Va* Glaval ODREENJE TA JE SOCIJALNA PATOLOGIJA (SP)1. Krenje socijalnih normi kao nerjeiva drutvena zagonetka 2.Pregled odreenja socijalne patologije (SP) 3.Jo jedna definicija socijalne patologije 4.Grane socijalne patologijeL/ ,-ijantnosti (svijeta SP) nego od Marksove opte teorije o drutvu u kojoj postoje odreene osnove za objanjenja i drutvenih pojava kob to su socijalno patoloke pojave. Potreba da se marksistika teorija o drutvu navodi u vezi sa socijalnom patologijom bazira se i na istraivanjima svijeta socijalne patologije koja su utemeljena na originalnoj ili revidiranoj klasinoj marksistikoj teoriji o drutvu.Njeno osnovno stanovite je pojednostavljeno kazano, dasusvaisto-rijska drutva klasno strufcturisana i glavna proimjeja u tim drutvima javljaju se izmeu proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa Proizvodne snage ine: zemlja, sirovine, strojevi, alt, tehniko i nauno znanje koje se koristi u proizvodnji u najirem smislu i radna snaga. Proizvodne odnose ine: socijalni odnosi u koje stupaju ljudi da bi proizvodili dobra.Protivrijeje izmeu proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa javlja se zbog toga to proizvodni odnosi ukljuuju prisvajanje velikog dijela bogatstva, profita, eksploatacijom radne snage. Odravanje toga protivu-rjeja, odnosno strukture klasnog drutva, omoguuje nadgradnja koja se oblikuje kao infrastruktura. Infrastrukturu reprodukuju proizvodni odnosi u vidu razliitih institucija, vrijednosti, vjerovanja, odnosno nadgradnje. Eksploatacija je prikrivena idejpma o "ravnopravnosti i slobodi". Prema rijeima britanskog sociologa Haralambosa (1989) marksistiko gledite u vezi sa ravnopravnou je sljedee: "odnos kapitaliste i plaenog radnika definisan je kao ravnopravna razmjera. Radnik je dejinisan kao slobodan djelatnik, budui da ima slobodu da odabere poslodavca. U stvarnosti ravnopravnost i sloboda su iluzija. Odnos poslo-davca-zaposlenili nije ravnopravan. To je izrabljival odnos. Radnik nije slobodan budui da je prisiljen raditi za kapitalistu da bi preivio. Jedino to moe uiniti jest zamijeniti jedan oblik plaenog ropstva za drugi" Prema tome,po marksistikom uenju, u klasnom drutvu odnos izmeu glavnih drutvenih grupa jest eksplaotatorski, tlaiteljski U takvoj-fk--47okolnosti sistem privatnog vlasnitva u razvijenom klasnom drutvu odvaja proizvoaa od proizvoda njegova rada i stvara mogunost da drugi vladaju rezultatima njegova rada. Na taj nain radnik je doveden u situaciju da se prema predmetu svog rada odnosi kao prema tuem predmetu, a prema sopstvenoj djelatnosti kao tuoj djelatnosti kao radu koji ne pripada njegovoj ljudskoj bitu Osnovno znaenje takvog poloaja radnika, pripadnika radnike klase, u razvijenom klasnom drutvu jest alijenacija. Dakle, u razvijanju marksistike teorije devijantnosti, ini se da bi bilo preslobodno poi od toga da postoji autentina teorija devijantnosti, jer se klasici marksizma (Marks i Engels) u tom smislu nisu bavili devijantnou. Umjesto toga mogue je u Marksovoj optoj teoriji o klasnoj strukturi drutva, protivrjenostima u klasnoj strukturi drutva, otuenju, traiti elemente za objanjenje svijeta socijalne patologije. Meke analize, istraivanja, koja su uinjena u zemljama razvijenog kapitalizma, to oigledno pokazuju. Naime, na osnovi polazita marksistike teorije o drutvenim odnosima u kapitalistikom drutvu vrene su analize u smislu, npr. da se odgovori na pitanje: "Ko kri zakon u kapitalistikom drutvu?7'. Chamblissova analiza engleskih kolonijalnih zakona (navodi Haralambos, 1989) pokazuje kako je "cjelokupna povijest kolonijalnog zakonodavstva povijest dominantne drutvene klase koja kao kriminalitet defmie one ije je takvo odreenje u njezinom ekonomskom interesu". U tom smislu isti autor tvrdi da je "srce kapitalistikog ekonomskog sistema zatita privatnog vlasnita koje je, po definiciji, kamen temeljac na kojem funkcioniu kapitalistike privrede. Nije stoga udno, dakle, otkriti kako kazneni zakoni odravaju tu temeljnu preokupaciju", (navodi Harlam-bos, 1989).Graham (1972) na primjeru "Za&ona o konfro/i i spreavan/u zloupotrebe droge" koji je usvojila Niksonova vlada (Richard Nikson predsjednik SAD od 1969-1974), pokazuje da je zakonom, umjesto da se ogranii proizvodnja amfetamina u organizaciji farmaceutskih korporacija, proglaen opti rat protiv droge na crnom tritu koja nije izvor prihoda farmaceutskih korporacija. Meutim, 90% amfetamina na crnom tritu legalno je proizvedeno u farmaceutskoj industriji Zakonom se nije diralo u te korporacije i njihove interese. Prema Grahamu njihova mo je bila izvan svih interesa i zahtjeva. Isti autor smatra da su to jasni dokazi kako su zakoni, pravni propisi, instrument vlasnika kapitala, vladajue klase i kako je oni omoguavaju maksimalne profite, kontrolu radne snage i rad radnika za njene profite i interese.Slubene statistike o kriminalcima u svim zemljama pokazuje da je kriminalitet fenomen siromanih, pripadnika niih slojeva stanovnitva, pripadnika niih slojeva radnike klase. To, takoe, Oiambiss (kako navodi Haralambos, 1989) uzima kao dokaz selektivne primjene zakona. Iako je kriminalitet rairen u svim slojevima stanovnitva u savremenom drutvu, u zatvorima se nalaze samo oni koji potiu iz niih i siromanih slojeva drutva. Kao ilustraciju, da se zakoni u savremenom klasnom drutvu primjenjuju selektivno, Haralambos (1989) navodi misao Angela Davisa, nekadanjeg voe militantne organizacije amerikih crnaca pod nazivom "Cmipantef\ "Pravi zloinci u ovom drutvu nisu svi oni ljudi koji nastanjuju zatvore diljem drave, ve oni koji su ukrali bogatstvo svijeta od ljudi".Navedene analize sociologa koji ive i stvaraju u zemljama razvijenog kapitalizma pokazuju da se u Marksovoj optoj teoriji drutva nalaze elementi za objanjenje etiologije svijeta socijalne patologije. Navedene studije kao i studije drugih autora (navodi Milosavljevi, 1986) daju dovoljno elemenata da se moe tvrditi da je devijantnost (svijet SP), dio drutvene stvarnosti. Razloge nastajanja devijantnosti kao i postojanje devijantnosti treba traiti u odreenim drutvenim odnosima u okviru globalnog drutva, ali, prije svega, u klasnoj strukturi, nejednakosti koja se manifestuje neprikladnim socijahiim protivrijenostima i konfliktima u svim sferama materijalnog i duhovnog ivota klasnog drutva.Brojni autori (npr. Turner, 1974, 1984, Bakar, 1998, Regoli et al, 1997, Reid, 1997) navode marksisiiiko uenje kao jedan od moguih teorijskih koncepata u prouavanju devijantnosti i nazivaju ga "teorijom konflikata". Ova teorija se navodi kao teorija koja se zasniva na ideji Karla Marxa (1818-1883) i Webera (Bakar, 1998). Prema Bakar Marx vidi drutvo kao borbu klasa koje se razlikuju u njihovim ekonomskim pozicijama, a Weber kao sukob koji proistie iz trolane socijalne stratifikacije. Ona obuhvata, prvo, klasu koja je ograniena na ekonomsko podruje, drugo, status kao stepen drutvenog, ugleda koji se pridaje pojedincu ili grupi, tree, mo kao svojstvo pojedinca, politike klase ili stranke koja se manifestuje u snazi da nametne svoje interese, volju usprkos otporu drugih. Iz te stratifikacije, prema Weberu, nastaje konflikt.48 49U vezi sa marksistikom teorijom treba spomenuti da, kada se ova teorija kao opta teorija drutva koristi u socijalnoj patologiji, onda se suoavamo sa odreenim pitanjima u vezi sa tom teorijom. Naime, nemogue je etiologiju svijeta SP redukovati na ekonomski determinizam koji je dominantan postulat marksistike teorije u drutvu. To ilustruje injenica da su se i zemlje biveg socijalistikog lagera, u kojima je utemeljeno kolektivno vlasnitvo na sredstvima, kapitalu, suoile sa svijetom socijalne patologije (kriminalitetom, alkoholizmom, drogom, prostitucijom, prosjaarenjem, suicidom). Pokuaj da se taj fenomen u socijalistikim zemljama objasni zaostalom svijeu iz kapitalistikog drutva djelovao je lakovjerno i neuvjerljivo, odnosno kao politika platforma za lakiranje, prikrivanje drutvenih konflikata i problema. Meutim, iako neka pitanja relativizuju znaenje i mogunosti marksistike teorije o drutvu u objanjavanju svijeta socijalne patologije, ona i dalje ostaje jedna od znaajnih teorija u analizama i empirijskim istraivanjima korijena svijeta socijalne patologije. Na to ukazuje injenica da se njeno korienje u objanjavanju devijantnosti neprestano aktuelizuje, ali ne u smislu da ona postaje jedina i dominantna teorija, ve prije kao jedna od moguih teorija u socijalnoj patologijif) Diverzioni koncepti strukturalnih teorija u socijalnoj patologijiSredinom sedamdesetih godina XX vijeka javlja se diverzioni teorijski koncept svijeta socijalne patologije. Taj koncept je utemeljen na tezama da se mogu prevazii posojee represivne sankcije prema svijetu socijalne patologije pomou obrazovno-vaspitnih, psiholokih, socijalnih i medicinskih mjera, odnosno konceptom o uklanjanju krivine procedure, preventivnim ukljuivanjem svih lanova drutva u neku vrstu neprestanog socijalnog kontakta i kontrole. Ovaj koncept bazira se na idejama klasika Durkheima i Webera koje je lansirao norveki sociolog Nils Christi (1977). Prema Christiju drava treba da preuzme ulogu medijatora (treeg uesnika izmeu vinovnika i rtve) koji e neformalnim procedurama posredovati u sporu, konfliktu nastalom izmeu vinovnika i rtve. Npr, u krivinopravnom sistemu umjesto dosadanjih represivnih mjera treba da budu prihvaene neformalne mjere kojim se na razne na-50 l ine pomae jednoj i, drugoj strani, umjesto da se iskljuivo maksimalno kanjava vinovnike. Prema ovom konceptu represija bi se mogla koristiti nakon to se isprobaju razliite mjere neformalnog uticaja na vinovnike, npr. maloljetnog delinkventa. Konkremo, prema diverzionom konceptu primijenjenom na svijet socijalne patologije, umjesto krivinih sankcija kao to je maloljemiki zatvor, treba koristiti alternativne humanije mjere. Od tih mjera navode se: -odvajanje," -dobrovoljan koristan drutveni rad,t -opomena, -neformalni nadzor, kontrola,\ -uslovna osuda, -izvinjenje rtvi,\ -naknada tete rtvi kada je to mogue,odnosno mjere koje nikoga ne stigmatizuju, nego pruaju ansu za normalan ivot. Dakle, diverzioni teorisjki koncep svijetu socijalne patologije podrazumijeva, prvo, da se selekcijom s obzirom na teinu delikta izvri diferencijacija meu sluajevima (odnosno "simple diversion"), drugo, da se deflniu alternativne sankcije krivinim sankcijama (odnosno "diversion with intervention"), tree, u sluaju postojanja rtve treba pokuati sa mirenjem rtve i vinovnika. Alternativne sankcije krivinim mogu biti, npr. (ve smo navodili): odvajanje, drutveno koristan rad, opomena, neformalni nadzor, kontrola, uslovna osuda, izvinjenje rtvi, naknada tete rtvi kada je to mogue itd."Odvajanje" se koristi u sluaju lakih prekraja na taj nain to se vinovnici kanjavaju opomenom, uslovno, malom kaznom."Sankcije!" obavljanje drutveno korisnog rada, poliaanje odreenih seminara, obuke kroz entkaunter grupe (susretne grupe), uenje radu u grupama socijalno prihvatljivog ponaanja i si, mogu se koristiti u sluajevima niza socijalno neprihvatljivih delikata."Mirenja kao vrsta alternativne sankcije koristi se tako to se nastoji dobrovoljnim, neformalnim kontaktom, posredovanjem volontera, slubenih lica, strunjaka iz raznih primjenjenih nauka - postii pomirenje izmeu rtve i vinovnika.Rasprave