T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLAHİYAT ANABİLİM DALI İSLAM HUKUKU BİLİM DALI

İSLÂM HUKUKUNDA İDDET

VE

HÜKÜMLERİ

Yüksek Lisans Tezi

ÜZEYİR DURMUŞ

İstanbul, 2006

T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLAHİYAT ANABİLİM DALI İSLAM HUKUKU BİLİM DALI

İSLÂM HUKUKUNDA İDDET

VE

HÜKÜMLERİ

Yüksek Lisans Tezi

ÜZEYİR DURMUŞ

Danışman: PROF. DR. MEHMET ERKAL

İstanbul, 2006

I

İÇİNDEKİLER

Sayfa No.

KISALTMALAR ....................................................................................................... IV

GİRİŞ I. KONU .......................................................................................................................1 II. KAYNAKLAR.........................................................................................................3

BİRİNCİ BÖLÜM İDDET KAVRAMI

İKİNCİ BÖLÜM

İDDET BEKLEMENİN SEBEP VE HİKMETLERİ I. İDDET BEKLEMENİN SEBEPLERİ ........................................................................7

A. KOCANIN ÖLÜMÜ........................................................................................7 1. Sahîh Nikâh Sonrasında...........................................................................7 2. Fâsid Nikâh Sonrasında ...........................................................................7 3. Mefkûd (Kayıp) Kocanın Hükmü ............................................................7

B. TARAFLARIN AYRILMASI..........................................................................7 1. Sahîh Nikâh Sonrasında...........................................................................7 2. Fâsid Nikâh Sonrasında ...........................................................................9

C. YASAK İLİŞKİ .............................................................................................10 1. Hataen Gerçekleştirilen Yasak İlişki......................................................10 2. Kasten Gerçekleştirilen Yasak İlişki ......................................................10

II. İDDET BEKLEMENİN HİKMETLERİ .................................................................11

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İDDET BEKLEMENİN HÜKMÜ

I. MÜSLÜMAN KADININ İDDET BEKLEMESİNİN HÜKMÜ ...............................13 II. GAYR-İ MÜSLİM KADININ İDDET BEKLEMESİNİN HÜKMÜ.......................14

A. EBÛ HANÎFE’NİN GÖRÜŞÜ.......................................................................14 B. CUMHÛRUN GÖRÜŞÜ ...............................................................................14

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM İDDET TÜRLERİ

I. SEBEBİNE GÖRE İDDET TÜRLERİ .....................................................................17

A. ÖLÜM İDDETİ .............................................................................................17 1. Hamile Olmayan Kadının İddeti ............................................................17

II

2. Hamile Olan Kadının İddeti...................................................................18 3. Kocası Mefkûd (Kayıp) Olan Kadının İddeti .........................................20

B. BOŞANMA İDDETİ......................................................................................29 1. Hamile Olan Kadının İddeti...................................................................29 2. Hamile Olmayan Kadının İddeti ............................................................30

a. Hayız görme devresinde olan kadınların iddeti .............................30 b. Hayız görme devresinde olmayan kadınların iddeti.......................39

C. YASAK İLİŞKİ İDDETİ................................................................................42 1. Hataen Gerçekleştirilen Yasak İlişki......................................................42 2. Kasten Gerçekleştirilen Yasak İlişki ......................................................42

II. ÖLÇÜTÜNE GÖRE İDDET TÜRLERİ .................................................................45 A. KAR’LARA BAĞLI İDDET .........................................................................45 B. AYLARA BAĞLI İDDET..............................................................................45 C. DOĞUMA BAĞLI İDDET ............................................................................45

BEŞİNCİ BÖLÜM

İDDETİN BAŞLAMASI VE SONA ERMESİ I. İDDETİN BAŞLAMASI..........................................................................................47

A. SAHİH EVLİLİK SONRASINDA İDDETİN BAŞLAMASI..........................47 B. FÂSİD EVLİLİK SONRASINDA İDDETİN BAŞLAMASI ..........................48 C. AKİTSİZ BİRLİKTELİK SONRASINDA İDDETİN BAŞLAMASI..............49

II. İDDETİN SONA ERMESİ .....................................................................................50 A) ÖLÇÜTÜ KAR’ OLAN İDDETLERİN SONA ERMESİ ...............................50 B) ÖLÇÜTÜ AY OLAN İDDETLERİN SONA ERMESİ ...................................51 C) ÖLÇÜTÜ DOĞUM OLAN İDDETLERİN SONA ERMESİ ..........................51

III. ÖZEL DURUMLAR .............................................................................................55 A. İDDETLERİN YENİLENMESİ.....................................................................55 B. İDDETLERİN DEĞİŞMESİ ..........................................................................57

1. Aylardan Kar’lara İntikâli......................................................................57 2. Kar’lardan Aylara İntikâli......................................................................58 3. Kar’lardan Doğuma İntikâli...................................................................58

C. İDDETLERİN KESİŞMESİ ...........................................................................59 1. Hanefîlerin Görüşü................................................................................59 2. Cumhûrun Görüşü .................................................................................60

ALTINCI BÖLÜM

İDDETTEN DOĞAN HAK VE YÜKÜMLÜLÜKLER I. İDDET BEKLEYEN KADININ HAKLARI ............................................................62

A. NAFAKA HAKKI.........................................................................................62 1. Ric’î Talakla Boşanan Kadının Durumu ................................................63 2. Bâin Talakla Boşanan Kadının Durumu.................................................63 3. Kocası Ölen Kadının Durumu ...............................................................65

B. SÜKNÂ HAKKI ............................................................................................67 1. Boşanma Durumunda Süknâ .................................................................67 2. Kocanın Ölümü Durumunda Süknâ .......................................................69

III

II. İDDET BEKLEYEN KADININ YÜKÜMLÜLÜKLERİ ........................................72 A. NİŞANLANMAMA YÜKÜMLÜLÜĞÜ .......................................................72

1. Hıtbe .....................................................................................................72 2. Ta’rîz ....................................................................................................73

B. EVLENMEME YÜKÜMLÜLÜĞÜ ...............................................................76 C. EVDEN ÇIKMAMA YÜKÜMLÜLÜĞÜ ......................................................79

1. Hanefî Mezhebi.....................................................................................79 2. Mâlikî Mezhebi .....................................................................................83 3. Hanbelî Mezhebi ...................................................................................83 4. Şâfiî Mezhebi ........................................................................................85

D. YAS TUTMA YÜKÜMLÜLÜĞÜ (İHDÂD/HİDÂD)....................................87 1. İhdâdın Mükellefi..................................................................................87

a) Kocanın ölümü durumunda ..........................................................88 b) Kocanın boşaması durumunda .....................................................88

2. İhdâdın Kapsamı ...................................................................................89 a) Elbiselerle ilgili yasaklar ..............................................................92 b) Takılarla ilgili yasaklar ................................................................92 c) Kozmetikle ilgili yasaklar.............................................................93

III. İDDET VE TALÂK ..............................................................................................95 IV. İDDET VE NESEB...............................................................................................98 V. İDDET VE MİRAS ..............................................................................................100 SONUÇ ....................................................................................................................101 KAYNAKÇA ...........................................................................................................104

IV

KISALTMALAR

a.g.e. : Adı geçen eser a.g.m. : Adı geçen makale a.s. : Aleyhi’s-selâm a.y. : Aynı yer b. : İbn, bin Bk. (bk.) : Bakınız DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Hz. : Hazreti md. : Madde nşr. : Neşreden, tahkik eden ö. : Ölümü s. : Sayfa s.a.v. : Sallallâhu aleyhi ve sellem r.a. : Radıyallâhu anh (anhâ, anhumâ, anhum) TMK : Türk Medenî Kanunu thk. : Tahkik, tahkik eden trc. : Tercüme, tercüme eden ty. : Tarihsiz, baskı tarihi yok vb. : ve benzeri vd. : ve devamı v.s. : ve sâire yy. : Yayım yeri yok

GİRİŞ

I. KONU

İddet, evliliğin herhangi bir sebeple sona ermesi durumunda kadının yeni bir

evlilik yapabilmek için beklemesi gereken süreyi ifade eder. Bunun için de iddet,

evliliğin sona ermesinin belli başlı sonuçları arasında yer alır. Dînî olduğu kadar fıtrî ve

insânî bir davranış olarak da algılanan ve Sâmî gelenek başta olmak üzere hemen hemen

bütün toplumlarda ve dinlerde1 rastlanan bu bekleme süresi, Kur’ân ve hadiste aile

hukûkunun diğer konularına nispetle daha ayrıntılı biçimde ele alınmış, evliliğin sona

eriş tarzına veya kadının durumuna göre farklı süre belirlemelerine gidilmiştir. Bu süre,

evlenme yasağının yanı sıra değişik kesimleri yakından ilgilendiren mesken, nafaka,

nesep, mirasçılık gibi birçok hak ve yükümlülük için de ölçü kabul edildiğinden bu

hususta zengin bir hukuk doktrini oluşmuş, konu, klasik dönem fıkıh literatüründe

evliliğin sona ermesinin neticelerinden biri olarak “iddet” alt başlığı altında (Bâbu’l-

idde) veya müstakil bir bölüm halinde (Kitâbu’l-idde/ided) işlenmiştir.2

İslâm dini, evlilik kurumuna büyük önem vermektedir. Bu nedenle evlilik

sözleşmesinin yapılmasında olduğu gibi, evliliğinin sona ermesi veya erdirilmesinde de

bu önemi hissettiren hukûk kuralları ortaya koymuştur, tarafların sadece ayrılmış

olmalarını yeterli görmemiştir. Terminolojik anlamda kadınlar ve sözlük anlamında

bazen de erkekler için iddet yükümlülüğü getirmiştir.

İslâm hukûkunun iddetle ilgili hükümleri çeşitli devlet ve imparatorluklarda

yüzyıllarca uygulanmış ve halen uygulanmaktadır. Yakın tarihimizde, 1917 yılında

hazırlanan bir Hukûk-ı Aile Kararnamesi vardır. Bu kararname her ne kadar 1919

yılında Osmanlı devletinde yürürlükten kaldırılmışsa da, Osmanlı hakimiyetinden çıkan

1 Yahudilik ve Hristiyanlıktaki iddet uygulaması Gayr-i Müslim Kadınların İddet Beklemesinin Hükmü konusunda; İslâm öncesi Arap toplumundaki iddet anlayışına da Yas Tutma Yükümlülüğü konusunda ele alınacaktır. Ayrıca Osmanlı ve Cumhuriyet dönemi Türk toplumlarındaki iddet uygulamalarına yeri geldikçe dikkat çekilecektir. 2 H. İbrahim Acar, “İddet”, Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 2000, XXI, 466 vd.

2

ve müstakilleşen ülkelerde daha uzun süre yürürlükte kalmıştır. Örneğin Suriye’de 1953

yılına kadar mer’iyyetini sürdürmüş, Lübnân ve ona mücâvir bölgelerde hâlen

yürürlüğü devam etmektedir. Bu nedenle, adı geçen kararname Ezher Üniversite’sinde

Lübnan’lı öğrencilere ders olarak okutulmaktadır.3 Bunlar, genelde İslâm aile

hukûkunun, özelde ise iddetle ilgili hukûkî düzenlemelerin hâlen gündemde olduğunu

gösteren sadece birkaç örnektir.

3 Âile Hukûku Kararnamesi (Yayına Hazırlayan: Orhan Çeker), Konya: Mehir Vakfı Yayınları, ty., s. 10.

3

II. KAYNAKLAR

İslâm hukûkunun iki ana kaynağı, Kur’ân ve Sünnet’tir. Bu nedenle tezimizde

iddetle ilgili âyet ve hadislere öncelikle mürâcaat edilmiştir. Bakara, Ahzâb ve Talâk

sûrelerindeki bir kısım ayetler; Buhârî, Müslim ve Ebû Dâvûd başta olmak üzere çeşitli

hadis kitapları ile Nevevî’nin el-Minhâc’ı, Zeylaî’nin Nasbu’r-Ra’ye’si ve Şevkânî’nin

Neylu’l-Evtâr’ı gibi muhtelif hadis şerhleri çalışmamızda önemli bir yere sahiptir.

Âyet ve hadislerden sonra bir diğer kaynağımız da bunlardan çıkarılan

hükümleri içeren fıkıh kitaplarıdır. Bu bağlamda Hanefî, Mâlikî, Şâfiî ve Hanbelî

mezheplerinin başlıca fıkıh kitaplarına, örneğin; Hanefî mezhebi için, Kâsânî’nin (ö.

587/1191) Bedâiu’s-sânâi’ine, Merğinânî’nin (ö. 593/1197) el-Hidâye’si ve şerhlerine,

İbn Âbidîn’in (ö. 1252/1836) Reddü’l-muhtâr’ına; Mâlikî mezhebi için Sahnûn’un (ö.

240/854) el-Müdevvenetü’l-kübrâ’sına, İbn Cüzeyy’in (ö. 741/1340) el-Kavânînu’l-

fıkhiyye’sine, Haraşî (ö. 1101/1689) ve Derdîr’in (ö. 1201/1786) şerhlerine; Şâfiî

mezhebi için, Şâfiî’nin (ö. 204/820) el-Ümm adlı eserine, Şirâzî’nin (ö. 476/1083) el-

Mühezzeb’ine, Nevevî’nin (676/1277) el-Minhâc’ına ve şerhlerine; Hanbelî mezhebi

için Behûtî’nin (ö. 1051/1641) Şerhu Münteha’l-irâdât ve Keşşâfu’l-kınâ’ adlı

eserlerine başvurduk. Mukayeseli fıkıh kitabı niteliğindeki İbn Rüşd’ün (ö. 595/1198)

Bidâyetu’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesıd, İbn Kudâme’nin (ö. 620/1223) el-Muğnî,

Ömer Nasuhi Bilmen’in Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kâmûsu, Vehbe

Zuhaylî’nin el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletuhu adlı eserleri de önemli müracaat

kaynaklarımızdandır. Zaman zaman Zâhirî, Zeydî ve Ca’ferî mezhebinin görüşlerine de

yer verilmiştir. Bu bağlamda örneğin, İbn Hazm’ın (ö. 456/1064) el-Muhallâ ve Mehdî-

Lidinillâh’ın (ö. 840/1437) el-Bahru’z-zehhâr adlı eserlerine mürâcaat edilmiştir.

Bütün bunlara ek olarak, iddet konusunun kanunlardaki uygulamasını

göstermek ve mukâyese imkânı sağlamak üzere Osmanlı Hukûk-ı Aile Kararnamesi’ne

(1917) ve Türk Medeni Kanunu’na zaman zaman atıfta bulunulmuştur.

4

BİRİNCİ BÖLÜM İDDET KAVRAMI

İddet (çoğulu; ided), sözlük anlamı itibariyle “saymak, sayılan şeyin miktarı,

adet, sayı” demektir.4 Bu kelime, “adedtü’ş-şey’e ıddeten” cümlesinde, saymak;

“Allah katında ayların sayısı (iddet) on ikidir...”5 ayetinde ise, sayı anlamında

kullanılmıştır.6 İddet, genelde belli sayıda ay veya kar’ (temizlik/hayız) üzere hesap

edildiği için bu şekilde adlandırılmıştır.

İddet, bir İslam hukuku terimi olarak; “kocası ölen, boşanan veya evliliği

feshedilmiş kadının, bu evlilikle ilgisinin tamamen kesilmesi ve başkasıyla

evlenebilecek duruma gelmesi için beklemesi gereken müddet”7 anlamına

gelmektedir.

Hanefîler iddeti tanımlarken “iddet, evliliğin etkilerinden geriye kalanların

sona ermesi için tesbit edilmiş müddettir” demektedirler.8

Fukahânın çoğunluğuna göre ise iddet; “kadının bir müddet beklemesidir.” Şu

halde onlara göre iddet, beklemenin kendisi olmaktadır.9

4 Muhammed b. Ebû Bekr b. Abdülkâdir er-Râzî, Muhtâru’s-sıhâh, Beyrût: Mektebetü Lübnân, I, 467; Muhammed b. Mükerrem İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, Birinci Basım, Beyrût: Dâru Sâdır, III, 281; Muhammed b. Ya’kûb el-Fîrûzâbâdî, el-Kâmûsu’l-muhît, yy. ty., I, 380; M. Mustafa Şelebî, Ahkâmu’l-üsre fi’l-İslâm, İkinci Basım, Beyrût: Dâru’n-Nahdatu’l-Arabiyye, 1977, s. 627. 5 Tevbe, 9/36. 6 M. Mustafa Şelebî, a.g.e., a.y. 7 Hayreddin Karaman, Mukayeseli İslâm Hukuku, Beşinci Basım, İstanbul: Nesil Yayınları, 1996, I, 382. Bu tanım, ayetlerden hareketle yapılmış genel bir tanımdır. Literatürde yasak ilişki sonunda da iddet beklenilmesi yönünde genel bir kanaat olduğu burada kaydedilmelidir. Nitekim ikinci bölümde incelenecektir. 8 Ebû Bekr b. Mes’ûd el-Kâsânî, Bedâiu’s-sanâi’, İkinci Basım, Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1998, III, 300. 9 Kâsânî, a.g.e., a.y.; Mansûr b. Yûnus el-Behûtî, Keşşâfu’l-kınâ’, Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1982, V, 411; Vehbe ez-Zuhaylî, el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletuhû, Üçüncü Basım, Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1989, VII, 624 vd. Bazı fıkıh kitaplarında dikkat çekilen bu farklılık, diğer bazılarında görülmemektedir. Anlaşılan o ki, bu konuda mezhepler içinde yorum farkları vardır. Çünkü iddet; Hanefî kaynaklarından el-Lübâb’da “beklemek”, Şâfiî kaynaklarından Nihâyetu’l-muhtâc’da “müddet” olarak tanımlanmıştır. Reddü’l-muhtâr’ın metni olan Dürrü’l-muhtâr’da iddet; “şer’an (hukuken) sebebi bulunduğu vakit kadına veya erkeğe lazım gelen bekleyiş” olarak tarif edilmiştir. Bu tarif hâşiyede eleştirilmiş ve Hanefîlerin asıl görüşünün yukarıda Bedâiu’s-sânâi’den naklettiğimiz gibi olduğu vurgulanmıştır. Bkz. Muhammed b. Ahmed er-Remlî, Nihâyetü’l-muhtâc ilâ şerhi’l-Minhâc, Şirketü Mektebetü ve Matbaatü Mustafâ el-

5

Bu farklı bakış açıları, iddetlerin kesişmesi meselesinde değişik görüşlerin

ortaya atılmasına neden olmuştur. Bu durumun bir örneği Özel Durumlar konusunda

ele alınacaktır.

İddet, terminolojik açıdan sadece kadının beklemesi gereken süreyi ifade

etmekle birlikte; hukuki açıdan erkeğin bazı durumlarda beklemesi gereken müddet için

de iddet tabiri kullanılmaktadır.10 Erkeğin bu anlamda iddet beklemesi gereken

durumlar yirmi tane olup bunların başlıcaları şunlardır:11

1. Bir erkek, boşadığı kadının kız kardeşi, teyzesi veya halasıyla evlenmek

istediği takdirde, hanımının iddetinin bitmesini beklemek zorundadır. Çünkü, bu derece

yakın akrabaların aynı kişinin nikahı altında bir araya getirilmeleri yasaktır. İddet

bitmediği sürece, nikahın bütün etkileri sona ermiş olamayacağı için, iddet içinde evlilik

bu yasağın ihlaline sebep olacaktır. Bu yasak, “iki kız kardeşi birden nikahınız altında

bulundurmanız size haram kılındı” ayetine12 ve “bir kadınla halası veya teyzesi aynı

kişinin nikahı altında bulundurulamaz” hadisine13 dayanmaktadır.

2. Bir erkek, dört hanımından birini boşadığı takdirde, yeni bir evlilik

yapabilmek için onun iddetini bitirmesini beklemek mecburiyetindedir. Çünkü, aynı

anda beş kadınla evli olmak ayetle yasaklanmıştır.14 İddet bitmeden nikah bağı

tamamen kopmadığı için, yeni bir evlilik yapabilmek için erkeğin iddetin sona ermesini

beklemesi gerekir.

3. Bir erkek, üç defa boşadığı hanımıyla yeniden evlenebilmek için onun

iddetini bitirmesini ve tahlilin gerçekleşmesini beklemek durumundadır. Tahlîl (helâl

kılmak), üç boşama sonrasında beynûnet-i kübrâ (büyük ayrılma) ile ayrılan karı ve

kocanın yeni bir nikâh ile bir araya gelebilmeleri için gerçekleşmesi şart olan işlemleri

ifade etmektedir. Bunlar sırasıyla;

Bâbî el-Halebî, 1967, VII, 126; İbn Âbidîn Muhammed b. Ömer, Reddü’l-muhtâr, Birinci Basım, Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1992, V, 177 vd.; Abdulganî el-Ğanîmî el-Meydânî, el-Lübâb fî şerhi’l-Kitâb, Üçüncü Basım, Beyrût: Dâru’t-Turâsi’l-Arabî, 1997, II, 200. 10 İbn Âbidîn, a.g.e., V, 178; Şelebî, a.g.e., s. 628. 11 Yirmi durumun tümü için bkz. İbn Âbidîn, a.g.e., V, 178 vd. 12 Nisâ, 4/23. 13 Buhârî, Nikâh 28; Müslim, Nikâh 4. 14 Nisâ, 4/3.

6

1. Kadının bir başkasıyla evlenmesi,

2. Kadının yeni eşiyle cinsel ilişkiye girmesi,

3. Yeni eşin kadını kesin olarak (bâin) boşaması,

4. Kadının bu boşama sonrasında iddet beklemesi işlemleridir.

Bu şartların temel hukûkî dayanağı, “(İkinciden sonra) koca eşini bir daha

boşarsa, bundan sonra kadın, boşayandan başka bir koca ile evlenmedikçe ona helal

olmaz” ayetidir.15 Bu ikinci evliliğin, sadece göstermelik bir evlilik olması yeterli

değildir. Peygamber (s.a.v.)’in ifade ettiği üzere, eşlerin cinsel ilişkiye girmesi de

şarttır.16

Bu tür durumlar, hukûkî uygulama bakımından iddet anlamı taşımakla birlikte

–yukarıda da değinildiği üzere– terminolojik açıdan iddet olarak adlandırılmamaktadır.

Bu nedenle ilerleyen bölümlerde sadece başta verilen tanımda belirtilen iddet ele

alınacaktır.

15 Bakara, 2/230. 16 Buhârî, Talâk 3; Müslim, Nikâh 17.

7

İKİNCİ BÖLÜM İDDET BEKLEMENİN SEBEP VE HİKMETLERİ

I. İDDET BEKLEMENİN SEBEPLERİ

İddet beklemenin sebepleri şunlardır:17

A. KOCANIN ÖLÜMÜ

1. Sahîh Nikâh Sonrasında

Sahih nikahtan sonra kocanın vefatı, kadının iddet beklemesini gerekli kılar.

Bu noktada cinsel ilişkinin gerçekleşmiş veya gerçekleşmemiş olması hükme tesir

etmez. Kocası ölen kadının mutlak olarak iddet beklemesi gerekir. Çünkü, “İçinizden

vefat edenlerin hanımları, dört ay on gün iddet beklerler”18 ayeti mutlaktır.

2. Fâsid Nikâh Sonrasında

Fâsid nikâh sonrasında cinsel birleşme olduğu takdirde kadının iddet beklemesi

gerekir. Cinsel birleşme olmazsa iddet gerekmez. Bu durumda kadın hamile değilse üç

kar’ görünceye, hamileyse doğum yapıncaya kadar iddet bekler.

3. Mefkûd (Kayıp) Kocanın Hükmü

Kocası kaybolan kadının da bir başkasıyla evlenebilmek için ölüm iddeti

beklemesi gerekir.

B. TARAFLARIN AYRILMASI

1. Sahîh Nikâh Sonrasında

Sahih bir evlilik akdi yapıldıktan ve cinsel ilişki gerçekleştirildikten sonra

kocanın boşaması kadının iddet beklemesini gerekli kılar. Bu konuda hukukçular

17 Konunun detayları, İddet Türleri bölümünde ele alınacaktır. 18 Bakara, 2/234.

8

arasında görüş birliği vardır. Ancak halvet-i sahîhanın19 yeterli sayılıp sayılamayacağı

konusunda ihtilaf edilmiştir.

Cedîd (sonraki) görüşünde İmâm Şâfiî, Zâhirîler, Ca’ferîler ve İbn Abdilberr

gibi bazı Mâlikîler halvet-i sahîhanın yeterli olmadığını ileri sürmüş ve “...kendilerine

dokunmadan önce onları boşarsanız, beklemeleri gereken bir iddet yoktur...”20 ayetini

delil getirmişlerdir.21

Kadîm (önceki) görüşünde İmâm Şâfiî ve diğer hukukçular ise, halvet-i

sahîhanın yeterli olduğunu, çünkü halvette ilişki kurulma ihtimalinin bulunduğunu ifade

etmişlerdir. Nitekim İmâm Ahmed b. Hanbel’in rivâyet ettiğine göre Hulefâ-i Râşidîn,

kapıyı kapatıp perdeyi çekip kadınla baş başa kalan kimsenin mehir ödemesi ve kadının

da iddet beklemesi gerektiğine hükmetmişlerdir.22 İhtiyâtı gözeterek verilen bu hüküm,

kadına iddet bekleme, erkeğe de nafaka ve tam mehir verme yükümlülüğü getirdiği için

kadının itibarını koruyucu ve erkeği daha dikkatli davranmaya sevk edici bir yaptırım

niteliği de taşır.23

Osmanlı Hukûk-ı Aile Kararnamesi’nde cumhûrun görüşü esas alınmıştır.

