sÍmbolos de la patria awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna,...

82
Saberes del tejido Awaypa yachaynin Saberes del Tejido - Quechua Collao PERÚ Ministerio de Educación Viceministerio de Gesón Pedagógica Dirección General de Educación Básica Alternava, Intercultural Bilingüe y de Servicios Educavos en el Ámbito Rural Distribución gratuita Prohibida su venta QICHWA 2/10/17 10:54 a.m.

Upload: others

Post on 08-Feb-2020

1 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Awaypa yachaynin

Saberes del tejido

El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamóla Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:

DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓNPROHIBIDA SU VENTA

HIMNO NACIONALCORO

Somos libres, seámoslo siempre,y ante niegue sus luces el Sol,que faltemos al voto solemneque la Patria al Eterno elevó.

CORO DEL HIMNO NACIONAL ESCUDOBANDERA

SÍMBOLOS DE LA PATRIA

Away

pa y

acha

ynin

Sab

eres

del

Tej

ido

- Q

uech

ua C

olla

o

PERÚ Ministeriode Educación

Viceministeriode Gestión Pedagógica

Dirección Generalde Educación Básica Alternativa,Intercultural Bilingüe y de Servicios Educativos en el Ámbito Rural

Distribución gratuita Prohibida su venta

QIC

HW

A

Caratula Saberes del Tejido.indd 1 2/10/17 10:54 a.m.

Page 2: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Caratula Saberes del Tejido.indd 2 2/10/17 10:54 a.m.

Page 3: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Awaypa yachaynin

Saberes del tejido

Interiores Saberes del Tejido.indd 1 2/10/17 10:49 a.m.

Page 4: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Ministerio de Educación

Yachay Kamayuq UmalliqMarilú Martens Cortés

Perú Suyupi Yachachiykuna UmalliqLiliana Miranda Molina

Simikunapi, Kawsaykuna, Sapsikunapi Tukuyniraq Yachana UmalliqElena Antonia Burga Cabrera

Iskay Simipi Kawsaypura Yachachiy UmalliqNora Delgado Díaz

AWAYPA YACHAYNINSaberes del tejido - Quechua variante collao

RuraqLuis Alberto Caira Huanca, David Ccallo Cahuana

Mayt'ukuna allichaypi yanapakuqAna María Mamani Arana, Oscar Chávez Gonzales

Qichwapa qillqaynin qhawapaqAna María Mamani Arana, Oscar Chávez Gonzales

Mayt'u tupachiqGervacia Hermelinda Mamanchura Sardon

Allichasqa qhawaqJavier Ugaz Aguilar

2017 watapi qispichisqa mirachisqa

© PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQComercio Ñanpi 193 yupayniyuqpi, San Borja llaqtapi tarikunLima - PerúQayana: 6155800www.minedu.gob.pe

Tiraje: 39,718 ejemplares

Se terminó de imprimir en septiembre del 2017 en:CECOSAMI S.A.Cal. 3 Mza. E Lote 11 Urb. Santa Raquel - Lima - Ate625-3535 / www.cecosami.com

Nº 2017 - 11521 Yupaywan Perú Suyupa Hatun Ñawichana Wasipi ChurasqaHecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú Nº 2017 - 11521

Kay mayt'utaqa paqarichiqkunapa mana munayninwanqa manam pipas mirachinmanchu.

Perú suyupi mirachispa / Impreso en el Perú / Printed in Peru

Interiores Saberes del Tejido.indd 2 2/10/17 10:49 a.m.

Page 5: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Riqsichikuy

Khuyasqa warmi qhari warmachakuna:

Kay qillqasqa mayt’uqa qamkunapaqmi. Kaywanmi kusikuqhinalla amawtaykipa, tayta mamaykipa yanapakuyninwan imaymana yachayniykikunata wiñachinki. Kayta munaspaykum achka yachachiqkuna huñunakuspayku tukuy sunquykuwan qispiykachiyku.

Ñawinchasqayki qillqasqakunaqa, pacha sunquwan qhawanaykipaq, aylluyki khuyanaykipaq, rimasqayki qillqasqayki wiñachinaykipaqmi yanapasunki. Hinallataqmi llaqtaykipa kawsaynin, puriynin riqsinaykipaqpas yanapasunki. Chaymantapas runa masiykikunawan maypiña kaspapas hawkalla kawsakunaykipaq yanapasunkim.

Kay mayt’upi imaymana willakuykuna tarisqaykiqa yachayniykikunatam sumaqchata kallpachachinqa.

Kay mayt’utaqa munaykunkipunim hinaspapas mayt’u yanapasunaykimantaqa manam manchakuykuchu.

¡Kunanqa hawkalla ñawinchay, allin sami qampaq kachun!

Yachay kamayuq llamk’ana wasi.

Interiores Saberes del Tejido.indd 3 2/10/17 10:49 a.m.

Page 6: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

4 5

Interiores Saberes del Tejido.indd 4 2/10/17 10:49 a.m.

Page 7: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Índice

Riqsichinapaq / presentación 6

Yacharinapaq / introducción 7

Away yachay kallpachay / marco referencial 9

Awaypa kaqninkuna / intrumentos del tejido 16

Awaypaq / para el tejido 31

Away yachay ruraynin / secuencia de saberes del tejido 37

Pallay p’itay yachaynin / saberes de la iconografía 56

P’achakuna / prendas de vestir 65

Awaypa siminkuna / vocabulario quechua 74

4 5

Interiores Saberes del Tejido.indd 5 2/10/17 10:49 a.m.

Page 8: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Interiores Saberes del Tejido.indd 6 2/10/17 10:49 a.m.

Page 9: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Introducción

La sistematización que presentamos, “Awaypa yachaynin / saberes del tejido” recoge los saberes ancestrales del tejido, acopia la sabiduría y tecnología del tejido desde el proceso de transformación de la fibra hasta la elaboración de la prenda, además recupera las ritualidades y espiritualidades que realiza el sabio del tejido en relación con los insumos, herramientas, deidades, naturaleza, otros en proceso de transformación de la fibra a prenda.

Los saberes en el tejido tienen una carga espiritual y cultural potente, además de ello una diversidad de saberes y conocimientos, los cuales no se incorpora a la escuela, hasta se llegado a decir que estos saberes no sirven porque no es conocimiento, desde la mirada de la escuela ¿Cómo podemos aprovechar? Los saberes del tejido va servir para reafirmar la identidad de estudiantes, docentes y padres de familia y al mismo tiempo ayudara a fortalecer la identidad de la comunidad, por otro lado ayuda a lograr aprendizajes para la vida.

El presente trabajo de construcción colectiva y comunal permite que el saber y conocimiento no se pierda y se transmita de generación en generación, donde los poseedores de la sabiduría ancestral enseñan en las escuelas con su propia pedagogía y racionalidad, por lo tanto se enriquece con fuentes de investigación e invita a la comunidad y escuela a seguir recuperando y convertir el saber y conocimiento estructurado y epistémico.

El presente documento tiene la intención de: Realizar acciones de cooperación con la familia y la comunidad, para dar soporte al proceso de enseñanza-aprendizaje, y fortalecer la identidad y compromiso de los estudiantes con el desarrollo de su comunidad.

Aún en nuestro país y en la región no se encuentra documento relacionado a los saberes, tecnología y terminología del arte textil, la segunda intención del presente documento es recoger la tecnología del arte textil y terminología relacionada a la textilería. Este tipo de investigaciones documentadas contribuye como material bibliográfico al desarrollo e implementación de la Educación Intercultural Bilingüe, además recoge la sabiduría, contribuye en la afirmación de la identidad en el campo del arte textil y generar espacios para que los poseedores de la sabiduría andina en el tejido vuelvan a enseñar

7

Interiores Saberes del Tejido.indd 7 2/10/17 10:49 a.m.

Page 10: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

dejar su mano, entonces la tarea de los maestros es incorporar la tecnología del tejido andino en el currículo como practica generadora de aprendizajes, en programación y planificación curricular: Programación anual, proyectos de aprendizaje y sesiones de interaprendizaje en el aula y fuera del aula y escuela debe de propiciar el diálogo de saberes y un dialogo intercultural entre dos saberes la andina amazónica y de otras culturas, en el marco de las normas de la racionalidad andina: allin munay, allin yachay, allin ruray, allin kawsay.

El presente documento se plantea los siguientes objetivos:

• Explicar las dimensiones del saber en el tejido.

• Describir los saberes del tejido.

• Recoger los diversos conocimientos sobre el tejido andino.

• Recopilar los términos quechuas utilizados en el tejido andino.

• Generar una propuesta para operativizar los saberes del tejido a través del calendario comunal del tejido.

8 9

Interiores Saberes del Tejido.indd 8 2/10/17 10:49 a.m.

Page 11: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Away yachay kallpachay

Unay pachas p’acha awayqa manas runa p’achakunanpaqchu rurakuq kaq kasqa, aswampis, 3.000 - 2.500 a.c. nisqa watamanta pacharaqsi runa p’achakunapaq rurakun. Ñawpa awaykunaqa q’ipikunapaq, mikhuy waqaychanapaq, kawsay waqaychanapaq ima rurakusqa. (Lumbreras, 1996). Y Zárate1 awaymanta qillqarisqa, hinallataq awayqa qallarin allwiywan.

Qhichwa aymara kawsaq runakunaqa aswan yachayta awaypaq kamarichinku, yacharinachikpaq awaykunaqa achkha rikch’ayniyuq p’achata paqarichinku, hinallataq awaypi yachaykuna chaninchakullantaq, ichaqa chayqa may unay pachamanta pacha, chaypi riqsirisunchik ñawpa ayllukunata

Karal, hinallataq kay suyunchik chhiqaspi kaq kasqa: Uru, Chuqila, Pukara, Tiwanaku, Inka kunan pachaskama, Guillermo Lumbreras rimasqanmanhina, 10.000 waranqa wata kawsayniyuq. Awayqa awakun may unay pachamanta maypichus Cueva de Guitarrero Callejón de Huaylas ayllupi q’aytukunata rurasqata tarisqanku. Away allinta rurakun 8.000 watamanta pacha, chaypim tarinku: paqucha, llama, wik’uña yana, uqi, yuraq millmata ima. Qhipa pachamanqa awayqa illawawan rurakun chaypim pampa illawa, sayaq illawawan ima, llama, paqucha, wik’uña millmawan.

1Chirapaq. Centro de Culturas Indias.

8 9

Interiores Saberes del Tejido.indd 9 2/10/17 10:49 a.m.

Page 12: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Kunan pachakaman illawakunaqa apaykachakuchkanraq, ayllu runa qatana, llikllata ima awachkankuraq.

Millma phuchka2 nisqawan phuchkakun, millmata warmikuna tiyaspa, sayaspa, purispa ima phuchkanku, tiyaspa phuchkaqkuna t’uru k’anallapi phuchkata muyuchin. Phuchka qhipamanqa q’aytu phuchkasqa k’antikun chaytam qharikuna ruran”. (Cobo 1956:235).

P’acha qharipaq warmipaq mana qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq. Qharikunaqa unku nisqata churakuqku, chay p’achaqa hatun armilla hina qunqur taripaqkama, ukhunpitaq wara nisqata churakuqku. Warmikuna anaku nisqa p’achata churakuqku chay p’achaqa chaki uraykama kaq kasqa, chumpiwan chumpisqa, hinallataq huch’uy lliklla phullu nisqawan qatakunku chayta tupu3 nisqawan hap’ichin. (Guamán citado por Ayca 1995), hinallataq warmikunaqa umankuta qatakuqku chuku nisqawan. (Cieza de León, 1986).

2Rueca para el hilado.3Prendedor de metal plata o bronce.

Qhichwa aymara ayllukunaq

10 11

Interiores Saberes del Tejido.indd 10 2/10/17 10:49 a.m.

Page 13: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Kawsayninkuna yachayninkuna kachkanraq, qhawarisunman wasi ruraynin, uywa uywaynin, chakra ruraynin, ima. Away rurayqa pisi rurakusqa, imaraykuchus yachaqkunallapaq, chayrayku awaykunapiqa imaymana yachaymi kachkan, pachanchismanhina, kawsayninchikmanhina, uywanchismanhina awaynin pallaynin p’itaynin, awaykuna ayllu kawsayta riqsichin.

Away yachayqa runa kawsayman hinan kallpachakun, qhichwa suyupiqa maya unay pachañas awayqa rurakurqan, qhawarisunman Toquepala Lauricocha runap llimp’isqankuwan, hinallataq kay suyupiqa Urus, Chuqila, Arawaq, Tupi – Huarani, Puquina, Tiahuanaco, ña inkakuna pachaspiqa ancha aswanmi awayqa rurakun, yachayninpas munay sumaq awaykunawan kallpachakun, qhawarisunmanhina inka quyap p’achanta. Awaypa yachayninqa qallarin: millma rutuymanta, phuchkaymanta, k’antiymanta, allwiymanta, awaykama. (Cuneo, citado por PROEIBANDES, 2006).

Illawaqa 1.400 a.c. nisqa watapin rikhurisqa, aswanpis kay 5.000 waranqa watapi aswan yachaynin ch’uyanchakun. Wakin ayllukunapi wayta4 awanata aswanta apaykachakun, waytaqa ñañu pachallan awaynin, ichaqa wayta aysaynin warawararaq awakun,

wakin ayllukunapitaq pampa awanata apaykachanku imaraykuchus hatuchaq p’acha awanapaq. Wayta awayqa yuraq, yana, chiqchi sapa q’aytuwan awakun, waytapaqqa mana p’itaynin kanchu;aswanpis pampa awaypiqa achkha llimp’iyuq tupachisqa hinaspipas achkha p’itayniyuq runaman hina awakun, tukuchayninta qhawanku, imaraykuchus mana kuchusqa kanan mana ima muqupis kananchu.