oko ovog koncepta, koji je naiao na dobar prijem, u nizu zemalja, prema nizu autora (npr.Attila, 1985, vanDijk, 1989, Burgstaler, 1990), dovele su do poboljanja krivinog zakonodavstva. Meutim, to nije dovelo do generalne teze ovoga koncepta da treba ukinuti savremenu- i-'51 ^zakonom propisanu represiju prema vinovnicima krivinih delikata. Uglavnom, i u zemljama u kojima se otilo najdalje u humanizaciji odnosa prema vinovicima socijalno neprihvatljivih delikata, ostalo se na sljedeim pozicijama: -dae ovaj koncept ne moe provoditi van pravnog sistema, -da on moe doprinijeti humanizaciji odnosa prema vinovnicima kanjivih delikata, -da ovaj koncept podrazumijeva ukljuivanje u provoenju sankcija osim policije i druge socijalne grupe kao to su: porodica, socijalni radnici, neformalni nadzor, nevladine organizacije, humanitarne organizacije, obrazovne institucije kao alternativu op-te opredeljenosti rtve da se pomogne vinovniku, a ne samo ispoljavanje tenje za osvetom, odmazdom.4. Socijalno-psiholoke teorije u socijalnoj patologijiOve teorije nazvali smo socijalno-psiholokim zbog toga to se u objanjavanju devijantnosti slue socijalno-psiholokim kategorijama kao to su: interakcija, socijalno uenje, socijalizacija, socijalna veza, socijalni konflikti i si. Gledite socijalno-psiholokih teorija svijeta SP razlikuje se od strukturnih i drugih teorija, barem, u dva elementa:Prvo: one posmatraju devijantnost sa socijalno-psiholokog aspekta.Drugo: ne polaze od drutvene strukture, sistema globalnog drutva, u objanjavanju devijantnosti, a to je glavna premisa strukturalnih teorija, ve od toga da su bazine premise socijalnog ponaanja: socijalizacija, socijalni procesi, interakcija, frustracije, odnosno da pojedinac postaje ono to jeste u socijalno-interakcijskom procesu, konteksu.Dakle, socijalno-psiholoke teorije devijantnosti stavljaju u fokussocijalne procese, socijalnu interakciju, izmeu devijanta i onih koji gatako definiu. Od brojnih teorija koje spadaju u ovu skupinu u literaturi se najee navode: a)teorija diferencijalne asocijacije, b)teorija socialnog inerakcionizma, c)teorija socijalne kontrole, d)teorija socijalnog uenja, e)teorija samoodbacivanja, f)teorija, frustracija, g)teorija imitacije i h) etnometodologija.a) Teorija diferencijalne asocijacijeTeorija potie od Sutherlanda, koga vie autora smatra (navodi Laub, 1991) dominantnim kriminologom 20-og vijeka. Teorija diferencijalne asocijacije stavlja u fokus socijalno-psiholoke kategorije kojim objanjava devijantnost. Osnovna postavka ove teorije (Sutheriand, 1947) je da je kriminalno ponaanje pojedinca proizvod interakcije i socijalnog uenja takvog ponaanja u socijalnim grupama koje se kriminalno ponaaju. Prema tome, teorija diferencijalne asocijacije objanjava kriminalitet socijalnim uenjem u interakciji sa delinkventnin uzorima, odnosno grupama koje su pojedincu u celini vrlo bliske, tj. "intimne personalne grupe" ("intimate personal groups"") koje vre krivina djela. Druenjem u takvim grupama stiu se takve navike i tenje suprotne zakonima odnosno kriminalno ponaanje kao dominantno ponaanje.Naziv ove teorije "difatnajafoa asocijaciji primjerno ilustruje konstatacija Suliterlanda (1947) da pojedinci postaju zloinci "zbog dodirasa kriminalnim uzorima, a isto tako zbog izolacije od antikriminalnih uzora". Tako nastaje diferencijalna situacija, tj. situacija u kojoj domi-. niraju stavovi za krenje zakona nad stavovima koji su za potovanje. pravnih, zakonskih normuTeoriju diferencijalne asocijacije ini konzistentan sistem 9 deduk-tivnih iskaza: 1) Kriminalno ponaanje se ui.522)Kriminalno ponaanje se ui u interakciji sa drugim osobama. Interakcija se odvija verbalnim iligestovnim komunikacijama. 3)Veina uenja kriminalnog ponaanja odvija se u primarnim grupama. Filmovi i tampa nemaju znatnu ulogu u sticanju kriminalnog ponaanja. 4)Uenje obulivata: uenje tehnike, vrenje kriminaliteta i specifinu usmjerenost motivacije, stavova i mehanizama racionalizacije. Tehnike za vrenje kriminala nekiput su vrlo sloene, nekiput proste i jednostavne.5)Specifina socijalizacija motiva nastaje pod uticajem sredine u kojojje pojedinac okruen osobama koje odobravaju krenje zakona.6)Pojedinac postaje delinkvent zato to u njegovoj sredini (primarnoj grupi) postoji vie definicija koje odobravaju krenje pravilnih, zakonskih normi, nego definicija koje to ne odobravaju. Kriminalac postaje onaj koje u kontaktu sa obrascima kriminalnog ponaanja i izolovan od antikriminalnih obrazaca. To je princip diferencijalne asocijacije (princip razliitih veza, kontakata). Uenje kriminalnog ponaanja je mogue, osim asocijacijama (kontaktima, vezama) sa kriminalcima i kontaktima sa ljudima koji izraavaju "definicije" (misli, stavovi) koje odobravaju krenje zakonskih normu 7)Diferencijalna asocijacija moe da bude razliite uestalosti, trajanja, prioriteta i intenziteta. Uestalost i trajanje znae da kontakti mogu biti ei i manje ei, dugotrajni ili kratkotrajni Prioritet znai da kriminalno ponaanje steeno u djetinjstvu ima tendenciju da bude dominantno tokom cijelog ivota pojedinca. Intenzitet se odnosi na presti izvora kriminalnih ili antikriminalnih uzora i emocionalnih odnosa prema asocijacijama. 8) Uenje kriminalnog ponaanja putem asocijacije (veze) sa kriminalnim uzorima ukljuuje sve mehanizme koje podrazumijeva svako kriminalno uenje. 9)Premda je kriminalno ponaanje ispoljavanje optih socijalnih vrijednosti i potreba ono se ne moe objasniti time, jer je i nekri-minalno ponaanje manifestacija tih istih vrijednosti. Npr. lopovi kradu da bi imali novca, meutim, i poteni ljudi rade da bi dobili novac. Na osnovi ovog principa Sutherland (1947) pokazuje da nisu prihvatljivi pokuaji objanjavanja kriminalnog ponaanja potrebama i vrijednostima, takmienjem za drutveni presti i si, jer se tim objanjenjem izjednauju, odnosno ne diferenciraju kriminalno od nekriminalnog ponaanja. Kratko reeno, kriminalac se postaje prema odreenim principima, .ti socijalnim uenjem, interakcijom u primamim grupama u kojim je pojedinac okruen lanovima koji odobravaju iproklamuju krenje zakona. U takvim grupama uspostavljaju se okolnosti djelovanja navedenih devet deduktivnih iskaza, principa diferencijalne asocijacije koji afirmiraju kriminalitet i na taj nain, za razliku od asocijacija (socijalnih grupa) koje ne odobravaju kriminalitet, ine dominantnbn kriminalno pona-a-nje pojedinca.Neke provjere ove teorije (rezimira Orcuut, 1987) pokazuju visok linearan efekt varijabli diferencijalne asocijacije sa delinkventnim ponaanjem, kao i sa upotrebom droga meu adolescentima. Tako se ova teorija pokazala "neuporedivo vie recentna teorija u pogledu irine i preciznosti nego neke druge teorije. Neki autori (npr. Reid, 1997) smatraju da se, npr, kriminalno ponaanje ui kroz asocijaciju sa mass medijima. Mass mediji, navodi se primjer televizije koja omoguuje da se diferencijalnom asocijacijom humana bia identifikuju sa zloincima, imitiraju ponaanje kriminalca, zloinca. To se deava zbog toga, prema Reid (1997), to mass mediji kontinuisano prikazuju zloine, kriminal i to esto u glamuroznom (oaravajuem) svjetlu.U literaturi su se nakon smrti autora teorije diferencijalne asocijacije (Sutherland je ivio od 1913-1950) javljaju pokuaji prekonceptualkacije ove teorije. Osporava se, a stoje tvrdio i sam autor, da se ova teorija moe primijeniti na sve oblike kriminalnog ponaanja. Tako neki autori (npr. Glaser, 1956) istiu da asocijacija ne objanjava niz krivinih djela, posebno onih krivinih djela kod kojih uenje ne dolazi u obzir. Smatra se da bi se neka kriminalna ponaanja mogla objasniti prije identifikacijom nego diferencijalnom asocijacijom. Zbog toga Glaser (1956) smatra da se umjesto naziva za teoriju diferencijalne asocijacije treba koristiti naziv "diferencijalna identifikacija". Ovaj pokuaj revizije teorije diferencijalne asocijacije za sada je ostao samo na tome. Meutim, neki drugi autori (npr.Akers, 1979, Kornhauser, 1978, Matsueda, 1988) pokuavaju da dopune Hi izjednae ovu teoriju i teoriju socijalnog uenja. Taj pokuaj da Se teorija diferencijalne asocijacije izjednai sa teorijom socijalnog uenja jo uvijek je aktuelan. O tome e biti vie kazano kada budemo razmatrali teoriju socijalnog uenja.54 55 ,""*b) Teorija socijalnog interakcionizmaOva teorija se naslanja na saznanja iz socijalne psihologije kao to su: -da se ljudska jednika kao socijalno bie razvija, socijalizuje kroz socijalnu interakciju sa drugima, -da ljudska interakcija predstavlja kontinuisan proces interpretacija u kome svako manje ili vie preuzima ulogu drugoga.Prema tome, osnovni postulat ove teorije, to pokazuje i njen naziv, jeste socijalna interakcija. Ona je fokusirana na interakciju izmeu de-vijanta i onih koji ga kao takvog definiu, odnosno na znaenja (etikete) koju razliiti akteri unose u interakcijsku situaciju.Postoji vie konstrukata ove teorije. Neki autori razmatrajui razne konstrukte teorije interakcionizma (npr. Shoham, 1973) govore o tim konstruktima kao posebnim teorijama. Razmotriemo neke od njih pod naslovima kako se navode u literaturiba) Teorija etiketiranja (Labelling Theory)Ovaj koncept teorije interakcionizma naziva se jo i teorijom "stigmatizacije". Taj naziv se esto navodi u literaturi. Pojmovi "etiketiranje", "stereotipi", "stigmatizacija", "interakcija" bitni su elementi koncepta koji devijantnost, svijet socijalne patologije, smatra rezultatom interakcije izmeu osobe koja je poinila neki kriminalni akt i onih koji takav akt etiketiraju kao devijantan.Becker (1963) u svojoj knjizi "Autsajderi" (Outsiders) interpretira "teoriju etiketiranja" sljedeim iskazom... "devijacija nije kvalitet akta koji osoba ini, ve prije posljedica primjene pravila sankcija drugih prema 'prestupniku". Devijantan je onaj na koga je ova etiketa prilijepljena; devijantno ponaanje je ponaanje koje ljudi tako etiketiraju", (str. 9). "Devijacija nije kvalitet koji lei u samom ponaanju, ve u interakciji izmeu osobe koja ini neki akt i onih koji na njega odgovaraju", (str. 14).