5

Ulus devlet, belirli bir toprak parças› üzerindeki fliddettekelini elinde bulunduran siyasal bir organizasyondur.Ulus devletler endüstriyel toplumla birlikte ortay ç›kan,kapitalist sermaye birikimine olanak tan›yan bir yap›-d›r. Küreselleflme süreciyle birlikte endüstriyel toplu-mun ortadan kalkmas›, ekonomik, siyasal, kültürel ala-n›n a¤lar oluflturma mant›¤› etraf›nda yeniden örgüt-lenmesi dolay›s›yla ulus devleti dönüflüme zorlam›flt›r.Küreselleflme ça¤›nda ulusal s›n›rlar içerisindeki hu-kuksal, siyasal, iktisadi egemenlik ortadan kalkmakta-d›r. Bu anlam›yla ulus devletin egemenlik alan›n daral-

mas›, ulus devletin ortadan kalkt›¤› anlam›na gelme-mektedir. Küreselleflme süreciyle birlikte olan fley, ulusdevletlerin gerileyen egemenliklerine karfl›l›k, küreseliktidar yap›lar› içerisinde bir aktör olmaya devam et-meleridir. Castells ulus devletin ortadan kalkmad›¤›n›ama küresel iktidar iliflkileri içerisinde a¤ devleti biçi-minde yeniden anlam kazand›¤›n› belirtmektedir. Do-lay›s›yla küreselleflme süreci, ulus devleti a¤ devletinedönüfltürmekte, bu anlam›yla da egemenli¤in tek kay-na¤› olmaktan ç›karmaktad›r.


Anderson, B. (1995) Hayali Cemaatler Milliyetçili¤in

Kökenleri ve Yay›lmas›. (‹. Savafl›r, Çev.). ‹stan-bul: Metis Yay›nlar›.

Aygül, C. (2006) fiebeke Kuramlar›na Elefltirel Bir Yak-lafl›m, Memleket, Siyaset Yönetim, 141-153.

Bell, Daniel (1976) The Coming of Post Industrial

Society, New York: Basic Books, Inc., Publishers. Castells, M. (1999). Information Technology,

Globalization and Social Development. Geneva.UNRISD Discussion Paper No. 114.

Castells, M. (2008a) Enformasyon Ça¤›: Ekonomi,

Toplum ve Kültür. Birinci Cilt. A¤ Toplumunun

Yükselifli (E. K›l›nç, Çev.). (2.bs.). ‹stanbul: BilgiÜnv. Yay›nlar›.

Castells, M. (2008b) Enformasyon Ça¤›: Ekonomi,

Toplum ve Kültür. ‹kinci Cilt. Kimli¤in Gücü (E.K›l›nç, Çev.). (2.bs.). ‹stanbul: Bilgi Ünv. Yay›nlar›.

Castells, M. (2007a) Enformasyon Ça¤›: Ekonomi, Top-

lum ve Kültür. Üçüncü Cilt. Kimli¤in Gücü (E. K›-l›nç, Çev.). (2.bs.). ‹stanbul: Bilgi Ünv. Yay›nlar›.

Castells, M. (2007b) “Enformasyonculuk ve NetworkToplumu”. (Himanen, P.) Hacer Eti¤i içinde. ‹stan-bul: Ayr›nt› Yay›nlar›.

Giddens, A. (2000) Tarihsel Materyalizmin Ça¤dafl

Elefltirisi. (Ü. Tatl›can, Çev.). ‹stanbul: ParadigmaYay›nlar›.

Giddens, A. (2008) Ulus Devlet ve fiiddet. (C. Atay,Çev.). ‹stanbul: Kalkedon Yay›nlar›

Gorz, A. (2001) Yaflad›¤›m›z Sefalet. (N. Tutal, Çev.).‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.

Hardt, M. ve Negri, A. (2003) ‹mparatorluk. (A. Y›l-maz, Çev.). ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.

Harvey, D. (2008) Umut Mekanlar›. (Z. Gambetti,Çev.). ‹stanbul: Metis Yay›nlar›.

Hobsbawm, E. J. (2006). Gelenekleri ‹cad Etmek. E.Hobsabawm, & T. Ranger içinde, Gelene¤in ‹cad›

(s. 1-18). ‹stanbul: Agora Kitapl›¤›.Hobsbawm, E. J. (2010) Milletler ve Milliyetçilik. (O.

Ak›nhay, Çev.). ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›Ifl›k, O (1995) Globalleflme Süreci ve Kentin/Kentlili¤in

De¤iflen Anlamlar›. Birikim. S.98-105.K›r›ml›, U. (2009) Milliyetçilik Kuramlar›: Elefltirel

Bir Bak›fl. Ankara: Do¤u Bat› Yay›nlar›.Kumar, K. (1999) Ça¤dafl Dünyan›n Yeni Kuramlar›.

(M. Küçük, Çev.). Ankara: Dost Kitabevi.

Mandel, E. (1998) Marksist Ekonomi Kuram›na Gi-

rifl. (A. Ünlü, Çev.). ‹stanbul: Toplumsal DönüflümYay›nlar›.

Marcuse, H. (1986) Tek Boyutlu ‹nsan. (A. Yard›ml›,Çev.). ‹stanbul: ‹dea Yay›nevi.

Slattery M. (2007) Sosyolojide Temel Fikirler (Ü.Tat-l›can-G. Demiriz, Çev.). Bursa: Sentez Yay›nc›l›k.

Stevenson, N. (2005) Understanding Media Cultures.

London: Sega Publications.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Sennett’in genel yaklafl›m›n› ay›rt edebilecek,Sennett’in Kamusal ‹nsan›n Çöküflü çal›flmas›n› özetleyebilecek,Sennett’in yeni kapitalizmin kültürü hakk›ndaki düflüncelerini aç›klayabilecek.Yeni kapitalizmin kültürünün ortaya ç›kard›¤› karakter afl›nmas› kavram›n›tan›mlayabilecek, Yeni kapitalizmde iflin kiflilik üzerindeki etkilerini de¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Kapitalizm• Yeni/Esnek Kapitalizm• Yeni Kapitalizmin Kültürü

• Esneklik• Karakter Afl›nmas›• Kamusal Alan

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

N


• G‹R‹fi• KAMUSAL ALANIN DÖNÜfiÜMÜ

YA DA KAMUSAL ‹NSANINÇÖKÜfiÜ

• YEN‹ KAP‹TAL‹ZM‹N KÜLTÜRÜ• KARAKTER AfiINMASI• YEN‹ KAP‹TAL‹ZMDE ‹fi‹N K‹fi‹L‹K

ÜZER‹NDEK‹ ETK‹LER‹


Richard Sennett:Kamusal ‹nsan›nÇöküflünden YeniKapitalizminKültürüne

G‹R‹fiGünümüz ça¤dafl sosyolojisinin en önemli ve en üretken sosyologlar›ndan biriolan Richard Sennett’in sosyolojisi modern toplumda duygusal iliflkilerin/ba¤lar›nve endüstriyel kapitalizmin bu duygusal iliflkilerde yaratt›¤› erozyonun araflt›r›lma-s› olarak tan›mlanabilir. Sennett, bireylerin yaflad›klar› ve çal›flt›klar› yerlerle ilgilimaddi gerçeklikleri nas›l anlamland›rd›klar›n› ve toplumsal engellere ra¤men in-sanlar›n kendi deneyimlerini nas›l kendi kendilerine yorumlayabildiklerini ortayakoymaya çal›fl›r.

Kent sosyolojisi çal›flmalar› da bulunan Sennett, kentsel yasam› toplumsalbütünlük çerçevesinde çözümleyen sosyologlardan biridir. Ona göre kentin enönemli özelli¤i, kiflisel farkl›l›klar› gizlemeden ve kiflisel de¤erleri baflkas›nadayatmadan baflkalar›yla iliflki kurma f›rsat› veren bir kamusal alan olmas›d›r.Sennett, kent tasar›m›n›n toplumsal yaflam üzerindeki etkilerini inceledigi Gö-zün Vicdan› adl› eserinde, modern kültürün “iç” ve “d›fl” aras›nda bir ayr›mdankayg› oldu¤unu belirtir. “Aç›lma korkusu”ndan kaynaklanan bu ayr›m, öznelyaflant› ile sosyal yaflant› aras›nda, benlik ile kent aras›ndad›r. Kentte insan ilifl-kileri al›flverifl ve turizm etkinliklerine indirgenerek, kent anlams›zlaflt›r›lm›fl vekimliksizlefltirilmistir. ‹nsanlar bu duruma gönüllü olarak katlan›r görünmekte-dir. Aç›lma, incinme olas›l›¤›n› içerir. Bu nedenle, kentli insan temkinli olmak-ta ve aç›lmaktan korkmaktad›r. Sennet’e göre, modern kültürün sorunu, kamu-sal mekânlar›n nas›l düzenlenece¤i, kifliliksizli¤in ve kimliksizli¤in nas›l gideri-lece¤i ve kentsel mekân›n yeniden insan yaflant›s›n›n bir boyutu haline nas›lgetirilece¤idir. Sennett, Düzensizli¤in Kullan›mlar›: Bireysel Kimlik ve KentYaflam› adl› çal›flmas›nda s›n›f, kent yaflam› ve kimlik üzerinde durur. Kamu-sal ‹nsan›n Çöküflü (1996) kitab›nda ise modern toplumda kamusal ve özel ya-flam›n de¤iflen dengelerini ele almaktad›r. Sennett’e göre, modern bat›l› kent-lerde kamusal alan canl›l›¤›n› kaybetmifl, narsist bir kiflilik geliflmifl ve kentle-rin topluluklara parçalanmas› sonucunda mahrem bir toplum ortaya ç›km›flt›r.Sennett, kamusal alan›n oluflumunu ve de¤iflimini ele al›rken 19. yüzy›lda özel-likle sanayi kapitalizmi ve sekülerleflme süreçleri ile de¤iflime u¤rayan kamu-sal alan üzerinde durmaktad›r. Kamusal alan tart›flmas› ekseninde bu alan bü-yük ölçüde Sennett’e göre kiflisellefltirilmifltir. Kamusal alan, özel alan, aile,kent yaflam› çerçevesinde sanayi kapitalizmi ve sekülerleflme süreçleri ile bir-likte ele al›nmal›d›r. Sanayi kapitalizminin ortaya ç›kard›¤› kentler, kentlerdeki

Richard Sennett: Kamusal‹nsan›n Çöküflünden Yeni

Kapitalizmin Kültürüne

ortak kullan›m ve karfl›laflma alanlar› olarak kahvehaneler, parklar ve ma¤aza-lar kamusal alan›n ortaya ç›kmas›nda ve ayn› zamanda dönüflmesinde önemlimekânlard›r. Sennett’in en önemli vurgusu kapitalizmin kamusal alan›n dönü-flümünde ve çöküflünde meydana getirdi¤i de¤iflimlerdir. 20. yüzy›lda art›k ka-musal alan 18. yüzy›ldaki önemini yitirmifl, mahrem alan önem kazanm›fl ve in-sanlar kendilerini özel alanlar›na kapatmaya bafllam›fllard›r. (www.richardsen-nett.com; Özyurt, 2007: 117-118).

Sennett, Yeni Kapitalizm Kültürü (2009) ve Karakter Afl›nmas›: Yeni Kapita-lizmde ‹flin Kiflilik Üzerindeki Etkileri (2008) adl› kitaplar›nda ise yeni kapitalizminçal›flanlardan esneklik, de¤iflime ve yenili¤e aç›k olma, seri hareket etme, rekabet-çi olma, risk alabilme ve belirsizliklerle bafl edebilme gibi beklentilerinin çal›flan-lar üzerindeki etkilerini konu edinir. Yeni kapitalizmin çal›flma koflullar›n›n kifliselbaz› sonuçlar› oldu¤unu; esneklik, kontrol, merkezsizleflme, de¤iflim, uzun süreliba¤l›l›¤›n ortadan kalkmas› gibi nedenlerle bireylerin yönlerini kaybettiklerini ifa-de eder. Çal›flma koflullar›n›n sürekli olarak de¤iflmesi ve esnekleflmesi bireylerinduygusal ve psikolojik iyiliklerini tehdit etmektedir.

KAMUSAL ALANIN DÖNÜfiÜMÜ YA DA KAMUSAL‹NSANIN ÇÖKÜfiÜSennett, Kamusal ‹nsan›n Çöküflü (1996) eserinde modern toplumda kamusal veözel yaflam›n tarihsel süreç içerisinde nas›l farkl›laflt›¤›n› inceler. Kamusall›k/kamusalalan, özel alan, aile ve mahremiyet olgular›n›n ve bu olgulara yönelik alg›lar›n geçir-di¤i dönüflümü Paris ve Londra’daki kent yaflam›, gündelik hayat ve davran›fl kal›pla-


Richard Sennett (1943-)1943 y›l›nda Chicago’da do¤an Ric-

hard Sennett e¤itimini Chicago ve

Harvard Üniversiteleri’nde tamamla-

m›flt›r. 1970 y›l›nda New York Üniver-

sitesi’nde New York Befleri Bilimler

Enstitüsü’nün kurucular›ndan biri ol-

mufltur. Harvard ve New York Üniver-

siteleri ile London School of Econo-

mics’te çal›flmaya devam ederken

1980’lerde UNESCO’ya dan›flmanl›k

yapm›fl, ayr›ca Amerikan Çal›flma

Konseyi’nin baflkanl›¤›n› üstlenmifltir. Sennett New York Üniversitesi Sosyoloji Bölü-

mü’nde ö¤retim üyesi olarak çal›flmalar›na devam etmekte, ayr›ca Londra’da Lon-

don School of Economics’de ders vermektedir. Özellikle kent sosyolojisi, kapitalizmin

de¤iflen karakteri ve çal›flanlar üzerindeki etkileri, bedenin tarihi üzerine çal›flmala-

r› bulunan Sennett’in eserlerinin büyük bölümü Türkçe’ye de çevrilmifltir. Richard

Sennett’in Türkçe yay›mlanm›fl kitaplar› aras›nda Kamusal ‹nsan›n Çöküflü, (‹s-

tanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 1996) Gözün Vicdan›, Kentin Tasar›m› ve ToplumsalYaflam, (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 1999); Ten ve Tafl, (‹stanbul: Metis Yay›nlar›,

2002); Otorite, (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 2005) Sayg›, (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›n-

lar›, 2005); Karakter Afl›nmas›, (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 2008); Yeni Kapita-lizmin Kültürü, (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 2009) ve Zanaatkar, (‹stanbul: Ay-

r›nt› Yay›nlar›, 2009) say›labilir.

r› ba¤lam›nda ele al›r. Sennett, bu dönüflümü ayr›ca sanayileflme, kapitalizm ve sekü-lerleflme olgular›yla iliflkilendirerek analiz eder. Bu analizde kapitalizmin kamusal ala-n›n dönüflümünde ve çöküflünde meydana getirdi¤i de¤iflimler merkezi önemdedir.

Sennett, kamusal alan› bireylerin kahvehane, park, ma¤aza gibi kamusal me-kânlarda toplumsal iliflkiler kurma f›rsatlar›n› de¤erlendirdikleri daha bir sivil alanolarak görürken, Habermas halk›n devlet otoritesinden ba¤›ms›z olarak kendi dü-

1236. Ünite - Richard Sennett : Kamusal ‹nsan›n Çöküflünden Yeni Kapital i zmin Kültürüne

Kendi alanlar›nda ç›¤›r açan, onlarla hesaplaflma-

dan yeni bir fley söylemenin zor oldu¤u kitaplar var-

d›r. Richard Sennett’in düflünce tarihinin baflyap›t-

lar›ndan biri olan Kamusal ‹nsan›n Çöküflü böylesi

bir kitapt›r: Tarihten sosyolojiye, psikolojiden antro-

polojiye entelektüel bir flölendir.

Sennett, Kamusal ‹nsan›n Çöküflü’nde özgünlük

ve entelektüel derinlikle dengesizli¤in yol açt›¤› so-

runlar› inceliyor. Ona göre, hayat›n, aile ve yak›n

dostlar d›fl›ndaki parças› olan “kamusal hayat” bir

zamanlar “hayat dolu”ydu ve kifliler için çok önem-

liydi. “Yabanc›”larla duygusal ba¤lar kurarak insa-

n›n oyun yetene¤ini ço¤altan, toplumsallaflmas›-

n›/medenileflmesini sa¤layan bir kamusall›k vard›.

Bütünlüklü ifadesini 18. yüzy›l Avrupa flehirlerinde

bulan bu kamusall›k zamanla a¤›rl›¤›n› yitirerek ye-

rini “özel hayat”a b›rakt›. Kamusal hayat art›k özel hayat›n gerektirdi¤i oranda

önemli olmaya bafllad›. Sennett, bugün, tan›mad›¤›m›z ama ayn› flehirde yaflad›¤›-

m›z insanlarla kurulacak çok boyutlu iliflki ve hazlardan yoksun kald›¤›m›z› söylü-

yor ve flu sorular› soruyor: Yabanc›, nas›l tehdit edici bir unsura dönüfltü? Sessiz ka-

larak seyretme, kamusal hayat›n tek yolu haline nas›l geldi? Yaln›z kalma, bir hak

olarak nas›l olufltu? Özel hayat ilgi oda¤› haline nas›l geldi? Politikac›lar› neden yap-

t›klar›na ve programlar›na bakarak de¤il de kiflisel özelliklerine göre de¤erlendiriyo-

ruz? Evlerimize özen gösterdi¤imiz halde sokaklar›m›z neden pis?

Sennett, kamusal alanlar›n yaflanan mekânlar olmaktan ç›k›p gelip geçilen yerlere

dönüflmesiyle yüreklerimizi sevgili ve dostlar›m›z›n d›fl›nda kimseye açamad›¤›m›z›,

özel hayat›na kapanan kifliliklerimizin giderek güdükleflti¤ini, baflka insanlarla

oyun oynama yetene¤imizi yitirmemizin bizi nas›l eksiltti¤ini tarihsel/toplumsal bir

perspektifle iflliyor. Bu süreci Balzac ve Diderot’nun yaz›lar›na, Paganini ve Liszt’in

müzi¤ine, tiyatro ve izleyicinin davran›fllar›na, mimariye, Dreyfus olay›na ve Ric-

hard Nixon’›n kariyerine, özel ve kamusal hayat›n konuflma ve giyim biçimleri gibi

gündelik örneklerine bakarak anlat›yor. Modernlikle birlikte özel hayat›na tutsak

olan insan›n kamudaki sessizli¤ini, yaln›zl›¤›n›, yaflayan de¤il seyreden bir insan

haline gelme tarihini inceliyor.

Sennett, bütün bunlara ra¤men umutsuzlu¤a kap›lm›yor. Yitik bir kamusal cenneti

hayal etmek yerine, kiflilerin yak›n dostlar› aras›ndaki kadar rahat ve güvenli oldu-

¤u, oyuna önem verdi¤i, nezaketi elden b›rakmad›¤› bir ortamda, flüpheyi en aza in-

direrek “ötekini tan›ma”n›n imkânlar›n› araflt›r›yor. Sokakta “öteki”ne “merhaba”

demek isteyenler için...

[Richard Sennett’in Kamusal ‹nsan›n Çöküflü (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 1996)

kitab›n›n arka kapak yaz›s›]

flüncesini, söylemini ve eylemini infla etti¤i daha siyasal bir alan olarak ele al›r. Ha-bermas’›n ilk kez 1962’de yay›nlanan ve 1989’da ‹ngilizceye çevrilen (Türkçe’ye de1998 y›l›nda çevrilmifl olan) ve Kamusall›¤›n Yap›sal Dönüflümü adl› çal›flmas›ndaHabermas, kamusal alan›n tarihsel oluflumunu, dönüflümünü ya da yozlaflmas›n›anlat›r. Fakl› bir ifadeyle, 17. yy sonunda, feodalizme ve merkezi devlete karfl›,ak›lc›-elefltirel bir tart›flma zemini etraf›nda oluflan, görece eflitlikçi yap›daki bir ka-musall›ktan, 20. yy bafl›nda, modern refah devletinin ortaya ç›kmas›yla, kamusalalan›n eflitlikçi niteli¤inin azalmas›na dek geçen süreci analiz eder. fiimdi k›sacaHabermas’›n çal›flmas› üzerinde dural›m.

Habermas ve Kamusal Alan›n Yap›sal DönüflümüHabermas, kamusal alan› iki dönem çerçevesinde inceler. I- Rekabetçi pazar an-lay›fl› ve birey temelli liberal kapitalizmin hakim oldu¤u, Habermas taraf›ndan ol-dukça ideallefltirilen, burjuva kamusal alan›n ortaya ç›k›fl›n›n ve kurumsallaflma-s›n›n yafland›¤› birinci dönem. II- Birinci dönemde oluflan eflit kat›l›m, herkesiçin ulafl›labilir olma, rasyonal-elefltirel tart›flma gibi ideal ilkelerin yozlaflt›¤›, ge-liflmifl örgütlü kapitalizmin hakim oldu¤u sosyal refah devleti dönemini içerenikinci dönem.

Habermas’a göre, tarihsel olarak burjuva kamusal alan› 17. ve 18. yüzy›llardadevlet-kapitalizm iliflkilerinin bir sonucu olarak ortaya ç›km›flt›r. Asl›nda Klasik Yu-nan’dan beri varolan özel-kamusal farkl›laflmas›, kapitalist ekonominin h›zl› gelifl-ti¤i ve burjuva anayasal devletin kuruldu¤u 17. ve 18. yy. Avrupas›’nda daha de¤i-flik ve yeni bir biçim alm›flt›r. Habermas, feodal devletten modern devlete geçifli,‘temsili kamu’dan ‘kamu otoritesine’ geçifl olarak nitelendirir. Tabii ki, burada sö-zedilen temsil, feodal hükümdar›n halk›n› temsil etmesi de¤il, halk›n önünde, ikti-dar›n cisimleflmifl hali olarak bizatihi kendisinin temsilidir. Habermas, temsili ka-munun kurumlar›n›n, yani soylulu¤un, krall›¤›n ve kilisenin çözülmesi sonucundatemsili kamunun yerini kamu otoritesine terkederek ortadan kalkt›¤›n› belirtir. Ha-bermas’a göre, kamu otoritesi, meflru zor kullanma tekelini elinde tutan bürokra-tik bir ayg›t›n, bu ayg›t içerisinde mevki sahibi olmayan ‘toplum’ üzerinde kurdu-¤u düzenleme ve denetleme faaliyetini ifade eder (Habermas, 1995). Gerçektende, ortaya ç›kt›¤› haliyle burjuva kamusall›¤›n›n belirleyici özelliklerinden birisi ka-musal alan ile özel alan›n birbirinden ayr›lmas›d›r. Burada önemli bir nokta Haber-mas’›n burjuva kamusal alan derken bu alan› oluflturan›n burjuvazinin s›n›fsal ko-numu de¤il, toplumun ‘burjuva’ niteli¤iydi ve bu burjuva toplumu belli bir kamu-sal alan çerçevesinin oluflumuna yolaçt›. 16. yy’da ticari kapitalizmin geliflmesineba¤l› olarak ortaya ç›kan sivil toplum, kamusal otoritenin/devletin egemenli¤inerakip ve buna alternatif kayna¤› olarak göründü. ‹flte bu tarihsel konjonktür içindedevlet ile kayna¤›n› devletten ba¤›ms›zlaflm›fl iktisadi iliflkilerde ve ailede bulanözel alan aras›nda yeni bir kamusal alan ortaya ç›kt›. Burjuva kamusal alan›, ak›lyürüten bireylerin devletin yönetimine dair biraraya geldikleri, tart›flt›klar›, kararürettikleri bir zemin olarak ortaya ç›kt›. Bu zemin kamusal otoritenin/devletin birparças› olarak de¤il, bizatihi kamusal otoriteye karfl› oluflturulmufl bir elefltirel alanolarak geliflti. Kamusal otorite ile kamusal alan aras›ndaki bu çat›flman›n nedeni iseesas olarak egemenlik iddialar›n›n meflrulu¤u üzerindeydi.

Özel alan›n ekonomik alanla birlikte en önemli unsurlar›ndan birisi olarak, Ha-bermas, burjuva aileyi gösterir. Ailede oluflan ve kamusal alanda temsil edilen kim-li¤in özellikleri ise ‘burjuva’ ve tabii ki ‘erkek’ olmas›d›r. Bu alanda elde edilenkimlik ve özgürlü¤ün aileyle s›n›rl› kalmamas› ise 17. ve 18. yüzy›llarda ortaya ç›-


kan günlüklerin ticari olmayan mübadelesi ve mektuplar›n, romanlar›n, biyografi-lerin yayg›nlaflmas› ile gerçekleflti. Ayr›ca Habermas, elefltirel dergilerin ve gazete-lerin 17. yüzy›ldan itibaren görülmesine de özel bir önem atfetmektedir zira, bu türyay›nlar edebi ve kültürel konular›n yan› s›ra politik tart›flmalar› ve görüflleri deiçermekteydi. 17. yy sonlar› ile 18. yy bafllar›nda Paris ve Londra’n›n salon ve kah-vehaneleri bu tart›flmalar›n merkezleri olmufltur. Bu yerler, kiflilerin karfl›lafl›p, ön-celeri edebi sonralar› ise genel meseleleri tart›flt›klar› bafll›ca yerler haline gelmifl-tir. Tart›flmalarda statüler önemsenmeyerek, muhakemelerin niteli¤i göz önüneal›nmaya bafllanm›flt›r. Bu tart›flmalar ilke olarak kültürel sermayeye - kitaplar, der-giler, gazeteler yoluyla - eriflebilen herkese aç›kt›r. Özgürlüklerini özel alanda ka-zanan bireyler devlete ve topluma ait meseleleri rasyonel-elefltirel bir tarzda tart›fl-mak üzere herkes için eriflilebilir olan kamusal alanda bir araya gelmektedirler.Habermas’›n tarif etti¤i kamusal alan›n önemi özel alan taraf›ndan belirlenen bualan›n ak›lc›-elefltirel tart›flman›n tek zemini olmas›ndan kaynaklan›r. Habermas’›nen az›ndan teorik olarak herkesi kapsad›¤›n› belirtirken, buradaki ‘herkes’ asl›ndaburjuva ya da mülk sahibi erkeklerdir.

Bu tart›flma zemininde topluma ve devlete dair yap›lan tart›flmalar›n sonundavar›lan kararlar›n devleti de flekillendirmesi gere¤inin önemi vurgulanmaktad›r.Bu flekillendirme çabas›, Habermas’a göre, toplumsal iliflkileri düzenleyen vedevlet eylemlerini yöneten kurallar bütünün meflruiyetini kamusal alandaki tar-t›flmalardan elde etmesinin gerçeklefltirilmesi mücadelesidir. (Habermas, 1962).Ancak devlet kendi özgün yap›s› ve mekanizmas›yla burjuva kamusal alan›n oto-rite sa¤lamas›na karfl› mücadele eder. Yani, ak›lc› elefltirel tart›flma zemini olarakburjuva kamusal alanla devlet aras›ndaki iliflki gerilimli bir iliflki olarak karfl›m›-za ç›kmaktad›r.

Geliflmifl örgütlü kapitalizmin hakim oldu¤u, sosyal refah devleti dönemi iseHabermas taraf›ndan kamusal alan›n yozlaflt›¤› dönem olarak addedilir. Haber-mas’a göre, özel alan›n kurumlar›ndan ekonomik alan, bu dönemde, devlettenba¤›ms›z ve özgürlü¤ün kazan›ld›¤› alan olmaktan ç›k›p, devletin müdahaleleri-ne aç›k bir hale gelmifltir. Ekonomi ile devlet aras›ndaki kurumsal-örgütsel ayr›-l›k ortadan kalkm›fl, ve devlet ile ekonomi iç içe geçmifltir. Bu dönemde aile isedaha da özelleflmifl, mahremiyeti iyice yo¤unlaflm›fl ve aile içi meseleler kamusalalan›n tamamen d›fl›na itilmifltir. Liberal kamusal alan en önemli dönüflümü isekat›l›m›n birey temelli olmaktan ç›k›p yerini büyük ölçekli örgütlere terk etme-siyle yaflanm›flt›r. Siyasal partiler, sendikalar, ç›kar örgütleri fleklinde örgütlenendernekler vb. kamusal alana kat›l›m›n temel unsuru haline gelmifltir. Fakat Ha-bermas’a göre kat›l›m›n kapsay›c› olmas›, yap›lan tart›flmalar›n niteli¤ini artt›r-maz. 17-18. yüzy›llarda k›smen de olsa yaflanm›fl olan ‘ideal demokratik kamu-sal alan prati¤i’ ortadan kalkm›flt›r. Refah devletinde “toplumsal” alan sadecedo¤rudan üretimle ilgili ç›karlar›n de¤il, do¤um, ölüm, hastal›k, k›tl›k, zenginlik,iflsizlik, göç, suçluluk gibi çeflitli sorunlar›n tart›fl›ld›¤› ve müdahalelerin örgüt-lendi¤i bir alan olarak yeniden tarif edilmifl ve kurulmufltur. Toplumsal alan›n buflekilde kurulmas›, özel/kamu, devlet/sivil toplum siyaset/ekonomi gibi ayr›mla-r› mu¤laklaflt›rarak, bunlar aras›ndaki geçiflkenlikler üzerinden iflleyen yeni biriktidar tarz›na iflaret etmifltir. Bu geliflme özel alan›n ve kamusal alan›n yap›s›n-da ciddi bir dönüflüme yol açm›flt›r. Refah devletinin tarihsel geliflimi içinde mül-kiyet, yeniden üretim ve aile iliflkilerinin giderek daha fazla kamusal düzenlemekonusu olmas› nedeniyle özel alan salt bir tüketim ve mahremiyet alan› olarakgörülmeye bafllanm›flt›r (Özkazanç, 1997).


Sennett: Kamusal ‹nsan›n ÇöküflüSennett’e göre, kamu ya da kamusal alan, aile ve yak›n arkadafl ortam› d›fl›nda ka-lan yaflam bölgesi anlam›na gelir. Bu kamusal alanda çok çeflitli ve karmafl›k top-lumsal gruplar kaç›n›lmaz olarak bir araya gelir. Kamusal yaflam›n odak noktas› isebüyük flehirlerdir. Sanayi kapitalizminin ortaya ç›kard›¤› kentler, kentlerdeki ortakkullan›m ve karfl›laflma alanlar› olarak kahvehaneler, parklar ve ma¤azalar kamu-sal alan›n ortaya ç›kmas›nda ve ayn› zamanda dönüflmesinde önemli mekânlard›r.Kentlerde tan›d›klar kadar yabanc›larla da iliflki kurulur. Kamusal alan›n oluflumukentlerin farkl›laflmas›yla iliflkili ve eflzamanl›d›r. Farkl›laflm›fl kentin insan›, her ye-re girip ç›kan ve her yerde rahat davranabilen “kozmopolit insand›r” (Sennett,1996: 33-4). Sennett, 18. yüzy›la kadar pek kullan›lmayan “kozmopolit” sözcü¤ü-nün, 18. yüzy›l›n Londra ve Paris flehirlerinde var olan toplumsal yaflam› anlama-da k›lavuzluk sa¤layacak önemli bir ipucu sundu¤unu belirtir. Kimdir kozmopolit?Kozmopolit, köksüz oland›r, yaflad›¤› co¤rafyayla kurdu¤u iliflkilerle kimli¤iniaç›kla(ya)mayand›r, bir yabanc›d›r. “Baflka bir dünyadan gelen bir yarat›k de¤il, birmeçhuldür.” Sennett, bir anlamda “yabanc›n›n” hem toplumsal hem de kiflisel ya-flamlar›m›zdan siliniflinin, yani “kozmopolit”in yavafl yavafl ölüflünün hikayesinianlat›r (Sezer, tarihsiz: 1).

Modern dünya, bireyleflmeyle birlikte özel alan›n ayr›flt›¤›, kamusal ortak me-kânlar›n do¤al olarak geliflti¤i bir toplumsal örgütlenme getirmifltir. Gazete, soyutbir okurlar kitlesini bir arada tutan kitlesel bir mecra olarak, kamusal alan›n yap›-lanmas›nda çok merkezî bir rol oynam›flt›r. Zira kamusal alan, sadece fizikî bir yerde¤il, ayn› zamanda orada somutlaflan bir fikir al›fl-verifli, tart›flma, polemik, s›n›fbilinci, örgütlenme vb. toplumsal eylem ve oluflumlara yol açan soyut bir ortakl›kzeminidir. Bu ba¤lamda, gazete, sadece bireylerin farkl› tipteki enformasyonlar› tü-ketmelerini de¤il, ayn› zamanda bir fikir platformu olarak, toplumsal ve siyasî ha-reketlerin yap›lanmalar›n› da sa¤lam›flt›r. Belli bir gazetenin okuyuculu¤u, ayn› za-manda belli bir siyasî durufl sergileme, buna ba¤l› olarak bir kimlik edinme yorda-m› anlam›na gelmifltir. Bununla birlikte, kamusal mekân, toplu eylemin gerektirdi-¤i belli bir disiplini, yo¤unlaflmay›, bunun sonucunda da, afla¤›da görece¤imiz gi-bi, kitlesel bir suskunlu¤u da beslemifltir (Sennett, 1996; Ergur, 2012: 3).

Ancak 18. yüzy›l sonunda meydana gelen büyük devrimler ve sanayi kapitaliz-minin yükseliflinin ard›ndan kamusal ve özel olana dair fikirlerde temel bir de¤i-flim belirir. Sennett’e göre, bu de¤iflimde rol oynayan üç etken söz konusudur:

Birincisi, büyük flehirlerdeki kamusal yaflam ile 19. yüzy›l sanayi kapitalizminin girdi-

¤i ikili iliflkiydi. ‹kincisi, 19. Yüzy›ldan bafllayarak, insanlar›n yabanc›y› ve bilinmeye-

ni yorumlama tarz›n› etkileyen yeni bir sekülerizm anlay›fl›n›n oluflturulmas›yd›. Üçün-

cüsü ise ancien régime’de (eski rejim) bizzat kamusal yaflam›n yap›s›ndan meydana

gelen ve sonralar› bir zay›fl›k haline dönüflmüfl bir güçtü (Sennett, 1996: 35).

Sennett, 18. yüzy›la ait ideal kamusal yaflam görünümünün ancien régime’inçökmesiyle gerilemeye bafllad›¤›n› düflünür. “...Kitab›m›z›n temel tezi, dengesiz birkiflisel yaflam›n ve içi boflalt›lm›fl bir kamusal yaflam›n göze batan belirtilerinin uzunzamandan beri oluflmakta oldu¤udur. Ancien régime’in çökmesi ve yeni bir kapita-list, seküler, kentli kültürünün oluflmas›yla bafllayan bir de¤iflimin sonuçlar›d›r bun-lar” (Sennett, 1992: 31). Kamusal alan 18. yüzy›lda sahip oldu¤u önemi yitirmifl veinsanlar özel alana çekilmifllerdir. Ona göre, kamusal yasamdan önce aristokratlarve burjuvazi çekilmistir. Kentlerin topluluklara parçalanmas› sonucunda mahrem


bir toplum ortaya ç›km›st›r. Modern insan›n da¤arc›¤›nda “mahremiyet” s›cakl›k, gü-ven ve duygusal yak›nl›g› ifade eder. Toplumsal yasam bu imkânlar› sunamad›g›için gayr› flahsi, yarars›z ve anlams›z görünür. Ne var ki, mahrem alan da bireyinbeklentilerini karfl›layamaz (Özyurt, 2007: 118). “fiimdi y›¤›nla insan daha önce hiçgörülmemifl ölçüde kendi yaflam öyküleri ve özel tutkular›yla ilgileniyor. Oysa builginin özgürleflme de¤il, bir tuzak oldu¤u ortaya ç›km›flt›r” (Sennett, 1996: 18). Se-nett’e göre, ça¤dafl toplumun kamusal sorunu iki yönlüdür: Kiflisel olmayan davra-n›fllar ve meseleler güçlü bir heyecan uyand›rmazlar; davran›fllar ve konular ancakinsanlar onlar› kiflilik sorunlar›ym›fl gibi ele ald›klar›nda heyecan uyand›r›rlar. Bu ikiyönlü kamusal sorunun varl›¤› özel yaflamda da sorun yarat›r. Mahrem duygulardünyas› s›n›rlar›n› yitirmekte olup art›k mahrem alan kamusal dünya taraf›ndan s›-n›rland›r›lmaz. Bu yüzden, güçlü bir kamu yaflam›n›n afl›nmas›, içtenlikle ilgi duyu-lan mahrem iliflkileri deforme etmektedir (Sennett, 1992:20).

19. yüzy›la gelindi¤indeyse kamusal alanda insan iliflkileri art›k de¤iflmifl ve in-san iliflkileri gayr› flahsileflmeye bafllam›flt›r. Hoflgörünün yerini hosgörüsüzlük al-m›flt›r. ‹nsanlar duygular›n›, zevklerini ve kifliliklerini gizlemek için özel bir çabagöstermektedirler. ‹nsanlar›n incindiklerini hissetmeden, kamusal alana kat›lmala-r›n›n tek yolu art›k sessiz kalmakt›r. Yabanc›lar›n birbirleriyle konuflma hakk›, ye-rini kamusal bir hak olarak, herkesin arkas›na gizlendigi bir maskeye sahip olmave “yaln›z kalma hakk›”na b›rakm›flt›r. Art›k kamusal davran›fl gözlemek, pasif dü-zeyde kat›lmak, yani bir nevi röntgencilik yapmakt›r. Modern insan art›k hem “gö-rünür” hem de “yal›t›lm›fl”t›r ve “sessiz kalma hakk›”n› kulland›g› sürece kamusalyaflama kat›labilmektedir. “Modern kamusal yaflam›n bafl›na dert olan görünürlükve yal›t›m paradoksu, son yüzy›lda biçimlenen kamu içinde sessiz kalma hakk›n-dan do¤mufltur” (Sennett; 1996: 45; Özyurt, 2007: 118-120). fiüphesiz 19. yüzy›ldakamusal yaflam›n giderek daha çok suskunluk, görünürlük, yal›t›lm›fll›k, izleyicilikgibi imgeler etraf›nda flekillenmesinde sanayi kapitalizminin toplumsal yaflam› ör-gütleme ve denetleme gücünün etkisi aç›kt›r.


Modern flehir, kal›c› yükümlülüklerden, geleneksel ba¤lardan kurtulma gayreti için-

deki insan›n s›¤›na¤› olmufl olsa da, özgürlüklerinin bedelini yaln›zl›kla ödeyen in-

san için modern flehrin kamusal alan›, kiflid›fl› ve samimi olmayan bir ortamd› ve ar-

t›k kendi deneyimleri, benli¤i ve yarad›l›fl› onun için özel bir ilgi alan› halini al›yor-

du... Sennett’›n ›srarla göstermeye çal›flt›¤› da, günümüz mahrem toplumunun ce-

maate/yerele/farkl› olana yapt›¤› vurgunun, 19. yüzy›l›n maddi düzeninin ve kültü-

rel ikliminin flekillendirdi¤i mahremiyet üzerine söylemin bir uzant›s› oldu¤udur.

Cemaat yaln›zca bir mahalle, harita üzerinde bir yer de¤ildir; ya da “bir dizi töre,

davran›fl ve öteki insanlara karfl› tak›n›lan tav›rla s›n›rland›r›lamaz” (279). Günü-

müz mahrem toplumunun cemaate yapt›¤› güçlü vurgunun ard›nda insanlar›n

kimliklerine dair hakikatlerin cemaat taraf›ndan üretilmesi yatar: Cemaat, kolektif

bir kimlik yarat›r, insanlar›n “kim olduklar›n›” dile getirme biçimidir. Sennett’a gö-

re, “kolektif bir kiflili¤i paylaflarak bir cemaat olma fantezisinin tohumlar›” 19. yüz-

y›l›n kültürel ikliminde ekilmifltir.

Sennett’›n “mahremiyet ideolojisi” olarak adland›rd›¤›, günümüzde iyice yayg›nlaflm›fl

üç görüflün bileflkesidir: Kifliler aras› yak›nl›k manevi bak›mdan iyidir, baflkalar›yla

yak›nlaflma ve samimi deneyimlerle bireysel kiflili¤imiz gelifltirilebilir, toplumdaki bü-

tün kötülükler kayna¤›n› kiflid›fl›l›ktan ve yabanc›laflmadan al›r. Bu ba¤lamda, “her

türden toplumsal iliflki her bir kiflinin içsel psikolojik kayg›lar›na ne denli yaklafl›rsa o

Sennett, sosyal bilimcilerin toplumdaki kötülüklerin kökenini kamusal alan›ngayr› flahsili¤inde ve so¤uklu¤unda aramakla, geleneksel toplumu ve toplulu¤umitlefltirdi¤ini düflünür. “Geçmifli mitlefltirme” yönelimi, 19. yüzy›ldan itibaren mo-dern toplumun ve büyük flehirlerin karmafl›kl›¤›n› anlamaktan bir kaç›fl haline gel-mifltir. Sennett’in bu tespiti önemlidir (Sennett, 1996: 35-45; Özyurt, 2007: 118-120).

Özel alan, yani günümüzdeki örne¤iyle aile kamusall›k/mahremiyet ikili¤indeçok önemli bir yere sahiptir. Çünkü aile ortam› kiflinin kendisi olabildi¤i, kendisi-ni açabildi¤i yegane aland›r (Sennett,1996: 31). Sennett, Gözün Vicdan› isimli ese-rinde Viktorya ça¤›ndaki aile alg›s› üzerine John Ruskin’in Susam ve Zambaklareserinden yapt›¤› al›nt›, ailenin konumuna dair yapaca¤›m›z betimlemeyi netleflti-recek niteliktedir (Özsöz, 2011: 21).

Evin gerçek niteli¤i bir huzur yeri olmas›d›r: Yaln›zca her türlü incinmeye de¤il; her

türlü korkuya, kuflkuya ve anlafl›lmazl›¤a karfl› da bir s›¤›nak. Böyle de¤ilse e¤er,

oras› bir ev de¤ildir; d›flar›daki yaflam›n gerginlikleri evin içine s›zarsa ve kar› ya da

koca d›fl dünyan›n, o uyumsuz, sevgisiz ya da düflman toplumunun eflikten içeri gir-

mesine izin verirse oras› ev olmaktan ç›kar; d›fl dünyan›n, üzerine çat› çekip içinde

atefl yakt›¤›m›z bir parças› olur yaln›zca. Bir ev ancak kutsal bir yer, bir Vesta tap›-

na¤›, bir aile oca¤›ysa... bir evdir (Sennett, 1999: 37-38’den akt. Özsöz, 2011: 22).

YEN‹ KAP‹TAL‹ZM‹N KÜLTÜRÜRichard Sennett’in çal›flmalar› genel olarak kapitalizmde iflin de¤iflen karakteri veözellikle iflçi s›n›f›n›n duygular›, istekleri ile beklentileri üzerinde kapitalizmin et-kileri üzerinedir (Turner, 2006: 546). Çal›flmalar›nda “yeni ekonomi” veya “yeni ka-pitalizm” olarak adland›rd›¤› dönemin iflçilerin yaflamlar› üzerindeki etkilerini arafl-t›ran Sennett, yeni kapitalizmin esnek üretim sürecinde, “ifl”in çal›flanlar›n kiflilikyap›s›n› nas›l bozguna u¤rat›p y›pratt›¤›n› ve nihayetinde “karakter afl›nmas›”na yolaçt›¤›n› gösterir. Yeni kapitalist ekonominin ve esnek üretimin, kapitalizmin önce-ki dönemiyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda, çal›flma yaflam› aç›s›ndan daha faydal› ve özgür-lefltirici sonuçlara yol açt›¤›n› öne süren -literatürde de yayg›n olan- tezlere karfl›n,Sennet’in, çal›flanlarla yapt›¤› görüflmeler ve gözlemlerle, yeni kapitalizmin çal›flan-lar üzerindeki y›prat›c› etkilerini göstermesi önem arz eder.

Kapitalizm’in ekonomik, toplumsal ve kültürel yaflam üzerindeki etkileri heptart›flma konusu olmufltur. Sürekli bir devinim içinde olan kapitalizmin zaman za-man içine girdi¤i krizler kapitalist sistemin öylesine do¤al bir parças› haline gel-mifltir ki, belirli aral›klarla sistemin kendini yenilemesi, bazen de topyekün dönü-


denli gerçektir, inand›r›c›d›r ve sahicidir” (325). Bu durumun toplumsal yaflamdaki ve

kamusal alan içinde insanlar›n bir araya gelip örgütleniflindeki yans›malar›, çeliflkiliy-

mifl gibi görünen bir sonuç yarat›r: ‹nsanlar, kamusal alan› ortak bir kimli¤in payla-

fl›lmas› yoluyla birbirlerine aç›lma f›rsat› olarak gördükçe, toplumsal yaflam›n onlar›

rahats›z eden koflullar›n› “ortak” kimliklerinin sonucu olan kardefllik duygular›n› kul-

lanarak de¤ifltirmekten gittikçe uzaklafl›rlar. Art›k cemaatin varl›¤›n›n korunmas› ve

sürdürülmesi kendi içinde bir amaca dönüflür. “Sistem oldu¤u gibi kal›r, ama belki

kendi çöplü¤ümüz de bize b›rak›lm›flt›r” (367). Bu da, Sennett’›n deyifliyle, ayn› olmak

zorunda olmaks›z›n insanlar›n birlikte hareket edebilecekleri bir alan olan kamusal

alan›n çöküflü anlam›na gelmektedir.

Devrim Sezer, Mahremiyetin Despotluklar›: Kamusal ‹nsan›n Çöküflü Üzerine Bir De-

neme, http://www.korotonomedya.net/kor/index.php?id=0,102,0,0,1,0

flümü kaç›n›lmazd›r. Kapitalizm özü itibariyle çok de¤iflmese de her kriz sonras›kapitalizme “yeni”, “post”, “neo” v.b. birtak›m s›fatlar›n tak›ld›¤› görülür. Günümüzkapitalizmi “neoliberalizm” olarak adland›r›lmakta ve onun da krizde oldu¤u ifadeedilmektedir.

Neoliberalizmin ekonomik ve toplumsal sonuçlar›n› tart›fl›n›z.

‹letiflim ve imalat teknolojilerindeki geliflmeler küresel ölçekte ve h›zl› bir üre-timi zorunlu k›lm›flt›r. Geleneksel emir-komuta zincirindeki üretim ve karar almasüreçleri dönüflerek neredeyse gerçek-zamanl› bir hal alm›flt›r. Sennett’in örne¤iy-le, 1960’larda otomobil endüstrisinde yöneticilerin verdi¤i bir karar›n fabrikaya ile-tilme süresi yaklafl›k befl ayken, günümüzde bu süre birkaç haftaya inmifltir (Sen-nett, 2009a: 36). Otomasyon özellikle çal›flanlar piramidinin alt taban›n› derindenetkilemifltir. A¤›r ifllerin otomasyonu iflgücünün azalt›lmas›na neden olmufl, tasar-ruf için olanak sa¤lam›flt›r. Sürekli yeni beceriler ö¤renen, “bilgi temelleri”ni dur-madan de¤ifltiren bir birey olarak ideallefltirilen yeni bir benlik ortaya ç›km›flt›r(Sennett, 2009a: 37-38).

Küresel düzeyde sermayenin, tarihte hiç olmad›¤› kadar esnek örgütlenme im-kan›na kavuflmas›, üretim sürecinin her anlamda esneklefltirilmesiyle efl zamanl›olarak eme¤in de esnek hale getirilmesi eme¤in niteli¤ini ve do¤as›n› de¤ifltirmifl-tir. Yeni kapitalizm özellikle çal›flanlar üzerinde var olan kat› kontrol biçimlerininyerine esnek, yeni kontrol biçimlerini dayatmaktad›r. Çal›flanlar›n sadece ifl yaflam-lar›n› de¤il ayn› zamanda günlük yaflam pratiklerini de de¤ifltiren esnek çal›flmakoflullar› Sennett’e göre bireyin kiflilik yap›s› üzerinde birtak›m olumsuz sonuçla-ra, k›saca “karakter afl›nmas›”na neden olmaktad›r. ‹flte yeni kapitalizmin emeküzerindeki bu olumsuz etkileri üzerine odaklanan Sennett yeni kapitalizm kültürü-nün çal›flanlara özgürlük getirmedi¤ini belirtir. Aksine sendikalar›n gücü azald›kçave “güvencesiz bir esneklik” hakim hale geldikçe -çal›flanlardan ziyade- kapitaliz-min gücü artmaktad›r.