4Bayeta tejido en telar.

10 11

Interiores Saberes del Tejido.indd 11 2/10/17 10:49 a.m.

Page 14: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

P’acha awaypiqa runakuna ayllukuna kawsayninmi kachkan: Pachamama5 apu, sallqa, uywakuna ima p’itayninpi, awayqa tinkuchin kawsayta wañuytawan, hinallataq pachakunata hanaq pachata, kay pachata, ukhu pachata, hinantin pachata ima tinkuchin, sumaq. Hinallataq wañup runakunapaq waq p’achakuna awakun, hinaspipas pachamama haywanapaq, unu raymichanapaq, chakra, muhu, ruru raymichanapaq haywakunapaq ima.

Unay away, kunan pacha awaykunawan tupachispa rikunchik imayna qhichwa aymara kawsayninmanhina, chaypi rikunchik yanantin6 kawsayninchikma hina qhari warmi yanapanakunku, kallpachanakunku ima. Yanatin yanantillan iskay huñunakusqa ñañantinhina, qhawariypiqa YANA / YANAN, chaninchakun yana: yana llimp’i, tuta ch’amaka, hinallataq yana nisqa runapi; warmi qhari munayninta machkan hinallataq qharipis warmi munayninta machkan. Waq chhiqa qhawariymanta YANAN nisqaqa sustancia, esencia, extracto puro. (Lajo, 2005)

5Madre Tierra.6Primera ley del pensamiento andino, representa la complementariedad.

12 13

Interiores Saberes del Tejido.indd 12 2/10/17 10:49 a.m.

Page 15: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

7Centro, medio.8Número nueve, número del universo o medida del universo.9Urdiembre, instrumento para el tejido hilos del tejido.10Lana que une el tejido.11Único, solo, sin nadie que le acompañe.12Impar, dispar, sin pareja sin complemento.

Llapan awayqa iskayman phatmikun hanaqnin uraynin, sapanka awaypi chawpi7 kan ¿Imarayku chawpi? Pachanchikpi ima kaqpis chawpiyuqllapuni tutapis p’unchawpis chawpiyuq, runap ukhunpis chawpiyuq, p’unchawpis chawpiyuq; chayta aymara ayllukunapi Llatunka8 nisqa kastilla simipi efecto espejo nisqa, chayrayku sapanka awayupi kan chawpin, chaypi hanaq awasqa uray awasqawan allwiyninpi, llimp’iyninpi, yupayninpi, p’itayninpi qasqallantaq. (Huanacuni, 2005). Kay away iskay phatmiypi riqsichiwanchik kay pacha riqsisqanchikta hinallataq kay pacha mana riqsisqanchikta, chaypim tarinchik iskay kallpata imayntas kay iskay kallpa tupan tinkun ima, hinallataq hinallataq illawa9 nisqapi iskay kallpa tinkun, yanapanakun, uywanakun, munanakun, ichaqa mini10 iskaynin kallpata q’aytuta tinkuchin; aswan mana sapa11 / ch’ulla12 kanmanchu, chayrayku awaypi chawpim kan, ima p’achapis awaypis masantin awakun.

12 13

Interiores Saberes del Tejido.indd 13 2/10/17 10:49 a.m.

Page 16: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Awaypi pallaykuna pachamama kawsaymanhina rurakun: runakuna, uywakuna, challwakuna, ch’askakuna, q’achukuna ima. Kay ch’uspapi pallayninta qhawarisunman: huk warmi kachkan, china uywakuna, mama killa, yaku unu mama, yuyraq llimp’ipi awasqa. Qhari wayna apaykachanampaq rurakun. Hinallataq ayllu umalliq apaykachanampaq tukuy llimp’iwan tupachisqa p’itaynimpis mana qasi ch’uspa hinachu.

Suyunchikpi awayqa qallarin 10.000 waranqa ñawpa watakunapi, chawllaqkunawan, uywa hap’iqkunawan, rurukuna huqariqkunawan paykuna awayta qallarinku chawlla hap’inapaq, uywa hap’inapaq, mikhuykuna huqarinapaq, chayraku algodón nisqata uywayta qallarinku. Llama paqucha uywata qallarinku millmanrayku. América suyuman uwiha España runakunawan huñu chayamun.

14 15

Interiores Saberes del Tejido.indd 14 2/10/17 10:49 a.m.

Page 17: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Away pallay yachayqa manam pachaychu awaypa yachaynin kan, imaynatachus ayllukunapi runakuna uywa millmata phuchkaspa q’aytuman kutichinku, q’aytuta k’antinku, tullpinku, allwinku, awanku imayna llimp’iyuqta pallayniyuqta ima. Awaykunaqa willawanchik may ayllumanta, runapaqchu, maranipaqchu, qullanapaqchu, mallkupaqchu, qaywa qullanapaqchu, ayllu umalliqpaqchu, yachaqpaqchu, hampikuqpachu, wawapaqchu, wayna sipaspaqchu, masachakuqpaqchu, yanan maskaqpaqchu, ima. Chhikaqa mana runap

p’achakunallanpaqchu aswanpis llimp’iynin, tullpiynin, p’itaynin, pallaynin kawsaytam willakun, kay p’achukunam kan: lliklla, phullu, mantiyu, chuku, chumpi, t’isnu, uhanta, kapachu, ch’uspa, inkuña, istalla, ima.

Ayllunchik runakunaqa hanaq pachata allinta riqsiqku, chaypi kawsaq uywakunata qhawaspa awaqku: atuqta, llamata, yuthuta, amaruta, ima. Hinallataq kay pachanchik kawsayninmanhina awayman apanku: chakmayta, aymurayta, uywa uywayta, tarpuyta, wasi rurayta, masachakuymanta ima, chayrayku awaypis pacha puriyninmanhina chakra ruraypiqa pisilla awakun, awayqa ch’aki pachapi rurakun.

14 15

Interiores Saberes del Tejido.indd 15 2/10/17 10:49 a.m.

Page 18: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Awaypa kaqninkuna

Awaypi kaqninkuna / instrumentos:

a) Chunka13 chunkilu14 es el hueso pequeño que se encuentra debajo de la pierna trasera en la parte del corvejón, se utiliza para envolver los hilos de lana para que logre rigidez y firmeza, se llama chunka tullu.

Chunka chunkilu tullu uwiha qhipa phakanmanta hurqusqa, chaypi phuchkasqa k’antisqa q’aytu15 khiwina, imaraykuchus

chunka tullupi phuchkasqa lluch’ukunata k’antisqa q’aytuta khiwinanchik, qhichwa kawsayman hinaqa chunka tulluqa uwiha qamasniyuq kachkan, chayrayku chay q’aytuqa mana allwiypi tukuqunqachu, aswampis llapam awaypaq taripanqa. Kallantaq wakin ayllu mana uwiha uywaqkuna, chaypi mana chunkatullu kanchu, chaypin q’atawi rumipi q’aytunata khiwinku,

13Hueso de oveja que se utiliza para envolver la lana.14Hueso pequeño de oveja que se usa para envolver el hilo hilado o torcido.15Fibra de auquénido que paso por proceso de hilado y torsión.

16 17

Interiores Saberes del Tejido.indd 16 2/10/17 10:49 a.m.

Page 19: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

imaraykuhus chay p’acha rurakusqaqa llasa kanqa, mana tukuqunqachu, llapam awaypa taripanqa. Chunka tullupi q’atawi rumipi phuchkasqa k’antisqa q’aytu khiwikun, chay khiwisqa q’aytuta khurura ninchik.

Phuchkatullu16 es un instrumento de hilado, es una rama delgada de aproximadamente 05 cm. de diámetro y su tamaño varía entre 15 a 50 cm. de altura. Los más pequeños sirven para hacer hilos finos y los de mayor altura sirven para torcer el hilo más grueso (Chirapaq; 1998: 19).

Phuchkatullu tisi k’aspi, tisiqa sach’a k’aspi chhiqan kanan mana q’iwiqa, phuchkatulluqa mana phiriruyuq; huch’uchaq, hatuchaq, rakhu, ñañu, ima kan. Huch’uy tisiyuq ñañu tisiyuq ñañu q’aytu phuchkanapaq, chayqa phuchkakun lliklla, chumpi, ch’uspa awanapaq, phunchu, phullu, inkuña, istalla awanapaq; hatun tisiyuq rakhu tisiyuq rakhu q’aytu phuchkanapaq chaywan chusi, kustal, mantiyu ima awanapaq.

ch) Phuchkana17 es un instrumento de hilado rueca o phuchka, de uso para las mujeres, compuesta por dos piezas.

Phuchkana kunan pachaspi k’aspimanta tisiyuq phiriruyuq ima, unay pachaspiqa phuchkanaqa rumimanta, t’urumanta, ima rurasqa kaq kasqa, phirirunqa muyu, chawpipi t’ukuyuq chaynintam tisi waykun, ichaqa tisiwan phiriruwan allin mat’isqa kanan, tisimpis chhiqan kanan, phirirunmpis muyu kanan,

16Instrumento para hilar la fibra de lana sin rueca.17Instrumento para hilar la fibra de lana con rueca.

16 17

Interiores Saberes del Tejido.indd 17 2/10/17 10:49 a.m.

Page 20: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

hinaqa allinta achkhata muyunqa, millmatapis allinta phuchkanaqa. Phuchkata warmikunallan apaykachan: awicha, mama, sipas, warmi irqikuna ima.

Tisi18 madera delgada de sección circular de unos cinco milímetros de diámetro y 25 cm. a 30 m. de largo, como máximo, que se inserta en un disco de madera, piedra o cerámica llamado phiriru.

Phuchkana tisiqa ñañu, tisin hap’iy atiylla, chayraku ruk’anan muyuchin, tisiq aysaynintaq iskay wiku yupayniyuq, tisimantaq phirirruta churanku phuchkana kanampaq.

Phiriru / pillillu19 es de forma circular de madera, piedra o cerámica permite la rotación y sobre ella se va adicionando el hilo.

Phiriru / pillillu phuchkap k’ullunmanta tusuchiq p’ukun, chuqu rikh’ayniyuq; k’aspimanta, rumimanta, t’urumanta, ima ichaqa chawpipi t’uquyuq chayman tisi waykuchisqa; hatun phiriru hatun lluch’u phuchkanapaq, huch’uy phiriru huch’uy lluch’u phuchkanapaq. Ñañu phuchkana aswanta muyunqa rakhu phuchkanamanta.

i) K’antina20 es un instrumento de torsión de hilos rueca o k’anti, de uso para los varones compuesta por dos piezas tisi y phiriru, es más grande que la phuchkana sirve para unir dos hilos.

K’antina, iskay q’aytukuna huñunapaq chaymi k’antiy nisqa; k’antinaqa rakhupacha tisiyuq hatun phiriruyuq, imaraykuchus achkha q’aytu k’antinapi

18Parte de la rueca, madera delgada y tubular.19Es la rueca propiamente dicha.20Instrumento para torsión de dos hilos.

18 19

Interiores Saberes del Tejido.indd 18 2/10/17 10:49 a.m.

Page 21: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

huñukun, chayrayku k’antiyqa sayaspa rurakun, iskaynin makiwan k’antikun, chaymi k’antiyqa qhari runa ruranan, k’antiypiqa iskay q’aytu huñukun wakin iskay q’aytu k’uyuy ninchik. Rakhu q’aytu k’antisqa qatanapaq, chusipaq, ima; ñañu q’aytu k’antisqataq llikllapaq, phullupaq, ima.

Phuchkana k’antina se parecen, pero se diferencian por el tamaño y por la función que cumple cada una de ellas, la primera sirve para hilar la fibra, es más pequeña y delgada y la segunda sirve para unir dos hilos mediante torsión es más grande y de mayor capacidad.

¿Phuchkawan k’antiwan Qasqanchu?

Rikch’ayninqa yaqa qasqam, ichaqa sayaynimpi mana qasqanchu, phuchkanapis k’antinapis phiriruyuq, tisiyuq ima, q’aytuqa tisi k’aspipin p’istukun, chaypaq sutin lluch’u, hatunpis huch’uypis kanman.

Phuchkanaqa ñañu tisiyuq huch’uy phiriruyuq, makiq ruk’ananwan muyuchikpa phuchkan huk makiwantaq millmataqa t’isan. K’antinaqa hatunpacha, rakhu tisiyuq hatun phiriruyuq, iskay q’aytu allin huñunapaq k’uyunapaq ima. Phuchkanapas k’antinapas pachallanmi, ichaqa phuchkana huch’uy, k’antinataq hatun.

18 19

Interiores Saberes del Tejido.indd 19 2/10/17 10:49 a.m.

Page 22: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Phuchka k’anti phasminkuna sutin:

Lluch’u

Phiruru / Phiriru

Q’aytu

Tisi

Pampa awaypa kaqninkuna:

La técnica de las cuatro estacas o pampa away, “Tejido en la pampa” es un método de tejido que consiste en plantar en el suelo cuatro estacas de madera sobresalientes en cuatro puntos equidistantes, cuyas dimensiones dependerán de la prenda que va ser tejida. (Carrasco; 2006: 52)

20 21

Interiores Saberes del Tejido.indd 20 2/10/17 10:49 a.m.

Page 23: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Kay awaypi tawa takarpuwan pampapi takasqa, kay awaywan lliklla, phullu, chusi, ima awakun, kay awaypi warmikuna awan imaraykuhus tiyaspa awanku, hinaspapis away alwisqata sapa ch’isi suk’apunku mana hinaqa qatanku.

a) Illawi, instrumento elaborado de madera de aguano o copaiba; tiene dos centímetros de ancho y un metro de ancho. Este instrumento sirve para coger las lanas de manera intercalada para hacer las qhatas, que son necesarias en todo tejido, al igual que en el minin, algunas lanas van abajo mientras que otras van encima, se realiza sucesivamente en el transcurso del tejido. (Carrasco; 2006: 52)

Illawi aguano copaiba sach’a k’aspimanta rurasqa, aysayninqa huk rikrahina, illawiqa q’aytu hap’inapaq mininapaq, wakin urayninta purín wakintaq wichayninta purín.