- Becker ovim sugerie da, s jedne strane, u odreenom smislu postoji injenica, odnosno aktivnost, koju bismo mogli nazvati devijantnom i, s druge strane, ta injenica, aktivnost nije sama po sebi devijantna. Neko ponaanje, akt, postaje devijantan samo kada ga oni sa kojim je pojedinac u interakciji, definiu kao takav. To stanovite Becker ilustruje na primjeru tue meu mladiima. Ako se to deava u siromanoj etvrti, policija e taj sukob meu mladima definisati kao\ dokaz delinkvencije. Meutim, ako se to isto deava u etvrti bogatih izmeu mladia koji pripadaju bogatim slojevima stanovnitva, onda e to policija objasniti kao manifestaciju mladalake ivosti i vika energije. Iako se radi o istim ponaanjima, ona su razliito okvalifikovana, etiketirana, Beckerovim rijeima kazano, devijantnost ne lei u samome djelu, aktu, ve u interakciji izmeu poinioca djela, akta, i onih koji to djelo etiketiraju kao devijantno ili kao nedevijantno. Drutveni mehanizmi etiketiranja, igosanja, prema "teoriji etiketiranja", odnosno ovom konceptu teorije socijalnog interakcionizma, su osnovni instrumenti kojima se stvara devijantnost. Na mogue posljedice po nekoga pojedinca ako je javno etiketiran kao devijant ukazuje vie autora. Becker (1963) istie onaj koji je javno etiketiran kao devijant (kriminalac, narkoman, alkoholiar i si.) to mu postaje "glavni status". Etiketa da je neko devijant umanjuje ili ponitava njegov status prije etiketiranja, npr. kao roditelja, slubenika, susjeda, prijatelja. Veina ljudi prema devijantu reaguju u kategorijama etiketa, stigme, koja je pojedincu javno data i spremna jeprihvatiti kako taj pojedinca posjeduje sve negativne osobine koje idu uz njemu dodijeljenu etiketu.To prema Beckeru moe biti samoispunjujue proroanstvo po kojem kod osobe devijantnost postaje dominantnom identifikacijom. , Osoba sa etiketom "devijant" i sama se tako poinje doivljavati, odnosno postaje rtvom Pygmalionovog efekta (Milosavljevi, 2001).Cloward i Ohlin (1961) pokazuju da stigmatizacija, etiketiranje moe da uzrokuje formiranje maloljetnike bande. Oni konstatuju: "Prvobitno neslaganje izmeu pojedinca i vlasti u odnosu na legitimnost nekih drutvenih normi bez obzira na opravdanost nekih devijantnih postupaka pokree jedan proces definisanja, koji obiljeava osobu daje razliita od ljudi koji se pridravaju zakona. Njegovi postupci i njegova (osoba) linost definisani su kao "zli" i on biva uhvaen u zatvoren krug krenja normi Proces otuenja se ubrzava, a provalija izmeu devijanta i onih koji pokuavaju da ga kontroliu i reformisti, postaje sve ira i dublja. U takvim okolnostima, delinkventna subkultura postaje sve znaajnija zaponaanje socijalno odbaenih, "socijalnih autsajdera". Banda sebislinih stvara novi drutveni svijet u kome je legitimnost delinkventnog56ponaanja snano podrana". Slino ovome Becker (1963) dokazuje kako "postupak prema devijantnim liava te ljude uobiajenih naina da nastave ivot svakodnevice dostupan veini ljudi Zbog toga liavanja, devijant mora nuno razvijati nezakonite postupke". Npr. lijeeni narkoman, bivi zatvorenik, osoba koja je odrobijala odreenu kaznu, rijetko je u prilici da dobije piistojno zaposlenje. U veini sluajeva za one koji su etiketirani kao devijantni, devijantna karijera je najee jedina alternativa. Onoga ko je stigmatiziran, etiketiran, kao devijant nerijetko put vodi u organizovanu devijantnu grupu. U tom smislu neka istraivanja pokazuju (npr. Young, 1971) kako reakcija policije prema puaitna marifiuane moe promijeniti iz temelja njihovo ponaanje. Oni se ujedinjuju i poinju osjeati drugaije u odnosu na druge. To ih primorava da racionalizuju i da prihvate svoju razliitost. Tako prema Youngu policija sve veom svojom strogoom prema puaima marihuane pretvara postupno uzimanje droge iz periferne u centralnu aktivnost, odnosno stvara okolnosti da "uzimanje droge samo po sebi dobija za skupinu veu vrijednost kao simbol razliitosti i njegova prkoenja uoenim drutvenim nepravdama". Uvezi sa posljedicama stigmatizacije, etiketiranja pojedinaca Freeman (1973) pokazuje da kazna ne zavrava sa prvom presudom, ve ona tek poinje da traje. Ona ima efekat koji se umnoava. Razne kontrole, praenja od policije idu preko ve osuivanih. To saznanje da je neprestana meta ia provjere i sumnju dovodi to toga da se pojedinac osjea jo vie stigmatiziranim. Ta injenica je smetnja za adaptaciju iprihvatanje od tzv. "nekriminalnog drutva".Prema tome, teorija etiketiranja pokazuje, ne samo to da se stig-matizajom stvara devijantnost ve i to da je etiketiranje nain odre-enja mjesta jednom licu u optoj distribuciji uloga i statusa u drutvu.Sa etiketiranjem pojedinca mijenja se njegov drutveni status i ostavlja bez anse da ivi kao i ostali ljudi u drutvu.Labeling teorija Hi teorija etiketiranja, prema odreenim autorima (npr. Dotter, Roebuck, 1988) je bila najuticajnija u podruju devijacije u posljednje dvije dekade druge polovine XX vijeka, a to osporavaju drugi autori (navodi Reid, 1997), jer smatraju da je to vie hipoteza nego teorija koja ima odgovarajuu empirijsku provjeru, koju treba, prije modi-fikovati i razvijati, nego abolirati (ukloniti).58 bb) Teorija "primame" i "sekundarne" devijacijeOvo je konstrukt teorije socijalnog interakcionizma, koji potie od Lemetra (1972). Naime, Lemetrje analizirajui proces socijalizacije de-vijanata ukazao da je u razvoju devijacije mogue razlikovati dvije opte faze ili dva tipa devijacije: primarnu i sekundarnu.Primarna devijacija sastoji se od devijantnifi akata prije nego to je neko javno etiketiran kao devijantna osoba. Lemetr smatra da ovaj tip devijacije "ima samo marginalne implikacije po statusu i psihiku strukturu osobe". Primarna devijacija prema Lemetnt, neznatno utie na self te status u drutvu i ne smeta pojedincu da nastavi normalan i uobiajen ivot. Primarna devijacija je esta pojava u drutvu. Mnogi kre norme, bave se korupcijom, prostitucijom, a u javnosti ive kao pristojni lanovi zajednice, jer je nepoznat javnosti njihov dvostruki Evot Takav pojedi-' nac u ovom statusu, odnosno kao devijant nije definisan, jer je njegova devijacija nepoznata za druge, a on sam pred sobom uspijeva da taj svoj delikt racionalizuje.Sekundarna devijacija je odnos devijanta (onoga koji je etiketiran kao devijant), prema reakciji drugih na njegovu devijantnost. Prema Le-metru vanu ulogu u 'proizvodnji" devijantnosti ima drutvena reakcija i javna identifikacija devijanata. Sekundama devijacija se javlja "kad osoba poinje da koristi svoje de\'ijantno ponaanje ili ulogu, zasnovanu na . tom ponaanju, kao sredstvo odbrane, napada ili prilagoavanja na otvorene ili prikrivene probleme, koje je proizvela drutvena reakcija". Ako drutvo svojom reakcijom na devijantnost, kako se to vrlo esto deava, djeluje u smislu da ga odbacuje, ponitava, degradira, onda nastaje tzv. sekundarna devijacija. Ona se manifestuje, uglavnom, kao prihvatanje devijantnog drutvenog statusa i prilagoavanje ulogama koje iz njega proistiu.bc) Teorija "mukog protesta"Teorija mukog protesta predstavlja jedan od moguih konstrukata teorije socijalnog interakcionizma kojim se. pokuava objasniti devijantnost. Tzv. teoriju "mukog protesta" postavio je (prema navodu Shoha-ma, 1973) Parsons. On je u analizi strukture amerike porodice iz srednjeg stalea utvrdio da u takvoj porodici majka predstavlja glavni lik59'socijalizacije, jer je otac veinu vremena izvan kue na raznim poslovima na kojim zarauje za ivot porodice. Budui daje u takvim okolnostima majka za sina osnovni socijalni objekat i "najvaniji dio stvarnosti, on se zbog toga identifikuje sa modelom uloge majke. Posljedica toga javlja se onda kada adolescent pone traiti muki identitet. To traenje mukog identiteta zavrava se time to adolescent postaje "tvrd" nesentimentalan. Taj "muki protest" u vidu grubosti, tvrdoe, neosjetljivosti, najbolje se dokazuje u vrenju nasilja, agresivnom ponaanju. To pristaje mukarcu. Ova hipoteza o postojanju okolnosti u srednjem staleu za nastajanje u adolescenciji "mukog protesta" prisutna je i u studiji Cohena (1955, 1971). On istie da dobro ponaanje simbolizuje (majina) enstvenost, dok "loe" simbolizuje mukost. Adolescent koji je rastao u porodici u kojoj dominira enski lik nastoji da potvrdi svoju mukost time to postaje "lo", tj. devijantan.bd) Diskutabilna pitanja u teoriji socijalnog interakcionizmaKritiki osvrt na interakcionistiko gledite o devijantnosti treba da polazi od pokuaja da se ovo stanovite uini prihvatljivim za objanjenje devijantnosti u onoj mjeri u kojoj se to moe oekivati Prvo, polazite da su etiketiranje i drutvene reakcije na devijantnost vaan faktor u nastanku devijantnosti, otvara pitanje ta emu prethodi Oito u ovom slijedu prvo biva akt, pa onda slijedi etiketiranje ili drutvena reakcija.Izgleda da interakcionistiki pristup predstavlja devijantnu osobu kao onog ko ne shvata daje njegovo ponaanje devijantno. Sve do tada dok ga ne zaoustavi etiketa ili drutvena reakcija.Meutim, kako je poznato, a o tome govore i istraivanja (navodi Haralambos, 1989), pojedinac aktivno odluuje da prekri zakon. Dakle, ne radi se o pojedincima, koji ine delikte, devijantno se ponaaju iz neznanja sve dok im se ne nalijepi etiketa. Kako istie jedan od kritiara (Goulddner, 1971) Beckera, pristalice interakcionizma prikazuju devijan-ta kao pasivnog, bespomonog ovjeka, a ne kao onoga koji se odupire. Jedan drugi kritiar (Gibbs, 1972) ironino konstatuje: "Ovaj pojedinac je poinio zloin zato to sam ga uhapsio". To jasno pokazuje na odreene nepreciznosti teorije socijalnog interakcionizma bez obzira na kome se konceptu zasniva.Drugo, iako odreene nepreciznosti ovu teoriju ine diskutabilnom, time se ne odrie i ono to teoriju socijalnog interakcionizma ini prihvatljivom. Naime, neosporan je doprinos ove teorije u ukazivanju da definicija devijantnosti predstavlja vrlo sloen proces i da pored zakona pred kojim su svi graani jednaki u stvarnosti to nije tako. Policija kako istie Becker (1974), ono to ini nekim ljudima ne ini drugima, ono to im na nekim mjestima ne ini na druguna. Dalje, interakcionisti su dali poseban doprinos ukazujui na teke posljedice koje slijede proces etiketiranja. Takoe, interakcionisti su ukazali, to je znajano za razumijevanje devijantnog ponaanja, na injenicu da devijantnost rezultira iz interakcijskih situacija u kojima "mi vidimo da drutvena pravila igre ne samo da nisu fiksna i nepromjenljiva, ve se neprestano iznova konstrui-u u svakoj situaciji da bi odgovorila volji i moi jaih sudionika" (Becker, 1974). Prema tome, interakcionistiki pristup rasvjetljava odreene dimenzije devijantnosti i zbog toga, pored onoga stoje sporno u ovom pristupu, on ostaje jedan od korisnih pristupa, iako empirijski dovoljno neutemeljen, u pokuajima da se objasne korijeni svijeta socijalne patologije.c) Teorija socijalne kontroleAutor teorije socijalne kontrole (Socijal control theory) je Hirshi (1969). Teorija socijalne kontrole ili teorija socijalne veze (Social bon-ding theory)je zamiljena kao teorija kriminaliteta i uopte delinkvencije, (Milosavljevi, 1988). Jedan od najvanijifi sadraja teorije socijalne kontrole jeste teza da mladi koji su privreni svojoj porodici ili koli, ili vrnjacima nedeliknventima, manje e se ponaati socijalno neprihvatljivo, nego oni koju takvu privrenost nemaju (Baker, 1997). Prema ovoj teoriji delinkventno ponaanje nastaje kada se veze pojedinca sa drutvom smanjuju ili prekidaju. Teoriju socijalne kontrole ine etiri elementa: privrenost (odanost) drugima, povjerenje u socijalne institucije, vjerovanje u konvencionalne (uobiajene) vrijednosi i norme i uee u konvencionalnim aktivnostima (ukljuenost u uobiajene socijalno prihvatljive aktivnosti). Privrenost (attachment) znai da su nedelinkventna djeca odana roditeljima, koli, vrnjacima nedelinkventnog ponaanja, tj. primamim agensima socijalizacije socijalno prihvatljivog predznaka (Hirschi, 1969). Dakle imaju pozitivna osjeanja u interakciji sa roditeljima, vrnjacimanedelinkventima, kolom, zadacima i obavezama. Commitment (obaveza) je teza, prema teoriji socijalne kontrole, prema kojoj mladi koji vie6160 4^vremena ulau u edukaciju, karijeru ili svoju reputaciju (graenje dobrog javnog miljenja 0 sebi), imaju manji rizik za ulazak u delinkvenciju. Ukljuenost (involvement) u konvencionalne aktivnosti van kole kao to su sportski, kulturni programi, odvaja mlade od ulice ifacilitira ih da budu socijalno prihvatljivog ponaanja. Povjerenje u valjanost konvencionalnih normi ili vjerovanje u njih (belif in the moral validity) znaajno