Kapitalizm son elli y›ll›k geçmiflinde müthifl bir servet yarat›m›na yol açm›flt›r.Ancak bu servet yarat›m›, geçmiflteki örnekleriyle karfl›laflt›r›lamayacak düzeyde,büyük bir ekonomik eflitsizlik ve toplumsal istikrars›zl›k (Sennett, 2009a: 10) yarat-m›flt›r. Sennett, toplumsal kurumlar›n da parçaland›¤› böylesi bir dönemde hangide¤erlerin ve pratiklerin insanlar› kültürel olarak bir arada tuttu¤unu (Sennett,2009a: 10) merak etmektedir. Ona göre, yeni kapitalizmin parçalanm›fl yap›s› hembireylerin çal›flma zamanlar› ve vas›flar› konusunda kontrolü yitirmelerine hem degelece¤e dair güvenlerini yitirmelerine neden olmaktad›r. Çal›flanlar›n emekli ola-


Neoliberalizm, kapitalizmin 1970’lerde girdi¤i krize yeni bir ç›k›fl sa¤layan, klasik

liberalizmin -b›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler- anlay›fl›n›n yeniden de¤erlen-

dirilmesine karfl›l›k gelen ve esas olarak 1980’lerde etkinlik kazanan bir düflünce bü-

tünüdür. Friedrich von Hayek ve Milton Friedman gibi düflünürlerin felsefi olarak

gelifltirdi¤i, dönemin ‹ngiltere Baflbakan› Margaret Thatcher ve dönemin ABD Baflka-

n› Ronald Reagen’›n siyasetlerinde uygulama alan› bulan ideolojidir. Neoliberalizm,

ekonomik anlamda serbest piyasa ekonomisinin kurals›zlaflt›r›ld›¤›, devletin özellefl-

tirmelerle küçültüldü¤ü ve piyasaya müdahelelerinin yok denecek kadar azalt›ld›¤›

(ya da sadece sermaye lehine müdahalelerinin meflru görüldü¤ü), sosyal devlet an-

lay›fl›n›n, özellikle de sosyal politikalar›n terk edildi¤i ve esnek kapitalizmin küresel

hareketlili¤in artt›¤› ve kapsama alan›n›n yayg›nlaflt›¤› bir anlay›fl› temsil eder.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

na kadar kendilerini ve yaflamlar›n› garanti alt›na alan bir çal›flma ortam› art›k sözkonusu de¤ildir. Yeni kapitalizmde çal›flanlar›n esnek çal›flma koflullar› nedeniyleart›k modern kapitalizm dönemindeki gibi bireylerin tüm yaflamlar› süresince ya-pabilecekleri planlar› geçersizleflmifltir. Hükümetlerin sosyal yard›m ve güvenlika¤lar›n›n da k›sa vadeli ve daha dengesiz hale geldi¤i yeni kapitalizmde, ömür bo-yu istihdam art›k mazide kalm›flt›r (Sennett, 2009a: 24-25).

Di¤er taraftan, yeni kapitalizmde devletin en büyük iflveren olarak konumu dason bulmufltur. Art›k yeni kapitalizmin küresel ölçekte örgütlendi¤i, üretimin co¤-rafi ve mekânsal olarak esnekleflti¤i çokuluslu flirketler ve bu flirketler etraf›ndaörgütlenen yerel flirketler ve tafleron firmalar istihdam olanaklar› sunmaktad›r. An-cak yeni kapitalizmin istihdam olanaklar› ve çal›flanlar için sa¤lad›¤› imkanlar daiflveren olarak devletin sa¤lad›¤› olanaklarla k›yaslanamayacak kadar kötü du-rumdad›r. Yeni çal›flma koflullar›nda tek bir kurumda ömür boyu çal›flabilmek gi-bi bir düflünce art›k hayaldir. Sosyal yard›m ve güvenlik a¤lar› ise olabildi¤incegevfletilmifltir. Devlet, refah devleti uygulamalar›n› uzun zaman önce terk etti¤iiçin ne uzun vadeli, yani emeklili¤e kadar bir ifl garantisi sunabilmekte, ne de sos-yal yard›m ve güvenlik bak›m›ndan vatandafllar›na arka ç›kabilmektedir. Dolay›-s›yla yeni kapitalizm bireylerin piyasa mekanizmas› içinde istihdam f›rsatlar›n› ko-valad›klar›, sosyal yard›m ve güvencelerini ise topluca de¤il, bireysel olarak çöz-mek zorunda kald›klar› bir sistem oluflturmufltur. Bu durum çal›flanlarda güvence-sizlik hissini ortaya ç›karmakta; zaman bak›m›ndan karakterlerinde bir afl›nmayaneden olmaktad›r.

Düne kadar alt mevkilerde çok say›da çal›flan›n devlet taraf›ndan istihdam edil-mesi sorun teflkil etmezken, yeni kapitalizmin kültüründe bu durum art›k önemlibir soruna dönüflmüfltür. Bu nedenle art›k çal›flanlar›n say›s› kamu kurumlar›ndabile azalt›lmaktad›r. Dahas› kamu kurumlar›nda çal›flanlar›n sözleflmeli personelolarak al›m› gerçeklefltirilmekte, performansa dayal› bir ücretlendirme ve sözleflmeakitleri yap›lmaktad›r. Devletin giderek üstündeki hantal yap›dan kurtulmas›ylagünümüzde istihdam ve çal›flma koflullar› yeni kapitalizmin beklentileri do¤rultu-sunda revize edilmifltir.

Esnek fiirket/Çal›flma ModeliGeleneksel üretim ve yönetim biçiminden farkl› olarak yeni bir piramidin ortayaç›kt›¤›n› ifade eden Sennett, yeni oluflan yap›y› bir MP3 çalara benzetmektedir.MP3 çalara yüklenmifl flark›lar›n belli bir zamana ve s›raya ba¤›ml› olmaks›z›n es-nek bir biçimde çalmaya programlanabilmesi gibi, esnek flirket modelinde de se-çilen ifllevlerden birkaç tanesi istenilen zamana göre ayarlan›p, ifllevlerini yerinegetirmesi sa¤lanabilir (Sennett, 2009a: 39-40). Bu yönetimin ya da hissedarlar›n ar-zusuna göre esnetilebilen bir durumdur. Sennett (2009a: 40) bu durumu “sabit ifl-levli de¤il, görev-yönelimli emek” olarak tan›mlamaktad›r. Yeni çal›flma biçimi“kurumlar›n katmans›zlaflt›r›lmas›”n› (Sennett, 2009a: 40) mümkün k›lar. Art›k fir-malar iflin belli bölümlerini ya da parçalar›n› tafleron firmalara yüklemektedir. Busüreçte emek gücü de esneklefltirildi¤i için çal›flanlar›n sözleflmeleri k›sa süreli dö-nemler halinde yap›lmakta, k›sa vadeli sözleflmeler sa¤l›k ve sosyal sigorta primle-rinin ya hiç ya da düzensiz ödenmesi söz konusu olabilmektedir. Dolay›s›yla çal›-flanlar hem çal›flma koflullar› ve hem de verilen görevler-ifllevler bak›m›ndan sü-rekli bir de¤iflikli¤e tabi tutulur hale getirilmifltir. Bu nedenle küçük ya da büyükbütün ekonomik krizlerde en çok etkilenenler esnek çal›flma koflullar›nda çal›flan-lar olmaktad›r.


Mesai kavram› ve esnek çal›flmaya iliflkin güncel bir araflt›rman›n bulgular›na aktaran birhaber metni için afla¤›daki ba¤lant›ya bakabilirsiniz: http://www.muhasebedergisi.com/eko-nomi/mesai-kavrami-tarihe-karisacak.html

Tablo 1’de görüldü¤ü üzere, AB ülkelerinde y›llara göre yar› zamanl› çal›flanla-r›n oran› her geçen y›l artmaktad›r. AB ülkelerindeki benzer bir e¤ilim flüphesizDünya’da da yaflanmakta ve esnek çal›flma koflullar› çal›flanlar için kaç›n›lmaz birseçenek haline dönüflmektedir. Art›k refah devleti/toplumunun sa¤lad›¤› tam za-manl› ve her türlü sosyal güvenlik imkanlar›n› sa¤layan çal›flma biçimleri yerinih›zla çok daha esnek ve yar› zamanl› zamanl› çal›flma biçimlerine b›rakmaktad›r.Türkiye’de yar› zamanl› çal›flmaya iliflkin resmi rakamlar çok sa¤l›kl› olmasa da ser-mayeye s›n›rs›z olanaklar, düflük maliyet ve esneklik sa¤lamas› nedeniyle geçifl sü-recinin h›zl› oldu¤u öngörülmektedir. ‹flsizlik oran›n›n yüksek oldu¤u Türkiye’deyar› zamanl› çal›flman›n daha fazla çal›flan› istihdam etme f›rsat› sundu¤u gerekçe-siyle baz› sendikalar taraf›ndan savunuldu¤u da göz ard› edilmemelidir.

Esnek üretim ve esnek çal›flman›n çal›flanlar üzerindeki etkileri hakk›nda daha ayr›nt›l›bilgi edinmek için ‹lker Belek’in Esnek Üretim Derin Sömürü (‹stanbul: Naz›m Kitapl›¤›,2004) kitab›n› okuyabilirsiniz.

Sennett’e göre (2009a: 41) esnek çal›flma koflullar›nda, “k›sa vadeli” ve “görevodakl› emek” iflçilerin bir arada çal›flma koflullar›n› de¤ifltirmektedir. Sürekli olarakde¤iflen koflullar karfl›s›nda çal›flanlardan beklentiler de de¤iflmektedir. Yeni belir-sizlikler karfl›s›nda çal›flanlar›n proaktif olmas›, yani ilerisini düflünerek hareket et-mesi beklenir. Bilinmeyen karfl›s›nda biliyormufl gibi görünmeyi de gerektiren buyeni durum karfl›s›nda, esnek flirketler haliyle “insan iliflkileri becerileri” ve “kiflile-raras› e¤itim” (Sennett, 2009a: 41) gibi özellikleri sürekli vurgulamaya bafllam›fllar-d›r. Art›k ifl ilanlar›nda aranan niteliklerin en bafl›nda “insan iliflkilerinde beceri sa-hibi,” “uyumlu” ve “kiflileraras› e¤itim”e aç›k olunmas›, seyahat engeli olmamas› ile“ekip çal›flmas›na yatk›n olunmas›” gelmektedir.

Esnek Üretim Modelinin Çal›flanlar Üzerinde EtkileriBüyük flirketlerde, yönetici iktidar›ndan hissedar iktidar›na geçifl yaflanm›flt›r.Art›k klasik flirket yap›lar› terkedilmifl, tek ya da bir kaç iflveren de¤il, hissedar-lar flirketlerin her türlü karar alma mekanizmas›n› etkileyebilir, yönetebilir halegelmifltir. Hissedarlar uzun vadeli de¤il, k›sa vadeli sonuçlar›n, baflar›lar›n, kâr-lar›n pefline düflmüfltür. Art›k “istikrar” sözcü¤ü piyasada yenilik üretememe, ye-

Erkek Kad›n Toplam

2002 5.8 26.2 15.7

2003 6.1 26.7 16.1

2004 6.4 28.7 16.7

2005 6.7 30.5 17.3

2006 7.0 30.7 17.5

2007 7.0 30.7 17.6


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tablo 6.1AB ülkelerindey›llara göre yar›zamanl›çal›flanlar›n oran›(%)

Kaynak: http://haber.sol.org.tr/yazarlar/ilker-belek/yari-surelilik-ve-esnek-istihdam-30188

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



ni f›rsatlar bulamama ve de¤iflimden yoksun kalma olarak de¤erlendirilmeyebafllanm›flt›r (Sennett, 2009a: 35). Bu yüzden yöneticiler kendilerini sürekli ye-niden tasarlamak, yenilemek zorunda kalmaya bafllam›fllard›r (Sennett, 2009a:36). Oluflturulan rekabet ortam›nda “kazanan her fleyi al›r” mant›¤› gelifltirilmifl-tir. Verimlili¤i ak›l almaz ölçülerde art›ran bu yeni strateji öte yandan çal›flanlararas›nda yüksek düzeyde kayg› ve stres üretmektedir (Sennett, 2009a: 42-43).Duygusal aç›dan firmaya ba¤l›l›k üzerinde olumsuz etkileri olan bu uygulamaeflit koflullara sahip olmayanlar aras›ndaki kiflisel iliflkileri ve ifl iliflkilerini dö-nüfltürmektedir. Yarat›lan belirsizlik ve kayg› ortam› çal›flanlar aras›ndaki eflit-sizli¤in farkl› bir görünüm kazanmas›na neden olmaktad›r. Çal›flanlar aras›nda-ki piramidin fleklinin de¤iflti¤i yeni kapitalizmin çal›flma ortam›nda, di¤er bir de-yiflle “kazanan›n her fleyi” ald›¤› bir çal›flma ve rekabet ortam›nda, üst düzey yö-neticilerin, CEO’lar›n ve en alt kademedeki çal›flanlar›n ald›klar› ücretler/prim-ler k›yasland›¤›nda maddi eflitsizli¤in devasa boyutlar› görülebilir. Bu durumt›pk› orta s›n›f›n giderek eridi¤i toplumsal tabakalaflmadaki genel görünümünbir yans›mas› biçiminde flirket yap›lar›nda da gelir uçurumunun boyutlar›n› or-taya koymaktad›r.

Weber’in otorite tan›mlamas›nda gönüllü yani r›zaya dayal› bir itaat söz konu-sudur. Otorite tiplerinden karizmatik otorite tipinde ise itaat edenler, kendilerindeeksik olan her ne ise, karizmatik lider taraf›ndan tamamlanaca¤›n› düflünürler.Merkezi kontrolün yo¤un oldu¤u geleneksel çal›flma prensiplerine ba¤l› iflletme-lerde çal›flanlar üst düzey yöneticilerin yönlendirmelerini bekler. Oysa yeni çal›fl-ma kültüründe CEO bir karizmatik lider pozisyonu alabilir ancak kurumsal olarakçal›flanlar›n üzerinde bir otorite duygusunu hissettirmez. Kontrollü “özgürlük” ve“serbestlik” alan› içinde verimlilik arzulan›r.

Sennett, “bürokrasinin demir kafesini parçalaman›n beraberinde getirdi¤i yap›-sal de¤iflimlerin üç temel eksiklik yaratt›¤›n›” belirtir. Yazara göre yeni kapitalizmingeleneksel bürokratik yap›y› y›kmas›, çal›flanlar›n kurumsal sadakatini azaltmakta,iflçiler aras›ndaki dayan›flmay› azaltmakta ve çal›fl›lanlar›n kurumun iflleyifli hakk›n-da yeterli bilgi sahibi olmas›n› zorlaflt›rmaktad›r:

1. Düflük kurumsal sadakat: E¤er kurum çal›flan›na k›sa dönemli sözleflme-ler öneriyorsa, her y›l sözleflmelerin yenilenip yenilenmeyece¤i belirsizli-¤ini koruyorsa ya da bir gün sözleflmenin feshedildi¤i bildiriliyorsa kuru-ma sadakat haliyle ya düflük olacak ya da hiç olmayacakt›r. Ani de¤iflim-lerin yafland›¤› piyasada art›k iflveren ve çal›flan aras›nda karfl›l›kl› sadaka-te yer yoktur.

2. ‹flçiler aras›nda enformel güvenin azalmas›: ‹flçiler aras›nda iliflkilerörgütsel olarak o denli zay›f kurulur ki herhangi bir kriz an›nda beklenendayan›flma ve iflbirli¤i gibi temel güven sa¤lay›c› unsurlar olufl(a)maz. Do-lay›s›yla asgari insan iliflkilerinin bile yerleflemedi¤i kurumsal yap›lar orta-ya ç›kar.

3. Kurumsal bilginin zay›flamas›: Eski bürokratik piramitte çal›flanlar›n herbirinin ne yapaca¤› net bir flekilde tan›mland›¤› için sistemin iflleyifline dairbilgi birikimi sabitti. Ancak yeni durumda çal›flanlar›n ne yapacaklar› piya-san›n beklentisine göre yap›land›r›ld›¤› için bilgi birikimi de de¤iflkenlikgöstermektedir. Bu nedenle kurumsal bilginin zay›flamas› söz konusudur(Sennett, 2009a: 49-55).


‹fle Yaramazl›k KabusuKüresel emek arz› nedeniyle istihdam›n eme¤in ucuz oldu¤u bölgelere kaymas›,otomasyon nedeniyle makinelerin insanlardan daha verimli hale gelmesi ve formele¤itimin h›zla de¤iflen ihtiyaçlar› karfl›lamamas› nedeniyle sürekli e¤itim ve kifliselgeliflimin bir zorunluluk haline gelmesi nedeniyle insanlar kapitalizmin önceki dö-nemlerine oranla ifle yaramaz olmaktan giderek daha fazla korkmaktad›rlar. Sen-nett’in “ifle yaramazl›k kabusu” olarak tan›mlad›¤› durum, insanlar›n vas›flar› ve neifle yarad›klar›na iliflkin alg›lar›yla iliflkilidir.

Modern kapitalizmin ilk dönemlerinde vas›fs›z iflçilerin y›¤›nsal çoklu¤u karfl›-s›nda sürekli vas›f ç›tas›n›n yükseltilmesi, yani “daha e¤itimli, daha kalifiye” iflgü-cü yaratman›n kendisi istihdam edilmenin bir önkoflulu olmas› söz konusu olmufl-tur. ‹stihdam piyasas› tüm dünyada art›k daha vas›fl› iflgücünün pefline düflmüfltür.Modern kapitalizmde bireylerin istihdam edilmesini sa¤layan en temel kriterler bu-gün için ola¤an kabul edilen “s›radan” e¤itim ve özel bir beceri sahibi olmakt›. Ör-ne¤in yak›n zamana kadar lise mezunu olmak en az›ndan memur olmak için ye-terliyken, bugün üniversite mezunu olmak bile ifl bulmada yeterli de¤ildir. Ancakbireysel çabalarla kiflisel geliflimlerinde farkl›l›k yaratanlar›n, farkl› kurslar› tamam-layarak sertifikalar›na yenilerini ekleyenlerin ve birkaç yabanc› dil bilenler istih-dam olanaklar›n› artt›rmaktad›r.

Sennett’in (2009a: 63) “beceri toplumu” olarak tarif etti¤i günümüz toplumsal-l›¤›nda geliflmifl ülkelerde e¤itimli ve vas›fl› olduklar› halde iflsizlik sorunu yafla-yanlar›n ço¤unun talip olduklar› ifllerin art›k eme¤in daha ucuz oldu¤u, benzervas›f ve e¤itim düzeylerinin yakaland›¤› çevre ülkelere kayd›¤› bir gerçektir. Özel-likle Daniel Bell’in sanayi sonras› toplum tasavvurunda “profesyonel ve teknik s›-n›f”tan beklenen teorik bilgi ve becerilere sahip olmakt›r. Bu gerçe¤in en çarp›c›özelliklerinden birisi e¤itim sisteminin kitlesel olarak istihdam edilemez e¤itimligençler ve e¤itildikleri alanlarda istihdam edilemeyen gençler yaratmas›d›r (Sen-nett, 2009a: 64).

E¤itim sisteminin istihdam edilemez e¤itimli gençler ve e¤itildikleri alanlarda istihdamedilemeyen gençler yaratmas›yla ilgili olarak Tan›l Bora, Aksu Bora, Necmi Erdo¤an ve ‹lk-nur Üstün’ün “Bofluna m› Okuduk?” Türkiye’de Beyaz Yakal› ‹flsizli¤i, (‹stanbul: ‹leti-flim Yay›nlar›, May›s-2011) kitab›n› okuyabilirsiniz.


Bir Türkiye gerçe¤i!Kim Milyoner Olmak ‹ster adl› yar›fl-

mada dün akflam çok çarp›c› bir ya-

r›flmac› vard›.

35 yafl›ndaki Elif Ayça Seren URAL,

Marmara Üniversitesi ‹letiflim Fakül-

tesi Gazetecilik Bölümü’nden mezun.

Bir k›z bir erkek çocuk annesi olan

Ayça, fiiflli meydan›nda simit sat›yor, efli de geceleri bisikleti ile çay sat›yor. Türki-

ye’nin korkunç gerçe¤inin bir kez daha yüzümüze çarp›ld›¤› yar›flmada Ayça, sade-

ce seyirci ile joker hakk›n› kullanarak 15 bin lira olan baraj sorusunu geçti.

Vatan Gazetesi-20 Temmuz 2012

http://haber.gazetevatan.com/Haber/466337/1/Gundem

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



‹fle Yaramazl›k Kabusunun Nedenleri Sennett “ifle yaramazl›k kabusu”nun nedenlerini 3 bafll›k alt›nda toplamaktad›r:

1. Küresel emek arz›: Yeni kapitalizm emek nerede ucuzsa orada örgütlenme-ye gitmektedir. Bu nedenle geliflmifl merkez ülkelerden, geliflmekte olançevre ülkelere do¤ru bir kayma söz konusudur. Sennett (2009a: 65) örnekolarak Hindistan’daki ça¤r› merkezlerini göstermektedir. Türkiye’de benzerbir yönelifl özellikle ça¤r› merkezi sektöründe yaflanm›fl, ça¤r› merkezleri ‹s-tanbul gibi eme¤in ve maliyetlerin daha pahal› oldu¤u bir kentten, benzervas›flara sahip emek gücünün oldu¤u Türkiye’nin do¤usundaki illere do¤rukayd›r›lm›flt›r.


“Diploma = ifl” denklemi gitgide geçersizlefliyor.

Genç iflsizli¤i ve ‘okumufllar›n’ iflsizli¤i, dünyada

da Türkiye’de de istisnai olmaktan ç›kt›. Zaman›-

m›z kapitalizminde iflsizli¤in yap›sal niteli¤i aflikâr

hale gelirken, tahsilli, kalifiye çal›flanlar yani “be-

yaz yakal›lar” da güvencesizleflme sürecinin kurba-

n› oluyor, imtiyazlar›n› kaybediyorlar. ‹nsanlara

atfedilen ve onlar›n kendilerine atfettikleri ‘anla-

m›n’ ifl durumuna göre belirlenegeldi¤i bir yaflam

dünyas›nda, iflsizlik sadece iktisadi olmayan derin

bir kriz kayna¤›d›r.

Bu araflt›rma, Türkiye’de beyaz yakal› iflsizli¤inin

sosyal-psikolojik yan›na odaklan›yor. ‹flsizli¤in bir

sosyal deneyim olarak nas›l yafland›¤›na ve “hissedi-

len iflsizli¤e” bak›yor. Üniversite mezunu iflsizler iflsizlikle nas›l bafl ediyor, hangi

yöntemlerle ifl ar›yorlar? Ne gibi ayr›mc›l›k mekanizmalar›na tâbi kald›klar›n› düflü-

nüyorlar? Güvencesizleflen hayatta, nelere -mesela aileye- ne kadar güvenebiliyorlar?

‹flsizlik deneyiminden duygusal olarak nas›l etkileniyorlar? Kendilerini nas›l ifade

ediyor/edemiyorlar? ‹flsizlik deneyiminin orta s›n›f ‘de¤erleri’ ve ‘kimli¤i’ ile etkileflimi

nas›ld›r? Beyaz yakal› iflsizler, iflsizlik sorununun kayna¤›n› nerede görüyorlar? Ne-

ye, kime k›z›yorlar? ‹flsizlik, onlar› ‘bir fleyleri düflünmeye’, ‘bir fleyler yapmaya’ sevk

ediyor mu?

KPSS ‘belas›’, atamas› yap›lmayan ö¤retmenlerin s›k›nt›lar› ve mücadeleleri, ‘kullan-

at’ tarz› istihdam›n belli bafll› örneklerinden banka çal›flanlar›n›n iflsizlik deneyim-

leri ile ilgili gözlemler de bu sorgulamaya efllik ediyor. Beyaz yakal› iflsizleri dinleyen

ve onlar› konuflturan bir kitap...

[Tan›l Bora, Aksu Bora, Necmi Erdo¤an ve ‹lknur Üstün’ün “Bofluna m› Okuduk?”Türkiye’de Beyaz Yakal› ‹flsizli¤i, (‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, May›s-2011) kita-

b›n›n arka kapak yaz›s›]

2. Otomasyon: Otomasyon her anlamda esnekli¤in en önemli arac› haline gel-mifltir. Talepteki ani art›fl ve düflüfle çok h›zl› yan›t verebilme yetene¤i saye-sinde emekten de tasarruf edilmesine olanak tan›maktad›r. Makinelerin in-sanlardan daha verimli araçlar haline gelmesi ve ekonomi yaratmas› “ifle ya-ramazl›k kabusu”nu derinlefltirmektedir.

3. Yafllanman›n yönetimi: Bir beceri edinildi¤inde ya da herhangi bir iflin mes-leki anlamda e¤itimi al›nd›¤›nda, o becerinin ya da e¤itimin geçerlilik süre-sini ayarlamak tamamen piyasan›n vicdan›na b›rak›lm›fl durumdad›r. Birmühendisin üniversitede ald›¤› e¤itimin piyasada ne kadar geçerli olaca¤›tart›flmal› bir hale gelmifltir. Reklam sektöründe çal›flanlar›nsa yarat›c›l›¤›n›nyafla ba¤l› olarak sektörel anlamda çok daha erken tüketildi¤ini söylemekolas›d›r. Bu anlamda sürekli bir e¤itim ve kendini yenileme durumu zorun-lu hale gelmektedir. Esnek firmalarda sürekli genç olanlarla bir yer de¤ifltir-me söz konusudur zira genç olan hem daha ucuz hem de daha az sorunlu-dur (Sennett, 2009a: 71).

Sennett kamusal alan›n ifle yaramazl›k kabusunu ya da belirsizli¤ini hafifletebile-cek çözüm önerilerinden önce insanlar›n yeteneklerini tan›mlayan iki kavramdanbahseder. Bunlardan birincisi zanaatç›l›k/zanaatkârl›k ve ikincisi ise meritokrasidir.

Zanaat, zanaatkâr ve zanaatç›l›k üzerine Richard Sennett’in Zanaatkâr (‹stanbul: Ayr›nt›Yay›nlar›, 2009) kitab›n› okuyabilirsiniz.

Zanaatç›l›k/zanaatkârl›k, Sennett’e göre, gündelik yaflamda kullanageldi¤imizeflyalar› güzelce yapabilme becerisi olarak yüksek derecede geliflmifl bir beceriüzerine kuruludur (Sennett, 2009b: 19, 33). Zanaatkârl›k sanayi toplumunda orta-dan kalkm›fl gibi görünse de asl›nda halen varl›¤›n› korumaktad›r. Çünkü zanaat-kârl›k temelde “bir fleyi o fleyin kendisi için iyi yapma” (Sennett, 2009a: 76) ve“kendi iyili¤i için bir görevi güzel yapma arzusu”na dayan›r. Dolay›s›yla Sennett’egöre bir bilgisayar programc›s›n›n, doktorun, ressam›n ifline yarayabilir, hatta yurt-tafll›k ve ebeveynlik bile “ustal›kl› bir hüner” olarak icra edildi¤inde daha etkinolur (Sennett, 2009b: 20). Kendi içinde anlaml› bir fley yapmak olarak “nesnelefltir-me” zanaatç›l›k taraf›ndan vurgulanan bir durumdur. Zanaatç› herhangi bir fleyüretirken, o ürünün nesne olarak kendisine odaklan›r. Bu anlamda nesnelefltirme


Resim 6.1 Resim 6.2

Ça¤r› merkezleri, küresel ve ulusal düzeyde kapitalizmin eme¤in daha ucuz oldu¤u bölgelerdeörgütlenmesinin en s›kl›kla karfl›lafl›lan örneklerindendir. Kaynak: kobipostas›.net arflivi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



önemlidir. Çünkü en vas›fs›z bir iflçinin bile kendi içinde anlaml› bir somut üreti-mi ve günün sonunda iflini iyi yapm›fl olman›n verdi¤i huzur asl›nda ifliyle gururduymas› için yeterlidir. Ancak Sennett’e göre “Bu flekilde anlafl›ld›¤›nda zanaatç›l›kesnek kapitalizm kurumlar› içinde huzursuzca oturur” (Sennett, 2009a: 76). Bu ne-denle sürekli bir de¤iflim üzerinden iflleyen esnek kapitalizmde meritokrasi önemkazanm›flt›r. Meritokrasi yönetim erkinin yetenek ve kiflilerin bireysel üstünlü¤üne,liyakat’a dayand›¤› yönetim biçimidir. Sosyolojik olarak ise bireylerin toplumda ye-tenekleri göz önünde bulundurularak rollerini gerçeklefltirdikleri duruma verilenadd›r.

Meritokrasi, Sennett’e göre modern öncesi toplumlarda mirasla ilintili bir kav-ramd›. Bu toplumlarda sadece toprak de¤il; statüler de birer mülktü. Yani, statüler,mevkiler yetene¤e göre de¤il miras yoluyla elde edilirdi. Mevkilerin miras yoluyladevredilebildi¤i bir ortamda yetene¤in o kadar da önemi yoktu. Ancak zaman için-de yetene¤in önemi görüldü. fiimdi modern zamanlarda ise yetenek yeni bir top-lumsal eflitsizlik biçimi ortaya ç›karm›flt›r. “Yarat›c› ve zeki olmak, baflkalar›ndan üs-tün, daha de¤erli bir insan olmak anlam›na” gelmektedir. Sennett’e göre zanaatç›-l›ktan meritokrasiye geçit burada gizlidir (Sennett, 2009a: 78-79). Yeni kapitalizminkültüründe yetenek çeflitli “nesnel” testler ile ölçülmektedir. Bu testler sonucundayeterli ya da yetersiz olmak bireyi mevcut ifl piyasas›n›n içerisine alabilir ya da ta-mamen d›fl›na atabilir. Bugün pratikte pek çok flirkete ya da kamu kurumuna bafl-vuruda bulunuldu¤unda bile pek çok testten ve s›navdan geçilmek zorundad›r.

Küresel ölçekte neo-liberalizmle eflgüdümlü olarak devasa boyutlara ulaflan ye-ni kapitalizm, ekonomik anlamda büyümüfltür. Ancak bu büyüme çal›flanlar aç›-s›ndan yeni ifl iliflkilerini ve biçimlerini ortaya ç›karm›flt›r. Art›k çal›fl›lan kurumla-r›n yap›s› de¤iflmifltir ve sürekli de¤iflmektedir. Çal›fl›lan kurumlara sadakat ve ge-nel olarak üretim süreçlerine kat›l›m azalmakta, enformel güven ve ifle yaramazl›khissi kayg› derecesini art›rmaktad›r. Zaman aç›s›ndan ise endifle verici bir de¤iflimsöz konusudur (Sennett, 2009a: 126).

Sennett, görüflme yapt›¤› kiflilerin özellikle “son on y›ld›r fazlas›yla endifleli, hu-zursuz, de¤iflim kalkan› alt›nda kendi belirsiz yazg›lar›na çok az boyun e¤mifl du-rumda” olduklar›n› belirtir. Onlar›n en çok gereksinim duyduklar› fleyin “zihinselve duygusal bir çapa; yani ifl, ayr›cal›k ve iktidardaki de¤iflimlerin zahmete de¤erolup olmad›¤›n› tartan de¤erler” oldu¤unun alt›n› çizer (Sennett, 2009a: 127-128).Bu ba¤lamda kültürel anlamda bir çapan›n harekete geçirilmesi mevcut koflullar›nde¤iflimi için bir dinamik oluflturacak niteliktedir. Geleneksel sendikalar›n odak-land›¤› ücretlerin ve maddi koflullar›n iyilefltirilmesi beklentileri revize edilerek k›-sa vadeli, esnek örgütlerin yap›s›na uygun bir flekilde strateji gelifltirmesi bir çözümaray›fl› olabilir. Sennett farkl› co¤rafyalardan verdi¤i olumlu örneklerle bir anlat›gelifltirilmesi önerisinde bulunur. Anlat›n›n gelifltirilmesi deneyimin birikmesi anla-m›na gelmektedir. ‹lk olarak Sennett, geleneksel sendikalar›n yan› s›ra “paralel ku-rumlar”›n oluflturulmas›n› örnek verir. Paralel kurumlar›n amac› esnekleflen örgüt-lerde eksik olan süreklilik ve sürdürülebilirli¤i iflçilere sa¤lamakt›r. Bu çerçevedeiflçi sendikas› ifl ve iflçi bulma kurumu gibi üyeleri için emekli maafl› ve sa¤l›k hiz-meti sat›n al›r, krefller açar, tart›flmalar ve sosyal etkinlikler düzenleyerek iflyerindeeksik olan cemaat duygusunu yaratmaya çal›fl›r (Sennett, 2009a: 128). Di¤er örnek-te ise Hollanda’da gerçekleflen “ifl paylafl›m›”d›r. Tafleron kullan›m› ve ifllerin gelifl-mekte olan ülkelere kaymas›ndan fazlas›yla etkilenen Hollandal›lar iflleri ikiye, üçebölen bir sistem tasarlayarak daha fazla kiflinin iflleri paylaflmas›na olanak sa¤lam›floldular (Sennett, 2009a: 129). Böylelikle piyasa koflullar›n›n izin verdi¤i miktarda


birden fazla yar›m-gün iflte çal›flma olana¤› yarat›lm›fl oldu. Bu sistem sayesindedaha fazla kifli, haftan›n ya da günün yaln›zca bir bölümünde çal›flarak “ifli olmas›öz sayg›s›”n› yaflamaktad›r (Sennett, 2009a: 129).

Önemli say›labilecek bir baflka durum ise, kiflinin kendini ifle yarar hissetmesi-dir. Bu anlamda “kiflinin baflka insanlar için önemli olan bir fleye kat›lmas›”, kifli-nin gönüllü ya da kamu yarar›na çal›flmas›, kendisini ifle yarar hissetmesinin halengeçerli oldu¤u bir durumdur. Refah devleti uygulamalar›nda gördü¤ümüz yayg›nkamu istihdam› itibar aç›s›ndan önemini korumaktad›r. Sennett’e göre “ilerici birsiyaset anlay›fl› kamu hizmeti iflini özel flirketlere vermektense bir iflveren olarakDevlet’i güçlendirmeye çal›flacakt›r” (Sennett, 2009a: 133).

KARAKTER AfiINMASI Sennett, “Karakter Afl›nmas›: Yeni Kapitalizmde ‹flin Kiflilik Üzerindeki Etkileri”adl› çal›flmas›nda yeni kapitalizm olarak nitelendirdi¤i esnek üretim biçiminin yay-g›nlaflmas›, iflin ve çal›flma zamanlar›n›n esnekleflmesi gibi faktörlerin karakter üze-rindeki yans›malar›n› ele al›r. Esnek üretim ve yönetim biçimlerine dair öne sürü-len olumlu argümanlardan farkl› olarak Sennett, esnek üretimin ve buna ba¤l› ola-rak iflyerinde ortaya ç›kan h›zl› de¤iflmelerin iflgücü üzerinde zihin bulan›kl›¤›nayol açt›¤›n›, iflçilerin aidiyet duygular›n› ve kimliklerini alt-üst etti¤ini ve tüm bude¤iflime çaresizce ayak uydurmaya çal›fl›rken yönlerini kaybettiklerini Amerikal›iflçilerin hikayeleri üzerinden göstermeye çal›fl›r.


Yeni ekonomik düzenin büyülü sözcü¤ü “de¤i-

flim”in do¤as› nedir, insanlara nas›l yans›yor? Her

zaman k›sa vadeye endeksli bir ekonomide kifli na-

s›l kal›c› de¤er ve hedeflere sahip olabilir? Her an

parçalanan veya sürekli yeniden yap›lanan kurum-

larda, kifli kendi kimli¤ini ve yaflam öyküsünü na-

s›l oluflturabilir?

Küreselleflme olgusunu makro düzeyde inceleyen

birçok kitap yay›mland›¤› halde, bu sürecin mikro

düzeyi, insan karakteri üzerindeki etkileri pek az

incelendi. Richard Sennett, Karakter Afl›nmas›’nda

bunu yap›yor. Ona göre sermayenin, günümüz eko-

nomisinin bütün dünyaya yay›lm›fl dalgal› deniz-

lerinde “h›zl› kar”›n d›fl›nda baflka bir amac› yok;

flirketlerini piyasadaki anl›k de¤iflimlere müdahele

edecek biçimde esneklefltirip, yeniden yap›land›r›yor. Kiflilerden sürekli kendisini ye-

nilemesini, seyyar olmas›n›, risk almas›n›, rekabet becerisini gelifltirerek y›rt›c› bir

karakter edinmesini, tak›m çal›flmas›nda uyumlu olmas›n› bekliyor. Ancak eski ka-

pitalizmin rutin ve monoton yap›s›na karfl› savunulan bu politikaya yak›ndan ba-

k›ld›¤› zaman sadece eski iktidar yap›lar›n›n rengini de¤ifltirdi¤i görülüyor. Çal›-

flanlar için esnekli¤in anlam› ise yaflam boyu ifl güvencesinin yok olmas›; sürekli ifl

ve flehir de¤ifltirerek yön duygusunu yitirmek; istikrarl› ifllerin yerini geçici projelere

b›rakmas› ve bir iflten di¤erine, dünden yar›na sürüklenen yaflam parçac›klar›ndan

beslenen, rekabetin körükledi¤i “güvensizlik” ve “kay›ts›zl›k” duygusu... Ve bir de ka-

rakter afl›nmas›... Oysa insan karakteri, duygusal deneyimlerimizin uzun vadeli ol-

mas› ve baflkalar›yla girdi¤imiz iliflkilere yükledi¤imiz etik de¤erler üzerinden geliflir.

Sennett, bu kitab› yazarken formel veri kaynaklar›ndan ziyade enformel verikaynaklar›ndan yararland›¤›n›, antropolog gibi yaflad›¤› toplumdaki gündelik ya-flama dair gözlemlerinden faydalan›r. Ayr›ca analizinin çat›s›n› y›llar önce yazd›-¤› S›n›f›n Gizli Yaralar› adl› çal›flmas›nda görüflme yapt›¤› Enrico ad›nda bir ifl-çi ile bu iflçinin Rico adl› o¤lu ile y›llar sonra tesadüfen bir yolculuk s›ras›ndagerçeklefltirdikleri görüflme üzerine kurar. Sennett baba ile o¤lunun hikayelerin-den yola ç›karak de¤iflen yeni kapitalizm olgusunun üretim biçimi üzerindeki et-kilerini iki nesli karfl›laflt›rarak ortaya koyar. Baflka bir ifadeyle, esnekleflmeninve de¤iflen üretim biçiminin ve iliflkilerinin karakter üzerindeki afl›nd›r›c› etkile-rini iki nesli karfl›laflt›rd›¤› bu aile örne¤i üzerinden aç›klamaya çal›fl›r. Baba En-rico, düflük gelirli rutin bir iflte çal›flmakta ve k›t-kanaat geçinmekte olsa da “ai-lesine hizmet” edebildi¤i için sahip oldu¤u ifle flükretmektedir. Çocuklar›n›n,toplumsal tabakalaflmada dikey hareketlili¤i sa¤layabilecek en önemli araç olan,üniversite e¤itimi alabilmelerini sa¤lamak için yaflad›klar› gettoyu terk ederekbanliyöden bir ev sahibi olmufltur. O¤lu Rico’nun kendisinin sahip olamad›¤›yüksek ücretli, üst düzey bir ifl sahibi olabilmesi için çabalamaktad›r. Baban›n hi-kayesinin Sennett’i en etkileyen yan› yaflam›nda zaman›n son derece do¤rusalakmas›, her günü neredeyse ayn› olan ifllerde y›llar y›l› çal›flmas›d›r (Sennett,2008: 14). Bugünün yeni kapitalizm koflullar›nda imkans›z gibi görünen zaman›ndo¤rusal ak›fl›, sahip olunan iflin garantisi, sendikal güvence, emeklilik geliri, öz-disiplininin bir sonucu olarak maddi ve manevi baflar›ya ulaflmas›, sürprizlere yerolmayan bir yaflant›y› ola¤an k›lm›flt›r.

Sennett, y›llar sonra tesadüfen karfl›laflt›¤› Rico ile yapt›¤› görüflmede Ri-co’nun üniversite e¤itimi ald›ktan sonra babas› gibi iflçi olarak de¤il bir beyazyakal› olarak yüksek gelirli bir ifle sahip oldu¤unu, pahal› bir tak›m elbise giy-di¤ini ve parma¤›nda da Amerika’n›n sayg›n üniversitelerden mezun olanlar›ntakt›¤› “armal› yüzük” oldu¤unu görür. Bu durum babas›n›n çocuklar›n›n s›n›fatlama arzusunun gerçekleflti¤ini göstermektedir. Ne var Rico iyi okullardanmezuniyetin ard›ndan on dört y›ll›k baflar›l› bir kariyere sahip olmakla birliktebu kariyer u¤runa kurdu¤u aile ile birlikte yaflad›klar› kenti sürekli de¤ifltirmekdurumunda kalm›flt›r. Sahip oldu¤u ifli sürekli yenilikler gerektirmekte, ifli gere-¤i sürekli seyahat etmekte ve dolay›s›yla ailesine de yeterince zaman ay›rama-maktad›r. “Kendi yaflam› üzerindeki kontrolü yitirme korkusu” duymakta ve ye-ni ekonomi anlay›fl› içinde ayakta kalabilmenin koflullar›n› sa¤layabilmek için“kendi duygular›nda, iç dünyas›nda sürüklenme” yaflamaktad›r (Sennett, 2008:18-19). Rico’ya göre babas›n›n çal›flma hayat›, sadakati ve ba¤l›l›¤› olumlu bir


Karakter, içsel bütünlük, iliflkilerde karfl›l›kl› ba¤l›l›k ve uzun vadeli bir hedef için ça-

ba harcamak biçiminde kendini gösterir. Yeni kapitalizm ise güvenmeyi, ba¤lanma-

y› ve uzun vadeli planlar yapmay› karl› bulmaz, reddeder.

Sennett Karakter Afl›nmas›’nda geliflmifl bilgisayarlarla üretilen ekme¤in kalitesin-

den çok, ekme¤i yiyenlerin hayat›na bak›yor ve soruyor: “Bu sistem insan›n yaflam›-

na de¤er ve anlam kat›yor mu?” Ve ekliyor “de¤iflim, kitlesel ayaklanmalarda de¤il,

ihtiyaçlar›n› birbirleriyle paylaflan insanlar›n aras›nda, toprakta yeflerir. ‹nsanlar›

birbirleri için kayg›lanmaz hale getiren bir rejimin, meflruiyetini uzun süre koruya-

mayaca¤›ndan eminim.”

Richard Sennett’in Karakter Afl›nmas›: Yeni Kapitalizmde ‹flin Kiflilik Üzerin-deki Etkileri (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 2002) kitab›n›n arka kapak yaz›s›.

örnek olarak kendisine sunulmufltu; ona göre de aile “sorumlulu¤u, güvenilirli-¤i, ba¤l›l›¤› ve hayatta bir hedef sahibi olmay› vurgulamal›”yd›. Ancak yeni eko-nominin “yüzergezer” de¤erleri olan k›sa vadeli planlar, esneklik ve sadakatsiz-lik tüm bu erdemleri imkans›z hale getirmektedir (Sennett, 2008: 25). Rico’nunifli, yeni kapitalizmin “beyaz yakal›” çal›flanlardan beklentilerinin çal›flanlar üze-rindeki etkilerinin adeta bir göstergesi gibidir. Nitekim Rico’nun çal›flt›¤› ifller is-tikrarl› ve uzun dönemli olmayan, sürekli yenilik ve de¤iflim gerektiren ve kal›-c› bir ifl güvencesi olmayan ifllerdir.

Karakter “kendi arzular›m›za ve di¤er insanlarla aram›zdaki iliflkilere yükle-di¤imiz etik de¤er”ken, yaflad›¤›m›z dünyayla ba¤lant›s› çerçevesinde “kendi-mizde de¤erli buldu¤umuz ve baflkalar›n›n de¤er vermesini bekledi¤imiz kifliselözelliklerimizdir” (Sennett, 2008: 10-11). Karakterin uzun dönemli amaçlarla, sa-dakatle ve karfl›l›kl› ba¤l›l›kla ifade edildi¤ini belirten Sennett, geçici ifllerle, iflgüvencesinin olmay›fl›yla ve çal›flma koflullar›n›n sürekli de¤iflmesiyle karakteri-ze edilen yeni kapitalizmde art›k uzun vadeli amaçlar söz konusu olamad›¤› içinkarakter afl›nmas› yafland›¤›n› vurgular (Sennett, 2008: 10). Sennett, bu durumakesin bir çözüm sunmasa da insanlara birbirlerini umursamalar› için makul ge-rekçeler sunamayan bir rejimin uzun süre meflruiyetini koruyamayaca¤›na inan-maktad›r.

YEN‹ KAP‹TAL‹ZMDE ‹fi‹N K‹fi‹L‹K ÜZER‹NDEK‹ETK‹LER‹Sennett, karakter afl›nmas›n› yeni kapitalizmin kiflilik üzerindeki etkileri çerçeve-sinde çözümler. Merkeziyetçi, kat›, hiyerarflik Taylorist yönetim anlay›fl›n›n yerini,çal›flanlar›n kat›l›m›na ve paylafl›m›na aç›k olan yeni yönetim biçimlerinin almas›yönetimde de de¤iflimi getirmifltir. Esneklik olgusunun üretim ve yönetim sürecineyerleflmesi çal›flanlar›n hem bireysel olarak karakterlerini hem de sosyal iliflkilerinide¤ifltirmifltir. Sennett’a göre esneklik insanlar› özgür k›lacak yeni koflullar yerineiktidar›n ve kontrolün yeni biçimlerini üretmifltir. Esneklik, insanlar›n çal›flt›klar›yerlerde gelecekleriyle ilgili planlar yapmalar›n›, bir tarih oluflturmalar›n› zorlaflt›r-maktad›r. Esneklik nedeniyle insanlar›n amaçlar› parçalanmakta ve yönlerini kay-betmektedir. Yeni çal›flma sisteminin ve yönetim anlay›fl›n›n “yenilik”, “özgürlük”,ve “serbesti” gibi prensipleri çal›flanlar›n gündelik yaflamlar›n› eskisine oranla da-ha fazla kontrol eder hale gelmifltir.

“Kat› bürokrasi biçimlerini elefltiren ve risk almaya vurgu yapan esnekli¤in, insanla-

ra kendi yaflamlar›n› flekillendirmede daha fazla özgürlük tan›d›¤› söyleniyor. Oysa

yeni düzen, sadece geçmiflin yürürlükten kald›r›lm›fl kurallar›n›n yerine yeni kontrol

biçimlerini geçiriyor” (Sennett: 2008: 10).

Sennett, topluma dayat›lan yeni kurallar ve kontrol biçimlerinin insanlara sa-n›ld›¤› gibi seçme flans› ve özgürlük alan› yaratmad›¤›n› belirtir. Bugün emek pi-yasas›n›n içinde olan ve bu piyasaya at›lmak üzere olan y›¤›nla insan kendi ara-lar›nda bir “fark yaratma” telafl› içindedir. Kimsenin bilmedi¤i bir yabanc› dili ö¤-renmek, sertifikalar elde etmek ve sonras›nda hizmet içi e¤itimler almak yenikontrol biçimleri olarak de¤erlendirilebilir. Tüm bu “kiflisel geliflim” çabalar›n›nsürekli hale gelmifl olmas›, çal›flanlar üzerindeki denetimin artmas›na ve yeni üre-tim-yönetim sistemine ayak uyduramayanlar›n d›flar›da kalmas›na neden olmakta-d›r. As›l ironik olan ise tüm bu kiflisel geliflim etkinliklerine kat›l›m›n ifl güvence-


si anlam›na gelmedi¤ini de çal›flanlar bilmektedir. Geleneksel anlam›yla kariyerde, kariyer planlamas› da bitmifltir. Art›k becerilerin sürekli ama sürekli olarak ye-nilenmesi gerekmektedir.