20 21

Interiores Saberes del Tejido.indd 21 2/10/17 10:49 a.m.

Page 24: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

ch) Tuquru, carrizo cuyas dimensiones varían según el tejido que se este realizando; si no es muy largo, llega a medir 84 centímetros aproximadamente, y si es muy largo y grueso, se usa tubos de tres pulgadas. Sirve como ayuda para sacar la lana interior hacia el exterior. Estas lanas van de forma cruzada, lo que se conoce con el nombre de qhata. (Carrasco; 2006: 52)

Tuquru karrisu k’aspimanta hurqusqa, kay away k’aspiqa p’acha awaymanhina, hatunkaq yaqa wara rikra aysayniyuq, ichaqa rakhu, kay tuquru k’aspiqa ukhu q’aytu hawaman hurqunapaq, chaypi q’aytuqa simp’asqa waykun.

i) Khallwakuna, madera de aguano o copaiba que tiene 1.80 metros de largo por 4.5 centimetros de ancho. En ambos extremos, lleva puntas de cuatro centimetros que sirven para atravesar con facilidad el tejido. Este instrumento preciona el tejido y lleva la qhata en forma de rotación y escalera. Cada qhata mide aprox. 12 cm., permite insertar la khallwa en forma de rotación en el transcurso del tejido, un tejido tiene 7 u 8 qhatas. (Carrasco; 2006: 52)

Khallwa aguano copaiba k’aspimanta, huk rikra aysayniyuq, huch’uypacha kallanmantaq aswan hatun, sapanka chhiqaspi ñañupacha, ayway utqay ukhunta purirqunampaq.

h) Huch’uy khallwa, aswan ñañupacha chayqa, aysayninqa yaqa waraman taripaq, ichaqa apaykachakun away tukunapaq.

k) Away k’aspi, kay k’aspikunaqa tawami, chayqa awaypaq uman chhiqaspi, chakin chhiqaspi ima churakun, sapanka chhiqaspi iskaymi churakun.

22 23

Interiores Saberes del Tejido.indd 22 2/10/17 10:49 a.m.

Page 25: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

l) Kallapa, es un instrumento de hilado de forma de “Y”, “U” sirve como soporte de la fibra. Se encuentra de las formas simples como una rama natural o confeccionada con representaciones artísticas y decoraciones a base de incisiones de alto y bajo relieve. Se encuentra de 2 cm. a 10 cm. de diámetro de altura, hay una relación directa del diámetro con el grosor del hilo que se va hilar (Chirapaq; 1998: 18).

Kallapa millma hap’ichinapaq allin, t’uqun q’aytu phuchkayninmanhina, unay pachasqa sach’a k’aspimanta kaq kasqa, kunan pachasqa chinkapun, imaraykuchus plástico wayaqapi millmataqa phuchkanapaq apanku, kallapata riqsirisunchik:

ll) Wich’uña es un instrumento puntiagudo con mango de 15 a 20 cm. elaborado de hueso de llama, usa el tejedor para ajustar con su punta los hilos entre la trama y la urdiembre y asegurar un tejido consistente y fuerte.

Wich’uña llama, wik’una, paquchaq tullunmanta ima rurasqa, llama tullumanta wich’uña aswan allin away awanapaq, imaraykuchus mana qhaypa tulluchu, mana tukukunqachu, mana ch’iqtakunqachu, chayrayku llama tullu wich’uñata awaq apaykachan; wich’uña iskay maki aysayniyuq, huk t’aklli hina, awaypi wich’uñaq q’achinwan mini q’aytuta huk chhiqasmanta kallpawan mat’in, chayrayku awasqa mana llikhachu, awasqa sinchi mat’i, sinchi k’ullu ima, wich’uña kallanqapuni awaypi.

22 23

Interiores Saberes del Tejido.indd 23 2/10/17 10:49 a.m.

Page 26: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Ruq’i, hatun ruq’i, es un instrumento de madera de 50 a 75 cm. por 2 de ancho, con una punta de 5 cm. o se utiliza para sacar la lana para hacer el pallay del tejido. Huch’uy ruq’i, es un instrumento pequeño de madera o cuerno de venado sirve para hacer el pallay en el tejido pero en su acabado.

Ruq’i sach’a kaspimanta rurasqa, sayaynin waramanta yapariy, aysaynintaq iskay ruk’anahina, ruq’i pallay p’itay ruranapaq allin, q’aytu akllanapaq allin. Hinallataq kallantaq huch’uy ruq’i, huch’uy rurana k’aspimanta, tullumanta, hinallataq taruka waqranmanta ruranku wakin ayllupi, ichaqa pallaykuna tukuchaypi ruranapaq, hinallataq awaqkuna chichillay ruraypi apaykachanku.

m) Yawri, son alambres de 30 cm. que sirven para la culminación del tejido. Cabe resaltar el mismo, debido a que se acaba lana por lana. (Carrasco; 2006: 52)

Yawriqa alambre nisqamanta rurasqa, huk taqlli, huk wiku, iskay maki tupuyniyuq, ichaqa huk chhiqaspi ninriyuq chayman q’aytu pusaykuna, huk chhiqaspitaq ñañu q’achi away tukuchanapaq apaykachakun, hinallataq q’aytu tukuchaykunapaq, away siranpaq, chichillanapaq ima.

n) Minin, se va formando según avanza el tejido. La lana se inserta de manera recta si no existen figuras, y su posición va variando según la figura. La lana va de derecha a izquierda y viceversa, hasta culminar el tejdo. Al igual que la illawa, el minin es fundamental porque permite el avance y funcionamiento del tejido. (Carrasco; 2006: 52)

24 25

Interiores Saberes del Tejido.indd 24 2/10/17 10:49 a.m.

Page 27: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Mini / minu nillankutaq, miniqa awaypi kuti tikrayta purín, paña chhiqasninta waykun luqsinankama, chaypitaq illawa simp’aykun, hinallataq miniqa lluq’i chhiqasninta waykun, awaypi p’itay pallay ruraymanhina mini puriyninqa, mana p’itayniyuq away hinaqa kuti tikrayta minuqa purín. Miniqa awayta purinchin tukuchaykama.

ñ) Qispa, es un instrumento hecho de alambre de media, que tiene un metro de largo y sirve para envolver la lana que se usara en el minin, un tejido que se va haciendo durante el tejido y que permite el avance del tejido y de las figuras, que ira de forma rotativa de derecha a izquierda. (Carrasco; 2006: 52)

Qispa, rakhu alambre nisqamanta rurasqa, huk thatki aysayniyuq, chaypim minu / mini q’aytu khiwikun, away awaypi qispa apaykachakun, imaynas mini purín hinallataq qispapis pañamanta lluq’iman kuti tikrayta.

p) Takarpu son cuatro estacas extraídos de raíces de árbol de queñua, se colocan y clavan en el suelo en la parte superior e inferior del tejido, sirve para que en ella se amarre el tejido.

Awaypi tawa takarpu apaykachakun, imaraykuchus tawantin chhiqas pampapi away sayachinapaq takakun, iskay takarpu uman chhiqaspi, iskaytaq chakin chhiqaspi, takarpuqa rakhu kanan chaymi mana kuyunqachu, hinaspapis mana fierro estaca nisqa kanmanchu, imarakuchus awayta manchachin, awayman mana tupanchu. Takarpu t’uquta mana p’ampanachu, rumiwan wisq’ana, away tukukuqtinña takarpu t’uqu p’ampakun. Takarpu sacha k’aspimanta rurasqa, huk chhiqaspi q’achi niray, chaymi pampama takasqa waykunqa, takarpupi away k’aspi wachkawan watakun.

24 25

Interiores Saberes del Tejido.indd 25 2/10/17 10:49 a.m.

Page 28: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

q) Wachka son las sogas, tejidos o trenzados con lana de llama, sirve para atar los diferentes instrumentos del tejido a las estacas del suelo.

Wachka llama milImamanta ruwasqa, wachkata kimsamanta tawamanta ima simp’asqa, ichaqa iskay llimp’iyuq millmamanta, yanawan yuraqwan tupachisqa, awaypiqa mana q’ichwakunawan watasunmanchu, imaraykuchus chayqa yachayniyuq, wachka mana chutakunchu, kuyunchu, allinta away k’aspikunta hap’in, chayrayku awaypi wachkawan watakun.

Wayta away kaqninkuna /Telar

Es una máquina que sirve para tejer diversas prendas con mayor facilidad y rapidez por la forma del tejido. A diferencia de otros tipos de tejido manuales, con esta máquina se obtienen prendas de menor calidad en su textura y acabado. (Carrasco; 2006: 52)

26 27

Interiores Saberes del Tejido.indd 26 2/10/17 10:49 a.m.

Page 29: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

a) La mesa del telar, está construida de maderas en forma de una mesa rectangular unidas con pernos.

b) Cruceta paradero, es la madera de forma larga cuadrada que se ubica en la parte de arriba de la U invertida de la parte central de la mesa del telar. La cruceta es el paradero que sujeta las rondanas y el peñe caja.

c) Antipecho, es un listón largo ubicado en la parte anterior de la mesa del telar.

d) Enjuelo, son dos listones largos, cuyos extremos están torneados para rodar con facilidad, y se ubian en la parte anterior y posterior de la mesa, en ella se elvuelve la lana que aun esta sin tejer. El enjuelo en la parte anterior se ubica un poco menos por debajo del nivel de la mesa, y sirve para enrollar el tejido. Estos dos enjuelos, en sus dos extremos, tienen una pequeña rueda de triplay que se conoce con el nombre de sombrero; esta se asegura bien para no permitir que la lana se escape.

e) Rasquillo, es un listón largo que se encuentra después del enjuelo posterior. Encima del listón hay una hilera de clavos que sirven para que las lanas de la urdiembre no se junten y vayan contadas y rectas.

f) Peñe caja, instrumento que tiene la forma de un peine, pero cerrada en la parte superior e inferior. En sus extremos tiene dos listones delgados; asi se observa una figura que se asemeja a una U, esta va colgado de un listón largo, torneado en sus extremos que se ubica en la parte de arriba al centro de la mesa del telar. El torneado del listón facilita la función que cumple:…

26 27

Interiores Saberes del Tejido.indd 27 2/10/17 10:49 a.m.

Page 30: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

g) Lanzadera, instrumento que presenta variaciones en sus diseños, la que facilita el movimiento rápido del minin. Tiene la forma de un barco sin fondo…

h) Liso, instrumento que comprende cuatro tablas emparejadas angostas y largas colocados en forma secuencial y separada, de las cuales cuatro se ubican en la parte superior y cuatro en la parte inferior. Cada liso es una pareja unida por hileras de hilos tren en forma de orejitas, para que cada una de ellas agarre un q’aytu o lana del drama. A través del pedal, el tejedor decide las figuras del tejido. El liso solo sirve para tejer frazadas.

i) Rondana, la rondana es una pequeña pieza circular que al medio tiene una especie de cinturita a través del cual, con una cabuya delgada se sujeta el liso. Hay seis rondanas dos de ellas están colgadas con alambres.

j) Pedal, es un instrumento que hace funcionar el telar y que, como su nombre lo indica, se activa con el movimiento del pie. Cada pedal está unido con una cabuya a un liso.

k) Graduador, es un aro de regular tamaño que en su contorno tiene dientes graduables. Al hacer contacto con un listón sujeto con pernos a la mesa, el graduador hace que se sujete bien el enjuelo de la parte superior, donde se envuelve la prenda ya tejida.

28 29

Interiores Saberes del Tejido.indd 28 2/10/17 10:49 a.m.

Page 31: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Awanakuna/ telares

Telares, son instrumentos ancestrales para el tejido del tejido en la actualidad encontramos los telares, telar horizontal de cuatro estacas y telar a pedal, urdiembre grande y pequeña.

Illawa: May unay pachasña illawakuna apaykachakun, chayraku huch’uy hatun ima kan, imaymana p’acha awanapaq allin: lliklla, phullu, chusi, qatana, mantiyu, wayaqa, ch’uspa, waytapaq ima. Hinallataq t’isnu, chumpi, sintillu, uhanta awanapaq kallantaq.

Awaypa kaqninkunata riqsisunchik:

Awanapi sapanka kaqkuna qhichwa simipi sutiyuq, chayraku sapanka huk ruraypaq chaninchasqa, may unay pachasmanta pacha ayllukunapi awaqkuna apaykachan, aswampis watamanta wata yachaynin yachakuchkan. Riqsirisunchik phatminkunata.

Ch’ukura Luk’a Illawa Ch’ukura

Qhisuña Illawa Tuquru Wich’uña Awa k’aspi

28 29

Interiores Saberes del Tejido.indd 29 2/10/17 10:49 a.m.

Page 32: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Kay illawakunaqa may unay pachasmanta, ñawpa runakunaqa ichhupi, t’uturapi, q’achukunapi ima awayta qallarisqaku, hinaspan phuchkay yachay taripasqa lliklla, phunchu, istalla, ikuña, ch’uspa ima awayta qallarinku. Awaqkuna yachayninta alwiypi, llimp’i tupachiypi, pallay ruraypi ima chaninchanku ayllu Pachamama kawsayninmanhina (Poma, 1986).

Illawa

Ñaqch’a kurkun Wayta Ñaqch’a

Campanilla

30 31

Interiores Saberes del Tejido.indd 30 2/10/17 10:49 a.m.