doprinosi smanjenju rizika za delinkventno ponaanje mladih.Teorija polazi od postulata da je svaki od ova etiri elementa (privrenost, povjerenje u socijalne institucije, vjerovanje u konvencionalne norme, ukljuenost u obiajene sportske, kulturne aktivnosti) pozitivan sa konformizmom. Osobe privrene (odane) delinkventnom drutvu, devi-jantnim osobama, ponaae se devijantno, a osobe koje prihvataju konvencionalne aktivnosti u drutvu imaju malo vremena i energije za aktivnosti koje inkliniraju socijalno neprifivatljivom ponaanju. Npr. ukljuenost u kolske aktivnosti mogu se posmatrati kao "ulog''' u konformizam, koji ograniava adolescenta da se ponaa delinkventno. S druge strane, privrenost vrnjacima delinkventima facilitira kod delinkvenata nekonvencijalno ponaanje, odnosno delinkventno ponaanje. Prema tome, svi elementi teorije socijalne kontrole ili socijalne veze odnose se na konvencionalnu socijalnu vezu. Ukoliko je ona smanjena ili prekinuta, onda dolazi do delinkventnog ponaanja. Niz istraivanja (npr. Krohn et al, 1984, Krohn i Massey, 1980, Murray, 1986) pokazuje da je teorija socijalne kontrole korisna za objanjenje nekih vidova de-vijantnosti, npr. upotreba droge i alkohola kod adolescenata. Neke provjere ove teorije pokazuju (npr. Krohn, Massev, 1980) da je stepen obaveza ("commintment") bolji predictor delinkvencije nego privrenost ("attacfimenf) ili vjerovanje ("belif in the moral validv convencional norms") i da teorija socijalne kontrole bolje moe posluiti za objanjenje delinkventnog ponaanja ena nego mukaraca. Jedan od poznatijih. kritiara teorije socijalne kontrole Agnew (1985), nalazi da ova teorija objanjava vrlo mali iznos varijanse delinkvencije. Prema njegovim nalazima to je negdje oko 12% (Agnew, 1985). Meutim, neke analize i istraivanja (npr. Murray, 1979,Akers, 1985, Krohn etal, 1984, Milosavljevi, 1988) pored to ukazuju na ogranienost ove teorije oni ukazuju i na potrebu da se ova teorija modifikuje uvoenjem motivacionih faktora.Prema tome, iako postoje stanovite primjedbe na teoriju socijalne kontrole, ona predstavlja jednu od danas iroko korienih teorija posebno u prouavanju socijalno neprihvatljivih ponaanja mladih.62 V^Jd) Teorija socijalnog uenjai Ovo je tipina socijalnopsiholoka teorija koja je utemeljena napos-'i'tulatima socijalnog uenja. Autor ove teorije Bandura smatra da se ponaanje ui od drugih i to, prvo, interakcijom licem u lice sa drugima u socijalnoj okom drugo, posmatranjem direktno drugili u nizu aMvnosti ih simbgUno, npr. preko televizije, filmova, muzike. Ukratko, ljudi ue od ::poziMnih ti'i negativnih modela sa kojim su direktno u interakciji licem u lice (face to face) ili ili posmatraju. Dakle, teorija socijalnog uenja utemeljena je na Bandurinim hipotezama (1977) da posmatranje ponaanja neke druge osobe dovodi do pojave takvog ponaanja kod postnatraa, ukoliko je osoba kao objekat posmatranja za to ponaanje bila nagraena, odnosno, do redukcije takvog ponaanja, ukoliko je posmatrana osoba bila kanjena. Prema Bandurinom uenju (1965) odreeno ponaanje moe se stei ne samo kroz linu aktivnost ili potkrepljenja te aktivnosti od drugih, ve na osnovu posmatranja aktivnosti drugih osoba, ti. na osnovi posebne vrste uenja koju je Bandura nazvao vikarijskim (opservacionim) uenjem. Bit vikarijskog uenja je u sljedeem: Opaanje da ljudi za odreena ponaanja bivaju kanjeni ili nagraeni ima na postnatraa efelcat kao i da se to njemu deava. Dakle, ima efekat potkrepljenja. Zbog toga posmatranje ponaanja neke druge osobe dovodi do pojavljivanja takvog ponaanja kod postnatraa ukoliko je u posmatra-nom ponaanju osoba bila nagraena, a do redukcije ukoliko je posmatrana osoba bila kanjena. Bandura je do osnovnih postavki socijalnog uenja doao istraujui fenomen agresivnosti.Po Baruuirinim nalazima agresivnost se ui posmatranjem na taj nain to posmatranje tue agresivnosti izaziva emocionalno uzbuenje i agresivne odgovore, kao i tenju za upotrebom istih sredstava za ostvarenje nekog cilja koje upotrebljava onaj kog seposmatra u slinim situacijama.Bandurina teorija socijalnog uenja omoguuje da se bolje razumije pitanje da li mass mediji: televizija, literatura, muzika, ue prosocijalnom Ui antisocijalnom ponaanju? Odgovor na postavljeno pitanje, prema teoriji socijalnog uenja, bi mogao biti konkretan, irok i zagonetan, a orijentaciono bi mogao glasiti: "Djeca ue od svega to posmatraju (observiraju) bilo dobro ili loe"(Milosavljevi, 1997).63vSocioloka orijentacija u objanjavanju devijantnosti teorijom socijalnog uenja ire zapoinje studijom " devijantnoj>onaanje" (Deviant Behavior), sociologa Akersa( 1977). Prema Akersu socijalno ponaanje se stie preko neposrednih uslova (okolnosti) i preko imitacija ili drugih modela ponaanja i osnauje nagradama (pozitivnipodsticaji), kaznama (negativni podsticaji) ili smanjenjem neugodnosi stimulansa (pozitivna kazna). Ova teorija (prema Akersu, 1979) je nastala integracijom "teorije diferencijalne asocijacije" i teorije "diferencijalnog socijalnog potkrep-Ijenja". Prema teoriji diferencijalne asocijacije devijantno ponaanje je proizvod interakcije sa drugim licima raznim tzv. intimnim personalnim grupama (intimate personels groups) odnosno u asocijacijama koje su delinkventne, a najblie prostorno i psiholoki osobi. Iz toga proizilazi da se pojedinac devijantno ponaa zbog dodira sa kriminalnim uzorima. Ukratko, prema teoriji diferencijalne asocijacije delinkventom se postaje ukoliko su kontakti kriminalnih uticaja jai od kontakata sa osobama i asocijacijama sklonim potovanju socijalnih normi, pravnih propisa i zakona. S druge strane, teorija "diferencijalnog socijalnog potkrepljenja" poiva na postulatu da se devijantno ponaanje (npr. uzimanje droge, alkohola i si.) javlja kada u odreenim okolnostima postoje vie pozitivne ili neutralne nego suprotne norme o odreenom vidu devijantnog ponaanja. Kao njeni elementi mogu se navesti:prijateljsko odobravanje (nagraivanje) ili neodobravanje (kanjavanje) odreenog vida devijantnog ponaanja; roditeljske zabrane (kao vid neformalnih zabrana); formalne zabrane (zakoni, organi vlasti,) devijantnog ponaanja; roditeljsko pot-krepljenje ili zabrana odreenog vida ponaanja (adolescant prihvata ranije ili trenutne sankcije roditelja za odreeni vid ponaanja) i sL Moe se kazati, teorija socijalnog uenja Akersa i saradnika pretpostavlja da u procesu socijalnog uenja koga modeluju i specificikuju interpersonalni odnosi u razliitim asocijacijama (one ine socijalne okolnosti u kojima je pojedinac izloen odreenim normama i diferenciranim socijalnim potkrepljenjima), nastaju odreeni vidovi socijalnog ponaanja. Pa, prema tome, i devijantnog ponaanja.Teoriju socijalnog uenja Akers i saradnici (1979) su provjeravali u vezi sa uzimanjem droge i alkohola. U istraivanju su zakljuili da njihovi nalazi znaajno potvruju da se teorija socijalnog uenja moe koristiti u objanjenju uzimanja tetnih supstanci (droge, alkohola) odi . adolescenata, kao i to da bi daljim provjerama ovo moglo postati teorija i [.jugih vidova devijantnog ponaanja.~':'*;;,.Akers i saradnici (1979) su testirali teoriju socijalnog uenja sa jo "jfyije teorije devijantnog ponaanja, ti. teorijom anomije i teorijom socijalne kontrole. Rezultati ovog ispitivanja su pokazali da je teorija socijalnog uenja podesnija u odnosu na teoriju anomije i teoriju socijalne kontrole kao i da bi bilo potrebno integrirati teoriju socijalnog uenja i teoriju socijalne kontrole.e) Teorija samoodbacivanjaKonstrukt teorije samoodbacivanja (self- rejection) kao i njene provjere u vie istraivanja uinio je njen autor Kaplan (1972, 1980, 1982). Osnovne komponente ove teorije baziraju se na socijalnim stavovima. Socijalni stavovi prema Kaplanu predstavljaju glavnu organizaciju iskustva i akcija osobe. Teorija samoodbacivanja polazi od toga da su stavovi samoodbacivanja krajnji rezultat istorije iskustva lana grupe u kojoj on nije bio sposoban da se odbrani od napada, adaptira, ili savlada okolnosti koje podrazumijevaju samodevalvaciju (zbog potcjenjivanja i nega-tivnili ocjena od drugifi). Samodevalvacija i iskustvo u vezi s tim utie na osobu da prihvata odreene stavove. Posljedica toga je razvoj linosti s dsustvom motivacije za konformiranje. Teorija samodbacivanja ukljuuje elemente, kako navodi autor Kaplan (1986), koji se javljaju i u drugim teorijama, i to: -Odbacivanje od roditelja (Kaplan to definie itemom, npr.: "Od fazdajpamtimmojiroditeij'tsumeodbacivali"; "Moji roditeij'i me v/&> mnogo ne vofe."; "Moji' rvdtte/fi su vrio nezainteresova/iiza onotojagovo/im. "J. -Odbacivanje od nastavnika (Kaplan to definie itemima, npr.: "Moji nastavnici me obino odbacuju.", " Moji nastavnici me vrio mnogo ne w/e. "J -Neuspjeh u koli (sve vrste neuspjeha u koli), -Socijalne stigme (neki tjelesni nedostatci), -Umanjen polni identitet (nedostatci Sekundarnih znakova pol-nosti), -Devijantan ego.64 65Dispozicija za devijantnost (ona ukljuuje bezosjeajnost za porodicu, kolu, konvencionalno drutvo, zajednicu), ispituje se skalama koje ukljuuju item, npr.: " Ja sam kod kue vie nesrean nego srean."; "/a nikada nisam bio srean u koli."/ "/a nemam osjeaja za karijeru kao drugi ljudi" Elementi samoodbacivanja dovode do formiranja stavova samoodbacivanja. Osoba sa stavovima samoodbacivanja je spremna da trai alternativne modele odgovora (tj. devijantne) koji mu pruaju nadu za redukciju doivljaja linog pada. Devijantni modeli postaju za takvog subjekta jedino prihvatljive alternative koje mono doprinose linoj sa-moefikasnosti. Prema tome, samoodbacivanje (self-rejection) je rezultat doivljaja i iskustva sa odbaenou u svakodnevnoj okolini i kao takve postaju dispozicija za devijantnost, devijaciju kao opte ponaanje koje se obino oznaava kao nasilno, agresivno, devijantno i slino.Samoodbacivanje (self-reejection), drugim rijeima, je posljedica line precepcije o neposjedovanju cijenjenih atributa i neispunjavanju cje-njenog ponaanja kao i samopercepcije o neposjedovanju objekta za pozitivne stavove koje drugi imaju (Kaplan, 1982).Teorija samoodbacivanja provjerena je u vezi sa toksikomanijom. U jednom istraivanju Kaplan sa suradnicima (1982) zakljuuje. Rezultati istraivanja pokazuju da se samoodbacivanje pojavljuje kao rezultat nesposobnosti da se preduhitri ili olaka samopercepcija o nedostatku vrijed-nosti i osjeanju odbaenosti Samodevalacija podrazumijeva lanstvo u grupama bez motivacije za konformiranje i motivacije da se odstupi od grupnih normi i umanji efekat socijalnih normi. Sve to podstie devijan-tna ponaanja, pa i uzimanje droge. U socijalnim grupama - u koje ulaze oni koji imaju stavove samoodbacivanja, samodevalvacije, odbaenosti devijantnost, npr. uzimanje droge postaju pravilo ponaanja.Teorija samoodbacivanja je jedna od novih teorija devijantnosti i usmjerena je na mikrogrupe i socijalne stavove pojedinaca i grupa. Njen koncept se temelji na saznanjima iz socijalne psihologije o socijalnom uenju, socijalnim stavovima i socijalizaciji. Njena provjera jo traje, tako daje davanje suda, o teoriji samoodbacivanja, jo preuranjeno.66 f) Teorija frustracijey%;^ U psiholokoj literaturi odavno je prisutan termin frustracije. Njego-^-utemeljenje u psihologiji u vezi je sa Freudom. Freud je (podvlai, Kaufmann, 1971) u svojoj psihoatialitikoj