Günümüz toplumlar›nda bireylerin ifl piyasas›ndaki nitelikleri de¤iflim de¤eriüzerinden de¤erlendirmektedir. Vas›flar› ve çal›flt›¤› kuruma/flirkete katk›s› ölçü-sünde birey, karakterinin de¤erli oldu¤unu hissetti¤i bir dönemde yaflamaktad›r.Dolay›s›yla birey çal›flma yaflam› üzerinde yitirdi¤i denetimi, kendi özel yaflam›n-da da yitirme tehdidi ile karfl› karfl›yad›r. Bu anlamda çal›flma ve kiflisel yaflama da-ir zaman›n denetimi kiflinin elinden ç›km›flt›r. Öte yandan çal›flma edimi, de¤iflenbirçok özelli¤ine karfl›n hala aileye hizmet etme kayg›s›n› tafl›maktad›r. Sennett’inörnek baba-o¤ul figüründe çocuklara ve genel olarak aileye gösterilen önem, budüzeyde benzerlik tafl›maktad›r. Ancak kritik olan farkl›l›k ise baban›n çal›flma ha-yat›n›n bafll› bafl›na örnek oluflturabilecek bir etik davran›fl olmas›na karfl›l›k “Ri-co’nun en derin kayg›s›, kendi çal›flma hayat›n›, çocuklar›na bir etik davran›fl ola-rak sunamamas›”d›r (Sennett, 2008: 20).

Art›k günümüz kapitalizminde uzun vadeli planlar söz konusu de¤ildir. Çünküesnekleflme bu çerçevede de kendini göstererek kapitalist örgütlerin kâr marjlar›n›art›rabildi¤i oranda k›sa vadeli kazançlar›n pefline düflmüfltür. Sermaye art›k sab›rs›z-d›r. Yap›lan iflte uzun vade diye bir fley art›k yoktur. Rico örne¤indeki gibi ifller art›kk›sa projeler fleklinde ve bir projeden di¤erine sürekli koflma fleklinde yürümektedir.Çal›flanlar emekli olana kadar sabit bir iflte çal›flma garantisine sahip de¤ildir. Her an-lamda belirsizlik kapitalizmin ruhuna ifllemifltir. Korku, kayg› ve sürekli bir istikrar-s›zl›k güven ve sadakat ba¤lar›n› zay›flatmaktad›r. ‹nsanlar art›k geleceklerini öngö-rememektedir. Bu durum toplumdaki gerginli¤in artmas›na da neden olmaktad›r.

Rutin Zaman Köleli¤iModern toplumlar›n en önemli özelliklerinden biri iflin düzenlenmesinde yaratt›¤›rutindir. Çal›flma yaflam›nda herkesin görev tan›mlar› yap›lm›fl olmas› hem iflinhem de zaman›n bir rutine sahip olmas›n› beraberinde getirmifltir. Ancak esneklefl-me zaman›n ve iflin de esnekleflmesine neden olmaktad›r.

Sennett’ göre, rutin, bireyin karakterinin pasifleflmesine yol açmaktad›r. Mo-dern toplumda vas›fs›z ifllerde çal›flan uzmanlaflm›fl iflçiler çal›flmay› rutinlefltirdi¤igibi, çal›flma zaman›n› da rutinlefltirir. Asl›nda gerçekleflen fley çal›flma zaman›n›nrutinleflmesidir. Ancak Sennett’e göre “rutin zaman köleli¤i” pasifçe kabullenilme-mifltir. ‹flçiler iflyerindeki zaman-ifl kontrollerini sabote etmekte çeflitli yöntemlergelifltirmifllerdir. Bir iflyerinde girifl-ç›k›fllarda imza at›lmas› ya da kart bas›lmas› uy-gulamas›yla mesai saatleri denetimi yap›lsa da sigara yasa¤› nedeniyle çal›flanlar›n,çal›flt›klar› mekân d›fl›nda sigara içmeye ç›kmalar› ve bu zaman› da uzatmalar› bu-na örnek olarak gösterilebilir. Bu örnekte görüldü¤ü gibi, ‘rutin’ k›r›labilir bir ögeolabilmektedir. Yine de, Sennett’e göre, rutin yok oluyor da de¤ildir. “Yeni ç›kanesneklik söylemi ekonominin en dinamik sektörlerinde rutinin yok olmak üzereoldu¤unu ima ediyor. Ancak çal›flanlar›n büyük ço¤unlu¤u hala Fordizm çembe-rinde hapis”tir (Sennett, 2008: 45).

Esneklik, günümüz toplumunda üretim iliflkilerinden bireyler aras› iliflkilere ka-dar yaflant›m›z›n bir parças› haline gelmifltir. Sennett ideal anlamda esnekli¤i insa-n›n “de¤iflen koflullara uyum sa¤layarak, onlardan zarar görmemesi” ölçüsündede¤erlendirir. Oysa günümüzde esnekli¤in insan› özgürlefltirdi¤i düflüncesi karfl›l›kbulamamaktad›r. Sennett’in (2008: 48-49) sözleriyle,


“de¤iflime aç›k olmay› ve koflullara ayak uydurabilmeyi özgür eylem için gerekli ka-

rakter özellikleri olarak görüyoruz; insan de¤iflme yetene¤i oldu¤u için özgürdür di-

ye düflünüyoruz. Ancak günümüzde yeni ekonomi politik, özgürlü¤e duyulan kiflisel

arzuya ihanet ediyor. Bürokratik rutine karfl› isyan ve esneklik aray›fl›, bizi özgürlefl-

tirecek koflullar› yaratmak yerine yeni iktidar ve kontrol yap›lar› üretti (Sennett,

2008: 48-49)

Art›k kapitalist toplumdaki üretim kurumlar› yönetim ve üretim düzeyinde es-nekleflmenin sonucu olarak süreksizlik temeli üzerinden kendilerini var etmekte-dir. Çal›flan say›s› ve çal›flanlar›n çal›flma süreleri, verimlilik-üretkenlik parametre-leri göz önünde bulundurularak zamanla düflürülebilir, at›l yap›lar yok edilebilir.Farkl› bir ifadeyle, “bürokratik rutini hedef alan esnek de¤iflim, kurumlar› kesin vegeri dönülemez biçimde dönüfltürmeyi amaçlar; öyle ki bugünle geçmifl aras›nda-ki süreklilik bozulur” (Sennett, 2008: 49). Böylelikle kapitalist iflletmelerde var olanyönetim sistemleri tam anlam›yla dönüflüme u¤rar.

“Merkezileflme olmadan yo¤unlaflma” kavram›ndan bahseden Sennett örgütler-deki iflleyiflin esnek görünse de klasik hiyerarflik yap›dan daha fazla bask›ya vekontrole neden oldu¤unu örneklerle aç›klamaktad›r. Ayr›ca çal›flanlar›n çal›flma sa-atlerinin esneklefltirilmesi modern organizasyonun standartlaflt›r›lm›fl rutine yöne-lik sald›r›s›n›n gerçek bir yarar› olarak “çal›flma zaman›n›n özgürleflmesi gibi gö-rünmesi” oldukça aldat›c› bir durumdur. Zira çal›flanlar›n çal›flma zamanlar›n›n es-neklefltirilmesi demek, pratikte zaman ve mekân boyutunun giderek belirsizleflme-si anlam›na gelmektedir. Oysa çal›flanlardan esnek zaman diliminde yap›lmas› ge-reken iflleri yapmalar›n› istemek göreli bir özgürlük alan› sa¤lamaktan bile uzakt›r.Geliflmifl teknolojik yöntemlerle çal›flanlar›n zamandan ve mekândan ba¤›ms›z ola-rak da denetime tabi olmalar› söz konusudur. Ancak esnek çal›flma prensibi cinsi-yet, s›n›fsal ve ›rksal birtak›m kategorilere göre farkl›l›k göstermektedir. Sennett budurumu flöyle özetlemektedir:

“Rutine karfl› bafllat›lan isyan›n vaat etti¤i yeni özgürlük sahtedir. Kurumlarda iflle-

yen ve bireyin yaflad›¤› zaman, eskinin demir kafesinden kurtulmufl olsa da, yukar›-

dan afla¤›ya iflleyen yeni bir denetime ve gözetime tabidir. Esnekli¤in zaman› yeni

bir iktidar›n zaman›d›r. Esneklik düzensizlik yarat›r, ancak s›n›rlamalardan kur-

tulmam›z› sa¤lamaz” (Sennett, 2008: 62).

Yaflad›¤›n›z kentte 24 saat üretim yapan bir fabrikada çal›flanlar›n sekiz saatlik üç vardiyahalinde çal›flt›klar›n› göz önüne getirin. Bir tam günü üçe bölmekte olan bu zamansal es-nekli¤in çal›flanlar›n karakteri üzerinde oluflturabilece¤i olas› etkiler neler olabilir?

Klasik anlamdaki s›n›f bilincinin ve aidiyetinin K›ta Avrupas›’nda ve Amerika’dageçmiflten günümüze farkl› alg›land›¤› bilinmektedir. ABD’de “s›n›f bir kiflisel ka-rakter meselesi olarak alg›lan›r” (Sennett: 2008: 67) Avrupal›lar kendi s›n›fsal ko-numlar›n› “objektif toplumsal koflullar” ve kriterler üzerinden de¤erlendirirlerken,ABD’de bireyler “›rk ve etnisite” üzerinden de¤erlendirirler. ‹flin karakterinin de-¤iflmesi, esnek üretimin ve uzmanlaflman›n teknolojik üretim araçlar›yla yo¤unlukkazanmas› asl›nda iflçilerin yap›lan ifl karfl›s›ndaki konumunu da etkilemifltir. ‹fl bil-gisayarlara ve makinelere ba¤›ml› hale geldikçe, iflçinin eme¤inin s›n›rlar› daralt›l-d›kça, yap›lan ifle karfl› ba¤lar da zay›flam›flt›r. Sennett’in kitab›nda verdi¤i f›r›nc›-l›k örne¤inde oldu¤u gibi çeyrek yüzy›l öncesinde ekmek üretiminin her aflamas›-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

n›n usta-kalfa-ç›rak ekseninde gerçekleflirken ve flimdi el de¤meden bilgisayar ek-ran› üzerinden üretimin organize edilmesi, öncelikli olarak çal›flanlar›n vas›fs›zlafl-mas›na neden olmufltur.

Di¤er önemli bir nokta ise iflçinin olas› bir olumsuzluk halinde, yani bilgisaya-r›n ya da yüksek teknoloji ürünü makinelerin ar›zalanmas› durumunda elinin ko-lunun ba¤l› olmas›d›r. K›saca, iflçiler art›k nas›l ekmek yap›ld›¤›n› bilmemektedir.“Bilgisayar program›na ba¤›ml› emekçiler olarak, hiçbir pratik bilgiye sahip de¤il-ler. ‹flleri, ne yapt›klar›n› anlayabilme anlam›nda, onlara hiç de okunakl› görünmü-yor” (Sennett, 2008: 71).

Risk Alarak YaflamakGünümüzde risk kavram› sadece kapitalist giriflimcilerin gündeminde de¤ildir, ak-sine “kitleler taraf›ndan her gün omuzlanmas› gereken bir sorumluluk” haline gel-mifltir (Sennett, 2008: 84). Esnekleflen ifl organizasyonlar›n›n parças› olan çal›flan-lar kendi geleceklerini sa¤lama alma kayg›s› içinde art›k risk almak zorundad›r. ‹flyaflant›s›ndaki süreksizlik, bireysel olarak risk almay› zorunlu hale getirdi¤i için,sürekli bir ifl de¤ifltirme, farkl› pozisyonlar yaratma ve bu pozisyonlar› de¤erlendir-me anlam›na gelmektedir. Sürekli olarak yeni bir iflletmede yeni bir pozisyonda iflebafllamak, her defas›nda sanki s›f›rdan bafll›yormuflças›na hareket etmek, yani sü-rekli risk alt›nda yaflamak, Sennett’e göre, yine karakter afl›nd›r›c›d›r.

“Esnek organizasyonlarda risk al›p hareket eden kifliler genelde yeni pozisyonlar›

hakk›nda pek az bilgiye sahip oldu¤undan, yanl›fl bir karar verdiklerini, ancak ifl ifl-

ten geçince anlarlar. Bilselerdi risk almazlard›. Organizasyonlar s›k s›k iç ak›flkan-

l›k halinde bulundu¤undan, kiflinin, flirketin mevcut yap›s›na bakarak gelece¤ine

dair rasyonel kararlar almas› çok zordur” (Sennett, 2008: 89).

Risk alarak ifl de¤ifltirme yoluna gidenlerin büyük ölçüde ücret art›fl›na yönelikumutlar› oldu¤unu vurgulayan Sennett, asl›nda bu durumun çok da gerçe¤i yans›t-mad›¤›n› söyler. Bu anlamda çal›flt›¤› firmay› de¤ifltiren çal›flanlar genellikle bu du-rumdan zararl› ç›kmaktad›r. Ancak yine de risk almak mevcut sistem içinde bir zo-runluluk olarak dayat›lmaktad›r.

Geçmiflte ifl eti¤i “kiflinin zaman›n› öz disiplin çerçevesinde kullanmas› ve mü-kafatlar› ertelemesi” anlam›na gelmekteydi (Sennett, 2008: 104), çok çal›flmak vesabretmek alt›n kurald›. Çünkü süreklilik esast›, emeklilik öngörülebilen bir hedefve ödül olarak durmaktayd›. fiüphesiz bu durum ancak istikrar vaat eden kurum-lar›n var oldu¤u bir üretim sistemi içinde geçerliydi. Post-Fordist üretim ve yöne-tim anlay›fl›n›n esnekleflmeyle birlikte tak›m çal›flmas› gibi yeni ifl iliflkileri arac›l›-¤›yla yeni bir ifl eti¤i ortaya ç›km›flt›r. Tak›m içinde otorite olmadan bir iktidar oyu-nu oynan›r. Bu durum da Sennett’e göre yeni bir karakter tipi ortaya ç›kart›r. Bun-dan böyle “amaçl› insan gitmifl, yerine ‘ironik’ insan gelmifltir” (Sennett, 2008: 122).Tak›m içinde her bir birey art›k kendini çok da fazla ciddiye almaz.

Baflar›s›zl›k, a¤›n (network) d›fl›nda kalma, kapitalist örgütlenmenin safras› du-rumuna düflme ve yoksullaflma gibi korkular› içinde bar›nd›rmaktad›r. Günümüz-de baflar›s›zl›k sadece alt s›n›flar› ilgilendiren, yoksullar› kuflatan bir süreç olman›nötesinde orta s›n›flara da kabus gördüren, baflar›l› olanlar› da tehdit eden bir olguhaline gelmifltir. “Kazanan hepsini al›r” prensibine dayanan yeni kapitalist düzengeride kalanlar› baflar›s›zl›¤a hapseden bir yap›ya sahiptir. Baflar›s›zl›¤› “hayat› an-laml› k›lamamak, kendinde de¤erli bir fley görememek, salt var olman›n ötesindegerçekten yaflamay› baflaramamak” fleklinde de¤erlendirmek gerekmektedir.


Kapitalizmin yeni biçimi, art›k bireylerin a¤›n içinde kendilerini hangi noktadaherhangi bir ihtiyaca cevap verdiklerini düflünmelerine neden olmaktad›r. Karfl›l›k-l› güvensizlik ve risk egemen çal›flma kültürünün önemli unsurlar› olarak bireyle-rin güvensizliklerini artt›rmaktad›r. Güvensizlik ve bireyin herhangi bir somut ihti-yaca yan›t vermedi¤i düflüncesi, çal›flanlar›n çevreye ve yaflananlara karfl› duyars›zhale gelmelerine neden olmaktad›r. Sonuçta da insanlar birbirleri için kayg›lanmazhale gelmektedir. Sennett’e göre bu kayg›s›zl›k, rejimin meflruiyetini zedeleyecekdüzeye ulaflmaktad›r.

Yeni kapitalizmin kültürünün kiflilik üzerindeki etkilerini özetleyiniz.


Necmi Erdo¤an, Türkiye özelinde karakter afl›nmas›n›n birbiriyle iç içe olan iki kay-

na¤›na iflaret etmektedir: Birincisi “...sermayenin eme¤i geçicilefltirme, yar›ns›zlafl-

t›rma veya “esneklefltirme” yönündeki ekonomik stratejisidir (Ki “kay›t d›fl› istih-

dam”›n, “sigortas›zl›k”›n Türkiye kapitalizminin hiç bitmeyen ilkel birikim mant›¤›-

n›n asli bir bilefleni olageldi¤i düflünüldü¤ünde, emek aç›s›ndan tümüyle yeni bir

“risk toplumu” manzaras›ndan söz edemeyiz). ‹kincisi ise, bu stratejinin uygulan-

mas›n› mümkün k›lan kültürel-ahlaki zemini de kuran ideolojik-politik ve kültürel

iklimdir. Temelleri 1980’lerde Özal’›n...neoliberal pragmatizmi öne sürmesinde...”ge-

misini kurtaran kaptan” veya “baflar› hikayesi” kahraman› olmak için “kendine ya-

t›r›m yapmak”, “risk almak”, “yeniliklere ve rekabete aç›k olmak” gerekti¤ini vazeden

“yeni insan” anlat›s›n›n bireyci, pragmatik, narsist ve kendisiyle meflgul bir kendilik

yaratmas›; “kat› olan herfleyi buharlaflt›ran” kapitalist modernli¤in “ak›flkanl›¤›n›n”

ve “h›z”›n›n metropol hayat›ndan internete kadar çok çeflitli alanlarda yayg›n bir fle-

kilde yaflant›lanmas›n›n (yaflanan mekana, yap›lan ifle, insani iliflkilere) ba¤l›l›¤›

erozyona u¤ratmas› ve aidiyetleri gelgeçlefltirmesi vb. bu iklimin özellikleridir. Bu

bak›ma, Türkiye’deki karakter afl›nmas›nda en az emek sürecinin “esnekleflmesi”, k›-

sa süreli taahhütler veya kifliye özel ifl sözleflmelerinin yayg›nlaflmas› kadar, insan›n

baflka insanlar, kolektif kiflilikler, zaman, mekan ve hatta kendi eme¤i ile kurdu¤u

iliflkinin kültürel kodlar›n› dramatik bir flekilde dönüfltüren hegemonik süreçlerin de

etkili oldu¤unu iddia edebiliriz” (Erdo¤an, 2011: 103-104).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3


Sennett’in genel yaklafl›m›n› aç›klamak. Sennett’in çal›flmalar› kapitalizmde iflin de¤iflenkarakteri ve kapitalizmin çal›flanlar›n duygular›,istekleri ve beklentileri üzerindeki etkileri üzerin-de odaklanm›flt›r. Sennett’in sosyolojisi moderntoplumun duygusal iliflkilerinin ve endüstriyel ka-pitalizmin bu duygusal iliflkilerde yaratt›¤› erozyo-nun araflt›r›lmas› olarak tan›mlanabilir. Bireylerinve gruplar›n yaflad›klar› ve çal›flt›klar› yerlerle ilgi-li maddi gerçeklikleri nas›l anlamland›rd›klar› ileilgilenmifl, bu ba¤lamda etnografik görüflmeleryapm›flt›r. Kent sosyolojisi, kent kültürü ve kentçal›flmalar› ba¤lam›nda ele al›nabilecek çal›flmala-r› da bulunmaktad›r. Bu çal›flmalar›nda s›n›f, kentyaflam› ve kimlik üzerinde durmakta, bir di¤er ça-l›flmas›nda ise modern toplumda kamusal ve özelyaflam›n de¤iflen dengelerini ele almaktad›r.

Sennet’in Kamusal ‹nsan›n Çöküflü çal›flmas›n›özetlemek.Kamusal ‹nsan›n Çöküflü eserinde Sennett mo-dern toplumlarda kamusal ve özel yaflam›n tarih-sel süreç içerisinde nas›l farkl›laflt›¤›n› ortaya ko-yar. Kamusal alan, özel alan, aile ve mahremiyetolgular›n›n ve bu olgulara yönelik alg›lar›n geçirdi-¤i dönüflümü Paris ve Londra’daki kent yaflam›,gündelik hayat ve davran›fl kal›plar› ba¤lam›ndainceler. Sennett, ayr›ca bu dönüflümü sanayileflme,kapitalizm ve sekülerleflme olgular›yla iliflkilendi-rerek analiz eder. Bu analizde kapitalizmin kamu-sal alan›n dönüflümünde ve çöküflünde meydanagetirdi¤i de¤iflimler merkezi önemdedir zira yük-selen burjuvazi çevresinde odaklanan bir kamusalyaflam›n, 19. yüzy›ldan itibaren özel yaflam›n gide-rek artan a¤›rl›¤› alt›nda ezilifli söz konusudur.

Sennett’in yeni kapitalizmin kültürü hakk›ndakidüflüncelerini aç›klamak. Kapitalizmin son elli y›l›nda oluflan servet yarat›-m› “büyük bir ekonomik eflitsizlik ve toplumsalistikrars›zl›k” yaratm›flt›r. Sennett, toplumsal ku-rumlar parçalan›rken, hangi de¤erlerin ve pratik-lerin bireyleri bir arada tuttu¤unu merak etmek-tedir. Teknolojik geliflmeler, sermayenin küreselölçekte esnek örgütlenme olana¤›na kavuflmas›,üretim yap›s›ndaki de¤iflim; üretim sürecinin heranlamda esneklefltirilmesi ayn› zamanda eme¤inde esnek hale getirilmesi, k›sa ve uzun vadede

eme¤in niteli¤ini, do¤as›n› da de¤ifltirmifltir. Çal›-flanlar›n ifl yaflam›n›n yan› s›ra gündelik yaflampratiklerine kadar pek çok unsuru de¤ifltiren es-nek çal›flma koflullar› bireyin kiflilik yap›s› üze-rinde “karakter afl›nmas›”na neden olmaktad›r.

Yeni kapitalizmin kültürünün ortaya ç›kard›¤›karakter afl›nmas› kavram›n› tan›mlamak. Sennett yeni kapitalizm olarak nitelendirdi¤i es-nek üretim biçiminin yayg›nlaflmas›, iflin esneklefl-mesi ve çal›flma zamanlar›n›n esnekleflmesi gibifaktörlerin kiflilik ve karakter üzerindeki yans›ma-lar›n› ele al›r. Esnek üretim ve yönetim biçimleri-nin, çal›flma disiplininin/disiplinsizli¤inin kifli üze-rinde bir kayg› yaratt›¤›n› belirtir. Esneklik vurgu-sunun üretim ve yönetim anlam›nda yerleflmesiçal›flanlar›n toplumsal yaflamlar›nda ve bireyselolarak karakterlerinde de bir de¤iflime neden ol-mufltur. Sennett, esnekleflmenin ve de¤iflen üre-tim biçiminin ve iliflkilerinin karakter üzerindekiafl›nd›r›c› etkilerini aç›klar. Ona göre, kat› hiyerar-flik Taylorist yönetim anlay›fl›n›n yerini, çal›flanla-r›n kat›l›m›na ve paylafl›m›na aç›k olan yeni yöne-tim biçimleri alm›flt›r. Yeni çal›flma sisteminin veyönetim anlay›fl›n›n prensipleri “yenilik”, “özgür-lük”, “serbesti” gibi sahte aç›l›mlar sa¤lam›fl olsada asl›nda çal›flanlar›n gündelik yaflamlar›n› eski-sine oranla daha fazla kontrol eder hale gelmifltir.

Yeni kapitalizmde iflin kiflilik üzerindeki etkileri-ni de¤erlendirmek. Yeni kapitalizmde uzun vadeli planlar yoktur. Es-nekleflme kapitalist örgütlerin kâr marjlar›n› art›ra-bildi¤i oranda k›sa vadeli kazançlar›n pefline düfl-müfltür. Sermaye art›k sab›rs›zd›r. Kariyer aç›s›n-dan bak›ld›¤›nda da uzun vadeli, uzun soluklu ça-l›flma prati¤inin art›k gerçekleflemedi¤ini belirt-mek gerekir. Çal›flanlar emekli olana kadar biryerde çal›flman›n garantisini elde edememektedir.Günümüzde hem iflin karakteri aç›s›ndan hem deçal›flma prati¤i aç›s›ndan k›sa vadeli olma durumu“karakter afl›nmas›” tehlikesini bar›nd›r›r. Her an-lamda belirsizlik kapitalizmin ruhuna ifllemifltir.Korku, kayg›, sürekli bir istikrars›zl›k, güven vesadakat ba¤lar›n› zay›flat›r. ‹nsanlar art›k gelecek-lerini öngörememektedir ve bu durum toplumda-ki gerginli¤in artmas›na neden olmaktad›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Sennett, modern toplumda kamusal ve özel yaflam›ntarihsel süreç içerisinde nas›l farkl›laflt›¤›n› hangi çal›fl-mas›nda incelemifltir?

a. Kamusall›¤›n Dönüflümüb. Sayg›c. Karakter Afl›nmas›d. Kamusal ‹nsan›n Çöküflüe. Ten ve Tafl

2. Afla¤›dakilerden hangisi Sennett’in Türkçe’ye çevril-mifl kitaplar›ndan biri de¤ildir?

a. Gözün Vicdan›b. Karakter Afl›nmas›c. Sayg›d. Zanaatkare. S›n›f›n Gizli Yaralar›

3. Yeni kapitalizm kültüründe iflletmeler hangi üretimbiçimini benimsemifltir?

a. Taylorist yönetim anlay›fl›b. Fordizmc. Post-Fordizmd. Toplam Kalite Yönetimie. Kalite Çemberi

4. Sennett “S›n›f›n Gizli Yaralar›” bafll›kl› çal›flmas›n›kimle birlikte yapm›flt›r?

a. Jürgen Habermasb. Jonathan Cobb c. David Harveyd. Max Webere. Daniel Bell

5. Sennett yeni kapitalizmin kültürünün etkilerini han-gi toplumsal gruplar üzerinden analiz etmifltir?

a. Kad›nlarb. Askerlerc. Çal›flanlard. Mahkumlare. Çocuklar

6. Esnekli¤in en önemli arac› afla¤›dakilerden hangi-sidir?

a. Fordizmb. Teknolojic. Zamand. Otomasyone. Yafllanman›n yönetimi

7. Sennett, ifl eti¤i konusunda afla¤›daki hangi klasiksosyolojik çal›flmay› elefltirmektedir?

a. Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhub. Toplumsal ‹flbölümüc. Ekonomi ve Toplumd. Sanayi Sonras› Toplumun Geliflie. Toplumsal ve Ekonomik Örgütlenme Kuram›

8. “Karakter Afl›nmas›” çal›flmas›nda Sennett afla¤›dakiveri kaynlar›ndan hangisini kullanmam›flt›r?

a. Enformel veri kaynaklar›b. Formel veri kaynaklar›c. Ekonomik verilerd. Tarihsel kaynaklare. Sosyal teori

9. Afla¤›daki hangisi Sennett’in Karakter Afl›nmas› kita-b›nda ele ald›¤› kavramlardan biri de¤ildir?

a. Risk b. Rutin c. ‹fl eti¤id. Baflar›s›zl›ke. ‹fl tatmini

10. Bürokrasinin zaman içinde demir bir kafese dönüfle-ce¤ini ileri süren sosyolog afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Karl Marxb. Richard Sennettc. Daniel Belld. Alaine Tourainee. Max Weber



Önsöz

Bugün “esnek kapitalizm” sözüyle nitelenen sistem, bil-di¤imiz bir olgunun yeni bir varyasyonundan ibaret de-¤ildir. Burada esneklik vurgulan›r. Bir yandan kat› bü-rokrasi biçimleri di¤er yandan da kör rutinin zararlar›elefltirilir. ‹flçilerden seri hareket etmeleri, her an de¤i-flime haz›r olmalar›, sürekli olarak risk almalar›, düzen-lemelere ve formel prosedürlere giderek daha az ba¤l›olmalar› isteniyor. Esnekli¤e yap›lan vurgu bizzat iflinanlam›n› ve dolay›s›yla onu anlatmak için kulland›¤›-m›z kelimeleri de¤ifltiriyor. Örne¤in ‹ngilizcedeki “care-er” [kariyer] kelimesi eskiden tafl›tlar›n [carriage] kullan-d›¤› bir yolu ifade ediyordu. Kelime çal›flma ba¤lam›n-da kullan›lmaya baflland›¤›nda da, kiflinin ekonomiku¤rafllar›n›n bir ömür boyu akt›¤› mecray› anlat›yordu.Esnek kapitalizm, kariyerin izledi¤i düz yolu kesti veçal›flanlar› aniden bir ifl türünden di¤erine yönlendirdi.XIV. Yüzy›l ‹ngilizcesindeki “Job” [ifl] kelimesi bir mad-denin tafl›nabilir büyüklükteki bir miktar›n› veya parça-s›n› ifade ediyordu. Günümüzde esneklik, insanlar›nhayat boyu götürü usulü çal›flmalar›, parça parça iflleryapmalar› fleklinde, ifle eski anlam›n› iade eder.Esnekli¤in kayg› yaratmas› son derece do¤al: ‹nsanlarhangi risklerin olumlu sonuç verece¤i veya hangi rotay›seçmeleri gerekti¤ini bilemiyor. Geçmiflte, “kapitalist sis-tem” sözünün tafl›d›¤› lanetten kurtulmak için “serbest gi-riflim” sistemi veya “özel giriflim” sistemi gibi pek çok do-laylama gelifltirilmiflti. Günümüzde esneklik de, kapitali-min üzerindeki laneti silmenin baflka bir yolu olarak kul-lan›l›yor. Kat› bürokrasi biçimlerini elefltiren ve risk alma-ya vurgu yapan esnekli¤in, insanlara kendi yaflamlar›n›flekillendirmede daha fazla özgürlük tan›d›¤› söyleniyor.Oysa yeni düzen sadece geçmiflin yürürlükten kald›r›lm›flkurallar›n›n yerine yeni kontrol biçimlerini geçiriyor. An-cak bu yeni kontrol biçimlerini anlamak oldukça zordur.Yeni kapitalizm, genelde okunaks›z bir iktidar rejimidir. Esnekli¤in kiflinin karakteri üzerindeki etkileri, onunbelki de en kafa kar›flt›r›c› yönü. Eski ‹ngilizce kulla-nanlar›n, hatta antikça¤ yazarlar›n›n “karakter” kelime-sinin anlam› konusunda hiçbir flüpheleri yoktu: Karak-ter, kendi arzular›m›za ve di¤er insanlarla aram›zdakiiliflkilere yükledi¤imiz etik de¤erdir. Horatius bir insa-n›n karakterinin, onun dünyayla olan ba¤lant›lar›ylailintili oldu¤unu yazar. Bu anlamda “karakter,” insan›niçinde besledi¤i ancak kimse taraf›ndan gözlemleneme-yen arzu ve duyarl›l›klar› ifade eden “kiflilik” adl› mo-dern türevinden daha kapsay›c› bir terimdir.

Karakter, as›l olarak duygusal deneyimlerimizin uzunvadeli boyutu üzerine odaklan›r. Karakter kendini, sa-dakat ve karfl›l›kl› ba¤l›l›k, uzun vadeli bir hedef içinçaba sarf etme ya da gelecekteki bir amaç u¤runa bu-günkü kimi mükafatlar› erteleme fleklinde gösterir. Herbirimiz, belirli bir anda yaflad›¤›m›z duygu karmaflas›-n›n içinden baz› duygular› seçer ve içimizde yaflat›r›z:Yaflatt›¤›m›z bu duygular karakterimizi oluflturur. Ka-rakter kendimizde de¤erli buldu¤umuz ve baflkalar›n›nde¤er vermesini bekledi¤imiz kiflisel özelliklerimizdir.Sab›rs›z, mevcut ana odaklanan bir toplumda, hangiözelli¤imizin kal›c› de¤er tafl›d›¤›na nas›l karar verebili-riz? K›sa vadeye kilitlenmifl bir ekonomide nas›l uzunvadeli hedeflere sahip olabiliriz? Her an parçalanan ve-ya sürekli olarak yeniden flekillendirilen kurumlarda,karfl›l›kl› sadakat ve ba¤l›l›k nas›l sürdürülebilir? Bunlaryeni, esnek kapitalizmin karakter konusunda karfl›m›zaç›kard›¤› sorunlard›r...

Kaynak: Richard Sennett, Karakter Afl›nmas›. Yeni

Kapitalizmde ‹flin Kiflilik Üzerindeki Etkileri (‹s-tanbul: Ayr›nt› Yay›nevi, 2008), s. 10-11

Okuma Parças›


1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamusal Alan›n Dönüflümüya da Kamusal ‹nsan›n Çöküflü” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yenidengözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Kapitalizmin Kültürü”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Kapitalizmin Kültürü”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Kapitalizmin Kültürü”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Kapitalizmin Kültürü”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Karakter Afl›nmas›” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Karakter Afl›nmas›” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Karakter Afl›nmas›” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Karakter Afl›nmas›” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Küreselleflme süreciyle birlikte neo-liberalizm de eko-nomik, toplumsal, siyasal ve kültürel olarak etkinli¤inisürdürmektedir. Serbest piyasa anlay›fl›n›n küresel düz-lemde yayg›nlaflmas› ulus-devletlerin sermayenin ve pi-yasalar›n iste¤i do¤rultusunda gerekli yasal düzenleme-leri yaparak piyasalar› serbestlefltirmesini beraberindegetirmifltir. Emek gücü üzerinde k›s›tlamalar›n art›r›lma-s› ise eme¤in ucuzlamas›na, eme¤in güvencesizleflmesi-ne neden olmufltur. Bu süreçte eme¤in örgütlenmesi deengellenmektedir. Eme¤in ucuzlamas› ve güvencesiz-leflmesi “çal›flan yoksullar” olgusunun ortaya ç›kmas›nave küresel ölçekte “yoksulluk”un yayg›nlaflmas›na yolaçm›flt›r.

S›ra Sizde 2

E¤er bir fabrikan›n sekiz saatlik üç vardiya halinde ça-l›flanlar› varsa, bu çal›flanlar›n bazen gündüz bazen ge-ce vardiyas›nda çal›flmak zorunda olmalar› bile günde-lik yaflam pratiklerinin bafltan afla¤› de¤iflti¤i anlam›nagelmektedir. Gece vardiyas›nda çal›flan birinin gündüzdinlenme ve bir sonraki ifl gününe haz›rlanmak için ge-rekenleri yapmas› gerekti¤ini düflündü¤ümüzde çal›fla-n›n fizyolojik ve psikolojik olarak bir süre sonra sorun-lar yaflamas› olas›d›r. Dolay›s›yla çal›flanlar›n çal›flmasaatlerinin esneklefltirilmesinin çal›flma zaman›n› özgür-leflmesi gibi görünmesi oldukça aldat›c› bir durumdur.Zira çal›flanlar›n çal›flma zamanlar›n›n esneklefltirilmesidemek, pratikte zaman ve mekan boyutunun giderekbelirsizleflmesi anlam›na gelmektedir.

S›ra Sizde 3

Teknolojik geliflmeler, sermayenin küresel ölçekte es-nek örgütlenme olana¤›na kavuflmas›, üretim yap›s›n-daki de¤iflim ve üretim sürecinin her anlamda esneklefl-tirilmesi eme¤in niteli¤ini, do¤as›n› da de¤ifltirmifltir.Çal›flanlar›n ifl yaflam›n›n yan› s›ra gündelik yaflam pra-tiklerine kadar pek çok unsuru de¤ifltiren esnek çal›fl-ma koflullar› Sennett’e göre bireyin kiflilik yap›s› üzerin-de birtak›m olumsuz sonuçlara, “karakter afl›nmas›”naneden olmaktad›r. Ayr›ca zaman, yetenek ve feragatkavramlar› üzerinden Sennett bu de¤iflimleri aç›klamak-tad›r.



Alemdaro¤lu, Ayça. (2010). “Bizi Bu Fark Yaralar› Öl-

dürür”, http://www.demokrathaber.net/%E2%80%9Cbizi-bu-fark-yaralari-oldurur%E2%80%9D-maka-le,826.html (Eriflim tarihi: 15 Haziran 2011)

Belek, ‹lker (2004). Esnek Üretim Derin Sömürü. ‹s-tanbul: Naz›m Kitapl›¤›.

Castells, Manuel. (2006). Enformasyon Ça¤›: Ekono-

mi, Toplum ve Kültür, A¤ Toplumunun Yükse-

lifli. ‹stanbul: ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›. Erdo¤an, Necmi. (2011). “Sanc›l› Dil, Had›m Edilen Ken-

dilik ve Afl›nan Karakter”, içinde “Bofluna m› Oku-

duk? Türkiye’de Beyaz Yakal› ‹flsizli¤i. ‹stanbul:‹letiflim Yay›nlar›.

Ergur, Ali. (2012).”Medya Dünyalar› ve Toplumsal Dö-nüflüm,” Yay›nlanmam›fl Çal›flma, s. 1-26.

Farris, B. (2009). Sociology and Basic Income: A Ca-

se Study of Four Theorists, (presented at USBIGCongress 2009) http://www.usbig.net/papers/194-Farris—Sociology%20and%20Basic%20Income.pdf

Habermas, Jürgen. (1962). Kamusall›¤›n Yap›sal Dö-

nüflümü, (Çev.: T. Bora & M. Sancar), ‹stanbul: ‹le-tiflim, 1997.

Habermas, Jürgen. (1995). “Kamusal Alan: AnsiklopedikBir Makale,” (Çev.: N. Erol), Birikim, (70): 62-66.

Marshall, Gordon. (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü. Ankara:Bilim ve Sanat Yay›nlar›.

Özsöz, Cihad. (2011). Richard Sennett ve Kamusal ‹nsa-n›n Çöküflü, Sosyoloji Notlar›, Say›: 8, s. 18-22.

Özyurt, Cevat (2007). “Yirminci Yüzy›l SosyolojindeKentsel Yaflam,” Bal›kesir Üniversitesi Sosyal Bi-

limler Dergisi, Cilt 10, Say› 18, s. 111-126.Özkazanç, Alev (1997) “Refah Devletinden Yeni Sa¤a”,

Mürekkep, (7): 21-37.Sennett, Richard. (2005a). Otorite. (Çev. Kamil Du-

rand) ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.Sennett, Richard. (2005b). Sayg›. (Çev. Ümmühan Bar-

dak) ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.Sennett, Richard. (2008). Karakter Afl›nmas›. (Çev.

Bar›fl Y›ld›r›m) ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.Sennett, Richard. (2009a). Yeni Kapitalizmin Kültü-

rü. (Çev. Aylin Onacak) ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.Sennett, Richard. (2009b). Zanaatkar. (Çev. Melih Pek-

demir) ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.Sennett, Richard. (1992). Kamusal ‹nsan›n Çöküflü.

(Çev. Serpil Durak & Abdullah Y›lmaz) ‹stanbul: Ay-r›nt› Yay›nlar›, 1996.

Sezer, Devrim. (Tarihsiz). Mahremiyetin Despotluklar›:Kamusal ‹nsan›n Çöküflü Üzerine Bir Deneme,h t t p : / /www.ko ro tonomedya .ne t / ko r / i n -dex.php?id=0,102,0,0,1,0 (Eriflim Tarihi 7/7/2012)

Shaikh, Anwar. (2007). “Neoliberalizmin ‹ktisat Mitolo-jisi”, içinde Neoliberalizm: Muhalif Bir Seçki. ‹s-tanbul: Yordam Kitap.

Turner, Bryan S. (2006). The Cambridge Dictionary

of Sociology. Cambridge University Press. Weber, Max. (2008). Sosyoloji Yaz›lar›. (Çev. Taha

Parla), ‹stanbul: Deniz Yay›nlar›. http://www.muhasebedergisi.com/ekonomi/mesai-

kavrami-tarihe-karisacak.htmlhttp://haber.sol.org.tr/yazarlar/ilker-belek/yari-sureli-

lik-ve-esnek-istihdam-30188www.sueddeutsche.de (Nikolaus Piper, çeviri ve redak-

siyon: Selami ‹nce, http://www.birgun.net/world_i nd ex . php ? n ews _ code=12 2 1 4 2 8 6 9 1&ye -ar=2008&month=09&day=15)


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra,Slavoj Zizek’in genel yaklafl›m›n› tan›mlayabilecek,Zizek’teki Hegel ve Lacan etkisinin boyutlar›n› de¤erlendirebilecek,Yugoslavya’n›n da¤›lmas› süreci çerçevesinde Zizek’in politik duruflunu aç›k-layabilecek,Zizek’in sinema ve popüler kültür ö¤elerinden yola ç›karak yapt›¤› çözümle-meleri özetleyebileceksiniz.

‹çindekiler

• Töz• Öteki• Psikanaliz• Anamorfoz• Özne• Semptom• Totaliteryanizm

• Jouissance• ‹deoloji• Fantezi• ‹mgesel• Simgesel• Gerçek

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN

N


• G‹R‹fi: SLAVOJ ZIZEK’‹N GENELYAKLAfiIMI

• ZIZEK’TEK‹ HEGEL VE LACAN• ZIZEK VE POL‹T‹KA• POPÜLER KÜLTÜR VE S‹NEMAYA

Z‹ZEK’LE BAKMAK


Slavoj Zizek:Slovenya’danEvrensele Uzanan BirDüflünür

G‹R‹fi: SLAVOJ ZIZEK’‹N GENEL YAKLAfiIMISlavoj Zizek, son dönemde birçok disiplinin hakk›n› vererek ilgilenmeyi baflaranönemli bir düflünürdür. Kay’in deyifliyle Zizek’i okumak “anekdotlar, Kant, popü-ler sinema, bilim, din, Marx, opera, aç›k saç›k f›kralar, güncel olaylar, modern sa-nat, Derrida, siyaseten do¤ruluk, kanonik edebiyat, siber mekân vb. aras›nda He-gelci diyalekti¤in ve Lacanc› kuram›n virajlar›nda sars›nt›larla dolu, heyecan vericibir lunapark treninde tura ç›kmaya benzer” (Kay, 2006: 13).

Zizek’in çal›flmalar›n›n özünde, ayn› anda hem siyasi hem felsefi bir projeninhizmetinde Lacanc› psikanalizin etkin bir biçimde uygulanmas› yatar. Zizek'in te-mel felsefi iddias›, Lacan’›n Ayd›nlanman›n varisi olmas›n›n yan›nda Lacan düflün-cesinin ileriye dönük bir dönüflümü temsil etti¤idir.

Slavoj Zizek: Slovenya’danEvrensele Uzanan Bir

Düflünür

Slavoj Zizek

Resim 7.1

Slavoj Zizek, 1949 y›l›nda entelektüel ve politik çal›flmalar›n›n merkezinde du-ran Slovenia’n›n Ljubljana kentinde do¤du. Slovenya’da sosyolojide yüksek lisansve felsefe alan›nda doktoras›n› tamamlayan ve Heidegger üzerine ilk kitab›n› ya-zan Zizek Paris’te psikanaliz doktoras› yapt› ve Lacan’›n damad› olan Jacques Ala-in Miller ile çal›flt›. Hegel ve Lacan üzerine Miller ile birlikte Hegel ve Lacan üzeri-ne yazd›¤› tezinden The Sublime Object of Ideology ( (‹deolojinin Yüce Nesnesi) ve(For They Know Not What They Do: Enjoyment as a Political Factor (1990) (Bili-yorlar ama Yapm›yorlar: Siyasi bir Etmen Olarak E¤lence) kitaplar›n› yazd›. Ayn›dönem birkaç Slovenyal› meslektafl› ile birlikte Everything You Always Wanted toKnow about Lacan: but were Afraid to Ask Hitchcock (1992) (Lacan Hakk›nda Bil-mek ‹stedi¤iniz Herfley: Ama Hitchcock’a Sormaya Korktu¤umuz) kitab› Fransa’dabas›ld›. Sonraki kitab› Enjoy Your Symptom! Jacques Lacan in Hollywood and Out(1992) (Semptomunla E¤len! Hollywood’un içinde ve D›fl›nda Lacan) oldu. Birçokuluslararas› konferans için özellikle ABD’de pek çok say›da kürsüyü ziyaret edenZizek’in di¤er Slovenyal› Lacanc›lardan daha çok öne ç›kmas› onlardan kopmas›y-la sonuçland›.

Zizek, ö¤rencilik y›llar›nda hem Frankfurt Okulu yöneliminden hem de muha-lif Heideggercilikten uzaklaflarak Fransa’dan yükselen yeni teorilere do¤ru yönel-mifltir. 1970’lerin bafllar›nda Zizek ve benzer ilgilere sahip Slovenyal› arkadafllar›Lacan, Foucault, Derrida, Althusser gibi bir dizi Frans›z düflünüründen etkilendilerve Slovenya’da Problemi ad›nda ayl›k bir dergi ç›karmaya bafllad›lar. ‹zleyen dö-nemde ayn› ekip Lacan etkisinde yap›lan çal›flmalar ve çevirilerin yer ald›¤› Ana-lecta kitap serisini ç›karmaya bafllad›. Ayn› zamanda klinikten çok felsefi bir bak›-fl›n öne ç›kt›¤› Ortadoks Lacanc› bir yönelimin a¤›r bast›¤› Kuramsal PsikanalizToplulu¤unu kurdular. Bu toplulu¤un üç önemli ilkesel alan› flöyleydi:

• Klasik ve modern felsefenin (özellikle de Alman idealistlerinin) Lacanc› birbak›flla çözümlenmesi

• ‹deoloji ve iktidar kuramlar›n›n Lacan’a dayal› de¤erlendirilmesi• Kültür ve sanat›n (özellikle sineman›n) Lacan’a dayal› olarak de¤erlendiril-

mesi (Wright, 1999: 3). 1990’lar›n bafl›ndan beri Zizek heyecanl› bir tempoyla, her y›l gittikçe artan

miktarda yeni eserler yay›nlamaktad›r.

ZIZEK’TEK‹ HEGEL VE LACANZizek’in yaz›lar›ndaki yayg›n temalardan biri “Hegel ile Lacan” ve “Lacan yard›m›y-la Hegel” gibi ikiz temalard›r. Esas olarak Lacan, düflüncelerini Freud’a yan›t ola-rak gelifltirmiflken Zizek ise Freud’u büyük ölçüde ihmal etmifltir ve Hegel’i La-can’›n düflüncesinin en önemli müjdecisi ve referans noktas› olarak konumland›r-m›flt›r. Bir baflka ifadeyle, Zizek Hegel’i standart prati¤in d›fl›nda Lacanc› anlamdasimgeselin ve gerçe¤in filozofu olarak okumufl ve bu Lacan’›n simgesel ve gerçeküzerine düflüncelerinin anlafl›lmas› yolunda önemli bir ad›m oluflturmufltur (Kay,2006: 35).

Lacan ile ilgili bilgileri hat›rlamak için ünitenin sonunda Lacan’›n çal›flmalar› ile ilgili ola-rak verilen okuma parçalar›n› gözden geçiriniz.

Zizek, Hegelci bir anlay›flla Hegel’i, onun ne olmad›¤›yla karfl› karfl›ya getirerekilerler. Bu da Hegel’in di¤er felsefi geleneklerle, özellikle de Kant ile iliflki içindede¤erlendirilmesini gerektirir. Zizek’e göre Hegel yeni fikirlerin belirmesine ve


Martin Heidegger (1889-1976) varoluflcu felsefeninönde gelen filozoflar›ndanbiri olarak bilinen Alman birfilozoftur. Heidegger’›nçal›flmalar› üzerinde hocas›olan Edmund Husserl’infenomenoloji olarakadland›r›lan felsefesininönemli bir etkisi oldu¤ubilinmektedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



yön de¤ifltirmesine yol açan bir düflünme mekân› olarak de¤erlendirilebilir. Bu,bütün felsefi sorunlar› çözecek pozitif, oluflumunu tamamlam›fl bir sistem tan›mla-maktan ziyade Hegel’in yapmaya çal›flt›¤› fleyin sürdürülmesi anlam›na geliyordu.Negatiflik Hegel felsefesinin merkezinde duruyordu ve Zizek’e düflen Hegel’i bunegatifli¤i ifller hale getirecek biçimde okumakt› (Parker, 2004: 7).

