Günümüzde gezegenimizin yaşam destek ünitelerini tahrip eden ve sosyal eşitsizlik yaratan bir sistemle karşı karşıyayız. Aklı başında herkes bunun böyle devam etme-yeceğini biliyor. Ne mutlu ki bu sorunları çözmemizin yolları var. Hızla değişen dün-

yamızda, değişimle birlikte yeni ihtiyaçlar doğuyor; yeni ihti-yaçlar yeni modelleri doğuruyor. Sosyal ağlar ve dijital çağ, sa-nayi devriminin yarattığı düzeni dönüştürüyor. Yeni toplum

düzeni kendine özgü kavramları ve yeni bakış açılarını bera-berinde getiriyor. Artık “kişisel çıkarlar”, “vahşi rekabet” gibi kavramlar yerini “kazan kazan”, “işbirliği”, “sinerji” ve “sürdü-rülebilir stratejiler”e bırakıyor. İnsanlar yaşamlarında artık an-lam arıyor, sosyal bilinç ve farkındalık yükseliyor. Mevcut kâr maksimizasyonuna dayalı kapitalist sistem sosyal ihtiyaçları karşılayamıyor ve doğayı tahrip ediyor. Bu yüzden alternatif olarak kâr amaçlı olmayan sosyal girişimler ortaya çıkıyor. Mevcut kapitalist sistem, gücü ve kaynakları az kişinin elinde

S O S Y A L G İ R İ Ş İ M C İ L İ K

Sosyal girişimcilikle ilgili üç ana sorun var:Sosyal girişimin net olarak tanımlanmaması, sivil toplum kuruluşlarıyla karıştırılması,

etik ve para boyutu. Geleceğini Ayarlama Enstitüsü (GAYE) kurucusu ve Genç Optimistler Kurulu üyesi Eda Bayraktar, Genç Sosyal Girişimciler Derneği Başkanı Erhan Bozkurt

ve Good4Trust.org kurucusu, Change.org Doğu Avrupa ve Batı Asya Direktörü Dr. Uygar Özesmi zumbara.com üzerinden bir araya gelip bu sorunları konuştular ve yanıtlarını vermeye çalıştılar.

- EDA BAYRAKTAR, ERHAN BOZKURT, UYGAR ÖZESMİ

SOSYAL GIRIŞIMINLAFZI VE RUHU

OPTİMİSTMAYIS 2014 111

yoğunlaştırarak derin bir eşitsizlik yaratıyor. Öte yanda eşitsiz-liğin çözümü için sürdürülebilir sosyal ve çevresel fayda üreten sosyal girişimler giderek artıyor. Bugün sosyal girişimcilik alanın-daki gelişmeler nasıl bir gelecekte yaşayacağımızı tanımlıyor.

Sosyal girişimciliğin bu kadar önem kazandığı günümüzde, sosyal girişimcileri zorlayan ve toplumun kafasını karıştıran üç önemli konu var. Birincisi sosyal girişimin ne olduğu, ikincisi sivil toplum kuruluşlarının (STK) sosyal girişimlerden nasıl ayrıldığı ve üçüncüsü ise sosyal girişimlerde para kazanmanın etik olup olmadığı.

Sosyal girişim nedir?Sosyal girişimin, klasik girişimlerle ortak yönleri olmakla birlikte, farklı birçok noktası var. Girişimcilik, bir bireyin veya bir grubun örgütlenme ile değer yaratması, kârlı bir işi başlatması veya bü-yütmesi, piyasaya yeni bir mal ya da hizmet sunmasıdır. Sosyal girişimcilik de aynen girişimcilikte olduğu gibi sorun ve fırsatları fark eder, risk alır ve yenilikçi yollarla çözüm geliştirir.

Aradaki farkların en önemlisi ticari girişimin kâr; sosyal giri-şimin sosyal fayda odaklı olması. Bir diğer önemli fark ise, ticari girişimlerde taklit ve modelleme hoş karşılanmazken; sosyal giri-şimde amaç toplumsal fayda olduğu için modelleme, etki alanı-nın olabildiğince yayılması için önemli ve istenen bir araç.