Kararnamenin ilgili maddesi şöyledir:

Madde 146: Akd-i sahîh veya fâsidde ictimâ veya takarrub ile teekküdden evvel talâk veya fesh vukû bulursa iddet lâzım gelmez.24

Erkeğin boşama hakkı sabit olduğu için, erkek tarafından kaynaklanan bütün

19 Halvet-i sahîha, cinsel sağlıkları yerinde olan tarafların cinsel olarak birleşmelerine engel bulunmayan bir ortamda baş başa kalmaları anlamına gelmektedir. Halvet-i sahîhanın gerçekleşebilmesi için; tabiî, hissî veya şer’î bir engel bulunmaması şarttır:

a) Tabiî engel: İster büyük ister küçük olsun akıl sahibi olan üçüncü bir şahsın bulunması. b) Hissî engel: Taraflardan birinde cinsel birleşmeye engel bir hastalık bulunması. Cinsel organın

yapışık olması veya kemik veya ur nedeniyle birleşmenin mümkün olmaması buna örnektir. c) Şer’î engel: Taraflardan birinin Ramazan ayı orucunu tutuyor olması veya ister nafile ister farz

olsun hac veya umre için ihram giymiş bulunması şer’î engele örnek olarak verilebilir. Bu şartları kısmen veya tamamen içermeyen halvete halvet-i fâside denmektedir. Bkz. Kâsânî,

a.g.e., II, 588; Zuhaylî, a.g.e., VII, 291 vd. 20 Ahzâb, 33/49. 21 İbn Hazm, el-Muhallâ, Beyrût: el-Mektebetü’t-Ticârî, ty., X, 256; Remlî, a.g.e., VII, 128; Şelebî, a.g.e., s. 636; H. İbrahim Acar, a.g.m., XXI, 467. 22 İbn Kudâme, a.g.e., XI, 197 vd.; Remlî, a.g.e., VII, 128; Zuhaylî, a.g.e., VII, 628 vd. 23 H. İbrahim Acar, a.g.m., XXI, 467. 24 Âile Hukûku Kararnamesi, s. 63. Kararname’de ictimâ ile halvetin kastedildiği Esbâb-ı Mûcibe Lâyihâsı’nda belirtilmiştir. Anlaşılan o ki, halvetin sahîh olup olmaması hükme etki etmemektedir. Dolayısıyla bu yönüyle Hanefî görüşüne aykırıdır.

9

ayrılmalar talâk sayılır. Kadın tarafından kaynaklanan veya koca tarafından vukû’

bulmakla beraber kadın tarafından da gerçekleştirilmesi mümkün olan ayrılmalar ise

fesih olarak adlandırılır. Örneğin; mehrin eksik verilmesinden veya kocanın kadına

denk olmamasından kaynaklanan ayrılmalar birer fesihtir. Fesih, açık bir nedene

dayanmıyorsa hâkim kararı olmaksızın, aksi halde hâkim kararıyla gerçekleşir.25 Sonuç

olarak, fesih ile vâki’ olan ayrılmalarda da kadın iddet bekler.

2. Fâsid Nikâh Sonrasında

Sıhhat şartları noksan olan nikahlar fâsiddir. Şahitsiz yapılan nikah, muvakkat

nikah, bir kadını kız kardeşi, halası veya teyzesiyle bir araya getiren nikah, başkasının

hanımıyla onun evli olduğunu bilmeksizin yapılan nikâh fâsid nikâhlara örnek olarak

verilebilir.26 Fâsid nikâhlar, tarafların mütâreke (ayrışma) ile ayrılmasını gerekli kılar.

Taraflar, kendiliklerinden ayrılmazlarsa hâkim onları tefrîk (ayırma) eder.

Fâsid bir evlilik akdi yapıldıktan ve cinsel ilişki gerçekleştirildikten sonra

evliliğin mütâreke veya tefrîk ile sonlandırılması durumunda kadının iddet beklemesi

gerekir. Bu konuda İslâm hukukçuları ittifak etmişlerdir. Ancak sahih evlilikte olduğu

gibi fâsid evlilikte de halvet-i sahîhanın iddet sebebi sayılıp sayılamayacağı noktasında

ihtilâf etmişlerdir.

Mâlikilere göre, fâsid evlilik sonrasında gerçekleşen halvet-i sahîha da iddet

beklemeyi gerekli kılar.

Diğer hukukçulara göre ise, fâsid bir evlilikten dolayı kadının iddet

beklemesinin gerekmesi için cinsel ilişkiye girilmiş olması şarttır.27

Osmanlı Hukûk-ı Aile Kararnâmesi’nde cumhûrun görüşü tercih edilmiş ve bu

durum şöylece hükme bağlanmıştır:

Madde 75: Takarrub vukû bulsun bulmasın ale’l-ıtlâk nikâh-ı bâtıl ile henüz takarrub vukû bulmayan nikâh-ı fâsid asla hüküm ifade etmez. Binâenaleyh beynlerinde nafaka, mehir, neseb, iddet, hürmet-i müsâhere ve tevârüs gibi nikâh-ı sahîh ahkâmı sâbit olmaz.28

25 Ömer Nasuhi Bilmen, Hukûk-ı İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kâmûsu, İstanbul: Bilmen Basım ve Yayınevi, ty., II, 183 vd. 26 Bkz. Bilmen, a.g.e., II, 24 vd.; Karaman, a.g.e., I, 334. 27 Zuhaylî, a.g.e., VII, 628 vd. 28 Âile Hukûku Kararnamesi, s. 40.

10

C. YASAK İLİŞKİ

1. Hataen Gerçekleştirilen Yasak İlişki

İslâm hukukçuları, yanlışlıkla girilen yasak ilişkiden dolayı iddet beklemenin

gerektiğinde ittifak etmişlerdir.29 Buna göre örneğin, kadının yanlışlıkla kocasından

başkası ile zifafa girmesi veya erkeğin yanlışlıkla karısı olmayan bir kadınla zifaf

etmesi durumunda kadının iddet beklemesi gerekir.

Bu durumda nikâh şüphesi (şüphetü’n-nikâh) vardır. İhtiyât gerektiren bu tür

durumlarda şüphe hakîkat konumundadır. Bu nedenle ihtiyât kabilinden olmak üzere bu

kadının iddet beklemesi gerekir.30

2. Kasten Gerçekleştirilen Yasak İlişki

Mâlikî, Hanbelî ve Zâhirîler, zinâ edilen kadının da evlenmeden önce iddet

beklemesi gerektiği görüşündedirler. Çünkü, bu tür bir ilişki de kadının hamile

kalmasına neden olabilir. İmâm Ahmed’den, kadının bir hayız görmesinin yeterli

olduğu yönünde bir görüş de nakledilmiştir, bu aynı zamanda İmâm Mâlik’in

görüşüdür. Diğer hukukçular ise, iddetin nesebi korumak için şart koşulduğunu, zinâ

eden erkeğe ise çocuğun nesebinin bağlanmadığını delil getirerek bu görüşe karşı

çıkmışlar ve iddet beklemesinin gerekmediğini savunmuşlardır.31

Bu kadın hamile kalmışsa, Mâlikîlere göre bu durumda, ölçütü aylar, kar’lar ve

doğum olan iddetlerden hangisi daha uzun sürüyorsa onunla iddet bekler. Hanbelî ve

Zâhirîlere göre ise, doğum yapana kadar iddet beklemesi gerekir. Çünkü “Hamile

kadınların iddeti, çocuklarını doğurmaları ile sona erer”32 ayetinin hükmü geneldir.33

29 Zuhaylî, a.g.e., VII, 629. 30 Kâsânî, a.g.e., III, 303. 31 İbn Hazm, a.g.e., X, 264; İbn Kudâme Muvaffakuddîn Ebû Muhammed Abdullâh b. Ahmed, el-Muğnî, Birinci Basım, Kâhire: Dâru’l-Hicr, 1986, XI, 196 vd.; Zuhaylî, a.g.e., VII, 630. 32 Talâk Sûresi, 65/4. 33 İbn Hazm, a.g.e., X, 264; Behûtî, Münteha’l-irâdât, III, 218.

11

II. İDDET BEKLEMENİN HİKMETLERİ

İddet beklemekle ilgili hükümler, hiç şüphesiz çeşitli hikmetleri

gerçekleştirmek için ortaya konulmuşlardır. İddet beklemenin tespit edebildiğimiz

hikmetleri şunlardır:

1. İddet ilk planda, kadının önceki kocasından hamile olup olmadığının

anlaşılması ve böylece nesebin karışmasının önlenmesi amacına yönelik bir tedbir

olarak görülmektedir. Bugün kadının hamile olup olmadığı tıbben kolayca tespit

edilebildiği için iddet beklemeye gerek yoktur denilemez. Çünkü; birinci olarak iddetle

ilgili hükümlere uymak kulluğun gereğidir. Kul, hükümlerin hikmetlerini tartışmaz,

hükümlere uyar. İkinci olarak da, iddetin tek hikmeti bu değildir. Aşağıda gelecek olan

hikmetler de son derece önemlidir.

2. İddet, evlilik kurumunun önemini hatırlatan bir işleve sahiptir. Evlilik

sözleşmesi, onun değerini ortaya koyan bir şekilde gerçekleştirilmekte ve sona

erdirilmektedir. Çünkü evlilik, hayatın en önemli sözleşmelerindendir. Dolayısıyla

evliliğin sona ermesi de basit bir şekilde gerçekleşmemelidir. Bu nedenle, sadece

ayrılmış olmak yeterli görülmemekte ve belli bir süre beklenilmesi zorunlu

sayılmaktadır.

3. İddet, ric’î talakta kocaya, bâin talakta ise her iki tarafa birden yeniden

düşünme imkanı vermektedir. Bazı kocalar ani bir öfke sonucunda iyice düşünmeden

eşlerini boşayabilmektedirler. Daha sonra sakinleştiklerinde yaptıklarına son derece

pişman olmaktadırlar. İddet bu durumdaki kocalara yeni bir fırsat sunmaktadır.

4. Kocanın ölümü nedeniyle beklenen iddet, onun hatırasına saygıyı ve yuvaya

bağlılığı simgelemektedir. Bu şekilde kadın, eşinin ölümüne üzüldüğünü göstermekte ve

ona olan vefasını ortaya koymaktadır. Bu davranış, ölen kocanın akrabalarının olumsuz

düşüncelere kapılmasını önlemesi açısından da çok önemlidir. Aslında iddet hem

kadının hem de kocanın şerefini korumaktadır. Çünkü kadının kocasının ölümünden

hemen sonra evlenmesi iki taraf hakkında da dedikoduların oluşmasına ve her iki tarafın

da ailelerinin zarar görmesine neden olacaktır.

12

5. İddet, kadını etrafında oluşabilecek kötü zan ve niyetlere karşı korumaktadır.

Bilindiği üzere ölüm veya boşanma sonucu eşinden ayrılmış olan bir kadın, çoğu zaman

çeşitli dedikodulara konu olmaktadır. Şüphesiz ki bu, büyük bir haksızlıktır. Bu

durumdaki kadın, iddet beklemeksizin evlenebilseydi oluşabilecek dedikodular zaten acı

çekmekte olan kadını daha çok üzecek, belki de onu çeşitli psikolojik hastalıklara

yakalanmasına neden olacaktır.

6. İddet, kadına psikolojik açıdan yeni bir evliliğe hazır hale gelme imkanı

vermektedir. Ayrılık hangi nedenden kaynaklanırsa kaynaklansın insanda psikolojik bir

baskı oluşturmaktadır. Bu baskının ortadan kalkması için belli bir sürenin geçmesi

gerekmektedir. Böylece kadın psikolojik açıdan yeni bir evliliğe hazır hale gelecektir.34

Bütün bunlar, konunun başında da ifade ettiğimiz gibi iddetin tespit

edebildiğimiz hikmetleridir. Bunların dışında da çeşitli hikmetlerinin olması

mümkündür.

34 Bkz. H. İbrahim Acar, a.g.m., XXI, 466 vd.; Şelebî, a.g.e., s. 630 vd.; Bilmen, a.g.e., II, 394; Zuhaylî, a.g.e., VII, 627 vd.

13

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İDDET BEKLEMENİN HÜKMÜ

İddet beklemenin hükmü, bu hükme muhatap olan kadının konumuna göre

farklılık taşımaktadır. Bu nedenle, iddet beklemenin hükmü iki kısımda ele alınacaktır:

I. MÜSLÜMAN KADININ İDDET BEKLEMESİNİN HÜKMÜ

İddet beklemeyi gerekli kılan sebeplerden herhangi biri kendisi hakkında

tahakkuk eden Müslüman bir kadının iddet beklemesi farzdır. Bu hükmün kitap, sünnet

ve icmâ’dan dayanakları vardır.

1. Kitaptan dayanakları: Yüce Allah, ölüm iddetiyle ilgili olarak

“Ölenlerinizin geride bıraktığı eşler dört ay on gün beklerler”35; boşanma iddetiyle

ilgili olarak da hayız gören kadınlar için “Boşanan kadınlar üç hayız (âdet) görünceye

kadar beklerler”36, hayız görmeyen kadınlar için ise “Kadınlarınızdan hayızdan

kesilmiş olanlar ile hayız görmeyenler hakkında tereddüt ederseniz onların bekleme

süresi üç aydır”37 buyurmaktadır. Ayrıca hamile kadınların her iki halde de; hem ölüm

hem de boşanma iddeti beklerken iddetlerinin doğum yapmaları ile sona ereceğini

bildirmektedir: “Hamile kadınların bekleme süresi doğum yapmalarıyla sona erer”38

2. Sünnetten dayanakları: İddet konusu, hadislerde detaylı bir şekilde ele

alınmaktadır. Yeri geldikçe bunlara temas edilecektir. Konuyla ilgili hadislerden biri

şöyledir: “Allah’a ve ahiret gününe inanan bir kadının bir ölü için üç günden fazla yas

tutması helal değildir. Ancak kocası müstesna... Çünkü onun için dört ay on gün yas

tutar.”39

3. İcmâ’dan dayanakları: İslam hukukçuları bu konuda icmâ’ etmişlerdir.40

35 Bakara, 2/234. 36 Bakara, 2/228. 37 Talak, 65/4. 38 Talak, 65/4. 39 Buhârî, Talâk 48; Müslim, Talâk 9. 40 İbn Kudâme, a.g.e., XI, 193 vd.

14

II. GAYR-İ MÜSLİM KADININ İDDET BEKLEMESİNİN HÜKMÜ

İslâm devletinin vatandaşı olan yahudi ve hristiyanlar, bazı alanlarda İslâm

hükümlerine uymakla yükümlüdürler. İslâm hukukçuları, iddet konusunun da bu tür

alanlardan olup olmadığını araştırmışlardır. Sonuçta, iki görüş ortaya çıkmıştır.

Bunların birincisi Ebû Hanîfe’nin, ikincisi de diğer hukukçuların (cumhûrun)

görüşüdür.

A. EBÛ HANÎFE’NİN GÖRÜŞÜ

Ebû Hanîfe, zimmiyenin (İslâm devletinin vatandaşı olan kitap ehli41 kadın)

iddet açısından durumunu iki kısımda ele almaktadır. Buna göre, eğer kocası

Müslümansa mutlak olarak iddet beklemesi gerekir. Kocasının hakkına riayet için bunu

yapmalıdır. Çünkü iddet, hem Allâh hakkıdır hem de kul hakkıdır. Kitap ehli olan bir

kadın, birinci hakkı ifa etmeye zorlanamazsa da ikinci hakkı ifaya zorlanır.

Şayet kocası Müslüman değil de zimmiyse, iddet beklemesi gerekmez. Ancak

kendi dinlerinde bu konuda öngörülen bir kural varsa o zaman başka. Çünkü gayr-i

müslimler, bu tür konularda kendi inançlarıyla baş başa bırakılırlar. “Onları (kitap

ehlini) kendi dinleri üzere serbest bırakınız” hadisi42 bunu emretmektedir. Fakat

zimmînin nikahı altında bulunan kadın hamileyse doğuma kadar iddet beklemesi

gerekir. Doğumdan önce başka bir erkekle evlenemez. Çünkü nesebi sabit olan ceninin

hakkını gözetmek gerekir.43

B. CUMHÛRUN GÖRÜŞÜ

Zimmiye kadın, ister bir Müslümanın hanımı ister bir zimmînin hanımı olsun

iddet beklemek zorundadır. Çünkü iddeti emreden ayetler umûm ifade eder. İmâm

Mâlik, İmâm Şâfiî, İmâm Ahmed ile Ebû Hanîfe’nin önde gelen iki talebesi İmâm Ebû

Yûsuf ve İmâm Muhammed bu görüştedir. İmâm Mâlik’in ölüm iddeti olarak bir hayız

müddeti beklemesini yeterli gördüğü de nakledilmiştir.44 Ayrıca Mâlikîlere göre, gayr-i

41 Yahudi veya Hristiyan. 42 Kaynağı bulunamadı. 43 Bkz. İbn Âbidîn, a.g.e., V, 211; Bilmen, a.g.e., II, 384. 44 Kâsânî, a.g.e., III, 302 vd.; İbn Kudâme, a.g.e., XI, 194.

15

müslim kocadan ayrılan gayri müslim kadın iddet beklemeye zorlanamaz. Ancak, iddet

konusunda İslâm mahkemesine başvurmaları durumu müstesnadır.45

Bu iki görüşten birincisi daha isabetli görülmektedir. Çünkü İslâm dini gayr-i

müslimlere özel hukuk alanında ve husûsen bu tür konularda geniş bir serbesti

tanımıştır. İki tarafın da Müslüman olmadığı durumlarda taraflara İslam hukukunun

hükümlerini uygulama zorunluluğu getirmek bu genel ilkeyle uyuşmamaktadır. Ancak

taraflardan biri Müslüman olunca yaşanılan ülkenin kanunların esas alınması

öngörülmektedir. Bu da gayet doğaldır. Hâmile kadının doğum yapana kadar iddet

beklemesi noktasındaki genel hüküm ise, insan psikolojisiyle uyuşan evrensel nitelikli

bir hükümdür.

1917 tarihli Osmanlı Hukûk-ı Aile Kararnamesi’nde genel anlamda Ebû

Hanîfe’nin görüşü esâs alınmış ve gayr-i müslimlerle evli olan gayr-i müslim kadınların

bekleyeceği iddetler şöyle belirlenmiştir:

Madde 148: Mûsevîlerde ale’l-ıtlâk akd-i sahîh veya fâsidde talâk veya fesh veya zevcin vefâtı vukûunda iddet lâzım gelir. Müddet-i iddet doksan bir gündür. Şu kadar ki hâmil veya zât-ı veled olan kadının iddeti çocuğu iki yaşını ikmâl edinceye kadar imtidâd eyler. Çocuğun vefâtı halinde iddet, târih-i vefattan itibaren doksan bir gündür.

Madde 149: Îsevîlerde müddet-i iddet ale’l-ıtlâk firkatten itibaren bir senedir. Meğer ki vaz’-ı haml etmiş ola.46

Kararnamedeki bu hükümler, yahudi ve hristiyan din adamlarından alınan

bilgiler doğrultusunda düzenlenmiştir.47

Zimmiye ile ilgili olarak Hanefîler arasında mevcut olan ihtilâf harbiye48 için

de geçerlidir. Ebû Hanîfe’ye göre, harbiye için iddet bekleme yükümlüğü yoktur. Ancak

hamile ise, doğum yapana kadar onunla evlenilemez. Bu, iddet beklediği için değil,

karnında nesebi sâbit bir çocuk bulunduğu içindir.49 Yine ona göre, harbiye olan bir

kadın, Müslüman olup İslâm ülkesine göç ederse Müslüman olmayan kocasıyla evliliği

sona erer ve “(Müslüman olup yanınıza göç eden kadınlarla) evlenmenizde sizin için bir

45 Bilmen, a.g.e., II, 384. 46 Âile Hukûku Kararnamesi, s. 63 vd. 47 Âile Hukûku Kararnamesi, s. 13. 48 İslâm devletinin vatandaşı olmayan gayri müslim kadın. 49 İbn Âbidîn, a.g.e., V, 211 vd.

16

engel yoktur”50 ayeti hükmünce iddet beklemesi gerekmez.

İmâmeyn’e göre, her ikisi de iddet beklemek zorundadır.51

50 Mümtehine, 60/10. 51 Merğinânî, a.g.e., III, 377; İbnü’l-Hümâm Muhammed b. Abdülvâhid, Fethü’l-kadîr, Beyrût: Dâru Sâdır, ty, III, 290.

17

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM İDDET TÜRLERİ

İddet türleri, iki farklı açıdan iki ayrı sınıflandırmaya tâbi tutulabilir:

1. Sebebine Göre İddet Türleri,

2. Ölçütüne Göre İddet Türleri.

I. SEBEBİNE GÖRE İDDET TÜRLERİ

İddet, ayrılığa sebep olan olayın türüne göre, üç kısımda incelenmektedir.

A. ÖLÜM İDDETİ

Kocası ölen kadının beklemesi gereken iddet süresi, onun hamile olup

olmamasına göre değişiklik gösterir.

1. Hamile Olmayan Kadının İddeti

Sahîh nikâh sonrası kocası ölen kadın eğer hamile değilse, “Ölenlerinizin

geride bıraktığı hanımlar, dört ay on gün iddet beklerler”52 ayeti gereğince dört ay on

gün boyunca iddet bekler. Kocasının onunla gerdeğe girip girmemesi, kadının bulûğa

ermiş olup olmaması arasında bir fark yoktur. İslâm hukukçuları, bu hüküm üzerinde

ittifak etmişlerdir.53 Çünkü, ayetin hükmü geneldir ve bu durum kaybedilen eşe saygının

bir ifadesidir. Ayette belirtilen aydan maksat kamerî aydır.54

Fâsid nikâh sonrası kocası ölen kadın ise hamile olmadığı takdirde, sadece üç

kar’ müddeti iddet bekler.55 Çünkü, ortada gerçek bir nikâh yoktur. Dolayısıyla nikâh

nimetinin ortadan kalkması nedeniyle dört ay on günlük iddeti bekleyerek üzüntü

belirtmenin gereği de yoktur. Fâsid bir nikâhtan sonra iddetin gerekli oluşu, sadece

kadının hamile olup olmadığını ortaya çıkarmak içindir. Bu da her ne kadar kadının bir

52 Bakara Sûresi, 2/234. 53 İbn Kudâme, a.g.e., XI, 223. 54 H. İbrahim Acar, a.g.m., XXI, 467. 55 Hanefî ve Hanbelîlere göre üç hayız görünceye, Şâfiî ve Mâlikîlere göre üç temizlik devresi geçirinceye kadar iddet bekler. Zuhaylî, a.g.e., VII, 639.

18

hayız görmesiyle ortaya çıkacak olsa da ihtiyâten üç hayız görmesi gerekir.56 İddet

beklemesi gereken kadın, hayız görmüyorsa, üç ay iddet beklemesi yeterli olur.57

Osmanlı Hukûk-ı Aile Kararnamesi’nde hamile olmayan kadının durumu

şöylece hükme bağlanmıştır:

Madde 143: Hâmil olanlardan maada zevci vefât eden ve nikâh-ı sahîh ile menkûhe olan kadınların ictima vukû bulsun veya bulmasın dört ay on gün iddet beklemesi lâzım gelir.58

Kararnamenin 144. maddesinden anlaşıldığına göre fâsid evlilikler de aynı

hükme tâbidir.59

2. Hamile Olan Kadının İddeti

Kocası ölen kadın eğer hamileyse, “Hamile kadınların iddeti, çocuklarını

doğurmaları ile sona erer”60 ayeti hükmünce doğum yapmasıyla iddeti sona erer. Eski

ve yeni İslâm hukukçularının çoğunluğunun görüşü budur.

Saîd b. Mansûr ve Abd b. Humeyd’in Hz. Ali’den sahih senedle yaptıkları

rivayete göre ise o, bu durumda iki süreden uzun olanıyla iddet beklemenin gerektiği

görüşündedir. Bunun anlamı şudur: Eğer dört ay on günlük süre dolmadan doğum

yaparsa, bu süre dolana kadar iddet bekler. Şayet dört ay on günlük süre doğumdan

önce sona ererse, o zaman da doğum yapana kadar iddet bekler. İbn Abbâs da bu

görüştedir, fakat bu görüşünden döndüğü de rivâyet edilmiştir. Zeydî hukukçulardan

Mehdî-Lidînillâh (ö. 840/1437), el-Bahru’z-zehhâr adlı mukâyeseli hukuk kitâbında bu

iki sahâbîye ek olarak, tâbiînden Şa’bî ile yine Zeydî hukukçulardan Kâsımıyye,

Müeyyed-Billâh ve Nâsır’ın da bu görüşte olduğunu kaydetmiştir. Mâzerî de, aynı

görüşü Mâlikîlerden Sahnûn’a nispet etmiştir.61 Ca’ferîler de aynı görüştedir.62

56 Kâsânî, a.g.e., III, 303; İbn Âbidîn, a.g.e., V, 184, 188; Bilmen, a.g.e., II, 371; Zuhaylî, a.g.e., VII, 639. 57 Bilmen, a.g.e., II, 373. 58 Âile Hukûku Kararnamesi, s. 63. 59 Âile Hukûku Kararnamesi, a.y. 60 Talâk Sûresi, 65/4. 61 Muhammed b. Alî eş-Şevkânî, Neylu’l-evtâr, Birinci Basım, Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 1998, VI, 825 vd.; Mehdî-Lidînillâh, el-Bahru’z-zehhâr, Birinci Basım, Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2001, IV, 348. 62 Şelebî, a.g.e., s. 641.

19

Bu ihtilâfın temelinde, Bakara sûresinin 234. ayeti ile Talâk sûresinin 4. ayetini

uzlaştırma çabası yatmaktadır. Birinci ayette, kocası ölen kadının iddeti herhangi bir

kayıt getirilmeksizin dört ay on gün olarak belirtilmektedir. İkinci ayette ise, yine bir

kayıt konulmaksızın, hamile kadınların iddeti doğum yapmalarıyla sona erer, hükmü

getirilmektedir. Görüldüğü üzere her iki ayet de mutlaktır. Dolayısıyla, bu ayetlerden

hareketle üç ayrı hükme varılabilir:

1. Kocası ölen kadın, ister hamile olsun, ister olmasın dört ay on gün iddet

bekler. Bildiğimiz kadarıyla bu hükme varan bir İslâm hukukçusu yoktur.