Page 33: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Awaypaq

1. Awana wasi21 Awayqa mana pachaychu awakun, chaypaqmi kan awana wasi, chay chhiqaspi watan watan awayqa qallarin tukukun, sapanka wasipi huk chhiqas awanapaq kan, chaypi llapam yawarmasikuna yanapakunku, warmipaq pampa awanan chhiqas, qharipaqtaq wayta awanan chhiqas. Awana wasipi awana pampapi mana pukllanachu, mana uwihata paysachinachu, awana chhiqasqa illayuqmi wak’ayuqmi.

2. Tejedor / awaq22:

El tejedor es aquella persona respetada, apreciada y alagada que transforma la lana o fibra a partir del hilo en tejido o prenda, considerado un arte en las comunidades quechuas y aimara. Este arte es transmitido de generación en generación, considerado en la actualidad como un oficio que le provee ingresos adicionales.

21Casa para tejer.22El que teje la prenda.

30 31

Interiores Saberes del Tejido.indd 31 2/10/17 10:49 a.m.

Page 34: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Awaq, paymi allin yachayniyuq awana kaqkunamanta, ayllupi ninchik awaq yachayniyuq, makiyuq, makin allinta yachan, awaq runaqa wawamanta pacha awaytaqa qallarin watamanta wata yachayninqa yapakun, wakin runa awaypaq chaninhasqa, wakin runataq yachaqan, wakin awaqtataq waq yachay awaq makinta saqin yachachin ima; awayta ñawpaqta qhawaspa, puklla pukllaspa yachaqanchik, yanapakuspa, yachachispa, ima yachaqanchik, ayllukunapiqa mana llapam runachu awaq, wakillan awaqpa chaninchasqa, wakin runataq phuchkanapaq, k’antinapaq, allwinapaq, tullpinapaq, ima makiyuq kanku. Qharipis warmipis chaninchasqa awanapaq, warmi pampa awanapaq, chaypi awan: lliklla, phunchu, phullu, istalla, inkuña, ch’uspa, wayaqa, kutama, chumpi, t’isnuta ima. Qharitaq wayta awanapaq, chaypi awan: yuraq wayta, yana wayta, ch’iqchi wayta, chayta awaspa p’achakunata siran; wara, chuku, unku, phalika, armillata, ima.

Awaq ayllukunapiqa allin yupaychasqa, imaraykuchus paymi p’achakunata awan warmipaq, qharipaq, sipaspaq, waynapaq, warmakunapaq, ayllu umalliqpaq, mallkupaq, qullanapaq, qaywa qullanapaq, teniente nisqapaq ima. Ayllupi awachinku hinaqa allin kukata, mikhunata,

32 33

Interiores Saberes del Tejido.indd 32 2/10/17 10:49 a.m.

Page 35: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

allin upyanata, machanata, misk’ita, t’antata, aychata, misk’i ruruta, ima awasqanmanta qunku.

Awaqqa mana awayllachu awan, aswampis qallarin phuchkaymanta, k’antiymanta, huñiymanta, tullpiymanta, allwiymanta p’acha awaykama, awaq runaqa llapanta yachan, chaytam away yachaq ninchik.

Awaq runa yachayninta makinta wawanman, churinman, waq runaman mayqinchus sumaqta away yachayta kamachichkan chayman saqin, chayrayku away yachayqa watamanta wata kachkallampunim, mana chinchanchu, kay pachapi kawsachkallanqapuni. Awayqa yachayqa mana awayllachu chaypi kachkan: away, tullpiy, p’itay, pallay, takiy, haywakuy, tusuy, rimay, yachay, kawsay, munay, ruray, ima.

3. Ritual en el tejido / awaypi haywakuy ch’allay23:

La ritualidad esta en todo el proceso del tejido, desde la transformación de la fibra hasta llegar a confeccionar la prenda. El ritual antes del tejido es muy importante y es parte de la cultura andina, porque considera al tejido acabado como el fruto “…producto de la convergencia de muchas fuerzas y energías24” antes de que se inicie el tejido, la persona que hace tejer alguna prenda conversa con el tejedor utilizando la kuka25 como apertura del dialogo entre

23Ritual en el tejido.24Huanacuni. Vivir Bien / Buen Vivir.

32 33

Interiores Saberes del Tejido.indd 33 2/10/17 10:49 a.m.

Page 36: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

ambas personas, mucho depende del sabor del akulliy26 dulce o amargo, si el pijchado es dulce es apertura para conversar sobre el tejido que se va realizar. Cuando se pacta sobre la prenda que se va tejer antes de diseñar el modelo, combinar los colores y armar el telar, se inicia con la ch’alla27 para que el tejido salga de lo mejor, en el tiempo previsto, para que no haya ningún percance, en la ch’alla se utiliza coca, vino y bebidas.

Qhichwa aymara ayllukunapi Pachamaman, chakraman, uywaman, unuman, yakuman, mikhuyman, wasiman, ima haywakuy, ch’allay, k’intuy, t’inkay, ch’uyay, samay, ima kallampuni; hinallataq away kallantaq, phuchkaypi, k’antiypi, away qallariypi, q’aytu allwiypi, minin churaypi, tukuchaynimpi, ima.

Away qallarinanpaq awaq awachiqwan rimanakuyraq kanan, manaraq rimay qallaykuchkaqtin kukataraq qunakunku, kuka akulliy qhipanmantaraq rimaytaqa qallarinku, ichaqa misk’ichu hayachu chayma hina paykunaqa unanchakunku, kuka akulliy misk’i hina, chaymantaraq awaymantaqa rimanku, imata awanqa, imayna riqch’ayniyuqta,

25Hoja de Coca Inalmama.26Pijchado, mascado de coca.27Rito del pedido a la Madre tierra con coca y vino.

34 35

Interiores Saberes del Tejido.indd 34 2/10/17 10:49 a.m.

Page 37: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

imayna llimp’iyuqta, pipaq awakunqa. Away qallarinampaq ñawpaqtaq allin away lluqsinampaq ch’allankuraq, ch’allaypiqa kuka, aqha, winu, ima, wakin ayllukunapiqa saymanku awanakunata hinallataq q’aytukunata, away qallarinapaq mana qilla runa chimpanachu, mana away utqaychu tukukunman, hinallataq awanakunata mana thaskinachu, wawakunapis mana waqananchu, inti lluqsimuq chhiqas qhawayniyuq awanku, hayk’aqpis mana inti chinkana chhiqasman kananchu.

4. Uywakuna:

Away kanampaq ayllukunapi ukya, llama, paqucha, wik’uñata ima millmanrayku uywanku, chayrayku qhichwa aymara ayllukuna uywa michinku, imaraykuchus millmanwan p’achata ruranchik, runakuna p’achakunampaq, hinallataq mana chayllapaqchu, kallantaq mikhuykuna apanapaq, qatanapaq, waqtanapaq, ima.

34 35

Interiores Saberes del Tejido.indd 35 2/10/17 10:49 a.m.

Page 38: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

5. Awanakuna: Kimsa awanakuna kan qhichwa aymara ayllukunapi huch’uy awana, pampa awana, wayta awanakuna, ima.

a) Huch’uy awanakuna, kay awanata rumipi sach’api hinallataq tiqnipi wataspa awakun, chaypi awaq huch’uy awanakunata “phullukuna”, “inkuñakuna”, “t’isnukuna”, “chumpikuna”, ima awan.

b) Pampa awana / warmi awana, chayqa pampapi takarpupi watasqa, warmikuna lliklla, phunchu, phullu, chusi, qatana, mantiyuta, ima awanku.

c) Qhari awanakuna, kay awanapiqa qhariqa yuraq, yana, ch’iqchi waytakunata awan, chaymantaña phurtinku, hinaspi tullpina, chaymantaña tukuy ima p’achata siranku. Qharikuna awallantaq: “phunchukuna”, “puñunakuna”, “chusikuna” “waytakuna”, ima.

36 37

Interiores Saberes del Tejido.indd 36 2/10/17 10:50 a.m.

Page 39: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Away yachay ruraynin / Secuencia de saberes del tejido

1. La trasquila de alpaca, vicuña, oveja o llama, realizándose en la época de helada, para mantener la finura del vellón.

Ñawpaqta uywa millma rutunapaq ch’allakunku, t’inkakunku, ima; allin millma lluqsinanpaq, mana pachaychu millmaqa rutukun, huch’uy killallapi rutukun, chaypi rutusqa allin millma uywapi wiñamunqa, chayrayku kawsaq uywamanta rutuna.

Ñawapaqtaraq paqucha, ukya, wik’una, llama, ima millma28 / willmantaraq rutuna. Chay uywa millmata p’acha ruraymanhina akllana: ch’ullu, ch’uspa, lliklla, ph’unchu, wayta, kapachu, istalla, phullu, chumpi, qatana, chusipaq ima.

2. La selección según el tono de color y la calidad de la lana o fibra para cada prenda de vestir que se pretenda elaborar, envolviéndolas en vellones.

Millmaqa imaymana: huch’uy, hatun, ñut’u, chhaku. Imaymana llimp’iyuq: yana, uqi, yuraq, ch’umpi, yana ch’umpi, ima chaytaqa imayna p’achata rurayta munanchik chayma hina wakichina.

Away yachaypaq imaymana ruraykuna kan, ñawpaqta qallarin ima uywa millmata maskasun wik’uña, paqucha, llama, uwiha, ima millmawan p’achata rurasun; chaypaqmi achkha yachaykuna kan phuchkaymanta, k’antiymanta qallarin p’acha aywakaman, chhikaqa yacharisunchik awaypa yachayninkunata.

Awaypa ruraynin / Proceso de transformación:

28Lana de auquénido.

36 37

Interiores Saberes del Tejido.indd 37 2/10/17 10:50 a.m.

Page 40: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

3. Lavado de la fibra de lana va depender que tipo de prenda se va elaborar.

Millma akllay tukuspa, p’acha ruraymanhina millmataqa t’aqsana, wakin qasa unullapi, wakintaq q’uñi unupi, imarayku, waytapaq phuchkana willmata q’uñi unuwan t’aqsana.

4. El hilado se refiere a la torsión de la fibra en hilo, la torsión del hilo puede ser delgado, grueso o muy grueso, dependiendo de la calidad de fibra y de la prenda que se va a fabricar.

Ña millma akllasqa t’aqsasqaña hinaqa phuchkayta qallarina, kay qhichwa ayllupi warmikunalla phuchkan, phuchkanawan millmataqa q’aytuman kutichinku, chaymi chay millma phuchkay k’uyuy q’aytu ruray nisqa, chay q’aytuqa phuchkakun ichu, ñañu, murmu, rakhu, sinchi rakhu, layi, t’ullku, sinchi t’ullku, ima, munasqamahina, hinaspapis p’acha rurayninmanhina.

Q’aytukunaqa rikch’ayninmanhina:

• Ñañu q’aytu

• Rakhu q’aytu

• Chawpi q’aytu

38 39

Interiores Saberes del Tejido.indd 38 2/10/17 10:50 a.m.

Page 41: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

5. La lana hilada de un solo hilo se envuelve en el huesito o la piedra, en el proceso se va uniendo cada lluch’u hasta envolver un promedio de 10 a 15 lluch’us.

Willma phuchkay tukuspa, q’aytusqa lluch’ukunata ch’ulla khururrallapi khiwispa huñuna, sapa q’aytullapis kanman hinata, sapanka khururapi chunka phichqayuq lluch’uta ima khiwisunman, aswanpis atisqanchikmanhina, imarayku khiwina q’aytu wañunampaq, ichaqa q’atawi rumipi chunkillu tullupi khiwina.

6. Nuevamente se envuelve de dos hilos para que luego pase por el proceso de torsión.

Unay pachasmanta iskay khururata huñuna imarykuchus sapa q’aytumanta khiwisqa, hinaqa iskay q’aytuta huñu khiwina, chayraq k’antinapaq allin kanqa, khiwiypi iskaynin q’aytuta kuchkata purichina, mana huk waya huktaq mat’i kanmanchu, k’antiypi mana sumaqtachu purinqa sapa kuti riq’i kaynin sapa k’antiypi yapakunqa, mana allinchu kanqa.

7. La fibra que se hila pasa a un proceso de torsión de los hilos de dos o tres hilos del mismo grosor.

Phuchkasqa q’aytuqa sapalla, chayrayku iskay q’aytu khururapi khiwispa huñukun, mana k’antiy kanmanchu sapa q’aytuwan, iskay q’aytullawanpuni kanqa, chaymantaña k’antinawan iskay kimsatapis huñuykusunman, k’antinaqa phuchkana hinan, ichaqa phuchkañamantaqa hatun, tisin phirirun hatunpacha, aswan llasaqniyuq, imaraykuchus hatun lluch’u rurakun.

Qharikuna k’antinata apaykachan, chhikaqa k’antiyqa qhari ruranan, qharikuna purispa sayaspa, uywa michispa ima k’antinku, wakin runakuna kanchapatapi sayaspa k’antinku. Q’aytu

38 39

Interiores Saberes del Tejido.indd 39 2/10/17 10:50 a.m.

Page 42: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

k’antiyqa p’acha rurayman hina: llikllapaq, phunchupaq, ch’uspapaq, chusipaq, ima. t’ullku k’antikun, chusi awanapaq layi pisi t’ullkulla k’antikun.

Imayna k’antiy:

• Ñawpaqta iskay lluch’uta tupachina.

• Hinaspi iskay q’ayututa chunka tullupi q’atawi rumipipis khiwiyta qallarina.

• Q’aytu kuska pura khiwikunan, ama huk qhiparinanchu, ama riq’i kananpaq.

• K’antiy qallarinpaq tisipi q’aytuta k’inchuna.

• K’antina q’aytu k’antinapi hunt’anakama.

• Tisita maki chawpipi churana hinaspa kallpawan muyurichina.