Lacan’da Hegelci bir boyut oldu¤u genellikle kabul gören bir argümand›r. Nevar ki, Zizek Lacan’› referans noktas› olmaktan ç›kar›p onun yerine Hegel’i yer-lefltirmeyi denemifltir. Zizek’e göre Hegel en iyi biçimde Lacanc› bir bak›fl aç›s›n-dan okunan ya da Lacan’› do¤ru anlamak için anahtar bir filozof olarak düflünü-lebilir. Hegel ve Lacan aras›ndaki etkileflim, Zizek’in ‹deolojinin Yüce Nesnesi ki-tab›ndan Bölünmeyen Art›k (Indivisible Remainder) kitab›na kadar olan yaz›la-r›nda geliflmifl ve Zizek’in vurgusu iki yazar aras›ndaki biçimsel benzerlikten çokonlar›n gerçe¤in kaçamak ama izinsiz maddili¤ine olan ba¤l›l›klar› üzerinedir(Kay, 2006: 69).

Evrensel ve TikelZizek’in evrensellik ile ilgili düflüncelerini bir araya getirmek zordur; çünkü Zizek,Hegel’de oldukça karmafl›k bir biçimde ortaya konan, Lacan’›n ise cinsel farkl›l›kaç›klamas›na iliflkili olarak sadece yüzeysel olarak ele ald›¤› evrenseli aç›klama ça-bas›na girer. Zizek, evrensellik konusunu ilk kez Ne Yapt›klar›n› Bilmedikleri ‹çin(For They Know Not What They Do) adl› çal›flmas›nda ele alm›fl ve son dönem ya-z›lar› G›d›klanan Özne (The Ticklish Subject) ve Olumsall›k, Hegemonya, Evrensel-lik (Contingency, Hegemony, Universality) adl› çal›flmalar›nda geniflletti¤i tart›flma-larla sürdürmüfltür. Zizek için evrensellik cinsel farkl›l›k, tarih ve politika hakk›n-daki düflünceleri için bir merkez oluflturmaktad›r. Zizek’e göre ?evrensel düzen?,onunla dünyay› yorumlad›¤›m›z, kavramsal flebekeyi sa¤layan Simgesel düzen yada büyük Ötekidir. Bununla birlikte kavramsal efllefltirmemiz, gösteren ve gösteri-len düzlemlerinin birbirlerini ifllemez hale getirmeleri olgusuyla bozulur. Bununnedeni, gösterenlerden bir tanesinin kendisine karfl›l›k gelen bir gösterileni olma-mas›d›r. Çünkü o gösteren dilbilimsel sisteme bir içerik sunmaz, sadece farkl›l›kafl›lar. Teklik özelli¤i Simgesel düzeydeki bireysel özdeflleflmenin dayana¤› olarakhareket eder (Kay, 2006: 61).

Zizek’e göre tikel ö¤elerden sonlu bir bütünlü¤e ilerleyen standart diyalektikbak›fl aç›s›n› terk etmek gerekiyor: Asl›nda ulafl›lan do¤ruluk tamamlanm›fl de¤il-dir; soru aç›kta kal›r ancak Öteki’ne seslenen bir biçime dönüflür. Lacan’›n “He-gel’in histeriklerin en yücesi” oldu¤una dair tan›mlamas› bu çizgiler boyunca ya-n›tlanmal›d›r. Histerik, Lacan’›n sorgulamas›nda “Öteki’nde bir delik ödünç al›r”;kendi arzusu Öteki’nin arzusu olarak deneyimlenir. Öyle ki kendine bir soru soranhisterik özne bafltan sona Öteki’nin gizemi bilen temel yan›t oldu¤unu bilerek ha-reket eder. Asl›nda Öteki’ne yöneltilen soru diyalektik süreçte, düflünümsel bir dö-nüflle sorunun kendisini yan›t olarak kurarak yan›tlanm›flt›r.

Zizek, Adorno’nun “toplum nedir?” sorusundan yola ç›karak bu duruma bir ör-nek verir. Buna göre toplumun tek bir tan›m›n› yapmak mümkün de¤ildir. Her za-man birbiriyle çeliflen tan›mlar yap›lm›flt›r. Kimileri toplumu tek tek bireylerin öte-sinde organik bir bütün olarak tan›mlarken baz›lar› ise toplumu atomist bireyler-den oluflan bir yap› olarak tan›mlam›flt›r. Dolay›s›yla organizmac› bak›flla atomistbak›fl karfl› karfl›ya gelmifltir. ‹lk bak›flta bu çeliflkiler toplumu “kendi içinde” tan›m-layan her bilgiyi bloke eder durumdad›r. Her kim toplumun “kendi içinde” bir fleyoldu¤unu varsayarsa toplumu tam olarak kavrayamayan k›smi ve göreceli kavram-

1537. Ünite - S lavoj Z izek : S lovenya’dan Evrensele Uzanan Bir Düflünür

sallaflt›rmalarla yaklaflabilir. Tam da bu çeliflki yan›t oluflturdu¤u zaman diyalektikdönüfl meydana gelir. fiöyle ki; farkl› toplum tan›mlamalar› bir engel ifllevi görmez-ler, tam da o “fleyin kendisine” içkindirler ve gerçek toplumsal çeliflkilerin göster-geleridirler, organik bir bütünlük olarak toplum ile atomist bireylerden oluflan top-lum aras›ndaki antagonizma çok temel bir antagonizmad›r ve kavranmak istenenikuran tam da budur. Hegelci stratejinin temel konusu da buradad›r: “Bu tür bir uy-gunsuzluk” (bizim örne¤imizde farkl› tan›mlamalar) gizemi ortadan kald›r›r. Bafl-lang›çta kendini engel olarak sunan fley her ne ise diyalektik dönüflle birlikte do¤-rulukla ba¤lant› kurabilece¤imiz kan›t›n kendisine dönüflür. Böylece onu engelle-yen fley olarak görünen fleye saplanm›fl oluruz. Öyle ki, “fleyin kendisi” bir eksik-li¤in etraf›nda kurularak gizlenmifltir.

Zizek’in Lacan’› gelifltirmesi esas olarak Hegel’e çok fley borçludur. Hegel de di-yalektik olarak birbirleriyle iliflki halindeki tekil, tikel ve evrensel üç “an” dan olu-flan kavram›n üçlü oluflumuyla ilgilenmektedir. Zizek böylece birbirinden ba¤›m-s›z iki ayr› uç olarak düflündüklerimizin asl›nda devam eden bir fleyin parças› ol-duklar›n›, yani tikelin evrensele geçip geri dönebilece¤ini söyler (Zizek, 1991: 46).

Vurgulanmas› gereken önemli bir nokta da Lacan’›n politikaya olan göreceli il-gisizli¤ine karfl›n Zizek, Lacan düflüncesini tarih ve politika ile iliflkilendirmeyi ba-flarm›flt›r. Zizek, töz ile özne, evrensel ve tikel konular›nda görüldü¤ü gibi Hegelve Lacan’›n düflüncelerini ba¤layarak, politik anlamlar›n› ortaya ç›kartmaya çal›fl-m›flt›r (Kay, 2006: 69).

Özne ve TözHegel’in “Tinin Fenomolojisi” kitab›n›n girifl bölümünde kendi felsefesini anlat›r-ken “do¤ruyu sadece töz olarak de¤il, ayn› zamanda da özne olarak kavramaya veifade etmeye dayand›¤›n›” belirtmesi Zizek’i töz ve özne temalar› etraf›nda çal›fl-maya sevk eder. Töz, kendini kendisine yabanc›laflt›rd›¤› ve kendisini bu yabanc›-laflmay› hesaba katarak yeniden konumland›rd›¤› zaman özne haline gelir. ÖnceÖteki haline gelerek kendini olumsuzlar ve kendine döner. Bu çifte olumsuzlamayerine geçerek onu, yok edip özne yapar. Bu çifte olumsuzlama süreci sonundatözün özneye Hegelci geçiflini Zizek Lacan’›n özne ve Öteki’deki eksi¤in karfl›l›kl›tan›nmas› aç›klamas›na bir paralellik kurmak olarak yorumlam›flt›r. Lacan’a görebölünmüfl özne engellenmifl Öteki ile ba¤daflt›r. Çünkü her ikisi de, gerçe¤i kavra-mada yetersiz olmalar›ndan dolay› ayn› eksi¤e maruzdurlar. Zizek ben ve toplumgibi sabit olarak alg›lad›¤›m›z fleylerin sahte ve yetersiz olduklar›n›; hiçbirinin detöz olmad›¤›n› iddia eder.

Zizek’e göre Hegelci düflünmenin temel özelli¤i, tekrarlanmas›n›n yap›sal, kav-ramsal zorunlulu¤udur. Mesele, özün birçok belirlenim içinde ortaya ç›kmak, içdo¤rusunu bu çokluk içinde eklemlemek zorunda olmas› de¤ildir sadece, meseleflu dur ki öz görünüflün kendisi için; öz olarak görünüflle farkl›l›¤› içinde, paradok-sal olarak olgular›n hükümsüzlü¤üne beden veren bir olgu biçiminde ortaya ç›k-mak zorundad›r. Düflünmenin hareketini bu tekrarlama karakterize eder. Buna gö-re “Devlet’ten dine Tin’in bütün düzeylerinde onunla karfl›lafl›r›z. Dünya, evrenflüphesiz ilahiyat›n tezahürüdür, Tanr›’n›n sonsuz yarat›c›l›¤›n›n yans›mas›d›r; amaTanr›’n›n etkili olabilmesi için kendini yaratt›klar›na tekrar göstermesi, kendisinitekil bir kiflide (‹sa) cisimlefltirmesi gerekir” (Zizek, 2004a: 227). Bir baflka ifadey-le Devlet elbette ki rasyonel bir bütünlüktür ama kendisinin her türlü tikel içeri¤inetkin afl›lmas› vasf›n›, ancak kendini tekrar Monarflik Hükümdar’›n olumsal birey-selli¤i içinde cisimlefltirerek kazanabilir (Zizek, 2004a: 227).


Problemin kendisinin ayn›zamanda çözümü de oldu¤ubu tür paradoksal mant›¤aLacan’›n çal›flmalar›ndaoldukça s›k rastlan›r (Zizek,2006: 38).

ZIZEK VE POL‹T‹KAZizek’in “The Indivisible Remainder” (Bölünmeyen Art›k) kitab›ndan önceki çal›fl-malar›nda duruflu anti- totaliterdir ve iflledi¤i esas konu milliyetçi ve ›rkç› ideoloji-ler baflta olmak üzere ideoloji elefltirisidir. Baflta G›d›klanan Özne olmak üzeresonraki kitaplar›nda kapitalizme karfl› sald›rgan bir dil kullanm›fl ve küresel kapi-talizme karfl› koyma yolu olarak evrenselli¤e vurgu yapm›flt›r.

Zizek’e göre politika her fleyi içermektedir. Zizek’in dayand›¤› Lacanc› özne ku-ram›, Öteki ve bilinçd›fl› aras›ndaki karfl›tl›k üzerine kuruludur. Burada, yaln›zcabireysel bilinçd›fl›n›n d›fl dünya taraf›ndan oluflturulmas› söz konusu de¤ildir, d›fldünyay› biçimlendirmemiz de ayn› zamanda bilinçd›fl›m›z›n bir ifadesidir. Esas ola-rak Zizek “kiflisel olan politiktir” anlay›fl›n› ve son dönem yayg›nlaflan kimlik poli-tikalar›n›n çeflitli biçimlerini küçümser ve bu hareketlerin politik hareketler olma-y›p sadece eti¤in devam› oldu¤unu ileri sürer. Zizek’e göre ‘bir kiflinin gözünü oy-mak’ etik bir fley oluyordu ama ayn› fleyi binlercesine yapmak her nas›lsa onu “po-litik” hale getiriyordu (Kay, 2006: 182).

Zizek kimlik politikalar›na nas›l bir elefltiri getirmifltir, tart›fl›n›z.

Yugoslavya’dan Slovenya’ya ZizekYugoslavya devletinin kurulufl, iflleyifl ve da¤›lmas›na, Bat›’n›n Do¤u Avrupa’dakapitalizmi oluflturmaktaki rolüne bakmadan Zizek’in çal›flmalar›ndaki teorik arkaplan› ve bu teorinin oluflum koflullar›n› anlamak mümkün olmaz. Bu anlamda Yu-goslavya tarihi bir açmazlar, k›r›lma noktalar› ve olanaks›zl›klar iliflkisi tarihi olarakokunabilir. Bundan dolay›d›r ki Hegelcilik, Lacanc›l›k, Marxc›l›k gibi Zizek’in ya-rarland›¤› teorik kaynaklar›n negatifli¤e, eksikli¤e ve diyalektik k›r›lmaya olan yak-lafl›mlar› son derece önemlidir. Zizek’in kulland›¤› farkl› sistemlerin kavramsal ya-p›s› deforme olmufl bir biçimde Balkanlar›n ekonomik ve siyasal ortam›nda flekil-lenmifltir.

Zizek, Ljubljana Üniversitesi’nde yüksek lisans ve doktoras›n› tamamlad›ktansonra ayn› üniversitede ders vermek için yapt›¤› baflvurunun reddedilmesindensonra dünyan›n çeflitli bölgelerinde araflt›rmac› ve ziyaretçi ö¤retim üyesi olarakçal›flm›flt›r. Sonras›nda ise flafl›rt›c› bir biçimde 1980’lerde Slovenya’daki alternatifhareketin önde gelen siyasal aktivistlerinden biri olmufl, 1990 y›l›nda Slovenya’dayap›lan ilk çok partili seçimlerde Slovenya Cumhuriyeti’nin baflkan aday› olmufltur.Bu noktada öncelikle Zizek’in mezun oldu¤u okulda ders vermesini engelleyenama sonras›nda cumhurbaflkan› aday› olmas›na yol açan dönüflüme Yugoslavyagerçe¤inden yola ç›karak bakmak yararl› olacakt›r.

Tito, Stalinist bürokratik gelenekten uzaklaflarak Yugoslavya devrimini çok da-ha aç›k, demokratik bir sosyalist öz yönetim biçimine do¤ru yönlendirmiflti. Bu as-l›nda kapitalizm ve komünizm aras›nda bir üçüncü yol oluflturma anlam›na geli-yordu. Tito, 1937’de Yugoslavya’da Komünist Partisi genel sekreteri oldu ve Yu-goslavya’da Sovyetler Birli¤i esinli Stalinist bir kast kurdu. Yugoslavya KomünistPartisi’nin Cominform’dan (Uluslararas› Komünist Enformasyon Bürosu) ihraç edil-mesine kadar Tito gayet iyi bir Stalinistti. Sonras›nda Yugoslavya her iki kutup(ABD ve SSCB) için de bir tür tehdit olarak tarafs›z bir çizgiye yöneldi. Yugoslav-ya Sosyalist Federal Cumhuriyeti 1963’de sembolik olarak sosyalist vurgusunu öneç›kard› ancak Zizek’in deyifliyle yeni yap›lanma hali haz›rda olan›n “tam tersine”bir süreci bafllat›yordu. Kapitalist mülkiyet iliflkilerinin devrimci biçimde yerinden


Zizek, politik alan› klasikanlamda iktidar arac›l›¤›yla,iktidar› dayatma, kullanma,ya da ona karfl› direnmebiçimleri; iktidar›n kiminç›karlar›na hizmet etti¤i yada kötüye kulland›¤› veiktidar›n üretim vekaynaklar›n da¤›l›m›üzerindeki etkileri olaraktan›mlar (Kay, 2006: 182).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

edilmesi söz konusu olmad›¤› gibi proleter tak›m› etkisizlefltirip, ekonominin bafl-lang›çta bürokratik olarak düzenlenmesine sonras›nda ise kapitalistleflmesine yolaçm›flt›.

Zizek’in seçerek de¤erlendirdi¤i kavramsal referans noktalar› 1980’lerde Yu-goslavya rejiminin ideolojik ayg›t›n›n dokusunda gömülüydü. Zizek’in kendisi deo zamanlar bu ayg›ta yerleflikti. 1971’de Ljubljana Üniversitesi’nde felsefe ve sos-yoloji alan›nda lisans›n› tamamlad›ktan sonra ders vermesinin otoriteler taraf›ndanideolojik olarak uygunsuz bulunaca¤›n› varsayd›¤› için master tezini 1975 y›l›nda“Frans›z yap›salc›l›¤›n›n teorik ve pratik ilgilili¤i” konusu üzerine yapt›. O dönem-de ailesi taraf›ndan desteklendi. Almancadan yapt›¤› felsefi çevirilerle 1977’de Slo-venya Komünistler Derne¤i Merkez Komitesi’nde güvenceli bir ifl bulana de¤in birsüre daha yaflam›n› sürdürdü. Bu ifl komite toplant›lar›nda dakika tutmaktan, yap›-lan tuhaf konuflmalara asistanl›k yapmaya, bürokratlar için konuflmalar yaz›lmas›-na ya da Zizek’in sonradan elefltirel yaklaflaca¤› sembolik ayg›t›n farkl› biçimleri-nin üretilmesi sürecine kadar bir dizi görev içeriyordu. Ayr›ca bu görev Zizek’inparti ayg›t›n›n cumhuriyet düzeyinde ifllemesi hakk›nda ileride teoriler üretmesinekatk› sa¤layacak içeriden bilgiler almas›n› sa¤lamakla kalmam›fl ayn› zamandayurtd›fl›nda akademik konferanslara kat›labilmesi için gerekli maddi deste¤i desa¤lam›flt› (Parker, 2004: 18).

Zizek’in Yugoslavya tarihinde yaz›lar›na esin kayna¤› olacak fleyleri bulmas›Yugoslavya’n›n belli birtak›m yalanlar ve olanaks›zl›k noktalar› üzerinde yap›lan-mas› kadar Bat›’n›n flu an di¤er yeni cumhuriyetlere bak›fl› gibi bakmas›n›n da et-kisi büyüktü. Tito’nun Stalin’e yabanc›laflmas›nda ve sonras›nda Slovenya’n›n Yu-goslavya Cumhuriyeti’nden ayr›lmas›nda Bat›’n›n önemli bir rolü vard›. Bundandolay›, Yugoslavya’n›n da¤›lmas›na iliflkin yap›lan etnik çekiflmelerin sosyalist sis-temin çökmesiyle birlikte yüzeye ç›kt›¤› gibi basit ve indirgemeci bir aç›klama ko-layc›l›¤›na düflmek istemiyorsak da¤›lma sürecine daha dikkatlice bakmam›z gere-kiyor. Yugoslavya’n›n da¤›lmas›na iliflkin, ‘köklü anlaflmazl›klar›n baflrolü oynad›-¤›’ imgelemi kapitalizmin yaratt›¤› çat›flmada kuvvetli bir ideolojik aç›klama olufl-turur. Zizek’e göre Emir Kusturica filmleri, örne¤in Underground filmi, Bosna Her-sek’te muhalif gruplar aras›ndaki çekiflmeyle ayn› ideolojik iflleve sahiptir. Zizek,Kusturica’n›n kendisinin flöyle bir iddias› oldu¤undan söz eder: “Balkanlar’da sa-vafl do¤al bir olgudur, kimse ne zaman ortaya ç›kaca¤›n› bilemez, sadece olur. Sa-vafl genlerimize ifllemifltir” (Lovink, 1995). Zizek bu ideolojik ifllevin bir benzerinide Bat›’da birtak›m radikallerin savaflan bütün taraflar› ümitsizce suçlamalar›ndagörebilece¤imizi söyler.

Zizek’in Yugoslavya tarihinde yaz›lar›na esin kayna¤› olacak konular bulmas› bak›m›ndanBat›’n›n nas›l bir etkisi olmufltur?

Yugoslavya’n›n da¤›lmas› sürecinde Zizek’in yaz›lar›nda s›kça karfl›m›za ç›kanbir baflka durum söz konusudur. Bu koflullarda ulusal birli¤in korunmas› her za-man- annelik ve gelecek nesillerin yeniden üreticisi olarak- ulusun gösterenleriolarak kad›nlara yönelik denetim ve fliddetin artmas›na yol açar. Yugoslavya’da ya-r›- özerk kad›n örgütlerin partilileri aras›ndaki mücadele sonucunda 1961 y›l›ndaKad›n Örgütleri Birli¤i kapat›lm›fl ve Parti taraf›ndan Kad›n›n Sosyal AktiviteleriKonferans› kurulmufltur. 1974 y›l›ndan sonra kürtaj serbest b›rak›lm›fl ve adeta birtür korunma yöntemi olarak kullan›lmaya bafllanm›flt›r ancak 1980’lerde kürtajakarfl› muhalefet yükselmifltir. Askeri fliddet kad›na yönelik artan fliddetle sonuçlan-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

m›fl, bu fliddeti yeniden üretmifltir. Belgrad’daki “Siyah Giymifl Kad›nlar” gibi savaflkarfl›t› gruplar s›kl›kla fiziksel sald›r›ya u¤ram›flt›r. Zizek’e göre toplumlar aras›nda-ki antagonizma kad›n ve erkek aras›ndaki antagonizma ile iç içe geçmifltir ve buolgu Lacanc› teorinin cinselli¤in açmaz› olarak dile getirdi¤i olguya iflaret eder.“Cinsellefltirme”nin önemi ve fliddete karfl› feminist yan›tlar Marksistlerin ve ayn›zamanda Zizek’in Yugoslavya’n›n da¤›lmas› sürecinde devlete iliflkin sorunlar›n›naç›¤a ç›kmas›na neden olmufltur (Parker, 2004: 19).

Yugoslavya’n›n da¤›lmas› sürecinde kad›nlar›n yaflad›klar›na iliflkin Zizek’in yorumlar›neler olmufltur?

Devlet nas›l kurulmufltur ki onu oluflturan bileflenler aras›nda olanaks›z bir ilifl-ki ortaya ç›km›flt›r ve ayn› zamanda bu boflluk düflmanl›k ve intikam gibi kötücülfantezilerle doldurulmufltur? Bu sorunun yan›t›n› verebilmek için Yugoslavya’n›nda¤›lmas›na ve S›rp sorununun ortaya ç›kmas›na do¤ru odaklanmam›z gerekiyor.

Sosyalist Yugoslavya Federasyonu ile ilgili pek çok sorundan biri devletin mü-kemmeliyetçili¤inin Federasyon’daki her bir ayr› devletin birbiriyle mükemmel ol-mayan iliflkiler kurmas›n› gerektirmesiydi. Kendine ait bir Cumhuriyete sahip olanve vatan olarak kendilerini iflaret eden 5 ayr› “ulus” vard›: H›rvatistan, Makedon-ya, Karada¤, S›rbistan ve Slovenya. Buna ek olarak 1980’lerin bafl›na kadar dokuzfarkl› etnik grup vard› ve bunlar›n bir k›sm› kolayca co¤rafi bir alana karfl›l›k gel-miyordu.

Tito’nun bayatlam›fl “kardefllik ve birlik” söylemi- sonras›nda Milofleviç taraf›n-dan çok daha kötü bir flekilde zerk edilen- Yugoslavya’n›n bir federasyon oldu¤uprojesiyle efl zamanl› olarak S›rbistan’›n egemenli¤i ve sonras›nda baflvurdu¤u et-nik temizlik politikas›yla ifade edildi. Kapitalist aç›kl›k ve dengesizlik karfl›s›nda Zi-zek’in “ulusal flovenizmin Do¤u Avrupa’da yeniden ortaya ç›kmas›” ile ilgili yaz›la-r› Bat› dünyas›nda bir tür tampon görevi gördü.

‹ç savaflla ilgili Zizek’in vurgusu “e¤er gerçeklerin yanl›fl bilinmesini istemi-yorsak teorik bir çerçeveye ihtiyac›m›z vard›r” olmufltu. “Neyin, nas›l oldu¤unadair” basit bir ezber hem kavramsal hem de olgusal hatalar yapmam›za nedenolur. Psikanaliz gibi teorik bir çerçeveye baflvuruyorsak onun içindeki kavramsal


Yugoslavya’n›nda¤›lma sürecindebüyük cankay›plar›yaflanm›flt›r.

Kaynak:http://www.gunaydinhaber.com/dunya/yugoslavya-da-15-bin-kisi-kaybolmus-13998.html.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Resim 7.2

varsay›mlar›n nas›l ifller hale geldi¤ini aç›klamak zorunday›z. Her türden psika-nalitik aç›klamaya baflvurdu¤umuzda onun farkl› ö¤elerinin nas›l bu kadar güç-lü hale geldi¤ini bilmemiz gerekiyor. Siyasal alan›n yap›lanmas› öyle bir eklem-lenmifltir ki psikanalitik aç›klama ifller hale gelir. Psikanalitik öznellik- birinin de-neyiminin gündelik söylemin d›fl›nda kalmas›- halklar›n topraklar›ndan ayr›lma-s› ve kapitalist geliflme sonucu emek güçlerinin kendilerine yabanc›laflmas› ileortaya ç›kar. Bu geri dönüflsüz biçimde bölünmüfl özneler, bu yeni olanaks›zl›kkoflullar›nda onlara “bilinçsiz” görünen bast›r›lm›fl›n dönüflüne tan›kl›k ederler.Tam da bu koflullarda toplulu¤a duyulan organik bir ba¤ kurmaya özlem ulusmotifiyle gelir ve sadece ideolojik düzeyde de¤il ayn› zamanda ideolojik çekici-lik düzeyinde etkilidir.

Teorinin rolü konusundaki ayn› nokta Hegel için de geçerlidir. Buna göre üçana s›n›f aras›ndaki ayr›m mükemmel bir ideolojik imgelem ve Do¤u Avrupa’dakitampon devletlerin yöneticileri olan bürokratlar için bir avuntu sa¤lam›fl görünür.Hegel’e göre “tar›m s›n›f›” aristokratlar ve köylülerden, “iflletme s›n›f›” kapitalistlerve iflçilerden, “evrensel s›n›f” ise memurlardan oluflur. Toplumu bu biçimde iflçi veiflverenlerin ortak ç›karlar› varm›flças›na bir arada resmetmek oldukça çekicidir veZizek’e göre Marks’›n karfl› ç›kt›¤› da tam da “iflletme s›n›f›”n›n bileflenlerinin bu bi-çimde ortak ç›karlara sahip olduklar› fikridir (Parker, 2004: 26).

Yugoslavya devletinin kavramsal yap›s› pek çok ideolojik e¤ilimi sürdürebile-cek niteliktedir ancak devlet çözülmeye bafllad›¤›nda yaflam dokusu içindeki hata-l› çizgiler bürokrasi alt›nda mücadele çizgilerine dönüflür. Bundan sonrad›r ki Yu-goslavya devletinin olanaks›zl›k koflullar› Zizek’in Hegel, Marx ve Lacan bileflimi-nin hem meflrulu¤u hem de elefltirisi için olas›l›k koflullar› olarak ifllemeye bafllar.

Zizek’in, hiç sahip olunamayan›n baflkalar›nca çal›nd›¤›n›n fark edilmesini ta-n›mlamak üzere Lacanc› bir “afl›rman›n hazz›” çerçevesini kulland›¤› 1990’lardaYugoslavya’n›n da¤›lmas›na iliflkin de¤erlendirmesi öncelikle New Left Review’dabas›lm›flt›r. Esas olarak Zizek’in de¤erlendirmesi Yugoslavya devlet ayg›t› ve onunideolojik meflruluk biçimlerinde yap›lanan ulusal antagonizman›n aç›klamas›d›r.Zizek, “afl›rman›n hazz›” görüflünün yaln›zca “geri kalm›fl” Balkan ülkelerine de¤il1980’lerde ABD ideolojisinin oluflturdu¤u örneklere de uyarlanabilece¤i konusun-da ›srarc›d›r. Bu bak›mdan, ne zaman kapitalizm krize girse, tehdit alt›nda hissedi-len ideolojik fantazinin üzerinde kümelendi¤i kendi özel ulusal ‘fieyimiz” hayata-di¤erlerince ölümüne nefret edilen- do¤ru patlar. Zizek’e göre kapitalizmin enönemli özelliklerinden biri de her zaman krizde olmas›d›r. Kapitalizmin içsel ka-rakteri onu öyle bir ekonomik sistem olarak sunar ki ihtiyaçlar asla tam anlam›ylakarfl›lanamazlar (Parker, 2004: 27).

Öte yandan Zizek, Yugoslavya’y›, “her ulusall›¤›n ‘sahip olmalar› halinde hayat-lar›n› dolu olarak yaflayacaklar› yaflamsal bir hazdan di¤er uluslar›n kendilerinimahrum b›rakt›klar›na dair kendi anlat›lar›n› infla etmeleri” sürecine iliflkin mese-lenin küçük bir resmi biçiminde bir “örnek olay” olarak önerir. Zizek’e göre,1980’lerin sonunda Bat›’n›n çok da hoflland›¤› Do¤u Avrupa’da “demokrasinin ye-niden icad›” kapitalist ekonomik organizasyon için gerekli olan antagonizman›nyeniden sunumudur: Zizek’in ifadesiyle Adeta Komünist yüzeyin alt›nda patolojikfantaziler zenginli¤i par›ldayarak yüzeye ulaflma an›n›n gelmesini bekliyordu”(Parker, 2004: 28).

Burada odaklanmam›z gereken nokta Zizek’in de¤erlendirmesinde yer alan kü-çük ama önemli uyar›lard›r. Sanki yüzeyin alt›nda patolojik fantaziler vard›r ve sis-teme dengesizlik zerk edildi¤inde farkl› düflmanlar›n inflas› belli bir türden düfl-


Psikanalize göre bilinçsizolarak peflinde kofltu¤umuzarzu nesnesi, gerçekli¤inideneyimlemedi¤imiz vesanki bir zamanlarhoflland›¤›m›z birfleymiflçesine fantezi bircezbedicilik ifllevi gören, herzaman “kay›p bir nesne”olmufltur.

manl›k fikrinin yükselifline yol açar. Etnik düflmanl›¤›n psikanalitik aç›dan de¤er-lendirilesi söz konusu oldu¤unda dört elle sar›l›nan biyolojik içgüdünün keflfedil-mesi gibi bir tehlike her zaman vard›r ve ayn› tehlike Zizek’in yaz›lar› için de sözkonusudur. Ortaya ç›kan manzara Yugoslavya devletinin belli yap›sal dengesizlikbiçimleri çerçevesinde ve cumhuriyetler aras›ndaki farkl›l›klar›n etnik düflmanl›k-lar›n ay›rt edici baz› biçimleriyle kuruldu¤udur. Zizek konuyla ilgili olarak daha or-ganik bir topluluk olarak yeni kapitalist rejimin bunalt›c› fantezisinden ve ona efl-lik eden ve kendi d›fl›ndaki her toplulu¤u “hazz›n çal›nmas›ndan” sorumlu tutan“milliyetçi popülizme” daha fazla “yabanc›laflma” ve mesafeli durma ça¤r›s›nda bu-lunur (Parker, 2004: 28).

Slovenya’dan Yükselen Teorik MuhalefetEsas olarak Slovenya Bat›’n›n, yakas›na yap›fl›p kapitalizme kazand›rd›¤› önemlibir ödüldü. 1991’de Yugoslavya nüfusunun % 8 ini kaplayan Slovenya gayrisafi ge-lirin % 18 ine sahipti. Ayr›ca Slovenya ile Bat› aras›ndaki ticari ba¤lar da Yugoslav-ya’n›n ihracat›n›n önemli bir bölümünü oluflturuyordu. Yugoslavya’y› bölme ve enkarl› sektörleri kendi üretim döngüsüne katma konusundaki emperyalist isteklerbelirli ulusal ç›karlarla ve Slovenya’n›n serbest piyasaya boyun e¤mesiyle çak›flt›.Zizek 1991’e kadar Bat›’n›n Yugoslavya’y› bir arada tutmaya çal›flt›¤›n› öne sürer.Ne var ki, ABD yönetiminin kamuya aç›klad›¤› isteklerinin Bat› Avrupa’n›nkilerleörtüfltü¤ü konusunda kuflkular vard›r. 1991’de S›rbistan ile Slovenya aras›nda 10gün süren çat›flma, Belgrat’›n muhalif güçleri Ljubljana içinde s›k›flt›rmak için sonbir teklif vermesiyle bir parça çözülmüfl oldu. Slovenya üç ay için bölünme fikrinierteledi. Zizek’e göre, ABD Yugoslavya’n›n bölünmesini önlemek istemiflti, bununnedenlerinden biri de Almanya’n›n arzular›n› denetim alt›nda tutmakt›. ‹ngiltere,Fransa, Yunanistan gibi Avrupa’n›n di¤er ülkeleri de Almanya’n›n arzular›ndanduyduklar› kuflku sonucunda Yugoslavya’n›n da¤›lmas›n› önlemek için 1980’lerdeve 1990’lar boyunca S›rbistan ile ekonomik ve siyasal nedenlerle görüflmek için s›-raya girdiler.1991’e kadar Milofleviç de Slovenya’dan kurtulma iste¤indeydi. Onoktada Kosova Belgrat için çok daha s›k›flt›ran bir sorundu. 1991 y›l›nda Sloven-ya Yugoslavya’dan ayr›ld›¤›nda 1.7 milyon nüfusu ile büyük bir ülke de¤ildi. Ayr›-l›¤›n siyasi yaflam›n dokusunda önemli sonuçlar› oldu ve Zizek’in yar›flan siyasalgruplar aras›ndaki flu ya da bu isimle kiflisel karfl›tl›¤› ile ilgili olarak verdi¤i pekçok röportaja da yans›d›. 1980’lerde farkl› muhalif gruplarla ilgili bir tahmin yap-mak gerekirse bar›fl hareketi 20 kifliden, feminist hareket ise bir düzine kad›ndanolufluyordu. Bu rakamlar göz önünde bulundurulursa 1988 y›l›nda ‹nsan Haklar›-n› Koruma Komitesi’nin radikal gençlik dergisi Mladina’n›n tutuklanan editör vegazetecilerinin serbest b›rak›lmas› için toplad›¤› 100.000 imzan›n ve o zamanlar si-yasal konularda halk› harekete geçiren “Slovenya Bahar›”n›n ne anlama geldi¤i da-ha iyi anlafl›l›r.

Bu muhalif grubunun yükselifle geçmesi oldukça h›zl›yd› ve Slovenya muhalifhareketine iliflkin bir de¤erlendirmeye göre 1970’ler bir yanda toplumun apolitik-leflmesi” ile tan›mlan›rken öte yanda okuma ve ö¤renmeye genifl bir ilgi söz konu-suydu. Siyasi-teorik bir ak›m Marksist ekonomi politikle ilgilenirken, di¤er ak›mProblemi dergi çevresini oluflturuyordu ve Althusser, Foucault, Derrida ve La-can’dan etkileniyordu. Zizek ve ‘Slovenya Lacan Okulu’ bu ikinci teorik gruba dâ-hildi ve Slovenya’daki bürokrasiye muhaliflik Bat›’dan yükselen post-yap›salc›l›kak›m›ndan besleniyordu. Ne var ki Zizek ve arkadafllar› Reneta Salecl ya da Zupan-zic’in çal›flmalar›n› post-yap›salc›l›k içinde de¤erlendirmek yanl›fl olabilir, onlar da-


“Totaliteryanizm” kapa¤›kald›r›ld›¤›nda, Bat›’n›numdu¤u türden demokrasiarzusunun kendili¤inden f›fl-k›rmas› yerine “farkl› ‘hazh›rs›zlar›na’ dayanan etnikçat›flmalar›n yükselmesiyle”karfl›laflt›k.

Zizek’in çal›flmalar›na etkieden iki önemli teoriközelli¤i vard›. BirincisiFransa’dan yükselen teorikkaynaklard›, ikincisi isepopüler kültürün önemiydi.

ha çok on yedinci yüzy›l felsefesi ile ilgileniyorlard›. 1970’lerde ortaya ç›kan teorikçal›flmalar üç zorunluluk üzerinde yükseliyordu. Birincisi, Marksist çal›flmalar› veMarksizmin ‘sosyalist devlet’ taraf›ndan tahribat›n› da içeren ekonomi politik veöz-yönetim hakk›nda elefltirel çal›flmalard›. ‹kincisi Slovenya ulusunun tarihsel olu-flumu ile ilgiliydi ve bu konudaki iddialar›n “do¤al” görünen ideolojik etkilerini or-taya ç›karmakla ilgiliydi. Üçüncüsü bürokrasinin yerinde kalmas›n› sa¤layan ‘mu-halifler’in elefltirisiydi. Buradaki iddia Do¤u Avrupa’daki (ve di¤er sosyalist) top-lumlarda muhaliflerin devletçe kurulan rolleriydi. fiöyle ki, bu muhaliflerin düflün-me biçimleri kavramlara ba¤lanan ters yüz edilmifl anlamlara ra¤men esas olarakbürokratik seçkinlerinkine benziyordu. 1980’lerin bafl›nda ortaya ç›kan kültürel di-reniflin çok özel biçimleri muhalefeti rejime ‘muhalifli¤in’ boyutlar›n› aflan bir nok-taya getirdi.

Zizek ve arkadafllar›n›n 1970’lerdeki teorik çal›flmalar› hangi zorunluluklar üzerindeyükseliyordu?

Slovenya’daki direnifl hareketi belli bir grup kültürel referans noktalar› ve po-püler kültürün bir tür direnifl biçimiyle eklemlenmesiyle tan›mlan›yordu. Bu dire-nifl birtak›m kendine özgü ve ilginç biçimler alm›flt›. Bafllang›çta punk öne ç›kt› ve1977’de punk ülkede bürokrasiye karfl› ç›kan ilk yeni toplumsal hareketin do¤uflu-nun iflareti olarak sivrildi. Çarp›c› bir örnek 1980’lerde müzik, tiyatro görsel proje-leriyle öne ç›kan bir grubun do¤ufluydu. Laibach müzik grubunun Nazi sembollükostümleri do¤rudan devlete, Slovenya ‘alternatif kültürü’ne ve ‘muhalif’ kesimebir karfl› ç›k›flt› ve bireylerin kendilerini devlet ayg›t›ndan ve onun etkilerinden ay-r›flt›rabileceklerinin bir tür manifestosuydu. Laibach taraf›ndan öne sürülen anastrateji devletin sosyalist, ilerlemeci, karfl› konulmaz oldu¤u iddialar›n›- üstbelirle-nim olarak- yap›bozuma u¤ratmakt› (Parker, 2004. 31).

Üstbelirlenim rejim savunucular› ve çok da fark›nda olmadan muhalefete sa-d›k olmak aras›ndaki açmaz› k›rmak için bir yol önerir ve rejimin bir di¤er öz-rünü oluflturan sad›k muhaliflerin “muhalefetini” tahrip eder. 1980’ler boyuncatemel odak noktas› devlet ritüelleriydi ve bu grup 1990’larda kendi büyükelçi-liklerini ve konsolosluklar›n› kurdu. Bu grubun aktivistleri Zizek’in derslerinekat›ld›lar ve sonras›nda üstbelirlenim yönetimini ilk kullananlar›n Laibach oldu-¤unu ve Zizek’in sonradan bunu teoriklefltirdi¤ini iddia ettiler. Esas olarak Zi-zek’in üstbelirlenimden kastetti¤i fleyden bir sapma söz konusu. Zizek’in üstbe-lirlenim kavram› ‘muhalifli¤in’ örtülü bir devlet-onayl› pozisyonunu reddetmesisadece iktidar› kökten reddetmek için bir tür zaman kazanmakt›r ve böylesi birkökten reddedifl kolektif siyasal alanda tasarlanmam›flt›r ve bireysel ‘eylem’ yo-luyla gerçekleflir.

Slovenya muhalefetinin baz› kesimleri ‘sivil toplum’ alan›n›n kuruluflunu ‘de-mokrasi için gerekli koflul’ olarak görmüfllerdir. Bu, yaln›zca devletin bütün faali-yetleri kendi alan› içine eklemlemesi ile ‘her türden özdefl topluluk fikrine’ milli-yetçi ve yabanc› düflman› diye karfl› ç›kmas› aras›ndaki fark› oluflturmamal›. Bu se-çeneklerden ilki olan sivil toplumdaki her türden faaliyetin muhalefeti bo¤makamac›yla asimile edilmesi 1980’lerde devlet taraf›ndan uygulanan güçlü bir strate-jiydi. Slovenya Komünist Derne¤i 1980’lerde sol bir muhalefet oluflturmak içinGramscici sivil toplum retori¤ine s›¤›nm›flt›. Belki de bundan dolay› Zizek ilerici birsiyaset anlay›fl›na varmak için Gramsci’nin sivil toplum iddias›n› reddederek He-gelci sivil toplum- devlet ayr›m›na dayanm›flt›. Zizek’e göre as›l olarak sivil toplu-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Üstbelirlenim stratejisiHegelciler ve MarksistlerceGramsci’den sonra ortayaç›kan Avrupa komünizmigelene¤inin ‘sivil toplum’undevlete karfl› anlafl›lmabiçimlerinde de anahtar roloynar.

mun kendisi sorunlu görünüyordu ve Slovenya’da sivil toplumu muhalefet e karfl›harekete geçirmek sivil toplumu devlet karfl›s›nda idealize edenlere yönelik biruyar›yd› (Parker, 2004: 33).

1990’da Slovenya’da ilk serbest seçimlerde befl farkl› muhalif grubun oluflturdu-¤u birlik % 55 oy ald› ve H›ristiyan Demokrat bir baflbakan seçildi. Slovenya’y› Ba-t› ile ittifak halinde kapitalist bir ülkeye dönüfltürme projesi farkl› sivil toplum kav-ramlar›n›n ortaya ç›kmas›na neden oldu ve Slovenya Zizek’in deyifliyle yeni bir ‘fa-ziletli ço¤unlu¤un’ geliflmesine sahne oldu. Bu sivil toplum hareketlerinin prog-ramlar› yaln›zca kültürel flovenizm tafl›makla kalmay›p ayn› zamanda aile yaflant›-s›n›n ve ulusun ço¤almas›n› sa¤layacak çocuk yetifltiricisi olarak annelerin özendi-rilmesini ve sonuçta kürtaj hakk›n›n k›s›tlanmas› ve eflcinsel ‘sapk›nl›¤a’ sald›r›y› daiçeriyordu. “Bu aç›dan Slovenya’daki ‘faziletli ço¤unlu¤un’ art›fl› Yugoslavya’n›ndi¤er cumhuriyetlerindeki sa¤›n yükselifline de paralel bir geliflmeydi. Ayn› zaman-da S›rbistan’›n Ortodoks Kilisesi’ne ba¤l› olmas›na karfl›n Slovenya’n›n ço¤unlu¤u-nun Katolik oluflu da önemli bir etkendi. H›ristiyanl›k ulus inflas›nda harekete ge-çirilebilecek haz›r kuvvetlerden biriydi. 1991’de Ljubljana’dan yazan bir yorumcu-nun vurgulad›¤› gibi kad›nlar neredeyse siyasetten tamam›yla d›fllanm›fllard›, onla-ra verilen yeni görev mümkün oldu¤unca çok say›da Sloven do¤urmakt› ve yenidemokrasi bir erkek demokrasisiydi. Irak’ta 2003 y›l›nda meydana gelen savafltaSlovenya Do¤u Avrupa’daki yeni kapitalist devletler içinde ABD müdahalesineonay vermede tereddüt etmeyen on ülkeden biriydi (Parker, 2004: 34).

1990’larda Zizek, kolektif adayl›k için Liberal Parti’nin cumhurbaflkanl›¤› aday-lar›ndan biriydi ve seçimi k›l pay› kaybetmiflti. Seçimlerden sonra Zizek iktidarda-ki partiyi destekledi ve bu deste¤i “hiçbir iyi solcu böyle yapmazd›” diye niteledi.Asl›nda Zizek içinde bulunulan kapitalist ortamda Hegelci devlet ve sivil toplumaras›ndaki ayr›mda aç›kça bir seçimde bulunmufltu. Hegel’in sivil toplum konusun-da kuflkular› vard› ve Zizek de bu aç›dan Hegel’e dayanm›flt›. Gerçekte sivil top-lum bir tür ‘faziletli ço¤unlu¤un, muhafazakârlar›n ve milliyetçi bask› gruplar›n›nkürtaja karfl› oluflturduklar› bir tür a¤’ ifllevi görüyordu ve afla¤›dan gelen bu bask›Zizek’e göre devlet taraf›ndan dengelenmeliydi: “Slovenya’da sivil topluma karfl›devletten yanay›m” (Parker, 2004: 35). Burada Zizek devletle ilgili olarak ‘üstbelir-lenim’ aç›klamas›n› terk ederek devletin do¤rudan belirleyici olmas›n› ye¤ler.

Zizek Bosna’daki iç savafl s›ras›nda Bat›l› liberallerin Saraybosna’daki ‘savaflkurbanlar›na’ büyülenmifl halde bak›fllar› karfl›s›nda yeniden savaflmaya bafllarlar-sa bir bak›fl›n kurbanlar› desteklemeye yetmeyece¤ini ileri sürer. Zizek kendisine‘tan›k rolünü’ uygun gören ve Yugoslavya’n›n da¤›lmas› sonras›nda ortaya ç›kansavafl›n ‘Avrupa’n›n kültürel dinamiklerinin kesin sonucu’ oldu¤unu görmektenuzak olan ‘görünürdeki çok kültürlü, tarafs›z, liberal’ tutuma karfl› son derece kü-çümseyicidir.

Parker’a göre (2004: 36) Zizek’in kendisi de kimi zaman izleyiciye oynar. Zi-zek, S›rbistan’›n 1999’da bombalanmas›na New Left Review’da yay›nlanan ‘Çiftefiantaj’ isimli yaz›yla yan›t verdi ve NATO bombalamas›n›n ‘Birleflmifl Milletler veGüvenlik Konseyi’nin oynayaca¤› herhangi bir ciddi role son verdi¤ini’ yazarakWashington ya da Belgrad aras›nda taraf tutmay› reddederek ‘ulus ötesi siyasalhareketler’e ça¤r› yapt›. Emperyalist giriflimlere karfl› ç›kan sol hareketlere çok iyigelen bu aç›klama o zaman için Zizek’in savafl karfl›t› harekete destek verdi¤inigösteriyordu.


Esas olarak Zizek’in politik görüflleri yaz›m kariyeri boyunca en çok de¤iflenfley olmufltur. ‹lk baflta liberal olarak adland›r›labilecek bir konumda temel olaraktotalitercili¤e karfl› yazmaktan kendisinin de itiraf etti¤i Marksist bir bak›fl aç›s›ylakapitalizme karfl› yazma noktas›na geldi (Kay, 2006: 182). “Unutmay›n ki her fleybenimle göründü¤ünün tam tersidir”. Zizek’i bu sözlerinde de ifadesini bulan flek-liyle de¤erlendirirsek Zizek ayk›r›d›r ve Yugoslavya’n›n k›y›s› hayat›n ayk›r›l›¤›n›en iyi resmeden yerdir (Parker, 2004: 37).

POPÜLER KÜLTÜR VE S‹NEMAYA ZIZEK’LE BAKMAKZizek yaz›lar›nda s›kl›kla film analizlerine baflvuran bir düflünürdür. 1970’lerdenbu yana film analizlerine egemen olan göstergebilimsel yöntemin tek katmanl› birçözümleme yaratt›¤›n› ileri sürer ve filmin yüksek metin kurgusu nedeniyle çokkatmanl› yap›s›na vurgu yapar. Görüntüler ve diyaloglar›n birleflmesiyle oluflan fil-min neredeyse ikinci el bir yaflam oldu¤unu öne sürer ve psikanalizi bir film çö-zümleme yöntemi olarak kullan›r. Asl›nda Freud psikanalizin babas› olarak buyöntemi klinik bir yöntem olarak rüyalara uygulayan ilk düflünürdü. Lacan ise psi-kanalizi dil üzerinden çözümlemelerine katm›flt›r ve 1951’den itibaren Freud’unyol göstericili¤inde dil kullan›m› ve dil sürçmeleri üzerinde çal›flarak Freud’a dö-nüfl seminerleri bafllatm›flt›r. Lacan psikanalizi dile uygulayan ilk bilim insan› ol-mufltur. Lacan’›n gelifltirdi¤i yöntemi Zizek klinik çal›flmalar›n d›fl›na alarak popü-ler kültüre ve sinemaya uyarlam›flt›r.