2. Kocası ölen kadının iddeti, hamile değilse dört ay on gün beklemesiyle;

hamileyse doğum yapmasıyla sona erer. İslâm hukukçularının büyük çoğunluğunun

görüşü budur. Osmanlı Hukûk-ı Aile Kararnamesi’nde de bu görüş esas alınmıştır.63

Bu görüşün dayandığı bazı deliller şöyledir:

Übeyy b. Ka’b (r.a.), Peygamber (s.a.v.)’e, “Ey Allâh’ın elçisi, ‘Hamile

kadınların iddeti, çocuklarını doğurmaları ile sona erer’ ayeti, üç talakla boşananlar ve

kocası ölenlerle mi ilgilidir?” diye sormuş ve “Evet, o ayet, üç talakla boşananlar ve

kocası ölenlerle ilgilidir!” cevabını almıştır.64

Ümmü Seleme (r.a.), şöyle anlatmıştır: Subey’a el-Eslemiyye, kocasının

ölümünden birkaç gece sonra loğusa oldu. Bu durum Rasûlullâh (s.a.v.)’e bildirilince

evlenmesini emretti (evlenebileceğini bildirdi).65

İbn Mes’ûd (r.a.), kocası ölen hamile bir kadınla ilgili olarak, “Siz onun

hakkında ruhsatı bırakıp şiddet gösteriyorsunuz. Halbuki kadınlarla ilgili kısa sûre

(Talâk sûresi), uzun sûreden (Bakara sûresi) sonra inmiştir. Yani; “Hamile kadınların

iddeti, çocuklarını doğurmaları ile sona erer” ayeti.66

Yine İbn Mes’ûd (r.a.), bu görüşünü yinelediği bir sözünde “dileyenle bu

konuda lanetleşebilirim bile!” demekte ve “kocası ölen hamile kadın doğum yapınca

63 Bkz. Âile Hukûku Kararnamesi, s. 63 (md. 144). 64 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, No: 21146; Şevkânî, a.g.e., VI, 823 vd. Hadis, zayıftır. 65 Müslim, Talâk 8. 66 Buhârî, Tefsîr 2/16.

20

helal olur (evlenebilir)” cümlesiyle kanaatini ortaya koymaktadır.67

Ömer b. Hattâb (r.a.) ve oğlu İbn Ömer (r.a.)’dan, “doğum yaptığı takdirde ölü

kocası henüz defnedilmemiş olsa bile evlenmesi helâl olur” dedikleri de rivâyet

edilmiştir.68

3. Kocası ölen kadının iddeti, hamile değilse dört ay on gün beklemesiyle;

hamileyse iki süreden uzun olanı tamamlamasıyla sona erer. Bu görüşün dayandığı

delillerden biri şöyledir:

Ebû Seleme b. Abdurrahmân şöyle anlatmıştır: İbn Abbâs (r.a.)’ya, kocasının

ölümünden yirmi gece sonra doğum yapan bir kadınla evlenilip evlenilemeyeceği

soruldu. O da: “Hayır, iki süreden uzun olanı geçmelidir.” Bunun üzerine, “Ama Allâh

tebâreke ve teâlâ, ‘Hamile kadınların iddeti, çocuklarını doğurmaları ile sona erer’

buyuruyor”, dedim. Şöyle dedi: “Bu ayet, boşanmayla ilgilidir.” Ebû Hüreyre (r.a.), Ebû

Seleme ile aynı kanaati paylaştığını ifade etmiştir.69

Bu üçüncü görüş, ayetler arasında nesh veya tahsîs ilişkisi ileri sürmeden her

iki ayetle de amel etmeyi sağlayan ihtiyatlı bir görüştür. Ayrıca bu görüş, ölmüş

bulunan kocanın hatırasına saygı açısından da daha yerindedir. Her ne kadar bu saygının

ölçüsü sadece iddet beklemek değildir denebilirse de…

3. Kocası Mefkûd (Kayıp) Olan Kadının İddeti

Mefkûd, sözlük anlamı itibariyle; kayıp (ma’dûm) demektir. İslâm hukuku

terminolojisinde, “kendisinden haber alınamayan, nerede olduğu, yaşayıp yaşamadığı

bilinmeyen kayıp kimse”, anlamında kullanılmaktadır.70 Evinden çıkıp giden ve bir daha

dönmeyen, yurt dışına çıkan ve kendisinden bir daha haber alınamayan, savaşa katılan

fakat dönmeyen kimseler mefkûda örnek olarak verilebilir.

Hanbelî hukukçu İbn Kudâme, mefkûd teriminin bu yerleşik tanımını biraz

67 Nesâî, Talâk 56. Elbânî, isnâdının sahîh olduğunu belirtmiştir. 68 Mâlik, Talâk 13. 69 Nesâî, Talâk 56. 70 Bkz. Kâsânî, a.g.e., V, 287; Ali b. Ebî Bekr el-Merğinânî, el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî’, Birinci Basım, Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1996, III, 716; Meydânî, a.g.e., II, 125.

21

daha detaylandırarak özetle şunları söylemektedir:

“Kayıp koca için iki hal düşünülebilir:

İletişimin Tamamen Kopmadığı Durum

Kayıp olan, fakat kendisinden haber alınabilen, mektup yollayan mefkûd

kocanın durumu. Bu durumdaki mefkûdun karısı, İslâm hukukçularının ittifakıyla bir

başkasıyla evlenemez. Ancak nafaka sorumluluğunu yerine getirmemesi durumunda

kadının mahkemeye başvurup nikâhı feshettirme hakkı vardır.

İletişimin Tamamen Koptuğu Durum

Nerede olduğu bilinmeyen ve kendisinden hiçbir haber alınamayan mefkûd

kocanın durumu. Bu durum da iki kısımda ele alınır:

* Hayatta olduğu kanaatinin hakim olması: Ticâret, ilim tahsili, seyâhat vs. için

yolculuğa çıkan, fakat kendisinden haber alınmayan kocanın durumu buna örnek

verilebilir. Bu durumdaki mefkûdun öldüğü kesinlik kazanmadıkça karısıyla evlilik bağı

ortadan kalkmaz. İmâm Ahmed (kendisinden yapılan rivâyetlerin birinde), İmâm Ebû

Hanîfe ve İmâm Şâfiî (cedîd kavlinde) bu görüştedir. İmâm Ahmed’den gelen bir başka

rivâyete göre mefkûd doksan yaşına ulaşınca malı varisleri arasında taksim edilebilir.

Bu hüküm, ilgili durumda kadının ölüm iddeti bekleyip evlenebilmesi anlamına

gelmektedir. Ancak birinci rivâyet mezhebin genel görüşüdür.

İmâm Mâlik ve kadîm kavlinde İmâm Şâfiî ise, bu durumdaki kadının dört yıl

beklemesi gerektiğini ve daha sonra ölüm iddetini tamamladıktan sonra evlenebileceğini

savunmuşlardır.

* Vefât ettiği kanâatinin hakim olması: Birdenbire ortadan kaybolan, namaza

gidip bir daha dönmeyen, ufak bir iş için yakın bir yere gidip geri gelmeyen, savaş

meydanında kaybolan, tehlikeli bir yolculuğa çıkıp geri dönmeyen ve bulunduğu gemi

arızalanıp beraber yolculuk yaptığı bazı kimseler boğularak ölen mefkûd kocalar bu

bağlamda anılabilir. Kocası bu durumda olan kadınlar, İmâm Ahmed, İmâm Mâlik ve

İmâm Şâfiî’ye göre (kadîm kavlinde) dört yıl beklerler, daha sonra ölüm iddetini

22

tamamlar ve dilerse artık evlenebilirler. Ömer, Osmân, bir rivâyete göre Ali, İbn Abbâs

ve İbn Zübeyr (r.a.) bu görüştedir.

Hanefîler ve cedîd kavlinde İmâm Şâfiî ise, mefkûd kocanın öldüğü veya

karısını terk ettiği kesinlik kazanana kadar bu kadın evlenemez, demişlerdir. Çünkü

Peygamber (s.a.v.), Muğîre’nin rivâyetine göre, ‘Mefkûdun karısı, kendisine haber

gelene kadar yine onun karısıdır’ buyurmuştur. Ayrıca Hz. Ali, ‘Mefkûdun karısı,

kendisine kocasının ölüm veya boşama haberi gelmedikçe evlenemez’ demiştir.”71

İbn Kudâme’nin bu tasnifi konuyu kavramak açısından bir kolaylık sağlamakla

birlikte bazı önemli ayrıntıları içermemektedir. Bu nedenle, her bir mezhebin mefkûdla

ilgili görüşlerinin ayrı ayrı ele alınması gerekmektedir.

a. Hanefîlerin Görüşü

Hanefî mezhebine göre mefkûd, aksi kesinlik kazanana kadar hayatta kabul

edilir. Bunun ölçüsü konusunda mezhep içinde çok sayıda görüş ileri sürülmüştür.

Kâsânî’nin dediğine göre zâhiru’r-rivâye, bu konuda belli bir müddet takdir

edilemeyeceğidir. Merğinânî’nin ifadesine göre zâhiru’l-mezheb, akranlarının tümünün

vefât etmesi ile takdir edilmesidir. 120, 100, 90, 70 ve 60 yaş görüşleri de vardır. Fetvâ

90 yaş görüşü üzeredir. Müteahhir fukahâ 60 yaş görüşünü tercih etmiştir. İbnü’l-

Hümâm da, 70 yaşını doldurmuş olmasını ölçü almıştır. Bu görüşü ileri sürenler,

şimdiki insanların genelde altmış yetmiş sene yaşadığını dikkate almışlar ve bunu

destekleyen şu hadisi delil göstermişlerdir:

“Ümmetimin ortalama ömürleri altmış ile yetmiş yaş arasıdır.”72

Bütün bu görüşler, mefkûdun hayatta olduğu kanaatinin ağır bastığı durumlarla

ilgili sayılabilir. Çünkü savaş meydanında veya yol kesicilerin bulunduğu bir yerde

kaybolan kişi gibi, ölüm ihtimalinin daha büyük olduğu durumlarda yaşa bakılmaz. Bu

tür durumlarda mefkûdun öldüğüne dair zann-ı galip oluşunca öldüğüne

71 İbn Kudâme, a.g.e., XI, 247 vd. 72 Bkz. Kâsânî, a.g.e., V, 289; Merğinânî, a.g.e., III, 719; Abdullâh b. Mahmûd el-Mevsılî, el-İhtiyâr li-ta’lîli’l-Muhtâr, Beyrût: Dâru’l-Erkam, ty., III, 50 vd.; İbn Âbidîn, a.g.e., VI, 462; Meydânî, a.g.e., II, 125 vd.; Bilmen, a.g.e., VII, 220 vd. Hadisi Tirmizî rivâyet etmiştir. Bkz. Deavât 102.

23

hükmedilebilir.73

Her iki durumda da, kocanın öldüğüne veya karısını boşadığına dair kesin bir

haber gelmesi halinde, kadın iddet beklemeye başlar ve sonra evlenebilir.74

b. Şâfiîlerin Görüşü

İmâm Şâfiî’den bu konuda iki rivâyet vardır. Kadîm (önceki) görüşüne göre,

mefkûdun karısı nikâhı feshetme hakkına sahiptir. Buna göre kadın dört yıl bekler, daha

sonra da dört ay on gün olan ölüm iddetini tamamlar. Çünkü Hz. Ömer’in uygulaması

bu yöndedir.75 Cedîd (sonraki) görüşüne göre ise, kadının böyle bir hakkı yoktur. Bu

konuda kesin bir bilgiye ulaşana kadar mefkûdun ölümüne hükmedilemez. Hz. Ali’nin

“öldüğünü öğrenene kadar sabret” sözü bu görüşü desteklemektedir. Şîrâzî, bu görüşün

sahîh olduğunu söylemektedir.76 Nevevî de bu görüşün azhar olduğunu ifade etmekte ve

bu noktada herkesin; şehirde kaybolanla yolculukta kaybolanın, savaş meydanında

kaybolanla gemisi batanın aynı hükme tabi olduğunu belirtmektedir.77

c. Mâlikîlerin Görüşü

Mâlikî mezhebine göre mefkûd için dört hal söz konusu olabilir:

Savaş sırasında olmaksızın dâru’l-harpte kaybolan: Bu kişi, esir hükmündedir.

Doğumundan itibaren yetmiş veya bir başka rivâyete göre seksen sene geçmedikçe ne

malı ne de karısı hakkında ölümüne hükmedilemez. Ancak Eşheb’e göre, karısının

nafakası devam etmediği veya iffetini kaybetmesinden korkulduğu zaman buna

hükmedilebilir. Bu durumda kadın mahkemeye başvurup nikâhın feshini isteyebilir.

Kâfirlerle yapılan bir savaş sırasında kaybolan: Bu kimsenin durumu

hakkında devlet gerekli tahkikâtı yaptıktan sonra bir sene geçmesi beklenir. Ondan

73 Bilmen, a.g.e., VII, 221. Bu eserde, konuyla ilgili iki fetvâ örnek olarak nakledilmiştir. 74 Bkz. Merğinânî, a.g.e., III, 718 vd. 75 Hz. Ömer’in bu görüşte olduğu, İbn Ebî Şeybe ve Abdurrezzâk’ın Musannef’leri başta olmak üzere çeşitli hadis kaynaklarında rivâyet edilmiştir. Bkz. Cemâleddîn Abdullâh b. Yûsuf ez-Zeylaî, Nasbu’r-râye (el-Hidâye ile birlikte), III, 716 vd. 76 İbrâhîm b. Ali eş-Şîrâzî, el-Mühezzeb, Beyrût: Dâru’l-Fikr, ty., II, 146; Nevevî, Minhâcu’t-tâlibîn, Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1992, s. 256. 77 Nevevî, Ravzatu’t-tâlibîn, Birinci Basım, Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1992, VI, 377 vd.

24

sonra karısı iddet bekler.78

Müslümanlar arasında yapılan bir savaş sırasında dâru’l-İslâm’da kaybolan:

Bu kimsenin karısının durumuyla ilgili üç rivâyet vardır: Birincisi; savaş başladığı

andan itibaren iddet bekler. İkincisi; savaş sona erdiği andan itibaren iddet bekler.

Üçüncüsü; Savaştan sonra devlet mefkûdla ilgili gerekli tahkîkâtı yaptıktan sonra bir

sene geçmesi beklenir, sonra iddet bekler. İbn Rüşd, beklenilmesi gereken müddetin

ilgili yerin uzak veya yakın olmasına göre değiştiğini ve en çok bir sene olabileceğini

kaydetmiştir. Bu müddet, içtihatla belirlenir.

Vebâ gibi bulaşıcı bir hastalığın olduğu bir bölgeye giden ve kendisinden haber

alınamayan kişinin karısı da salgının sona ermesinden sonra iddet bekler.

Savaş sırasında olmaksızın dâru’l-İslâm’da kaybolan: Bu durumda kadın,

mefkûdun öldüğü sâbit olana veya hala yaşaması pek mümkün olmayan bir yaşa

ulaşana kadar ölümüne hükmedilemez. Bunun ölçüsü mu’temed kavle göre yetmiş

yaştır. Yetmiş beş ve seksen yaş görüşleri de vardır. Ancak bu durumda kadın,

mahkemeye başvurur ve gerekli tahkîkât yapıldıktan sonra mefkûdun hayatta olup

olmadığı noktasında bir bilgiye ulaşmaktan ümit kesilirse, bu andan itibaren dört yıl

beklenir, daha sonra da kadın ölüm iddeti bekler.79

d. Hanbelîlerin Görüşü

Hanbelîler, mefkûdun durumunu iki bölümde ele almaktadırlar:

Hayatta olduğu kanaatinin hakim olması: Ticâret, ilim tahsili, seyâhat vs. için

yolculuğa çıkan, fakat kendisinden haber alınmayan kocanın durumu buna örnek

verilebilir. Bu durumdaki mefkûdun öldüğü kesinlik kazanmadıkça karısıyla evlilik bağı

ortadan kalkmaz. İmâm Ahmed, kendisinden yapılan rivâyetlerin birine göre, bu

görüştedir. İmâm Ahmed’den gelen bir başka rivâyete göre ise, mefkûd doksan yaşına

ulaşınca malı varisleri arasında taksim edilebilir. Bu hüküm, ilgili durumda kadının

78 Bu, tercih edilen görüştür. Zira İbn Rüşd, bu konuda dört ayrı görüş olduğunu zikretmektedir. Bidâyetu’l-müctehid, Birinci Basım, Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 1997, III, 91. 79 Bkz. Abdüsselâm b. Saîd et-Tenûhî (Sahnûn), el-Müdevvenetü’l-kübrâ, Mısır: Matbaatu’s-Saâde, 1323, II, 450 vd; Ebû Abdullâh Muhammed b. Abdullâh el-Haraşî, Şerhu Muhtasarı şeyh Halîl, Beyrût: Dâru Sâdır, ty., II, 153 vd.; İbn Rüşd, a.g.e., III, 91; Bilmen, a.g.e., VII, 222.

25

ölüm iddeti bekleyip evlenebilmesi anlamına gelmektedir. Ancak birinci rivâyet

mezhebin genel görüşüdür.

Vefât ettiği kanâatinin hakim olması: Birdenbire ortadan kaybolan, namaza

gidip bir daha dönmeyen, ufak bir iş için yakın bir yere gidip geri gelmeyen, savaş

meydanında kaybolan, tehlikeli bir yolculuğa çıkıp geri dönmeyen ve bulunduğu gemi

arızalanıp beraber yolculuk yaptığı bazı kimseler boğularak ölen mefkûd kocalar bu

bağlamda anılabilir. Kocası bu durumda olan kadınlar, İmâm Ahmed’e göre dört yıl

beklerler, daha sonra ölüm iddetini tamamlar ve dilerse artık evlenebilirler. Ömer,

Osmân, bir rivâyete göre Ali, İbn Abbâs ve İbn Zübeyr (r.a.) bu görüştedir.80

Osmanlı Hukûk-ı Aile Kararnamesinde, kocası mefkûd olan kadının durumunu

düzenleyen maddelerden 126. madde Hanefî mezhebine, 127. madde ise Mâlikî

mezhebine göre düzenlenmiştir. İlgili maddeler şöyledir:

Madde 126: Bir kadının zevci ihtifâ veyahud müddet-i sefer veya daha karîb olan bir mahalle giderek teğayyüb edip veya mefkûd olup nafaka tahsili müteazzir olur ve zevcesi tefrîki taleb ederse hâkim tahkîkât-ı lâzıma icrasından sonra beynlerini tefrîka hükmeder.

Madde 127: Nafaka cinsinden mal terkettiği halde teğayyüb eden bir kimsenin zevcesi hâkime bi’l-mürâcaa tefrîkini taleb etse hâkim o kimse hakkında icrâ-yı tahkîkât eder. Nerede olduğuna ve hayat ve mematına dair haber alınmasından ye’s hasıl olur ise ye’s tarihinden itibaren dört sene te’cîl eyler. İşbu müddet zarfında haber alınamadığı ve zevce talebinde musırr bulunduğu halde tarafeyni tefrîk eder. Eğer zevc muhârebede gaybûbet etmiş ise hâkim tarafeyn-i muhâribeynin üserânın yerlerine avdetinden itibaren bir sene mürûr eyledikten sonra tefrîka hükmeder. Her iki halde zevce hüküm tarihinden itibaren iddet-i vefât bekler.81

Görüldüğü üzere 127. madde, Mâlikî mezhebine göre düzenlenmiştir. Bunun

nedeniyle ilgili olarak Kararname’nin Esbâb-ı Mûcibe Lâyihâsı’nda şu mülahazalar yer

almaktadır:

Mefkûdun zevcesi ve malı hakkında gerek sâdât-ı Hanefiyye ve gerek diğer müctehidin hazeratı beyninde ihtilâfât-ı kesîre vaki olmuştur. Mezheb-i muhtara göre mefkûdun velâdetinden itibaren 90 sene mürûrundan ve bir tehlike ve muhâtara zamanında mefkûd olmuş ise mematı hakkında zann-ı galip husûlünden sonra mevtiyle hükmolunur.

80 İbn Kudâme, a.g.e., XI, 247 vd.; Behûtî, Keşşâfu’l-kınâ’, V, 421. 81 Âile Hukûku Kararnamesi, s. 57.

26

Emvâli o zamanda mevcûd olan veresesine verilir ve zevcesinin tefrîkine hükmedilir. İşbu mezheb nikâhın lüzûm-ı mahfûziyeti esasına müstenid ise de zevcenin hukûkunu asla nazar-ı itibara almamaktadır.

İmam-ı Mâlik hazretleri mefkûdun dâr-ı harbde veya dâr-ı İslâm’da gaybûbet ettiğine ve gaybûbetin bir tehlike esnasında olup olmadığına göre gerek zevcesi ve gerek malı hakkında hükmü dört hale irca etmiş ve bilâ-muhârebe dâr-ı harbde gâib olanları esir addederek gerek malı ve gerek zevcesi hakkında müddet-i inkırâz-ı akrân olan 70 seneyi nazar-ı itibara almıştır.

Zaman-ı harbde dâr-ı harbde zâyi olanlar hakkında üç rivâyet vârid olup üçüncü rivâyete dâr-ı İslâm’da gâib olanlar ile bir hükümde addedilmiştir. Dâr-ı İslâm’da bir mühlike esnâsında gaybûbet edenlerin gerek zevcesi ve gerek malı hakkında tarafeyn-i muhâsımeynin mahallerine avdetine kadar mürûr eden müddeti kâfi addetmiş ve bir mühlike olmayarak gaybûbet edenlerin malı hakkında 70 senenin hitâm bulması ve zevcesi hakkında dahi mürâcaatı üzerine hâkimin icrâ edeceği tahkîkât neticesinde hayât ve memâtına ıttıladan ye’s husûlünden itibaren dört sene sonra nikâhın feshine hükmedilmesi re’yinde bulunmuştur. Müşârun ileyhin zevcât hakkındaki re’yi zamanın efkâr ve îcâbâtına muvâfık olduğundan 127. madde o esas üzerine tanzim edilmiştir.82

Ömer Nasuhi Bilmen de konuyla ilgili olarak şu yorumda bulunmaktadır:

…Mefkûdun zevcesine gelince: Bunun böyle uzun bir müddet intizarda bulunması, zararını müstelzim olabilir. Fakat bu hal, kendi hakkında bir iptilâdır, buna sabretmesi insanî bir vzifedir, zevciyet hukukuna riayet bunu icab ettirmektedir. Kocalarının vefatından sonra hâtıralarına riayet ederek başkaları ile evlenmeyen nice hakikatli kadınlar vardır.

Zevcenin nafakadan mahrumiyeti halinde ise zevci namına hâkimin izniyle istidânede bulunması caizdir, bu kâbil olmayınca ictimâî heyetin himâyesine müstahik olur.

Mahaza zevcinin böyle uzun boylu istiğrabına tahammül edemeyen veya nafakasının taazzüründen dolayı mutazarrır bulunan bir kadın, yukarıda yazıldığı vechile İmâm Mâlik ile İmâm Ahmed b. Hanbel hazretlerinin mezheblerine tevfikan zevcinden tefrik edilebilir.83

Her iki yorum da dikkate alınarak şunlar söylenebilir: Kocası mefkûd olan

kadınların iddetiyle ilgili hüküm verilirken, her bir kadının durumu ayrı olarak ele

alınmalı; ailenin psikolojik, sosyal ve ekonomik durumu ve geleceği göz önünde

bulundurularak şartlara en uygun hüküm verilmelidir. Zaten İslâm hukukçularının

konuyla ilgili hükümleri de naslardan çok, bu çabanın ürünüdürler.

82 Âile Hukûku Kararnamesi, s. 99 vd. 83 Bilmen, a.g.e., VII, 226 vd.

27

Buraya kadar ifade edilen hükümler, kocası mefkûd olan kadının ondan ayrılıp

ayrılamayacağı konusuna açıklık getirmektedir. Bu noktada izah edilmesi gereken bir

başka konu daha ortaya çıkmaktadır: Kadın, mefkûd kocasından ayrılıp bir başkasıyla

evlendikten sonra ayrıldığı kocası çıkıp gelirse ne olacaktır?

Bu soruya İslâm hukukçularının verdiği cevaplar özetle şöyledir:

Ebû Hanîfe’ye göre, ikinci nikâh bâtıl olur. Kadın birinci kocasına aittir. İkinci

koca, kadınla cinsel ilişkide bulunmuş ise, kadına mehr-i misil vermesi ve kadının iddet

beklemesi gerekir. Daha sonra kadın ilk kocasına geri verilir.

İmâm Mâlik’e göre, ikinci koca kadınla cinsel ilişkide bulunmuşsa, artık o

kadın onun karısı olmuştur. Kadına ilk koca ne kadar mehir vermişse ona da kadına o

kadar mehir vermesi vacip olur. Eğer ikinci koca kadınla cinsel ilişkide bulunmamışsa,

kadın ilk kocasınındır. İmâm Mâlik’ten yapılan bir rivâyete göre, her iki durumda da

kadın ilk kocasınındır.

İmâm Şâfiî’den bu konuda iki rivâyet olup bunlardan ercah olanına göre ikinci

nikâh bâtıldır. Diğer rivâyete göre ise, her halükarda birinci nikâh bâtıldır.