• Aswan k’anti muyunapaq makiwan wichayman urayman aysarina.

• Hinaspi lluch’una k’antisqata.

Phuchkañapis k’antinapipis phiriruyuq, tisiyuq, ichaqa k’antina aswan hatun phuchkanamanta, tisi k’aspinpin k’antisqa q’aytu p’istukun chaypaq sutin lluch’u, k’antinapi hatun lluch’u lluqsin imaraykuchus, k’antina phirirumpis hatun.

8. El hilo de lana se envuelve en un pequeño hueso extraído de la pierna de la oveja para que la lana logre su rigidez y firmeza, según la cultura es un secreto envolver en la chunka29 porque se considera que tiene alma y está relacionado con el poseedor de la fibra el animal ya que al momento de tejer acudirá y no se terminara.

29Hueso de oveja que se utiliza para envolver la lana.

40 41

Interiores Saberes del Tejido.indd 40 2/10/17 10:50 a.m.

Page 43: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Q’aytu30 lluch’ukunata chunkillu tullupi khiwina31, mana hinaqa q’atawi rumipipis khiwina, imaraykuchus q’aytu wañunampaq, mana qhiwisunman hinaqa q’aytuqa t’ullkukunman, awaq runakuna niwanchik tawa khurura kanan sapanka llimp’imanta, mana hinaqa iskay, mana ch’ulla khurura kanmanchu masantillampuni. Chunkillu tullupi qhiwinchik hinaqa mana awaypi q’aytu tukukunchu, aswanpis puchullampuni, q’atawi rumipi khiwinchik hinaqa, chay awaspa p’acha mana tukukunmanchu. Yachaq nin mana ch’usaq q’aytuta khiwinachu, imaraykuchus q’aytupis p’achapis utqaylla tukukunqa.

9. Se envuelve todo lo hilado y torcido.

Q’aytu khiwiyqa kallanqapuni imaraykuchus q’aytu wañunampaq, phuchkay qhipamanta awaqkunaqa q’aytukunata khiwinku p’acha ruraymanhina, wayta awanapaq sapa q’aytullamanta, lliklla phunchu awaypaq iskamanta chayqa k’antikunraq, hinallataq tullpina kaptin khiwikun yuyanchasqamanhina, rakhu q’aytu ñañu q’aytu chhiqas chhiqas khiwikun, hinallataq wasapata willma huk chhiqaspi khiwikun, wiksan willma huk chhiqaspi khiwikun. Allin yachaypaqmi manam pachaychu q’aytu khiwiy.

30Lana de auquénido que paso por proceso de torsión.31Acción de envolver la lana hilada.

40 41

Interiores Saberes del Tejido.indd 41 2/10/17 10:50 a.m.

Page 44: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

10. El hilo envuelto en el hueso se modifica a madejas para su teñido según su tamaño y peso ayudará para saber para cuantas prendas alcanzará.

Q’aytu khurura32 khiwisqataqa unay pachamanta huñi33

rurakun, away yachaq khururamanta hurquspa huñita ruran, ñawpaqta huñi t’aqsakunqa wakin q’uñi unuwan, wakintan qasa unuwan, unay pachasqa kinuwa maqchisqa unuwan q’aytuta taqsaq kasqanku, kunan pachasqa p’acha t’aqsanawan t’aqsanku. Llimphu ch’akin hina allin tullpinapaq.

32Lana envuelto en ovillo.33Madeja de lana.

42 43

Interiores Saberes del Tejido.indd 42 2/10/17 10:50 a.m.

Page 45: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

¿Imaynatam q’aytu ayllunchikpi tupukun?

Aylluchikpi achkha yachaymi kan, yachaq nin: tupuyqa lluch’umanhina, chunkamanta chunka phichkayuqkama huk khurura lluqsin, ichaqa lluch’umanhina hatumpis huch’uypis, huk huñiqa sapa, iskay khururamanta rurakun, hatun tawa khurura huk chusipaq taripan, pusaq q’aytu khurura chunka wara waytapaq taripan. Ayllu runakuna awaq runakuna kawsayninmanhina q’aytuta tupunku: millma rutusqanmanhina, lluch’u phuchkasqamanhina, khurura khiwisqamanhina, huñi rurasqamanhina, chaymanhina p’achapaq chaninchasqa: llikllapaq, phunchupaq, phullupaq, chusipaq, ima; waytata wara tupun, hunallataq tullpiypi millma q’aytu llasaqninmanhina, tullpiyninmanhina, tullpiymanhina.

11. Es el teñido de la lana o de los hilos, para lo cual se utiliza anilinas y colorantes naturales que provienen de diferentes plantas hierbas, cortezas, raíces, arbustos como la chilca, molle, añil, colle, tara, laqi y la cochinilla. Estas plantas se usan hace 2,700 años aprox. y aún hoy dan color a los tejidos.

42 43

Interiores Saberes del Tejido.indd 43 2/10/17 10:50 a.m.

Page 46: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Q’aytu tullpiy qallarinampaq, ñawpaqta q’aytuta q’uñi unuwan allinta t’aqsana, wichwin khillin matan lluqsinankama, hinaqa allinta, llapanta, kuchkata ima tullpisqa hap’inqa.

Tullpiy: q’aytu, millma, huñikunatapis llimp’inku imaymana tullpikunawan, chaykunataqa wakichinku qurakunamanta (qariwa, maych’a, sunila, laqi) chaymantapis kallantaq maqnu nisqa qhatunapaq, imaymana llimp’ikunawan q’aytutaqa limp’inku.

Ima llimp’ikunataq tullpinapaq:

• Misiku t’ika q’illu tullpinapaq.

• Palillu q’achu q’illu tullpinapaq.

• Yunka papa sillp’i anqhas tullpinapaq.

• Alta misa q’achu, yana anqhas tullpinapaq.

• Naranja qaran, nogal y zarzaparrilla ch’umpi tullpinapaq.

Kunan pachaspiqa tullpiy allin hap’inanpaq limón, qullpa, ch’uñu puqusqa unupi tullpuna, hinaqa mana qhakrayanqachu.

Llimp’ikuna34 : puka, yana, yuraq, uqi, anqhas, q’umir, ch’umpi, sami, q’illu aswan apaykachasqa. P’acha away runamanhina, llimp’inta qhawarispa chaninchasunman irqipaq, waynapaq, sipaspaq, warmipaq, qharipaq, mallkupaq, ima.

34Colores.

44 45

Interiores Saberes del Tejido.indd 44 2/10/17 10:50 a.m.

Page 47: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Imakunan kanan tullpinapaq:

• Qurakuna, q’achukuna, sach’akuna ima: Tullpinapaq maskasunman: rurunta, muhunta, chhapaqninta, t’ikanta, raphinta, k’aspinta, saphinta, ima.

• Kurukuna: Kurukunawanpis tullpisunmanmi imaraykuchus paykuna llimp’iyuqmi kanku, ayllunchikpi kuchinillata tarinchik, hinallataq rosa retama nisqapi kallantaq.

• Allpa, aqu, rumi: Tullpinapaq ayllukunapi allpa aqu tukuy ima llimpiyuqmi kan: yana, q’umir, puka, q’illu, anqhas ima chaywan llimp’ikunata tupachinku, hinaspapis rumikunapipas kallantaqmi llimp’i chayrayku rumita khupanku khitunku paraq qhipanmanta.

• Unu/yaku: Tukuy ima tullpínapaq unuqa kallanpuni, chayraku llimphu, ch’uya, misk’i unu ima kanan, mana kachiyuq unuqa allinchu, yachaq nin: Ama pukiyu unuwanqa imarakuchus sinchi rakhu, mana allintachu tullpisqa llimp’in, qhakra qhakrallata hap’in, chayraku para unu, mayu unu, puhu unu ima allin tullpinapaq. Wakin ayllukunapi hisp’ay puqusqawan, ch’uñu unuwan ima tullpinku, imaraykuchus aswanta sumaqta llimp’ikunata hap’in.

• Nina: Tullpi wakichinapaq ninaqa kanallampuni, imaraykuchus qasa unuwanqa mana tullpikunmanchu, mana llimp’ikuna willmata hap’inmanchu, chayrayku achkha tullpinapaqqa q’unchapi, qhichapi, tullpapi ima unutaqa t’impuchina, tullpiypi unay pachasta unuqa t’impunan llimp’ikuna hap’inankama. (dibujo tullpa, q’uncha)

44 45

Interiores Saberes del Tejido.indd 45 2/10/17 10:50 a.m.

Page 48: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

• Tullpiypaq kaqninkuna: Tullpiypiqa imaymana kaqkuna apaykachakun: Mankakuna, kutanakuna, kuchunakuna, hank’anakuna, qaywina k’aspikuna, ch’umanakuna, puyñukuna, qirukuna ima. Away yachaqqa nin: t’uru mankaqa tullpiypi pantachin, chayraku tullpina mankaqa huk llimp’illapaq.

• Tullpi hap’ichiqkuna: Tullpiypi imaymanawan hap’ichisunwan: limun, kinuwa, mulli, iwkaliptu, uchpa unu, hisp’ay unu, yana qullpa, yuraq qullpa, yana t’uru, ima. Hinallataq mulli laphi, tara, kuchinilla, nogal, alumbre, sulfato, ácido nisqakuna kan.

Q’achukuna, qurakuna, sach’akuna, ima:

Millma, q’aytu, p’acha, wayta, ima qallarin qurakuna, q’achukuna, sach’aq k’aspinkuna, t’ikakuna, saphikuna, ima. Maykunapis maskasunman: urqukunapi, pampakunapi, quhakunapi, tukuy pachaspi, imaraykuchus qurakunata para pachapi, ch’aki pachapi ima wakinta tarisunchik. Yachaypiqa nin wawa llullu q’achukuna aswan allin llimp’iyniyuq tullpinchikhina.

Laphikuna35 / Hojas:

Q’achu laphi, sach’a laphi, qura laphikuna, ima q’umir pachaspi huqarina, imaraykuchus q’umir kachkaqtin aswan ancha sumaq llimp’ikuna tullpinapaq lluqsin. Q’umir pachaspi laphikunata huqarinchik hinaqa ch’aki pachaspipas tullpisunman, ch’aki pachaspipas laphikunata huqarisunman ichaqa llimp’iynin tullpiypi qhaqraman tukuq kanqa.

35Hojas de las plantas.

46 47

Interiores Saberes del Tejido.indd 46 2/10/17 10:50 a.m.

Page 49: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Rurukuna36 / Frutos:

Rurukunata ancha puqusqakunata tullpinapaq huqarina, aswanpis pampakunapi wikch’usqa kachkan chayta, imaraykuchus allin puqusqa rurukuna allinta llimp’iyuqta tullpiypi hap’inqa. Hinallataq muhu rurukunata waqaychasunman allin ch’akichispa hinaqa llimp’iynin manam chinkanqachu.

T’ikakuna37 / Flores:

T’ikakunata q’umir pachaspi pallana, hinaspi qawichina, ch’akichina ima, allin llimp’iyuq tullpiypi kananpaq. T’ikata q’umirta pallana hinaspi qawirichina, ch’akichina, ima; chaymi allin llimp’ikunata hurqunqa. Ichaqa t’ikata ch’akichispa waqaychana, tullpina kaptin ch’aki t’ikawan tullpisun. T’ika llimp’iynin hurqunapaq, ama sinchi ruphaqpi churanachu, aswampis q’uñi unullapin t’ikamantaqa llimp’in lluqsinqa.

Saphikuna38 / Raíces:

Tukuy ima q’achu saphikuna, qura saphikuna, sach’a saphikuna, ima tullpinapaq allin, chayrayku tukuy ima saphikunata riqsina, sapanka saphi ima llimp’itas tullpin, allichas saphikunata pallaspa waqaychana. Ch’aki pachaspipas saphikunaqa tullpinapaq allillan.

36Frutos y semillas de plantas que se utilizan para teñido.37Flores para teñido.38Raíces de plantas que se usan para teñido.

46 47

Interiores Saberes del Tejido.indd 47 2/10/17 10:50 a.m.

Page 50: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Sach’aq kurkunmanta39 / Cortezas:

Sach’aq qarankuna allin tullpinapaq, sach’akuna ch’akichkan urmachkan, puqusqa sach’akuna, aswan allin tullpinapaq, allinta maqchina sach’a qarankunata tullpiypaq, ch’aki sach’a qarankuna aswan allin llimp’iyuq imarakucchus waqaychan sach’aq qaranmanta, ukhunmanta, ima.

Sach’aq k’aspinmanta / Maderas:

Sach’aq k’aspinta q’umirtapis ch’akitapis, sapankamanta llimp’inta hurquna, aswampis sach’a k’aspita ñut’urquspa unupi p’uquchisunchik allin tullpinanpaq. Hinallataq unupi chulluchisunman, chaypi llimp’in rikch’akunqa hinaspi t’impuchisunchik llapa llimp’i lluqsinampaq.

Imaynatam llimp’ikunata tullpiypi tupachisunman:

Mulli llimp’ita wakichisunchik:

Iman kanan:

• Mulli laphi

• Unu

• Llimp’i hap’ichiq

39Cortezas de arboles para teñido.

48 49

Interiores Saberes del Tejido.indd 48 2/10/17 10:50 a.m.

Page 51: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Imaynatan rurasunchik:

• Mulli laphina kutasunchik

• Huk mankapi unuta t’impuchisunchik.

• Ruphaq unuman mulli laphita churasunhik.

• T’impuchisunchik.

• Ch’umasunhik.

• Llimp’i hap’ichiqta churasunchik.

• Chaytahinata ruraspa q’illu limun llimp’ita hurqusunchik.

• Hinallataq wakichillasunmantaq: kurukunwan, nogal, tara, cochinilla nisqawan ima.