teoriji razvio tezu po kojoj su sammene civilizacije same po sebi patoloke pa one dovode kako do du%vnih poremeaja tako i do karakterolokih deformacija linosti. Fm*d je kao osnovni mehanizam, koji dovodi do duevnih poremeaja linosti i njenih karakterolokih deformacija, odnosno, moe se kazati, demjaninih ponaanja, oznaio sputavanja u zadovoljenju biolokili potreba, koje socijalni ivot nastoji osujetiti, prilagoditi.Prostor za razvoj socjalno patolokog ponaanja pojedinca, slijedei psihoanalitiku teoriju Freuda, nastaje zbog toga to se pojedinci, koji su inae optereeni instinktivnim patolokim tendencijama, ne uspijevajui da se prilagode socijalnim normama, okreu se protiv socijalnih normi, odnosno drutva. Takvo njihovo ponaanje je posljedica frustracija.Tezu o efektu frustracija na ponaanje ljudi posebno su poduprla istraivanja Dolldrda i suradnika (1939) sa Yale univerziteta. U tim istraivanjima (Dollard, Dool, MUler, Mowrer, Sears) je postavljena hipoteza: "Agresija nije rezultat djelovanja instikta nego ponaanja koje se uvijek javlja kao odgovor na frustracijsku situaciju". Prema tome, agresija je uvijek posljedica frustracije. Kasnija istraivanja (npr. Berkowitz, 1962) osporavaju tu hipotezu injenicom da agresija nije dominirajui odgovor na frustraciju. Reakcija na frustraciju zavisi od situacionih uslova koji mogu eventualno djelovati na prelazak frustracije u agresiju. Berkowitzova studija (1962) pokazuje da frustracija direktno ne izaziva agresivnost, ve emociju srdbe koja u odreenim okolnostima moe prerasti u agresiju. Prema tome, postoje odreeni racionalni i empirijski elementi prema ranijim i novijim istraivanjima, koji pokazuju da u odreenim okolnostima frustracije mogu biti izvor devijantnosti. Na to stanovite ukazuju autori (npr. Agnew, 1985) koji umjesto o teoriji frustracija govore o teoriji pritiska, napregnutosti (Strain Theory ofDeliquency).Stmin teorija (teorija napregnutosti, teorija pritiska) prema Agnewu (1985) "zasnovana je na ideji da je delinkvencija rezultat nesposobnosti pojedinca da ostvari svoje ciljeve kroz legalne kanale" (str. 151). DaJde,"##67kada ne moe cilj da ostvari redovnim putem u takvim sluajevima individua se moe okrenuti ilegimnim kanalima za ostvarenje ciljeva, pa ako to ne uini bie frustrirana. Ta frustracija je izvor straha. Nova verzija frustracione teorije formulisana kao strain teorija bazira se na ideji da je delinkvencija rezultat blokade, bjekstva od patnje, nevolje, bola. Npr. adoloscenti su prisiljeni da ostanu u nekim okolnostima kao stoje porodica, kola i sL Ako su ove okolnosti averzivne ili mune, male su anse da adolescenti legalno napuste te okolnosti Ta blokada frustrira i vodi ilegalnom pokuaju bjekstva ili bijesu to predstavlja osnovu delinkventnog ponaanja adolescenata. Dakle, blokiranost u munoj ili averizivnoj situaciji rezultuje odnosno vri pritisak ka delinkventnom ponaanju.Reviziju strain teorije izvrio je Agnew (1985) i njegova istraivanja pokazuju opravdanost ove revizije. Revidirana strain teorija otkriva izvore delinkvencije u blokadi mogunosti zbog kojih se adolescent ne moe na legalan nain osloboditi mune i averzivne okolnosti, nego na nelegitiman nain. Meutim, kao stoje u socijalnoj psihologiji prihvaeno da se agresivno ponaanje moe djelimino objasniti frustracijama, isto tako moe se kazati da teorija frustracije kao i teorija napregnutosti, pritiska (strain teorija) imaju ogranieno znaenje u objanjavanju odreenih socijalno patolokih ponaanja. Na to upozoravaju neki autori (navodi Milutinovi, 1981) koji pokazuju da posljedice frustracija pored agresije moe biti odsustvo aktivnosti, apatija, imobilnosti, izolacija-povlaenje u sebe isL Meutim, i pored navedenih ogranienja teorija frustracija predstavlja jednu od moguih teorija devijantnosti i tom smislu se ona u sa-vremenim istraivanjima najee koristi.g) Teorija imitacije %Nastanak ove teorije u prouavanju svijeta socijalne patologije, posebno kriminaliteta, vee se za Tardea. Tarde je formulisao zakone imitacije kao teoretsku osnovu za objanjenje socijalnog ponaanja ljudi Pridajui veliko znaenje imitaciji za ponaanje ljudi Tarde kae: "Drutvo zato moemo definisati kao grupu bia koja su spremna imitirati jedno drugo, ili koja su, bez aktuelnih imitacija slina po zajednikim crtama, koje su zapravo kopije istog modela" ... "Drutvo je imi- tapija" (navodi Zvonarevi, 1976). Sam termin "imi/aci/' Tarde je defi- nisap dosta iroko. "Pod imitacijom ja razumijem svaki utisak neke, da iak&rkaem, interpsihike fotografije eljene ili neeljene, aktivne ili pa- sit$mt-kk69 1 *h) EtnometodologijaPod teorijom etnometodologije, prema njenom autoru Garfikelu (1967), podrazumijeva se, grubo kazano, teorija ili nauka o metodama kojim se ljudi slue da bi konstruisalii protumaili svoj drutveni svijet i dali mu smisao. Prema ovoj teoriji drutveni poredak je rezultat interpre-tativnih postupaka aktera u interakcijskim situacijama.Iako je etnometodologija jedno od novijih teorijskih gledita koje je prisutno u sociologiji, mi ga navodimo u socijalnoj patologiji u grupu socijalno psiholokih teorija devijantnosti. To inimo zbog toga to ova teorija kada se koristi u sociologiji devijantnosti, uglavnom, polazi od odreenih psiholokih kategorija. U prilog tome ide eksperiment na kojem je jedan autor (Garfinkel, 1967) ilustrirao teoriju etnometodologije. Osnovno polazite je da se svaki pripadnik drutva slui "dokumentarnom metodom" da bi otkrio smisao drutvenog ivota, objasnio ga i dao mu privid (iluziju) reda. Dokumentarna metoda se "sastoji od toga da se neki stvarni fenomen tretira kao dokument neega, kao da upuuje na, kao da stoji u ime nekog pretpostavljenog obrasca" (Garfinkel, 1967). U socijalnoj psihologiji bi se to isto kazalo da se u socijalnoj percepciji nekoga objekta uvijek polazi od odreenih pretpostavljenih stereotipa, stereotipa na osnovi kojifi nastaje socijalna percepcija odreenog objekta. Garfinkel (1967) to saznanje iz socijalne psihologije ne pominje a objanjava svoje gledite kao neko otkrie, pa navodi da ne samo da se "osnovni obrazac" izvodi iz linih dokumentovanih podataka, ve se ti individualni dokumentarni podaci sa svoje strane tumae na osnovi onog "to je poznato o osnovnom obrascu". Eksperiment pomou kojega je provjeravao svoje polazite i demonstrirao "dokumentarnu metodu i njenu reflektivnu prirodu, sastoji se u sljedeem: Na jednom od odjeljenja za psihijatriju obavijeteni su studenti da se mogu koristiti kako im je objanjeno, jednim novim oblikom psihoterapije. Svaki prijavljeni student trebalo je ukratko da izloi neki svoj lini problem u vezi sa kojim trai savjet, a zatim da savjetniku postavi pitanja. Student je bio ii jednoj, a savjetnik u drugoj prostoriju Nisu se vidjeli. Komunicirali su putem interfona. U eksperimentu se nije radilo o nikakvom savjetniku ve o eksperimetitato-rovom saradniku koji je prema nacrtu eksperimenta odgovarao na " pitanja klijenta sa "DA" i "NE". Odgovori "DA" i "NE" nisu davani u skladu sa sadrajem pitanja klijenta koje je postavljano, ve prema tablici sluajnih brojeva. Dakle, eksperiment je proveden tako daje komunika-70 Ha tobonji savjetnik - klijent bila bezvezna. Meutim, nasuprot injenici daje to bila takva komunikacija, dakle, komunikacija u kojoj su odgo-ori na pitanja bili bez veze ili u suprotnosti sa sadrajem pitanja, studenti koji su imali linili problema ocijenili su da im je savjetnik dao korisne i razumne odgovore. Garfinkel je na osnovu dobijenili rezultata zakljuio da su klijenti studenti dali smisao odgovorima gdje nikakvog smisla nije bilo. Oni su nametnuli red odgovorima gdje red nije postojao. Eksperiment po autoru ilustruje i istie postupke po kojim se pripadnici drutva, ljudi (etnos), neprestano slue u svom svakidanjem ivotu da konstniiu socijalni svijet. Prema tome, ljudi svoju interpretaciju, objanjenje, sudove, o drugima stvaraju u odnosu na neku situaciju ili okolnosti Zbog toga se desilo da je besmisleni savjet u ovom eksperimentu ocijenjen kao koristan i razuman. Drugaije nije moglo biti, jer su klijenti bili uvjereni da su dobili savjete od strunjaka na odsjeku za psihijatriju koji se bavi novom psihoterapijom. Ti isti odgovori da su bili davani u drugoj situaciji, recimo kafani, bili bi ocijenjeni besmislenim.Generalna tvrdnja Garfinkela je da se utisak o svakoj aktivnosti stie u odnosu na njen kontekst. Sudovi lanova drutva o tome to se dogaa ovise kako oni interpretiraju kontekst konkretne aktivnosti. To po Garfinkelu znai da se sud o bilo kojem predmetu ili aktivnosti izvodi na bazi njenog konteksta, tj. indeksiranje na odreenu situaciju i zbog toga je razumijevanje i procjena sudova indeksirana, tj. oni imaju smisla samo u odreenim okvirima zbivanja.Taj teorijski konstnikt koristi se i u prouavanju devijantnosti Etno-metodolozi u prouavanju devijantnosti suspenduju stvarnost, ne bave se realnou, ve opisivanjem metoda kojima se konstrutfe stvarnost manifestirana kao devijantnost. Prema ovoj teoriji devijnatnost je konstrukcija ljudi, organizacija ili drutva. U konstruisanju ili etiketiranju nekoga kao devijanta koriste se. metodi: tipifikacije, zdravorazumska teorija, re-trospektivna interpretacija, pregovaranje i cjenjkanje oko odreenja ponaanja kao devijantnog.Tipifikaajapodrazumijeva stvaranje optih kategorija o devijantnim osobama, tj. konstrukcija "idealnih tipova", kategorija devijanata. Ta ti-pifikacija, konstrukcija idealnog tipa devijanta, koje vri javnost, porodica ili neka organizovana grupa, bazira se na zdravorazumskom obja-71 *njenju devijantnosti. Kada se izvri tipifikacija onda se vri specifina primjena takvih konstrukcija u smislu odreenja ko je devijant i u kojim specifinim socijalnim situacijama je neko devijant.Jietmspektivna interp/z/aaja je kognitivni proces iji je rezultat reinterpretacija prolosti odreene osobe na osnovu aktuelne tipifikacije. To znai, ako se sada neko klasifikuje kao delinkvent, onda se sve ono to ini njegovu prolost nastoji interpretirati tako da se potvrdi sadanja tipifikacija te osobe kao delinkventa.Mefod'cje/i&anja i'jj/egovamnjapodrazumijeva interakciju devijant -grupa koja ga etiketira kao devijanta. Kakav e biti rezulatat te interakcije zavisi od okolnosti u kojima se ta interakcija odvija.Pokuaji vrednovanja etnometodologije u prouavanju svijeta socijalne patologije ukazuju da je ova teorija sporna, pored ostalog, zbog sljedee dvije teze koje su neprihvatljive. Prvo, etnometodologija odrie bilo kakvu motivaciju, potrebe onih koji ulaze u svijet socijalne patologije. Dakle, devijant kao da nije i sam akter u odreenim okolnostima. Drugo, teorija.etnometodologije ne pridaje nikakvo znaenje injenici da se metode kojima lanovi drutva objanjavaju devijantnost nastaju unutar sistema odreenog drutva. Dakle, oni se odnose prema devijantnosti \ kao da ona ne postoji kao realitet, odnosno nezavisna od procjene i inter- j pretacije lanova drutva.Meutim, ma kakvi bili njeni nedostatci, ona je od interesa i za socijalnu patologiju zbog naina na koji pokuava da objasni devijantnost i odnosno svijet socijalne patologije. 