Ahmed b. Hanbel’e göre ise, ikinci koca kadınla cinsel ilişki kurmamış ise,

kadın birinci kocanındır. Eğer ilişki kurmuşsa ilk kocanın iki seçeneği vardır: Dilerse

kendi verdiği mehri geri alıp kadını ikinci kocaya bırakır, dilerse ikinci kocanın verdiği

mehri ödeyip kadını geri alır.84

İlgili durum, Osmanlı Hukûk-ı Aile Kararnamesi’nde de ele alınmıştır. Orada

bu görüşler arasında orta bir yol tutulduğu görülmektedir. Kararname’nin konuyu

hükme bağlayan 128 ve 129. maddeleri şöyledir:

Madde 128: Mevâdd-ı sâbıka mûcibince tefrîkına hükmolunan kadın âhar bir şahıs ile tezevvüc ettikten sonra zevc-i evvelin zuhûru nikâh-ı âhirin infisâhını mûcib olmaz.

Madde 129: Vefâtına hükmolunan kimsenin zevcesi âhar bir şahıs ile tezevvüc ettikten sonra zevc-i evvelin hayatı tahakkuk etse

84 Abdulvehhâb b. Ahmed eş-Şa’rânî, el-Mîzânü’l-kübrâ, Birinci Basım, Beyrût: Dâru’l-Fikr, ty., II, 136.

28

nikâh-ı sânî münfesih olur.85

Bu maddelerle ilgili olarak kararnamenin esbâb-ı mûcibe lâyihâsında şu

mülâhazalar ortaya konulmuştur:

Vefâtına hükmolunan zevcin zevcesi şahs-ı âhâr ile izdivâc ettikten sonra ber-hayat olarak zuhûru halinde ale’l-ıtlâk nikâh-ı sânînin münfesih olmayacağına dair “Behcetü’l-Fetâvâ”da bir fetvâ mevcut ise de “Reddü’l-Muhtâr”da Ebu’s-Suûd merhûma atfen bilakis nikâh-ı sânînin münfesih olacağı muharrerdir. Mahsüsün hilafına vaki olan hüküm asla muteber olmayacağından bir kimsenin ber-hayat olarak zuhûru, vefâtı hakkında vukû bulan hükmün butlân ve infisâhını müstelzim olur. Bunun içindir ki şahs-ı mezkûr veresesine tevzî edilmiş olan emvâlini istirdâd ettirip de zevcesini ettirmemek tecezzi kabul etmeyen hükmün kısmen butlânına, kısmen de sıhhatine kâil olmak demek olur ki fıkhen ve mantıken hiçbir vech ile tecvîz olunamaz. Husûsiyle zamanımızda bunu tecvîz etmek fesâd-ı ahlâk hasebi ile birçok fenalıklara meydan vermek demektir. Bu mülâhazaya mebnî 129. madde müşârun ileyh Ebu’s-Suûd merhûmun re’yi üzere tahrîr olunmuştur.

Amma nikâhın feshine hükmolunmuş ise bu sûrette nikâh-ı evvel hükm-i hâkim ile ibtâl edilmiş olacağından artık zevcin ber-hayat olarak zuhûru işbu hükmün ve binâen aleyh nikâh-ı sânînin butlânını müstelzim olmayacağından 128. madde bu vech ile tahrîr edilmiştir.86

Bu açıklamalardan anlaşıldığına göre mefkûdun ölümüne hükmedilmesi ile

mefkûdun nikâhının feshedilmesi ayrı olarak değerlendirilmiştir. Ölümüne

hükmedilmesi durumunda mefkûd ortaya çıkınca sonraki nikâh münfesih olur. Çünkü

hâkim nikâhı feshetmemiştir. Hâkimin nikâhı feshetmesi durumunda ise, kesin olarak

nikâh bağı ortadan kalktığı için sonraki nikâh geçerli olmaya devam eder.

TMK’da mefkûd yerine gaip kavramı kullanılmış ve şu genel hükümler

benimsenmiştir:

1. Genel olarak

Madde 32: Ölüm tehlikesi içinde kaybolan veya kendisinden uzun zamandan beri haber alınamayan bir kimsenin ölümü hakkında kuvvetli olasılık varsa, hakları bu ölüme bağlı olanların başvurusu üzerine mahkeme bu kişinin gaipliğine karar verebilir.

Yetkili mahkeme, kişinin Türkiye’deki son yerleşim yeri; eğer

85 Âile Hukûku Kararnamesi, s. 57. 86 Âile Hukûku Kararnamesi, s. 100 vd.

29

Türkiye’de hiç yerleşmemişse nüfus sicilinde kayıtlı olduğu yer; böyle bir kayıt da yoksa anasının veya babasının kayıtlı bulunduğu yer mahkemesidir.

2. Yargılama usulü

Madde 33: Gaiplik kararının istenebilmesi için, ölüm tehlikesinin üzerinden en az bir yıl veya son haber tarihinin üzerinden en az beş yıl geçmiş olması gerekir.

Mahkeme, gaipliğine karar verilecek kişi hakkında bilgisi bulunan kimseleri, belirli bir sürede bilgi vermeleri için usulüne göre yapılan ilanla çağırır.

Bu süre, ilk ilanın yapıldığı günden başlayarak en az altı aydır.

3. İstemin düşmesi

Madde 34: Gaipliğine karar verilecek kişi, ilan süresi dolmadan ortaya çıkar veya kendisinden haber alınırsa ya da öldüğü tarih tespit edilirse gaiplik istemi düşer.

4. Hükmü

Madde 35: İlandan sonuç alınamazsa, mahkeme gaipliğe karar verir ve ölüme bağlı haklar, aynen gaibin ölümü ispatlanmış gibi kullanılır.

Gaiplik kararı ölüm tehlikesinin gerçekleştiği veya son haberin alındığı günden başlayarak hüküm doğurur.

B. BOŞANMA İDDETİ

Boşanan87 her kadın, –halvet konusundaki ihtilâf bir kenara bırakılırsa–

hukûken iddet beklemek zorundadır. Ancak, boşanan her kadın aynı iddeti beklemez.

Kadının hamile olup olmamasına ve hayız görüp görmemesine göre farklı iddetler söz

konusudur.

Bunlar, şu şekilde sınıflandırılabilir:

1. Hamile Olan Kadının İddeti

İslâm hukukçuları, boşanan hamile kadının iddetinin doğum yapmasıyla sona

ereceğinde ittifak etmişlerdir. Çünkü, bir ayette “(boşanmış) hamile kadınların iddeti,

87 Evliliğin liân, muhâlea gibi usullerle sona ermesi veya daha çok Mâlikî ve Hanbelî mezheplerinde işlerlik kazanan kazâî boşanma, yani mahkemenin tefrîk kararı da kural olarak bâin boşama sayıldığından bunların akabinde boşama iddeti beklenir. Kocanın evini terk edip gitmesi ve geri dönmemesi halinde mahkemenin vereceği tefrîk kararı da ister Mâlikîler’in görüşü esas alınarak bâin boşama, ister Hanbelîlerin görüşü alınarak fesih sayılsın böyledir. H. İbrahim Acar, a.g.m., XXI, 468 vd.

30

çocuklarını doğurmaları ile sona erer”88 buyurulmaktadır. Ayet, hamile kadınların

iddetinin doğum yapmalarıyla son bulacağını mutlak olarak ifade ettiği için, bütün

İslâm hukukçuları, herhangi bir kayıt koymaksızın boşanan bütün hamile kadınların

iddetinin doğum yapmaları ile sona ereceğini ifade etmişlerdir.89

Eğer hamile kadın ikiz, üçüz veya daha fazla çocuk doğuracaksa iddeti son

çocuğu doğurmasıyla sona erer. Çocuğun bedeninin çoğu dışarı çıkınca, tamamen

doğmuş hükmündedir.90

Kadının düşük yapması durumunda, düşüğün yaratılışı tamamen veya kısmen

belirgin ise iddet sona erer. Aksi halde düşükle iddeti sona ermez. Çünkü çocuk

düşürdüğü şüphelidir (kan pıhtısı da olabilir).91 Şüphe, iddetin sona ermesine engeldir.

Dolayısıyla, hamile olmayan kadınların hükmüne tabidir.92 Çocuğun ana rahminde

ölmesi durumunda da, dışarı çıkarılmadıkça iddet sona ermez.93

2. Hamile Olmayan Kadının İddeti

Hamile olmayan kadın için iki durum söz konusudur. Ya hayız görme

devresindedir ya da değildir.

a. Hayız görme devresinde olan kadınların iddeti

Hayız görme devresinde bulunan, yani yaş itibariyle hayız görmeye müsait

olan kadınlar üç sınıftır:

Mu’tâde, murtâbe, mustahâza.

aa. Mu’tâde

Mu’tâde, hayız düzeni normal olan, yani temizlik ve hayız süresi belirli olan

kadın anlamına gelmektedir. Bu durumdaki kadının, üç kar’ süresince iddet beklemesi

88 Talâk Sûresi, 65/4. 89 İbn Rüşd, a.g.e., III, 134. 90 Bilmen, a.g.e., II, 375. 91 Bugün itibariyle, bunun tam olarak tespitinin mümkün olduğu söylenebilir. 92 Bkz. Bilmen, a.g.e., II, 375. 93 Bkz. Bilmen, a.g.e., a.y.

31

gerekir. Çünkü Kur’ân’da “Boşanmış kadınlar üç kar’ iddet beklerler”94

buyurulmaktadır.

Kar’ kelimesi, hem temizlik hem de hayız anlamına gelen müşterek bir

kelimedir. Çoğulu, akrâun, kurûun ve akruun şeklinde gelir.95 Ayette geçen kurû’

lafzının kök itibariyle müşterek bir kelime olması, İslâm hukukçularının kelimenin

ayetteki anlamı üzerinde ihtilâf etmelerine neden olmuş ve sonuçta şu iki görüş ortaya

çıkmıştır:

Birinci görüş: Hayız anlamına gelmektedir. Hanefî ve Hanbelî hukukçular, bu

görüştedirler.96 Bu görüşün dayanakları özetle şunlardır:

a) Hayız, rahimde cenin olup olmadığını ortaya çıkarır. Nitekim iddetin amacı

da budur. Temizlik halinin böyle bir işlevi yoktur.

b) Talâk sûresinin 4. ayetinde “Kadınlarınızdan hayızdan kesilenler hakkında

(nasıl hüküm vereceğinizde) şüpheye düştüyseniz, bilin ki onların iddeti üç aydır. Henüz

hayız görmeyenlerin iddeti de öyle...”97 buyurulmaktadır. Görüldüğü üzere kadınlar,

hayız görmedikleri takdirde aylar ile iddet beklemeye yönlendirilmektedirler. Bu

durum, asıl olanın hayız olduğunu ortaya koymaktadır. “Su bulamadığınız takdirde

temiz toprakla teyemmüm edin”98 ayetinde asıl olanın abdest olduğu ortaya konulduğu

gibi…

c) Kar’ kelimesiyle hayzın kastedildiği Peygamber (s.a.v.) tarafından

açıklanmıştır. Allâh’ın hükümlerinin açıklayıcısı odur. Rasûlullâh (s.a.v.), mustahâza

hakkında şu hükmü vermiştir:

“Hayızlı günlerinde (akrâ’) namaz kılmayı bırakır.”99

Mustahâza olan Fâtıma b. Ebî Hubeyş’e de şunları söylemiştir:

94 Bakara Sûresi, 2/229. 95 Zuhaylî, a.g.e., VII, 630. 96 Kişi hayız olan hanımını boşarsa, bu hayız iddetten sayılmaz. Çünkü iddetin tam üç hayız olması şarttır. Merğinânî, a.g.e., III, 375; Behûtî, Keşşâfu’l-kınâ’, V, 417. 97 Talâk Sûresi, 65/4. 98 Mâide, 5/6. 99 Ebû Dâvûd, Tahâret 108 ve 110; Tirmizî, Tahâret 95; İbn Mâce, Tahâret 115.

32

“Hayzın (kar’) geldiği (yeniden başladığı) zaman, namaz kılmayı bırak!”100

Bu hadislerde kar’ ve akrâ’ kelimeleri, hayız anlamında kullanılmıştır. Bu

durum, kurû’ kelimesinin hayız anlamına geldiğini ortaya koymaktadır. Konuyla ilgili

daha birçok merfû’ ve mevkûf hadis vardır. Mevkûf hadislerden birinde belirtildiğine

göre Hz. Ömer ve Hz. Ali, “Üçüncü ay halinden temizlenene kadar, kocanın karısına

dönme yetkisi vardır” demişlerdir.

d) Ayette, üç kar’ müddetince iddet beklenmesi emredilmektedir. Bu hükmün

zâhiri eksiksiz olarak üç kar’ beklemeyi ifade etmektedir. Eğer burada kastedilen

temizlik olsaydı, bu müddetin tamamlanması söz konusu olamazdı. Çünkü İslâm

hukukuna göre, kadının temizlik halinde boşanması gerekir. Temizlik halinde boşanan

kadının iddeti, işlemeye başlar. Bu durumda üç temizlik müddetinin ilki eksik kalır. Bu

da göstermektedir ki, kar’ kelimesi ile kastedilen anlam, hayızdır. Çünkü, bu anlama

göre hareket edildiğinde iddet süresinde herhangi bir eksilme meydana gelmemektedir.

İkinci görüş: Temizlik anlamına gelmektedir. Mâlikî, Şâfiî, Zâhirî ve Ca’ferî

hukukçular bu görüştedirler.101 Onların dayanakları da özetle şunlardır:

a) Talâk sûresinin 1. ayetinde geçen “li ıddetihinne” ifadesi, “fî ıddetihinne”

anlamına gelmektedir. Lâm edatının birçok ayetteki kullanımı bunu desteklemektedir.102

Şu halde ilgili ayette kadınların iddetleri içinde boşanması emredilmektedir. Kadını

hayız zamanında boşamak bilindiği üzere haramdır. O halde ayette iddet ile kastedilen

zaman dilimi temizlik devresidir. Bu iddiaya, ayetin anlamı “kadınları iddet (hayız)

zamanlarına doğru boşayın”dır denilerek cevap verilmiştir.103 Ayrıca bir kıraatta ilgili

bölümün “kable iddetihinne” şeklinde olduğu belirtilerek ilgili iddia desteklenmeye

100 Nesâî, Tahâret 135. Vehbe Zuhaylî, bu hadisin senedinde münkerü’l-hadîs bir râvî olduğunu kaydetmektedir. Zuhaylî, a.g.e., VII, 631. Ancak hadis tenkidinde oldukça müteşeddid olan Elbânî, Nesâî’nin naklettiği bu hadisin sahîhu’l-isnâd olduğunu belirtmiştir. Hadis üzerinde yaptığımız araştırmada bazı râvileri hakkında olumsuz kanaatler serdedildiğini gördük. Bu durum, hadisin en azından sahîh olmadığı kanaatini güçlendirmektedir. 101 İbn Hazm, a.g.e., X, 257; İbn Kudâme, a.g.e., XI, 200; Şelebî, a.g.e., s. 634. 102 Örneğin, Haşr sûresinin 1. ayetindeki “li evveli’l-haşr” ibâresi “fî evveli’l-haşr” anlamında kullanılmıştır. 103 “İzâ” edatı ile başlayan cümlelerin cevabında “kable” anlamının gizli olması sıkça karşılaşılan bir durumdur. Örneğin, Mâide sûresinin 6. ayetinde “namaza kalktığınız zaman yüzünüzü yıkayın….” buyurulmaktadır. Bu ibarenin anlamı “namaza kalkmadan önce yüzünüzü yıkayın…”dır.

33

çalışılmıştır.104

b) Ayette kar’ın sayısı ifade edilirken “selâsetun” kelimesi kullanılmıştır. Bu

durum, sayılan şeyin müzekker (eril) olduğunu gösterir. O halde sayılan şey,

“hayzatun” değil, “tuhrun”dur. Çünkü müzekker olan hayzı değil, temizliği ifade eden

kelimedir.

c) Ayette geçen kurû’ kelimesi, kar’ kelimesinin çoğuludur. Kar’ kelimesi,

sadece temizlik anlamında kullanıldığı zaman çoğulu bu şekilde gelmektedir. Hayız

anlamında kullanıldığında ise, çoğulu yalnızca akrâ’ şeklinde gelmektedir. Bu görüş,

İbnü’l-Enbârî’den nakledilmektedir.

d) Kar’ kelimesi cem’ kelimesinden türetilmiştir. Kar’ aslen, bir araya

toplanmak anlamına gelmektedir. Bu kökenden hareketle temizlik manasını vermek

daha doğrudur. Çünkü temizlik devresinde hayız kanı rahimde toplanır, hayız vakti

gelince de rahimden boşalır. Kelimenin kökenine uygun düşen anlamın tercih edilmesi,

kökenine muhâlif olan anlamın tercih edilmesinden daha üstündür.105

Bu ihtilâfın uygulama açısından doğurduğu sonuç şudur: Temizlik halinde

boşanan kadının iddeti, birinci grubun görüşüne göre üçüncü ay halinin

tamamlanmasıyla; ikinci grubun görüşüne göre ise üçüncü ay halinin başlamasıyla sona

erer.106

Günümüzün önemli İslâm hukukçularından biri olan Vehbe Zuhaylî, bu

görüşlerden ilkini tercih etmekte ve bunun nedenini, “vâkıaya ve iddetten gözetilen

maksada uygunluk”, olarak açıklamaktadır. Şu halde kadınlar üç hayız müddeti iddet

beklerler. Böylece iddetin sona erdiği kesinlik kazanır. Ayrıca kadın hayız gördüğünde

hamile olmadığı; temizlik devresi devam ettiği zaman ise genellikle kadının hamile

olduğu belli olur.107

104 Şeyhzâde Muhammed Efendi, Hâşiyetu Şeyhzâde alâ Tefsîri’l-Kâdi’l-Beydâvî, İstanbul: Hakikat Kitabevi, 1991, IV, 407 vd. Beydâvî ve Şeyhzâde gibi, Zemahşerî, Nesefî ve daha birçok müfessir aynı delilleri ileri sürerek kendi mezheplerinin görüşlerini savunmuşlardır. 105 Bkz. İbn Rüşd, a.g.e., III, 131; İbn Kudâme, a.g.e., XI, 199; Zuhaylî, a.g.e., VII, 631 vd. 106 Bkz. Zuhaylî, a.g.e., VII, 632. 107 Bkz. Zuhaylî, a.g.e., a.y.

34

Osmanlı Hukûk-ı Aile Kararnamesi’nde, 139. maddesindeki “…müddet-i

iddeti üç hayz-ı kâmildir. Şu kadar ki üç ay mürûrundan mukaddem iddetinin inkizâsını

iddia eylerse kabûl olunmaz.” 108 ifadesiyle üç hayız ölçüsü benimsenmiş olmakla

birlikte bu sürenin üç aydan az olamayacağı belirtilerek bir alt sınır tespitine gidilmiş ve

cumhûrun görüşünü de içeren bir çözüm tarzı bulunmuştur.109

Buraya kadar açıklanan hükümler, normal olarak hayız gören (mu’tâde)

kadınlarla ilgilidir. Bir de hayız düzeni bozuk olan veya hayız görmeyen kadınlar

vardır. Bunların durumu da ayrı olarak ele alınmıştır. Şöyle ki;

ab. Murtâbe

Murtâbe, hayızdan kesilen, fakat bunun nedeninin hamilelik mi, süt emzirme

mi veya hastalık mı olduğuna emin olamayan, şüpheye düşen ve henüz hayızdan

kesilme çağına gelmemiş bulunan kadın demektir.

Konu bütünlüğünü sağlamak ve mukâyese imkânı vermek için hayızdan

kesilme nedeni belli olan ve olmayan kadınların durumu bir arada ele alınacaktır.

Hanefîlerin görüşü: Murtâbe, hayız oluncaya veya hayız olamayacak yaşa

ulaşıncaya kadar temiz sayılır. Daha sonra birinci durumda üç hayız, ikinci durum da üç

ay süre ile iddet bekler. Bu görüşün delilleri, boşama iddetini bildiren âyetin110 zâhirî

anlamı ile Hz. Osman’ın süt emziren ve bu yüzden hayızdan kesilen bir kadınla ilgili

uygulamasıdır. Hanefîler’e göre murtâbeyle ilgili hüküm mutlaktır.111

Ancak Vehbâniyye şerhinde, bu şekilde temizlik süresi uzayan (mümteddetü’t-

tuhr) kadınların dokuz ay iddet bekleyecekleri kaydedilmiştir. Haskefî (ö. 1088/1677),

Dürrü’l-Muhtâr adlı eserinde bu görüşün garîb ve konuyla ilgili bütün rivâyetlere

muhâlif olduğunu, dolayısıyla onunla fetvâ verilemeyeceğini savunmuştur. Bu itirazın

nedeni, ilgili görüşün İmâm Mâlik’e ait oluşudur. Ancak bu esere hâşiye yazan İbn

Âbidîn (ö. 1252/1836), bir kısım Hanefî alimlerinin bu konuda Mâlikî mezhebine göre

108 Âile Hukûku Kararnamesi, s. 62. Ayrıca bkz. Zuhaylî, a.g.e., VII, 652. 109 H. İbrahim Acar, a.g.m., XXI, 468. 110 Bakara, 2/228. 111 Bkz. Alâeddîn Muhammed b. Ahmed es-Semerkandî, Tuhfetü’l-fukahâ, Birinci Basım, Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1984, II, 248; Kâsânî, a.g.e., III, 308; Bilmen, a.g.e., II, 373.

35

fetvâ verilebileceğini savunduklarını kaydetmiştir. Ancak burada bir yanlış anlama söz

konusu olmalıdır. Çünkü Mâlikî mezhebine göre beklenilmesi gereken süre dokuz ay

değil, bir yıldır. Dokuz ay iddet beklenir hükmüne göre, altı ay hayızdan kesilme, üç ay

da iddet için beklenilecektir.112

Mâlikîlerin görüşü: Hayızdan kesilmeleri, hamilelik, süt emzirme veya

hastalık gibi bilinen bir nedenden kaynaklanmayan kadınlar, ortalama hamilelik süresi

olan dokuz ay dururlar ve bu arada hayız görmedikleri takdirde daha sonra da üç ay

iddet beklerler.113 Böylece bir seneyi tamamlarlar. Artık evlenmeleri helâl olur.

Bu durumdaki bir kadın dokuz ay dolmadan hayız görürse geçen süreyi bir kar’

sayar, sonra dokuz ayı tamamlamak için ikinci kar’ı bekler. Eğer hayız görürse geçen

süreyi ikinci kar’ sayar. Üçüncüsünü de aynı şekilde bekler. Bir sene dolmadan bir saat

önce bile olsa hayız gördüğü takdirde geçen zamanı bir kar’ sayar, sonra dokuz ay

beklemeye koyulur, daha sonra da bu şekilde üç kar’ bekler. Eğer bir sene sona erdikten

sonra hayız görürse buna itibar edilmez. Çünkü bir yıl dolmuştur.

Hayızdan kesilmesi süt emzirmesinden kaynaklanıyorsa, süt emzirdiği süre

içinde hayız görmeye başlarsa kar’ hesabıyla iddet beklemesi gerekir, aylarla iddet

bekleyemez. Süt emzirmesi sona ermişse yine hayız görmeyi bekler. Hayız görmediği

takdirde süt emzirmeye son verdiği andan itibaren bir sene geçince iddeti tamamlanır.

Hayızdan kesilmesi hastalıktan kaynaklanıyorsa, bir rivâyete göre hayzı

bilinmeyen bir nedenden kesilen, diğer rivâyete göre ise süt emziren kadınla aynı

hükme tabidir. Haraşî, birinci rivâyeti tercih etmiştir.114

Mâlikî mezhebini görüşü, Hz. Ömer’in uygulamasına ve iddetten maksadın

rahimde cenin olmadığının anlaşılması olduğu yaklaşımına dayanmaktadır. Dokuz aylık

süre geçince bu maksat gerçekleşmiş olmaktadır. Ayrıca bu hükümlerle, kadının uzun

yıllar kocasız kalması önlenmekte ve eski kocasının maksadı aşan nafaka yükümlülüğü

112 Bkz. İbn Âbidîn, a.g.e., V, 185 vd. 113 Anlaşılan o ki; Mâlikîler, bu durumdaki kadınları Talâk sûresinin 6. ayetinde belirtilen hayız görmeyen kadınlar kapsamında değerlendirmişlerdir. 114 İbn Rüşd, a.g.e., III, 133; İbn Cüzeyy Ebu’l-Kâsım Muhammed b. Ahmed, el-Kavânînü’l-fıkhiyye, yy., Dâru’l-Fikr, ty., s. 203 vd.; Haraşî, a.g.e., II, 138 vd.

36

sona erdirilmektedir.115

Şâfiîlerin görüşü: Hayız gören bir kadının adetten kesilmesi süt emzirme ve

hastalık gibi bilinen bir nedene dayanıyorsa bu durumda eşher görüşe göre kadının

hayız görene veya hayız görmeyecek yaşa ulaşıncaya kadar beklemesi ve sonra iddetini

tamamlaması gerekir.116 Çünkü hayzın kesintiye uğraması, son bulacak bir nedenden

kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla sona ermesi beklenir. Görüldüğü üzere buraya kadar

Şâfiîlerle Hanefîler aynı görüştedir.

Eğer kadının adetten kesilmesi bilinen bir nedene dayanmıyorsa;

Şâfiî’nin cedîd (yeni) görüşüne göre yine aynı şekilde hareket eder. Bu görüşe

göre şayet ye’s zamanına erdikten sonra yeniden hayız görmeye başlarsa, eşher olan

yeniden kar’ hesâbıyla idddet beklemesinin gerektiğidir. Çünkü iddette asıl olan kar’dır.

Bu durumda İmâm Nevevî’ye göre azhar olan, bir başkasıyla evlendiyse yeniden iddet

beklemesinin gerekmediği, aksi takdirde gerektiğidir.