Llimp’ikuna40:

• Anqhas

• Anqhas qhusi

• Armu q´illu

• Aruma

• Ch´iqchi

• Ch´umpi

• Mulla

• P´aqu

• Puka

• Q´achu q´umir

• Qhaqra / q´ayma puka

• Qhaqra / q´ayma q´illu

• Qhaqra / q´ayma uqi

• Q´illu

• Qullqichaska

• Q’umir

40Colores que más se usa para el tejido.

48 49

Interiores Saberes del Tejido.indd 49 2/10/17 10:50 a.m.

Page 52: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

• Qurichaska

• Quri tullpi

• Q´uyu

• Sami

• Sami puka

• Sami q´uyu

• Uqi

• Yana

• Yana ch´illu

• Yana ch’umpi

• Yana q´umir

• Yuraq

• Yuraq anqhas

• Yuraq uskhu

Qhichwa aymara kawsaypiqa p’acha llimp’iyninqa willawanchik waynachu sipaschu, irqichu, mallkuchu, qusayuqchu, warmiyuqchu chayta; chayrayku yuraq llimp’iyuq p’achata rikunchik hinaqa wayna sipas p’achan manan qusampis warminpis kanchu. Puka p’achayuq hinaqa qusayuq warmiyuq runa allin masachasqa, yana p’achataqa ayllu umalliq, mallku, qullana ima churakun, hinallataq wañuqniyuq churakullantaq. Chhikaqa p’acha llimp’iyninqa willakun runap kawsayninmanta

12. La etapa de la preparación de la trama para el tejido, en donde se combina los colores dependiendo de la iconografía que se va tejer.

Allwiy, iskay runa allwin, huktaq awaypa uman chhiqaspi, huktaq chakin chhiqaspi, allwiypi chaninchakun imaynas p’acha away kanqa chaytam, awachiq runa p’acha llimp’inta allwiypi

50 51

Interiores Saberes del Tejido.indd 50 2/10/17 10:50 a.m.

Page 53: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

kamachin, chayraku runap munayninmanhina, warmipura allwiytaqa paqarichinku, paykuna q’aytu llimp’intapis munasqankuman hina tupachinku. Wakin p’achakunata ch’ullallata allwinku: lliklla, phullu, inkuna, ima. Wakin p’achapaq iskayta allwinku kuskan kuskanmanta, allwiypi tupachinku pipaq allwikun: warmipaq, qharipaq, ayllu runapaq, mallku runapaq, wayna sipaspaq, ima.

13. La etapa del tejido de la prenda, donde el tejedor diseña la iconografía de acuerdo a la prenda del que va utilizar.

Away, allwisqa qhipamanta awaq awayta qallarin, chaypitaq pallay p’itaykuna imayna runap munasqanmahina rurakun. Llikllapi, phullupi, istallapi, uhantapi, munay p’itayuq rurakun, awaypi p’itaykunaqa mana pachaychu, runap p’achanmanhina chaninchasqa, p’itayninqa sipaspaq, warmipaq, tusunapaq, ayllu umalliqpaq, ima chaninchakun, chayrayku manam pachay rurasqachu.

Awaq runa pallay p’itayta makinwan pallan ruq’iwan ima yanapakun, p’itaykuna: wallata, challwa, ñawi, t’ika, runa, uywakuna, ima rurakun p’achamahina. Hinallataq mana p’itayuq p’acha awakullanmantaq chaypi kachkan chusi, qatana, mantiyu, kutama, ima.

14. Es la etapa donde el tejedor diseña la iconografía, esto varía de acuerdo a la prenda, dependerá, para quien se confecciona el tejido, el color y la iconografía varía en función de las personas, es más colorido si es para autoridades comunales,

50 51

Interiores Saberes del Tejido.indd 51 2/10/17 10:50 a.m.

Page 54: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Pallay p’itay41: Pallay, awaq chaytaqa makinwan sapanka q’aytumanta pallan imayna p’itayninmahina, awaqpa makin p’itaytaqa p’achamanhina awachikuq runamanhina chaninchan, ch’uyanchan, yuyanchan, chaypim yachasunman, pipaq awakun, imayna runapaq, sapa p’unchawpaq churakunapaqchu, raymi churakunapaqchu, umalliq churakunapaqchu; P’itaynimi may ayllumanta, llaqtamanta, qhichwachu aymarachu, yunka suyumantachu, puna suyumantachu, chayta willakun.

P’itay, pallay may chhiqas ayllupi awakun chayta willakun, yunka suyupi uywakuna, challwakuna, q’achukuna, ima p’itaynim; puna suyupi chakra ruray, uywa uyway, wasi ruray, chakana, ch’askakuna, apukuna, ima p’itaynim. Kuna pachas p’itaypiqa runap sutin, wataq watan awakun, hinallataq wiphala, unancha, qirara, ima awakun.

Gracias al espíritu de comunidades quechua aimaras (Taquile, Amantani, Paratia, Cuyucuyu, Corani, Huancané, etc.) están rescatando las técnicas milenarias de los antiguos tejedores, para la elaboración de las diferentes prendas de vestir y los jóvenes cada vez muestran mayor interés por recuperar su arte textil.

41Acto de coger los hilos para formar figuras.

52 53

Interiores Saberes del Tejido.indd 52 2/10/17 10:50 a.m.

Page 55: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

15. En el caso de las bayetas, tiene procesos bien definidos aparte del tejido de la bayeta, uno es el tratamiento con agua caliente para que la tela de la bayeta sea más tupido.

Wayta phurtiy, wayta away tukuchakuptinqa waytata ruphaq unuwan taqsana chaymi phurtiy, ichaqa mana taqsayllachu wakin ayllupi rumipi waqtanku, wakintaq sarunku, takanku ima, wayta k’ullu kanankama, hinaspi ch’akichinku.

16. Viene la etapa del diseño de la prenda en bayeta.

Wayta p’acha ruranapaq, wayta awasqapi yuraq wayta, yana wayta, ch’iqchi wayta p’achamanhina chaninchana: Phalika, unku,

chiliku, warapaq ima. Yuraq waytaqtaq tukuy llimp’i tullpinapaq chanischasqa, wayta tupuchispa, p’achamanhina kuchukun, tukuchaypitaq wayta p’acha sirakun.

52 53

Interiores Saberes del Tejido.indd 53 2/10/17 10:50 a.m.

Page 56: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

17. Es la etapa de juntar las dos piezas del tejido a través del proceso de coser ambas partes del tejido: lluq’iwan pañawan, hanaqwan urinwan ima.

Away tukuchakun hinaqa, iskay phatmiyniyuq awakun hinaqa, iskaynin phatmi siraspa huñukun ch’ulla p’acha kanampaq, chay sirayqa yachayninyuq mana pachaychu, imaraykuchus awaynin tupanan, chawpin tinkunan, llimp’iynin chaninchakuna, ima. P’acha sirayqa kikin llimp’iyniyuq q’aytuwan sirakun, ichaqa mana rikch’ananchu iskay phatmi kasqan.

18. Es el acabado del tejido, esta técnica es para que los bordes y puntas no se acaben, se refuerza los bordes de los tejidos con otro tejido delgado a la lliclla, poncho, manta, chuspas.

Chichillay, llapan p’acha awaypi ch’ullpankuna chichillaypi tukuchan, chichillayqa huch’uy awaymi, huch’uy ruq’iwan awakun ñañu t’isnumanhina rikch’akun, ichaqa kikin p’acha ch’ullpampim awakun, chichillayqa ama p’achakuna ch’ullpan tukukunampaq, mana llapam p’achachu chichillakun aswanqa lliklla, phunchu, istalla, phullu, ch’uspakuna, ima.

54 55

Interiores Saberes del Tejido.indd 54 2/10/17 10:50 a.m.

Page 57: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

19. Terminado el tejido se realiza el ritual al tejido, aunque en todos los procesos del tejido siempre existe la ritualidad, el secreto y la seña pero de distinta característica.

Away qallariymanta tukuchanakama phukuriy, ch’allay, k’intuy, t’inkay, rimay, takiy, wankay, samay, ima kallanqapuni, imaraykuchus qhichwa aymara kawsaypiqa awaq runa, away runallataq chayrayku iskaymanta rimanakunku, awaq makinpi away yachayqa kachkan, chayrayku awaqqa tukuy sunquwanmi awaq, chaypi secreto, seña nisqakunawan awaq purinqa. Hinallataq awaqqa Pachamamwan, apukunawan, sallqakunawan, ch’askakunawan, quyllurkunawan, uywaq illankunawan, away apunkunawan, away illanunawan, ima riman

20. Imposición de la prenda elaborada al poseedor o poseedora y el uso que se dara a la prenda, también es un acto eminentemente de ritualidad mas aún si es de autoridad.

Away tukuchakun hinaqa awasqa p’achaqa runaman kutin, chayrayku sutiyuq, chaninchasqa ñawpaqmanta; chayrayku mana qhillichanachu, kuchunachu, mañanachu, ima, imaykuchus p’achakuqpaq manacha allinchu kanman, awaq makincha yachayninta pisiyapuman. P’achachiyqa ayllup kawsayninmanhina chaymi sutiyasqa P’acha Muray nisqa kan, ayllu umalliypi, masachakuypi, waynayaypi, sipaschaypi, runayaypi, qhachwaypi, ima.

54 55

Interiores Saberes del Tejido.indd 55 2/10/17 10:50 a.m.

Page 58: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Pallay p’itay yachaynin:

Pallaykuna awaypiqa wata puriyninmanhina awakun, sapa killa pallay p’itayniyuq, p’itayqa ayllu kawsaymanta rimachkan, imaynas kawsaynin, chaypi kachkan: uywakuna, apukuna, runakuna, ch’askakuna, sallqakuna, ima. P’itayqa pallayqa q’aytupa llimp’iyninwan tupachisqa, hinallataq yachayninpis pallayman llimp’inman, p’achamanhina tupachisqa tinkuchispa.

Awaypiqa imaymana yachaymin kachkan, kunan qhawarisunchis awaypi pallaykuna p’itaykunata ima, imaraykuchus p’acha pallayninqa ayllumanta ayllu mana qasqanchu, ayllupa kawsayninta, yachayninta, llamk’ayninta, haywakuyninta, mikhuyninta, uywankunamanta ima rurakun. Pallayqa ayllu kawsayta rimachkan, llapan runaman kawsayninta riqsichin, hinallataq pallaypiqa Pachamama, Runakuna, Sallqakuna, Uywakuna ima yachaynin pallakun, aswampis imaynatas runa ayllupi kawsan, Sumaq kawsay llapan kay pachapi tiyaqkunawan maskarikun. May ayllupipas pachanchik, uywanchik, chakra rurayninchik, rayminchik, ch’askanchik, ima kallanqapuni awaypa p’itaynimpi.

Pallay p’itay yachayninmanhina t’aqay

56 57

Interiores Saberes del Tejido.indd 56 2/10/17 10:50 a.m.

Page 59: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Qhichwa aymara ayllukunapi p’itaykuna Pacha Mamata qhawarispa ruranku, hinallataq ima yaya iñinku chaymanhina awakun, chayrayku Pacha Mama, Pacha Tata, Wiraqucha, Tunupa, Illawi, Tayta Inti, Mama Killa. Pacha Mayu, chaypin kachkan ch’askakuna (atuq, lluthu, llama, chakana, ima), hinallataq uywapa Illankuna rurupa ispallankuna, Apunkuna ima. Yachayninqa mana sapa kanchu iskayllapuni, chaymi chay qhari warmi, yanan yanantin ninchik.

• Wiraqucha

• Tunupa

• Illawi

• Inti

• Killa

• Chask’akuna

• Illapa

• Chakana

• Qutu

• Apukuna

• Illa

• Ispalla

• Sallqa

• Wak’a

• Kuka

• Nina

Pallaykuna, Pacha qhawariymanta:

56 57

Interiores Saberes del Tejido.indd 57 2/10/17 10:50 a.m.

Page 60: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Pallay, Pacha uywakunamanta:

Runakuna kay pachapi paqarisqanmanta pacha uywawan huñu kawsaq kasqa, imarakuchus qaqa tampukunapi siq’isqan kachkan, kunan pachaspiqa iskay t’aqapi sallqa uywa wasi uywa, chayrayku pallaykuna p’itaykuna uywakunata qhawarispa rurakun, ichaqa mana llapam uywachu, ayllu kawsayninmanhina, urqu suyukuna paqucha,llama, wik’uña, uwiha, kuntur, waman, anka, allqamari, ima p’itaynimpi; qucha k’uchu suyupi wachwa, pariwana, chhuqa, qiwlla, wallata ima p’itaynimpi; pampa suyukuna liqichu, wallata, lluthu, chiwanku, pichitanka, waman, anka, k’ilinchu, ima p’itaynimpi rurakun; hinallataq yunka suyupi karachama, q’ichichi, wakamayu, amaru, pilpintu,ima awaypi p’itakun.

• Uywakuna

• Paqucha

• Wik’uña

• Mallku

• Waman

• Pichitanka

• Wachwa

• Chiwanku

• Liqi liqi

• Lluthu

• Qati qati

• Pilpintu

• Kawallu

• Llama

58 59

Interiores Saberes del Tejido.indd 58 2/10/17 10:50 a.m.

Page 61: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Pallay ayllu kawsayninmanta:

Ayllu runa kawsayninmanhina, imatachus watapacha rurakun, chaytami awapiqa rimachinku: wasi rurayta, masachakuymanta, qhachwa raymimanta, ayllu kawsaynimanta, ima llamk’ay kaptin yanapakuy, anikuy, apaqatay ima kan, ayllu umalliqmanta, ayllupa, apun, urqun, mayun, quchan, pukiw, ima pallay p’itay awakun:

• Wasikuna

• Masachakuy

• Raymikuna

• Ayllupa phatmin

• Ayllupa ñanninkuna

• Kipu

• Ayni

• Apaqata

• Ayllu mayun

• Ayllu urqun

• Qucha

• Wasichakuy.