5. Bioloko psihopatoloke teorije socijalne patologijea) Opte konstatacije o bioloko-psihopatolofam teorijama u socijalnoj patologijiinjenica da je ovjek i bioloko bie podstakla je hipoteze da postoje genetski naslijeena svojstva koja su direktni uzrok ili znaajna predispozicija za devijantnost, odnosno za ulazak u svijet socijalne patologije. Te lupoteze nastoje da seformuliu kao odreene teorije. Tako se govori o kriminalnoj biologiji koja se temelji na raznim biolokim teorijama kriminaliteta. Meutim, veina tih teorija predstavlja "zdravo-razumske" koncepcije koje se koriste odreenom frazeologijom, fazama, kao to su: "uroeni zloinac", "uroeni kriminalac", "osoba tu lino nita ne moe, jer se takva rodila" i si. Jedna od verzija bioloke teorije potie od, u literaturi esto navoenog, Lombrossa. On je postavio hipotezu, i nastojao je dokazati, "kako su kriminalci vidovi nekog ranijeg primitivnog oblika ovjeka". Lombrosso je tvrdio da je tu svoju hipotezu dokazao identifikacijom niza genetskih determinisanih svojstava koja posjeduju kriminalcu Ta svojstva nazvao je Lombosso (1896) u knjizi "Delinkventni ovjek" (L Uomo Deliqente) "stigmatima degeneracije". Stigmati degeneracije ine sljedea tjelesna svojsti>a: izduenu vilicu, visoke jagodine kosti, velike ui, dodatne prste na rukama ili nogama, neosjetljivos na bol, asimetrinost lubanje i tijela, crveno obojene nokte, nenormalno veliku Hi malu glavu i sL Prema Lombrossu postojanje kod osobe stigmata degeneracije treba uzimati kao alarm. Onaj kod koga se oitaju stigmati degeneracije neminovno e biti kriminalac ili siib) Istraivanja zasnovana na bioloko . psihopatolokim teorijama u socijalnoj patologijiJedna od doktrina, koja je u prolosti imala odreeno znaenje u definisanju devijacija jeste frenologija (phrenologia). Njen razvoj vezan je za Gala (1758-1828), a polazila je od postulata da se prema obliku, vanjskom izgledu grae lubanje u kojoj imaju pojedine psihike karak-72 #&.tristike svoj centar, moe otkriti duevne osobine ovjeka. Ova doktrinaposebno je oivljena uenjem Lombrosa (1835-1909).Meutim, empirijske provjere nisu potvrdile Lomborssa, odnosno nisu dale rezultate kojima bi se mogla dokazati teza o devijantu kao osobi sa vidljivim znakovima stigmata degeneracije, tj. primitivnoj biolokoj nakazu Nasuprot tome Lombrossova tzv. "sirova bioloka orijentacija1'' i danas se odrava i ima svoje sljedbenike. Tako Sheldon i Eleanor Glueck tvrde (navodi Laub, 1991) da su otkrili uzronu vezu izmeu fizike grae tjela i delinventnog ponaanja. Prema njihovim rezultatima istraivanja delinkvencija je u visokoj pozitivnoj korelaciji sa atletskom muskulaturom, graom, odnosno tjelesnom konstitucijom poznatom kao me-zamorf (mesamorph). Glueckova nalaze osporavaju seriozna istraivanja autori Cortes i Gatti (1972) koja jasno pokazuju da su rezultati Glueck-ovih nepouzdani i nauno neprihvatljivuTakoe, poznati psiholog Eysenck (1970) je navodio da postoji korelacija izmeu genetskih tjelesnih osobina linosti i "devijantnog ponaanja". On pokazuje da su neka svojstva linosti (npr. ekstrovertirani neurotian, takvi po roenju) i zloinaka aktivnost meusobno povezane. Prema Evsencku (1970) ekstrovertiran neurotiar "ezne za uzbuenjem, sklon je riziku, esto se izlae opasnosti, reaguje na trenutan poticaj i uopteno je impluzivne prirode". Meutim, noviji zagovornici genetske osnove devijantnosti nastupaju sa neto elastinijim tezama o odnosu naslijee - devijantnost. Oni vie govore o predispozicijskom znaenju naslijea nego o njegovom autonomnom djelovanju.Jedno od psiholokih stanovita, koje se bazira na biolokom naslijeu, jeste tzv. teorija inteligencije u vezi sa devijantnou. Naime, psiholoka saznanja o individualnim razlikama u pogledu inteligencije uticale su na tzv. biloko -psiholoku orijentaciju u objanjavanju socijalno patolokog ponaanja pojedinca. Odreenije kazano nastale se teze koje su intelektualnom zaostalou objanjavale kriminalitet i slina devijan-tna ponaanja. Prema toj tezi, neko postaje kriminalac, prostitutka i si., zbog svoje niske inteligencije. Neka istraivanja koja navodi Wootton (1959) dolaze do zakljuka da postoji korelacija izmeu obrazovanja i delinkventnih aktivnosti, odnosno izmeu kolske spreme, inteligencije i delinkventne aktivnosti. Meutim, druga istraivanja, a neka navodi i ve spomenuti Wootton (1959) pokazuju daje takva teorija neodriva. Naroito u prilog neodrivosti teorije inteligencije u vezi sa devijantnou govore ona istraivanja koja su dola do rezultata koji pokazuju da se delinkventna populacija ne razlikuje u pogledu inteligencije od ne delinkventne populacije.Slina teza Lombrossovoj, nastala je i u psihijatriju Neki psihijatri (navodi Milutinovi, 1981) razvili su tzv. psiho-patoloku teoriju, odnosno teoriju o zloinu kao manifestaciji duevne defektnostu U ovom konceptu delinkventno ponaanje se tretira u svjetlu mentalnili poremeaja odnosno kao proizvod patologije uma koji se nasljeuje. Neke analize (npr. Milutinovi, 1981) ove teze upozoravaju da ona u sutini predstavlja neolobrozovsku koncepciju psihopatolokog konstitucionog tipa delinkventa, koja takoe, nije nauno odriva. Meutim, time se nauno ne odbacuje mogunost da u pojedinim sluajevima zloini potiu od osoba duevo bolesnih, ve hipoteza da se devijantnost moe reducirati na mentalni poremeaj. Naime, kako je poznato empirijska istraivanja pokazuju da se delinkventna populacija znaajno ne razlikuje u pogledu duevnog zdravlja od ostale populacije. Nasuprot tome to bioloke teorije nisu nauno dokazane, one se i dalje odravaju i mnoge ih tzv. "ustanove sistema", koje tite drutvo od raznili oblika svijeta socijalne patologije, dre kao valjane. Shvatanje da su "devijanti bolesni i da ih valja lijeiti" imala su i tragine poslijedice. Na osnovu tog shva-tanja utvrene su mnogobrojne metode za lijeenje devijanata. Meu najdrastinije spadaju elektrookovi, lobotomija. Korienje tih metoda dovodi, posebno u sluaju koritenja lobotomije, do totalnog unitenja linosti pojedinca. Neki sluajevi su i famovani i pokazuju kakve su tragine posljedice koritenja lobotomije. Naalost, primjeri takvog lijeenja devijanata ostali su kao metod u tobonjem spreavanju devi-'"-""">' " ""Hm remliama do danas.jantnosti, u nekim zemljama do danas.74SfflBi (litMm mUdioMETODE SOCIJALNE PATOLOGIJEHfir 13[Ili;* Vf!'nr Glava 3IZBOR METODA I NJIHOVA KLASIFIKACIJA 1.Pojmovi metoda i metodologija 2.Socijalna patologija i metode u drugim drutvenim naukama 3.Klasifikacija metoda u socijalnoj patologiji1. Pojam metoda i metodologijaU strunoj, naunoj literaturi u upotrebi su termini "metoda" i "metodologija". Radi lakeg snalaenja u daljem tekstu, ponoviemo ta znai jedan a ta drugi, odnosno naveemo denotativno znaenje pojmova "metoda" i "metodologija".Pod pojmom "metoda" podrazumijeva se postupak pomou kojeg se dolazi do saznanja o predmetu istraivanja. Metoda je koherentan put kojim se dolazi do odgovora na postavljeni problem istraivanja.Pod pojmom "metodologija" podrazumijeva se uenje o metodama ili teorija metoda u odreenoj nauci.. Prema tome, metodologija u socijalnoj patologiji kazuje u emu se pojedine metode sastoje i kako se primjenjuju pri istraivanju socijalno patolokih pojava. Meutim, pored toga to su jasne razlike izmeu termina "metoda" i "metodologija" oni se esto zamjenjuju. Tako se od nekih autora ovi pojmovi upotrebljavaju kao sinonimiNeki autori smatraju da nije velika greka ako se, umjesto termina "metoda", koristi termin "metodologija". Svoje gledite objanjavaju time da je svaka primjena metoda vezana za uenje o metodama odnosno metodologiju. Bez neke polemike sa takvim pogledima na pojmove metoda i metodologija veina naunika pravi razliku izmeu pojma "metoda" i pojma "metodologija". Ni u jednom savrernenom naunom asopisu, koji ima odreen nauni rejting, ne nalazi se rad u kome se termini79Wr."metoda" i "metodologija" koriste kao sinonimi U ovom udbeniku ra-zlikovae se ova dva termina, odnosno razlikovae se ta znai jedan, a ta drugi i tako e se koristiti.2. Socijalna patologija i metode u drugim drutvenim naukamaMeu socijalnim pojavama postoji manja ili vea povezanost i slinost. Ona moe biti po faktorima nastanka, po subjektima koji su njihovi nosioci i po drugim svojstvima. Socijalne pojave mogu biti predmet vie razliitih naunih disciplina, jer se socijalni fenomeni mogu i trebaju ispitivati sa razliitih aspekata. Istraivaki metod ne koristi se kao novi koncept nego kao postupak, nain pomou koga se posmatra, opisuje, mjeri, nastoji prikupiti relevantne podatke koji e omoguiti da se u odreenom stepenu objasni, razumije fenomen istraivanja.U veini drutenih nauka u istraivanju koriste se sline ili iste metode. Razlika meu njima je samo to se svaka metoda prilagoava nainu istraivanja odreenog predmeta u toj nauci. Kako socijalna patologija kao nauna disciplina spada u drutvene nauke, u istraivanjima svoga predmeta slui se metodama kojim se slue i druge drutvene nauke nauke. U ovom sluaju te metode prilagoene su za ispitivanje socijalno-patolokih pojava. Utisak da socijalna patologija nema svojih metoda je pogrean. On je baziran na podacima da se metode pomou kojih se dolazi do spoznaja u naunoj disciplini socijalnoj patologiji koriste i u drugim naukama. Takav pogrean zakljuak mogao bi se odnositi i na druge drutvene nauke, jer, kako smo ve naglasili, u veini drutvenih nauka koriste se sline ili iste metode. Npr. metoda opaanja, metoda eksperimenta, koristi se u veini drutvenih i prirodnih nauka. Taj fakat ne daje nikome mogunost da zakljui kako neka od drutvenih ili prirodnih nauka nema svojih metoda, odnosno da metoda opaanja ili eksperimenta pripada jednoj, a ne pripada drugim naukama. Prema odreenju metoda je postupak kojim se dolazi do relevantnih podataka o predmetu istraivanja. Zbog toga je nemogue kazati da odreene metode pripadaju samo jednoj nauci i da su druge naune oblasti manje naune, manje orginalne, ako se koriste istim metodama kojim se koriste druge nauke. Npr. metoda eksperimenta koristi se u svim empirijski/n prirod- ' nim i drutvenim naukama. Kao to se u veini drutvenih ili prirodnih nauka koriste sline ili iste metode, isto tako u veini nauka rezultati istraivanja se klasifikuju u tri kategorije: -orijentaciona ili eksplorativa, .-.- deskriptivna ilipregledna i -eksperimentalna.