Şâfiî’nin kadim (eski) görüşleri ise daha farklıdır. Bunlardan birine göre,

hamile olmadığı iyice netlik kazansın diye dokuz ay bekler, daha sonra da üç aylık

iddetini tamamlar. Çünkü hamilelik genelde dokuz ay sürer. Nitekim Hz. Ömer’in

uygulaması da bu yöndedir. Diğerine göre ise, dört yıl bekler, daha sonra da üç aylık

iddetini tamamlar. Çünkü hamileliğin en uzun müddeti dört yıldır.117

Hanbelîlerin görüşü: Hayızdan kesilmeleri, hamilelik, süt emzirme veya

hastalık gibi bilinen bir nedenden kaynaklanmayan kadınlar, ortalama hamilelik süresi

olan dokuz ay dururlar ve bu arada hayız görmedikleri takdirde daha sonra da üç ay

iddet beklerler. Böylece bir seneyi tamamlarlar. Artık evlenmeleri helal olur.

Eğer hayızdan kesilmeleri, hamilelik, süt emzirme veya hastalık gibi bilinen bir

nedenden kaynaklanıyorsa, hayız oluncaya veya hayız olamayacak yaşa ulaşıncaya

115 Bkz. İbn Kudâme, a.g.e., XI, 214 vd.; Zuhaylî, a.g.e., VII, 641 vd. 116 Zerkeşî, bu şekilde beklemeksizin doğrudan doğruya hayızdan kesilen kadınlar gibi üç ay iddet beklemesini yeterli görür. Ali b. Ali eş-Şebramellisî, Hâşiye ale’r-Remlî (Nihâyetü’l-muhtâc’ın hâmişinde), yy. Şirketü Mektebetü ve Matbaatü Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 1997. Hâşiyetu Şebrâmellisî (Nihâyetü’l-muhtâc’ın sayfa altlarında), VII, 132. 117 Şîrâzî, a.g.e., II, 143; Nevevî, Minhâcu’t-tâlibîn, s. 253; Remlî, a.g.e., VII, 132 vd.

37

kadar beklerler. Daha sonra da bu iki durumun hangisi gerçekleşmişse onun gerektirdiği

iddeti beklemeye koyulurlar.118

Osmanlı Hukûk-ı Aile Kararnamesi’nde bu durumdaki kadının dokuz ay iddet

beklemesi hükme bağlanmıştır. İlgili madde şöyledir:

Madde 140: Mu’tedde zikrolunan müddet zarfında hiçbir hayız görmediği veyahud bir veya iki hayız gördükten sonra munkatı’ olduğu takdirde eğer sinn-i iyâse vâsıl olmuşsa vusûl tarihinden itibaren üç ay, olmamış ise iddetin lüzûmu zamanından itibaren dokuz ay iddet bekler.119

Kararnamenin esbâb-ı mûcibe lâyihâsında bu hükmün Mâlikî mezhebine göre

verildiği belirtilmektedir. Ancak yukarıda da görüldüğü ve aslında lâyihâda da

belirtildiği üzere Mâlikî mezhebine göre beklenilmesi gereken süre bir yıldır. Anlaşılan

o ki, bu konuda Mâlikî mezhebinin görüşü aynen alınmamış, bunun yerine Hanefî

fıkhında İmâm Mâlik’e nispet edilen görüşle hüküm verilmiştir. Konuyla ilgili olarak

esbâb-ı mûcibe lâyihâsında şu mülâhazalar kaydedilmiştir:

“Zât-ı hayz olan genç bir zevce henüz iddetini ikmâl etmeksizin hayzı münkatı’ olsa mezheb-i muhtâra göre sinn-i iyâse vâsıl olmadıkça üç hayız ikmâl edinceye değin beklemeğe mecburdur. Velev ki müddet-i medîde devam etsin. Sinn-i iyâsa vusûlünden sonra dahi üç ay iddet beklemesi lazım gelir. Bu re’y, iddetini ikmâl etmemesi hasebiyle zevc-i âhara varmaktan memnû olan zevce hakkında ne kadar muzırr ise, iddetini ikmâl edinceye değin onu infâka mecbur olan zevc hakkında da o kadar muzırrdır. Halbuki İmâm-ı Mâlik hazretlerine göre öyle bir zevce için iddetin lüzûmu zamanından itibaren dokuz ay bekledikten sonra üç ay iddet beklemek kâfidir. Eâzım-ı müteahhirîn-i Hanefiyye bu meselede İmâm-ı Mâlik kavliyle fetvâyı tecvîz etmişlerdir. İş bu lâyihada dahi kavl-i mezkûr kabul edilerek 140. madde o esas üzre kaleme alınmıştır.”120

Ömer Nasuhi Bilmen, ilgili hükmün gerekçeleri bağlamında şunları

kaydetmektedir:

Eimme-i Hanefiyye’nin… mümteddetu’t-tuhr hakkındaki ictihadları, ihtiyata daha muvafık ise de, zaman itibariyle mahzurdan salim değildir. İyâs çağına erinceye kadar başkasıyla evlenmeğe salahiyeti olmayan öyle genç bir kadının bazı hayatî müşkilâta maruz kalacağı ve bunun iddet nafakası vermeğe mecbur olacak kocasının da

118 İbn Kudâme, a.g.e., XI, 214 vd.; Mansûr b. Yûnus el-Behûtî, Şerhu Münteha’l-irâdât, yy., Dâru’l-Fikr, ty. III, 221 vd. 119 Âile Hukûku Kararnamesi, s. 62. Kararnamenin 141 ve 142. maddelerinde tamamlayıcı hükümler bildirilmekte ve bütün bu hükümlerin fâsid evlilikler için de geçerli olduğu belirtilmektedir. 120 Âile Hukûku Kararnamesi, s. 104.

38

büyük bir külfeti iktihama mecbur kalacağı bedihîdir. Maahaza nafakanın devamını temin için kendilerinin mümteddetu’t-tuhr olduklarını iddia edecek kadınlar da bulunabilir. Halbuki bu hususda Mâlikî eimmesinin ictihadları bu gibi mahzurlardan halidir. Bunu içindir ki, Hanefî fukahasından bazı eâzım, bu vechile iftâ edilmesi reyinde bulunmuşlardır. Daha muvafıkı, mümkün ise bu hususda Mâlikî hâkiminin hükmünün istihsâl etmektedir. Dürrü’l-Müntekâ.

Bir aralık Türkiye mahakimi şer’iyyesinde tatbik edilmek üzere böyle bir madde tanzim edilmişti.121

Ömer Nasuhi Bilmen’in “ihtiyata daha muvâfık” diye nitelediği Hanefî

görüşü, aslında gereksiz denebilecek bir ihtiyât anlayışının ürünüdür. Çünkü bu anlayış,

makâsıd-ı şerîayı ihmâl etmek uğruna hükmün nassın zâhirine uygunluğunu sağlamak

için verilmiştir. Bir başka deyimle hükmün hikmet boyutu ihmâl edilmiştir. Bu açıdan

bakıldığında günümüz şartlarında şu hükmün daha yerinde olduğunu söyleyebiliriz:

Temizlik süresi uzayan kadının bu durumu tıbben araştırılır ve hamile olmadığı kesinlik

kazanırsa boşanma hükmünün verildiği tarihten itibaren kadın üç ay iddet bekler. Bu

hüküm, Kur’ân’ın makâsıdına daha uygundur. Çünkü iddetle ilgili ayetlere baktığımızda

boşanma durumunda beklenmesi gereken iddet süresinin ortalama üç ay olduğunu

görüyoruz. Hal böyleyken, hayız düzeni bozuk diye bir kadına yıllarca iddet bekletmek

nasıl doğru olabilir?

ac. Mustahâza

Mustahâza, adet günlerinin dışında da kendisinden akıntı gelen kadın demektir.

Bu durumda olan kadın, normalde kaç gün hayız gördüğünü ve kaç gün temiz olduğunu

biliyorsa, mu’tâde olan kadınlarla aynı hükme tabi olur, yani üç kar’ miktarı zamanın

geçmesini bekler.122 Peki mustahâza olan kadın, aynı zamanda muhayyire (hayız ve

temizlik günlerinin sayısını şaşırmış, unutmuş) ise veya bulûğa erdiğinden beri sürekli

mustahâzaysa, bunun iddeti nasıl hesaplanacaktır?

Bu konuda ileri sürülen görüşler şöylece özetlenebilir:

Hanefîlerin görüşleri: Hanefî mezhebinde müftâ bih olan görüş, bu kadının

iddetinin yedi ay olduğudur. Temizlik süresi iki ay, hayız süresi de on gün olarak takdir

121 Bilmen, a.g.e., II, 374 vd. 122 İbn Kudâme, a.g.e., XI, 219.

39

edilir. Böylece altı ay temizlik, bir ay da hayız yerine olmak üzere toplam yedi ay iddet

beklenir. Bu mezhepte, üç ay beklenir, görüşü de vardır.123

Mâlikîlerin görüşü: Bu durumdaki kadın, hayız kanıyla istihâza kanını ayırt

edemiyorsa, murtâbe ile aynı hükme tabidir. Kanları birbirinden ayırt edebiliyorsa, kar’

(temizlik) hesâbıyla iddet bekler.124

Hanbelî ve Şâfiîlerin görüşü: Bu kadınların iddeti, üç aydır. Çünkü

Peygamber (s.a.v.), Hamne binti Cahş’a her ay altı veya yedi gün oturmasını (namaz ve

orucu terk etmesini) emretmiştir. Bu şekilde ona, her ay için namaz kılmayacağı ve oruç

tutmayacağı bir hayız süresi belirlemiştir.125 Bu durum, hayızla ilgili diğer hükümler

için de geçerli olmalıdır. Dolayısıyla iddet de bu ölçüye göre belirlenmelidir. Çünkü o

da, hayız hükümlerindendir.126

b. Hayız görme devresinde olmayan kadınların iddeti

Herhangi bir sağlık sorunundan dolayı değil de, hayız görme devresinde

bulunmadığı (küçük veya yaşlı olduğu) için hayız görmeyen kadınların iddeti

“Kadınlarınızdan hayızdan kesilenler hakkında (nasıl hüküm vereceğinizde) şüpheye

düştüyseniz, bilin ki onların iddeti üç aydır. Henüz hayız görmeyenlerin iddeti de

öyle...”127 ayetinin hükmünce üç aydır. Bu hüküm üzerinde İslâm hukukçularının

ittifâkı vardır.128 Boşanmada olduğu gibi, fesih, mütâreke, tefrîk ve şüphetü’n-nikâh

durumlarında da aynı hüküm geçerlidir.129

Hayız görmeyen kadınların üç ay iddet beklemesi gerektiğinde ittifak eden

İslâm hukukçuları, bulûğun ve ye’sin (hayızdan kesilmenin) alt ve üst sınırları

konusunda ihtilâf etmişlerdir. Esasen kadınların hayız görmeye başlaması da hayızdan

123 İbn Âbidîn, a.g.e., V, 187. Birinci görüş, Dürrü’l-muhtâr’da, ikinci görüş ise Reddü’l-muhtâr’da nakledilmiştir. 124 Bkz. Haraşî, a.g.e., II, 138; Bilmen, a.g.e., II, 383. 125 Ebû Dâvûd, Tahâret 110; Tirmizî, Tahâret 95. 126 İbn Kudâme, a.g.e., XI, 219; Behûtî, Keşşâfu’l-kınâ’, V, 420; Nevevî, Minhâcu’t-tâlibîn, s. 253. 127 Talâk Sûresi, 65/4. 128 İbn Kudâme, a.g.e., XI, 207. İmâm Ahmed’den 15 yaşına girdiği halde hayız görmeyen kadının bir yıl iddet beklemesi gerektiği yönünde bir rivayet olmakla birlikte zayıftır, kabul görmemiştir. İbn Kudâme, a.g.e., XI, 212. 129 Kâsânî, a.g.e., III, 305.

40

kesilmesi de biyolojik bir hadise olup kalıtım, çevre ve iklim gibi birçok faktöre bağlı

olarak bünyeden bünyeye değişiklik gösterir; fıkhî hükümlerde de bu fiilî durum esas

alınır. Ancak bunun, tarafların ve üçüncü kişilerin haklarını ilgilendiren sonuçları

bulunduğundan doktrinde bu fiilî duruma ilave olarak hayız görme ve hayızdan

kesilmeyle ilgili alt ve üst sınırlar belirlenerek açık ve objektif bir ölçü getirilmeye

çalışılmıştır.130

ba. Bulûğ: Dört mezhepte yaygın olan kanaate göre kızlar en erken 9, en geç

15 yaşında hayız görmeye başlarlar. 9 yaşından önce kendisinden akıntı gelen bulûğa

girmiş sayılmaz, 15 yaşına girdiği halde hayız görmeyen ise bulûğa ermiş kabul edilir.

Çünkü kadınlar genelde bu yaşlar arasında bulûğa ererler.131 Bu sınırlara uymayan

durumlar, hastalık olarak değerlendirilir.

bb. Ye’s: Ye’s terimi, kadınların hayızdan kesilmesini (menopoz) ifade etmek

üzere kullanılmaktadır. Bu durumdaki kadına âyise denir. İslâm hukukçuları, menopoz

için bir alt ve üst sınır tayin etmenin gerekli olup olmadığı noktasında ihtilaf etmişlerdir.

Şöyle ki;

Hanefî mezhebi: Zâhir rivâyete göre bu konuda belli bir yaş sınırı yoktur.

Menopoza giriş vakti toplumdan topluma, aileden aileye, bireyden bireye değişebilir.

Bununla birlikte, müftâ bih kavle göre 55 seneyle takdir olunur. Kadının menopoza

girdiğine hükmedebilmek için esah kavle göre hayzın altı ay süreyle kesilmiş olması

şarttır. Daha sonra yeniden hayız görülürse, bunun hayız kanı mı yoksa hastalık kanı mı

olduğu meselesi ise ayrı bir tartışma konusudur. Hanefî mezhebinde 55 yaş görüşü

dışında 50, 60 ve 70 yaş görüşleri de vardır. Bazıları Anadolu kadını için 55, diğer

kadınlar için 60 yaş olarak takdir etmişlerdir.132

Mâlikî mezhebi: Mâlikî mezhebine göre menopozun alt sınırı 50, üst sınırı da

130 H. İbrahim Acar, a.g.m., XXI, 468. 131 İbn Kudâme, a.g.e., XI, 211; İbn Âbidîn, a.g.e., V, 187; Nevevî, Minhâcü’t-tâlibîn, s. 19. Genel kabul gören bu görüşün dışında Hanefî mezhebinde kız çocuğunun 7 yaşında buluğa erebileceği görüşü de vardır. Bkz. İbn Âbidîn, a.g.e., V, 184. 132 Bkz. İbn Âbidîn, a.g.e., V, 196; Bilmen, a.g.e., II, 373.

41

70’dir. 50 yaşından önce gelen kan, kesinlikle hayız kanıdır.133

Şâfiî mezhebi: Menopoz yaşının sınırlandırılmasıyla ilgili olarak İmâm

Şâfiî’den iki rivâyet vardır. Bunların meşhur olanına göre menopoz yaşı 62’dir. Diğer

rivâyete göre ise, kadının ebeveynin ailesine mensup olan kadınların durumu esas alınır.

Bu mezhep içerisinde menopozla ilgili olarak 50, 60 ve 90 yaş görüşleri de vardır.134

Hanbelî mezhebi: Bu konuda İmâm Ahmed’den iki rivâyet vardır. Birincisine

göre, menopoz yaşının alt sınırı 50’dir. Çünkü rivâyete göre Hz. Âişe, “Kadın elli

yaşından sonra hamile kalmaz” demiştir. İkinci rivâyete göre ise; 50 yaş Arap olmayan

kadınlar içindir; Arap kadınları için ölçü 60 yaştır. Çünkü onlar bünye itibariyle daha

sağlamdırlar. Ayrıca Zübeyr b. Bekkâr’ın rivâyet ettiğine göre Hind b. Ebî Ubeyde 60

yaşında doğum yapmıştır. Hanbelî mezhebinde, menopoz için belli bir üst sınır olmadığı

görüşü olduğu gibi, 60 yaşın üst sınır olduğu görüşü de vardır. İbn Kudâme’nin

belirttiğine göre, 50 yaşından sonra hayızdan kesilen, fakat daha sonra yine hayız

görmeye başlayan kadın, menopoz olmaktan çıkar. Ancak bu durum 60 yaşından sonra

gerçekleşirse, gördüğü akıntı hayız sayılmaz.135

Küçük veya yaşlı olduğu için136 aylar ile iddet bekleyen bir kadın, henüz iddeti

bitmeden hayız görmeye başlarsa, önceden beklediği iddet bâtıl olur ve üç kar’ görene

kadar iddet beklemesi gerekir. Bu durumda, Hanefî ve Hanbelîlere göre üç hayız

devresi, Şâfiî ve Mâlikîlere göre ise üç temizlik devresi geçmelidir. Çünkü aylar,

kar’ların bedelidir. Asıl var olunca bedele göre iddet beklenemez. Tıpkı, abdest alma

imkanı olanın teyemmüm edemeyeceği gibi…

Eğer aylar ile beklenen iddeti tamamladıktan sonra hayız görürse, yeniden kar’

hesabıyla iddet beklemesi gerekmez. Çünkü bu durum, iddetin bitmesinden sonra

meydana gelmiştir ve öncesinde bedel ile maksat hasıl olmuştur. Artık asla güç

yetirmek mümkün olduğu için bedelin hükmü bâtıl olmaz. Tıpkı, teyemmümle namaz

133 Bkz. Haraşî, a.g.e., II, 142. 134 Bkz. Nevevî, Ravzatu’t-tâlibîn, VI, 348; İbn Kudâme, a.g.e., XI, 211. Ömer Nasuhi Bilmen, İmâm Şâfiî’nin konuyla ilgili görüşünü el-Muğnî’den naklederken -yanlışlıkla olsa gerek- İbn Kudâme’nin meselenin sonunda Hanbelî görüşünü belirtmek üzere kaydettiği görüşleri de İmâm Şâfiî’ye nispet etmiştir. Bkz. Bilmen, a.g.e., II, 374. 135 Bkz. İbn Kudâme, a.g.e., XI, 210 vd.; Behûtî, Keşşâfu’l-kınâ’, V, 418 vd. 136 Yaşlılıktan kasıt, hayızdan kesilme yaşına ulaşmış olmaktır.

42

kılan kişinin namaz vakti çıktıktan sonra abdest almaya imkan bulmasının kıldığı

namazı bâtıl kılmadığı gibi…137

Mâlikîlerin şu görüşte olduğu da nakledilmiştir: Hayızdan kesildiği için aylar

ile iddet beklemekte olan bir kadın, iki sürenin en yakınıyla iddetini tamamlar. Yani, bir

taraftan ikinci ve üçüncü hayzı görmeyi, diğerr taraftan da hayız görmeden bir sene

geçmesini bekler. Bu ikisinden hangisi önce gerçekleşirse onunla iddeti sona erer.138

C. YASAK İLİŞKİ İDDETİ

Yasak ilişki nedeniyle iddet beklemenin gerekip gerekmediği İddet

Beklemenin Sebepleri konusunda kısaca ele alınmıştı. Burada da aynı bilgiler

kaydedilecek ve bir kısım detaylar bu bilgilere eklenecektir.

1. Hataen Gerçekleştirilen Yasak İlişki

İslâm hukukçuları, yanlışlıkla girilen yasak ilişkiden dolayı iddet beklemenin

gerektiğinde ittifak etmişlerdir. Buna göre örneğin, kadının yanlışlıkla kocasından

başkası ile zifafa girmesi veya erkeğin yanlışlıkla karısı olmayan bir kadınla zifaf

etmesi durumunda kadının iddet beklemesi gerekir.

Bu durumda nikâh şüphesi (şüphetü’n-nikâh) vardır. İhtiyât gerektiren bu tür

durumlarda şüphe hakîkat konumundadır. Bu nedenle ihtiyât kabilinden olmak üzere bu

kadının iddet beklemesi gerekir.139

Karısıyla bu şekilde cinsel ilişkiye girilen koca, iddeti müddetince karısıyla

cinsel ilişkiye giremez. Bu hüküm, kadının hamile kalması durumunda neseplerin

karışmaması için ortaya konulmuştur.140

2. Kasten Gerçekleştirilen Yasak İlişki

Mâlikî, Hanbelî ve Zâhirîler, zinâ edilen kadının da evlenmeden önce iddet

137 Nevevî, Ravzatu’t-tâlibîn, VI, 346 vd.; Behûtî, Keşşâfu’l-kınâ’, V, 419; İbn Âbidîn, a.g.e., V, 195 vd.; Bilmen, a.g.e., II, 380; Zuhaylî, a.g.e., VII, 644. 138 Bilmen, a.g.e., II, 380. 139 Kâsânî, a.g.e., III, 303; Bilmen, a.g.e., II, 376 vd. 140 İbn Kudâme, a.g.e., XI, 196.

43

beklemesi gerektiği görüşündedirler. Çünkü, bu tür bir ilişki de kadının hamile

kalmasına neden olabilir. Bu durumda İmâm Ahmed’e göre boşanmış kadınla aynı iddet

beklenir. Ondan bir başka rivâyete ve İmâm Mâlik’e göre ise bir hayız görene kadar

iddet bekler (istibrâ). Hanefî ve Şâfiîler ise, iddetin nesebi korumak için şart

koşulduğunu, zinâ eden erkeğe çocuğun nesebinin bağlanmadığını delil getirerek bu

görüşe karşı çıkmışlardır.141

Zinâ eden kadın hamile kalmışsa, Mâlikîlere göre bu durumda, ölçütü aylar,

kar’lar ve doğum olan iddetlerden hangisi daha uzun sürüyorsa onunla iddet bekler.

Hanbelî ve Zâhirîlere göre ise, doğum yapana kadar iddet beklemesi gerekir. Çünkü

“Hamile kadınların iddeti, çocuklarını doğurmaları ile sona erer”142 ayetinin hükmü

geneldir.143

Hanefîlere göre zinâ eden kadın hâmile olsa bile onunla evlenilebilir, fakat

kendisiyle evlenen kişi doğum yapana kadar onunla cinsel ilişkiye giremez. Kudûrî’ye

ait olan bu ifadeleri şerh eden Meydânî, İsbicâbî’den naklen bu görüşün İmâm Ebû

Hanîfe ve İmâm Muhammed’e ait olduğunu, İmâm Ebû Yûsuf’a göre ise bu evliliğin

câiz olmadığını, sahîh olan görüşün de bu olduğunu belirtmektedir.144

Zinâ eden kadın hamile olmadığı takdirde hayız görene kadar onunla cinsel

ilişkiye girmemek (istibrâ) koca için mendûbdur.145

Vehbâniyye şerhinde şöyle denilmiştir: “Evli bir kadın zinâ ederse, hayız

görene kadar kocası onunla cinsel ilişkiye giremez. Çünkü, zinadan hamile kalmış olma

ihtimali vardır.” Ancak bu görüş zayıftır. Çünkü İmâm Ebû Hanîfe ve İmâm Ebû

Yûsuf’a göre kocasının bu şekilde istibrâ etmeden karısıyla cinsel ilişkiye girmesi

câizdir. İmâm Muhammed ise, istibrâ yapılmasını müstehâb saymıştır. Bu durumda,

yukarıda da belirtildiği gibi yasak hükmünün verilmesi zayıf olmaktadır.146

141 İbn Kudâme, a.g.e., XI, 196 vd.; İbn Hazm, a.g.e., X, 264. 142 Talâk Sûresi, 65/4. 143 İbn Hazm, a.g.e., X, 264; Behûtî, Münteha’l-irâdât, III, 218. 144 Meydânî, a.g.e., II, 209. İbn Âbidîn, bu görüş ayrılığını belirtmeden Kudûrî’yle benzer ifadeler kullanmaktadır. İbn Âbidîn, a.g.e., V, 179. 145 Bilmen, a.g.e., II, 369. 146 İbn Âbidîn, a.g.e., V, 212.

44

Yasak ilişki konusuyla ilgili bir başka konu da bâtıl evliliklerdir. Bâtıl

evlilikler147, asıl unsurları (rükünleri) veya bunların şartları eksik olan evliliklerdir. Bir

Müslüman erkeğin putperest kadınla, Müslüman kadının gayr-i müslim erkek ile

evlenmeleri halinde bu nikahların butlânı ittifakla kabul edilmiştir. Bir kimsenin

mahremlerinden biriyle evlenmesinin bâtıl olduğunu bütün müctehidler ileri sürerken

yalnız Ebû Hanîfe bu evliliğin de bâtıl değil, fâsid olduğu görüşünü benimsemiş,

doğacak çocuğun babasız kalmamasını tercih etmiştir. Osmanlı Hukûk-ı Aile

Kararnamesi’nde bu görüş benimsenmiş olmakla birlikte148 Hanefî mezhebinde fetvâya

esas olan görüş bu değil, mezkûr evliliği bâtıl sayan Ebû Yûsuf ve Muhammed’in

içtihadıdır.

Bâtıl sayılan evlilik, –birleşme olsun olmasın– evliliğe ait hiçbir sonuç

doğurmaz. Bu bağlamda iddet de gerekmez. Çünkü bâtıl nikâhla nesep sabit

olmayacağından buna gerek yoktur.149

Osmanlı Hukûk-ı Aile Kararnamesi’nde bu konu şu şekilde hükme

bağlanmıştır:

Madde 75: Takarrub vukû bulsun bulmasın ale’l-ıtlâk nikâh-ı bâtıl ile henüz takarrub vukû bulmayan nikâh-ı fâsid asla hüküm ifâde etmez. Binâenaleyh beynlerinde nafaka, mehir, neseb, iddet, hürmet-i müsâhare ve tevârüs gibi nikâh-ı sahîh ahkâmı sâbit olmaz. nü nakletmekle gerçek birer nikâh sayılmadıkları için iddet yükümlülüğü getirmezler.150

147 Bâtıl evlilikler ve sonuçları konusu çok tartışmalı bir konudur. Burada detaya girilmeyecek ve sadece genel bilgiler vermekle yetinilecektir. 148 md. 54. 149 Bkz. İbn Âbidin, a.g.e., V, 197; Bilmen, a.g.e., II, 36; Karaman, a.g.e., I, 334 vd. 150 Âile Hukûku Kararnamesi, s. 40.