• Uywa uyway

58 59

Interiores Saberes del Tejido.indd 59 2/10/17 10:50 a.m.

Page 62: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Pallay Pachaman, Apuman, Sallqakunaman haywakuymanta:

Kay p’itaykunaqa imapis runakuna iñinku chaytam riqsichin, may unay pachasmanta runakunaqa Pacha Mamapi, Apukunapi, Intipi, Killapi, Mama quchapi, illapi, ispallapi ima iñiqku, chay iñiyqa kuna pachaspi tikrakun, ichaqa ukhumpi qasqallantapunim iñichkanku. Ichaqa Runa - Pachawan rimasqanmanta pallaykuna pisitaña awakun, chayrayku yanantin kanku hinaqa p’itaynimpis tinkun, raymikunaman tukuy llimp’iyuq p’achata churakunku, imaraykuchus pacha mama t’ikayniman rikch’akun; kallantaq, yana p’acha awakun hinaqa p’itaynin pallaynin chinkapun, imarakuchus llakiyta willakun.

• Mama Pacha Candelaria

• Chakana raymi /Fiesta de las cruces

• Aymuray

• San Juan

• Masachakuy

• Mama papa / Corpus Cristi

• Ispiritu

• Wañuy killa

• Pacha mayu

• Haywakuy, K’intu, Ch’alla, ima.

• Wilancha

60 61

Interiores Saberes del Tejido.indd 60 2/10/17 10:50 a.m.

Page 63: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Pallay ayllu llamk’ayninkuna:

Kay p’itaykunaqa ayllu runa watan watan kawsaynimpi rurasqanmanta, chayrayku qallarin: Chakmay pallay, wata purininmanhina awakun q’inqu wachu, challwa wachu, waqtan wachu, chhiqan wachu ima; Chakra rurayta qhawarispa pallaypi aynuqa nisqata awanku. Pallay p’itay tarpuy, aymuray, challway, uywa uywayta, awayta ima riqsichikun.

• Chakmay

• Chakra ruray

• Challway

• Aymuray

• Tarpuy

• Chakrakuna

• Away

60 61

Interiores Saberes del Tejido.indd 61 2/10/17 10:50 a.m.

Page 64: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Pallaykuna wata puriymanhina:

Qullu Puquy: kay killapi musuq mallkukuna ayllu kamachiyta qallarinku, hinallataq chakra rurasqakuna puquykuchkan, papa, hawas, uqa, ima t’ikachakan, 20 de enero nisqa p’unchawpi ayllukunapi qhachwanku mikhuykuna munay p’uquchkaptin.

Hatun Puquy: Kay killapiqa chakmay ruraymanta pallayqa, imaraykuchus kay killapi allpa allin chullusqa q’achukunapis allin wiñayniyuq, chayraku ayllukunapi chakra chakmay qallarin, chakmayqa chakitakllawan rurakun.

Pawkar Waray: Kay killamanta, awaypi uywa pallaykuna rurakun, ichaqa qucha uywakunamanta pallay rurakun: wachwa, tiki, chhuqa, pariwana, ima; imaynatas q’isanta ruran, may chhiqaspin ruran, imawansi ruran, imaynatas runtuta churan, chaykunata qhawarina. Allinta wata, mikhuy wata kanqa hinaqa wachwakuna achkha chiwchiyuq awakun.

62 63

Interiores Saberes del Tejido.indd 62 2/10/17 10:50 a.m.

Page 65: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Ayriway: Pallay p’itay chakra puquymanta rurakun, kay killapiqa papa, siwara, hawas, kinuwa, qañiwa ima puquyninmanta awayqa, chayrayku awaypi q’achukuna, yurakuna, t’ikakuna ima awakun, hinallataq qhipa wata qhawarinapaq.

Aymuray: Kay pachas killapi awaypa p’itaynin chakra aymuraymanta, chakana raymimanta, ch’askakunamanta, ima awakun. Chayrayku awaypiqa kay killata yuyarispa chakanata awanku imarakuchus sapanka qhichwa aymara ayllupi raymichanku.

Inti Raymi: Iskay chunka tawayuq p’unchawmanta awayqa rurakun, imaynatas ayllu runa nisqa p’unchawninta raymichan; hinallataq ayllukunapi uwakunata raymichanku, takunku, t’ikachanku, ch’uyanku, ima.

Anta Sitwa: Kay killamanhina Mama Carmen p’itay tupachisqa, San Santiago, ima; chayrayku p’achakunapi kawallu, illapa, ima pallaypi rurakun; kunan pachaskunapiqa Perú suyu p’uchawnin kaptin Qirara, Unancha, Wiphala, ima awakun.

62 63

Interiores Saberes del Tejido.indd 63 2/10/17 10:50 a.m.

Page 66: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Qhapaq Sitwa: Kay pachaspiqa p’itay pallay chawllakunamanta rurakun. Hatun quchapi, mama quchapi, huch’uy quchapi, mayukunapi ima; kay killapi such’i mawri challwakuna wasichakun miranapaq, hinallataq awaypiqa tukuy challwakuna p’itakun: Qarachi, such’i, mawri, umantu, ispi, trucha y pejerrey awaypi pallakun p’itakun ima.

Quya Raymi: May chhiqas ayllukunapiqa chakra ruray qallarin, chayrayku kay killapaq tarpuymanta p’itaynin rurakun, uywa masamanta, mikhuy tarpunamanta, rurukunamanta, ima; imaynatas wayra wayran chaymanhina awaypaq p’itaynin rurakullantaq.

Kantaray: Kay killapiqa chakrakuna q’umirña, parapis chayanña, chayrayku awaypi pallay p’itay munay chillki, milli mikhuykunamanta ima rurakun.

Aya Marq’a: Kay killa riqsichinapaq, awaypi mallku / umalliq ayllu chaninchakun runamanhina kamachikun, chayrayku qhari warmi awakun, hinallataq ch’askakuna awaypi pallakun.

Qhapaq Raymi: Kay killapiqa uywakuna miran, chayraku away p’itaynimpi uywakuna pallay rurakun: kawallu, waka, chiwanku, liqi liqi, ima awakun.

Wakin awaykunpiqa ima wata, killa, p’uchaw awakuchkan chayta pallayimpi rurakun.

64 65

Interiores Saberes del Tejido.indd 64 2/10/17 10:50 a.m.

Page 67: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Pollera

Phalika ukhuna

Almilla

Saco

Phullu

Muntira

Uha sumbriro

Usuta

Unkhuña

Q’ipirina

Hirha mantiyu

Chumpi:

Khipuña

Huwuna

Lliklla

Tupu

Armilla

P’achakunaWarmi p’achakuna:

64 65

Interiores Saberes del Tejido.indd 65 2/10/17 10:50 a.m.

Page 68: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

66 67

Interiores Saberes del Tejido.indd 66 2/10/17 10:50 a.m.

Page 69: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

66 67

Interiores Saberes del Tejido.indd 67 2/10/17 10:51 a.m.

Page 70: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Ch’ullu

Kapachu

Qhari p’achakuna:

68 69

Interiores Saberes del Tejido.indd 68 2/10/17 10:51 a.m.

Page 71: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Ch’uspa

Ch’ullu

68 69

Interiores Saberes del Tejido.indd 69 2/10/17 10:51 a.m.

Page 72: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Ch’uspa

Ch’uspa

70 71

Interiores Saberes del Tejido.indd 70 2/10/17 10:51 a.m.

Page 73: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Chiliku

Ch’uspa

70 71

Interiores Saberes del Tejido.indd 71 2/10/17 10:51 a.m.

Page 74: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Ch’uspa

Uhanta

72 73

Interiores Saberes del Tejido.indd 72 2/10/17 10:51 a.m.

Page 75: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Uhanta

Sombrero

72 73

Interiores Saberes del Tejido.indd 73 2/10/17 10:51 a.m.

Page 76: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Awaypa siminkuna

1. /akllay/ <akllay>

2. /allwiy/ <allwiy>

3. /anqhas/ <anqhas>

4. /anqhas qhusi/ <anqhas qhusi>

5. /armu q´illu/ <armu q’illu>

6. /aruma/ <aruma>

7. /awana/ <awana>

8. /away/ <away>

9. /ch´iqchi/ <ch’iqchi>

10. /ch´umpi/ <ch’umpi>

11. /ch’iqchi wayta/ <ch’iqchi wayta>

12. /ch’ukura/ <ch’ukura>

13. /ch’ullpa/ <ch’ullpa>

14. /ch’ullu/ <ch’ullu>

15. /ch’uspa/ <ch’uspa>

16. /chhaku/ <chhaku>

17. /chichillay/ < chichillay>

18. /chumpi/ < chumpi>

19. /chunkillu/ < chunkillu>

20. /chusi/ < chusi>

21. /hatun/ <hatun>

22. /huch’uy/ <hatun>

23. /huñi/ <huñi>

74 75

Interiores Saberes del Tejido.indd 74 2/10/17 10:51 a.m.

Page 77: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

24. /huñuy/ <huñuy>

25. /illawa/ <illawa>

26. /inkuña/ <inkuña>

27. /istalla/ <istalla>

28. /k’antina/ <k’antina>

29. /k’aspi/ <k’aspi>

30. /k’ullu/ <k’ullu>

31. /k’uyu/ <k’uyu>

32. /khiwiy/ <khiwiy>

33. /khurura/ <khurura>

34. /kurkun/ <kurkun>

35. /kustala/ <kustala>

36. /laphi/ <laphi>

37. /laqi/ <laqi>

38. /llama/ <llama>

39. /lliklla/ <lliklla>

40. /llimp’i/ <llimp’i>

41. /lluch’u/ <lluch’u>

42. /luk’a/ <luk’a>

43. /maych’a/ <maych’a>

44. /millma/ <millma>

45. /mulla/ <mulla>

46. /ñañu/ <ñañu>

47. /ñaqch’ay/ <ñaqch’ay>

48. /ñut’u/ <ñut’u>

74 75

Interiores Saberes del Tejido.indd 75 2/10/17 10:51 a.m.

Page 78: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

49. /p´aqu/ <p’aqu>

50. /p’acha/ <p’acha>

51. /p’istu/ <p’istu>

52. /p’itay/ <p’itay>

53. /pallay/ <pallay>

54. /paqucha/ <paqucha>

55. /phunchu/ <phunchu>

56. /phatusqa/ <phatusqa>

57. /phiriru/ <phiriru>

58. /phuchkaña/ <phuchkaña>

59. /phullu/ <phullu>

60. /phurtiy/ <phurtiy>

61. /puka/ <puka>

62. /q´achu q´umir/ <q’achu q’umir>

63. /q´illu/ <q’illu>

64. /q´uyu/ <q’uyu>

65. /q’aytu/ <q’aytu>

66. /q’umir/ <q’umir>

67. /qallariy/ <qallariy>

68. /qariwa/ <qariwa>

69. /qatana/ <qatana>

70. /qhaqra / q´ayma puka/ <qhaqra/q’ayma puka>

71. /qhaqra / q´ayma q´illu/ <qhaqra/q’ayma q’illu>

72. /qhaqra / q´ayma uqi/ <qhaqra/q’ayma uqi>

73. /qhisuña/ <qhisuña>

76 77

Interiores Saberes del Tejido.indd 76 2/10/17 10:51 a.m.

Page 79: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

74. /qullqich’aska/ <qullqich’aska>

75. /qura/ <qura>

76. /quri tullpi/ <quri tullpi>

77. /qurich’aska/ <qurich’aska>

78. /rakhu/ <rakhu>

79. /ruru/ <ruru>

80. /rutuna/ <rutina>

81. /sach’a/ <sach’a>

82. /sami/ <sami>

83. /sami puka/ <sami puka>

84. /sami q´uyu/ <sami q’uyu>

85. /saphi/ <saphi>

86. /simp’anachiy/ <simp’anachiy>

87. /sumaq/ <sumaq>

88. /sunila/ <sunila>

89. /suqusu/ <suqusu>

90. /t’ika/ <t’ika>

91. /t’isay/ <t’isay>

92. /t’isnu/ <t’isnu>

93. /takarapu/ <takarapu>

94. /tisi/ <tisi>

95. /tullpi/ <tullpi>

96. /tullu/ <tullu>

97. /tuquru/ <tuquru>

98. /ukya/ <ukya>

76 77

Interiores Saberes del Tejido.indd 77 2/10/17 10:51 a.m.

Page 80: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

99. /uqi/ <uqi>

100. /wasi/ <wasi>

101. /wasqha/ <wasqha>

102. /wayaqa/ <wayaqa>

103. /wayta/ <wayta>

104. /wich’uña/ <wich’uña>

105. /wik’uña/ <wik’uña>

106. /willma/ <willma>

107. /yana/ <yana>

108. /yana ch´illu/ <yana ch’illu>

109. /yana ch’umpi/ <yana ch’umpi>

110. /yana q´umir/ <yana q’umir>

111. /yuraq/ <yuraq>

112. /yuraq anqhas/ <yuraq anqhas>

113. /yuraq uskhu/ <yuraq uskhu>

114. /yuraq wayta/ <yuraq wayta>

78 79

Interiores Saberes del Tejido.indd 78 2/10/17 10:51 a.m.

Page 81: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

Referencias bibliográficas

• Ayca, (1995). Sillustani. Tacna – Perú.

• Bertonio, L. (1612). Vocabulario de la Lengua Aymara. Chuchito – Juli: Francisco del Canto.

• Chirapaq, (1998). Aymara Kuru. Lima Perú.

• Chirapaq, (2003). Tullpuni, Educación y Comunicación. Lima Perú.