-Onfen/acio/ta /&' eksplorativ/m istraivanja nazivaju se ona koja sebave prikupljanjem informacija iz vie izvora i na razliite naine. Ona sevre u cilju boljeg sagledavanja odreenog problema na osnovu velikogodnosno najznaajnijeg broja informacija iz nauno pouzdanih izvora.Ova istraivanja se svrstavaju prema Meunarodnoj klasifikaciji radova(UNESK.0,1968) u biljeke ili prethodna saoptenja (provisional co-mmunication orpreliminary note). -Deskriptivna ilipre^/ednaistraivanja vre se sa ciljem da se dobije prgled o tome kako se odreena pojava manifestuje prema do tada poznatim i vanim istraivanjima. Deskriptivna ili pregledna istraivanja omoguuju opti uvid u problem kojim se ono bavilo. Ova istraivanja, prema Meunarodnoj klasifikaciji (UNESCO, 1968) klasifikuju se u kategoriju (ipreglednih radova" (a subject review article). -Eksperimenta/na istraivanja se zasnivaju na primjeni metode eksperimenta. Ona se prema osnovnim karakteristikama eksperimenta kao metode ne razlikuju bez obzira da se provode u drutvenim ili prirodnim naunim disciplinama. Izvjetaji eksperimentalnih istraivanja, ukoliko predstavljaju znaajan doprinos odreenoj naunoj problematici svrstavaju se u kategoriju, prema UNESKO (1968), orginalnih naunih radova (orginal scientific paper).Shema nacrta istraivanja ili plan saznanja u veini istraivanjaobuhvata slijedee:' a)objanjenje (background) i formulaciju problema istraivanja, b)izbor metoda problema istraivanja, c)obradu podataka i d)izvjetaj o rezultatima istraivanja sa zakljucima.80 81a) Objanjenje (background) i formulacija problema istraivanjaOvaj dio plana sheme istraivanja obuhvata: -prikaz vanih istraivanja koja su neposredno bitna za planirano istraivanje, -teorije bitne za istraivanje, -pitanja koja su nedovoljno objanjena, istraena, sporna pitanja, ako ih ima, predvianja koja se mogu oekivati na osnovu planiranog istraivanja, -uvodna objanjenja u kom pogledu su dosadanja saznanja nedoreena i zato je vano nastaviti dalja istraivanja.Kao i u drugim naukama, u istraivanjima socijalno-patolokihproblema formulacija problema istraivanja predstavlja jedan od kreativnih zadataka. Kreativnost se ogleda u originalnosti izabranog problema istraivanja i preciznosti njegovog odreenja. Kao primjer nejasnog nekrea-tivno izabranog problema mogu se uzeti naslovi istraivanja kao to je ovaj: "Istraivanje nekih prob/ema de/inkvenaje" i/i " Socija/na prob/e-maiika de/i/a'encije i/i "Prob/em/ nae krimina/ne po/iiike" (rad Je objav/jen pod navedenim nas/ovom u asopisu "Preg/ed' broj 9, 1960, SaraJevoJ i/i "O nekim prob/emima statistikih istraivanja" (rad Je objav/jen u asopisu "7R/UKP' broj 2, 1966, Beograd) i/i "Nekapsino-/oka obi/Jefa nasibtitva i njemu sk/oni/t /ihostf' (radJe objav/jen u "Ps/no/og/Ji krimina/a" br. 1, 1995) Neprecizni su Jer se ne zna ta se ispituje. Kada rad poinje sa rijeju "neki" onda Je Jasno da Je poetni korak u ispitivanju da se ne zna ta se ispituje i/i ako rad poinje nas/ovom "Prob/eminae krimina/nepo/itike ..." ne zna se da//se mis/i da Je predmet istraivanja " krimina/na po/itika, koja ugroava /Jude u dravi u kojoj se tako radi ///su to istraivanja u vezi sa krim/na/itetom uopte. Ovi nas/ovi pokazuju da i samom autoru mnogo ta u vezi istraivanja nije Jasno, Jer u nas/ovu koristi neadekvatne termine i ponaa se neodgovorno kada Javnost zbunjuje takvim nas/ovom. Ponovimo ovakvi naslovi, formulacije problema su nekreativne, neprecizne i neprihvatljive u naunim istraivanjima. Neprecizna su jer se ne zna da li se ispituje, npr. pod naslovom "Istraivanja nekih problema delinkvencije" -delikvencija mladih, maloljetnih, odraslih, starih i koja vrsta delikata se ispituje. Ovaj problem je nekreativan za ispitivanja jer je definisan neprecizno uz to terminima koji su esti, uobiajeni, istroeni u raznim teksto-vi ima i lie kao da su prepisani iz nekog loeg novinskog napisa Kakvo' "nTeima izbor i formulacija problema istraivanja najplasticnije"SS. nT^misonl, E,B. (1952), koje je on posebno naglasku svo-V0^Uvod u nauna istraivanja" (Inroduction to saenUfic Re-search).misle da s bave naunim radom trebali da imaju uvtdu, u^rojr^kapostaoje slavan ne zbog sposobnosti da njei nehproblem,^nzhoe mudrosti da ga izabere".Izbor i formulacija problema pretpostavlja poznavanje odreenih teorija koje sadre koncepte ili stanovita koji se odnose na izabrani problem istraivanja. Teorije se procjenjuju na osnovu etiri kriterijuma: -Jednostavnost znai da ona sa malo rijei daje velik broj informacija i usmjerenja istraivanja. -Testibilnost znai da se ona moe empirijski provjeriti, potvrditiili opovrgnuti -Empirijska validnost znai da je teorija jednostavna, testibilna i da kao takva ima odreenu pouzdanost i validnost koja se moe provjeriti na vie uzoraka i metoda istraivanja. -Logika konzistentnost teorije znai, jednostavno kazano, da elementi teorije mogu da variraju zajedno i da ne budu kontrarne (logiki protivurjene) jedna drugoj.Definicije problema mogu biti: realne, nominalne i operacionalne. Realnim definicijama odreuje se sutina predmeta. Tipina takva definicija glasi: "SudJe misao kojom se procjenjuje istinosna vrijednost" Nominalnom definicijom, uslovno kazano, odreuje se znaenje termina, izraza, Npr. takva definicija u socijalnoj patologiji termina 'fenomenologija socijalno-patolokih pojava" glasi- Fenomenologija socijalno-patolokih pojava je dio socijalne patologije koji se bavi manifestacijom (ispoljavanjem) svijeta socijalne patologije u vidu toksikomanija, socijalnih izopaenosti i agresije kriminalnog i suicidalnog tipa. U odreivanju problema istraivanja esto se koriste operacionalne definicije. Operacionalne definicije podrazumijevaju, npr. iskazivanje jednog problema pomou operacija, postupaka upotrijebljenih za razlikovanje odreenog problema od drugih, odnosno postupak iznalaenja injenica za kontrolu sistema operacija koje se u istraivanju konkretnog problema provode.83Npr. u operacionalnoj definiciji asocijalnih osoba navodi se da su asocijalne osobe one koje se ne ponaaju prema socijalnim pravilima kao . ostali ljudi Cilj operacionalnog istraivanja, u konkretnom sluaju, bio bi da se istrai, kako pod odreenim uslovima, pravilima, ogranienjima moemo otkriti ta je asocijalno ponaanje i ta se moe uiniti da se ono ne deava. Dakle, definicija ovog tipa pretpostavlja da istraivaima pouzdane instrumente koji mu omoguuju da se utvrdi priroda asocijalnog ponaanja, da se dobiju pouzdani podaci o obimu asocijalnog ponaanja u odreenoj sredini.b) Izbor metoda problema istraivanjaNajadekvatnije je da u nacrtu istraivanja ovaj dio bude izloen pod naslovom "Metoda". Treba izbjegavati naslove "Metodologija istraivanja" ili "Metodoloki okvir". Razloge za to ve smo naveli i jo jednom ponavljamo da ni u jednom serioznom naunom asopisu nema objavljenog rada u kome se termini "metoda" i "metodologija" uzimaju kao sinonimiPo pravilu, u svakom ispitivanju izbor metoda odreen je problem istraivanja i mogunostima da se odreene metode koriste u konkretnom ispitivanju. Socijalno patoloke pojave svojom sloenou postavljaju odreene specifinosti u izboru metode ili skupa metoda za istraivanje so-cijalno-patolokih problema. Specifinosti su, npr. zbog ogranienih ili nikakvih mogunosti primjene metode eksperimenta u ispitivanju svijeta socijalne patologije. Metoda eksperimenta se ne moe koristiti u istraivanju scijalno patopokih pojava, prije svega, zbog etikih, humanih razloga. Nijedan naunik koji potuje kodeks etike naunog radnika ne koristi u istraivanju metode koje mogu tetiti ispitaniku. Primjena, npr. \ droge na mladim ili starijim ispitanicima zbog eksperimentalnog istraivanja, bila bi vrlo opasna jer efekti korienja droge mogu dovesti do stvaranja zavisnosti kao {psihikih i organskih oteenja. O nekim problemima izbora metoda u istraivanjima socijalno-patolokih pojava kazaemo u fazama nacrta istraivanja koje slijede.Meutim, tekoe i specifinosti pri izboru metoda ispitivanja nisu spomenute da bi se obeshrabrili budui istraivai, nego da se ukae na [vi sloenost koja bi trebalo da je poseban izazov za kreativne istraivae da, .te bave istraivanjima svijeta socijalne patologije.,,-,,;;. Opis metoda u nacrtu istraivanja treba da daje potpunu informaciju.otome ta e sve biti korieno za ispitivanje konkretnog problema i on. najee obuhvata: .". - ba) ispitanike, .-. - bb) instrumente,- bc) varijable i nivoe ispitivanja ibd) postupak u ispitivanjuba) IspitaniciPopulacija je osnovni skup, klasa ili masa svih jedinki koje imaju zajedniko obiljeje, a koje je od posebnog znaaja za odreeni problem istraivanja. Npr. kada se vri ispitivanje u vezi sa narkomanijom onda se ono vri na definisanoj populaciji i uzorku narkomana. Ako bi bilo mogue ispitivanje na svim narkomanima u nekoj zemlji, onda bismo govorili o populaciji ili osnovnom skupu narkomana. Ispitivanja, na populacijama iako su najpouzdanija, iako daju najbolje rezultate u vezi sa problemom ispitivanja, vre se rijetko. Najee se navode dva razloga zbog kojih se rijetko vre ispitivanja na populaciji : Prvi je daje teko ili nemogue obuhvatiti sve sluajeve odreenogvida socijalno-patolokogponaanja zbog "tamnog broja socijalno-patolokih pojava". Tamni broj (posebno se o tome govori u dijelu Fenomenologija SPP), je onaj broj odreene socijalno-patoloke pojave koji je nepoznat, koji je neregistrovan odnosno koji nije dostupan evidenciji bilo naunoj bilo slubenoj. Taj broj se javlja kod svih socijalno-patolokih pojava. Kod nekih je vei od poznatog broja.Drugi razlog (zato se ne vre ispitivanja socijalno-patolokUi pojava na populaciji), je to su takva istraivanja preskupa. Niko nee da uloi sredstva u skupa istraivanja koja se mogu izvesti na manjem uzorku.Istraivanja svijeta socijalne patologije, uglavnom, vre se na uzorcima. Uzorkom ispitivanja smatra se skup jedinki koje po najznaajnijem nizu varijabli lie na populaciju, odnosno na osnovni skup iz koga se"uzima uzorak za ispitivanje. Uzorak omoguuje da odreene statistike analize izvrene na podacima dobijenim na uzorku daju podatke kojipadaju unutar prihvatljivih granica utvrenih za populaciju, odnosnoosnovni skup iz kojeg je uzet uzorak84Drugim rijeima, greke mjerene na pravilno izabranom uzorku istraivanja, u odnosu na populaciju kojoj pripada, bie statistiki prihvatljive, a samo istraivanje bie bre izvedeno bre, jeftinije i jednostavnije .Pri izboru uzorka za ispitivanje socijalno-patolokih pojava sluimo se iskustvima i saznanjima koja su data u brojnim statistikama, prirunicima (npr. Petz, 1985, Kulenovi, 1996, Havelka, Kuzmanovi, Po-padi, 1998, Foster, Parker, 1995, Bakar, 1995). Saznanja o tome koja vrijede za druge drutvene nauke koriste se i u nanoj oblasti socijalne patologije.bb) InstrumentiInstrumenti ispitivanja, npr. upitnici, skale ili drugi instrumenti moraju se detaljno opisati uz navoenje porijekla instrumenata, njegovih autora. Dalje za svaki instrument moraju se navesti podaci o njihovoj pouzdanosti. U ispitivanju se ne smiju koristiti instrumenti koji su neprovjereni i koji nemaju odreenu empirijsku provjeru.bc) Varijable i nivoi istraivanjaPod varijablama se podrazumijevaju objekti istraivanja, konkretne koliine koje su date. U naunim istraivanjima u socijalnoj patologiji kao i u drugim naukama najee se susreemo sa tri klase varijabli: -R-varijable predstavljaju odgovore ili sline akte koji nastaju kao posljedica odreenih stimulusa, efekata. R-varijable su uvijek zavisne varijable i predmet su istraivanja. One se nazivaju i kriterijskim varijablama, odnosno varijablama ije se promjene tretiraju kao posljedice efekata nezavisnih varijabli. Zavisne varijable su uvijek odgovor na dejstvo nezavisne varijable i zato se nazivaju R-varijablama ili varijablama reakcije, ili varijablama odgovora ili kriterijskim varijablama. -S-varijablama ili simulusnim varijablama nazivaju se fizike ili socijalne osobine koje se uzimaju u istraivanje i koje imaju mjerljive efekte u fizikoj ili socijalnoj okolini. One su uvijek nezavisne varijable (varijable kojim se u ispitivanju manipulie da bi se utvrdilo kakav efekat ostvaruju kod drugih varijabli koje se uzimaju kao zavisne od nje), odnosno varijable koje se u istraivanje namjerno unose ili mijenjanju da bi se provjerio njiltov utkaj na R-varijable. Ukratko, S-varijable su stimulusi kojim se manipulie u ispitivanju i otuda naziv S-varijable.. O-varijable (karakteristike organizma ili linosti, npr. bolestan zdrav, muo-ensko, mlad-star, prosjenih sposobnosti - iznad