Sosyal girişim, sorunun değil çözümün parçası olmayı amaç edinmiş, birey ya da topluluklar tarafından fark edilen sorunlar-dan fırsatlar yaratan, yenilikçi fikirlerle yerel kültürü temel alan, kâr yerine sürdürülebilir yeterli gelirin konduğu, toplumun bir bölümü veya tamamı için -yani doğa ve doğadaki insan dahil bütün canlılar için- değerlerin yaratıldığı örgütlenmedir. Sosyal girişimcilik dünya için sorumluluk almayı gerektirir. Bu nedenle sosyal girişimcilik bir çeşit aktivizmdir de…

Sosyal girişim ve sivil toplum kuruluşlarıSosyal girişimler ve STK’lar, sosyal sorunlara ve doğanın yok edil-mesine çözüm geliştirme ortak paydasında buluşur; ancak uygu-ladıkları modeller açısından aralarında bariz farklar bulunuyor.

İş modeli açısından baktığımızda STK’lar genellikle bağışlar ve hibeler desteğiyle gelişimini sürdürürken, sosyal girişimlerde sürdürülebilirlik önemli olduğu için sistemin kendi kendini dön-dürebilmesi, tamamıyla kamu desteğine ve bağışlara bağımlı ol-maması gerekir.

Yönetim modeli de en az iş modeli kadar farklıdır. STK’lar genellikle demokratik ve katılımcı, yani yatay bir yapıya sahip olurken, sosyal girişim dinamik piyasa koşullarında hızlı ve ani değişimler yapabilmek için gerektiğinde dikey, her türlü yapıla-ra açıktır. Sosyal girişimler, yönetim şekli işleri yürütmeye engel olduğu takdirde hızlı bir biçimde yönetim değiştirebilir, örgütlen-meyi yeniden yapılandırabilir.

Ayrıca gönüllülük ve profesyonellik farkından da bahsetmek gerek. Sosyal girişimlerde işlerin yürümesi gönüllülüğe bağ-

lı değildir; tam tersi sosyal işler insanların istihdamını amaçlar. STK’larda ise mutlaka gönüllü çalışma olanaklarına yatırım ya-pılır ve gönüllü programları olmayan STK’lar tam meşru kabul edilmezler.

Son olarak kural olmamakla beraber, genellikle STK’lar Der-nekler ve Vakıflar Kanunu altında kurulurken, sosyal girişimler ticaret kanunu altında kurulur. STK’lar genelde mevcut erkleri, politika ve hukuki mevzuat düzenlemeleri konusunda ikna etmek için çaba gösterir, önerilerini örnek projelerle gösterirler veya hayırseverlik üzerine kurulu sosyal hizmetler sağlarlar. Sosyal gi-rişimler ise değer üreten sistemli çözümlerin ekonomik yaşantı içinde olabildiğince yayılmasını teşvik ederek toplumsal kalkın-ma ve sosyal etkinin boyutlarını genişletir, bu sayede de sosyal değişimi tetiklemiş olur. Öte yandan sosyal girişimler ekonomik olarak sürdürülebilir olduğu, yani gerekli geliri kendi kendine yarattığı için, gelir kaynakları bulma konusunda dalgalanmalar yaşayan STK’lar sosyal girişimleri iktisadi işletmeler vasıtasıyla kendi bünyelerine katabilir.