45

II. ÖLÇÜTÜNE GÖRE İDDET TÜRLERİ

Kur’ân-ı Kerîm’de, iddetle ilgili üç farklı zaman ölçütü kullanılmaktadır.

Bunlar; 1. Kar’ ile iddet, 2. Aylar ile iddet, 3. Doğum ile iddettir.

A. KAR’LARA BAĞLI İDDET

Kur’ân’da geçen kurû’ kelimesinin iki zıt anlamı bünyesinde barındıran bir

kelime olduğu ve bu durumun İslâm hukukçularının görüş ayrılığına düşmesine yol

açtığı yukarıda ifade edilmişti. Belirtilen o ihtilâfa göre, kar’ ile iddet; kimilerine göre

temizlik (hayız görülmeyen zaman dilimi), kimilerine göre de hayız dönemlerini esas

alan bir iddet türüdür.

Kar’ ile beklenecek iddette temizliğin mi, yoksa hayzın mı esas alınacağı

konusu belirttiğimiz üzere ihtilaflı olmakla birlikte, bu iddet türünün üç kar’ olduğunda

ittifak edilmiştir.151

B. AYLARA BAĞLI İDDET

Hayız görmeyen kadınların iddetinin, üç ay olduğu “Kadınlarınızdan hayızdan

kesilenler hakkında (nasıl hüküm vereceğinizde) şüpheye düştüyseniz, bilin ki onların

iddeti üç aydır. Henüz hayız görmeyenlerin iddeti de öyle...”152 ayetiyle sabittir. Bu

hüküm üzerinde de İslâm hukukçularının ittifâkı vardır.153

Kocası ölen kadınların iddeti de “İçinizden vefat edenlerin hanımları, dört ay

on gün iddet beklerler”154 ayetiyle hükme bağlanmıştır.

C. DOĞUMA BAĞLI İDDET

Hamile olan kadınların iddetlerinin, doğum yapmalarıyla sona ereceği “Hamile

kadınların iddeti, çocuklarını doğurmaları ile sona erer”155 ayetiyle bildirilmiştir. Bu

hükmün detayları bir önceki konuda belirtilmişti.

151 İbn Kudâme, a.g.e., XI, 199. 152 Talâk Sûresi, 65/4. 153 İbn Kudâme, a.g.e., XI, 207. 154 Bakara, 2/234. 155 Talâk Sûresi, 65/4.

46

Günümüz Türkiye hukukunda evliliği sona eren kadının yeni bir evlilik

yapmadan önce beklemesi gereken süre ve ilgili hükümler TMK’da şu şekilde

belirtilmiştir:

Madde 132: Evlilik sona ermişse, kadın, evliliğin sona ermesinden başlayarak üçyüz gün geçmedikçe evlenemez.

Doğurmakla süre biter.

Kadının önceki evliliğinden gebe olmadığının anlaşılması veya evliliği sona eren eşlerin yeniden birbiriyle evlenmek istemeleri hallerinde mahkeme bu süreyi kaldırır.

47

BEŞİNCİ BÖLÜM İDDETİN BAŞLAMASI VE SONA ERMESİ

Bu konu; İddetin Başlaması, İddetin Sona Ermesi ve İddetlerin İç İçe

Girmesi başlıkları altında ele alınacaktır.

I. İDDETİN BAŞLAMASI

İddetin başlama zamanı, içinde bulunulan birlikteliğin durumuna göre bazı

farklılıklar arz eder. Şöyle ki;

A. SAHİH EVLİLİK SONRASINDA İDDETİN BAŞLAMASI

Sahih evlilik sonrasında iddet, boşanma, fesh veya kocanın ölümünden hemen

sonra başlar. İslâm hukukçuları bu konuda ittifâk etmişlerdir. Kadının, kocasının onu

boşadığından veya kocasının öldüğünden haberi olmaması bir şeyi değiştirmez. Çünkü

iddet bir süredir. Bu sürenin bittiğini bilmek şart değildir. Dolayısıyla kadının bu

durumdan bir müddet sonra haberi olması iddete o zaman başlayacağı anlamına gelmez.

Kadın kocasının kendisini boşadığını iddia eder ve bir vakit belirtirse, bu

durumda kocası bu olayı ya tasdik eder ya da inkar eder. İnkâr etmesi durumunda kadın

iddiasını delillerle ispat eder ve hâkimde onun lehine hüküm verirse, iddet hâkimin

karar verdiği zamandan değil boşanmanın olduğu ispat edilen zamandan itibaren başlar.

Eğer kadın delil getiremezse davası reddedilir.

Tasdik etmesi durumunda da iddet, bir töhmet söz konusu değilse boşanmanın

olduğu iddia edilen andan itibaren başlar, hâkimin karar verdiği andan değil. Eğer bir

töhmet söz konusu ise, o takdirde iddet töhmeti ortadan kaldırmak için ikrâr

zamanından itibaren hesaplanmaya başlanır. Töhmet durumuna şunlar örnek verilebilir:

Örnek 1: Koca, ölüm hastalığındadır. Karı-kocanın, üzerinde anlaştıkları bir

amaca ulaşabilmeleri için kocanın ölümünden önce iddetin tamamlanması ve tarafların

birbirleri için birer yabancı konumuna gelmeleri gerekmektedir. Çünkü aksi takdirde

amaçlarına ulaşamayacaklardır. Kocanın bu hastalığı sırasında karısına borcu olduğunu

48

ikrâr etmesi durumunda olduğu gibi.

Örnek 2: Koca, sağlıklıdır. Ancak karısının iddeti bitmeden onunla birlikte

nikâhı altında bulundurması câiz olmayan bir başka kadınla evlenmek istiyordur.

Meselâ, karısının teyzesini veya kız kardeşini nikahlamak istiyordur. Bu yüzden, ikrâr

etmiştir.156

Kadın hayızlı olduğu zaman boşandığı takdirde, o hayız dönemi ittifakla iddete

dahil edilmez. Çünkü böyle yapılmadığı takdirde ayette emredilen üç kar’ tamamlanmış

olmaz.157

Bu bağlamda ele alınması gereken bir diğer konuda kocası mefkûd olan

kadının iddetinin ne zaman başlayacağıdır. Bu durumdaki kadının iddeti, daha önce

açıklanan görüş farklılıkları çerçevesinde kocanın ölümüne hükmedildikten ve bu

konuda gerekli araştırmayı yapmak için belirlenen süre geçtikten sonra başlar.158

B. FÂSİD EVLİLİK SONRASINDA İDDETİN BAŞLAMASI

Fâsid evlilik sonrasında iddet, tarafların kendi istekleriyle birlikteliklerine son

vermeleri (mütâreke) veya hâkimin tarafları ayırması (tefrîk) ile başlar. Kocanın ölümü

durumunda ise, hemen o andan itibaren başlar.159

Mütâreke, kocanın karısıyla cinsel ilişkiye girmemeye kesin karar verdiğini

ortaya koymasıyla gerçekleşir. Bu da karısına “Seninle bir daha cinsel ilişkiye

girmeyeceğim, senden ayrıldım” gibi sözler söylemesiyle anlaşılır. Kadının bu sözlerle

mütâreke yapıp yapamayacağı ve sadece fiilen ayrılmanın yeterli olup olmadığı

üzerinde ihtilâf edilmiştir. Ayrıca İmâm Züfer, fâsid nikâh sonrasında iddetin, son cinsel

birliktelikten sonra başlayacağını savunmuştur. Çünkü ona göre iddeti gerektiren sebep,

cinsel ilişkidir. Diğer alimler ise, bu durumda iddetin nikâh şüphesinden dolayı

beklendiğini ileri sürerek, bu şüphenin ancak tefrîk (veya mütâreke) ile ortadan

156 Şelebî, a.g.e., s. 651 vd. 157 İbn Kudâme, a.g.e., XI, 203. 158 Bkz. Âile Hukûku Kararnamesi’nin 126 ve 127. maddeleri. 159 Şelebî, a.g.e., s. 652; İbn Âbidîn, a.g.e., V, 205 vd.

49

kalkacağını savunmuşlardır.160

Fâsid evlilikten sonra beklenecek iddetin tefrîk veya mutlak mütâreke

sonrasında gerçekleşeceğini söylemek daha yerinde görülmektedir. Çünkü mütâreke

noktasında kadın veya erkek arasında bir fark gözetmenin gerekliliği yönünde herhangi

bir delil yoktur.

Osmanlı Hukûk-ı Aile Kararnamesi’nin 145. maddesinde sahîh ve fâsid

nikâhlar sonrasında iddetin, boşanma, fesh veya kocanın ölümünden hemen sonra

başladığı hükme bağlanmıştır.161

C. AKİTSİZ BİRLİKTELİK SONRASINDA İDDETİN BAŞLAMASI

Akitsiz birlikteliklerde iddet, son cinsel birleşmenin hemen akabinde başlar. Bu

birlikteliğin kasıtlı veya hataen olması arasında bir fark yoktur. Hataen birlikteliğe,

şüphe üzerine girilen cinsel ilişki örnek verilebilir. Bir adam, karısı olduğu zannıyla

başka bir kadınla cinsel ilişkiye girerse, durumun böyle olmadığını anladığı ve böylece

şüphenin ortadan kalktığı zaman esas alınarak ondan önce gerçekleştirilen son cinsel

ilişkiden itibaren kadının iddeti başlar. Bu durumda, ortada bir akit olmadığı için, iddet

için tek sebep cinsel ilişki olmaktadır.162

160 Şelebî, a.g.e., s. 652; İbn Âbidîn, a.g.e., V, 206 vd. 161 Âile Hukûku Kararnamesi, s. 63. 162 İbn Kudâme, a.g.e., XI, 196; İbn Âbidîn, a.g.e., V, 205; Şelebî, a.g.e., s. 652.

50

II. İDDETİN SONA ERMESİ

İddet, belirlenen sürenin dolmasıyla veya doğumla sona erer. Bu bilgiden

hareketle İddetin Sona Ermesi konusu üç bölümde incelebilir:

A) ÖLÇÜTÜ KAR’ OLAN İDDETLERİN SONA ERMESİ

Ölçütü kar’ olan iddetlerin sona ermesi, kar’ kelimesinin tercih edilen anlamına

göre değişiklik arz etmektedir. Daha önce de görüldüğü üzere kar’ kelimesini bazı

alimler temizlik, bazı alimler de hayız olarak yorumlamışlardır. Buna göre;

Kar’ kelimesini hayız olarak yorumlayan Hanefî ve Hanbelîlere göre, üçüncü

hayız sona erdiği andan itibaren iddet sona erer. Bu, hayzın en uzun süresi olan on gün

sonunda kesilmesi halinde geçerlidir. On günden önce kesilmesi durumunda ise iddet,

kadının gusül veya teyemmüm ile hayızdan temizlenmesinin akabinde sona erer.

Kadın, iddetini tamamladığını iddia ederse, geçen süre buna müsait olmadığı

takdirde sözüne itibar edilmez. Bu sürenin asgarî ölçüsü İmâm Ebû Hanîfe’ye göre

altmış gün, İmâm Ebû Yûsuf ve İmâm Muhammed’e göre ise otuz dokuz gündür. Ebû

Hanîfe, hayız müddeti konusunda orta müddet olan beş günü esas almış ve temizlik

süresini onbeş günden hesap ederek ve de temizlik döneminden başlayarak altmış gün

görüşünü ortaya koymuştur. İmâm Ebû Yûsuf ve İmâm Muhammed ise, hayzın en kısa

müddeti olan üç günü esas almak ve hayızdan başlamak suretiyle otuz dokuz gün

hükmünü vermişlerdir. Buna göre dokuz gün hayız, otuz gün de temizlik devresi olarak

hesaplanacaktır. Bu ihtilâfa göre beliren sınırlara uygun düşmesi kaydıyla iddetin sona

ermesi noktasında yemin etmeleri şartıyla kadının sözü esas alınır.

Kar’ kelimesini temizlik olarak yorumlayan Şâfiî ve Mâlikîlere göre ise,

boşanmanın içinde gerçekleştiği temizlik dönemi de dahil olmak üzere boşanmadan

sonra üç temizlik devresi geçirilip boşanmadan sonraki üçüncü hayzın ilk kanı

görülünce iddet sona erer. Bu iddetin en az müddeti yirmi altı gündür.163

163 Kâsânî, a.g.e., III, 314 vd.; Merğinânî, a.g.e., III, 335 vd., 376; Şelebî, a.g.e., s. 654 vd.; Zuhaylî, a.g.e., VII, 652 vd.; Bilmen, a.g.e., II, 382.

51

B) ÖLÇÜTÜ AY OLAN İDDETLERİN SONA ERMESİ

Ölçütü ay olan iddetler, hayız görmeyen veya kocası ölen kadınların beklediği

iddetlerdir. Bu iddetlere ayın ilk gününde başlanmış ise hilallere, aksi takdirde günlere

göre hesap yapılır.

Bu ikinci durumda hayız görmeyen kadın doksan gün, kocası ölen kadın da yüz

otuz gün iddet bekler. Bu görüş Ebû Hanîfe’ye aittir. İmâm Ebû Yûsuf ve İmâm

Muhammed’e göre ise, ilk ayın eksik kısmı son ayda tamamlanır, aradaki aylarda ise

hilallere itibar edilir. Çünkü iddetlerde hilâllere itibar etmek asıldır.

İddetin başlangıcı ayın ilk gününde mesela ikindi vaktine denk gelse yine

hilallere itibar olunur. Bugünün geçmiş saatlerinin son ayın ilk gününden tamamlanması

gerekmez.164

Ölçütü kar’ ve ay olan iddetlerin sona ermesi, söz ve fiil olmak üzere iki

şekilde bilinir. Birincisi, belirlenen vaktin dolduğunun kadın tarafından söylenmesiyle;

ikincisi ise, kadının yeni bir evlilik yapmasıyla gerçekleşir. Bu ikinci durumda henüz

iddetinin bitmediğini iddia etse bile, -iddet için yeterli vakit geçmişse- iddiası geçerli

olmaz.165

C) ÖLÇÜTÜ DOĞUM OLAN İDDETLERİN SONA ERMESİ

Ölçütü doğum olan iddetlerde, anne karnında tek bir çocuk olduğu takdirde

çocuğun bedeninin çoğu dışarı çıkınca iddet sona erer. Eğer hamile kadın ikiz, üçüz

veya daha fazla çocuk doğuracaksa iddeti son çocuğunu doğurmasıyla sona erer.166

Kadının düşük yapması durumunda, düşüğün yaratılışı tamamen veya kısmen

belirgin ise iddet sona erer.167 Aksi halde düşükle iddeti sona ermez. Çünkü çocuk

164 Bilmen, a.g.e., II, 370. 165 Kâsânî, a.g.e., III, 314, 316. 166 Bilmen, a.g.e., II, 375. 167 Osmanlı Hukûk-ı Âile Kararnamesi’nde “Sıkt vâki’ oldukta eğer müstebînü’l-hılka ise vaz-ı haml gibidir, değil ise ânınla iddet münkazî olmayıp…” denilmek sûretiyle bu hüküm esâs alınmıştır. Ayrıca bu hükmün sahîh ve fâsid nikâhlar için geçerli olduğu belirtilmiştir. Bkz. Âile Hukûku Kararnamesi, s. 63 (md. 144).

52

düşürdüğü şüphelidir (kan pıhtısı da olabilir).168 Şüphe, iddetin sona ermesine engeldir.

Dolayısıyla, hamile olmayan kadınların hükmüne tabidir.169

Çocuğun ana rahminde ölmesi durumunda da, dışarı çıkarılmadıkça iddet sona

ermez.170

Bu bağlamda, hamileliğin en kısa ve en uzun müddeti hakkındaki görüşlerin

verilmesi bu iddetin süresi hakkında genel bir fikir verecektir.

Hamileliğin en kısa müddeti ittifakla altı aydır. Çoğunlukla dokuz ay sürer.

Hanefîlere göre en uzunu iki yıl171, Şâfiîlere ve Hanbelîlerde zâhir mezhebe göre dört

yıl, Mâlikîlerce meşhur kabul edilen görüşe göre ise beş yıldır.172

Hamileliğin en kısa müddetinin altı ay oluşu, şu iki ayetin bir arada

düşünülmesi sonucunda ortaya çıkan bir hükümdür:

“Anneler, çocuklarını tam iki yıl emzirirler.”173

“Anne karnında taşınması ve sütten kesilmesi otuz ay sürer.”174

Birinci ayette süt emzirme süresi iki yıl (yirmi dört ay) olarak belirtilmekte,

ikinci ayette de süt emzirme süresiyle birlikte hamilelik müddetinin otuz ay olduğu

ifade edilmektedir. Buna göre hamilelik müddeti için altı ay kalmaktadır.175

Hamileliğin ortalama müddetinin dokuz ay oluşu ise, kadınların

hamileliklerinin genelde bu kadar sürmesine dayanmaktadır.

Hamileliğin en uzun müddeti üzerindeki görüşlere gelince; bunlar, mevcut

168 Bugün itibariyle bunun tam olarak tespitinin mümkün olduğu söylenebilir. 169 Bkz. Bilmen, a.g.e., II, 375. 170 Bkz. Bilmen, a.g.e., a.y. 171 Ömer Nasuhi Bilmen, bu noktada şöyle bir örnek vermektedir:

“Tasvîr-i Efkâr gazetisinin 13 Birinciteşrin 1943 tarihli nüshasındaki bir yazıya göre, Adana’da bir öğretmenin on altı aylık çok gürbüz, zinde bir çocuğu dünyaya gelmiştir. Tıb tarihinde ilk defa kaydedilen bu çocuğun omuzlarında arslan yelesi gibi kıl demetleri bulunmuştur. İlker adını alan bu çocuk 80 santim boyunda 7 kilo ağırlığında imiş.” Bilmen, a.g.e., II, 398. 172 İbn Kudâme, a.g.e., XI, 232.; İbn Cüzeyy, a.g.e., s. 204; Bilmen, a.g.e., II, 398. 173 Bakara, 2/233. 174 Ahkâf, 46/15. 175 İbn Kudâme, a.g.e., XI, 231 vd.; Zuhaylî, a.g.e., VII, 636.

53

verilerden hareketle varılan bir takım sonuçlara ve kadınlarının hallerinin takibine

dayanmaktadır. Çünkü hakkında nass bulunmayan konularda var olan duruma müracaat

edilir.

Hanefîlere göre hamileliğin en uzun müddeti iki yıldır. Çünkü Hz. Âişe, bu

kanaattedir. Ayrıca Dahhâk b. Müzâhim ve Herim b. Hayyân’ın anne karnında iki yıl

kaldıkları rivâyet edilmiştir.176

Şâfiî ve Hanbelîler, bu süreyi dört yıl olarak belirlerken, bu konudaki

rivâyetlere dayanırlar. İmâm Ahmed b. Hanbel, Aclân kabilesine ait kadınların

hamileliğinin dört yıl sürdüğünü ve onlardan bir kadının her biri dörder yıl sürmek

üzere üç defa hamile kaldığını söylemektedir. Ayrıca Hz. Ömer’in, mefkûdun karısının

dört yıl beklemesine hükmetmesini bu bağlamda değerlendirmektedirler. Buna göre

ilgili hüküm, hamileliğin en uzun süresi esas alınarak ortaya konmuştur. Bununla

birlikte İmâm Ahmed b. Hanbel’in bu süreyi iki yıl olarak belirlediği de rivâyet

edilmiştir.177

Mâlikî mezhebindeki meşhur görüşe göre ise bu süre beş yıldır. Dört yıl ve

yedi yıl görüşleri de vardır.178

İddetin doğumla sona erebilmesi için, bir kısım İslâm hukukçularına göre

düşük durumunda çocuğun yaratılışının belirginleşmesi gerekmektedir. Dolayısıyla

yaratılışının belirginleşmesi noktasında en az sürenin belirlenmesi gerekmektedir. Şâfiî

ve Hanbelîlere göre bu süre seksen bir gündür. Çünkü Buhârî ve Müslim’in İbn

Mes’ûd’dan rivâyetle naklettikleri merfû’ bir hadiste şöyle buyurulmaktadır:

“Her biriniz anne karnında kırk gün süreyle nutfe olarak, sonra bir o kadar

alaka, sonra da bir o kadar mudga (bir çiğnem et) olarak bulunur.”179

Şâfiî ve Hanbelîlere göre, doğan çocuk henüz mudga konumuna gelmemiş ise

iddet sona ermez. Bunun ölçüsü de hadise göre seksen günün tamamlanması ve seksen

176 İbn Kudâme, a.g.e., XI, 232. 177 İbn Kudâme, a.g.e., XI, 232 vd. 178 İbn Cüzeyy, a.g.e., 204. 179 Buhârî, Bed’ül-halk 6; Müslim, Kader 1.

54

birinci güne girilmesidir.180 Hanefîler, bu konuda bir süre belirlememişlerdir.181

Mâlikîlere göre ise, çocuğun yaratılışın tam olup olmaması hükme tesir etmez.182

Doğrusu, bu konuda belli bir ölçü belirlenmesinin şart olduğuna dair herhangi

bir delil yoktur. Ayrıca insan, yaratılışının ilk aşamalarında da olsa insandır. Şu halde

yapılan düşüğün çocuk olduğu kesinlik kazandıktan sonra kaç günlük ya da aylık

olduğuna veya yaratılışının belirgin olup olmadığına bakılmamalıdır.

Bütün bunlar, iddetlerin çakışmadığı normal durumlar için geçerli hükümlerdir.

İddetlerin çakıştığı durumlarda öngörülen hükümler ise, biraz daha farklıdır.

180 Zuhaylî, a.g.e., VII, 636 vd. 181 Bilmen, a.g.e., II, 375. 182 İbn Cüzeyy, a.g.e., s. 204.

55

III. ÖZEL DURUMLAR

Tek bir iddetin söz konusu olduğu genel durumlardan başka, bir iddet bitmeden

önce ikinci bir iddetin beklenmesi gerekli hale gelen bazı özel durumlar da vardır. Bu

tür durumlarda nasıl hareket edileceği İslâm hukukçuları arasında tartışma konusu

olmuştur.

Özel durumlar, dört bölümde incelebilir:183

A. İDDETLERİN YENİLENMESİ

İddetlerin yenilenmesi veya klasik literatürdeki ifadesiyle iddetlerin teceddüdü

konusu, İslâm hukukçuları tarafından genelde şu örnekler üzerinde ele alınmıştır:

Birinci Örnek: Ric’i olarak boşanan bir kadın aylarla veya kar’larla iddet

beklerken kocası ölürse, beklediği iddet geçersiz hale gelir ve kocasının ölümünden

itibaren ölüm iddeti beklemesi gerekir. Çünkü, bu tür boşamalarda iddet süresi

dolmadıkça evlilik bağı kopmaz. Bu boşamanın sağlık halinde yapılmasıyla ölüm

hastalığı sırasında yapılması arasında bir fark yoktur.

Ancak kadın, bâin olarak veya üç talakla boşanmışsa, iddetini yenilemesi

gerekmez. Sadece beklemekte olduğu iddeti tamamlar. Çünkü evlilik bağı, bâin boşama

yapıldığı anda sona ermiştir. Bu konuda dört mezhebin ittifâkı vardır.184

Bu ittifâk, kocanın hanımını mirastan mahrum etmek gibi bir amacı olmadığı

durumlar için vardır. Şayet bu kişi, karısını -mirasından mahrum kalsın diye185 onun

183 Buradaki sınıflandırmada kullanılan kavramların birbirlerinin yerine kullanıldığı da olmaktadır. Örneğin birinin intikâl dediğine diğeri teceddüd, birinin teceddüd dediğine diğeri tahavvül diyebilmektedir. Bu farklılığın temelinde, ele alınan olayın her iki kavramla da ifade edilebilir olması ve kavramların birbirinden keskin hatlarla ayrılmasının pek de mümkün olmamasıdır. Mukayese için bkz. Bilmen, a.g.e., II, 377 vd.; Zuhaylî, a.g.e., VII, 644 vd. 184 Bilmen, a.g.e., II, 377 vd.; Zuhaylî, a.g.e., VII, 646. Osmanlı Hukûk-ı Âile Kararnamesi’nin 147. maddesi de bu ittifâka uygun olarak düzenlenmiştir. Bkz. Âile Hukûku Kararnamesi, s. 63. 185 Bu tür boşamalar, fıkıh literatüründe talâku’l-fârr olarak adlandırılmaktadır. Talâk-ı fârr, aslında İddetlerin Kesişmesi başlığına ait bir konudur. Ancak bağlantılı olduğu meselelerle bir bütün olarak kavranabilmesi için buraya alınması uygun görülmüştür.

56

rızası olmaksızın ölüm hastalığı sırasında186 bâin talakla boşamışsa ölümü durumunda

karısının iddetinin yenilenip yenilenmeyeceği üzerinde ise ihtilâf edilmiştir. Bu konuda

iki görüş vardır:

1. İmâm Ebû Hanîfe, İmâm Muhammed ve İmâm Ahmed’in Görüşü

Bu durumda iddet ihtiyaten, boşama iddetinden iki iddet (boşama ve ölüm

iddetleri) içerisinde süresi en uzun (eb’adu’l-eceleyn) olanla iddete döner. Kadın,

kocasının ölümünden itibaren –içinde tam üç hayız görmek kaydıyla– dört ay on gün

iddet bekler. Eğer bu süre içinde tam üç hayız görmezse, üç hayız görene kadar iddeti

uzar. Şayet temizlik süresi uzarsa, bu durumda hayızdan kesilme yaşına ulaşıncaya

kadar iddeti devam eder. Bu durumlarda kadın kocasına mirasçı olur. Kadın, kocasına

mirasçı olduğuna göre, ölüm zamanında evlilik hali hükmen devam ediyor demektir.