Ancak Zizek, bu yöntemi daha çok popüler kültür ve toplumsal çal›flmalar›n›niçinde birer hikâyecik gibi da¤›tmay› uygun görmüfltür (Rigel vd, 2005: 299). Zi-zek’in bunu nas›l gerçeklefltirdi¤ine temel kavramlar› eflli¤inde bakal›m.

Anamorfoz (Yamuk Bakmak)Zizek’in psikanalitik film çözümleme yöntemini anlamak için Freud’dan ve La-can’dan ald›¤› kavramlar› nas›l dönüflümlere u¤ratt›¤›na bakmak gerekiyor.

Öncelikle bak›fl kavram› üzerinde dural›m. Bakmak, ak›p giden sürekli bir ey-lemlilik halidir. Bak›flsa bu devaml›l›¤›n içindeki, akl›n sessizli¤inin gözün müzi-¤ine dönüfltü¤ü and›r. Bu an’› yakalayan ise bir ressam›n, bir sinemac›n›n ya dabir foto¤rafç›n›n gözü olabilir. Bak›fl kavram› bir sorunsal olarak Foucault ve La-can’da ayr› ayr› incelenir. Foucault, bak›fl› panoptik kavram›yla ele al›r. Panoptik,görülmeden gören, hükmedici iktidar›n bak›fl›d›r. Panoptik bak›fltaki iktidar bak-t›¤›n› nesneye dönüfltürür. Bak›fl›n sahibi öznedir. Çünkü iktidar ondad›r. Erke¤inbak›fl› da panoptiktir ve bakt›¤›n› nesneye çevirir ve feminizm düflüncesinin oda-¤›nda da buna karfl› ç›k›fl vard›r. Lacanc› bak›fl kavram›nda ise durum tam tersidir.Bak›fl nesnedir. Bak›lan bak›fl› üzerine alan, üstlenen öznedir, bakan ise nesnedir.Lacan için bak›fl konumunu sahiplenen kad›nd›r. Lacan’a göre yanl›fl tan›ma (ya-muk bakmak) öznenin kurulmas› sürecinden ayr›lamaz. Çünkü özne asla kendi-sini bakan noktas›na yerlefltiremez. Bak›fl, Hegel’den bafllayarak Jean Paul Sartreve Michel Foucault ile devam eden anlay›flta hep iktidar ya da mücadele alan› ola-rak kurgulan›r. Esas olarak dinlerde de ‘tanr›lar›n görünmeyen bak›fl›’ inanc› ne-deniyle ‘bak›fl’ hep bir iktidar, denetim, gözetim, yönetim özelli¤ini üzerinde ta-fl›r. ‹ktidar›n görünmeyen bak›fl›nda hep bir tahayyül vard›r. Sözgelimi hükümdar,tanr›n›n yeryüzündeki gölgesi olarak görev yapt›¤› için yönetilenlerden kimse hü-kümdar›n gözleri ile karfl›laflamaz. Yönetilenlerin bak›fl› yerdeyken, hükümdarbak›fl›yla onlar› birer nesneye dönüfltürerek tarar. Yönetilenler ise hükümdar›n


Zizek, Freud’un rüyaçözümlemelerinden vesineman›n da yönetmeninbak›fl›yla toplumunbilinçalt›n› deflen bir rüyaendüstrisi oldu¤undanhareketle buradakigörüntüler kadardiyaloglar›n da analize tabitutulmas› gerekti¤inigörerek film analizlerinibafllatm›flt›r.

bak›fl›n› tahayyül ederek kendilerini bir otokontrolle denetlerler. Bütün bu akta-r›mlardan yola ç›karak bak›fl iki temel üzerinden ele al›nabilir: Tasar›mlanm›fl ba-k›fl ve tasar›mlanmam›fl bak›fl. Tasar›mlanm›fl bak›fl içindeki temel de¤iflkenler, ik-tidar mücadele, denetim, gözetim ve yönetim iken tasar›mlanmam›fl bak›fl’taki te-mel de¤iflkenler; anl›k olmas›, ruh yans›mas› ve içeri¤inin gerçe¤i bar›nd›rmas›d›r(Rigel vd, 2005: 303).

“Bak›fl”›n iktidar ile iliflkisi konusunda neler söylenebilir?

Zizek’in bak›fl üzerine temellendirdi¤i Anamorfik cisimler, ancak belirli bir ay-k›r› bak›fl aç›s›ndan ‘yamuk bakarak’ alg›lanabilir. Zizek, ‘yamuk bakmak’ kavra-m›yla tasar›mlanm›fl bak›fl ile gelen, iktidar›n ön-belirlenmifl iletisini çözümlemeyi,bunu, tasar›mlanmam›fl bak›fla çevirmenin yolunu açar. Bir anlamda bizi gerçe¤egötürmeye çal›fl›r ve Zizek ‘yamuk bakmak’ kavram›n› gerçe¤i görmek anlam›ndakullan›r. Zizek, psikanalitik film çözümlemelerine ilk olarak ‘yamuk bakmak’ ilebafllar. Ancak burada, ileti çözümlemesinde dairesel iletiflimi kullanan kayna¤›n bi-linçalt› kurgusuna yönelir. Sözgelimi; Charlie Chaplin filmlerinde esas özelli¤in ço-cuklara karfl› tak›n›lan sadistçe, kötü, afla¤›lay›c› tutumlar oldu¤unu söyler. Chap-lin’in filmlerinde çocuklara genelde al›fl›lm›fl s›cakl›kla davran›lmaz. Baflar›s›z ol-duklar›nda onlarla dalga geçilir, alay edilir. Burada sorulmas› gereken soru bizekorunmaya muhtaç, yumuflak varl›klar de¤il de alay etme nesneleri olarak görün-meleri için çocuklara hangi noktadan bak›lmas› gerekti¤idir. Bunun yan›t› çocuk-lar›n kendi bak›fl›d›r. Çünkü sadece çocuklar çocuklara bu flekilde davran›r. Zi-zek’e göre Chaplin, çocuklu¤unun geçti¤i sokaklar›n etkisini üzerinde tafl›makta-d›r ve bilinçalt›nda yaflayan sokak çocu¤unu film kameras›nda çocu¤un bak›fl› ileizleyiciye yans›tmaktad›r (Rigel vd, 2005: 305).

Semptom (Belirti)Asl›na bak›l›rsa semptom kavram›n› ilk ortaya atan Marx’d›r. Marx, burjuva ‘haklarve görevleri’ olarak ortaya konan fleylerin evrensel oldu¤u iddias›n› yalanlayan birasimetri, belli bir patolojik dengesizlik oldu¤unu saptamas› sayesinde semptomuicat etmifltir. Bu dengesizlik, bu evrensel ilkelerin “eksik biçimde gerçeklefltirildi-¤i” ni – yani bu yetersizli¤in ilerideki geliflmelerle ortadan kald›r›laca¤›n›- ilan et-mek flöyle dursun bu ilkelerin kurucu u¤ra¤› ifllevini görür. fiöyle ki; ‘semptom’tam olarak kendi evrensel temelini y›kan tikel bir unsur, ait oldu¤u tak›m› y›kanbir türdür. Bu anlamda Zizek’e göre en temel Marksç› ‘ideoloji elefltirisi’ ifllemininzaten semptomatik oldu¤u söylenebilir. “Bu ifllem, verili bir ideolojik alanda hemheterojen olan hem de ayn› zamanda bu alan›n kapan›m›n›n tamamlanmas›, sonbiçimine ulaflmas› için zorunlu olan bir bozulma noktas› saptamaktan ibarettir. Do-lay›s›yla bu ifllem belli bir istisna mant›¤›n› gerektirir: Örne¤in özgürlük: Bir dizitürden oluflan ifade ve bas›n özgürlü¤ü, ticaret özgürlü¤ü, siyasi özgürlük, vb.) ev-rensel bir anlay›flt›r; ama ayn› zamanda yap›sal bir zorunluluk sayesinde, bu evren-sel anlay›fl› y›kan özgül bir özgürlüktür de (iflçinin piyasada kendi eme¤ini satabil-me özgürlü¤ü). Yani bu özgürlük fiili özgürlü¤ün tam z›dd›d›r: ‹flçi eme¤ini ‘özgür-ce’ satarak özgürlü¤ünü kaybeder- bu özgür sat›fl ediminin gerçek içeri¤i, iflçininsermayeye köle olmas›d›r. Buradaki can al›c› nokta flüphesiz fludur: “Burjuva öz-gürlükleri” çemberini kapatan, tam da bu paradoksal özgürlüktür, kendi z›dd›n›nbiçimidir.” (Zizek, 2004a: 36, 37).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Anamorfoz kavram› görmeduyusuyla dolays›z olarakalg›lanamayan, belirli birbiçime sahip de¤ilmifl gibigörünen nesnelerin özel birbak›fl aç›s›ndan alg›lanabilirolmas› anlam›na gelir.

Her türlü ideolojik evrensel–örne¤in özgürlük, eflitlik-zorunlu olarak bütünlü¤ünübozan, yanl›fll›¤›n› aç›¤aç›karan özgül bir durumiçerdi¤i sürece ‘yanl›fl’t›r.

Psikanalitik bir semptom sadece temelde yatan bir tür rahats›zl›¤›n varl›¤›n› eleveren bir iflaret olarak t›bbi bir semptom de¤il rahats›zl›¤›n kendisidir. Semptomayn› zamanda öznenin keyfi, bir uzuv ya da tekrar eden bir davran›fl kal›b› iletemsil ederek inkâr etme ve uzaklaflt›rma yoludur. Zizek kad›n› erke¤in sempto-mu olarak gördü¤ü yaz›s›nda erke¤in simgesel varolufluyla iletiflimi ve varl›¤›n›ngerçe¤i ile iliflkisini sadece kad›n sayesinde kurabilece¤ini ifade eder. Oysa bu-nun tersi geçerli de¤ildir. Kad›n erkekten tamamen ba¤›ms›z olarak var olur (Kay,2006: 118).

“‘Kad›n›n erke¤in bir semptomu olmas›’, erke¤in sadece semptomu olan kad›narac›l›¤›yla var olabilece¤i anlam›na gelir” (Zizek, 2001: 155). Asl›nda bu aç›klamaherhangi bir erkek bireyin sadece bir kad›n birey ile iliflki kurdu¤u takdirde varolabilece¤ini öneriyor gibi görünmekle beraber kastedilen bu de¤ildir. Zizek’inkastetti¤i fley esas›nda konuflan varl›klar aras›nda, eril konumu üstlenmifl bir ‘Ben’invarl›¤›n›n, diflil konumunu üstlenmifl baflkalar›n›n var olmas›na ba¤l› oldu¤udur.Bir baflka deyiflle ‘erkek’ olarak adland›r›lan fleyin var olabilmesi için hazla iliflkile-ri yeterince farkl› bir flekilde düzenlenmifl olan varl›klar›n yani kad›nlar›n olmas›gerekir ki bunu erkekler ad›na içersinler (Kay, 2006: 118).

Semptom bafllang›çta bize, analiz epey uzun bir yol kat edene kadar, biz anla-m›n› fark edene kadar anlafl›lmamay› sürdürecek bir iz olarak görünür. Lacan,semptomu ‘bast›r›lm›fl›n geri dönüflü’ olarak tan›mlar. Bast›r›lm›fl›n geri dönüflüolarak semptom tam da kendi anlam›ndan önce gelen bir sonuçtur ve semptomuifllerken tam da geçmifli yarat›r›z. Geçmiflin uzun zaman önce unutulan simgeselgerçekli¤ini üretiriz (Rigel vd, 2005: 309). Buna gören bast›r›lan, ezilen her ne isehiçbir zaman ayn› biçimde geri dönmeyecek ancak bir semptom, yara, sorun ola-rak dönecektir.

Zizek, do¤ruyu ele geçirmemizi sa¤layan semptom’un ‘yanl›fl tan›ma’n›n içindesakl› oldu¤unu göstermek için Jane Austen’in ‘Gurur ve Önyarg›’ isimli eserini ör-nek olarak verir:

“Elizabeth ve Darcy, farkl› toplumsal s›n›flara ait olmalar›na ra¤men (Darcy sonderece zengin bir aristokrat aileden, Elizabeth ise yoksullaflm›fl orta s›n›ftand›r)güçlü bir karfl›l›kl› çekim hissederler: Darcy, gururu yüzünden, duydu¤u aflk› de-¤ersiz bir fley olarak görür. Elizabeth’e evlenme teklif etti¤inde onun ait oldu¤udünyaya duydu¤u hor görüyü aç›kça itiraf eder ve Elizabeth’in onun teklifini eflsizbir onur olarak kabul etmesini bekler. Ama Elizabeth, önyarg›s› yüzünden, Darcy’yigösteriflçi, ukala ve kendini be¤enmifl biri olarak görür: Darcy’nin oan tepeden ba-kan bir eda ile evlenme teklif etmesinden incinir ve onu reddeder. Bu çifte bafla-r›s›zl›k, bu karfl›l›kl› yanl›fl tan›ma, her öznenin kendi mesaj›n› ötekinden tersineçevrilmifl biçimde ald›¤›, çifte bir iletiflim hareketi yap›s›na sahiptir: Elizabeth ken-dini Darcy’ye görgülü, zeki, bir genç kad›n olarak sunmak ister ve ondan “sen sah-te incelikler yapan, zavall›, bofl kafal› bir yarat›ktan baflka bir fley de¤ilsin” mesaj›-n› al›r. Aralar›ndaki iliflkinin kopmas›ndan sonra, ikisi de bir dizi rastlant› sayesin-de, ötekinin, gerçek mizac›n› – Elizabeth Darcy’nin duyarl› ve hassas mizac›n›, oda onun gerçek onur ve zekâs›n›- keflfederler ve roman -bitmesi gerekti¤i gibi-mutlu sonla biter” (Zizek, 2004a: 78).

Zizek bu hikâyenin teorik aç›dan ilginç yan›n›n kahramanlar›n ilk karfl›laflmala-r›n›n baflar›s›zl›¤›n›n, ötekinin gerçek mizac› hakk›ndaki çifte yanl›fl-tan›man›n, ni-hai sonucun pozitif bir koflulu rolünü oynamas›d›r. Bir baflka deyiflle Zizek’e göredo¤ruya dolays›zca gidemeyiz ve Elizabeth ve Darcy ‘daha en bafl›ndan, birbirleri-


nin gerçek mizaçlar›n› tan›m›fl olsalard› hikâyeleri hemen evlilikle sonuçlan›rd›’ di-yemeyiz. Diyelim ilk karfl›laflmalar› baflar›l› oldu ve Elizabeth, Darcy’nin ilk teklifi-ni kabul etti. Ne olurdu? Zizek’e göre o zaman birbirlerine gerçek bir aflkla ba¤lan-mak yerine, kendini be¤enmifl, zengin bir adamla yapmac›k, bofl kafal› bir gençk›zdan oluflan kaba, alelade bir çift olurlard›.Hegel’in terimleriyle ifade edilirse herbiri, ötekinin kusurunu alg›larken,- fark›nda olmadan- kendi öznel konumununsahteli¤ini de alg›lar.

Semptom, kusursuz bir simgesel oluflum, kendisi de bir gösteren oldu¤u içinyorumlama yoluyla feshedilebilen flifreli, kodlanm›fl bir mesajd›r. Felsefi tart›flma-n›n genel referans› ço¤unlukla üçgen bir dünyad›r- dil, özne, öznenin nesnelerdünyas›yla iliflkisi, dil yoluyla dolay›mlan›r. Zizek’e göre Lacan s›k s›k “gösterenimutlaklaflt›rmakla” suçlan›r- bu suçlamaya göre Lacan nesnel dünyay› hesaba kat-mamakta, sanki nesnel dünya yokmufl gibi, sanki bu dünya gösterenin hayali etki-sinden- yan›lsamas›ndan ibaretmifl gibi, teorisini özne ile dilin etkileflimiyle s›n›rla-maktad›r. Ancak Lacan bu suçlamaya verdi¤i yan›tta, verili bir nesneler bütünü ola-rak dünyan›n var olmad›¤›n› söylemenin ötesinde, dilin ve öznenin de var olmad›-¤›n› söyler: Lacan’›n “Büyük Öteki [yani tutarl›, kapal› bir bütünlük olarak simge-sel düzen] yoktur,” tezi çoktan klasikleflmifltir. Zizek bu noktada flöyle bir soru sor-mam›z gerekti¤ini söyler: E¤er dünya, dil ve özne yoksa var olan nedir? Lacan’›nyan›t›, semptomdur ve bu yan›ttaki postyap›salc› vurgu üzerinde durmak gerekir.Buna göre postyap›salc›l›¤›n temel önermesi, her türlü tözel kimli¤i yap›bozumatabi tutmak, kat› tutarl›l›¤›n›n ard›ndaki simgesel afl›r›belirlenim etkileflimini gözlerönüne sermek, bir baflka deyiflle, tözel kimli¤i çözerek tözel-olmayan, farkl›l›¤adayal› iliflkilerden oluflan bir a¤ haline getirmektir. Sermptom kavram› ise bu etki-leflimin etraf›nda yap›land›¤› gerçek çekirdektir (Zizek, 2004a: 87).

SinthomeLacan, üç düzeni; gerçek, imgesel ve simgesel düzenleri bir araya getirme ifllevigörebilecek unsura yeni bir isim vermifltir. Frans›zca’da bir söz oyunu yaparak, buunsuru Saint (aziz) ve Saint Thomas’a gönderme yapan ‘Sinthome’ olarak adland›r-m›flt›r. Lacan’›n kuram›nda bu kavram bir yönüyle ‘Baba’n›n- Ad›’n›n yerini al›r:Baba’n›n- Ad› özellikle simgesel düzen aç›s›ndan büyük öneme sahiptir, oysakiSinthome kavram› üç düzeni belirlemektedir ve ‘dü¤üm yap›lar›’ taraf›ndan belir-lenir. Dü¤ümler, kifliye, bir psikozdaki sabuklama ve kuruntu yapmalar›n› anlamaolana¤› verdi¤i için klinik aç›dan çok önemlidir. Bu yap›lanmalar gerçek imgeselve simgeseli bir araya getirmeye yarayabilirler. Bundan yola ç›karak baz› psikozhastalar›nda makineler, bilgisayarlar ve bilimsel ürünlerle ilgili temalar›n bu denliyayg›n oluflu yeni bir yoldan aç›klanabilir. Nesneler beden imgesini (imgelemsel),dilsel ya da bilgisayar döngüselli¤ini (simgesel) ve afl›r› uyarma ya da ac›y› (ger-çek) bir araya getirmek için kullan›labilir. Bu anlamda psikozun hastada yaratt›¤›sistem baflar›l›ysa üç düzeni bir araya getiren bir dü¤üm ya da daha çok bir özelisim ifllevi görür. Sinthome olarak semptomla özdeflleflme konumu, özellikle La-canc› psikanalizin en temel noktas›d›r ve asl›nda bu öznenin de mutlak dayana¤›-d›r. Çünkü üç düzeni bir araya getiren ve tüm belirtileri olmas›na karfl›n, özneyi birpsikoz durumuna düflmekten al›koyan sinthome’dur ( Rigel vd. 2005: 312).


Zizek’in deyimiyle e¤eryanl›fltan›madan gecenac›l› dolambaçl› yola düflmezahmetine girmekistemezsek Do¤ru’nunkendisini kaç›rm›fl oluruz.

Zizek’e göre sinthome bir a¤a/flebekeye ba¤lanm›fl olmayan ama hemen keyiftaraf›ndan doldurulan, nüfuz edilen belli bir gösterge oldu¤u için, statüsü tan›mgere¤i ‘psikosomatik’tir; hiçbir fleyi ya da kimseyi temsil etmeden i¤renç bir keyfetan›kl›k eden dilsiz bir flahadetten baflka bir fley olmayan korkunç bir bedensel ifla-retten ibarettir. Zizek’ e göre tam da bu yüzden Franz Kafka’n›n ‘Köy Hekimi’ hi-kâyesi, en saf- deyim yerindeyse imbikten geçirilmifl – biçimiyle bir simpthome’unhikâyesidir. “Çocu¤un bedeninin üzerinde büyüdükçe büyüyen aç›k yara, bu bu-lant› verici, haflaratvari aç›kl›k, canl›l›¤›n kendisinin, anlams›z keyfin en radikal bo-yutu içinde yaflam tözünün cisimleflmesinden baflka nedir ki?” diye sorar Zizek(2004a: 90).


“Baba’n›n Ad›”: Lacan Freud’un anne- baba- çocuktan oluflan Oidipus üçge-ninin temel özelli¤ini, simgesel düzeyde Baba’n›n- Ad› ile tarif eder. Baba’n›n-Ad›, gerçek babaya ya da imgesel babaya (baba imge’sine) ba¤›ml› olmayan,simgesel düzene ait bir kavramd›r, o düzenin (dilin ve Yasan›n) kurucu kav-ram›d›r. Lacan “Baba’n›n Ad›/Baba’n›n Hay›r’›” söz oyunu ile baban›n “Hay›r!”demesiyle, yani koydu¤u yasaklar ve s›n›rlarla, simgesel düzenin, Yasa düze-ninin kurucu kavram› oldu¤una iflaret eder. Gerçek baban›n kimli¤inden, hat-ta varl›¤›ndan ve yoklu¤undan ba¤›ms›z olarak, Baba’n›n Ad› çocuk için tan-r›n›n ve devletin, yasa koyucu ve yasaklay›c› otoritenin simgesellefltirilmesianlam›na gelir.

Ridley Scott’›n Alien (Yarat›k) filmini ele alal›m: Zavall› John Hurt’ün vücu-dundan d›flar› f›rlayan o i¤renç asalak tam da bu tür bir semptom de¤il midir?Tam da Amfortas’›n d›flsallaflm›fl yaras›yla ayn› statüye sahip de¤il midir? Bil-gisayar hayat alametleri oldu¤unu kaydetti¤inde uzay yolcular›n›n girdikleriçöl gezegeni üzerindeki ma¤ara, polipvari asala¤›n Hurt’ün surat›na yap›flt›¤›ma¤ara, simgesel öncesi fiey statüsüne, yani anne bedeni, keyfin yaflayan tö-zü statüsüne sahiptir. Bu ma¤aran›n uyand›rd›¤› rahim- vajina ça¤r›fl›mlar› ne-redeyse kör kör parma¤›m gözüne vurgulan›r. Nitekim Hurt’ün surat›na yap›-flan asalak bir tür “filiz vermifl keyif”tir, anneye ait fiey’in bir kal›nt›s›d›r vesonra da uzay bofllu¤unda dolaflan gemiye s›¤›nm›fl grubun- keyfinin Ger-çek’i- semptomu ifllevi görür: Onlar› hem tehdit eder hem de kapal› bir grupolarak kurar. Bu asalak nesnenin sürekli de¤iflmesi, sadece anamorfik bir sta-tüde oldu¤unu do¤rular. Kat›ks›z bir suret varl›¤›d›r. “Yarat›k”, sekizinci ilaveyolcu, kendi bafl›na hiç bir fley olmad›¤› halde, yine de anamorfik bir fazlaolarak ilave edilmesi gereken bir nesnedir. En saf haliyle Gerçek’tir: Bir suret,kat› simgesel düzeyde hiçbir biçimde varolmayan ama ayn› zamanda filmdegerçekten varolan tek fley olan bir fley, karfl›s›nda bütün gerçekli¤in tamamensavunmas›z oldu¤u bir fley. Doktor neflterle kestikten sonra polipvari asalak-tan f›flk›ran s›v›n›n uzay gemisinin metal zeminini eritti¤i sahneyi hat›rlama-m›z yeter…Simptom’un bu perspektifiyle bak›ld›¤›nda, hakikat ve keyif bir-birleriyle kesinlikle ba¤daflmazlar. Hakikat boyutu, imkâns›z jouissence’› ci-simlefltiren travmatik fiey’i yanl›fl-tan›mam›z sayesinde aç›l›r. Kaynak: Slavoj Zizek (2004), ‹deolojinin Yüce Nesnesi, çev: Tuncay Birkan,‹stanbul: Metis Yay›nlar›

‹deolojik FantaziZizek’e göre fantezi arzular›m›z› flekillendiren fleydir. Zizek cinsel farkl›l›¤›n fanta-zide nas›l çal›flt›¤›n› televizyondaki bir bira reklam›n› örnek vererek aç›klar. Rek-lamda genç bir kad›n bir kurba¤a bulur ve kurba¤ay› öpünce kurba¤a genç ve ya-k›fl›kl› bir adama dönüflür. Genç adam genç kad›na dönüp öper ve kad›n bir fliflebiraya dönüflür. Kad›n›n arzusu kurba¤ay›, onun erkek fantazisi olan “erkekli¤i”simgeleyen bir nesneye dönüfltürür. Erkek ise kad›n› kendi tatmin arac› ve arzusu-nun nesne-nedeni olan bir nesne fantezisine indirger. Zizek’in yorumuna göre “Buasimetriden dolay›, ‘cinsel iliflki yoktur’: Ya kurba¤as› olan bir kad›n vard›r ya dabir flifle biras› olan erkek. Zizek’e göre asla var olamayacak olan fley, güzel kad›-n›n ve güzel erke¤in oluflturdu¤u ‘do¤al çifttir’ (Kay, 2006: 115).

Zizek’e göre ‹deolojik fantazi boyutunu kavramak için ise Marx’›n “bilmiyorlar,ama yap›yorlar” formülüne dönmemiz ve çok basit bir soru sormam›z gerekir: ‹de-olojik yan›lsaman›n yeri neresidir, gerçekli¤in kendisini “bilmek”te mi yoksa “yap-mak”ta m›? Yan›t ilk bak›flta bariz görünür. ‹deolojik yan›lsama “bilmek” te yatar.‹nsanlar›n fiilen yapt›klar› fley ile yapt›klar›n› düflündükleri fley aras›ndaki uyum-suzlukla ilgili bir sorun söz konusudur. (Zizek, 2004a: 46).

Zizek’e göre insanlar›n bilmedikleri fley, faaliyetlerinin, toplumsal gerçeklikleri-nin kendisinin bir yan›lsama, fetiflist bir tersine çevirme taraf›ndan yönlendirildi¤i-dir. Gözden kaç›rd›klar›, yanl›fl tan›d›klar› fley gerçeklik de¤il, kendi gerçeklikleri-ni, kendi gerçek toplumsal faaliyetlerini yap›laflt›ran yan›lsamad›r. fieylerin gerçek-te nas›l oldu¤unu gayet iyi bilirler ama yine de bilmiyormufl gibi davran›rlar. Bura-da bir çifte yan›lsama vard›r. O da gerçeklikle kurdu¤umuz gerçek, fiili iliflkimiziyap›laflt›ran yan›lsamay› gözden kaç›rmay› içerir. Bu gözden kaç›r›lan bilinçd›fl› ya-n›lsamaya da “ideolojik fantezi” ad› verilir. Yayg›n ideoloji sinizm ideolojisidir. Bu-na göre insanlar art›k ideolojik do¤ruya inanmazlar, ideolojik önermeleri ciddiyealmazlar. Ancak ideolojinin temel düzeyi, fleylerin gerçek durumunu maskeleyenbir yan›lsama düzeyi de¤il, tam da toplumsal gerçekli¤imizi yap›laflt›ran bilinçd›fl›bir fantezi düzeyidir (Rigel vd, 2005: 320)

Jouissance (Keyif)Zizek’in Lacan’dan ödünç ald›¤› Frans›zca “jouissance” kavram›n› di¤er dillere çe-virmek oldukça güçtür. Türkçe yaz›nda “keyif” ya da “haz” olarak, ‹ngilizce yaz›n-da ise “enjoyment” olarak karfl›m›za ç›kan kavram kimi zaman da bu sözcüklerinanlam› tam olarak karfl›lamamas› sonucu oldu¤u gibi “jouissance” olarak b›rak›l›r.Jouissance Lacan’›n Freud’un “haz ilkesi” kavram›n›n ötesine yerlefltirdi¤i bir kav-ramd›r. Freud’da haz bedensel ya da ruhsal bir gerilimin boflalmas›ndan ibarettir.Bir baflka deyiflle haz, bir tatmin ve rahatlama duygusuyla birlikte an›l›r. Buna kar-fl›n jouissance basit bir tatminin ötesinde, bir “dürtü tatmini”dir; dolay›s›yla olanak-s›zd›r. Sözgelimi; anneden kopar›lm›fl olmak anlam›ndaki ilksel eksi¤in giderilme-si arzusunun gerçek bir tatmini yoktur. Böyle bir tatmin olabilmesi için psikotik birdurumun söz konusu olmas› gerekir ancak. Oysa jouissance bu eksi¤in giderilme-si fantezisini yaratarak kendini Gerçek’te temellendirir. Ac›da, ölümde, semptom-lar›n sürdürülmesinde bulundu¤u varsay›lan paradoksal haz, asl›nda haz de¤il jo-uissance’d›r. Zizek’e göre jouissance, simgesellefltirmenin üzerinde iflledi¤i temelsimgesellefltirme taraf›ndan boflalt›lan cisimsizlefltirilen, yap›lanan temeldir. Ancakbu süreç ayn› zamanda bir art›k, bir kal›nt› üretir ki bu da art› keyiftir.


‹deoloji tam da insanlar›n“asl›nda ne yapt›klar›n›”bilmemelerinden, aitolduklar› toplumsalgerçekli¤e iliflkin yanl›fl birtasar›ma (ayn› gerçekli¤eiliflkin çarp›tma yüzünden)sahip olmalar›ndan ibarettir

Haz, benli¤in iç dengesinikurmaya ya da korumayayöneliktir. Jouissance ise budengeyi daima bozarak ‘hazilkesinin ötesine’ geçer.

Zizek’in jouissance kavram› ile medya içeriklerine bak›ld›¤›nda bilgi ve enfor-masyon aras›ndaki farktan yola ç›k›ld›¤›nda, enformasyonun temel etkisinin ke-yif, yani e¤lence oldu¤u söylenebilir. Buna karfl›n medya içeriklerinde bilgidenkaç›fl›n temel nedeni ise keyfin kaybedilmesi biçiminde aç›klanabilir (Rigel vd.2005: 322).

Gerçek Üzerine ÇözümlemelerZizek’in yaz›lar›ndaki felsefi, politik ve kültürel alanlar› bir arada tutan Lacan’›n“gerçek” olarak adland›rd›¤› fleye yönelik olarak sürdürdü¤ü sorgulamalard›r(Kay, 2006: 16). Lacan, Freud’un insan›n geliflim sürecinde üç ana evre ortaya ko-yar: Oral, anal ve genital dönem. Bu dönemlere karfl›l›k gelecek biçimde üç fark-l› kavram öne sürer: Gereksinim, istem ve arzu. Bu üç kavram da insani geliflimsürecinin üç farkl› ö¤esine denk düfler: Gerçek, imgesel ve simgesel (Rigel vd,2005: 282).

Lacan’a göre gerçek “simgesellefltirilmeye mutlak anlamda direnendir”. Gerçek,simgesel ve imgelemseli insan gerçekli¤inin üç kayd› olarak adland›r›r. Bir baflkadeyiflle günlük dilde “gerçeklik” olarak söz edilen fley, simgesel ve imgeselin birbirleflimidir. Gerçek, tam olarak bizim gerçekli¤imizin d›fl›nda b›rak›lan›, anlams›zolan›n s›n›r›n› ve yerlefltirmekte ya da keflfetmekte baflar›s›z oldu¤umuz noktay›temsil eder (Rigel vd, 2005:312).

Zizek için gerçek dilin s›n›r› olarak, hatta konuflan varl›klara dönüflmekle, dili-mizle birlikte kaybetti¤imiz her fley olarak düflünülebilir. Gerçek hem orada, yan›bafl›m›zda hem de ulafl›lmaz oland›r. Zizek’in gerçe¤e dikkat çekmek için en s›kkulland›¤› sözcükler: “antagonizm”, “travmatik”, “olanaks›z”, “çekirdek” ve “ç›k-maz”d›r. Müstehcen f›kralardan dini inançlara ve bilim- kurgu filmlerden kuantumfizi¤ine kadar tart›flt›¤› bütün alanlar›n panaromik görünüflü, gerçe¤i ayn› andahem d›fllad›klar› hem de kulland›klar› için Zizek’in ilgisini çeker. Zizek’e göre ger-çek ne kadar anlafl›lmaz olsa da, etkilerini gizlice üzerimizde gösterir; gerçekolumsuzdur ama kendisine hazla ba¤land›¤›m›z bir dayanak noktas› b›rak›r. Ayn›biçimde gerçek, Zizek’in siyasal duruflunun merkezinde yatar. Buna göre ideoloji,keyfin toplumsal örgütlenmesine dayal›d›r. Politik uyumun korunmas›, düzenindevam ettirilmesi ise keyfe ba¤l›d›r. Ancak Zizek’e göre “eylem” yoluyla itaatsizli-¤in içine dal›nabilir, ideoloji rahats›z edilerek ideolojinin kiflilerin üzerindeki dene-timi gevfletilebilir (Kay, 2006: 18).


1697. Ünite - S lovoj Z izek :S lovenya’dan Evrensele Uzanan Bir Düflünür

Slavoj Zizek’in genel yaklafl›m›n› tan›mlaya-

bilmek.

Zizek’in çal›flmalar›n›n özünde, ayn› anda hemsiyasi hem felsefi bir projenin hizmetinde Lacan-c› psikanalizin etkin bir biçimde uygulanmas› ya-tar. Temel felsefi iddias›, Lacan’›n Ayd›nlanma-n›n varisi olmas›n›n yan›nda Lacan düflüncesininileriye dönük bir dönüflümü temsil etti¤idir. Zi-zek ö¤rencilik y›llar›nda hem Frankfurt Okuluyöneliminden hem de muhalif Heideggerciliktenuzaklaflarak Fransa’dan yükselen yeni teorileredo¤ru yönelmifltir. 1970’lerin bafllar›nda Zizek vebenzer ilgilere sahip Slovenyal› arkadafllar› La-can, Foucault, Derrida, Althusser gibi bir diziFrans›z düflünüründen etkilendiler. Ayn› zaman-da klinikten çok felsefi bir bak›fl›n öne ç›kt›¤› Or-tadoks Lacanc› bir yönelimin a¤›r bast›¤› Kuram-sal Psikanaliz Toplulu¤unu kurdular. Bu toplulu-¤un üç önemli ilkesel alan› flöyleydi: 1. Klasik vemodern felsefenin (özellikle de Alman idealistle-rinin) Lakanc› bir bak›flla çözümlenmesi 2. ‹deo-loji ve iktidar kuramlar›n›n Lacan’a dayal› de¤er-lendirilmesi 3. Kültür ve sanat›n (özellikle sine-man›n) Lacan’a dayal› olarak de¤erlendirilmesi.

Zizek’teki Hegel ve Lacan etkisinin boyutlar›n›

de¤erlendirebilmek.

Zizek’in yaz›lar›ndaki yayg›n temalardan biri “He-gel ile Lacan” ve “Lacan yard›m›yla Hegel” gibiikiz temalard›r. Esas olarak Lacan, düflünceleriniFreud’a yan›t olarak gelifltirmiflken Zizek ise Fre-ud’u büyük ölçüde ihmal etmifltir ve Hegel’i La-can’›n düflüncesinin en önemli müjdecisi ve refe-rans noktas› olarak konumland›rm›flt›r. Ne var ki,Zizek Lacan’› referans noktas› olmaktan ç›kar›ponun yerine Hegel’i yerlefltirmeyi denemifltir. Zi-zek’e göre Hegel en iyi biçimde Lacanc› bir ba-k›fl aç›s›ndan okunan ya da Lacan’› do¤ru anla-mak için anahtar bir filozof olarak düflünülebilir.Zizek’in evrensellik ile ilgili düflüncelerini bir ara-ya getirmek zordur; çünkü Zizek, Hegel’de ol-dukça karmafl›k bir biçimde ortaya konan, La-can’›n ise cinsel farkl›l›k aç›klamas›na iliflkili ola-rak sadece yüzeysel olarak ele ald›¤› evrenseliaç›klama çabas›na girer. Zizek için evrensellikcinsel farkl›l›k, tarih ve politika hakk›ndaki dü-

flünceleri için bir merkez oluflturmaktad›r. Zi-zek’e göre “evrensel düzen, onunla dünyay› yo-rumlad›¤›m›z, kavramsal flebekeyi sa¤layan Sim-gesel düzen ya da büyük Ötekidir. Zizek’e göretikel ö¤elerden sonlu bir bütünlü¤e ilerleyenstandart diyalektik bak›fl aç›s›n› terk etmek gere-kiyor: Asl›nda ulafl›lan do¤ruluk tamamlanm›flde¤ildir; soru aç›kta kal›r ancak Öteki’ne sesle-nen bir biçime dönüflür. Zizek’in Lacan’› gelifltir-mesi esas olarak Hegel’e çok fley borçludur. He-gel de diyalektik olarak birbirleriyle iliflki halin-deki tekil, tikel ve evrensel üç “an” dan oluflankavram›n üçlü oluflumuyla ilgilenmektedir. Zi-zek töz ile özne, evrensel ve tikel konular›ndagörüldü¤ü gibi Hegel ve Lacan’›n düflünceleriniba¤layarak, politik anlamlar›n› ortaya ç›kartmayaçal›flm›flt›r.

Yugoslavya’n›n da¤›lmas› süreci çerçevesinde Zi-

zek’in politik duruflunu aç›klayabilmek.

Zizek’e göre politika her fleyi içermektedir. Zi-zek’in dayand›¤› Lacanc› özne kuram›, Öteki vebilinçd›fl› aras›ndaki karfl›tl›k üzerine kuruludur.Burada, yaln›zca bireysel bilinçd›fl›n›n d›fl dünyataraf›ndan oluflturulmas› söz konusu de¤ildir, d›fldünyay› biçimlendirmemiz de ayn› zamanda bi-linçd›fl›m›z›n bir ifadesidir. Zizek “kiflisel olanpolitiktir” anlay›fl›n› ve son dönem yayg›nlaflankimlik politikalar›n›n çeflitli biçimlerini küçümserve bu hareketlerin politik hareketler olmay›p sa-dece eti¤in devam› oldu¤unu ileri sürer. Yugos-lavya devletinin kurulufl, iflleyifl ve da¤›lmas›na,Bat›’n›n Do¤u Avrupa’da kapitalizmi oluflturmak-taki rolüne bakmadan Zizek’in çal›flmalar›ndakiteorik arka plan› ve bu teorinin oluflum koflulla-r›n› anlamak mümkün olmaz. Bundan sonrad›rki Yugoslavya devletinin olanaks›zl›k koflullar›Zizek’in Hegel, Marx ve Lacan bilefliminin hemmeflrulu¤u hem de elefltirisi için olas›l›k koflulla-r› olarak ifllemeye bafllar. Psikanalize göre bilinç-siz olarak peflinde kofltu¤umuz arzu nesnesi, ger-çekli¤ini deneyimlemedi¤imiz ve sanki bir za-manlar hoflland›¤›m›z bir fleymiflçesine fantezibir cezbedicilik ifllevi gören, her zaman “kay›pbir nesne” olmufltur. Zizek konuyla ilgili olarakdaha organik bir topluluk olarak yeni kapitalist

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


rejimin bunalt›c› fantazisinden ve ona efllik edenve kendi d›fl›ndaki her toplulu¤u “hazz›n çal›n-mas›ndan” sorumlu tutan “milliyetçi popülizme”daha fazla “yabanc›laflma” ve mesafeli durma ça¤-r›s›nda bulunur.

Zizek’in sinema ve popüler kültür ö¤elerinden yo-

la ç›karak yapt›¤› çözümlemeleri özetleyebilmek.

Zizek yaz›lar›nda s›kl›kla film analizlerine baflvu-ran bir düflünürdür. Ancak Zizek, bu yöntemi da-ha çok popüler kültür ve toplumsal çal›flmalar›-n›n içinde birer hikâyecik gibi da¤›tmay› uygungörmüfltür. Zizek’in bak›fl üzerine temellendirdi-¤i anamorfoz kavram› görme duyusuyla dolay-s›z olarak alg›lanamayan, belirli bir biçime sahipde¤ilmifl gibi görünen nesnelerin özel bir bak›flaç›s›ndan alg›lanabilir olmas› anlam›na gelir.“Semptom” tam olarak kendi evrensel temeliniy›kan tikel bir unsur, ait oldu¤u tak›m› y›kan birtürdür. Bu anlamda “Sinthome” kavram› üç dü-zeni belirlemektedir ve ‘dü¤üm yap›lar›’ taraf›n-dan belirlenir. Zizek’e göre “fantazi” arzular›m›-z› flekillendiren fleydir. ‹deoloji tam da insanlar›n“asl›nda ne yapt›klar›n›” bilmemelerinden, ait ol-duklar› toplumsal gerçekli¤e iliflkin yanl›fl bir ta-sar›ma (ayn› gerçekli¤e iliflkin çarp›tma yüzün-den) sahip olmalar›ndan ibarettir. “Jouissance”

Lacan’›n Freud’un “haz ilkesi” kavram›n›n ötesi-ne yerlefltirdi¤i bir kavramd›r. Freud’da haz be-densel ya da ruhsal bir gerilimin boflalmas›ndanibarettir. Zizek’in yaz›lar›ndaki felsefi, politik vekültürel alanlar› bir arada tutan Lacan’›n “ger-

çek” olarak adland›rd›¤› fleye yönelik olarak sür-dürdü¤ü Lacan’a göre gerçek “simgesellefltiril-meye mutlak anlamda direnendir”.

4NA M A Ç


1. Zizek’in çal›flmalar›nda temel baflvurular›n› yönlen-dirdi¤i, Psikanaliz alan›nda ismini duyuran düflünür afla-¤›dakilerden hangisidir?

a. Gotheb. Schillerc. Hegeld. Marxe. Lacan

2. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi Zizek ve Slovenya-l› arkadafllar›n›n etkilendi¤i Frans›z düflünürlerden biride¤ildir?

a. Lacanb. Derridac. Foucaultd. Habermase. Althusser

3. Zizek’in, Lacan’›n düflüncesinin en önemli müjdeci-si ve referans noktas› olarak konumland›rd›¤› filozofafla¤›dakilerden hangisidir?

a. Hegelb. Marxc. Kantd. Heideggere. Aristo

4. Zizek’in cinsel farkl›l›k, tarih ve politika hakk›ndakidüflünceleri için bir merkez oluflturan kavram afla¤›da-kilerden hangisidir?

a. Evrensellikb. Yücelikc. Bilgelikd. ‹nsanl›ke. Kardefllik

5. Zizek’in “The Indivisible Remainder” (BölünmeyenArt›k) kitab›ndan önceki çal›flmalar›nda duruflu afla¤›-daki kavramlardan hangisi ile tan›mlanabilir?

a. Anti-kapitalistb. Anti -totaliterc. Sosyalistd. ‹dealiste. Materyalist

6. Zizek’in dayand›¤› Lacanc› özne kuram›, hangi kar-fl›tl›k üzerine kurulmufltur?

a. Özne ve nesneb. Öteki ve bilinçd›fl›c. Bilinçalt› ve bilinçd›fl›d. Do¤a-maddee. Aktif- pasif

7. Zizek, 1990 y›l›nda yap›lan ilk çok partili seçimlerdeafla¤›daki ülkelerden hangisinin baflkan aday› olmufltur?

a. Makedonyab. Slovenyac. H›rvatistand. S›rbistane. Bosna- Hersek

8. Afla¤›dakilerden hangisi Yugoslavya’y› oluflturan beflcumhuriyetten biri de¤ildir?

a. H›rvatistanb. Makedonyac. Karada¤d. S›rbistane. Estonya

9. Hegel’e göre iflletme s›n›f› afla¤›daki kesimlerdenhangisi taraf›ndan oluflmaktad›r?

a. Kapitalistler ve iflçilerdenb. Köylülerc. Köylüler ve esnaflard. Memurlare. Aristokratlar ve iflverenler

10. 1990’larda Slovenya’daki bürokrasiye muhaliflik Ba-t›’dan yükselen, afla¤›daki ak›mlardan hangisi ile besleni-yordu?

a. Marksizmb. Postyap›salc›l›kc. Hermenetikd. Psikanalize. Olgusalc›l›k



Ortado¤u ‹çin Mütevazi Bir Teklif

Irak sald›r›s›n› destekleyenlerin hat›rlatt›¤› bir neden,bu sald›r›n›n h›z›n› kaybeden Ortado¤u bar›fl sürecineyeniden h›z kazand›raca¤›yd›. –kazand›rd› m›? Ortado-¤u’ya iliflkin yap›lacak ilk fley, bu krizin toprak yetersiz-li¤inin co¤rafi gerçe¤iyle ilgili oldu¤u gibi görüflleri birkenara atmakt›r. Afl›r›n›n kendisi k›tl›k içinde temellen-di¤i ve onu doldurmaya çabalad›¤› için bolluk (saf sev-giden do¤an afl›r› ba¤›fl, herkes için yeterli olan) ve dik-katle “kemerleri s›kma” tavr›yla k›tl›k (sadece baz›lar›-n›n sahip oldu¤u, herkes için yeterli olmayan) basitçebirbirlerine karfl›t olarak konulamaz. Bir baflka deyiflle,k›tl›k (bir fleyin eksik oldu¤u “herkese yetmedi¤i” dü-flüncesi) basit bir olgu de¤il yap›sal bir gerekliliktir:O, kesinlikle var olan bir fleyin eksi¤i olmadan önce safbiçimsel bir eksiktir ve o, tam da ihtiyaçlar›m›z›n afl›r›derecede tatmin oldu¤u anda flafl›rt›c› kat›ks›z haliyleortaya ç›kan bir eksiktir. Ayn› çizgide, ölümcül günah›nen ilginç olanlar›ndan üçü; haset, cimrilik ve melankolitam da arzunun biçimsel yap›s› içine yaz›lm›flt›r: Bir me-lankolik arzulad›¤› objenin varl›¤›nda arzusunu muha-faza edemezken; cimri objesine s›k›ca sar›l›r ama tüke-temez; haset olan ise ötekinin arzusunun objesini arzu-lar. Böylece ya komflunun çay›r›n›n otlar› seninkindendaha yeflildir, ya kendi yeflil otlar›ma o kadar hayran›m-d›r ki hayvanlar›m›n yemesine izin vermem, ya da çay›-r›ma bir melankoli¤in üzüntülü, lakayt bak›fl›yla gözatar›m… Bu paradokslar flöyle masallar›n gerçe¤ine te-kabül eder: Çiftçinin birine görünen cin “Dile bendenne dilersen ama sana ne yaparsam iki kat›n› komflunada yapaca¤›m!” dedi¤inde, çiftçi kötülük dolu s›r›tarak“Bir gözümü ç›kar!” diye cevaplar. Ya da fakir bir çiftçikar› kocan›n nas›l zengin olma flanslar›n› teptiklerineiliflkin bir hikaye flöyledir: Bir cin onlar›n üç isteklerinigerçeklefltirece¤ini söyledi¤inde kocan›n düflünmeden“Taba¤›ma bir sosis!” demesine kad›n k›zg›nl›kla atlar:“Seni budala, sosis burnuna yap›fls›n!”. Böylece üçüncüistek ancak mütevazi bir “sosis burundan taba¤a düfl!”olabilir.

Kaynak: Slavoj Zizek (2004). Ödünç Al›nan Irak Çay-danl›¤›. ‹stanbul: Encore Yay›nc›l›k. Çev. Mehment Öz-nur, Sibel Erduman. S. 39.