Sosyal girişimlerde para kazanmanın etik boyutuPara, etik boyutu yüzünden duygusal bir karmaşa yarattığından, genellikle sosyal girişim alanında açıkça konuşulmayan bir konu. Sosyal girişimlerin birkaç ay, sürse sürse bir iki yıllık kısa projeler olarak kalmaması, uzun vadeli etki yaratabilmesi için kendi ken-dini çeviren, amortismanları (geri ödemeleri) ve yatırım ihtiyaç-ları gözetilen sürdürülebilir bir iş modelinde çalışması gerekir. Sosyal girişimlerin kuruluş aşamasında kişi ve kurumlardan ba-ğış almaları, kamu maddi desteklerinden ve vergi muafiyeti gibi sübvansiyonlarından faydalanmaları yararlı olabilir. Ancak sosyal girişimlerin orta ve uzun vadede gelirlerini kendilerinin yarat-ması, bağışlara ve desteklere ihtiyaç duymaması, mümkünse kâr elde ederek bu kârı hizmetlerini yaygınlaştırmak için kullanması beklenir. Bu nedenle sosyal girişimler masraflarını karşılamak için gelir yaratmak ve çalışanlarının geçimini sağlamak zorunda.

Sosyal girişimler parayı nereden sağlar?Sosyal girişimin, ihtiyaçlarını karşılayacak geliri nereden sağladı-ğı çalışmanın türüne göre değişiklik gösterir. Gelir ya çalışmanın içindeki bireyler tarafından emek ile oluşturulan ürünün satışın-dan, sunulan hizmet karşılığında müşterilerin ödediği bir bedel-den, hizmet veya ürün dağıtım sistemine üyeliklerden, alınan hizmet karşılığı verilen katkı paylarından sağlanabilir. Önemli olan yaratılan sosyal faydayla sağlanan gelir arasında açık ve hak-kaniyetli bir bağ olmasıdır. Tercih edilmese de, sadece başlangıç aşamasında olmak üzere belli bir ölçeği geçmeyen bağışlar ve hi-belerden de gelir sağlanabilir.

Sosyal girişimler kâr edebilirler mi?Sosyal girişimler kâr elde edebilir ancak elde edilen kârın tekrar aynı veya başka bir sosyal girişime yatırılması gerekir. Yani bir

sosyal girişim kişisel zenginlik elde etmek için kullanıldığı takdirde meşruiyetini yitirir. Bu açıdan mümkünse sosyal giri-şimin “kâr amacı gütmeyen” bir şirket olarak kurulması uygun olur. Ancak burada dikkat edilmesi gereken konu “kâr amacı gütmeyen” şirket statüsünün ticari olanakları kısıtlamaması ve istenmeyen yaptırımlar getirmemesi. Avantajlar sağlaması durumunda da bazıları bunları felsefi olarak reddedebilir. Ba-zen sosyal girişim için bu ve başka nedenlerden, normal şirket statüsü daha uygun olabilir. Bu durumlarda hisselerin tamamı veya bir kısmı yatırım hissesi olarak ayrılarak şirket, defacto kâr amacı gütmeyen bir şirket halini alabilir. Ayrıca normal şirket olarak kurulan örgütler B Corp ve benzeri sertifikasyon sistemleriyle de meşruiyet sağlayabilirler. Sonuç olarak sosyal girişimler kâr elde edebilir, ancak elde ettiği kârı yine doğru-dan toplumsal veya doğal fayda için kullanmalı.

Sosyal girişim kuranların ve çalışanlarının para beklentisi ne olmalı?Sosyal girişimlerin başarıya ulaşmasındaki en önemli etken, sosyal girişimi başlatan yetenekli girişimcilerle yaratıcı-lıkları, zekâları, çalışkanlıkları ve emekleriyle gi-rişimin başarıya ulaşması ve devam etmesi için çabalayan çalışanları. Sosyal girişim-ler ne kadar çok yeteneği bir araya ge-tirebilirse o ölçüde başarılı olur. Dola-yısıyla sosyal girişimin, kurucu veya kurucuları ile çalışanlarının gelir, daha doğrusu düzenli bir maaş ve sosyal güvence beklentisini karşıla-ması gerek. Her ne kadar yaptıkları iş, üst bir sosyal veya doğal faydaya hizmet etse de sosyal girişimcilik karşılık beklenmeden yapılan bir ha-yır işi, bir gönüllülük değil. Bu yaklaşım kendini STK’larda gösterir. Fakat sosyal girişimlerin masrafları ve verdikleri maaşlar konusunda şeffaf ve hesap verebilir olması gerek. Aksi halde çalışanların onurlu bir yaşam sürdüklerini ve bir üst amaca hizmet ettiklerini göstermeleri mümkün ol-maz. Geldiğimiz bu noktada belki en önemli soru, ihtiyaçla-rın ne olduğu ve standartların nasıl belirlenmesi ve ne olması gerektiği.