Dolayısıyla kadın ölüm iddeti beklemek durumundadır. Diğer taraftan boşama bâin

olduğu için evlilik hali hükmen de olsa devam ediyor sayılamaz. İşte bu iki durumu bir

arada dikkate aldığımızda iddetlerin kesişmesi (tedâhül) söz konusu olur. Dolayısıyla iki

iddet de beklenmelidir.187

2. İmâm Şâfiî, İmâm Mâlik ve İmâm Ebû Yûsuf’un Görüşü

Bu durumla karşı karşıya olan kadın, sadece boşanma iddetini tamamlar,

eb’adu’l-eceleyni dikkate almaz. Çünkü eski kocası, artık kendisinin kocası olmadığı bir

zamanda ölmüştür.

İmâm Mâlik’in görüşüne göre, evliliğin kocanın ölümü sırasında devam ediyor

sayılması, sadece miras hakkında söz konusudur, iddet hakkında söz konusu değildir.

Çünkü aslın hilafına sâbit olan hükümlerde genişletme yapılamaz.

Şâfiîler, iki sürenin uzun olanıyla iddet beklenilmesini, iki hanımından birini

bâin talakla boşayan, fakat hangisini boşadığını açıklamadan veya belirlemeden önce

vefat eden kocanın iki hanımı için geçerli sayarlar. Bu durumda iki hanımdan her biri,

186 Karısının rızasıyla veya kendisi sağlıklıyken eşini mirasından mahrum etmek amacıyla bu tür bir boşama yapar ve sonra ölürse iddetin yenilenmesi gerekmez. Bu durumda, üzerinde ittifâk olan görüş geçerlidir. Bkz. İbn Âbidîn, a.g.e., V, 192. 187 İbn Âbidîn, a.g.e., V, 192; Zuhaylî, a.g.e., VII, 646 vd.

57

ölüm iddetiyle kar’ iddetinden hangisi daha uzun ise onunla iddet bekler. Çünkü her biri

hakkında boşama iddeti farz olmakla birlikte, ölüm iddetinin hangisi için gerekli olduğu

şüphelidir. Bu nedenle, yükümlülüklerini kesin olarak yerine getirebilmiş olmaları için

eb’adu’l-eceleyni dikkate almaları gerekir. Tıpkı kılması gereken iki namazdan

hangisini kıldığını bilmeyen kişinin her ikisini de kılması gerektiği gibi…188

İkinci Örnek: Bir kimse, küçük bâin talakla boşadığı karısıyla sahîh bir

nikâhla yeniden evlenir ve onunla cinsel ilişkiye girmeden veya halvet gerçekleşmeden

önce yeniden onu boşarsa iddetin yenilenmesi gerekir.189 Çünkü iddet içinde nikâhın

eseri baki olduğundan önceki akitteki cinsel ilişki, ikinci akitte de var hükmündedir.

Fakat bir kimse, sahîh nikâhla evlendiği karısını bâin talakla boşar ve iddeti içinde fâsid

bir nikâh ile onunla yeniden evlenir ve kendisiyle cinsel ilişkiye girmeden önce onu

boşarsa iddetin yenilenmesi gerekmez. Çünkü bu durumda cinsel ilişkiye girmek câiz

olmadığından iddetin yenilenmesine gerek yoktur.190

B. İDDETLERİN DEĞİŞMESİ

Arapça literatürde intikâl ve tahavvül kelimeleriyle ifade edilen bu durum,

İslâm hukukçuları tarafından üç bölümde ele alınmıştır:

1. Aylardan Kar’lara İntikâli

Küçük veya yaşlı olduğu için191 aylar ile iddet bekleyen bir kadın, henüz iddeti

bitmeden hayız görmeye başlarsa, önceden beklediği iddet bâtıl olur ve üç kar’ görene

kadar iddet beklemesi gerekir. Bu durumda Hanefî ve Hanbelîlere göre üç hayız

devresi, Şâfiî ve Mâlikîlere göre ise üç temizlik devresi geçmelidir. Çünkü aylar,

kar’ların bedelidir. Asıl var olunca bedele göre iddet beklenemez. Tıpkı, abdest alma

imkanı olanın teyemmüm edemeyeceği gibi…

Eğer aylar ile beklenen iddeti tamamladıktan sonra hayız görürse, yeniden kar’

hesabıyla iddet beklemesi gerekmez. Çünkü bu durum, iddetin bitmesinden sonra

188 Zuhaylî, a.g.e., VII, 647. 189 İmâm Muhammed ve İmâm Mâlik’e göre iddetin yenilenmesi gerekmez. Birinci iddetin tamamlanması yeterlidir. Zuhaylî, a.g.e., VII, 649. 190 Bilmen, a.g.e., II, 378. 191 Yaşlılıktan kasıt, hayızdan kesilme yaşına ulaşmış olmaktır.

58

meydana gelmiştir ve öncesinde bedel ile maksat hasıl olmuştur. Artık asla güç

yetirmek mümkün olduğu için bedelin hükmü bâtıl olmaz. Tıpkı, teyemmümle namaz

kılan kişinin namaz vakti çıktıktan sonra abdest almaya imkan bulmasının kıldığı

namazı bâtıl kılmadığı gibi…192

Mâlikîlerin şu görüşte olduğu da nakledilmiştir: Bu durumdaki kadın, iki

sürenin en yakınıyla iddetini tamamlar. Yani, bir taraftan ikinci ve üçüncü hayzı

görmeyi, bir taraftan da hayız görmeden bir sene geçmesini bekler. Bu ikisinden hangisi

önce gerçekleşirse onunla iddeti sona erer.193

2. Kar’lardan Aylara İntikâli

Hayız ile iddet bekleyen bir kadın, bir veya iki defa hayız gördükten sonra

hayızdan kesilirse194, üç ay boyunca iddet bekler.

3. Kar’lardan Doğuma İntikâli

Boşanmış bir kadın, kar’lar ile iddet beklemeye başladıktan sonra kocasından

hamile olduğu ortaya çıksa Mâlikî ve Şâfiîlere göre, kar’ların hükmü –hâmile kadın da

bazen kan görebileceği için– sâkıt olur ve doğum ölçütüyle iddet beklemeye başlar.

Çünkü kar’, zâhiren rahimde çocuk olmadığının delilidir. Hamilelik ise, rahimde çocuk

olduğunun kesin delilidir. Dolayısıyla zâhire göre verilen hüküm kesin olan hükümle

sâkıt olur.195 Hanbelîler de aynı görüştedirler.196

Hanefîlere göre, ister kocasından ister başkasından hâmile kalsın, doğum

192 Bilmen, a.g.e., II, 380; Zuhaylî, a.g.e., VII, 644. 193 Bilmen, a.g.e., II, 380. 194 Hanefîler ve Şâfiîler hayızdan kesilen kadının durumunu iki bölümde ele alırlar. Birincisi, bu durumun hayızdan kesilme yaşına girmesinden sonra gerçekleşmesidir. Bu durumda üç ay iddet beklenir. İkincisi, bu durumun hayızdan kesilme yaşına girmesinden önce gerçekleşmesidir. Bu son durumda Hanefîler ve Şâfiîler, kadının yeniden hayız görene veya hayızdan kesilme yaşına ulaşana kadar beklemesi gerektiğini savunmaktadırlar. Hanbelîler ve Mâlikîler ise, ortalama hamilelik süresi olan dokuz ay bekledikten sonra, şüphe nedeniyle üç ay daha beklemesini yeterli görürler. Buna göre böyle bir kadının iddeti bir yılda bit-miş olur. Bu son hükmün tartışması Boşanma İddeti konusunda ele alınmıştı. Ayrıca bkz. İbn Âbidîn, a.g.e., V, 195 vd.; Bilmen, a.g.e., II, 373, 374, 381; Zuhaylî, a.g.e., VII, 645 vd. 195 Zuhaylî, a.g.e., VII, 645. 196 İbn Kudâme, a.g.e., XI, 232.

59

yapana kadar iddeti sona ermez.197

Buraya kadar ele alınan İddetlerin Değişmesi konusu, İddetlerin Yenilenmesi

başlığı altında da ele alınabilirdi. Çünkü, sonuç itibariyle her ikisinde de iddetin

yenilenmesi söz konusudur.

C. İDDETLERİN KESİŞMESİ

İki iddet beklemenin gerektiği bazı durumlar, İslâm hukukçuları tarafından ayrı

bir grupta incelenmiştir. Bu durumları, genel anlamda iddetlerin kesişmesi olarak ifade

edebiliriz. İslâm hukukçuları hangi durumlarda iddetlerin kesişeceği üzerinde iki temel

görüş ileri sürmüşlerdir:

1. Hanefîlerin Görüşü

İki iddet beklemenin gerektiği bazı durumlarda bunlar kesişirler (tedâhül). İster

aynı türden olsunlar, ister iki ayrı türden olsunlar. İster aynı kocadan olsunlar, ister iki

ayrı kocadan olsunlar. Hanefîler, bu görüşlerini şu örneklerle açıklarlar:

Birinci Örnek: Bir koca, bâin olarak boşadığı eski karısıyla iddeti esnasında

helal olduğunu zannederek cinsel ilişkiye girdikten sonra kadın veya erkek kendi

rızalarıyla veya hakim tarafından ayrılırsa, kadının ikinci bir iddet beklemesi gerekir.

Bu durumda önce ilk iddetini tamamlar, sonra cinsel temastan itibaren başlayan ikinci

iddetinin kalan kısmını tamamlar. Birinci iddeti bitirip yeniden ikinci bir iddet

beklemesi gerekmez (teceddüd).

İkinci Örnek: Kocası öldüğü için iddet beklemekte olan bir kadın bu sırada bir

başkasıyla evlenirse, bu durumda kadının ayrılma sonrası ikinci bir iddet beklemesi

gerekir. Bu durumda önce ölüm iddetini tamamlar, sonra diğer iddetin kalan kısmını

tamamlar. Eğer ikinci iddet, birinci iddetten önce biterse ikinci iddet için ayrıca

beklemeye gerek yoktur. Çünkü, iddet evliliğin geri kalan etkilerinin sona ermesi için

belirlenen süredir. Bu yaklaşımlarıyla Hanefîler, iddeti bekleme fiili olarak

197 Bilmen, a.g.e., II, 381.

60

değerlendiren cumhûrdan ayrılmaktadırlar.198

2. Cumhûrun Görüşü

Şâfiî, Mâlikî ve Hanbelî hukukçular, iddetlerin kesişmesi konusunda

Hanefîlerden biraz farklı düşünmüşlerdir. Onlara göre, Hanefîlerin iddetlerin kesiştiğini

savundukları bazı durumlarda iddetlerin yenilenmesi söz konusudur. Bazı durumlarda

ise denildiği gibi iddetler kesişmektedir.

a. Kesişme (Tedâhül)

İddetler, aynı eşten dolayı bekleniyorsa, iddetlerde kesişme olur. İddetlerin

türlerinin farklı olup olmaması sonucu değiştirmez. Bu görüşte olan İslâm hukukçuları

şu örnekleri verirler:

Birinci Örnek: Bir kimse hanımını boşar, sonra kar’ veya ay hesabı ile

beklediği iddeti içinde boşamasının bâin olduğunu bilmeyerek veya ric’î olduğunu

bilerek onunla cinsel ilişkiye girerse iddetler kesişir (tedâhül). Bu durumda cinsel

ilişkinin bitmesinden itibaren kar’larla veya ay hesabı ile iddete başlar. Boşama

iddetinin geri kalanı da onun içine girer (tedâhül). Çünkü boşama ve cinsel ilişki

iddetlerinin amacı birdir. Bu nedenle iddetin birden fazla olmasının bir anlamı yoktur.

İkinci Örnek: Bir kimse, hamile olan karısını boşayıp doğumdan önce onunla

cinsel ilişkiye girerse veya hamile olmadığı halde karısını boşayıp kar’larla iddet

beklerken onunla cinsel ilişkiye girip onu hamile bırakırsa iki iddette doğumla sona

erer. Kadının hamileyken kan görüp görmemesi hükmü değiştirmez. Ric’î talak

iddetinde kocanın doğumdan önce hanımına geri dönme yetkisi vardır.

b. Yenilenme (Teceddüd)

İddet, iki ayrı eşten dolayı bekleniyorsa iddetlerin yenilenmesi (teceddüd) söz

konusu olur. Bu durumda her bir iddet, ayrı ayrı tamamlanmalıdır.

Sahih evlilik veya şüpheli ilişki nedeniyle iddet beklemekte olan kadın, başka

198 Bilmen, a.g.e., II, 378; Zuhaylî, a.g.e., VII, 649.

61

biriyle şüpheli bir ilişkiye girerse veya fâsid bir nikahla evlenirse ya da şüphe nedeniyle

iddet bekliyorsa şüpheli ilişki sonrasında boşanmış ise, iddetler kesişmez (tedâhül). Bu

hükümler, İmâm Şâfiî’nin Hz. Ömer ve Hz. Ali’den rivayet ettiği görüşlere istinaden

verilmiştir. Eğer hamileyse önce doğumla sona eren iddetini tamamlanır. Eğer hamile

değilse, şüpheli ilişki boşamadan önce gerçekleşmiş olsa bile önce boşanma iddeti

tamamlanır. Çünkü bu iddet, caiz olan bir akde ve naslarda belirtilen bir sebebe

dayanmaktadır. Bu iddetten sonra diğer iddet beklenir.

Şayet boşanmış kadın, boşama iddeti içinde evlense ve ikinci kocası onunla

gerdeğe girse sonra nikâh bâtıl olduğu için ayrılmaları hükmü verilse (tefrîk), önce

birinci kocasının iddetinden kalan kısmı tamamlar, sonra ikinci kocasından iddet bekler.

Hanefîlere göre ise, ikincisinden ayrıldıktan sonra iddet bekler. İkincisinden

dolayı beklediği iddeti, hem birincisinden kalan iddetin hem de ikincisinin iddetinin

yerini tutar. Çünkü maksat hamile olunmadığının bilinmesidir. Bu uygulamayla her iki

kocadan da hamile kalınmadığı anlaşılır.

Kadın hamile olur ve doğum yaparsa, doğum her iki iddet için de ittifakla

yeterlidir.199

199 Zuhaylî, a.g.e., VII, 650 vd.

62

ALTINCI BÖLÜM İDDETTEN DOĞAN HAK VE YÜKÜMLÜLÜKLER

I. İDDET BEKLEYEN KADININ HAKLARI

A. NAFAKA HAKKI

Hanefîlere göre, kadının evlilik içinde ve boşanma durumunda iddet süresince

nafaka hakkı vardır. “Kadınlarınızı imkanınıza göre kendi oturduğunuz yerde

oturtunuz”200 ve “Varlıklı olan sahip olduğu imkanlara göre nafaka versin, rızkı

daralmış bulunan da Allâh’ın kendisine verdiği kadarından harcasın. Allâh, kimseyi

kendi verdiğinden fazlasıyla yükümlü tutmaz” 201 ayetleri bunu ifade etmektedir. Burada

önemli olan bir nokta, nafakanın belirlenmesinde kocanın durumunun esas

alınmasıdır.202

Kocanın eşine temin ile mükellef bulunduğu nafaka, hayatın normal

ihtiyaçlarının hepsine şamildir. Bu bağlamda;

a) Yiyecek ve içecekler,

b) Giyecekler,

c) Mesken,

d) Tedavi,

e) Muhtaç olduğu veya emsali sahip bulunduğu ve kocası bunu karşılayabildiği

takdirde hizmetçi… nafaka mefhumunun kapsamına dahildir.203

Ev eşyası, elektrik ve su masrafları, temizlik araçları ve örfen gereken diğer

200 Talâk, 65/6. 201 Talâk, 65/7. 202 Bu hüküm zâhir rivâyete göredir. Genelde fetvâya esas alınan görüşe göre ise her ikisinin durumuna göre nafaka belirlenir. Her ikisi fakirse, fakir nafakası; zenginse zengin nafakası verilmelidir. Taraflardan biri fakir, diğeri zenginse ikisinin ortası bir nafaka belirlenir. Bu durumda koca fakirse durumuna göre nafaka öder, nafakanın kalan kısmını da borçlanmış olur. Meydânî, a.g.e., II, 210. 203 Karaman, a.g.e., I, 342. Hayreddin Karaman, klasik fıkıh literatüründe tarak, temizlik ve bir kısım süs malzemeleri nafakaya dahil edildiği halde muayene ve tedavi ücretlerinin nafakaya dahil edilmemesini garip ve mesnetsiz olarak nitelemektedir. Karaman, a.y. Örnekler için bkz. Mevsılî, a.g.e., II, 237; Nevevî, Minhâcü’t-tâlibîn, s. 263.

63

şeyler mesken kapsamında değerlendirilmektedir.204

İddet beklemekte olan kadının nafaka durumu, üç kısımda incelenmektedir:

1. Ric’î Talakla Boşanan Kadının Durumu

Ric’î talakla boşanmış olan kadının hamile olsun veya olmasın yiyecek,

giyecek ve mesken gibi bütün türleriyle nafaka205 hakkının var olduğunda ittifak

edilmiştir. Çünkü bu durumdaki kadın, iddet süresince eş sayılır. Henüz nikah bağı

tamamen kopmamıştır.

2. Bâin Talakla Boşanan Kadının Durumu

Bâin talakla boşanmış kadın, ya hamiledir ya da hamile değildir.

a) Hamileyse, nafaka hakkı vardır. İslâm hukukçuları, bu hüküm üzerinde

ittifak etmişlerdir. Çünkü Yüce Allâh, şöyle buyurmaktadır:

“Eğer hamileyseler, çocuklarını doğurana kadar nafakalarını verin.”206

b) Hamile değilse, Hanefîlere göre yine nafaka hakkı vardır. Çünkü kocasının

hakkı dolayısıyla alıkonulmaktadır.

Diğer üç mezhebe göre ise, nafaka hakkı yoktur. Çünkü, “Eğer onlar hamile

iseler, yüklerini bırakıncaya (doğum yapıncaya) kadar nafakalarını verin”207 ayeti

mefhumuyla hamile olmayan kadına nafaka vermenin vacip olmadığını

göstermektedir.208 Ayrıca Rasûlullâh (s.a.v.), Fâtıma b. Kays’ı kocası üç talakla

boşadığında ona süknâ ve nafaka hakkı vermemiştir.209 Ayrıca kendisine şöyle demiştir:

“Nafaka ve süknâ kocanın karısına dönme hakkı olduğu takdirde kadın lehine

204 Zuhaylî, a.g.e., VII, 765. 205 Mesken konusu Süknâ başlığı altında incelenecektir. Bu nedenle ilerleyen bölümlerde nafaka konusu, genelde yiyecek, içecek ve diğer nafakalar bağlamında ele alınacaktır. 206 Talâk, 65/6. 207 Talâk, 65/6. 208 Şevkânî, a.g.e., VI, 844; Zuhaylî, a.g.e., VII, 658 vd. 209 Müslim, Talâk 6.

64

bir haktır.”210

Buraya kadar belirtilen hükümler, nâşize olmayan, yani; kocasının evinden

haksız yere ayrılıp gitmeyen kadınlar için geçerlidir. Nâşize olan kadına gelince, onun

nafaka hakkı ittifakla yoktur.211

Hanefîler, bu durumu şöyle açıklarlar: Nâşizeyken ric’î veya bâin olarak

boşanan veya boşandıktan sonra nâşize olan kadına nüşûzu müddetince nafaka verme

mecburiyeti yoktur. Fakat nüşûzu terk edip iddet beklediği eve dönerse, dönüşünden

itibaren nafakaya müstahak olur. Çünkü iddet nafakası, evde durma karşılığında alınan

bir karşılığa benzemektedir. Dolayısıyla evde durmaktan kaçınmak, nafakanın vacip

olmasına engel olur. Bu engel ortadan kalkınca, nafaka hakkı da geri döner.212

Kadın, nafaka hakkının düşmesine yol açan bir suç işlememiş olması kaydıyla

ayrılığa kadının bulûğ muhayyerliği veya velisinin fesih hakkını kullanması gibi bir

durumun yol açması, boşanan kadının hamile olup olmaması nafaka hakkını etkilemez.

İslâm dininden çıkma, kocanın usûl veya fürûundan biriyle sıhrî haramlığı gerektirecek

bir harekette bulunma gibi durumlarda kadının giyim ve gıda şeklindeki nafaka hakkı

düşer, sadece mesken hakkı devam eder.213

Osmanlı Hukûk-ı Aile Kararnamesi’nde boşanan kadının nafaka hakkı konusu

Hanefî mezhebine göre düzenlenmiştir. Konuyla ilgili maddeler şöyledir:

Madde 150: Mu’teddenin nafakası zevci üzerine lâzım olur.

Madde 151: Nâşize olduğu halde tatlîk olunan kadına nafaka-i iddet lâzım gelmez.214

Madde 101: Zevce bir sebeb-i meşrû olmaksızın zevcinin hânesini terk edip gider veya hâne kendisinin olup da başka bir hâneye naklini talep etmezden mukaddem zevcini duhûldan men eyler ise işbu nüşûzun devamı müddetince nafaka sâkıt olur.215

210 Nesâî, Talâk 7; Ahmed, a.g.e., No: 27389. 211 Şa’rânî, a.g.e., II, 138. 212 Bilmen, a.g.e., II, 492. 213 H. İbrahim Acar, a.g.m., XXI, 470. 214 Âile Hukûku Kararnamesi, s. 65. 215 Âile Hukûku Kararnamesi, s. 47.

65

3. Kocası Ölen Kadının Durumu

Kocası ölen kadının nafaka hakkı ittifakla yoktur. Çünkü, ölüm ile evlilik sona

ermiştir.216

Osmanlı Hukûk-ı Aile Kararnamesi, kocası ölen kadının durumunu bu ittifâkı

yansıtacak tarzda şu şekilde hükme bağlamaktadır:

Madde 152: Zevci vefât eden kadın için nafaka-i iddet lâzım olmaz. Gerek hâmil olsun ve gerek olmasın.217

Fâsid bir evlilik veya şüphe dolayısıyla iddet bekliyorsa cumhura göre onun da

nafaka hakkı yoktur. Çünkü fâsid evlilikte kadının nafaka hakkı yoktur ki, iddet

durumunda nafaka hakkı olsun. Mâlikîlere göre ise, hamile olması durumunda onunla

ilişki kuranın nafakasını vermesi gerekir. Çünkü onun nedeniyle iddet beklemek

durumundadır. Hamile değilse sadece süknâ hakkı vardır.218

Nafakayla ilgili olarak açıklanması gereken bir konu da henüz ödenmemiş olan

nafakanın durumudur. Henüz ödenmemiş olan nafakalarla ilgili olarak iki görüş ileri

sürülmüştür:

a) Hanefîlerin görüşü: Eşler arasında nafaka miktarında anlaşma

yapılmamışsa veya nafakayla ilgili olarak hâkim karar almamışsa geçmişe ait nafakalar

düşer. Belli bir miktar üzerinde anlaşmışlarsa veya hâkim karar vermişse düşmez.

b) Cumhûrun görüşü: İmâm Mâlik, Şâfiî ve Ahmed’den gelen iki rivâyetin

azhar olanına göre, kadının nafaka hakkı zaman aşımı nedeniyle düşmez. Aksine koca

üzerine borç olur. Çünkü nafaka, kadından istifâde etmenin ve kadının buna imkan

vermesinin karşılığıdır.219

Osmanlı Hukûk-ı Aile Kararnamesi, Hanefî görüşünü esas almıştır. İlgili

maddeler şöyledir:

216 Zuhaylî, a.g.e., VII, 659. 217 Âile Hukûku Kararnamesi, s. 65. 218 Zuhaylî, a.g.e., VII, 659. 219 Şa’rânî, a.g.e., II, 139.

66

Madde 153: Kazâen veya rızâen nafaka takdîr edilmeksizin müddet-i iddet münkazî olsa nafaka sâkıt olur.

Madde 154: Nafaka-yı mukaddereden müterâkim olan miktar ehad-ı zevceynin vefâtıyla sâkıt olmaz.220

TMK’da evliliğin sona ermesiyle gereken nafaka yükümlülüğü, bekleme süresiyle (iddet) sınırlandırılmamıştır. İlgili maddeler şöyledir;

1. Maddi ve manevi tazminat

Madde 174: Mevcut veya beklenen menfaatleri boşanma yüzünden zedelenen kusursuz veya daha az kusurlu taraf, kusurlu taraftan uygun bir maddi tazminat isteyebilir.

Boşanmaya sebep olan olaylar yüzünden kişilik hakkı saldırıya uğrayan taraf, kusurlu olan diğer taraftan manevi tazminat olarak uygun miktarda bir para ödenmesini isteyebilir.

2. Yoksulluk nafakası

Madde 175: Boşanma yüzünden yoksulluğa düşecek taraf, kusuru daha ağır olmamak koşuluyla geçimi için diğer taraftan mali gücü oranında süresiz olarak nafaka isteyebilir.

Nafaka yükümlüsünün kusuru aranmaz.

3. Tazminat ve nafakanın ödenme biçimi

Madde 176: Maddi tazminat ve yoksulluk nafakasının toptan veya durumun gereklerine göre irat biçiminde ödenmesine karar verilebilir.

Manevi tazminatın irat biçiminde ödenmesine karar verilemez.

İrat biçiminde ödenmesine karar verilen maddi tazminat veya nafaka, alacaklı tarafın yeniden evlenmesi ya da taraflardan birinin ölümü halinde kendiliğinden kalkar; alacaklı tarafın evlenme olmaksızın fiilen evliymiş gibi yaşaması, yoksulluğunun ortadan kalkması ya da haysiyetsiz hayat sürmesi halinde mahkeme kararıyla kaldırılır.

Tarafların mali durumlarının değişmesi veya hakkaniyetin gerektirdiği hallerde iradın artırılması veya azaltılmasına karar verilebilir.

Hakim, istem halinde, irat biçiminde ödenmesine karar verilen maddi tazminat veya nafakanın gelecek yıllarda tarafların sosyal ve ekonomik durumlarına göre ne miktarda ödeneceğini karara bağlayabilir.

4. Yetki

Madde 177: Boşanmadan sonra açılacak nafaka davalarında, nafaka alacaklısının yerleşim yeri mahkemesi yetkilidir.