Lacan ile ilgili bilgilerimizi hat›rlayal›m

Jacques Lacan, hem Frans›z psikanalistidir ve psikana-liz alan›nda dünya ça¤›nda en önde gelen isim olmufl-tur. Lacan 1901 y›l›nda burjuva Katolik bir ailenin evla-d› olarak dünyaya gelmifltir. Lacan, Sorbonne Üniversi-tesi’nde t›p e¤itimi ald›ktan sonra 1930’larda psikiyatrihastalar› üzerinde çal›flt›.1938 y›l›ndan itibaren Paris Psi-kanaliz Derne¤i’nde dersler vermeye bafllad› ve1950’lerde kendi özgün kuram›n› gelifltirmeye bafllad›ve yay›nlar› ile psikanaliz alan›nda en üretici ve özgünkuramc›lardan biri oldu¤unu kan›tlad›. Lacan’›n kuram›genel olarak yap›salc› dilbilimi üzerine yap›lanmakta veLevi- Strauss’un yap›sal antropoloji çal›flmalar›ndan et-kilenmifltir. Keza, Hegel, Heidegger gibi düflünürler deLacan’›n kuram›nda etkisi olan isimlerdir. Esas olarakLacan’›n amac› Freud’un kuram›n› de¤ifltirmek ya da re-vizyondan geçirmek de¤ildir. Onun istedi¤i “yeni birokuma” yapmakt›r. Psikanalizin kuramsal ve uygulamaalan› Lacan taraf›ndan yap›bozuma u¤rat›l›r ve bundandolay› anadamar psikanaliz çevrelerince elefltirilir.Lacan’›n Freud’un çal›flmalar›ndan yola ç›karak gelifltir-di¤i kuramlarda önceli¤i bilinçd›fl› üzerine yapt›¤› çal›fl-malar al›r. Lacan psikanalizi “bilinçd›fl›n›n bir bilimi”haline getirir. Dahas› yap›salc› dilbilimin etkisiyle, dilinönemini vurgulayarak “bilinçd›fl›n›n dil gibi yap›land›-¤›n› söyleyerek ana odak noktalar›n› bilinçd›fl› ve dilolarak belirler. Bundan yola ç›karak Freud’u yenidenokur ve yorumlar. Lacan’›n temel olarak ele ald›¤› konular›n bafl›nda “öz-ne sorunu” gelir. Lacan Freud’un kurgulad›¤› anlamda“sabit” bir öznenin olanakl›l›¤›n› reddeder. Freud’un “ego”yu güçlü k›lma amac› tafl›yan “ben” bi-linci ve “ego”nun (bu anlamda bilincin) bilinçd›fl›ndandaha güçlü k›l›nmas› tezini reddederek bilinçd›fl›n›n ön-celi¤ini ve ego’nun (ben’in) bir yan›lsama oldu¤unu veesas olarak “ben”in bilinçd›fl›n›n bir ürünü oldu¤unuileri sürer. Bilinçd›fl›, insan varl›¤›n›n tüm ifllevleri üze-rinde etkin bir yap›ya ve aynen dil gibi yap›lanan birözelli¤e sahiptir. Buna ek olarak bilinçd›fl› kendini “yok”ile ifade eder. Lacanc› düflüncede “eksik”, “yok” olantemel bir belirleyicili¤e sahiptir. Tüm sistem bunlar›netraf›nda örgütlenmifltir. Bilinçd›fl›, bu anlamda dil, ken-dini eksik olarak söyledi¤inde, söylemedi¤inde, bir bafl-ka deyiflle sessiz kald›¤› yerde ifade eder. Lacan’›n sosyal bilimlere kazand›rd›¤› önemli kavram-lardan biri de “öteki” dir. Lacan’a göre “öteki” süre¤enolarak tüm iliflkilerde belirleyici, temel ö¤e olarak bu-

Okuma Parças› 1 Okuma Parças› 2


lunmaya bafllar. Bu ba¤lamsa sevgi iliflkisi geçmiflte (be-beklikte) yaflanan bütünsellik, ayr›lmam›fll›k sürecininyeniden yaflanmas› iste¤inin ifadesidir. Öteki “ben”inkendini gerçeklefltirdi¤i, dolay›mlad›¤› nesnedir. Ben’inkendini gerçekleyebilmesi için “öteki”nin varl›¤› zorun-ludur Öteki ile uzamsal alan giren “ben”, kendi uzam-sal alan›n› yarat›r, kendini d›fl dünyan›n nesnelerindenfarkl› olarak kurgular. Öteki, ben’in varolmas›n›n önkoflullar›ndan biridir ve “özne iz kimli¤ine ulaflmak için,kendini imgesel öteki ile özdefllefltirmeli, kendini ya-banc›laflt›rmal›d›r. Bu ise özne için çeliflik bir durum ya-rat›r. Kendini varedebilmek için kendinden vazgeçmekzorundad›r. Kendini kurdu¤unda ise art›k tam bir “ken-dilik” durumundan söz edilmez. Kurdu¤u kendilik, için-de kendini varetmeye çal›flt›¤› ve tüm imgesel, simgeseldünyas›n› oluflturan ö¤eleri edindi¤i toplumun ürünü-dür. Dolay›s›yla özne daha do¤madan önce bu simge-sel düzen taraf›ndan önbelirlenmifltir. Lacan’a göre Öz-nenin kendini kurgulamas› kendinde “eksik” olanlarüzerinden yürür. Öteki ile olan iliflki içerisinde, onunkurgusunun, oyunun parças› olarak, ancak onun d›fl›n-da onu içsellefltirerek kendilik kurgusuna ulaflmak birzorunluluk olarak okunabilir. Asl›nda Öteki de tam de-¤ildir o da “eksik”tir ve bu eksik onun varolufluna ilifl-kindir. Zizek’in de belirtti¤i gibi özne Lacan’a göre “bö-lünmüfl, üzerine çarp› at›lm›fl oldu¤u, anlamland›rmazincirindeki bir eksi¤e özdefl”tir. Esas›nda öznenin La-can taraf›ndan ayr›lma ad› verilen bir tür “yabanc›lafl-madan ar›nma” ya ulaflabilmesini sa¤layan fley tam daÖteki’deki bu eksiktir.

Kaynak: Bar›fl Çoban (2005). “Aynalar fiövalyesi ya

da Bilinçd›fl›n›n Kaflifi: LACAN” içinde Kadife Ka-

ranl›k. Edt. Nurdo¤an Rigel vd. ‹stanbul: Su Yay›nla-r›. ss. 277- 291.

1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yenidengözden geçiriniz.


3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zizek’teki Hegel ve Lacan”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Evrensel ve Tikel” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zizek ve Politika” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zizek ve Politika” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yugoslavya’dan Slovenya’yaZizek”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yugoslavya’dan Slovenya’yaZizek” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yugoslavya’dan Slovenya’yaZizek” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Slovenya’dan YükselenTeorik Muhalefet” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.


Zizek, “kiflisel olan politiktir” anlay›fl›n› ve son dönemyayg›nlaflan kimlik politikalar›n›n çeflitli biçimlerini kü-çümser ve bu hareketlerin politik hareketler olmay›psadece eti¤in devam› oldu¤unu ileri sürer. Zizek’e göre‘bir kiflinin gözünü oymak’ etik bir fley oluyordu amaayn› fleyi binlercesine yapmak her nas›lsa onu “politik”hale getiriyordu. Zizek, politik alan› klasik anlamda ik-tidar arac›l›¤›yla, iktidar› dayatma, kullanma, ya da onakarfl› direnme biçimleri; iktidar›n kimin ç›karlar›na hiz-met etti¤i ya da kötüye kulland›¤› ve iktidar›n üretim vekaynaklar›n da¤›l›m› üzerindeki etkileri olarak tan›mlar.Dolay›s›yla kimlik politikalar›n› siyasetin bu tür bir tan›-m›n› es geçip sadece belli tür ezme- ezilme iliflkilerineodaklanmas› nedeniyle elefltirir.



S›ra Sizde 2

Zizek, Yugoslavya devletinin kurulufl, iflleyifl ve da¤›l-mas›nda ve en önemlisi Do¤u Avrupa’da kapitalizminoluflmas›nda Bat›’n›n do¤rudan bir rol oynad›¤›n› düflü-nür. Zizek’in çal›flmalar›ndaki teorik arka plan› ve buteorinin oluflum koflullar›nda Bat›’n›n oynad›¤› bu rolünpay›n› do¤rudan hissetmek mümkündür. Zizek’e göreYugoslavya’n›n belli birtak›m yalanlar ve olanaks›zl›knoktalar› üzerinde yap›lanmas› kadar Bat›’n›n flu an di-¤er yeni cumhuriyetlere bak›fl› gibi bakmas›n›n da etki-si büyüktü. Tito’nun Stalin’e yabanc›laflmas›nda ve son-ras›nda Slovenya’n›n Yugoslavya Cumhuriyeti’nden ay-r›lmas›nda yine Bat›’n›n önemli bir rolü vard›. Zizek’egöre bundan dolay›, Yugoslavya’n›n da¤›lmas›na iliflkinyap›lan etnik çekiflmelerin sosyalist sistemin çökmesiy-le birlikte yüzeye ç›kt›¤› gibi basit ve indirgemeci biraç›klama kolayc›l›¤›na düflmek istemiyorsak da¤›lmasürecine daha dikkatlice bakmam›z gerekiyor. Yugos-lavya’n›n da¤›lmas›na iliflkin, ‘köklü anlaflmazl›klar›nbaflrolü oynad›¤›’ imgelemi Bat› kapitalizminin yaratt›¤›çat›flmada kuvvetli bir ideolojik aç›klama oluflturur.

S›ra Sizde 3

Zizek’e göre da¤›lman›n gündeme geldi¤i koflullardaulusal birli¤in korunmas› her zaman- annelik ve gele-cek nesillerin yeniden üreticisi olarak- ulusun gösteren-leri olarak kad›nlara yönelik denetim ve fliddetin artma-s›na yol açar. Yugoslavya’da yar›- özerk kad›n örgütle-rin partilileri aras›ndaki mücadele sonucunda 1961 y›-l›nda Kad›n Örgütleri Birli¤i kapat›lm›fl ve Parti taraf›n-dan Kad›n›n Sosyal Aktiviteleri Konferans› kurulmufltur.1974 y›l›ndan sonra kürtaj serbest b›rak›lm›fl ve adetabir tür korunma yöntemi olarak kullan›lmaya bafllan-m›flt›r ancak 1980’lerde kürtaja karfl› muhalefet yüksel-mifltir. Askeri fliddet kad›na yönelik artan fliddetle so-nuçlanm›fl, bu fliddeti yeniden üretmifltir. Belgrad’daki“Siyah Giymifl Kad›nlar” gibi savafl karfl›t› gruplar s›kl›k-la fiziksel sald›r›ya u¤ram›flt›r. Zizek’e göre toplumlararas›ndaki antagonizma kad›n ve erkek aras›ndaki an-tagonizma ile iç içe geçmifltir ve bu olgu Lacanc› teori-nin cinselli¤in açmaz› olarak dile getirdi¤i olguya iflareteder. “Cinsellefltirme”nin önemi ve fliddete karfl› femi-nist yan›tlar Marksistlerin ve ayn› zamanda Zizek’in Yu-goslavya’n›n da¤›lmas› sürecinde devlete iliflkin sorun-lar›n›n aç›¤a ç›kmas›na neden olmufltur.

S›ra Sizde 4

1970’lerde ortaya ç›kan teorik çal›flmalar üç zorunluluküzerinde yükseliyordu. Birincisi, Marksist çal›flmalar› veMarksizmin ‘sosyalist devlet’ taraf›ndan tahribat›n› daiçeren ekonomi politik ve öz-yönetim hakk›nda eleflti-rel çal›flmalard›. ‹kincisi Slovenya ulusunun tarihsel olu-flumu ile ilgiliydi ve bu konudaki iddialar›n “do¤al” gö-rünen ideolojik etkilerini ortaya ç›karmakla ilgiliydi.Üçüncüsü bürokrasinin yerinde kalmas›n› sa¤layan ‘mu-halifler’in elefltirisiydi. Buradaki iddia Do¤u Avrupa’da-ki (ve di¤er sosyalist) toplumlarda muhaliflerin devlet-çe kurulan rolleriydi. fiöyle ki, bu muhaliflerin düflün-me biçimleri kavramlara ba¤lanan ters yüz edilmifl an-lamlara ra¤men esas olarak bürokratik seçkinlerinkinebenziyordu. 1980’lerin bafl›nda ortaya ç›kan kültürel di-reniflin çok özel biçimleri muhalefeti rejime ‘muhalifli-¤in’ boyutlar›n› aflan bir noktaya getirdi.

S›ra Sizde 5

Foucault, bak›fl› iktidarla iliflkisi içinde panoptik kavra-m›yla ele al›r. Panoptik, görülmeden gören, hükmediciiktidar›n bak›fl›d›r. Panoptik bak›fltaki iktidar bakt›¤›n›nesneye dönüfltürür. Bak›fl›n sahibi öznedir. Çünkü ik-tidar ondad›r. Erke¤in bak›fl› da panoptiktir ve bakt›¤›-n› nesneye çevirir ve feminizm düflüncesinin oda¤›ndada buna karfl› ç›k›fl vard›r. Lacanc› bak›fl kavram›nda isedurum tam tersidir. Bak›fl nesnedir. Bak›lan bak›fl› üze-rine alan, üstlenen öznedir, bakan ise nesnedir. Lacaniçin bak›fl konumunu sahiplenen kad›nd›r. Lacan’a gö-re yanl›fl tan›ma (yamuk bakmak) öznenin kurulmas›sürecinden ayr›lamaz. Çünkü özne asla kendisini bakannoktas›na yerlefltiremez. Bak›fl, Hegel’den bafllayarakJean Paul Sartre ve Michel Foucault ile devam eden an-lay›flta hep iktidar ya da mücadele alan› olarak kurgu-lan›r. Esas olarak dinlerde de ‘tanr›lar›n görünmeyenbak›fl›’ inanc› nedeniyle ‘bak›fl’ hep bir iktidar, denetim,gözetim, yönetim özelli¤ini üzerinde tafl›r. ‹ktidar›n gö-rünmeyen bak›fl›nda hep bir tahayyül vard›r. Sözgelimihükümdar, tanr›n›n yeryüzündeki gölgesi olarak görevyapt›¤› için yönetilenlerden kimse hükümdar›n gözleriile karfl›laflamaz. Yönetilenlerin bak›fl› yerdeyken, hü-kümdar bak›fl›yla onlar› birer nesneye dönüfltürerek ta-rar. Yönetilenler ise hükümdar›n bak›fl›n› tahayyül ede-rek kendilerini bir otokontrolle denetlerler.


Lovink, Geert (1995) “Civil Society, Fanaticism and Di-gital Reality: A Conversation with Slovaj Zizek.http://www.ctheory.com/article/a037.html (Eriflimtarihi: 09.05 2011).

Kay, Sarah (2006) Zizek: Elefltirel Bir Girifl. Çev: Zey-nep Kuyumcu. ‹stanbul: Encore

Parker, Ian (2004) Slavoj Zizek: A Critical Introducti-

on. Londra: Pluto Press.Rigel vd. (2005) Kadife Karanl›k. ‹stanbul: Su Yay›nlar›. Wright. E. &E. Wright (1999) The Zizek Reader. Black-

weell Publishers.Zizek, S. (2004a). ‹deolojinin Yüce Nesnesi. Çev. Tun-

cay Birkan. ‹stanbul: Metis Yay›nlar›.Zizek, S. (2004b) Ödünç Al›nan Irak Çaydanl›¤›. Çev.

Mehmet Öznur ve Sibel Erduman. ‹stanbul: Encore-Yay›nc›l›k.

Zizek, S.(2003) G›d›klanan Özne: Politik Ontoloji-

nin Yok Merkezi. Çev. fiamil Can. Ankara: EposYay›nc›l›k.

Zizek, S. (2001). Enjoy Your Symptom! Jacques La-

can in Hollywood and Out. Londra: Routledge.Zizek, S. (1991) For They Know not What They do:

Enjoyment as a Political Factor.

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra David Harvey’in;Postmodernizm çal›flmas›nda öne sürdü¤ü temel tezi betimleyebilecek,Ayd›nlanma düflüncesi ile modernite aras›nda kurdu¤u iliflkiyi aç›klayabilecek,Postmodernizm hakk›ndaki görüfllerini özetleyebilecek,Kapitalizmin ekonomik ve politik dönüflümü hakk›ndaki düflüncelerini de-¤erlendirebilecek,Harvey’in ‘zaman-mekân s›k›flmas›’ kavram›n› aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Ayd›nlanma• Modernite• Modernizm• Postmodernizm• Fordizm

• Esnek birikim• Zaman• Mekân • Zaman-mekân s›k›flmas›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

N


• G‹R‹fi• MODERN‹TE VE MODERN‹ZM• POSTMODERN‹ZM• KAP‹TAL‹ZM‹N POL‹T‹K VE

EKONOM‹K DÖNÜfiÜMÜ• ZAMAN VE MEKÂN• SONUÇ

Postmodernizm ve Mekân: David Harvey


G‹R‹fiMarxist co¤rafyac› ve teorisyen David Harvey’in çal›flmalar›, co¤rafyan›n mekân bi-limi olarak kabul edilmeye baflland›¤› 1960’l› y›llara dayanmaktad›r. Buna ba¤l›olarak Harvey’in, 1969 y›l›nda yay›nlanan çal›flmas› Explanation in Geography(Co¤rafyada Aç›klama), co¤rafyan›n mekân bilimi olarak kuramsal ve metodolojiktemellerini inceleyen ilk kitap olarak kabul edilmektedir (Johnston, 1983).

Harvey daha sonra Social Justice and the City (1973) (Toplumsal Adalet ve fie-hir) ve Limits to Capital (1982) (Sermayenin S›n›rlar›) kitaplar›nda Marxist ekono-mi politik yaklafl›m temelinde mekânsal çözümlemeler yapm›flt›r. Sonraki çal›flma-lar›nda (1985a, 1985b) ise kapitalist sermaye birikiminin hareketleri ve co¤rafyaaras›ndaki iliflkiyi ele alarak sermayenin mekânsall›¤›n› vurgulam›flt›r.

Harvey’in The Condition of Postmodernism (1989) (Postmodernli¤in Durumu)bafll›kl› kitab› postmodernizmi, Marxist bak›fl aç›s› çerçevesinde de¤erlendiren ol-dukça önemli bir çal›flma olarak kabul edilmektedir.

Postmodernizm ve Mekân:David Harvey

David Harvey (1935- )1935 y›l›nda ‹ngiltere do¤an David Harvey, lisans ve lisan-

süstü e¤itimini Gillingham Grammar School for Boys ve St

John’s College, okullar›nda görmüfl ve 1961 y›l›nda Cam-

bridge Üniversitesi’nde co¤rafya alan›nda doktoras›n› ta-

mamlam›flt›r. Akademik çal›flmalar›n› ‹ngiltere’de Bristol

Üniversitesi, Oxford Üniversitesi ve ABD Baltimore’daki

Johns Hopkins Üniversitesi’nde sürdürmüfltür. 2001 y›l›nda,

Graduate Center of the City University of New York (CUNY) Antropoloji Bölümü’ne

geçmifltir. Harvey son çal›flmas›nda, Marxist teori temelinde, küresel kapitalizmin ne-

oliberal biçiminin elefltirisini yapmaktad›r. Harvey’in en önemli çal›flmalar› aras›n-

da Explanation in Geography (1969) (Co¤rafyada Aç›klama), Social Justice and the

City (1973) (Sosyal Adalet ve fiehir), Limits to Capital (1982) (Sermayenin S›n›rlar›),

The Condition of Postmodernity (1989) (Postmodernli¤in Durumu), Spaces of Hope

(2000) (Umut Mekânlar›), The New Imperialism (2003) (Yeni Emperyalizm) ve A

Brief History of Neoliberalism (2005) (Neoliberalizmin K›sa Tarihi) adl› eserleri yer

almaktad›r.

Postmodernizmi, farkl› bak›fl aç›lar› do¤rultusunda farkl› yönleriyle ele alan te-oriler ayn› zamanda postmodernizmi kavray›fl sürecinde baz› ortak kabullere sa-hiptirler. Bu teoriler, ça¤dafl toplumlarda temel de¤iflimlerin yer ald›¤› ya da yer al-maya bafllad›¤› ve toplumlar›n çeflitli aflamalardan geçiyor oldu¤u görüflüne kat›l-makla birlikte, modernitenin, postmoderniteye do¤ru ilerleyen bir aflama oldu¤uanlay›fl›n› benimsemektedirler (Haralambos ve Holborn, 1995: 907). Harvey (1997: 7), 1970’lerin ilk y›llar›ndan itibaren ekonomik, politik ve kültürelfaaliyetlerde köklü bir de¤iflimin yafland›¤›n› ve bu köklü de¤iflimin, “mekân ve za-man alg›lay›fl›m›zda yeni hâkim biçimlerin” ortaya ç›kmas›yla iliflkili oldu¤unu be-lirtmektedir. Harvey, The Condition of Postmodernism (1989) (Postmodernli¤inDurumu) kitab›nda temel tezini flu flekilde sunmaktad›r:

Zaman ve mekân›n de¤iflmekte olan boyutlar›yla eflzamanl›l›k, zorunlu ya da ne-

densel bir ba¤›nt›n›n varl›¤› için bir kan›t olarak gösterilemezse de, postmodernist

kültürel biçimlerin yükselifli, sermaye birikiminde daha esnek tarzlar›n ortaya ç›k›fl›

ve kapitalizmin örgütleniflinde “zaman mekân s›k›flmas›”n›n yeni bir at›l›m› aras›n-

da bir tür zorunlu iliflki oldu¤u görüflüne güçlü birtak›m önsel kan›tlar getirmek

mümkündür (Harvey, 1997: 7)

Buna karfl›n, kapitalist birikimin temel kurallar› aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, bu de-¤iflimler, tamam›yla yeni bir kapitalizm sonras› (post-kapitalist) ya da sanayi ötesi(post-endüstriyel) toplumlar›n ortaya ç›kmas›ndan daha ziyade, bir tak›m yüzeyselde¤ifliklikler gibi görünmektedir (Harvey, 1997: 7).

Harvey’e (1997: 9) göre postmodernizm, post-yap›salc›l›kla ve post-endüstriya-lizmle iliflkili görünmekle birlikte, ayn› zamanda yeni fikirlerin oluflumlar›yla ba¤-lant›l› flekilde ve giderek artan bir biçimde, baz› yeni duygu ve düflüncelerin bir bi-leflimi olarak ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r.

Ekonomik, politik ve kültürel geliflmede “kafa kar›flt›r›c› bir evre” açm›fl olanpostmodernizmin do¤as›n›n araflt›r›lmas› gerekti¤ini belirten Harvey (1997: 9), buaraflt›rma konusunun bir dizi fikir olarak ele al›nmas› yerine tarihsel durumun aç›k-lanmas› gerekti¤ini ileri sürmektedir: “E¤er postmodernizmin dönem dönem girifl-ti¤i aray›fllardan bir ders ç›karacak ve bu derslerden giderek de eylem biçimleri ge-lifltireceksek, postmodernizmin yöneldi¤i aray›fllar›n son derece önemli oldu¤unukavramam›z gerekir” (Harvey, 1993: 55).

Bu araflt›rma önerisi do¤rultusunda Harvey (1997) öncelikle, postmodernizm ko-nusunda kabul gören fikirleri gözden geçirmekte ve politik-ekonomik arka plan› in-celemektedir. Sonras›nda kapitalizmin tarihsel ve co¤rafi gelifliminin dinamikleri ilekültürel üretim ve ideolojik dönüflüm süreçleri aras›ndaki ba¤› oluflturan zaman vemekân deneyimini ele almaktad›r. Ancak bu flekilde Bat› dünyas›nda ortaya ç›kanyeni baz› söylemlere bir anlam vermenin mümkün olaca¤›n› ifade etmektedir.

Harvey’e (1997: 21) göre, ‘postmodernizm’in anlam› konusunda tam olarak biranlaflma sa¤lanamamakla birlikte postmodernizm, modernizme karfl› bir tepki yada modernizmden bir kopufl olarak kavranmaktad›r. Modernizmin anlam›n›n dakar›fl›k olmas› nedeniyle, postmodernizmi kavramak daha da zorlaflmaktad›r.

Harvey, modernizm ve postmodernizm iliflkisine yönelik olarak bir mimarl›kdergisinin editörlerinin görüflünü iflaret eder: “Genellikle pozitivist teknoloji mer-kezli ve rasyonalist e¤ilimli olarak alg›lanan evrensel modernizm, do¤rusal gelifl-meye ve mutlak do¤rulara inançla, toplumsal düzenin rasyonel biçimde planlan-mas›yla ve bilgi ve üretimin standartlaflt›r›lmas›yla özdefllefltirilir.” Buna karfl›t ola-


rak postmodernizm, “kültürel söylemin yeniden tan›mlanmas›nda, heterojenli¤i vefarkl›l›¤› özgürlefltirici güçler olarak” öne ç›karmaktad›r. (PRECIS6, 1987: 7-24’tenaktaran Harvey, 1997: 21).

Bu anlamda postmodernizm, modernizmle karfl›tl›k iliflkisi çerçevesinde ifadeedilmektedir. Dolay›s›yla bu iliflkinin anlafl›lmas› için öncelikle modernitenin (mo-dernlik) çözümlenmesi gerekmektedir. Modernitenin anlam› üzerine yürütülen tar-t›flmalar›n büyük bir bölümünde modernitenin temelini oluflturan Ayd›nlanma dü-flüncesi yer almaktad›r (Harvey, 1997: 25).

MODERN‹TE VE MODERN‹ZMHarvey, moderniteyi, Jürgen Habermas’›n kavramsallaflt›rmas› olan “moderniteprojesi” do¤rultusunda aç›klamaktad›r (Habermas, 1983: 9’dan aktaran Harvey,1997: 25): 18. yüzy›lda beliren bu proje, Ayd›nlanma düflünürlerinin “nesnel bili-mi, evrensel ahlak ile hukuku ve kendi ayaklar› üzerinde duran sanat›, kendi içmant›klar› temelinde gelifltirme” yönünde gösterdikleri ola¤anüstü bir düflünsel ça-bay› ifade etmektedir. Bu ba¤lamda, çok say›da bireyin, özgür ve yarat›c› bir flekil-de çal›flmalar›yla katk› sa¤lad›klar› bir bilgi birikiminin, “insanl›¤›n özgürleflmesi vegünlük yaflam›n zenginleflmesi” yönünde kullan›lmas› amaçlanmaktad›r. Ayd›nlan-ma düflüncesi temelinde geliflen modernite projesi;

Do¤a üzerinde bilimsel hâkimiyet, kaynaklar›n k›tl›¤›ndan, yoksulluktan ve do¤al

afetin rastgele darbelerinden kurtuluflu vaat ediyordu. Rasyonel toplumsal örgütlen-

me biçimlerinin ve rasyonel düflünce tarzlar›n›n geliflmesi, efsanenin, dinin, bofl

inanc›n ak›l d›fl›l›¤›ndan, iktidar›n keyfi kullan›m›ndan ve kendi insan do¤am›z›n

karanl›k yan›ndan kurtuluflu vaat ediyordu. Ancak bu tür bir proje arac›l›¤›yla, bü-

tün insanl›¤›n evrensel, sonsuz ve de¤iflmez nitelikleri ortaya ç›kabilirdi (Harvey,

1997: 25).

Ayd›nlanma düflüncesi, temel unsur olarak ilerleme fikrine dayanmakta ve ay-n› zamanda modernitenin de savundu¤u, tarih ve gelenekten kopmay› hedefle-mektedir. Harvey’e (1997: 26) göre bu düflünce, en çok insanlar› özgürlefltirmeamac›yla “bilginin ve toplumsal örgütlenmenin mistik ve kutsal kabu¤unu k›rmay›hedefleyen laik bir hareketti.”

Ayd›nlanma düflüncesini miras alan 19. yüzy›l›n önemli sosyologlar›, yaflanantoplumsal de¤iflmelerin nas›l bir gelecek yarataca¤› yönünde düflünceler gelifltir-mifller, bu sürecin aç›klanmas› için bilimsel bir analizin kullan›lmas› gerekti¤ineinanm›fllard›r. Bu anlamda, insanl›¤›n gelifliminin büyük hikâyesini aç›¤a ç›karmaçabas›, baz› postmodern teorisyenler taraf›ndan ‘meta anlat›’ olarak adland›r›lmak-tad›r (Haralambos ve Holborn, 1995: 907).

Büyük düflünürler aras›nda yer alan Marx ve Durkheim, bilimsel ve rasyoneldüflünceye daha az vurgu yapmalar›n›n yan› s›ra toplumun ilerleme ve geliflme sü-recinde oldu¤una yönelik güçlü bir inanç beslemifllerdir (Haralambos ve Holborn,1995: 907). Marx, s›n›flara dayal› olan kapitalist geliflmenin bask›c› ve ayn› zaman-da çeliflkili mant›¤›n›n nas›l insanl›¤›n evrensel kurtulufluna yol açaca¤›n› göstere-rek, “ütopik düflünceyi, materyalist bir bilime dönüfltürmeyi” hedeflemifltir (Har-vey, 1997: 28). Bununla birlikte Comte ve Weber, bu de¤iflimi bilimsel rasyonali-teyi içeren bir de¤iflim olarak görmüfllerdir. Comte, modern toplumun, biliminegemenli¤inde olaca¤›na, din, bat›l inanç ve felsefenin etkisinin, pozitivist bilimleyer de¤ifltirece¤ine inanm›flt›r. Weber, modern öncesi toplumsal yaflam›n temelini

1798. Ünite - Postmodernizm ve Mekân: David Harvey

Modern düflünce biçimininköklerinin dayand›¤› 18.yüzy›l Ayd›nlanmadüflüncesi, öncesindekigelenek ve önyarg›lar› yokederek, yerine toplumsalyaflam›n rasyonel temellerinikuran önemli bir Avrupaentelektüel hareketidir.

oluflturan geleneksel eylemlerin önemini kaybetti¤ini ve modern ça¤›n, daha etki-li olan rasyonelleflme ve bürokrasi taraf›ndan flekillenece¤ine inanm›flt›r (Haralam-bos ve Holborn, 1995: 907).

Bernstein’e göre Weber, Ayd›nlanma düflünürlerinin bilimin ilerlemesi, ak›lc›l›kve evrensel insan özgürlü¤ü aras›nda kurduklar› zorunlu iliflki do¤rultusunda,“umut ve beklentilerinin ac› ve ironik bir yan›lsama” oldu¤unu ve Ayd›nlanma mi-ras›n›n asl›nda “amaçl› ve araçç› ak›lc›l›¤›n zaferi” olarak ortaya ç›kt›¤›n› ileri sür-mektedir (Bernstein, 1985: 5’ten aktaran Harvey, 1997: 28-29). Bu nedenle böylebir ak›lc›l›k anlay›fl›, ekonomi, hukuk, bürokrasi ve sanat› kapsayan bir flekildetoplumsal ve kültürel yaflam› etkilemekte ve zehirlemektedir. Bu ba¤lamda ak›lc›-l›¤›n ilerlemesi, “evrensel özgürlü¤ün somut olarak gerçekleflmesine de¤il”, kaç›l-mas› mümkün olmayan bir ‘demir kafes’in, baflka bir deyiflle, “bürokratik ak›lc›l›-¤›n bir kafesinin yarat›lmas›na” neden olmaktad›r.

Modernizmin, fabrika sistemi, makinelerle üretim, kentleflme, yeni ulaflt›rma vehaberleflme sistemleri, kitlelere yönelik piyasa ve reklamc›l›¤›n ortaya ç›kmas› gibiüretim, dolafl›m ve tüketim alanlar›nda yeni koflullar›n yarat›lmas›nda öncü bir roloynad›¤› kabul edilmektedir. Harvey’e (1997: 37) göre, asl›nda modernizm, bu ko-flullar›n yarat›lmas›nda öncü rolü oynamaktan daha çok bu koflullara bir cevap ni-teli¤i tafl›maktad›r. Modernizmin, daha sonra ald›¤› biçimin bu h›zl› de¤iflimlerin iç-sellefltirilmesi, düflünme ve kodlaflt›rma konular›nda küçümsenmeyecek derecedebir etkiye sahip oldu¤unu belirten Harvey, ayn› zamanda bu de¤ifliklikleri de¤iflik-li¤e u¤ratma ya da destekleme yönünde düflünceler ortaya koydu¤unu da vurgula-maktad›r. Ayr›ca 1848’den sonra modernizm, büyük ölçüde kentsel bir olgu olmufl,“patlamal› kentsel büyümeyle, k›rdan kente yo¤un bir göçle, sanayileflmeyle, maki-neleflmeyle, mimari çevrede devasa bir de¤iflimle ve kentsel politik hareketlerle hu-zursuz ve karmafl›k bir iliflki içinde” varl›¤›n› sürdürmüfltür (Harvey, 1997: 39).

‹lerleme inanc›na ve bilime olan güven temeline dayanan modernlik, 20. yüz-y›lda, militarizm, iki dünya savafl›, nükleer yok olma tehdidi gibi felaketlerle karfl›-laflm›flt›r. Bunula birlikte, “standartlaflm›fl bilgi ve üretim koflullar› alt›nda, do¤rusalilerlemeye, mutlak hakikate ve toplumsal düzenlerin rasyonel biçimde planlanma-s›na” olan güçlü inanç sars›lmaya bafllam›flt›r (Harvey, 1997: 50). Avrupa ekonomi-lerinin modernleflmesi h›zla ilerlerken Üçüncü Dünya Ülkelerinin, uluslararas› po-litika ve ticaretin etkisi alt›nda iddia edildi¤i gibi ilerici bir “modernleflme süreci”yaflamad›klar› ifade edilmifltir. Modernist sanat, mimarl›k, edebiyat ve benzeri alan-lar›n, tekelci kapitalist bir sistemin sanat› ve prati¤i haline gelmeye bafllad›klar› gö-rülmüfltür (Harvey, 1997: 50).

Bu yaflananlar do¤rultusunda Ayd›nlanma projesinin amaçlad›klar›na karfl› du-yulan güven sars›lm›fl, bir tak›m flüpheler ortaya ç›km›flt›r. Bu nedenle Ayd›nlanmaprojesi, “insanl›¤›n özgürleflmesi hedefini insanl›¤›n kurtuluflu ad›na evrensel birbask› sistemine” dönüfltürmesine yönelik bafllayan tart›fl›lmalar›n merkezinde yeralm›flt›r (Harvey, 1997: 26).

Habermas, Ayd›nlanma’n›n bir özgürleflme arac›ndan, bask›n›n yeni bir kayna-¤› haline dönüflmesi görüflüne kat›lmakla birlikte Ayd›nlanma projesinin gerçeklefl-memifl potansiyelini vurgulayarak moderniteyi, “tamamlanmam›fl bir proje” olarakgörmektedir. Habermas gibi baz› düflünürler, Ayd›nlanma projesinin hedefleri ko-nusunda “yüksek derecede bir kuflkuculuk, araçlar ve amaçlar aras›ndaki iliflki ko-nusunda epeyce tereddüt ve böyle bir projeyi günümüzün ekonomik ve politikkoflullar› alt›nda gerçeklefltirme olana¤› konusunda bir ölçüde karamsarl›k” tafl›ma-lar›na karfl›n, bu projeyi desteklemeye devam etmektedir (Harvey, 1997: 27).


Postmodern teorisyenler ise Ayd›nlanma düflünürlerinin amaçlar›n›n ça¤dafltoplumlarda terk edilece¤i yönünde bir yaklafl›ma sahiptirler. Bu teorisyenlere gö-re insanlar art›k, ilerlemenin kaç›n›lmazl›¤›na, bütün sorunlar›n çözümü için bili-min gücüne, insanl›¤›n mükemmelli¤ine ya da toplumlar›n rasyonel bir süreç içe-risinde ilerleme olas›l›¤›na inanmamaktad›rlar (Haralambos ve Holborn, 1995:908). ‹nsanlar gelecek hakk›nda daha karamsar olmufllar ve gerçe¤in, Marxizm gi-bi ideolojiler ya da büyük teorilerde bulunabilece¤ine olan inanç zay›flam›flt›r. Ar-t›k inançlar daha fazla çeflitlilik göstermekte ve ço¤u insan, mutlak gerçek ile yan-l›fl olan di¤erleri aras›nda oluflan düflünceleri kabul etmekte isteksiz görünmekte,dünyan›n sorunlar›n›n çözülmesi için basit bir formül ya da yöntemin olmad›¤›n›görmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 908).

20. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren bafllayan karfl› kültür hareketleri ve mo-dernizm karfl›t› ak›mlar›n ortaya ç›kmas›, yeni bir hareketin belirmesine yol açm›fl-t›r (Harvey, 1997: 53).

POSTMODERN‹ZM Harvey, birçok postmodern teorisyenin Ayd›nlanma projesinin terk edilmesi ge-rekti¤i kan›s›n› reddetmekte ve modern toplumlar›n sistematik olarak çal›fl›labilirve anlafl›labilir oldu¤unu ifade etmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 914).

Harvey (1997: 57), postmodernizmin ne oldu¤unu, farkl› yönleriyle kavramaamac›yla flu sorular› sorar:

• Postmodernizm, modernizmden radikal bir kopufl mudur? • Postmodernizm bir üslup mudur? Yoksa dönemlefltirmeye s›k› s›k›ya ba¤l›

bir kavram m›d›r?• Her meta anlat›ya karfl› muhalefeti hep susturulmufl olan “baflka seslere” ve

“baflka dünyalara” gösterdi¤i yak›n ilgi dolay›s›yla devrimci bir potansiyelivar m›d›r? Yoksa modernizmin ticarilefltirilmifl ve evcillefltirilmifl bir versiyo-nu mudur?

Harvey (1993: 55) postmodernizmin, hem bir uslüp hem de “hayal güçlerimizisadece belli ülkelerde, belli bir süre ile etkisi alt›na alan tarihsel bir hareket” oldu-¤una dikkat çekmektedir:

Geliflmifl kapitalist ülkelerde 1960 ortalar› ile 1970 ortalar› aras›nda bir tarihte orta-

ya ç›kan ve 1990’larda da zay›flamaya bafllayan ve belli üslûp ögelerinin hâkim ol-

du¤u bir dönem. Üstelik postmodernizmin kurdu¤u bu hâkimiyetin, çok say›da ha-

bercisi ve tarihsel öncülü de vard›. Öyleyse bu üslûbun temel elemanlar› neydi? Bu-

rada verilecek cevaplar, hangi çal›flma alan› ya da disiplini ele ald›¤›n›za ba¤l› ola-

rak farkl›l›klar gösterecektir.

Harvey, postmodernizm konusunda Huyssens’in flu önermelerine kat›ld›¤›n›belirtmektedir: Huyssens’e (1984 aktaran Harvey, 1997: 754) göre, postmodern te-rimi, Bat› toplumlar›nda bu yeni hareketle birlikte beliren kültürel bir de¤iflimi ifa-de etmektedir. Ancak bu durum, kültürel, toplumsal ve ekonomik düzenlerde birparadigma de¤iflimi yafland›¤› anlam›na gelmemektedir. Bununla birlikte, kültürünönemli bir kesiminde duyarl›l›kta, pratikte ve söylem oluflumunda yaflanan bu de-¤iflim, bir dizi postmodern varsay›m›, deneyimi ve önermeyi daha önceki dönem-den ay›rmaktad›r.

Benzer bir flekilde, Frederic Jameson, postmodernitenin büyük toplumsal vekültürel bir de¤iflim olmad›¤› görüflünü ifade edenler aras›nda yer almaktad›r. Ja-meson, postmodernizmin, geç kapitalizm ça¤›n›n kültürel mant›¤›n› ifade etti¤ini


ileri sürmektedir. 1960’l› y›llardan itibaren kültür üretiminin genel anlamda metaüretimiyle bütünleflti¤i yeni bir ça¤a girdi¤imizi belirtmektedir. Jameson’a göre,giysilerden uça¤a kadar bütün mallar, yeni görünüfller alt›nda daha büyük miktar-larda üretilmektedir. Bunun sonucu olarak daha önce sadece üretim alan›nda ve-rilen mücadeleler, kültürel üretimi de toplumsal çat›flmalar›n bir alan› haline getir-mifltir (Harvey, 1997: 80).

Frederic Jameson’›n postmodernizm hakk›ndaki görüflleriyle ilgili ayr›nt›l› bilgiyi kitab›-n›z›n “Postmodern Sosyal Teori” ünitesinde bulabilirsiniz.

Postmodernizm terimi, ilk olarak mimarl›k alan›nda benimsenmifltir. Daha son-ra bu terimin, sanat ve kültür çal›flmalar›nda kullan›lmaya baflland›¤› görülmüfl, da-ha sonra ise siyaset, ekonomi, sosyoloji gibi çal›flma alanlar›nda etkili olmufltur

Modern mimari, kent nüfusunun ihtiyac› olan kitlesel konut ve ofis üretiminikarfl›lamak için yeni, ucuz ve etkili materyallerin kullan›m›yla karakterize edilmifl-tir. Bu mimari anlay›fl, çelik, beton, cam gibi materyallerin kullan›m›nda bilimselbilginin uygulanmas›n›n, insanlar›n yerleflim sorunlar›n›n çözümüne imkân sa¤la-yaca¤›n› iddia etmifltir. Modern mimarinin en önemli temsilcilerinden biri olarakkabul edilen Le Corbusier, mimariyi “modern yaflam için makineler”in üretimi ola-rak görmüfl, dünya çap›nda kasaba ve kentlerin ortak özelli¤i olan ifllevsel ve yük-sek blok tiplerini savunmufltur (Haralambos ve Holborn, 1995: 908).

1970’li y›llarla birlikte, modern mimarinin temsilleri olan yüksek bloklar göz-den düflmeye bafllam›flt›r. Bu durum ayn› zamanda postmodernizmin, mimarl›kalan›nda kabul görmesi anlam›na gelmektedir. Baz› teorisyenlere göre, modernmimari, postmodern mimariye yol açm›flt›r. Bu anlamda Harvey (1997: 54), mimar-l›k alan›nda Charles Jencks’in modernizmin sonunu bildiren ve postmodernizmegeçiflin sembolik tarihini, “Le Corbusier’in ‘modern yaflam makinas›’n›n ödül ka-zanm›fl bir versiyonu olan St. Louis’deki Pruitt-Igoe toplu konut bloklar›n›n, içindeyaflayan düflük gelirli insanlar için oturulamaz bir çevre oldu¤u gerekçesiyle dina-mitle havaya uçuruldu¤u 15 Temmuz 1972 günü saat 15:32” olarak verdi¤ini vur-gulamaktad›r. (Resim 8.1 ve 8.2).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Resim 8.1

Pruitt-Igoe TopluKonutlar›.

Kaynak:http://vicisitudysordidez. blogspot.com

Harvey, geçifl sürecinde modern ve postmodern mimari aras›nda görülen fark-l›l›klar› flu flekilde ifade etmektedir:

Her kentsel çevrenin üzerinden bir silindir gibi geçmesi kader gibi görülen cam gök-

delenler, beton bloklar, çelik kalaslar ve ... her tür romantizmi kitsch gibi gören an-

lay›fl, yerini süslenmifl bloklara, imitasyon ortaça¤ meydanlar›na ya da bal›kç› kasa-

balar›na, siparifl üzerine yap›lm›fl ya da geleneksel konut yap›m›na, yenilenmifl fab-

rika ve ambarlara ve yeniden kullan›ma kazand›r›lm›fl her çevreye b›rak›yordu

(Harvey, 1997: 55).

Harvey’e göre, mimarl›k ve kent tasar›m› alan›nda postmodernizmin özellikleri nelerdir?


Resim 8.2

Pruitt-Igoe toplukonutlar›n›n y›k›lmas›.

Kaynak: http: //mizzoumag.missoumag.missuri.edu

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Resim 8.3

Postmodern mimariörnekleri.

Kaynak:http:// weburbanist.com

Harvey (1997), postmodern ça¤›n birçok yönünün tamam›yla yeni olmad›¤›n›vurgulamaktad›r. Kapitalizm daima, tarihi boyunca görülen çeliflkili e¤ilimleriiçermektedir. Bu nedenle hiçbir zaman sabit bir düzene sahip olmam›flt›r. Bununyan› s›ra, merkezlenme ve da¤›lma, otorite ve yap›bozum, hiyerarfli ve anarfli, ka-l›c›l›k ve esneklik aras›nda bir ileri, bir geri sallanmaktad›r (Tablo 8.1). Harvey ka-pitalizmin daha ileriye, postmoderne do¤ru sallanmakta oldu¤unu ve moderndenve onun özelliklerinden uzaklaflt›¤›na inanmaktad›r (Haralambos ve Holborn,1995: 913).

Tablo 8.1’de, postmodernizmin moderniteye karfl› bir tepki olarak ortaya ç›k-mas›na dayal› bir biçimde sunulan karfl›tl›klar, bu tepkinin hangi alanlara iliflkin ol-du¤unu göstermektedir (Hassan, 1985 aktaran Harvey, 1997: 59).

MODERN‹ZM POSTMODERN‹ZM

Romantizm/ Simgecilik Parafizik/ Dadac›l›k

Form (birlefltici, kapal›) Antiform (ay›r›c›, aç›k)

Amaç Oyun

Tasar›m Rastlant›

Hiyerarfli Anarfli

Hâkimiyet / Logos Tükenme/ Sessizlik

Sanat nesnesi/ Bitmifl yap›t Süreç/ Performans/ Happening

Mesafe Kat›l›m

Yaratma/ Bütünsellefltirme/ Sentez Yaratmay› imha/ Yap›bozum/ Antitez

Mevcudiyet Yokluk

Merkezlenme Da¤›lma

Tür/ S›n›r Metin/ Metinleraras›

Semantik Retorik

Paradigma Sentagma

Hipotaksi Parataksi

Mecaz Mecaz› mürsel

Seçme Bileflim

Kök/ Derinlik Rizom/ Yüzey

Yorum/ Okuma Yoruma karfl›/ Yanl›fl okuma

Gösterilen Gösteren

Okunakl› (okuyucuvari) Yaz›labilir (yazarvari)

Anlat›/ büyük tarih Anlat› karfl›t›/ Küçük tarih

Ana kod ‹diyolekt (kiflisel dil)

Belirti Arzu

Tür Mutasyona u¤ram›fl

Tenasül uzuvlar›/ Fallik Çok biçimli/ Androjin

Paranoya fiizofreni

Köken/ Neden Fark-fark/ ‹z

Tanr› Baba Ruhülkudüs

Metafizik ‹roni

Belirlenmifllik Belirsizlik

Aflk›nl›k ‹çkinlik


Tablo 8.1Modernizm ilePostmodernizmAras›ndaki Farklar

Kaynak: Hassan, I. (1985: 123-124 aktaran Harvey, 1997: 59)

Harvey’e (1993: 55) göre, disiplinler aras› fikir al›fl veriflleri ve karfl›l›kl› etkile-flim olmas›na ra¤men mimari, felsefe, sosyoloji, co¤rafya, antropoloji gibi farkl› di-siplinler, postmodernizmi kendi de¤iflkenlerini kullanarak tan›mlamaktad›r. Bunakarfl›n baz› ortak yönleri s›ralaman›n mümkün oldu¤unu belirten Harvey’e (1997)göre bu ortak yönler;

• Teoriler, meta-anlat›lar, evrensel üsluplar gibi genel geçerlilik iddias› tafl›yanönermelerin reddedilmesi,

• Dil oyunlar›nda, ilgi kaynaklar›nda ya da bilim insanlar› topluluklar›nda ço-¤ulculu¤un ve parçalanman›n kabul edilmesi,

• Farkl›l›¤›n ya da baflkal›¤›n ve çeflitlili¤in vurgulanmas›, • Her fleyin geçici oldu¤unun ruhsuzca ve alayc› bir flekilde kabul edilmesidir.Harvey (1997: 21), postmodernist düflüncenin temel özelliklerinin parçalanma,

belirlenemezlik ve bütün evrensel ya da bütüncül (totalizing) söylemlere karfl› du-yulan derin bir güvensizlik oldu¤unu belirtmektedir. Bu anlay›fl içerisinde yayg›nve derin de¤iflimi ifade edenlerin ortak yönü “meta-anlat›lar”› reddetmeleridir.

Bütüncül olmalar› nedeniyle meta-anlat›lar› reddeden teorisyenler aras›ndaMichel Foucault, “iktidar-söylem” oluflumlar›n›n ya da Jean-Francois Lyotard, diloyunlar›n›n ço¤ullu¤unu vurgulamaktad›rlar. Özellikle Lyotard, postmodernizmi,aç›k bir flekilde “meta-anlat›lara inanmamak” olarak tan›mlamaktad›r (Harvey,1997: 60).