prosjenih sposobnosti) su nezavisne varijable. One se uzimaju u istraivanjima da U se utvrdilo kakav je njihov efekat, npr. na ponaanje. Ponaanje ljudi je u uvom sluaju R-varijabla.Prema nivoima istraivanja se mogu podijeliti na eksperimentalna i neeksperimentalna.Neeksperimentalna istraivanja koriste korelacione nacrte u kojima su kategorisane kontinualne varijable, a osnovna deskriptivna mjera je korealacija (detalji o ovome mogu se vidjeti u metodologijama istraivanja).Eksperimentalna istraivanja se rijetko ili nikako ne koriste u socijalnoj patologiji. Ako se koriste, onda se to ini u nekim specifinim okolnostima kao to su, npr. ustanove za lijeenje narkomana ili zatvori, penoloke ustanove. U tim okolnostima je mogue uz voenje rauna o svim etikim aspektima ispitivanja, eksperimentalno provjeravati efekte odreenih sredstava ili postupka na rehabilitaciju, resocijalizaciju, povratak u normalan ivot onih koji su uli u svijet socijalne patologije.bd) Postupak u ispitivanjuU ovom dijetu opisa u dijelu sheme istraivanja koji nosi naslov Metoda prikazuje se postupak za registrovanje podataka u ispitivanju, uputstva koja se daju ispitanicima, podaci o trajanju ispitivanja, prostoru u kome e biti ispitivanje, materijal i materijalni trokovi ispitivanja.c) Obrada podatakaU nacrtu istraivanja treba biti detaljno predviena obrada podataka i nain izvjetavanja o istraivanju. Podaci mogu biti obraeni runo, kompjuterski, u raunskim centrima Ud. Nain obrade odreen je slo-enou ispitivanja, odnosno sloenou problema koji se ispituje u vezi sa socijalno-patolokim pojavama.86 87d) IzvjeStaj o rezultatima istraivanjaSvako ispitivanje zavrava izvjetajem koji obuhvata: -da) uvod, -db) metod, -dc) rezultate, -dd) diskusiju, -de) zakljuke i -df) literaturu.da) UvodUvod obuhvata veinu od onoga to je ve navedeno u dijelu "a) Objanjenje i formulacija problema." U uvodu se, prvo, objanjava zato je izvreno ispitivanje na osnovu teorija i onoga to je ve poznato u literaturi, a u vezi je sa problemom istraivanja i, drugo, jasno formulie problem. Problem moe biti neto sasvim novo ili testiranje nekog teorijskog koncepta ili teze ili ponavljanje iz nekog vanog razloga ranije izvrenog ispitivanja. Nakon problema navode se ciljevi i hipoteze istraivanja.db)MetodOvaj dio, njegovu prezentaciju u izvjetaju istraivanja opisali smo u dijelu "b) Izbor metoda istraivanja".dc)MetodDoputeno je da se ovaj dio pie i pod naslovom "Rezultati i diskusija". Ovaj dio obuhvata, prvo deskriptivne statistike mjere, npr. aritmetike sredine, standardne devijacije, frekvencije, korelacije, grafikone, tabele i kratak komentar o izloenim rezultatima.dd) DiskusijaDiskusija obuhvata tumaenje dobijenih rezultata u skladu sa postavljenim teorijskim konceptom, hipotezama, kao i u vezi sa rezultatima drugih autora koji se mogu povezati sa onim to pokazuju nai rezultati88 l::r ~: istraivanja. Ako je ostalo neto nedokazano, sporno, o tome se mora ': . -v posebno prodiskutovati, objasniti Takoe, navode se propusti, ako ih je :..- bilo u istraivanju.y--V-de) Zakljuci., i. Doputeno je da se izloe u dijelu diskusija, ali u pravilu to se ini . posebno. Zakljuci trebaju biti utemeljeni na stvarnim rezultatima. Kako je poznato zakljuivanje se obino vrL'-induktivno ili. - deduktivno.-Induktivno zakljuivanje imamo kada se na osnovu ogranienog. . broja uzoraka donosi zakljuak o optoj populaciji Ono moe biti relativno tano ilinetano. Npr. u laikim pristupima u objanjenju etiologijeSPP induktivnim zakljuivanjem se dolazi do pogrenih zakljuaka. Kaoprimjer takvog laikog zakljuivanja moe se uzeti zakljuak da djevojkebivaju silovane to nose kratke suknje, to se izazovno oblae. Takav zakljuak je izveden na osnovi informacije da je silovana djevojka imalakratku suknju. Takav zakljuak je taan koliko i zakljuak da lopovipljakaju kue bez osvjetljena. Loa induktivna zakljuivanja usporila su. razvoj socijalne patologije kao nauke i nanijela su ogromnu tetu kako , socijalnoj patologiji kao nauci tako i onima koji su rtve onih koji se sojalna-patoloki ponaaju.Istraivai koji izvode zakljuke induktivno, prema nekim autorima (npr. Prior, 1970), slue se induktivnim postupcima Johna Stuart Milla. Prema ovom autoru induktivno zakljuivanje se izvodu metodom slaganja (Ako dva ili vie sluajeva pojava koje istraujemo imaju samo jednu zajedniku okolnost, ta je okolnost u kojoj se svi sluajevi slau uzrok, posljedica date pojave. Npr, ako iz nekog pravca svi ljudi bjee, zakljuujemo da se radi o nekoj velikoj opasnosti) ili metodom razlike (Ako su sluaju u kojem se istraivana pojava dogaa i sluaju u kojem se ona ne dogaa zajednike sve okolnosti osim jedne koja se dogaa u prvom sluaju, ta okolnost u kojoj se razlikuju je uzrok ili dio uzroka te pojave.) Hi kontinuisanom metodom slaganja (Ako dva ili vie sluajeva u kojima se pojava dogaa imaju samo zajedniku okolnost, a dva sluaja ili vie sluajeva u kojima se ona ne dogaa nia zajedniko osim odsutnosti teokolnosti u kojoj se razlikuju dva skupa sluajeva, posljedica je uzrok ili neophodan uzrok pojave.), ili metodom ostatka (Oduzmi od pojave onajdio koji je iz predhodnih indukcija poznato da je posljedica izvjesnih acedenata, i ostatak pojave posljedica je preostalih ancedenata.) ili metodom popratnih pojava (Svaka pojava koja se mijenja na neki nain uvijek kada se na neki poseban nain mijenja neka druga pojava, jest uzrok Ui posljedica te pojave, Ui je povezana s njom faktinom uzto-nou).- Deduktivni metod izvoenja zakljuka pdrazumijeva pristupgdje se na osnovi optih teorija, stavova donose zakljuci o pojedincima, pojedinim sluajevima. Deduktivno zakljuivanje, ako se izvodi na pouzdanim postulatima, logikim pravilima zakljuivanja, moe dovesti do ispravnih optih zakljuaka. Ijedan i drugi vid zakljuivanja o konkretnim rezultatima istraivanja je dobro doao, ako se izvodi na osnovi empirijskih ispitivanja provedenih na uzorcima, populacijama u skladu sa pravilima iz metodologije istraivanja odnosno pravilima koja omoguuju dobijanje pouzdanik i valjanih rezultata.df) literaturaU ovom dijelu izvjetaja navodi se prema abecednom redu popis autora i njihovih knjiga, radova. Popis se vri u skladu sa odreenim pravilima koja se mogu vidjeti u novijim asopisima Ui naunim monografijama. - K da se u istraivanju koristi metodanju metodu pojedinanog sluaj^Ka^ dokumentacijeZedinanog sluaja, onda s\f^0^Zvanja podataka o sebi, vrstP(0%a metoda) o osobi, ^^T ZJpekcijom) i na osnovu[^Lpekciju vlastitih donvljaja ^^iJjavanju. Na ovomZaspete izvjetaj o svome unum^Jjedimnog slua-3. Klasifikacija metoda istraivanjaKao i u drugim naukama, u socijalnoj patologiji metode istraivanja mogu se podijeliti na osnovu razliitih kriterija. U ovom udbeniku metode e biti podijeljene na osnovi kriterijuma optosti na: opte i posebne.a) Pod "optim metodama" podrazumijevaju se metode koje predstavljaju osnovu posebnih metoda. U opte metode ubrajaju se: opaanje, introspekcija, eksperiment i prouavanje dokumentacije.Pod "posebnim metodama" smatraju se: upimik Ui anketa, analiza sadraja, testovi, metode za analizu podataka, metoda pojedinanog sluaja.Odnos optih i posebnih metoda moe se vidjeti ako se, npr. obrati panja na to kojim postupcima se slui ispitiva kada koristi u istraiva-90Glava 4.OPTE METODE, 1. Opaanje .. 2. Introspekcija 3. Eksperiment . 4. Prouavanje dokumentacije1. OpaanjeSvako nauno istraivanje zapoinje i zavrava opaanjem. Ovom metodom slue se istraivai u drutvenitn i prirodnim naukama i zato je opaanje opta ili univerzalna metoda istraivanja.Uglavnom, veina znanja koja ljudi imaju o socijalnim odnosima nastala su opaanjima. Metod opaanja moe da se koristi kao tzv. kon-trolisano opaanje, nekontrlisano opaanje, uesniko opaanje, neues-niko opaanje. Kada se govori o kontrolisanom opaanju, misli se na standardizovanu tehniku opaanja ili standardizovanu kontrolu promje-nljivUi, odnosno varijabli u eksperimentu. Nekontrolisano opaanje je, nasuprot standardizovanotn, kontrolisanom, vie spontano i bazira se na slijedu onoga io se deava,Uesniko opaanje podrazumijeva da onaj ko koristi metodu opaanju u istraivanju odreene socijalno-patoloke pojave i sam u njoj uestvuje. Koritenje metode opaanja u istraivanju odreene socijalno-patoloke pojave bez uea u tojpoavi naziva se neuesniko opaanje.Uesniko opaanje primjenjuje se u situacijama kada istraiva moe i sam da bude dio socijalno-patolokog ponaanja. Npr. jedan istraiva (perema Trasheru,1927) je uspio da bude primljen ujedan i-kaki podzemni gang i istraivao je ponaanje ganga kriminalaca, a drugi istraiva (navodi Czapow Cezlow, 1960) uspio je da ue u gang maloljetnih huligana. On je izlaui se raznim opasnostima, uspio da metodom uesnikog opaanja doe do nekih saznanja o huliganima. Njegov93 *#nalaz pokazuje daje huliganstvo poseban vid nihilistikog bunta mladih i da je mogue izvriti tipologiju huligana na nekoliko grupa. Prvo, postoje grupe huligana koje se mogu kategorisati kao "ljudi zabave". Drugo, postoje grupe huligana koji se nazivaju "radnim ljudima". Tree, postoje huliganske skupine koje se mogu nazvati "prostitutke - ljudi zabave". etvrto, postoje huliganske grupe koje se mogu nazvati "prostitutke radni ljudi". Oni maloljetni delinkventi koji spadaju u huliganske grupe zabave bave se tim samo radi zabave a oni koje je kategorisao kao "radne ljude" uli su u socijalnu patologiju zbog egzistencijalnih potreba. Ovo istraivanje uesnikim opaanjem pokazuje da su neki mladi u huliganskim grupama radi zabave i da je ta njihova zabava poseban vid nihilistikog bunta mladih. Huliganske grupe kategorisane kao "huligani radni ljudi" su one skupine mladiJi koji se bave kraama, prostitucijom radi svoga preivljavanja.Neuesniko opaanje je manje efikasno od uesnikog. Ono podrazumijeva nedirektno uee u nekom vidu socijalno-patolokog ponaanja, odnosno posmatranjc, npr. ponaanja narkomana sa strane.Uglavnom, metoda opaanja ima svoje mjesto u istraivanjima so-cialno-patolokih pojava i ona se, kako je ukratko pokazano, moe koristiti na razliite naine. Tree, jezik kojim se ljudi slue ne omoguuje da se opiu u potpunosti emocionalni doivljaji Siromatvo jezika, takoe, oteava da se dobiju potpuni rezultati pomou introspekcije.etvrto, ono to se dobije introspekcijom teko se moe verfikovati.Peto, stanje u kome se nalazi osoba s\>ijeta socijalne patologije, ta-\ kode, moe biti zapreka za korisenje intospekcije u socijalnoj patologiji. Tekoa koja se javlja u primjeni introspekcije zbog psihofizikog, psiholokog stanja osobe u svijetu socijalne patologije, npr. narkomana, kockara, alkoholiara, prostituke, prasuicidenta (osoba koja je pokuala sa-moubistvo, a nije ga izvrila), upozoravaju istraivaa na oprez pri ocjeni odgovora dobijenih pomou introspekcije, ili bilo kojom drugom metodom baziranoj na introspekcijiMoe se zakljuiti da sva ogranienja u vezi sa metodom inrospekcije vie upozoravaju na opreznost pri primjeni, nego na nemogunost da se ona uopte koristi u istraivanjima socijalno-patolokUi pojava.3. EksperimentOvaj metod se u ispitivanju socijalno - patolokih pojava neznatno ili nikako ne koristi.2. IntrospekcijaIako je introspekcija specifian metod psiholokih nauka, ona se koristi iza ispitivanja socijalno-patolokihpojava.Introspekcija kao metod omoguuje da se dobiju podaci o unutranjem iskust