Kurucu ve çalışan maaşları nasıl belirlenmelidir?Kâr amacı güden şirketler çalışan maaşlarını belirlerken, re-kabet içinde oldukları diğer şirketleri izleyerek hem yetenekli çalışanları çekmeye, hem de yüksek maaş vermemeye gayret ederler. Bunun için insan kaynakları bölümleri kendi uygula-malarını başka kurumlarla kıyaslar. “Benchmarking” terimi-nin Türkçe karşılığı olarak kıyaslama, bir örgütün daha iyiye doğru gitmek için, sektördeki en iyi veya kendisinden daha

iyi uygulamalara sahip örgütlerin yöntem, süreç ve pratikle-rini kendisine uygun biçimde, yani uyarlayarak aktarması. Dolayısıyla sosyal girişimler kendilerine benzer sektörde ça-lışan ve aynı ciroya sahip şirketler arasından en yüksek maaş cetvelini ve sosyal hakları kendilerine uyarlamalı. Girişimin

kurucusu benzer bir şirketin en üst düzey yöneticisi-nin maaşından daha yüksek bir maaş ile sosyal

haklar almamalı. Sosyal girişimin diğer ça-lışanları da bu maaştan fazla olmamak

kaydıyla, kıyaslamadan çıkan cetvele göre maaş almalı. Bu sağlandığı takdirde, kimsenin sosyal girişimi, mevcut kanunlar ve haklar kapsa-mında ayırarak yargılama, kurucu ve çalışanlarını etik olmamakla suçlama gibi bir hakkı olamaz. Bir eleştiri ve ilgili konuda mücadele

olacaksa bu eleştiri ve mücadelenin bütün sektöre yönelik olması gerekir.

Sonuç ve sorumlulukSosyal girişimler günümüzde zamanın ru-

hu ve ihtiyaçları nedeniyle artarken, bu alana katılanlar için somut ayırt edici özellikler ve temel pren-

sipler olması son derece kritik önemde. Bu örgütlerin yu-karıdaki tanımlara göre kurgulanması önemli. Yeni katılan-

larda şeffaflık, hesap verilebilirlik, kurallara göre belirlenmiş bir gelir ve maaş yapısı olması gerek. Bu kriter ve ayrımlara dikkat edilmezse sosyal girişimi herhangi bir toplumsal fayda kaygısı olmayan ve kâr maksimizasyonu yapan bir şirketten ayıramayız. Ayıramazsak, sosyal girişimcilik maskesi altın-da bu belirsizlikten yararlananlar sosyal girişimlerin toplum içindeki olumlu bakış açısına gölge düşürebilir. Bu da sosyal girişimlerin mevcut gelişimini yavaşlatır. Sosyal girişimlerin yükselişine ivme katmak için yapılması gereken, hem bu ay-rım ve etik kurallara dikkat etmek hem de hammadde ve ge-rekli hizmet alımlarında sosyal girişimlere öncelik tanıyarak bu ekonominin büyümesi ve güçlenmesine katkı sağlamak.

OPTİMİSTMAYIS 2014 112

S O S Y A L G İ R İ Ş İ M C İ L İ K

Sosyal girişimler günümüzde

zamanın ruhuve ihtiyaçları nedeniyle

artarken, bu alana katılanlar için somut ayırt

edici özellikler ve temel prensipler olması son

derece kritikönemde.

UYGAR ÖZESMİ, EDA BAYRAKTAR, ERHAN BOZKURT

FOT

OĞ

RA

F: Ö

ZG

ÜR

GÜ

VEN

Ç