Michel Foucault’nun çal›flmalar›yla ilgili ayr›nt›l› bilgiyi kitab›n›z›n “Post-Yap›salc›l›k”ünitesinde bulabilirsiniz.

Frans›z teorisyen Lyotard’›n Postmodern Condititon (1984 ), (Postmodern Du-rum) adl› kitab›, postmodernizmle ilgili görüfllerini içermektedir. Lyotard, post-en-düstriyel toplum ve postmodern kültürün 1950’lerin sonunda geliflmeye bafllad›¤›-n› ve hem ülkeler aras›nda hem de ülkelerin kendi içinde farkl›l›klar gösterdi¤inisavunmaktad›r. Bu geliflmeleri teknoloji, bilim ve baz› toplumsal geliflmelerle iliflkiolarak ele alan Lyotard, özellikle dil ile ilgili de¤iflimlerin önemini vurgulamakta-d›r. Toplumsal yaflam, “dil oyunlar›” etraf›nda örgütlenmekte ve ‘dil oyunlar›’, top-lumda insan davran›fllar›n›n meflrulaflt›r›lmas›n› sa¤lamaktad›r. Lyotard, toplumsalilerleme ve insan›n özgürleflmesine yönelik gelifltirilen meta-anlat›lar›n, postmo-dernizmin gelifliyle önemini kaybetti¤ini ve meta anlat›lara flüpheyle bak›lmayabaflland›¤›n› belirtmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 908-909).

Jean-Francois Lyotard’›n postmodernizme iliflkin düflünceleri hakk›nda ayr›nt›l› bilgiyi ki-tab›n›z›n “Postmodern Sosyal Teori” ünitesinde bulabilirsiniz.

Harvey (1993: 56), Charles Jencks’in postmodern ve geç modern aras›ndayapt›¤› ayr›m› önemli görmektedir. Postmodernizm asl›nda, “gelenekle yak›ngeçmiflin eklektik bir kar›fl›m›” olarak ortaya ç›kmaktad›r. Bu anlamda postmo-dernizm, modernizmin devam› olman›n yan› s›ra, modernizmi aflan bir durumsergilemektedir: “Postmodernizm kapsam›nda yap›lm›fl en iyi çal›flmalar, ço¤un-lukla çifte kodlu ve alayc› bir özellik tafl›r; birbiriyle çeliflen ve süreksizlik göste-ren çok say›da gelenekten yararlan›r; ço¤ulculu¤u sa¤layan da en baflta bu çeflit-liliktir” (Harvey, 1993: 56).

Di¤er taraftan geç modernizm ise, toplumsal ideoloji aç›s›ndan de¤erlendirildi¤in-de, hem pragmatik, hem de teknokratik bir hal almaktad›r ve kuru ya da klifleleflmifl


Harvey’e göre, postmodernistdüflünceyi yayg›n ve derinbir de¤iflim olarak kabuledenlerin ortak yan›,evrensel iddialara sahipoldu¤u düflünülen geniflölçekli teorik yorumlar›n,baflka bir deyiflle ‘meta-anlat›lar’›n reddedilmesidir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Harvey, modernizmin, meta-anlat›lar›yla, farkl›l›klara,ayr›m ve ayr›nt›lara dikkatgöstermemesine karfl›n,postmodernizmin, ötekilik,öznellik, cinsiyet vecinsellik, ›rk ve s›n›f,zamansal ve mekânsalco¤rafi yerleflime dayal›birçok farkl›l›¤› temsiletti¤ini belirtmektedir.

bir dili yeniden canland›rma amac›n› tafl›yan 1960’l› y›llardan itibaren, “modernizminstilistik düflünce ve de¤erlerini uç noktalara götürmektedir” (Harvey, 1993: 56).

Postmodernizmin farkl›l›k, iletiflim, kültür ve yer konular› üzerinde durmas›,Harvey taraf›ndan olumlu etkiler olarak kabul edilmektedir. Modernizmin meta-anlat›lar›, önemli farkl›l›klar› görmezden gelmifl, üzerini örtme e¤ilimi göstererekayr›m ve ayr›nt›lara dikkat göstermemifltir. Buna karfl›n postmodernizm, ötekilik,öznellikte farkl›l›k, cinsiyet ve cinsellik, ›rk ve s›n›f, zamansal ve mekânsal co¤rafiyerleflmeler ve yerinden kopmalardan kaynaklanan birçok biçimi temsil etmesiaç›s›ndan önemli hale gelmifltir (Harvey, 1997: 134).

Harvey bu anlamda postmodern düflüncede bir önem görmekte, fakat di¤er ta-raftan Marxist bak›fl aç›s› çerçevesinde postmodernizmin ciddi güçsüzlükleri oldu-¤unu ifade etmektedir. Postmodernist teori, modern dünyan›n sorunlar›n› afl›r› vur-gulamas› ve onun maddi kazan›mlar›n› görmemesi nedeniyle elefltirilmektedir. Budurumda en önemlisi, postmodern teorinin, postmoderniteyi kabul eder görün-mekle birlikte modern dünyan›n zorluklar›n›n üstesinden gelme yollar› önermek-ten çok onun problemleriyle birleflmektedir (Smelser, 1994: 321). Bu nedenle,“Postmodernizmin retori¤i tehlikelidir, çünkü ekonomi politi¤in ve küresel iktidarkoflullar›n›n gerçekli¤iyle yüz yüze gelmekten kaç›n›r.” (Harvey, 1997: 138).

KAP‹TAL‹ZM‹N POL‹T‹K VE EKONOM‹K DÖNÜfiÜMÜ20. yüzy›l›n sonlar›n›n ekonomi politi¤inde bir dönüflüm yafland›¤› ileri sürülmek-tedir. Bu nedenle Harvey (1997: 143), iddia edilen bu de¤iflimin ne kadar derineindi¤inin ve hangi temellere dayand›¤›n›n araflt›r›lmas› gerekti¤ini belirtmektedir.Kapitalist üretim tarz›n›n temel kurallar›n›n, tarihsel co¤rafi geliflme sürecinde bi-çimlendirici güçler olarak iflledi¤ini ifade eden Harvey, de¤iflimi araflt›r›rken, bu ifl-leyiflin de¤iflmeden sürmekte oldu¤unu göstermeyi amaçlamaktad›r.

Marxist teoriye dayal› olarak ‘Limits to Capital’ (1982) (Sermayenin S›n›rlar›) ad-l› kitab›nda Harvey, sermaye birikiminin hareketleri ve co¤rafya aras›ndaki iliflkiyiele alm›flt›r. Bu çal›flmas›nda gelifltirdi¤i ‘kriz kuram›’nda kapitalizmin kriz dönem-lerinin kaç›n›lmaz oldu¤unu vurgulamaktad›r. Sermaye birikiminin bu krizleri,ekonomide de¤iflimlere neden olmakta ve bu de¤iflimler, toplumsal ve kültürel an-lamda önemli sonuçlara yol açmaktad›r.

Fordizm ve Esnek Birikim RejimiHarvey, postmodernizmin, kapitalizmin krizlerinden birine tepki olarak ortaya ç›k-t›¤›n› ileri sürmekte ve bu durumu 1973 y›l›yla tarihlendirmektedir. Savafl› sonras›dönemde ilk büyük ekonomik krizin görüldü¤ü 1973 y›l›ndan itibaren bir dizi eko-nomik sorun, dünya kapitalist ekonomisini vurmufltur. Petrol üreticileri, petrol fi-yatlar›n› artt›rm›fl, iflsizlik artmaya bafllam›fl, kârlar düflmüfl ve birçok ülkede dur-gunluk, örne¤in ekonomik büyüme olmadan yüksek enflasyon görülmüfltür (Ha-ralambos ve Holborn, 1995: 912).

Harvey (1993: 57), kapitalizmin 1973-75 y›llar› aras›nda yaflad›¤› bu büyük öl-çekli krizin, bir dizi düzenlemeyi gerekli k›ld›¤›n› ve bu düzenlemelerin de, gelifl-mifl kapitalist ülkelerde yaflamakta olanlar›n yaflamlar›n› kökten de¤ifltirdi¤ini ilerisürmüfltür. II. Dünya Savafl›’n›n sonundan 1973 y›l›na kadar birçok ülkede yaflamstandartlar›n›n artmas› ve toplumsal s›n›flar aras› uyum ile tutarl› ve güvenilir birbüyüme görülmüfltür. Harvey savafl sonras› dünyan›n ABD’nin askerî ve ekonomikhegemonyas› alt›nda ve So¤uk Savafl’›n ortaya ç›kard›¤› kesin bölünmelere daya-narak yarat›ld›¤›n› belirtmektedir.


Harvey, kapitalist üretimtarz›n›n temel kurallar›n›n,tarihsel co¤rafi geliflmesürecinde biçimlendiricigüçler olarak iflleyiflininde¤iflmeden sürmekteoldu¤unu vurgulamaktad›r.

Bu sistemin temelinde ulus devlete dayanan bir güç sistemi, Fordist seri üretimve kitlesel tüketim ile Keynesci olarak adland›r›lan bir üretim sistemi ve politik sis-tem yer almaktad›r. Harvey (1993: 57) Keynesci sistemi, “müdahaleci devlet ve ifl-gücü, sermaye ve ulus devlet içinde yer alan di¤er güçler aras›nda politik denge-ye dayanan bir sistem” olarak tan›mlamaktad›r. Bu durum, hâkim bir gücün olma-s› ve oyunun temel kurallar› ile çeliflkilerin ana hatlar›n›n kolay anlafl›labilmesi ne-deniyle büyük ölçüde “güvenli bir dünya” olarak nitelendirilmektedir:

Bir sanatç› ya da ayd›n›n, siyasî iktidar ve kültürel otoritenin karfl›s›nda yer alarak

ya da iktidar› destekleyerek tav›r almas› mümkündü. Politik iktidara karfl› olanlar,

Berkeley’de konuflma özgürlü¤ü hareketini, ABD kentlerinde ayaklanmalar› ve in-

san haklar› hareketini, Woodstock’› ve Meksiko City, Paris, Prag gibi kentlerde de 68

hareketini bafllatt›lar (Harvey, 1993: 57).

Harvey (1993: 57), 1970’li y›llar›n bafl›nda ortaya ç›kan ekonomik çöküntü vesonras›nda gelen 1979-1981 y›llar›ndaki krizin yaratt›¤› bask›lar nedeniyle bütün is-tikrar ve belirlilik unsurlar›n›n çok çabuk bir biçimde da¤›ld›¤›n› belirtmektedir:“Berlin Duvar›’n›n y›k›lmas› ve So¤uk Savafl’›n sona ermesi, savafl sonras› dünya-n›n dayand›¤› temel ilkelerin kesin çöküflünün en belirgin elemanlar›yd›.”

Bu dönemde yaflanan ve insanlar›n üretim ve maddi refaha eriflme araçlar›nailiflkin konumlar›n› ciddi bir flekilde etkileyen bu de¤iflimleri Harvey (1993: 57) fluflekilde ifade etmektedir:

• De¤iflen ifl bölümüyle emek sürecindeki yeni parçalanmalar, • Üretimin Japonya’ya ve yeni sanayileflmekte olan ülkelere kaymas› ba¤la-

m›nda üretim mekân›ndaki co¤rafi kaymalar,• Enflasyonist bask›lar ve döviz kurundaki oynamalarla paran›n de¤erindeki

h›zl› de¤iflmeler, • Artan bir h›zla çeflitlilik aray›fllar›.Bu çeflitlilik aray›fllar›, bir taraftan politik aç›dan feminizm, ekoloji, ›rkç›l›k

aleyhtar› hareketler ve kültürel ba¤›ms›zl›k hareketleri, di¤er taraftan tüketim ka-l›plar› aç›s›ndan daha rekabetçi hale gelen bir dünyada tüketicilerin tutunabilecek-leri daha güvenli dallar aray›fl› olarak görülmektedir.

Bu sorunlar, büyümeyi ve kârl›l›¤› sa¤lama amac›yla farkl› yollar›n denenmesi-ne yol açm›fl, farkl› bir “birikim rejimi”ne, “ürünün üretim ve tüketim aras›ndakida¤›l›m›n›n uzun bir vade boyunca istikrar kazanmas›”na imkân sa¤lam›flt›r (Har-vey, 1997: 143-144). Bu durum, postmodern olarak adland›r›lan kültürel de¤iflim-lerin baz›lar›n›n üretimine neden olmufl, “toplumsal ve politik düzenleme tarz›n›”üretmifltir (Haralambos ve Holborn, 1995: 912).

Harvey (1997: 146), savafl sonras› canl›l›k dönemi uygulamalar›yla, günümüzpolitik ekonomik uygulamalar› aras›ndaki karfl›tl›klar çerçevesinde, son dönem ta-rihini Fordizm’den, “esnek” olarak adland›r›lan bir birikim rejimine dönüfl temelin-de aç›klamay› anlaml› görmektedir.

1945 y›l›ndan sonra kapitalizm kendi yeniden üretiminin temel koflullar›n› sa¤-lamak amac›yla politik, kurumsal ve toplumsal düzenlemelere ulusal devletler çer-çevesinde bir çözüm bulmufltur. Devlet yetkilerinin do¤ru biçimlendirilmesi vekullan›lmas›, Fordizmin bütünüyle “olgunlaflm›fl ve özgül bir birikim rejimi” olarakortaya ç›kmas›n› sa¤lam›fl ve Fordizm, bu niteli¤iyle, 1973 y›l›na kadar uzun bircanl›l›k döneminin temelini oluflturmufltur (Harvey, 1997: 152). Bu dönem boyun-ca, geliflmifl kapitalist ülkelerde kapitalizm, yüksek ve nispeten istikrarl› bir ekono-


mik büyüme h›zlar›na ulaflm›flt›r: “Hayat standartlar› yükseliyor, kriz e¤ilimlerikontrol alt›nda tutuluyor, kitle demokrasisi korunuyor ve kapitalistler aras› savafltehlikesi uzaklaflt›r›l›yordu. Fordizm güçlü ba¤larla Keynesçili¤e ba¤lan›yordu”(Harvey, 1997: 152).

Harvey’e (1997: 158) göre, Fordizmin sadece bir kitle üretim sistemi olarak gö-rülmemesi, ayn› zamanda bu sistemin, bütünsel bir yaflam tarz› olarak ele al›nma-s› gerekmektedir. Kitle üretimi, kitle tüketimi anlam›n›n yan› s›ra ürününü standart-laflmas›n› da ifade etmektedir. Bu durum ise “yepyeni bir estetik ve kültürde birmetalaflma” anlam›na gelmektedir.

Esnek birikim, Fordizm’in kat› özellikleriyle çat›flma iliflkisi içinde belirlenmek-tedir. Bu birikim rejimi, “emek süreçleri, iflgücü piyasalar›, ürünler ve tüketim ka-l›plar›” bak›m›ndan esnek bir biçime yaslanmaktad›r. Temel özelliklerinden biri“yepyeni üretim sektörlerinin, finans hizmetlerinde yepyeni yöntemlerin, yeni pi-yasalar›n ortaya ç›kmas› ve hepsinden önemlisi, ticari, teknolojik ve örgütsel yeni-liklerin temposunun büyük ölçüde h›zlanm›fl olmas›d›r (Harvey, 1997: 170).

Esnek birikim, iflgücü piyasas›nda, ürünlerde, tüketim modellerinde h›zl› de¤i-flimi, daha h›zl› teknolojik de¤iflimi, hizmet sektöründe istihdam art›fl›n›, sendika-n›n gücünün azal›fl›n›, yüksek iflsizlik ve iflverenlerinin her de¤iflikli¤ine uyacakkadar yeterli derecede esneklik beklenen iflçilerin güvenli¤inin azalmas›n› içer-mektedir: “‹fller art›k düzenli ve uzun vadeli kârlara daha fazla güvenemez, bafla-r›ya uyarlamak zorundad›r” (Haralambos ve Holborn, 1995: 913).

Esnek istihdam düzenlemeleri kendi bafl›na iflçilerde güçlü bir hoflnutsuzlu¤a yol aç-

maz çünkü esneklik bazen her iki taraf için de avantajl› olabilir. Ama sigorta sahibi ol-

ma, emeklilik haklar›, ücret düzeyleri ve ifl güvencesi bak›m›ndan bak›ld›¤›nda, çal›-

flan halk aç›s›ndan bütünsel etki hiç de olumlu görünmemektedir. (Harvey, 1997: 174)

Harvey, kapitalist ekonomik sistemin, ça¤dafl bat› toplumlar›n›n merkezindeyer ald›¤›n› ve esnek birikim sisteminin kapitalizmin halen bir biçimi oldu¤unu ile-ri sürmektedir. Bu nedenle, daha önceki Limits to Capital (1982) (Sermayenin S›-n›rlar›) adl› çal›flmas›nda üzerinde durdu¤u baz› temel önermelerin geçerlili¤inikorudu¤unu vurgulamaktad›r. Harvey (1997: 199), kapitalist üretim tarz›n›n, post-modern ça¤da kaybolmayan 3 özelli¤ini flu flekilde s›ralamaktad›r:

1. Kapitalizm ekonomik büyümeye dayanmaktad›r. Düzenli bir büyüme oran›,kapitalist bir ekonominin sa¤l›¤› aç›s›ndan vazgeçilmez bir nitelik tafl›mak-tad›r. Büyüme, hem kaç›n›lmaz hem de iyi bir fley olarak iddia edilmekte vekapitalizmin ideolojisinin köfle tafllar›ndan birini oluflturmaktad›r. Buna ba¤-l› olarak büyümenin olmad›¤› durumlar kriz olarak tan›mlan›r.

2. Gerçek de¤erlerde art›fl, eme¤in üretim sürecinde sömürülmesine dayan-maktad›r. Bu durum, kâr sa¤lamak amac›yla iflçilerin üretti¤i metalar›n de-¤erinden daha az›n›n iflçilere ödenmesi anlam›na gelmektedir. Hem üretimsürecinde hem de piyasada emek üzerindeki kontrol, kapitalizmin varl›¤›n›devam ettirmesi için yaflamsal bir önem tafl›maktad›r.

3. Kapitalizm, teknolojik ve örgütsel anlamda zorunlu olarak dinamiktir. Herzaman örgütlü iflin, yeni yollar›n› üretmekte ve teknolojik yarat›c›l›k ve ge-liflmeyle, rekabetçilerle bafl etme yollar›n› aramaktad›r.

Ekonomide yaflanan bu de¤iflimler ayn› zamanda kültürel, politik ve toplumsalde¤iflimlerin de temelini oluflturmaktad›r. Kitle üretimi daha az kâr sa¤layan birüretim fleklidir. Bu nedenle, esnek üretim sistemleri, çeflitlili¤in sa¤land›¤› yeni


ürünleri piyasaya sürmekte ve yüksek derecede uzmanlaflm›fl küçük ölçekli piya-salar› sömürmektedir (Harvey, 1997: 179). Bu durum, kültürel farkl›l›¤›n teflvikedilmesine ve desteklemesine de imkan sa¤lamaktad›r (Haralambos ve Holborn,1995: 913).

Kapitalizm tüketimi artt›rmak, canland›rmak amac›yla bofl zaman alan›na nüfuzederek, bir ‘bofl zaman endüstrisi” yaratm›fl, bu alanda yeni hizmetler ve yeni ürün-ler sunmufl ve sürekli yenilenerek kâr elde edilebilen bilgisayar, müzik, giyim gibialanlarda h›zl› de¤iflimlere olanak sa¤lam›flt›r (Haralambos ve Holborn, 1995: 913).Böylece, “Fordist modernizmin göreli olarak istikrarl› esteti¤i, yerini, farkl›l›¤›, ge-lip geçicili¤i, gösteriyi, moday› ve kültürel biçimlerin metalaflmas›n› yücelten post-modernist esteti¤in bütün mayalanmas›na, istikrars›zl›¤›na ve bir yan›p bir sönenözelliklerine” (Harvey, 1997: 180) b›rakm›fl olmaktad›r.

Harvey’e göre, ekonomi alan›nda görülen de¤iflimler, politik ve toplumsal ha-reketlerin geliflimini de etkilemifltir. Kapitalist sisteme muhalefet oluflturan kaynak-lar olarak toplumsal s›n›fla iliflkili konular ve iflçi hareketi önemini kaybetmifl, po-litik muhalefet, özel konu veya gruplar› temsil eden çeflitli hareketlere da¤›lm›flt›r(Haralambos ve Holborn, 1995: 914).

Sonuç olarak, Harvey’e göre Foridst birikim rejimi, savafl sonras› canl›l›k döne-minde yaflad›¤› afl›r› birikim sorununu, esas olarak “mekânsal ve zamansal kayd›r-ma” yoluyla çözmüfltür. “Fordist üretim sistemleri olgunlaflt›kça, yeni ve ço¤u za-man rekabet gücü yüksek afl›r› birikim merkezleri” haline gelmifl, bu durum, co¤-rafi olarak farkl› Fordist sistemler aras›ndaki rekabetin yo¤unlaflmas›na neden ol-mufltur. Bu nedenle “Fordizmin krizi, herhangi bir ülkenin içinde borçluluk, s›n›fmücadelesi ya da flirketlerin dura¤anl›¤› gibi etkenlerden do¤du¤u kadar, co¤rafive jeopolitik” bir kriz olarak da ortaya ç›km›flt›r (Harvey, 1997: 211).

Sermaye birikim sürecinde yaflanan bu de¤iflimlerin postmodern düflüncenintemelini oluflturdu¤unu belirten Harvey, bu anlamda, Fordist ve Post-fordist dö-nemler aras›nda birçok süreklilik oldu¤unu vurgulamaktad›r (Smelser, 1994: 322).Harvey (1997: 215), ulaflt›¤› sonucu flu flekilde ifade etmektedir: “Kapitalizmin yü-zey görünümünde 1973 y›l›ndan bu yana bütünsel bir de¤iflim yaflad›¤›n›, ama ka-pitalist birikimin temelde yatan mant›¤›n›n ve kriz e¤ilimlerinin hala ayn› oldu¤u-nu ileri sürmüfl bulunuyorum.”

Harvey, yeni bir ça¤a girdi¤imizi ve bu ça¤›n teorize edilmesi gerekti¤ini belirt-mektedir. Bu ça¤da, modernizm ve postmodernizm, Fordizm ve Post-fordizm birarada bulunmaktad›r (Smelser, 1994: 322). Harvey’e (1997: 334) göre, “Fordizm vemodernizm, ya da esnekli¤in ve postmodernizmin derecesi, hangi bütünsel bilefli-min kârl› oldu¤una, hangisinin olmad›¤›na ba¤l› olarak, dönemden döneme, biryerden di¤erine” de¤iflmektedir.

ZAMAN VE MEKÂNHarvey’e (1997: 227-229) göre zaman ve mekan, insan var oluflunun temel katego-rileri aras›nda yer alan önemli iki unsurdur ve fazla tart›fl›lmadan oldu¤u gibi ka-bul edilmektedir. Modern toplumlarda birçok farkl› zaman kavray›fllar›n› bir aradagörmek mümkündür. Günlük kahvalt›, ifle gitme, kutlamalar, tatiller, aç›l›fllar gibitekrarlanan hareketler insanda güven duygusu yaratmaktad›r. Benzer bir flekildemekân da zaman gibi do¤al bir olgu olarak ele al›nmakta ve farkl› toplumlar›n yada alt gruplar›n farkl› mekân alg›lar› bulunmaktad›r.

Harvey (1997: 230), “zaman ve mekân konusundaki nesnel kavray›fllar›n, zo-runlu olarak toplumsal yaflam›n yeniden üretimine hizmet eden maddi pratik ve


Harvey’e göre, 1970’liy›llardan itibaren sermayebirikim sürecindeyaflanmakta olande¤iflimler, postmoderndüflüncenin temelinioluflturmaktad›r.

Harvey, kapitalizminyaflad›¤› de¤iflimlere karfl›n,kapitalist birikimin temeldeyatan mant›¤›n›n ve krize¤ilimlerinin ayn› kald›¤›n›vurgulamaktad›r.

süreçler arac›l›¤›yla yarat›ld›¤›n›” iddia etmektedir. Kapitalist üretim tarz›nda, top-lumsal yeniden üretimin kapsad›¤› maddi pratik ve süreçler devaml› de¤iflmekte-dir. Bu nedenle, mekân ve zaman›n nesnel özellikleri ve bunun yan› s›ra anlamla-r› da de¤iflmektedir.

Mekân ve zamana iliflkin sembolik düzenlemeler, deneyim için bir çerçeve sa¤-lamaktad›r: “Toplumda kim ya da ne oldu¤umuzu bu çerçeve arac›l›¤›yla ö¤reniriz”(Harvey, 1997: 242). Bununla birlikte, mekânsal ve zamansal pratikler, toplumsaliliflkilerin yeniden üretimi ve dönüflümü süreçleriyle yak›ndan iliflkilidir. Bu anlam-da, toplumsal de¤iflme tarihinin, mekân ve zaman anlay›fllar›na ba¤l› olarak ve buanlay›fllar›n ideolojik kullan›mlar arac›l›¤›yla kavranmas› mümkün görülmektedir.

Harvey (1997: 248-249), mekânsal pratikleri, toplumlardaki farkl› görünümleri-ni kavramak amac›yla bir flema biçiminde göstermektedir. (Tablo 8.2).

Tablo 8.2’de yukar›dan afla¤› do¤ru yer alan 3 boyut Henri Lefebvre’in Produc-tion of Space (1974) (Mekân›n Üretimi) adl› kitab›ndan al›nm›flt›r. Bu çok önemliçal›flmas›nda Lefebvre (1991), fiziksel, zihinsel ve toplumsal düzeylerde mekân›


Tablo 8.2Mekânsal Pratiklerfiemas›

Ulafl›labilirlik ve Mesafelendirme

Mekân›n Edinim ve Kullan›m›

Mekân›n Hâkimiyet

ve Kontrolü

Mekân›n Üretimi

Maddi Mekânsal Pratikler

Mallar›n, paran›n,insanlar›n emekgücünün, bilgininvb. dolafl›m›;ulafl›m ve iletiflimsistemleri; piyasave kentselhiyerarfliler;y›¤›lma

Arazikullan›mlar› vemimariçevreler;toplumsalmekânlar;iletiflim veyard›mlaflmaalanlar›ndatoplumsalflebekeler

Toprakta özelmülkiyet; mekân›ndevletler aras›ndaidari bölünmesi;“mutena”mahalleler ve semt-ler; d›fllay›c› bölge-leme vebaflka türtoplumsal kontrolbiçimleri

Fiziksel altyap›n›nüretimi (ulafl›m veiletiflim araçlar›;mimari çevreler;arazi açma vb.);toplumsalaltyap›n›nmekânsalorganizasyonu

Mekân›nGösterimi

Mesafeye iliflkintoplumsal,psikolojik vefiziksel ölçüler;harita yapma

Kiflisel mekân;iflgal edilenmekân›nzihinselharitalar›;mekânlar›nsembolikgösterimleri;mekânsalsöylemler

Yasak mekânlar;“topra¤a ba¤l›l›k”;mahalle toplulu¤u;bölgesel kültür;milliyetçilik;jeopolitik;hiyerarfliler

Yeni haritalama;görsel gösterim;iletiflim vb.sitemleri; yenisanatsal ve mimari “söylemler”;göstergebilim

GösterimMekânlar›

Cazibe/iticilik;mesafe/arzu;eriflme/d›fllanma;aflk›nl›k; “medyamesajd›r”

Tan›fl›kl›k; aileoca¤› ve ev;halka aç›kseyirlik yerler;(sokaklar,meydanlar,pazar yerleri);ikonografi veduvar yaz›lar›;reklâmlar

Yabanc›l›k çekmek;korku mekânlar›;mülkiyet vesahiplik; an›tsall›kve ritüel mekânlar;sembolik engellerve semboliksermaye;“gelene¤in”üretimi, bask›mekanlar›

Ütopik planlar;hayali peyzajlar;bilim kurguontolojileri vemekân›; sanatç›lar›ntaslaklar›; mekânve yermitolojileri;mekân›n fliiri; arzumekânlar›

Kaynak: Harvey, D. (1997: 248-249).

kavramsallaflt›rarak bütüncül bir mekân kuram› gelifltirmeyi amaçlamaktad›r. Le-febvre, bu kavramsal üçlüyü analitik bir araç olarak kullanarak tarihsel dönemler-de farkl› toplumlar›n mekân üretim sürecini analiz etmektedir.

Lefebvre, mekân›n üretim sürecini nas›l analiz etmektedir?

Lefebvre’in gelifltirdi¤i üç kavramsal düzey birbirlerinden farkl› ancak diyalek-tik olarak birbirleriyle iliflkilidir. Lefebvre (1991: 33-39) bu kavramsal üçlüyü flu fle-kilde aç›klamaktad›r:

1. (Maddi) Mekânsal pratikler (spatial practices): Alg›lanan mekân içeri-sinde, gündelik gerçeklik ile kentsel gerçeklik aras›nda kurulan yak›n biriliflkiyi temsil etmektedir. Kentsel gerçeklik, özel hayat, çal›flma ve bofl za-man için oluflturulan yerleri kapsayan a¤lardan oluflmaktad›r.

2. Mekân›n temsilleri (representations of space): Bilim insanlar›, planc›-lar, teknokratlar ya da toplum mühendisleri taraf›ndan kavramsallaflt›r›lm›flmekân olarak tan›mlanmaktad›r.

3. Temsil mekânlar› (spaces of representation): ‹maj ve sembollerle ilifl-kili olarak birlikte yaflayanlar›n, bir arada ikamet edenlerin mekân› olarakifade edilmektedir.

Mekân›n temsilleri ve temsil mekânlar›n› karfl›laflt›r›n›z.

Harvey (1997: 250) bu flemada, mekânsal prati¤in geleneksel anlay›fllardandevral›nan 4 yönünü sunmaktad›r:

1. Ulafl›labilirlik ve mesafelendirme: Mesafe insanlar aras› etkileflimlere birtaraftan engel olufltururken di¤er taraftan onun karfl›s›nda bir savunma olufl-turmaktad›r. ‹flbölümü, ticaret gibi her tür üretim ve yeniden üretim sistemi-ne maliyet yüklemektedir. Toplumsal etkileflimi olanakl› k›lacak bir flekildemekânsall›¤›n ne ölçüde afl›labildi¤ini göstermektedir.

2. Mekân›n edinim ve kullan›m›: Mekân›n iflgal edilmesinin biçimlerini in-celemektedir. Bu iflgaller evler, fabrikalar, sokaklar gibi nesneler, arazi kul-lan›m› gibi faaliyetler, bireyler, s›n›flar ya da baflka toplumsal gruplar tara-f›ndan gerçekleflebilir.

3. Mekân›n hâkimiyet ve kontrol alt›na al›nmas›: Bireylerin ya da güçlügruplar›n, mekân›n örgütlenmesini ve üretimini yasal ya da yasal olmayanaraçlarla hâkimiyet alt›na almalar›n› göstermektedir. Hâkimiyet sa¤laman›namac›, mekân›n kendileri ya da baflkalar› taraf›ndan mülk edinilme biçimle-rinin kontrol alt›na al›nmas›d›r.

4. Mekân›n üretimi: ‹letiflim, ulafl›m, arazi kullan›m› gibi alanlarda yeni sis-temlerin üretilme biçimleri ve biliflim teknolojisi, tasar›m gibi yeni gösterimtarzlar›n›n ortaya ç›kma flekillerini araflt›rmaktad›r.

Mekânsal prati¤in bu 4 boyutu birbirinden ba¤›ms›z de¤il, birbirleriyle iliflkiiçerisindedirler. Örne¤in mekân›n üretimi, mesafelendirmeyi ve mülk edinme ilehâkimiyetin koflullar›n› de¤iflikli¤e u¤ratmaktad›r (Harvey, 1997: 250-251).

Zaman-Mekân S›k›flmas›Harvey’e (1997: 270) göre, mekân ve zaman›n nesnel niteliklerinde meydana ge-len baz› devrimci de¤iflimler, bazen çok köklü biçimlerde dünyay› görüfl tarz›n› de-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

¤ifltirmeyi zorunlu k›lmaktad›r. Bir taraftan kapitalizmin tarihine yaflam›n h›z›n›nart›fl› damgas›n› vurmakta, di¤er taraftan mekânsal engeller afl›lmaktad›r:

Mekân, telekomünikasyonun yaratt›¤› bir “küresel köy”e ve ekonomik ve ekolojik kar-

fl›l›kl› ba¤›ml›l›klardan örülmüfl bir “uzay gemisi dünya”ya do¤ru küçüldükçe ve za-

man ufkumuz sonunda içinde bulundu¤umuz andan baflka bir fley kalmamacas›-

na k›sald›kça, mekânsal ve zamansal dünyalar›m›z›n s›k›flmas› duygusunun haki-

miyetiyle bafla ç›kma zorunlulu¤uyla karfl› karfl›ya kal›r›z (Harvey, 1997: 270).

Bu de¤iflimler do¤rultusunda, “h›z kapitalizmi”nin büyümesi, görselleflen med-yan›n giderek h›zlanmas› ve parçalanmas›, insanlar›n karmafl›k kitaplar› bafl›ndansonuna kadar okuyacak denli yo¤unlaflmalar›n› ve tahammül göstermelerini hergeçen gün daha da olanaks›z hale getirmektedir (Urry, 1999: 38-39). Harvey bu ge-liflmeleri, “zaman-mekân s›k›flmas›” (time and space compression) nitelemesiylekavramsal bir çerçeveye yerlefltirmektedir. Böylece “zaman ve mekân s›k›flmas›”fikri, Harvey’in gelifltirdi¤i yaklafl›m›n merkezine oturmaktad›r.

Harvey, bu tür geliflmelerle ilgili olarak daha ayr›nt›l› bir tarihsel-co¤rafi çözüm-leme sunmay› amaçlamaktad›r. Özellikle farkl› tarihsel dönemlerde kapitalizminnas›l farkl› mekânsal sabitleyenlere ihtiyaç duydu¤u üzerinde durur. Bu sürecin in-celenmesi, “her kapitalist dönemde mekân›n, üretimin büyümesini, emek-gücü-nün yeniden üretimini ve kâr›n azamiye ç›kar›lmas›n› kolaylaflt›racak biçimde ör-gütlenmesini” anlatmaktad›r (Urry, 1999: 39).

Kapitalizm kendi kriz dönemlerinin, zaman ve mekân›n yeniden örgütlenmesiyoluyla üstesinden gelebilmekte ve böylece yeni bir birikim döneminin temellerinikurmufl olmaktad›r. Harvey, kapitalizmin krizleriyle bafl etme biçimini, “Fordizm”den“Post-fordist” esnek birikime geçifl sürecinin aç›klad›¤›n› vurgulamaktad›r. Bu süre-ci, Marx’›n teorisine dayal› olarak göstermeye çal›flan Harvey’e göre, Post-fordizm,yeni bir mekânsal sabitleyeni gerektirmekte ve bu sabitleyen, zaman ve mekân›ntemsil edildi¤i en anlaml› biçimdeki yeni tarzlar› iflaret etmektedir (Urry, 1999: 39).Bu çözümlemede merkezi olan “zaman-mekân s›k›flmas›”d›r. Harvey (1997: 317),Fordizmden esnek birikim rejimine geçiflle birlikte mekân ve zaman›n kullan›mlar›ve anlamlar›n›n nas›l bir de¤iflim gösterdi¤ini sorgulamaktad›r.

Co¤rafi hareketlili¤in artmas› ve turizmin büyük ölçekli geliflimi, dünya kültür-lerinin artan bir flekilde birbirlerine kar›flt›r›lmalar›na imkân sa¤lamaktad›r. Dahah›zl› ve daha ucuz seyahat edebilme, kitle iletiflim sistemlerinin yayg›nlaflmas›, in-sanlar›n zaman ve mekân alg›lar› üzerinde etkili olmaktad›r. Zaman ve mekân s›-k›flt›r›lmaktad›r. Harvey bu durumu, üretim h›z›yla ve “tam zaman›nda” (just in ti-me) gibi tekniklerin kullan›m›yla iliflkili olarak ele almaktad›r (Haralambos ve Hol-born, 1995: 913).

Zaman ve mekân ayn› zamanda dünya finans sisteminde de s›k›flt›r›lmaktad›r:Hisseler, para birimleri ve metalar›n ticareti, günde 24 saat ve bilgisayar teknoloji-siyle an›nda ifllem görerek devam etmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 913).Tokyo’da olanlar Londra, New York ve baflka yerlerin piyasalar›n› etkilemekte,dünyan›n bütün ülkeleri, Üçüncü Dünya’n›n Birinci Dünya’ya olan büyük borçlar›taraf›ndan etkilenmektedir. Harvey’e göre, bu flekilde oldukça karmafl›k hale gelendünya finans sisteminin ulusal hükümetler taraf›ndan anlafl›lmas› ve kontrol edil-mesi neredeyse imkâns›z hale gelmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 913).

Yirmidört saat ticaretin gelifliminin anlam›, yat›r›mc›lar›n ve arac›lar›n, dövizler vetahvillerin al›m sat›m› için asla beklemek zorunda kalmamalar›d›r. Ürünlerin elde


edilebilmesi, insanlar›n yeni tarz veya modalar› tüketmek için baflka bir yere gitme-yi beklemek zorunda kalmayacaklar› ölçüde ola¤anüstü artm›flt›r (Urry, 1999: 294)

Bütün bu yaflananlara ba¤l› olarak yo¤un bir zaman-mekân s›k›flmas› evre-sinde oldu¤umuzu belirten Harvey (1997: 317), bunun “politik ekonomik uygu-lamalar, s›n›f güç dengeleri ve kültürel ve toplumsal yaflam üzerinde, insana yö-nünü flafl›rtan sars›c› bir etki yapt›¤›n›” ifade etmektedir. Fakat bu durum, kapi-talizmin tarihinde ilk kez görülmemekle birlikte, kapitalizmin daha önceki dö-nemlerinde yaflanan zaman ve mekân s›k›flmas›, bu zamanki durumdan farkl›de¤ildir.

Bu anlamda, 19. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren demiryollar›n›n, telgraf›n ve gün-lük bas›n›n gelifli benzer bir sonuca yol açm›flt›r. Ayn› durum, I. Dünya Savafl› ön-cesinde yaflanan zor y›llarda “radyonun geliflimi, demiryolu a¤›n›n tamamlanmas›,büyük kartellerin ortaya ç›k›fl› ve ticaret imparatorluklar›n›n parçalanmas› döne-minde” yaflanm›flt›r. Harvey (1993: 58) bunun sonucu olarak, toplumsal yaflam›nzaman-mekân koordinatlar›n›n, sa¤lam bir zemine oturmamas› nedeniyle bireyinkendini tan›mlad›¤› kimli¤inin kayd›¤›n› ve konumunun da ister istemez de¤iflti¤i-ni ileri sürmektedir.

Resim 8.4, zaman ve mekân aras›nda-ki mesafeye dayal› olarak kurulan iliflki-nin tarihsel olarak nas›l bir de¤iflim geçir-di¤ini göstermektedir. 1500-1840 y›llar›aras›nda karayolu ulafl›m›nda atl› araba-lar›n ve denizde yelkenlilerin h›z›yla öl-çülen mesafeler, 1850-1930 y›llar›n› kap-sayan dönemde buhar gücüyle çal›flan lo-komotifler ve gemilerin h›z›na göre belir-lenmeye bafllam›flt›r. 1950’li y›llarda per-vaneli uçaklar, 1960’larda ise jet yolcuuçaklar›n›n h›z›, mesafeleri daha da ya-k›nlaflt›rm›flt›r.

1970’li y›llar›n bafllar›ndan itibaren kul-lan›lmaya bafllanan uydu iletiflim sistemle-ri ise zaman› mesafeden ba¤›ms›z hale ge-tirmifltir (Harvey, 1997: 326). Büyük ve ço-kuluslu flirketlerin, dünyan›n birçok nok-tas›nda yer alan fabrikalarda, “finans, pi-yasa, girdi maliyetleri, kalite kontrolü veemek süreci koflullar›na iliflkin kararlar›,eflzamanl› biçimde alarak iflini yürütmesiart›k mümkündür” (Dicken, 1986: 110-113aktaran Harvey, 1997: 327).

Büyük kitlelerin televizyona sahip olmas›, uydu iletiflimiyle bir araya geldi¤inde

herkesin farkl› mekânlardan gelen bir imaj ya¤murunu neredeyse an›nda yaflama-

s›n› olanakl› k›larak dünyan›n mekânlar›n› bir televizyon ekran›ndaki imajlara

indirgemektedir. Olimpiyatlar›, Dünya Kupas›’n›, bir diktatörün düflüflünü, bir po-

litik zirveyi, ölümle sonuçlanan bir trajediyi, bütün dünya [izleyebilmektedir]. (Har-

vey, 1997: 327).


Resim 8.41500-1840

1850-1930

Best average speed of horse drawn coachesand sailing ships was 10 m.p.h

Steam locomotives averaged 65 m.p.hsteam ships averaged 36 m.p.h

1950 s

Propeller aircraft300-400 m.p.h

1960 s

Jet passenger aircraft500-700 m.p.h

Mekân›n zamantaraf›ndan yokedilmesiyle küçülendünya. (Harvey,1997: 271).

Kaynak:http://lewishistoricalsociety.com

Bu anlamda, “bafllang›çtan beri kapitalizmin dinami¤inin tam merkezinde varolmufl olan mekân›n, zaman arac›l›¤›yla yok edilmesi sürecinin yeni bir evresinetan›k oluyoruz” (1997: 327). (Resim 8.4)

Harvey, zaman mekan s›k›flmas›n›n, posmodern yap›tlardaki temsillerini nas›l görmektedir?

Mekân›n, zaman taraf›ndan yok edilmesiyle, günlük yeniden üretime giren me-ta bileflimini köklü bir flekilde de¤ifltirdi¤ini vurgulayan Harvey, küresel meta do-lafl›m› ile bütünleflme yoluyla, birçok yerel yiyecek sisteminin yeniden örgütlendi-¤ini belirtmektedir. Frans›z peynirlerinin “ABD’de 1970’te büyük kentlerde birkaçlüx flarküteri d›fl›nda bulunamazken, bugün bütün ülkede yayg›n olarak sat›l›yor”olmas›, Harvey’in (1997: 334) bu konuda verdi¤i örneklerden biridir.

Zaman ve mekân hissi, postmodern ça¤da zay›flamaktad›r. Örne¤in, “dünyan›nco¤rafi karmafl›kl›¤›n›n her gece statik bir televizyon ekran›nda bir dizi imgeye in-dirgenmesi gibi, bütün dünyan›n mutfaklar› tek bir mahalde toplanm›fl durumda-d›r.” (Harvey, 1997: 337). Avrupa ve Amerika’n›n büyük flehirlerinde, dünya ülke-lerinin mutfaklar›n›n hemen hepsini görmek mümkündür. Japon suflileri, Ameri-kan doughnut lar›, Frans›z kruvasan lar› gibi dünyan›n her yerinden yemeklerinyan› s›ra, her k›tadan dünya müzi¤i, her ülkeden gelen sebze ve meyveler süper-marketlerde bulunmaktad›r (Harvey, 1997: 334-335).

Zaman gittikçe kar›flmaktad›r; insanlar Disneyland’da ‘Eski Dünya’y› ziyaretedebilmekte ya da Ortaça¤ kalesinde bir hafta sonuna kat›lmak için giyinebilmek-tedirler (Haralambos ve Holborn, 1995: 913). Zamanlar, yerler ve kültürler, gittik-çe yak›nlaflmakta ve birbirleriyle kar›flmaktad›r. Bu durum, sanat, felsefe ve top-lumsal düflüncede yans›t›larak “geçicilik, kolaj, parçalanma, da¤›lma” taraf›ndansimgelenmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 913).

Sonuç olarak Harvey (1993: 58), toplumda kim ya da ne oldu¤umuzu ö¤rendi-¤imiz mekân ve zamana iliflkin sembolik düzenlemelerin de¤iflti¤ini belirtmekte-dir. Buna ba¤l› olarak toplumsal yaflam›n zaman-mekân koordinatlar› kayd›¤› za-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Resim 8.5

Paris Disneylande¤lence merkezi.

Kaynak:http://pleasingvacations.com/tag/euro-disneyland

man ya da güvenilir olma özelli¤ini kaybetti¤i zaman, bireyin de kendisinin kimoldu¤unu tan›mlamas› güçleflmektedir: “Hangi zamanda yafl›yoruz? Borsa simsar›-n›n 24 saatinde mi, ço¤u ulus devletin 100 y›l› geçmeyen tarihinde mi, yoksa kü-resel ›s›nman›n uzun dönemli zaman›nda m›? Hangi mekânda yafl›yoruz? Köyde,bir ülkede, Avrupa’da, Bat›’da, yoksa yerkürede mi?” (Harvey, 1993: 58).

Harvey’e göre, zaman-mekân s›k›flmas›na yönelik ortaya ç›kan tepkiler nelerdir?

Bu anlamda Harvey’in araflt›rmas›nda, postmodernizmin kökleri, özellikle 1973çöküflünden sonraki dönemde de¤iflen zaman-mekân deneyimlerine dayanmakta-d›r. Harvey (1993: 58), dünya olaylar›n›n zaman ve mekân›nda kayma meydanagelmesi ve insanlar›n dünyaya iliflkin konumlar›n›n de¤iflmesi nedeniyle kimli¤imi-zi yeniden kurma aray›fl› içinde oldu¤umuzu vurgulamaktad›r:

Uluslararas› borsac›l›¤›n ve küresel ticaretin hâkim oldu¤u bugünün dünyas›, dün-

ya üzerinde üretilen ürünlere ve farkl› mekânlara eriflebilirli¤imizdeki h›zl› de¤iflim

(kitle turizminin yayg›nlaflmas›, uzakl›k engelinin kalmamas›, vb.), modadaki ve

hayat tarzlar›ndaki de¤iflmeler, insanlar›n iflleri, sahip olduklar› de¤erler ve (zaman

ve mekân içinde) baflkalar›yla olan iliflkileri gibi temel önemdeki konularda derin bir

belirsizlik ve kiflisel güvensizlik yaratt›.

Kad›nlar›n özgürleflmesi, etnik eflitsizlikler ve Üçüncü Dünya’da yoksullukla il-gili konular›n önemi artmakta, bu konulara yönelik toplumsal hareketler oluflmak-tad›r. Buna karfl›n Harvey, bu toplumsal hareketlerin büyük bir k›sm›n›n politik ör-gütlenme alan›ndan ziyade ‘Live Aid’ konserleri gibi saf anlamda imaj üretimi ala-n›nda yer ald›¤›n› belirtmektedir. Yine de postmodernizmin en kötü sonuçlar›nakarfl› bir kontratak bafllang›c›n›n olas›l›¤›n› tafl›d›klar›n› ifade etmektedir (Haralam-bos ve Holborn, 1995: 914). Harvey, “›rkç›l›¤a, apartheid’e, dünya çap›nda açl›¤a,eflitsiz co¤rafi geliflmeye karfl› mücadelede” ve çevre alan›nda önemli hale gelme-ye bafllayan bu farkl› toplumsal hareketler alan›nda yeni enternasyonalizmin (ulus-lararas›c›l›k) iflaretlerinin yayg›n olarak görüldü¤ünü iddia etmektedir (1997: 392).

SONUÇHarvey (1993: 58), postmodernizmi “zaman-mekân s›k›flmas› çevresinde ve içindekurulan genifl kapsaml› bir önermeler” dizisi olarak tan›mlamaktad›r. Bir taraftanpostmodernizmin sunduklar›n›n, di¤er taraftan da postmodernizme yönelik eleflti-rilerin çok fazla çeflitlilik göstermesinin, ancak zaman-mekân koordinatlar› de¤iflenbir dünyada kimlik aray›fl›yla aç›klanabilece¤ini ileri sürmektedir. Bu anlamdapostmodernizmin olumlu ve olumsuz yönlerini birlikte ele almaktad›r.