• Delgado, F (2007). Ed. Intra e Intercultural Cochabamba Bolivia: Plural Edit.

• Domínguez, V. (2003). Danzas e Identidad Nacional. Huánuco – Perú: San Marcos.

• Estermann, J. (2006). Filosofía Andina. La Paz – Bolivia: Edobol.

• Estermann, J. (2006). Teología Andina I, II. La Paz – Bolivia: Iseat.

• Enriquez, P. (2005). Cultura Andina. Puno – Perú: Altiplano E.I.R.Ltda.

• Gogswell, D. y Gordon, P. (1997). Chomsky Para Principiantes. Buenos Aires - Argentina: Era naciente.

• Gonzales, D. (1989). Vocabulario de la Lengua General de Todo el Perú Llamada Lengua Quechua o del Inca. Lima: Universidad San Marcos.

• Herencia, L. (2005) Enfoque Holístico de la Gramática Quechua. Cusco Perú.

• Huanacuni, F. (2010) Vivir Bien / Buen Vivir. La Paz – Bolivia

• INC, (2006). Taquile y su Arte Textil. Lima – Perú.

• Lajo, J. (2005) La Soberanía Vulnerada. Lima: Genes.

• Lajo, J. (2003). Qhapaq Ñan: La Ruta Inka de Sabiduria. Lima - Perú.

• Ramos, F. y Sarmiento J.L. (2008). El Runa/Jaqi. Puno –Perú: Mara. S.A.

• Salinas, F. (2003). Cosmogonía Andina. Lima: Printing Color E.I.R.L.

• Tarea, (2006) Trajes Típicos de Urinsaya Ñahui Chaccopata, Canas. Lima.

• Zarate, A. (2008) Hacia Una Pedagogía Andina. Lima – Perú: Abedul.

78 79

Interiores Saberes del Tejido.indd 79 2/10/17 10:51 a.m.

Page 82: SÍMBOLOS DE LA PATRIA Awaypa yachaynin aa · 2018-06-19 · qasqanchu, llimp’inpis yanakuna, uqikuna, yuraqkuna, anqhaskuna qharikunapaq, puka, q’illu, q’umir, mulli, ima warmikunpaq

CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA La democracia y el sistema interamericanoArtículo 1 Los pueblos de América tienen derecho a la democracia y sus gobiernos la obligación de promoverla y defenderla. La democracia es esencial para el desarrollo social, político y económico de los pueblos de las Américas.

Artículo 2 El ejercicio efectivo de la democracia representativa es la base del estado de derecho y los regímenes constitucionales de los Estados Miembros de la Organización de los Estados Americanos. La democracia representativa se refuerza y profundiza con la participación permanente, ética y responsable de la ciudadanía en un marco de legalidad conforme al respectivo orden constitucional.

Artículo 3 Son elementos esenciales de la democracia representativa, entre otros, el respeto a los derechos humanos y las libertades fundamentales; el acceso al poder y su ejercicio con sujeción al estado de derecho; la celebración de elecciones periódicas, libres, justas y basadas en el sufragio universal y secreto como expresión de la soberanía del pueblo; el régimen plural de partidos y organizaciones políticas; y la separación e independencia de los poderes públicos.

Artículo 4 Son componentes fundamentales del ejercicio de la democracia la transparencia de las actividades gubernamentales, la probidad, la responsabilidad de los gobiernos en la gestión pública, el respeto por los derechos sociales y la libertad de expresión y de prensa. La subordinación constitucional de todas las instituciones del Estado a la autoridad civil legalmente constituida y el respeto al estado de derecho de todas las entidades y sectores de la sociedad son igualmente fundamentales para la democracia.

Artículo 5 El fortalecimiento de los partidos y de otras organizaciones políticas es prioritario para la democracia. Se deberá prestar atención especial a la problemática derivada de los altos costos de las campañas electorales y al establecimiento de un régimen equilibrado y transparente de financiación de sus actividades.

Artículo 6 La participación de la ciudadanía en las decisiones relativas a su propio desarrollo es un derecho y una responsabilidad. Es también una condición necesaria para el pleno y efectivo ejercicio de la democracia. Promover y fomentar diversas formas de participación fortalece la democracia.

II La democracia y los derechos humanos

Artículo 7 La democracia es indispensable para el ejercicio efectivo de las libertades fundamentales y los derechos humanos, en su carácter uni versal, indivisible e interdependiente, consagrados en las respectivas constituciones de los Estados y en los instrumentos interamericanos e internacionales de derechos humanos. Artículo 8 Cualquier persona o grupo de personas que consideren que sus derechos humanos han sido violados pueden interponer denuncias o peticiones ante el sistema interamericano de promoción y protección de los derechos humanos conforme a los procedimientos establecidos en el mismo. Los Estados Miembros reafirman su intención de fortalecer el sistema interamericano de protección de los derechos humanos para la consolidación de la democracia en el Hemisferio.

Artículo 9 La eliminación de toda forma de discriminación, especialmente la discriminación de género, étnica y racial, y de las diversas formas de intolerancia, así como la promoción y protección de los derechos humanos de los pueblos indígenas y los migrantes y el respeto a la diversidad étnica, cultural y religiosa en las Américas, contribuyen al fortalecimiento de la democracia y la participación ciudadana.

Artículo 10 La promoción y el fortalecimiento de la democracia requieren el ejercicio pleno y eficaz de los derechos de los trabajadores y la aplicación de normas laborales básicas, tal como están consagradas en la Declaración de la Organización Internacional del Trabajo (OIT) relativa a los Principios y Derechos Fundamentales en el Trabajo y su Seguimiento, adoptada en 1998, así como en otras convenciones básicas afines de la OIT. La democracia se fortalece con el mejoramiento de las condiciones laborales y la calidad de vida de los trabajadores del Hemisferio.

III Democracia, desarrollo integral y combate a la pobreza

Artículo 11

La democracia y el desarrollo económico y social son interdependientes y se refuerzan mutuamente. Artículo 12 La pobreza, el analfabetismo y los bajos niveles de desarrollo humano son factores que inciden negativamente en la consolidación de la democracia. Los Estados Miembros de la OEA se comprometen a adoptar y ejecutar todas las acciones necesarias para la creación de empleo productivo, la reducción de la pobreza y la erradicación de la pobreza extrema, teniendo en cuenta las diferentes realidades y condiciones económicas de los países del Hemisferio. Este compromiso común frente a los problemas del desarrollo y la pobreza también destaca la importancia de mantener los equilibrios macroeconómicos y el imperativo de fortalecer la cohesión social y la democracia. Artículo 13 La promoción y observancia de los derechos económicos, sociales y culturales son consustanciales al desarrollo integral, al crecimiento económico con equidad y a la consolidación de la democracia en los Estados del Hemisferio.Artículo 14 Los Estados Miembros acuerdan examinar periódicamente las acciones adoptadas y ejecutadas por la Organización encaminadas a fomentar el diálogo, la cooperación para el desarrollo integral y el combate a la pobreza en el Hemisferio, y tomar las medidas oportunas para promover estos objetivos.

Artículo 15 El ejercicio de la democracia facilita la preservación y el manejo adecuado del medio ambiente. Es esencial que los Estados del Hemisferio implementen políticas y estrategias de protección del medio ambiente, respetando los diversos tratados y convenciones, para lograr un desarrollo sostenible en beneficio de las futuras generaciones.Artículo 16 La educación es clave para fortalecer las instituciones democráticas, promover el desarrollo del potencial humano y el alivio de la pobreza y fomentar un mayor entendimiento entre los pueblos. Para lograr estas metas, es esencial que una educación de calidad esté al alcance de todos, incluyendo a las niñas y las mujeres, los habitantes de las zo nas rurales y las personas que pertenecen a las minorías. IV Fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática

Artículo 17 Cuando el gobierno de un Estado Miembro considere que está en riesgo su proceso político institucional democrático o su legítimo ejercicio del poder, podrá recurrir al Secretario General o al Consejo Permanente a fin de solicitar asistencia para el fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática.

Artículo 18 Cuando en un Estado Miembro se produzcan situaciones que pudieran afectar el desarrollo del proceso político institucional democrático o el legítimo ejercicio del poder, el Secretario General o el Consejo Permanente podrá, con el consentimiento previo del gobierno afectado, disponer visitas y otras gestiones con la finalidad de hacer un análisis de la situación. El Secretario General elevará un informe al Consejo Permanente, y éste realizará una apreciación colectiva de la situación y, en caso necesario, podrá adoptar decisiones dirigidas a la preservación de la institucionalidad democrática y su fortalecimiento.

Artículo 19 Basado en los principios de la Carta de la OEA y con sujeción a sus normas, y en concordancia con la cláusula democrática contenida en la Declaración de la ciudad de Quebec, la ruptura del orden democrático o una alteración del orden constitucional que afecte gravemente el orden democrático en un Estado Miembro constituye, mientras persista, un obstáculo insuperable para la participación de su gobierno en las sesiones de la Asamblea General, de la Reunión de Consulta, de los Consejos de la Organización y de las conferencias especializadas, de las comisiones, grupos de trabajo y demás órganos de la Organización.

Artículo 20 En caso de que en un Estado Miembro se produzca una alteración del orden constitucional que afecte gravemente su orden democrático, cualquier Estado Miembro o el Secretario General podrá solicitar la convocatoria inmediata del Consejo Permanente para realizar una apreciación colectiva de la situación y adoptar las decisiones que estime conveniente. El Consejo Permanente, según la situación, podrá disponer la realización de las gestiones diplomáticas necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática. Si las gestiones diplomáticas resultaren infructuosas o si la urgencia del caso lo aconsejare, el Consejo Permanente convocará de inmediato un período extraordinario de sesiones de la Asamblea General para que ésta adopte las decisiones que estime apropiadas, incluyendo gestiones diplomáticas, conforme a la

Carta de la Organización, el derecho internacional y las disposiciones de la presente Carta Democrática. Durante el proceso se realizarán las gestiones diplomáticas necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática.

Artículo 21 Cuando la Asamblea General, convocada a un período extraordinario de sesiones, constate que se ha producido la ruptura del orden democrático en un Estado Miembro y que las gestiones diplomáticas han sido infructuosas, conforme a la Carta de la OEA tomará la decisión de suspender a dicho Estado Miembro del ejercicio de su derecho de participación en la OEA con el voto afirmativo de los dos tercios de los Estados Miembros. La suspensión entrará en vigor de inmediato. El Estado Miembro que hubiera sido objeto de suspensión deberá continuar observando el cumplimiento de sus obligaciones como miembro de la Organización, en particular en materia de derechos humanos.Adoptada la decisión de suspender a un gobierno, la Organización mantendrá sus gestiones diplomáticas para el restablecimiento de la democracia en el Estado Miembro afectado.

Artículo 22 Una vez superada la situación que motivó la suspensión, cualquier Estado Miembro o el Secretario General podrá proponer a la Asamblea General el levantamiento de la suspensión. Esta decisión se adoptará por el voto de los dos tercios de los Estados Miembros, de acuerdo con la Carta de la OEA.

V La democracia y las misiones de observación electoral

Artículo 23 Los Estados Miembros son los responsables de organizar, llevar a cabo y garantizar procesos electorales libres y justos. Los Estados Miembros, en ejercicio de su soberanía, podrán solicitar a la OEA asesoramiento o asistencia para el fortalecimiento y desarrollo de sus instituciones y procesos electorales, incluido el envío de misiones preliminares para ese propósito.

Artículo 24 Las misiones de observación electoral se llevarán a cabo por solicitud del Estado Miembro interesado. Con tal finalidad, el gobierno de dicho Estado y el Secretario General celebrarán un convenio que determine el alcance y la cobertura de la misión de observación electoral de que se trate. El Estado Miembro deberá garantizar las condiciones de seguridad, libre acceso a la información y amplia cooperación con la misión de observación electoral. Las misiones de observación electoral se realizarán de conformidad con los principios y normas de la OEA. La Organización deberá asegurar la eficacia e independencia de estas misiones, para lo cual se las dotará de los recursos necesarios. Las mismas se realizarán de forma objetiva, imparcial y transparente, y con la capacidad técnica apropiada. Las misiones de observación electoral presentarán oportunamente al Consejo Permanente, a través de la Secretaría General, los informes sobre sus actividades.

Artículo 25 Las misiones de observación electoral deberán informar al Consejo Permanente, a través de la Secretaría General, si no existiesen las condiciones necesarias para la realización de elecciones libres y justas. La OEA podrá enviar, con el acuerdo del Estado interesado, misiones especiales a fin de contribuir a crear o mejorar dichas condiciones.

VI Promoción de la cultura democrática Artículo 26 La OEA continuará desarrollando programas y actividades dirigidos a promover los principios y prácticas democráticas y fortalecer la cultura democrática en el Hemisferio, considerando que la democracia es un sistema de vida fundado en la libertad y el mejoramiento económico, social y cultural de los pueblos. La OEA mantendrá consultas y cooperación continua con los Estados Miembros, tomando en cuenta los aportes de organizaciones de la sociedad civil que trabajen en esos ámbitos. Artículo 27 Los programas y actividades se dirigirán a promover la gobernabilidad, la buena gestión, los valores democráticos y el fortalecimiento de la institucionalidad política y de las organizaciones de la sociedad civil. Se prestará atención especial al desarrollo de programas y actividades para la educación de la niñez y la juventud como forma de asegurar la permanencia de los valores democráticos, incluidas la libertad y la justicia social. Artículo 28 Los Estados promoverán la plena e igualitaria participación de la mujer en las estructuras políticas de sus respectivos países como elemento fundamental para la promoción y ejercicio de la cultura democrática.

Interiores Saberes del Tejido.indd 80 2/10/17 10:51 a.m.