Harvey’e göre, postmodernizm, özgürlefltirici ve ayn› zamanda yeni fleyleri or-taya ç›karan bir yöne sahiptir. Bu bak›mdan, eskilerden s›k›lm›fl olanlar›n, yeni aç›-l›mlar›n yarat›lmas›yla, kendilerini yeni bir imajla yeniden yaratabilme imkân› bul-du¤unu ifade etmektedir:

Ekonomide devrimci türde giriflimcilikten, sanattaki benzer yeniliklere dek uzanan

yeni yarat›c› çabalar›n ortaya ç›k›fl›, bu çabalar içinde yer alanlar aç›s›ndan kesin-

likle heyecan vericiydi. Ve zaman ve mekân eksenleri kökten de¤iflmekte olan bir

dünyada toplumun, mekân›n, politikan›n ve ekolojinin ne oldu¤una dair ciddi ara-

y›fllar da insan çabas›n›n olumlu yan›n› kan›tlad› (Harvey, 1993: 58).


Harvey, zaman ve mekân›ntan›m›n›n, bireysel ya datoplu kimlik yarat›m›aç›s›ndan temel önemtafl›d›¤›n›, kim oldu¤umuzubüyük ölçüde, güvenilirzaman-mekânkoordinatlar›na dayanaraktan›mlad›¤›m›z› ilerisürmektedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Buna karfl›n, postmodernizmin olumsuz taraflar›n›n da güçlü bir flekilde ortayaç›kt›¤›n› belirtmektedir: “Dar anlamda giriflimcilikle ve parasal de¤erlerle bu kadars›k› f›k› olmas›; kültürel üretim, borsan›n bir flubesinden baflka bir fley de¤ilmiflce-sine, geçici olan fleylere bu denli s›k› s›k›ya ba¤lanmas›; sanki gerçek tarih ve co¤-rafya, ço¤u kez en a¤›r flartlar alt›nda yaflanan ve yitirilen hayatlar›n mücadeleside¤il de, süpermarket raflar›ndaki metaforlarm›flças›na, tarih ve co¤rafyay› birkaçfikir ve görüntü u¤runa talan etmesi” (Harvey, 1993: 58).

Harvey (1993: 58), en olumsuz anlamda postmodernizmin, kaybedilen zaman-mekân anlay›fl›n›n yerine “sahte ve taklitçi bir zaman-mekân anlay›fl›” koymaya ça-balad›¤›n› belirtmektedir. Kültür miras›yla alay etti¤ini ve yitirilen geçmifle vurguyaparak nostaljiyi pazarlad›¤›n› ifade etmektedir. Bunun yan› s›ra, postmodernizm,oldukça dar kapsaml› bir yerellik politikas›na saplanm›flt›r. En önemlisi, eklektiz-mi, kültürel, politik ve toplumsal farkl›l›klar›n uzlaflt›r›lmas› çabalar›yla kar›flt›rm›flolmas›d›r.

Bunlar›n sonucunda Harvey (1993: 58), gelece¤e yönelik olarak nereye gitti¤i-mizi sorgulamaktad›r:

Bu yeni zaman ve mekân kavray›fl›na, kimli¤imizi tan›mlayan yeni koordinatlara

al›flmaya ve tart›flabilece¤imiz, yarat›c› faaliyetlere giriflebilece¤imiz daha güvenli

bir konum tan›mlaman›n mümkün oldu¤una inanmaya m› bafll›yoruz? Acaba, çev-

remizi kas›p kavuran bu ekonomik, politik ve kültürel de¤iflim f›rt›nas›nda hâlâ eski,

bildik sorunlar›n varl›¤›na m› tan›k oluyoruz?

Bu anlamda Harvey, hem malî sistemde hem de uluslararas› medyada ekono-mik ve politik gücün afl›r› yo¤unlaflmas›n›, Kuzey Amerika, Avrupa, Japonya gibiyerkürenin birbirine düflman ticaret imparatorluklar›na ayr›lmas›n› ve tüm bunlar›nyan› s›ra dünyan›n her köflesinde hüküm süren yoksulluk ve çevre sorunlar›n› vur-gulamaktad›r.

Harvey’e (1993: 59) göre, postmodernizm bize esas olarak, farkl›l›¤›n ve çeflit-lili¤in önemli oldu¤unu ve dünyay› betimledi¤imiz dil ve söylem üzerinde büyükbir dikkatle durup kafa yormam›z gerekti¤ini ö¤retmifltir. Di¤er taraftan, bütünbunlara karfl›n postmodernizm, farkl›l›klar›n üretken bir biçimde birbiriyle nas›luzlaflt›rabilece¤ini belirtmemifl, ayr›ca her insan›n karfl›s›ndakinin “dilini parçalar›-na böldükten sonra”, nas›l birbiriyle iletiflim kurabilece¤i hakk›nda hiçbir flekildeipucu da vermemifltir:

Bu aç›dan bak›ld›¤›nda da, “post” (sonra) öneki, neyin “öncesinde” (pre) oldu¤u-

muz gibi bir soruyla u¤raflmam›z› gereksiz k›ld›¤› için yerindedir. Bu aç›dan, realiz-

me geri dönülmesi, metafor alan›ndan uzaklafl›lmas›, reel politika ve ekonomi ile ye-

niden ilgilenilmesi, hofl karfl›lanmas› gerekli fleylerdir. fiimdiden durup da geriye

bakt›¤›mda, postmodernizmin hem çok fley ö¤retti¤ini, hem de geride, ard›ndan yas

tutaca¤›m›z çok fley b›rakt›¤›n› söyleyebilirim.

Harvey (1993: 59), daha özenli bir gelecek kurma amac›yla u¤rafl›rken, bu ders-lerin üzerinde büyük bir dikkatle durulmas› gerekti¤ine inanmaktad›r.



Harvey’in Postmodernizm çal›flmas›nda öne sür-

dü¤ü temel tezi betimleyebilmek.

Harvey’e göre, 1970’li y›llardan itibaren ekono-mik, politik ve kültürel alanlarda yaflanan önem-li de¤iflimler, bu zamana kadar sahip oldu¤umuzmekân ve zaman› alg›lama biçimlerinin de¤iflimiile yak›ndan iliflkilidir. Harvey, sermaye biriki-minde yeni esnek bir tarz›n ortaya ç›kmas› vekapitalizmin örgütlenme sürecinde görülen “za-man-mekan s›k›flmas›”n›n yeni bir biçimi ile post-modernist kültürel biçimlerin yükselifli aras›ndazorunlu bir iliflki oldu¤unu ve bu iliflkiye dair ön-sel kan›tlar›n sunulabilece¤ini savunmaktad›r.

Harvey’in Ayd›nlanma düflüncesi ile modernite

aras›nda kurdu¤u iliflkiyi aç›klayabilmek.

Modern düflüncenin gelifliminin temeli Ayd›nlan-ma düflüncesine dayanmaktad›r. Habermas’›n,gelifltirdi¤i “modernite projesi” kavram› 18. yüz-y›lda görülmeye bafllanan düflünsel bir çabay›ifade etmektedir. Ayd›nlanma düflüncesi nesnelbir bilim, evrensel bir ahlak ve hukuk ile sanat›ngelifltirilmesi fikrini savunmaktad›r. Bu görüfldo¤rultusunda modernite projesi, özgür ve yara-t›c› çal›flmalarla sa¤lanan bilgi birikimi arac›l›¤›y-la insanl›¤›n ilerlemesini, özgürleflmesini ve ya-flam›n zenginleflmesini amaçlamaktad›r. ‹lerlemefikrini temel alan Ayd›nlanma düflüncesi, rasyo-nel toplumsal örgütlenme ve rasyonel düflüncebiçiminin geliflmesiyle modernitenin de savun-du¤u, tarih ve gelenekten kopmay› hedefleyenlaik bir hareket olarak tan›mlanmaktad›r. Moder-nizmin 20. yüzy›lda karfl›laflt›¤› militarizm, ikidünya savafl›, nükleer yok olma tehdidi gibi fela-ketler, Üçüncü Dünya ülkelerinin iddia edilenilerici bir “modernleflme süreci” yaflamamalar›,Ayd›nlanma düflüncesinin amaçlar›na yönelik gü-veni sarsm›fl, insanl›¤›n özgürleflmesi hedefinin,evrensel bir bask› sistemine dönüflmesi yönündeflüpheler ortaya ç›karm›flt›r. Bu nedenle bafllayantart›flmalar›n odak noktas› Ayd›nlanma projesiolmufltur.

Harvey’in postmodernizm hakk›ndaki görüflleri-

ni özetleyebilmek.

Harvey, postmodernizmi farkl› yönleriyle kavra-ma amac›yla postmodernizmin, modernizmdenradikal bir kopufl mu, bir üslup mu yoksa dö-nemlefltirmeye yak›ndan ba¤l› bir kavram m› ol-du¤unu sorgulamaktad›r. Ayr›ca postmoderniz-min meta anlat›lara muhalefet olan susturulmuflbaflka sesler ve dünyalara yönelik ilgisi nedeniy-le devrimci bir potansiyelinin olup olmad›¤›n› yada modernizmin ticarilefltirilmifl ve evcillefltiril-mifl bir versiyonu olabilece¤i ihtimalini ele al-maktad›r. Harvey, postmodernizmi, hem bir us-lüp hem de belli ülkelerde, belli bir süre etkiliolan tarihsel bir hareket olarak görmektedir. Postmodernizmin moderniteye karfl› bir tepkiolarak ortaya ç›kmas› görüflü do¤rultusunda,merkezlenme ve da¤›lma, otorite ve yap›bozum,hiyerarfli ve anarfli, kal›c›l›k ve esneklik gibi birtak›m karfl›tl›klar sunulmaktad›r. Harvey, post-modernizmin temel özelliklerinin parçalanma,belirlenemezlik ve bütün evrensel söylemlereyönelik duyulan derin bir güvensizlik oldu¤unuvurgulamaktad›r. Harvey’e göre postmoderniz-min olumlu yönleri ötekilik, öznellik, cinsiyet vecinsellik, ›rk ve s›n›f, zamansal ve mekânsal co¤-rafi yerleflime dayal› birçok farkl›l›¤› temsil et-mesidir. Di¤er taraftan Harvey, Marxist bak›fl aç›-s›yla postmodernizmin güçsüz yönlerini, mo-dern dünyan›n sorunlar›n› afl›r› vurgulamas›,onun maddi kazan›mlar›n› görmemesi ve bu so-runlarla bafl etme yollar› önermemesi olarak ifa-de etmektedir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Harvey’in kapitalizmin ekonomik ve politik dö-

nüflümü hakk›ndaki düflüncelerini de¤erlendi-

rebilmek.

Harvey, 20. yüzy›l›n sonlar›n›n ekonomi politi-¤inde yaflanan dönüflümün araflt›r›lmas›nda ka-pitalist üretim tarz›n›n temel kurallar›n›n, tarihselco¤rafi geliflme sürecinde biçimlendirici güçlerolarak iflleyiflin de¤iflmeden sürmekte oldu¤unugöstermeyi amaçlamaktad›r. Harvey, sermaye bi-rikiminin kaç›n›lmaz krizlerinin ekonomideönemli de¤iflimlere yol açt›¤›n› belirtmektedir.Kapitalizmin 1973-1975 y›llar› aras›nda yaflad›¤›büyük ölçekli kriz, bir dizi düzenlemeyi gereklik›lm›fl ve böylece büyümeyi ve kârl›l›¤› sa¤lamaamac›yla farkl› bir birikim rejimine geçilmifltir.Bu durum, postmodern olarak adland›r›lan birtak›m kültürel de¤iflimleri ve “toplumsal ve poli-tik düzenleme tarz›n›” üretmifltir.Yeni birikim rejimi olan esnek birikim, Fordizm’inkat› özellikleriyle çat›flma iliflkisi içinde emek sü-reçleri, iflgücü piyasalar›, ürünler ve tüketim ka-l›plar› aç›s›ndan esnek bir biçime dayanmakta-d›r. Yeni üretim sektörlerinin, finans hizmetlerin-de yeni yöntemlerin ve yeni piyasalar›n ortayaç›kmas› ve ticari, teknolojik ve örgütsel yenilikle-rin temposunun büyük ölçüde h›zlanm›fl olmas›,esnek birikim rejiminin temel özellikleri aras›ndayer almaktad›r.Ekonomide yaflanan bu de¤iflimler ayn› zaman-da kültürel, politik ve toplumsal de¤iflimlerin detemelini oluflturmaktad›r. Kapitalizm tüketimi art-t›rmak amac›yla bir bofl zaman endüstrisi yarat-m›fl, bu alanda yeni hizmetler ve yeni ürünlersunmufl ve sürekli yenilenerek kâr elde edilebi-len bilgisayar, müzik, giyim, gibi alanlarda h›zl›de¤iflimlere olanak sa¤lam›flt›r. Harvey’e göre,ekonomi alan›nda görülen de¤iflimler, politik vetoplumsal hareketlerin geliflimini de etkilemifltir.Kapitalist sisteme muhalefet oluflturan kaynaklarolarak toplumsal s›n›fla iliflkili konular ve iflçi ha-reketi önemini kaybetmifl, politik muhalefet, özelkonu veya gruplar› temsil eden çeflitli hareketle-re da¤›lm›flt›r. Sermaye birikim sürecinde yafla-nan bu de¤iflimler, postmodern düflüncenin te-melini oluflturmaktad›r.

Harvey’in ‘zaman-mekân s›k›flmas›’ kavram›n›

aç›klayabilmek.

Harvey, mekân ve zaman›n nesnel niteliklerindemeydana gelen de¤iflimlerin, bazen ciddi bir fle-kilde dünyaya bak›fl biçimimizi de¤ifltirdi¤ini be-lirtmektedir. Kapitalizmin tarihinde yaflam›n h›z›artmakta, mekânsal engeller afl›lmaktad›r. Me-kân, telekominikasyon arac›l›¤›yla “küresel birköy”e dönüflmekte, zaman k›salmaktad›r. Bu du-rum zamansal ve mekânsal dünyalar›n s›k›flmas›hissine yol açmaktad›r. H›z kapitalizminin büyü-mesi, görselleflen medyan›n giderek h›zlanmas›ve parçalanmas› gibi geliflmeleri Harvey, “zaman-mekân s›k›flmas›” kavramsallaflt›rmas›yla ifadeetmektedir.Turizmin büyük ölçekli geliflimi, h›zl› ve ucuz se-yahat, yayg›n kitle iletiflim sistemleri, insanlar›nzaman ve mekân alg›lar›n› etkilemifltir. Bu an-lamda yo¤un bir zaman-mekân s›k›flmas› evre-sinde oldu¤umuzu belirten Harvey bu durumunpolitik ekonomik uygulamalar, s›n›f güç denge-leri ile kültürel ve toplumsal yaflam üzerinde sar-s›c› bir etkiye sahip oldu¤unu ileri sürmektedir.Harvey, kapitalizmin dinami¤inin tam merkezin-de yer alan mekân›n, zaman arac›l›¤›yla yok edil-mesinin, günlük yeniden üretime giren meta bi-leflimini köklü bir flekilde de¤ifltirdi¤ini, zaman-lar, yerler ve kültürlerin, gittikçe yak›nlaflt›¤›n› vebirbirleriyle kar›flt›¤›n› ifade etmektedir.

5NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi Harvey’e göre kapitalist üre-tim tarz›n›n, postmodern ça¤da kaybolmayan özellik-lerinden biri de¤ildir?

a. Ekonomik büyümeye dayal› olmas›b. Teknolojik ve örgütsel anlamda dinamik olmas›c. Örgütlü iflin her zaman yeni yollar›n› üretmesid. Üretim sürecinde emek üzerindeki kontrolünü

sürdürmesie. Yarat›c›l›k ve geliflmede çok geride kalmas›

2. Afla¤›dakilerden hangisi modernizmin özelliklerin-den biridir?

a. Da¤›lmab. Anarflic. Retorikd. Metafizike. ‹roni

3. Afla¤›dakilerden hangisi Harvey’in sundu¤u mekân-sal pratiklerin bir yönü de¤ildir?

a. Ulafl›labilirlik ve mesafeb. Mekân›n edinimi ve kullan›m›c. Mekân›n da¤›lmas›d. Mekân›n kontrol edilmesie. Mekân›n üretimi

4. Afla¤›dakilerden hangisi ‘postmodernizm’ terimininilk kez kullan›ld›¤› aland›r?

a. Ekonomib. Mimarl›kc. Siyasetd. Sanate. Kültür

5. Afla¤›dakilerden hangisi Ayd›nlanma düflünürlerininhedeflerinden biri de¤ildir?

a. ‹nsanl›¤›n özgürleflmesib. Evrensel ahlak ve hukukun gelifltirilmesic. Günlük yaflam›n zenginleflmesi d. Bilginin tekel alt›na al›nmas›e. Nesnel bilimin gelifltirilmesi

6. Afla¤›dakilerden hangisi gösterim mekânlar› ile me-kân›n üretimi iliflkisini gösteren alanlardan biridir?

a. Hayali peyzajlarb. Duvar yaz›lar›c. ‹letiflim sistemlerid. Zihinsel haritalare. Kentsel hiyerarfliler

7. Afla¤›dakilerden hangisi Harvey’e göre postmoder-nizmin temsil etti¤i alanlardan biri de¤ildir?

a. Ötekilikb. Nesnellikc. Farkl›l›kd. Cinsiyete. Öznellik

8. Afla¤›dakilerden hangisi postmodernizmin özellikle-rinden biridir

a. Hakimiyetb. Merkezlenmec. Belirsizlikd. Semantike. Romantizm

9. Afla¤›dakilerden hangisi Lefebvre’in gelifltirdi¤i kav-ramsal üç düzeyden biridir?

a. Mekân›n hakimiyeti b. Mekân-zaman iliflkisic. Mekânsal süreçlerd. Mekân›n temsillerie. Mekânsal gerçeklik

10. Afla¤›dakilerden hangisi mimariyi “modern yaflammakinas›” olarak tan›mlayan mimard›r?

a. F. Jamesonb. D. Harveyc. J.F. Lyotardd. C. Jenckse. Le Corbusier



1. e Yan›t›n›z yanl›flsa “Kapitalizmin Politik ve Eko-nomik Dönüflümü” bölümünü gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›flsa “Postmodernizm” bölümünügözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Zaman ve Mekân” bölümü-nü gözden geçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Postmodernizm” bölümünügözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›flsa “Modernite ve Modernizm”bölümünü gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›flsa “Zaman ve Mekân” bölümü-nü gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Postmodernizm” bölümünügözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Postmodernizm” bölümünügözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›flsa “Zaman ve Mekân” bölümü-nü gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›flsa “Postmodernizm” bölümünügözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Harvey (1997: 84), mimarl›k ve kent tasar›m› alan›ndapostmodernizmin, modernist düflünceden bir kopufl an-lam›na geldi¤ini ileri sürmektedir. Modernist düflünce-ye göre, planlama ve geliflme, genifl ölçekli, teknolojikbak›mdan rasyonel ve etkin kent planlamas› üzerindeyo¤unlaflmal›d›r. Bu modernist anlay›fla karfl›t olarakpostmodernizm, kentsel dokuyu parçalanm›fl, bölün-müfl bir flekilde görmektedir. Metropolün tamam›n›nhâkimiyet alt›na al›nmas›n›n mümkün olmad›¤›n›, bunedenle sadece baz› yerlerin düzenlenmesinin müm-kün oldu¤u görüflüne dayal› olarak postmodernistler,kent planlamas›yla de¤il, kent tasar›m› ile ilgilenmekte-dir. Basit bir biçimde “bölgesel geleneklere, yerel tarih-çilere, tikel istek, ihtiyaç ve fantezilere duyarl› olmay›”amaçlamaktad›rlar. Buna ba¤l› olarak, uzmanlaflm›fl vea¤›rl›kl› olarak “müflterinin zevkine göre biçimlenmiflmimari biçimler” yaratmaktad›rlar. Mahrem, kiflisellefl-mifl mekânlar, gösteri ve geleneksel an›tsall›k, bu mi-mari biçimlerin örnekleri olarak gösterilebilir. Bütünbunlar›, mimari üsluplar›n eklektik bir flekilde kullan›l-mas› arac›l›¤›yla süslemektedirler.

S›ra Sizde 2

Lefebvre (1976: 21), mekân ve üretim iliflkilerinin yeni-den üretimi aras›nda kurulan iliflki çerçevesinde kapi-talizmin, “mekân› iflgal ederek ve mekânlar üreterek”kendi iç çeliflkilerinin üstesinden geldi¤ini vurgula-maktad›r. Lefebvre’in (1991: 26-33) oluflturdu¤u me-kân kuram›n›n temeli, “(toplumsal) mekân› (toplum-sal) bir ürün” olarak ele almas›na dayanmaktad›r. Buanlamda, her toplum ve buna ba¤l› olarak her üretimbiçimi kendi mekân›n› üretmektedir. Mekân›n toplum-sal olarak infla süreci, üretim biçiminin mekânsal ola-rak örgütlenme sürecini de içermektedir. Böylece top-lumsal mekânda, yeniden üretimin toplumsal iliflkileriile üretim iliflkileri ve onlar›n temsilleri yer almaktad›r.Bu nedenle Lefebvre, çal›flma nesnesi olarak mekân›nkendisini de¤il, mekân›n üretim sürecini ele almakta-d›r. Kapitalist iliflkilerin çözümlenmesi için toplumsalmekân›n üretim sürecinin araflt›r›lmas› gerekti¤ini be-lirtmektedir.



S›ra Sizde 3

Mekân›n temsilleri, zihinsel haritalar, fiziksel ölçümlergibi toplumsal ve politik hayat›n soyut bir parças›n› ifa-de etmektedir. Buna karfl›n temsili mekânlar, ev, mey-dan, kilise, mezarl›k gibi duygu yüklü merkezler anla-m›nda canl›, yaflayan mekânlar› içermektedir.

S›ra Sizde 4

Harvey, postmodern kültürel nesnelerin, tasarlanmasüreçlerindeki eklektizm ve konular›n›n anarflisi bak›-m›ndan çok fazla çeflitlilik gösterdi¤ini belirtmektedir.Zaman-mekân s›k›flmas› temalar›n›n, postmodern ya-p›tlarda nas›l temsil edildi¤ini aç›klamak amac›yla sina-ma örne¤i üzerinde durmaktad›r. Harvey (1997: 342),“sineman›n (foto¤rafla birlikte) kültürel modernizminilk büyük at›l›m› ba¤lam›nda ortaya ç›km›fl bir sanat tü-rü olmas›” nedeniyle böyle bir seçim yapt›¤›n› ifada et-mektedir. Bütün sanat türleri aras›nda sineman›n, za-man ve mekân temalar›n› iç içe geçmifl biçimde ele al-ma aç›s›ndan en güçlü kapasiteye sahip oldu¤unu, bunedenle ö¤retici bir de¤er tafl›d›¤›n› ileri sürmektedir.Bu amaca yönelik olarak Harvey (1997: 343), postmo-dernizmin özelliklerinin örneklerini sunana ve “zama-na ve mekân›n kavramlaflt›r›lmas›na ve anlamlar›na özelbir ilgi” gösteren Blade Runner (B›çak S›rt›) ve Himmel

über Berlin (Berlin Üzerinde Gökyüzü) adl› iki filmiçözümlemektedir.

S›ra Sizde 5

Harvey’e göre, 1960’l› y›llardan itibaren yaflanmaktaolan zaman-mekân s›k›flmas› ve ona efllik eden afl›r› ge-lip geçicilik ve parçalanma sonucunda ekonomik, poli-tik ve kültürel tepkiler ortaya ç›kmaktad›r. Bu tepkiler,daha öncekilerden önemli ölçüde farkl›l›k göstermekte-dir. Harvey’e (1997: 383-384) göre, bu tepkilerden ilki,“yorgun, bitkin, her fleyden usanm›fl bir sessizli¤e çekil-mek ve her fleyin ne kadar engin, kavranamaz ve birey-sel ya da kolektif kontrolün d›fl›nda oldu¤u” duygusu-na boyun e¤mektir. ‹kincisi, dünyan›n karmafl›kl›¤›n›nyads›nmas› ve basit retorik önermeler arac›l›¤›yla temsiledilmesidir. Bir di¤er tepki biçimi, politik ve ekonomikbak›mdan ara bir yer bularak bir taraftan meta-anlat›la-r› reddetme, di¤er taraftan ise s›n›rl› mücadelenin müm-kün oldu¤unu savunan tavr›n benimsenmesidir. Sonun-cu tepki biçimi ise zaman-mekan s›k›flmas›n› yans›tacakve denetim alt›na alacak bir dil ve imgeler bütünününinfla edilmesidir.

Berbero¤lu, Berch (2009). “Harvey ve Callinicos Post-modernizm ve Elefltirisi”, Klasik ve Ça¤dafl Sosyal

Teoriye Girifl: Elefltirel Bir Perspektif. Çev. CanCemgil, ‹stanbul: Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.

Berman, Marshall (1994). Kat› Olan Her fiey

Buharlafl›yor. Çev. Ü. Altu¤ ve B. Peker, ‹stanbul:‹letiflim Yay›nlar›.

Bernstein, R. J. (1985). (Ed.) Habermas and Moder-

nity. Oxford: Polity Press.Dicken, Peter (1986). Global Shift: Industrial Change

in a Turbulent World. London: Harper and Row.Giddens, Anthony (1994). Modernli¤in Sonuçlar›.

Yay. Haz. T. Birkan, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.Habermas, Jürgen (1983). “Modernity: An Incomplete

Project”, The Anti-aesthetic: Essays on

Postmodern Culture. H. Foster (Ed.), translatedby. Seyla Benhabib, Port Townsend, Washington:Bay Press.

Hall, S. and Gieben, B. (1996). (Ed.) Formations of

Modernity. Cambridge: Polity Press in associationwith The Open University, pp. 1-16.

Haralambos, M. and Holborn, M. (1995). Sociology:

Themes and Perspectives. London: HarperCollins.

Harvey, David (1969). Explanation in Geography.

London: Edward Arnold.Harvey, David (1973). Social Justice and the City.

Oxford: Basil Blackwell.Harvey, David (1978). “The Geography of Capitalist

Accumulation: Reconstruction of the MarxianTheory”, Radical Geography: Alternative

Viewpoints on Contemporary Social Issues. R.Peet, (Ed.), pp. 263-292.

Harvey, David (1982). The Limits to Capital. Oxford:Blackwell.

Harvey, David (1985a). The Urbanisation of Capital.

Baltimore: Johns Hopkins University Press. Harvey, David (1985b). “The Geopolitics of Capitalism”

Gregory, D. and Urry, J.(Ed.), Social Relations and

Spatial Structures, London: Macmillan, pp. 128-163.

Harvey, David (1993.) “Postmodernizme Bir Bak›fl”,Birikim Dergisi. May›s, Say› 49, ‹stanbul: BirikimYay›nlar›, s.55-59.

Harvey, David (1997). Postmodernli¤in Durumu.

‹stanbul: Metis Yay›nlar›.



Hassan, Ihab (1985). “The Culture of Postmodernizm”,Theory, Culture and Society. Vol.2 Issue 3,pp.119-132.

Hollinger, Robert (2005). Postmodernizm ve Sosyal

Bilimler, Tematik Bir Yaklafl›m. Çev. A. Cevizci,‹stanbul: Paradigma Yay›nlar›.

Huyssens, Andreas (1984). “Mapping The Postmodern”,New German Critique. No.33, pp.5-52.

Jameson, Fredric (1991). “Postmodernizm ya da GeçKapitalizmin Kültürel Mant›¤›”, Postmodernizm.

N. Zeka (Der.), ‹stanbul: K›y› Yay›nlar›.Jeanniere, Abel (1994). “Modernite Nedir?”,

Modernite Versus Postmodernite. Der. M. Küçük,Ankara: Vadi Yay›nlar›, s.15-25.

Johnston, Ron J. (1983). Philosophy and Human

Geography: An Introduction to Contemporary

Debates. London: Edward Arnold. Lefebvre, Henri (1976). Survival of Capitalism.

London, Macmillan.Lefebvre, Henri (1991). Production of Space.

Cambridge: Blackwell.Lyotard, Jean Francois (1997). Postmodern Durum.

Çev. Ahmet Çi¤dem, Ankara: Vadi Yay›nlar›.Marshall, Gordon (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü. Çev. O.

Ak›nhay ve D. Kömürcü, Ankara: Bilim ve SanatYay›nlar›.

Outhwaite, W. (2006). (Ed.) The Blackwell Dictionary

of Modern Social Thought. Oxford: Blackwell.Öztan, G. G. (2004). “David Harvey Üzerine”, E¤itim

Bilim Toplum. Cilt: 3, say›: 9, s.46-54.Ritzer, George (1996). Sociological Theory. New York:

McGraw-Hill.Sarup, Madan (1995). Post-Yap›salc›l›k ve

Postmodernizm. Çev. A. B. Güçlü, Ankara: ArkYay›nevi.

Smelser, Neil J. (1994). Sociology. Oxford: BlackwellPublishers.

Wagner, Peter (1996). Modernli¤in Sosyolojisi. Çev.M. Küçük, ‹stanbul: Sarmal Yay›nevi.

Urry, J. (1999). Mekânlar› Tüketmek. ‹stanbul: Ayr›nt›Yay›nlar›.

203Sözlük

AA¤ toplumu: A¤lar oluflturma mant›¤› etraf›nda merkezsiz,

hiyerarfli içermeyen, yatay iliflkilerin hakim oldu¤u bir

toplumsal örgütlenme biçimi.

Alan: Toplumsal mücadelelerin sürdü¤ü fiziksel olmayan

mekan.

Amaçsal-rasyonel eylem: Habermas’›n çal›flmalar›nda bafla-

r›ya yönlenmifl, “kat›lan aktörlerin eylem planlar›n›n ben-

merkezci ego hesaplar› üzerinden” koordine edildi¤i bir

eylem tipidir (Habermas, 1981: 305). Habermas amaç-

sal-rasyonel eylemi her ikisi de kat›lan aktörlerin eylem

planlar›n›n benmerkezci ego hesaplar› üzerinden koor-

dine edildi¤i araçsal eylem ve stratejik eylem olmak üze-

re iki alt eylem tipi alt›nda inceler. Araçsal eylem tek ak-

törlü stratejik eylem ise en az iki ve daha çok aktör ara-

s›nda geçen bir eylem tipidir. Tek aktörlü araçsal eylem-

de kifli kendisini çevreleyen do¤al dünyay› manipüle et-

mekle ilgilidir, yani do¤al dünyadaki nesnelere karfl›

araçsal bir tutuma sahiptir. ‹ki veya daha çok kifliyi kap-

sayan stratejik eylemde ise kifli veya kifliler baflkalar›na

karfl› araçsal bir tutuma sahiptir, yani baflkalar›na nesne-

lermifl gibi davranarak baz› fleyleri kontrol etmeye ve

manipüle etmeye çal›fl›r (Edgar, 2006: 73, 144).

Anamorfoz: Önceden analiz etmek için zor, tutars›z veya di-

rençli gözüken fleylere anlam kazand›ran geriye do¤ru

bir göz at›flt›r. Bir baflka deyiflle anamorfoz, görme du-

yusuyla dolays›z olarak alg›lanamayan, belirli bir biçime

sahip de¤ilmifl gibi görünen nesnelerin özel bir bak›fl

aç›s›ndan alg›lanabilir olmas› anlam›na gelir. Araçsal ey-

lem bkz. Amaçsal-rasyonel eylem.

Araçsal rasyonalite: Bir amaca ulaflmada en uygun araçlar›n

ak›lc› seçimi olarak tan›mlanmaktad›r. Araçsal rasyonalite-

de amaçlardan çok araçlar›n rasyonelli¤i söz konusudur.

Ayd›nlanma: 18. yüzy›lda Avrupa’da ortaya ç›kan, gelenek-

ten kopmay› ve toplumsal yaflam›n rasyonel temeller

üzerinde kurulmas›n› hedefleyen laik bir hareket.

BBilimcilik (scientism): Do¤a bilimlerinin bilgi kaynaklar›n-

dan salt birini de¤il fakat tek bilgi kayna¤›n› temsil etti-

¤ini ve dolay›s›yla tüm geçerli bilgi iddialar›n›n do¤a bi-

limlerinde bulunan araflt›rma yöntemlerine uymak zo-

runda oldu¤u yönündeki yayg›n kan›.

Bölgeselleflme: Bölgelerin yerellikler içinde ya da aras›nda

zaman-uzam bak›m›ndan ayr›flmas›.

ÇÇifte yorumsama: Toplumbilimin mant›ksal bak›mdan zo-

runlu bir parças› olarakmeslekten olayan yap›lar›n olufl-

turdu¤u anlaml› toplumsal dünya ile sosyologlar taraf›n-

dan ileri sürülen kavramlar›n anlam çerçevesi bak›m›n-

dan birbiri ile örtüflmesi.

DDoxa: Bir alan›n sorgulanmamas› durumu veya o alana gir-

mek için uyulmas› gereken ve sorgulanmayan kurallar›n

tümü.

Düflünümsel modernleflme: Modernitenin öngörülemeyen

sonuçlar›ndan kaynaklanan belirsizlik sebebiyle toplumun

kendi kendisiyle karfl› karfl›ya gelmesi, yüzleflmesi.

Düflünümsellik: Araflt›rmac›n›n inceledi¤i olay ya da olguyla

ilgili olarak her türlü etkeni gözden geçirmesi, yap› ve bi-

rey aras›ndaki karfl›l›kl›l›¤› hesaba katmas› ve çal›flmas›-

n›n her aflamas›n› sürekli geri dönüfller yaparak s›namas›.

EEkonomik sermaye: Sahip olunan tüm maddi kaynaklar.

Enformasyonel toplum: Enformasyon üretimi, ifllenmesi ve

aktar›m›n›n ortaya ç›kan yeni teknolojik koflullar ile bir-

likte üretkenli¤in ve gücün temel kayna¤› haline geldi-

¤i, özgül bir toplumsal örgütlenme biçimi.

FFantezi: Fantezi bizim gerçeklik olarak adland›rd›¤›m›z fleyi

kuran ve Arzu’nun s›n›r hatlar›n› belirleyen fleydir. Bir

yandan bizi Gerçek’ten korurken bir yandan da Gerçe¤i

iletme görevi görür.

Fundamentalizm: Kiflisel davran›fl›n ve toplumun kurumla-

r›n›n kayna¤› olarak, tanr› ile toplum aras›nda arac›l›k

eden belirli otoritenin varl›¤›n› kabul eden kolektif kim-

lik inflas›.

GGerçek: Zizek’in bütün yaz›lar›n›n etraf›nda döndü¤ü temel

sorunsal konu olarak gerçek yaln›zca gerçekli¤in z›tl›¤a

dayal›- fark› olarak var olur ve dilin s›n›rlar›na iflaret eder.

Gerçek üzerine düflünme yollar› onunla do¤rudan de¤il,

yaln›zca kendi bafl›na var olmayan ancak bir dizi etkiyle

ama her zaman çarp›t›lm›fl, yer de¤ifltirmeye u¤rat›lm›fl

bir biçimde mevcut olan bir neden olarak iliflkilenir.

Sözlük


HHabitus: ‹nsanlar›n toplumsal yaflam içerisinde konum alma-

lar›n› sa¤layan davran›fl kal›plar›, e¤ilimler ve yatk›nl›k-

lar bütünü.

I-‹Illusio: Kiflinin toplumsal bir mücadeleden elde etmeyi um-

du¤u bireysel ç›karlar.

‹deal konuflma durumu: Habermas’›n çal›flmalar›nda özgür ve

fleffaf iletiflimin önündeki her türlü engelin ortadan kald›-

r›ld›¤› durumu tan›mlamada kullan›lan bir kavramd›r.

‹letiflimsel eylem: Habermas’›n çal›flmalar›nda “kat›lan ak-

törlerin eylem planlar›n›n benmerkezci ego hesaplar›

üzerinden de¤il de anlaflma edimleri üzerinden koordi-

ne edildi¤i durumlarda ortaya ç›kan eylem tipine verdi-

¤i bir ad (Habermas, 1981: 305).

‹letiflimsel rasyonalite veya iletiflimsel ak›l: Habermas’›n

hakikat ve ahlaki iyilik ile ilgili problemlerin bireyler

aras›nda özgür, aç›k ve zorlamaya dayal› olmayan bir

iletiflim sürecinde ak›lc› bir flekilde çözümlenmesini ifa-

de etmek için kulland›¤› bir kavram (Edgar, 2006:23).

‹mgesel: Zizek, Lacan’daki psiflenin ‘imgesel’, ‘simgesel’ ve

‘gerçek’ olarak terimlefltirilmifl üç grup iliflki ile ilgili ola-

rak düzenledi¤i düflüncesini benimser. Bu ayr›mda im-

gesel ‘öz’ (benlik) dahil tüm nesnelerimin yap›lanmas›na

flekil verir.

JJouissance (Keyif): Jouissance Lacan’›n Freud’un “haz ilke-

si” kavram›n›n ötesine yerlefltirdi¤i bir kavramd›r. Fre-

ud’da haz bedensel ya da ruhsal bir gerilimin boflalma-

s›ndan ibarettir. Bir baflka deyiflle haz, bir tatmin ve ra-

hatlama duygusuyla birlikte an›l›r. Buna karfl›n jouissan-

ce basit bir tatminin ötesinde, bir ‘dürtü tatmini’dir; do-

lay›s›yla olanaks›zd›r.

KKamusal alan: Kat›l›m›n herkese aç›k oldu¤u ve yurttafllar›n

eflit bireyler olarak kat›l›p ortak toplumsal ve/veya pra-

tik konular›/sorunlar› elefltirel bir ak›lc›l›kla konufltu-

¤u/tart›flt›¤› ya da etkileflime girdi¤i mekânlara atfen kul-

lan›lan bir kavram.

Karar vericilik (decisionism): Karar vericilik (decisionism)

ahlâk, siyaset ya da hukuk gibi alanlarda bir karara ulafl-

may› sa¤layacak nesnel temeller bulunmad›¤›n›, bu tür-

den konularda bir karara ulaflmak için genel geçer ölçüt-

lerden yoksun oldu¤umuzu savunan görüfl olarak tan›m-

lanmaktad›r (Mautner, 2000: 122).

Kimlik: Bireylerin toplumsal olarak infla etmeye çal›flt›klar›

anlam ve tecrübe kaynaklar›.

Kültürel sermaye: Sahip olunan ve özellikle e¤itimle edini-

len bilgi birikimi.

Küresel kent: Enformasyonel toplumda finans, dan›flmanl›k

ve iflletme hizmetlerinin örgütlendi¤i mekanlar.

MMeritokrasi: Yönetim erkinin yetenek ve kiflilerin bireysel üs-

tünlü¤üne, liyakata dayand›¤› yönetim biçimidir. Sosyolo-

jik olarak bireylerin toplumda yetenekleri göz önünde

bulundurularak rollerini gerçeklefltirdikleri durum.

Meflruiyet Krizi: Meflruiyet krizi düflüncesi Habermas’›n ça-

l›flmalar›nda “örgütlü” ya da geç kapitalizmde önemli bir

role sahip olan devletin meflruiyet (meflru güç, otorite)

sorunuyla ilgilidir. Habermas geç kapitalist dönemde

önemli bir role sahip olan devletin müdahalesiyle eko-

nomik krizlerin afl›labilece¤ini ancak bu sefer de devle-

tin ekonomik alandaki krizleri çözerken di¤er toplumsal

alanlarda meflruiyetle ilgili düflünsel nitelikte yeni krizle-

re yol açabilece¤ini düflünür ve geç kapitalist toplumu

vurabilecek as›l önemli krizlerin de ekonomik de¤il bir

anlamda düflünsel nitelikteki krizler oldu¤unu savunur.

Modernite: Habermas’a göre ‘modernite’ tipik olarak Avrupa ve

Amerikan tarihinde 17.yüzy›lda Rönesans’›n bitimiyle bafl-

layan dönemi tan›mlarken modernizm bu dönemi karakte-

rize eden kültürü tan›mlar, Modernizm Bkz. Modernite

O-ÖOntolojik güvenlik: Birçok insan›n, kendi öz-kimliklerinin

devaml›l›¤›nda ve etraftaki toplumsal ve maddi ortamla-

r›n sabitli¤inde hissetti¤i güvenlik. (Ontolojik güvenlik ve

rutin birbiri ile ilgili olarak al›flkanl›k özelli¤i sergiler. Bu

tür rutinliklerin kesintiye u¤ramas› kayg›lar›n artmas› an-

lam›na gelir ve kiflili¤inin sa¤lam olarak kurulmufl olan

yönleri ise parçalan›r, bozulur. Bu nedenle rutine ba¤l›l›k

belirsiz olmakla birlikte psikolojik olarak rahatlat›c›d›r)

Öteki: Zizek’te ‘öteki’ esas olarak simgesel düzen ile iliflkili

olmakla birlikte Zizek ondaki gerçe¤e iliflkin dehflet ve

insanl›k d›fl›l›¤›n fark›na var›r. Buna göre öteki insanlar›n

indirgenemez ötekilikleri, Öteki’nin içine kaydedilifl olan

bir tür gerçektir.

PPostmodernizm: Evrensel söylemleri (meta anlat›lar›) redde-

den, ço¤ulculu¤u, parçalanma ve belirlenemezli¤i kabul

eden, ötekilik, öznellik, cinsiyet, ›rk ve s›n›f, zamansal

ve mekânsal co¤rafi yerleflime dayal› farkl›l›klar› ve çe-

flitlili¤i vurgulayan bir düflünce biçimi.

205Sözlük

Post-modernizm: Post-modernizm Habermas’›n çal›flmala-

r›nda modernizmden sonra gelen ve onun en temel var-

say›mlar›na meydan okuyan bir kültürel dönemi tan›m-

lar (Edgar, 2006: 96).

RRisk toplumu: ‹nsanlar›n bilgi ve teknolojileri yanl›fl ve kötü

amaçl› kullanmalar›yla bütün dünyay› tehlikeye sokma-

lar› sonucunda ortaya ç›kan yap›.

Risk: Gelecekteki olas›l›klar düflünülerek etkin biçimde de-

¤erlendirilen tehlikeler.

Rutinleflme: Gündelik yaflam›n etkinliklerinin büyük bir ço-

¤unlu¤unun al›flkanl›¤a ba¤l› olarak davran›fla dönüflme-

si, s›radanlaflmas›, yüz yüze etkileflimlerin zaman ve uza-

m›n ötesine geçti¤i birincil yol.

SSemptom: Semptom vücudu temsil eden ve dolay›s›yla özne

için bilinmez kalan bir iletiflim biçimidir. ‹letiflimsel bir

eylem olarak semptom simgesel Düzen’e aittir ve Öteki

taraf›ndan yorumlanmak üzere tasarlanm›flt›r.

Simgesel sermaye: Bir alanda hakim olan ve özgül bir habi-

tusla birlikte ekonomik, toplumsal ve kültürel sermaye

tiplerinin çeflitli a¤›rl›klarla içinde bulundu¤u simgeler

bütünü.

Simgesel fliddet: Bireyler üzerinde ya da bireyler aras›nda fi-

ziksel olmaks›z›n uygulanan her türlü yönlendirme, bas-

k› ve fliddete verilen ad.

Simgesel: Lacan’›n ‘imgesel’, ‘simgesel’ ve ‘gerçek’ ayr›m›nda

simgesel Büyük Öteki ve Özne aras›ndaki etkileflimde

gerçekleflendir.

Sistematik olarak çarp›t›lm›fl iletiflim: Hamermas’›n çal›fl-

malar›nda toplumsal etkileflimin engellenmesi ve bask›-

ya dayal› iletiflim nedeniyle karfl›l›kl› anlamaya dayal› ile-

tiflimsel eyleme ulafl›lamama durumunu tan›mlamada

kullan›lan bir kavramd›r. Stratejik eylem bkz. Amaçsal

rasyonel eylem.

TToplumsal sermaye: Sahip olunan toplumsal iliflkiler a¤›.

Totaliteryanizm: Tek parti egemenli¤i alt›nda, her tür siyasi,

ekonomik ve toplumsal faaliyetin devlet taraf›ndan dü-

zenlendi¤i ve muhalefetin bask› alt›nda tutuldu¤u ve

ezildi¤i, özgürlü¤e yer b›rakmayan siyasi yönetim tarz›.

Töz: De¤iflen durum ve niteliklere karfl› kal›c› olan; bir baflka

fleyle ya da bir baflka fleyde de¤il, kendi kendisiyle, ken-

di kendisinde var olan. Öznede de¤il, kendinde var olan.

Ba¤›ms›zca kendi içinde var olan.

YYap›n›n ikili¤i: Yap›n›n tekrarlanabilir olma özelli¤ini ortaya

ç›karan davran›fl›n hem arac› hem de sonucu olma nite-

li¤i, yap› ve eyleyenin/failin birbirini dönüfltürme kapa-

sitesine sahip olma durumu. Böylelikle yap› ve faillik

tam olarak ayn› kural ve kaynaklar›n kullan›m› arac›l›-

¤›yla karfl›l›kl› olarak infla edilir.

Yaflant›-dünyas› veya yaflama evreni (lifeworld): Toplu-

mun s›radan üyelerinin gündelik yaflamda etkileflime gir-

mek ve ortak bir anlay›fla ulaflmak amac›yla kulland›kla-

r› bilgi beceri ve yetenekler stoku (Edgar, 2006, s.89).

Yaflant›-Dünyas›n›n kolonileflmesi: Çok karmafl›k toplum-

larda, büyük ölçekli toplumsal süreçlerin giderek daha

özerk hale gelmesi ve bireylerin eylemlerini s›n›rland›r-

mas› sonucunda ortaya ç›kan ve ferdi özgürlük yitimine

yol açan bir süreçtir (Edgar, 2006: 17). Yaflant›-dünyas›-

n›n kolonileflmesi özünde yaflant›-dünyas›n› temellendi-

ren en önemli etkinlik ve eylem alan› olan iletiflim ile ile-

tiflimsel eylemlerin s›n›rland›r›ld›¤›, dahas› dilsel iletiflim

ve uzlafl›n›n tahrip edildi¤i bir sürece iflaret eder. Haber-

mas’›n çal›flmalar›nda bu süreç bir ‘sistem’ olarak toplu-

mun, bir ‘yaflant›-dünyas›’ olarak topluma müdahalesi”

olarak anlafl›l›r (Edgar, 2006: 17). Habermas için yaflant›-

dünyas›n›n kolonileflmesi sorunu sistemin amaca ulafl-

mak için bir araç olmaktan ç›karak kendi içinde bir ama-

ca dönüflmesi sonucunda ortaya ç›kar (Edgar, 2006:19).

Yeni kapitalizm: ‹letiflim ve enformasyon teknolojisinin ge-

liflmesi sonucu ortaya ç›kan, küreselleflme süreci ile ilifl-

kili, araflt›rma ve gelifltirme odakl› üretimin gerçekleflti¤i,

çal›flanlar›n profilinde gözlemlenen de¤iflimleri de kap-

sayan süreçtir. Farkl› yaklafl›mlarca sanayi sonras› top-

lum, bilgi-enformasyon toplumu olarak da adland›r›l-

maktad›r.

Yeni kapitalizmin kültürü: K›saca teknolojik geliflmeler,

sermayenin küresel ölçekte örgütlenmesi, bunlara ba¤l›

olarak üretim yap›s›nda gözlemlenen de¤iflimler, üretim

ve emek süreçlerinin esneklefltirilmesi, çal›flanlar›n kifli-

lik yap›lar› üzerinde meydana getirdi¤i de¤iflimler yeni

kapitalizmin kültürünü de oluflturmaktad›r.

ZZaman-mekân s›k›flmas›: Kapitalizmin yaflam h›z›n›n art›fl›,

telekomünikasyon ve görselleflen medyan›n giderek h›z-

lanmas› ve parçalanmas›yla, insanlar›n zamansal ve me-

kânsal dünyalar›n›n s›k›flmas›d›r.

Zaman-uzam uzaklaflmas›/aralaflmas›: Toplumsal dizgele-

rinin, toplum ve dizge bütünleflmesi mekanizmalar›na

dayanarak zaman-uzam boyunca yay›lmas›.

sosyolojide yakin donem gelismeler

Documents