5. Zamanaşımı

Madde 178: Evliliğin boşanma sebebiyle sona ermesinden doğan dava hakları, boşanma hükmünün kesinleşmesinin üzerinden bir yıl geçmekle zamanaşımına uğrar.

220 Âile Hukûku Kararnamesi, s. 65.

67

B. SÜKNÂ HAKKI

İddet beklemekte olan kadının süknâ (mesken, barınma) hakkı vardır. Bu

hakkın süresi ve ilgili bulunduğu hükümler, iddetin türüne göre değişiklik göstermekte,

boşanma ve kocanın ölümü durumlarında farklı hükümler söz konusu olmaktadır. Şöyle

ki;

1. Boşanma Durumunda Süknâ

İslâm hukukçuları, ric’î boşamalardan sonra kadın için süknâ hakkının var

olduğunda ittifâk etmişlerdir. Buna göre koca, karısını iddet içinde barındırmaya,

gerekiyorsa evinin kirasını vermeye mecburdur. Çünkü, “Ey Peygamber! Kadınları

boşadığınız zaman iddetleri vaktinde boşayın ve iddetlerini sayın. Rabbiniz olan

Allah’tan korkun. Apaçık bir kötülük yapmış olmadıkça onları evlerinden çıkarmayın,

kendileri de çıkmasınlar...”221 “Onları gücünüz ölçüsünde kendi oturduğunuz yerde

oturtun. Onları sıkıştırıp –gitmelerini sağlamak için– kendilerine zarar vermeye

kalkışmayın.”222 ayetlerinin ric’î talâkı kapsadığında bir görüş ayrılığı yoktur.

Kadının hamile olduğu bâin boşamalarda da aynı hüküm geçerlidir.223

Hamile olmadığı durumda bâin boşamalarda kadının süknâ hakkı olup

olmadığı konusunda ise ihtilâf edilmiştir.

a) Birinci görüş: Çoğunluğun görüşüne göre, kadının süknâ hakkı vardır.

Çünkü Yüce Allah, şöyle buyurmaktadır:

“Ey Peygamber! Kadınları boşadığınız zaman iddetleri vaktinde boşayın ve

iddetlerini sayın. Rabbiniz olan Allah’tan korkun. Apaçık bir kötülük yapmış olmadıkça

onları evlerinden çıkarmayın, kendileri de çıkmasınlar...”224

“Onları gücünüz ölçüsünde kendi oturduğunuz yerde oturtun. Onları sıkıştırıp

221 Talâk, 65/1. 222 Talâk, 65/6. 223 İbn Kudâme, a.g.e., XI, 300. 224 Talâk, 65/1.

68

–gitmelerini sağlamak için– kendilerine zarar vermeye kalkışmayın.”225

Birinci ayette “onları evlerinden çıkarmayın” buyurulmak suretiyle boşanma

öncesinde paylaşılan yuvanın iddet içerisinde kadının da yuvası olarak görülmeye

devam edilmesi gerektiğini ifade etmektedir. Âyetler genel kapsamlı olduğu için ric’î ve

bâin boşamalar için aynı hükümler geçerlidir.

b) İkinci görüş: Hanbelî226, Zâhirî, Ca’ferî ve bir kısım Zeydî hukukçular ise,

boşanan kadının süknâ hakkı olmadığı görüşündedirler. Çünkü Peygamber (s.a.v.), bâin

olarak boşanan Fâtıma binti Kays’a süknâ ve nafaka hakkı olmadığını bildirmiştir.227

Diğer İslâm hukukçuları bu görüşe şu şekilde itiraz etmişlerdir: Hz. Ömer,

“Biz, unutup unutmadığını bilmeyen bir kadının sözüyle Allâh’ın kitâbını ve O’nun

Elçi’sinin sünnetini bırakmayız. Onun için süknâ ve nafaka hakkı vardır.”228 demiştir.

Hz. Aişe de, Peygamberimiz (s.a.v.)’den kendisi için süknâ hakkı olmadığı hükmünü

nakleden Fâtıma binti Kays’a,“(Sözüne) dikkat et! Allah’tan kork!”229 demiştir. Ayrıca

bu sözün söylendiği kabul edilse bile, bu istisnâi bir hükümdür. Çünkü Hz. Âişe, Fâtıma

binti Kays ıssız bir yerde yaşadığı için kendisi için böyle bir iznin (evinden

ayrılabileceği hükmünün) verildiğini söylemiştir.230

Bu itirazlara da şöyle cevap verilmiştir: Bu konudaki hadisler, sahih ve sarihtir.

Bu hükmün Kur’ân’a aykırı olduğu görüşü de sadece bir kuruntudur. Çünkü, selef

alimleri “onları evlerinden çıkarmayın” ifadesinin Fâtıma binti Kays’ın anladığı gibi

ric’î boşamalarla ilgili olduğunu söylemişlerdir. Zira, ayetin devamında “…bilemezsin

ki, belki de Allâh bundan sonra yeni bir durum ortaya çıkarıverir” buyurulmaktadır.

Ortaya çıkması umulan durum, ric’attır (geri dönüştür), başka bir şey değildir. Bu

görüşü Taberî, Katâde, Hasân, Süddî ve Dahhâk’tan rivâyet etmiştir. Onların dışında

kalanlardan da farklı bir görüş de nakledilmemiştir. Ancak İbn Hacer Fethu’l-Bârî’de

başkalarının “durum”la Allâh tarafından gelecek nesh, tahsis ve benzeri durumlar

225 Talâk, 65/6. 226 İmâm Ahmed’den süknâ hakkı olduğu yönünde bir rivâyet de vardır. İbn Kudâme, a.g.e., XI, 300. 227 Müslim, Talâk 6. 228 Müslim, Talâk 6. 229 Buhârî, Talâk 39. 230 Buhârî, Talâk 39.

69

kastedildiğini söylediğini, belli bir şeye hasredilmediğini belirtmiştir. Ayetin

kapsamının genel olduğu kabul edilse bile, Fâtıma hadisinin onu tahsis ettiği

söylenebilir. Şu halde onunla amel etmek Yüce Kitâb ile ameli terk etmek anlamına

gelmemektedir.231

Bu görüş ayrılığı çerçevesinde kadın için süknâ hakkının var olduğu

durumlarda süknâ hakkın süresi, iddet türüne göre değişiklik göstermektedir. Buna

göre;

a) Hayız gören kadınların barınma hakkı, hamileyse doğumla, hamile değilse

boşanmadan veya feshten itibaren üç kar’ müddeti zaman geçmesiyle sona erer.

b) Hayız görmeyen kadınların barınma hakkı ise, boşanma veya fesh

sonrasında üç ay geçince sona erer.

2. Kocanın Ölümü Durumunda Süknâ

Kocanın ölümü durumunda kadının süknâ hakkı olup olmadığı İslâm

hukukçuları arasında oldukça ihtilaflı bir konudur. Şöyle ki;

Hanefîlere göre, kocası ölen kadının mutlak olarak süknâ hakkı yoktur. İster

hamile olsun, ister olmasın. Çünkü, kocasının ölümüyle miras durumu ortaya çıkmıştır.

Mirasçıların izni olmadan onların hakkından bir harcama yapılamaz.232

Mâlikîlere göre de, kocası ölen kadının mutlak olarak süknâ hakkı yoktur. İster

hamile olsun, ister olmasın. Ancak kocasının mülkü olan veya kirasını ödediği bir evde

oturuyorsa süknâ hakkı vardır. Aksi halde yoktur.233

Şâfiîlere göre, kocası ölen kadının mutlak olarak süknâ hakkı vardır.234 Çünkü

Rasûlullâh (s.a.v.), Ebû Saîd el-Hudrî’nin kız kardeşi olan Fürey’a binti Mâlik’e

231 Bkz. Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref en-Nevevî, el-Minhâc şerhu Sahîhu Müslim b. el-Haccâc, (nşr. Halîl Me’mûn Şiyhâ), Beşinci Basım, Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 1998, X, 335; Şevkânî, a.g.e., VI, 844 vd.; Bilmen, a.g.e., II, 488 vd. 232 Bilmen, a.g.e., II, 491 vd. 233 Ebu’l-Berekât Ahmed b. Muhammed ed-Derdîr, eş-Şerhu’s-sağîr alâ Akrabi’l-mesâlik ilâ mezhebi’l-imâm Mâlik, Kâhire: Dâru’l-Meârif, 1974, II, 687; Bilmen, a.g.e., II, 493. 234 Nevevî, Minhâcü’t-tâlibîn, s. 256; Bilmen, a.g.e., II, 493.

70

kocasının ölümünden sonra iddetini koca evinde beklemesini emretmiştir, baba evine

dönmesine izin vermemiştir.235 Azhar olan bu görüşün dışında süknâ hakkı olmadığı

görüşü de vardır.236

Hanbelîlere göre ise, hamile değilse süknâ hakkı yoktur. Hâmile ise, bir

rivâyete göre süknâ hakkı vardır, diğer rivâyete göre de yoktur.237

Süknâ hakkı olan kadın hamileyse bu hakkı doğumla sona erer. Bu noktada

İslâm hukukçuları arasında görüş birliği vardır. Hamile olmayan kadının durumu ise

İslâm hukukçuları arasında tartışma konusu olmuştur. Bu tartışmanın temelinde şu iki

ayetin farklı yorumlanması yatmaktadır:

“İçinizden vefat edenlerin geride bıraktığı hanımlar, dört ay on gün iddet

beklerler...”238

“İçinizden vefat edip de geride hanımlar bırakanlar, bir yıla kadar evlerinden

çıkarılmaksızın eşlerinin geçimliğini vasiyet etsinler. Onlar kendiliklerinden çıkar

giderlerse bunda bir günah yoktur...”239

Bu ayetlerle ilgili belli başlı görüşler şunlardır:

a) İslâm alimlerinin çoğunluğu, ikinci ayetin birinci ayet tarafından

neshedildiği görüşündedirler. Bu noktadaki en önemli dayanakları, Osmân ve Abdullah

b. Zübeyr (r.a.) arasında geçen şu konuşmadır:

Abdullâh b. Zübeyr diyor ki: “Osmân b. Affân’a ‘dört ay on gün iddet

beklerler..’ ayetini diğer bir ayet neshetti, sen onu hâlâ niçin yazıyorsun, dedim. Şu

cevabı verdi: “Ey yeğenim! Kur’ân’da olan hiçbir şeyin yerini değiştiremem!”240

Bu görüşteki alimler, kocası ölen kadının dört ay on gün iddet beklemesi

gerektiğini savunmaktadırlar.

235 Tirmizî,Talâk 23. 236 Remlî, a.g.e., VII, 154. 237 İbn Kudâme, a.g.e., XI, 292; Bilmen, a.g.e., II, 494. 238 Bakara, 2/234. 239 Bakara, 2/240. 240 Buhârî, Tefsîr 43.

71

b) Katâde ve Mukâtil, diğerlerinden farklı olarak ikinci âyetin miras ayetiyle241

neshedildiğini ileri sürmüşlerdir. Bu görüş farklılığı sonuca etki etmemektedir.

c) Mücâhid ise, tamamen farklı bir yorum getirmiş ve bu iki ayet arasında nesh

ilişkisi olmadığını ileri sürmüştür. Ona göre birinci ayet, kocası vefat eden kadının

evinden çıkmaksızın dört ay on gün iddet beklemesini farz kılmış, daha sonra gelen

ikinci ayet ise müddetin bir yıla çıkarılmasını kocanın vasiyetine bağlı olarak meşru

kılmış, kadını da bu vasiyete uyup uymamakta serbest bırakmıştır.

d) İbn Abbâs (r.a.) da, bir adım daha atarak ikinci ayetin koca evinde iddet

bekleme yükümlülüğünü kaldırdığını söylemiştir. Buna göre kadın, dilediği yerde

iddetini tamamlayabilir.242 Câbir b. Zeyd, Hasan ve Atâ da, bu kadının dilediği yerde

iddet bekleyebileceğini söylemişlerdir. Aynı görüş, Ali, Câbir ve Âişe (r.a.)’dan da

rivâyet edilmiştir.243

Bütün bu görüşlere tefsirinde yer veren İbn Kesîr, sonuç olarak şunları

söylemektedir:

“Bir yıl iddet beklemekle ilgili ayet, -çoğunluğun söylediğinin aksine- bir yıl

iddet beklemenin farz olduğunu ifade etmiyor ki, dört ay on gün iddet beklemeyi

emreden ayetle neshedilmiş olsun. Bu ayette bildirilen hüküm sadece, eğer isterlerse

kocanın vefatından sonra onun evinde bir yıl barındırılmalarına yönelik olarak kadınlar

için yapılabilecek bir vasiyetten ibarettir.”244

Bu görüş, ayetlerin anlatımıyla daha uyumlu olduğu için günümüzde daha çok

kabul görmektedir. Çünkü ayetlerin arasını uzlaştırmak, neshten daha önceliklidir.

241 Nisâ, 4/12. 242 Buhârî, Tefsîr 43 (muallak olarak); Ebû Dâvûd, Talâk 45. 243 Bütün bu görüşler için bkz. Ebu’l-Fidâ İsmâîl b. Kesîr, Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm, Birinci Basım, Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turasi’l-Arabî, 1997, I, 267 vd.; İbn Kudâme, a.g.e., XI, 290 vd. 244 İbn Kesîr, a.g.e., I, 268.

72

II. İDDET BEKLEYEN KADININ YÜKÜMLÜLÜKLERİ

A. NİŞANLANMAMA YÜKÜMLÜLÜĞÜ

Boşanmış veya kocası ölmüş bir kadının iddet süresi içinde başka bir kişiyle245

nişanlanması câiz değildir. Boşanma durumunda, boşamanın ric’î (dönülebilir) veya

bâin (kesin) olması sonucu değiştirmez.

İddet beklemekte olan bir kadına başka bir erkeğin evlilik teklifinde bulunması

–bir durum dışında– İslâm hukukçularının ittifâkıyla câiz değildir. Genel uygulamaya

bakıldığında evlilik teklifinin iki şekilden biriyle yapıldığı görülmektedir. Bunlardan

birincisi açıktan açığa (hıtbe), ikincisi de üstü kapalı olarak (ta’rîz) evlilik teklifinde

bulunmaktır.

1. Hıtbe

Hıtbe, açıktan açığa evlilik teklifinde bulunmak anlamına gelmektedir.

“Seninle evlenmek istiyorum”, “İddetin bitince evlenelim” gibi teklifler, bu kapsamda

değerlendirilmektedir. Çünkü bu tür sözler, evlilik teklifinden başka bir anlam

taşımazlar. Bu noktada sarîhtirler.

İslâm hukukçuları, boşanmış veya kocası ölmüş olduğu için iddet beklemekte

olan bir kadına bu şekilde açıktan açığa evlilik teklifinde bulunulmanın haram

olduğunda ittifak etmişlerdir.246 Çünkü;

a. Ric’î talâk ile boşanmış olan bir kadın, iddet süresince yine kocasının

hanımıdır. Bu nedenle boşamadan önce kendisine evlilik teklifi yapılması yasak olduğu

gibi, iddet sırasında da yasaktır. Kocasının bu süre zarfında yeni bir evlilik sözleşmesi

yapmadan hanımına dönmesi mümkündür. Ayrıca bu durumdaki bir kadına başka bir

erkek tarafından evlilik teklif edilmesi sosyal problemlere, karıyla koca arasında kin ve

düşmanlığa neden olabilir.

245 Kendisini boşayan kişiyle nişanlanması ise mutlak olarak câizdir. Çünkü, kadının iddet içinde bir başkasıyla nişanlanamaması kocanın hakkını korumak içindir. Dolayısıyla onunla nişanlanması evleviyetle câiz olur. Evlenmesi de aynı şekilde câizdir. Bkz. Zuhaylî, a.g.e., VII, 654. 246 Fesih durumunda da aynı hüküm geçerlidir. H. İbrahim Acar, a.g.m., XXI, 469.

73

b. Bâin talak durumunda evliliğin bazı etkilerinin devamı söz konusudur.

Ayrıca böyle bir teklif, boşanmanın nedenleri noktasında toplumda dedikodulara neden

olabilir. Örneğin; boşanma geçimsizlikten kaynaklanıyorsa, bu geçimsizliğin kadına

evlilik teklif eden kişiden kaynaklandığı düşünülebilir. Dolayısıyla evlilik kurumuna

saygının gereği olarak ve töhmet altında kalmamak için bu tür bir davranıştan

sakınılmalıdır. Nitekim Peygamber (s.a.v.), şöyle buyurmuştur:

“Korunun etrafında otlayan, ona girme tehlikesiyle karşı karşıyadır.”247

c. Kocanın ölümü durumunda da iddet süresince evliliğin bazı etkileri devam

ettiğinden böyle bir teklif doğru olmaz.

2. Ta’rîz

Ta’rîz, söylemediği bir söze delâlet edecek şekilde bir söz söylemektir.248

Burada ta’rizle kastedilen, üstü kapalı olarak evlilik teklifinde bulunmak, bir başka

deyimle çıtlatmak suretiyle evlilik niyetini karşı tarafa bildirmektir. Bakara sûresinin

135. ayetinde konuyla ilgili olarak şöyle buyurulmaktadır:

“(Kocası ölmüş olan) kadınlarla evlenme isteğinizi üstü kapalı olarak

bildirmenizde veya içinizde saklamanızda bir sakınca yoktur… fakat kendilerine

(çıtlatma olarak değerlendirilen) meşrû bir söz söylemenin dışında (evlilik noktasında)

onlarla gizlice sözleşmeyin.”

İslâm hukukçuları hangi ifadelerin ta’rîz ve meşrû söz sayılacağı noktasında

farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. Bazı hukukçular, bunun kapsamını son derece geniş

tutmuş ve âdeta hıtbe kapsamına giren sözleri de ta’rîz olarak değerlendirmişlerdir.249

Bazıları ise, ta’rîzin kapsamını dar tutmuşlardır.

Hanefî fıkhında bu iki anlayışı da görmek mümkündür. Hanefî hukukçuların

çoğunluğu “ta’rîz” konusunda İbn Abbâs (r.a.)’dan, “meşrû söz” konusunda da Saîd b.

247 Buhârî, Büyû’ 2. 248 İbnü’l-Hümâm, a.g.e., III, 296. 249 Örneğin Mevsılî, “Seninle evlenmek isterim”, “Seninle evlenirsem, sana kesinlikle iyi davranırım” gibi evlilik niyetini açık bir şekilde ortaya koyan sözleri de ta’rîz olarak değerlendirmiştir. Mevsılî, a.g.e., II, 224.

74

Cübeyr’den nakledilen görüşleri benimsemişlerdir.250

İbn Abbâs (r.a.), “(Kocası ölmüş olan) kadınlarla evlenme isteğinizi üstü

kapalı olarak (ta’rîz) bildirmenizde…” ayetinde geçen ta’rîzi şöyle yorumlamıştır: Bu

kişinin, “Evlenmek istiyorum”, “Sâlih bir hanımım olmasını arzuluyorum” gibi sözler

söylemesidir.251

Saîd b. Cübeyr de, ilgili ayette geçen “…meşrû bir söz…” ibaresini şöyle

yorumlamıştır: Bu, iddet bekleyen kadına, “Ben sana değer veriyorum”, “Senin gibisine

rağbet edilir”, “Sen, üstün bir konumdasın”, “Bir araya gelmemizi arzuluyorum”, “Sen,

güzelsin” gibi sözler söylemektir.252

Hanefî fıkhında yaygın olan bu görüş, yine bir Hanefî olan Kâsânî (ö.

587/1191) tarafından kabul edilmemiş ve eleştirilmiştir. Kâsânî, “Sen, güzelsin”, “Ben

sana değer veriyorum”, “Hoşuma gidiyorsun”, “Bir araya gelmemizi arzuluyorum” vb.

sözleri ta’rîz olarak kabul etmenin doğru olmadığını ileri sürdükten sonra bunun

nedenini şöyle açıklamaktadır:

“İçinde bulunulan zaman diliminde kendisiyle evlenmenin helal olmadığı bir kadına bu tür sözler söylemek hiç kimseye helâl değildir. Çünkü bu sözlerin bir kısmı evlilik teklifi, bir kısmı da rağbeti dışa vurma noktasında sarihtir. Oysaki bunların hiçbiri câiz değildir. Câiz olan, sadece ta’rîzdir. Ta’rîz de, açıkça belirtmeksizin bir şeye sözle işaret etmektir. Şu hadiste olduğu gibi: Fâtıma b. Kays, iddet beklerken Rasûlullâh (s.a.v.) ile istişâre ettiğinde Peygamber (s.a.v.) ona şöyle demişti: ‘İddetin bitince bana haber ver!’ İddeti bitince denildiği gibi durumu haber verdi ve iki kişinin kendisine evlilik teklifinde bulunduğunu söyledi. Bunun üzerine Peygamber (s.a.v.), onları uygun bulmadığını ifade etti ve Üsâme b. Zeyd’i tavsiye etti. Buradan anlaşıldığına göre Peygamber (s.a.v.)’in ‘Bana haber ver!’ sözü, Üsâme b. Zeyd’e işâreten yaptığı kinâî bir evlilik teklifiydi, daha sonra bunu tasrîh etti.”253

Kâsânî’nin bu görüşü, sonra gelen Hanefîler tarafından eleştirilmiş, bu şekilde

ta’rîzde bulunulabileceği yönünde rivâyetler bulunduğuna dikkat çekilerek asıl yasak

250 Bkz. Merğinânî, a.g.e., III, 381 vd.; Mevsılî, a.g.e., II, 224; İbn Âbidîn, a.g.e., V, 222; Meydânî, a.g.e., II, 205. 251 Buhârî, Nikâh 35. Hadîs, muaallaktır, yani senedi tam olarak verilmemiştir. 252 Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, VII, 179. 253 Kâsânî, a.g.e., III, 323 vd.

75

olanın bu tür ifadelerle ta’rîzde bulunmaya engel olmak olduğunu savunulmuştur.254

Kapsamı üzerinde ihtilâf olan ta’rîz konusunda İslâm hukukçularının görüşleri

şöylece özetlenebilir:

a. Ric’î boşama nedeniyle iddet beklemekte olan bir kadına üstü kapalı olarak

evlilik teklifinde bulunulması İslâm hukukçularının ittifakıyla câiz değildir. Çünkü

yukarıdaki gerekçeler burada da geçerlidir.

b. Bâin boşama durumunda bu şekilde çıtlatma yapmanın câiz olup olmadığı

noktasında ise iki görüş vardır:

Hanefîlerin görüşüne göre; bâin boşama ister suğrâ255 ister kübrâ256 olsun bu

durumdaki bir kadına üstü kapalı bir şekilde de olsa evlilik teklifi yapmak câiz değildir.

Çünkü;

Beynûnet-i suğrâ durumunda, boşayan kocanın, iddet içinde ve sonrasında eski

karısıyla yeniden evlenme hakkı vardır. Bu konumdaki kadına evlilik teklifine cevâz

verildiği takdirde bu boşayanın hakkına tecâvüz olur. Zirâ, eski karısıyla yeniden

evlenmesi engellenmiş olmaktadır.

Beynûnet-i kübrâ durumunda ise, evlilik teklifine cevâz verilmesi kadının

iddeti hakkında yalan söylemesine neden olabilir. İddeti bitmediği halde bittiği yalanını

söyleyebilir. Ayrıca teklif sahibinin karı koca arasını bozan kişi olduğu kanaatini

uyandırabilir.

Ayrıca her iki durumda da kadının evinden çıkması câiz değildir. Bu nedenle

insanlardan gizli olmayacak şekilde ta’rîzde bulunmak mümkün olmaz.257

Hanefîler dışında kalan İslâm hukukçuları ise, “Kadınlarla evlenme isteğinizi

254 İbn Âbidîn, a.g.e., V, 222. 255 Beynûnet-i suğrâ, küçük ayrılık demek olup üç boşama hakkının tümünün sona ermediği boşanmaları ifade etmek için kullanılan bir kavramdır. 256 Beynûnet-i kübrâ, büyük ayrılık anlamına gelmektedir. Üç boşama hakkının tümünün kullanıldığı durumları ifade etmektedir. Hanefî mezhebinde bu durumda ta’rîzin câiz olduğu yönünde de bir görüş vardır. Hatta Mevsılî, bu görüşü herhangi bir ihtilâfa değinmeden mutlak olarak nakletmiştir. Mevsılî, a.g.e., II, 224. 257 İbnü’l-Hümâm, a.g.e., III, 296.

76

üstü kapalı olarak bildirmenizde veya içinizde saklamanızda bir sakınca yoktur”258

hükmünün genel olduğunu ileri sürerek, bâin talâktan dolayı iddet bekleyen kadınlara

dolaylı yoldan evlilik teklifinde bulunmaya cevâz vermişlerdir. Zaten bâin talakta karı-

koca ilişkisi tamamen kesildiğinden kocanın hakkına tecâvüz söz konusu olamaz. Bu

durumdaki kadın kocası ölmüş kadınla benzer konumdadır.259

Vehbe Zuhaylî, beynûnet-i suğrâda Hanefîlerin, beynûnet-i kübrâ da ise

cumhûrun görüşünün tercih edilebileceğini söylemektedir. Çünkü beynûnet-i kübrâda

boşanma hakkı tamamlanmış ve kocanın karısından bir beklentisi kalmayarak kini

sönmüştür.260 Aslına bakılırsa Vehbe Zuhaylî’nin tercihe değer gördüğü görüş, Hanefî

hukukçu Mevsılî tarafından da ileri sürülmüştür.261

c. Kocasının ölümü nedeniyle iddet beklemekte olan bir kadına üstü kapalı bir

şekilde evlilik teklifinde bulunulması ittifakla câizdir. Çünkü Bakara sûresinin 235.

âyetinde şöyle buyurulmaktadır:

“(Kocası ölmüş olan) kadınlarla evlenme isteğinizi üstü kapalı olarak

bildirmenizde veya içinizde saklamanızda bir sakınca yoktur… fakat kendilerine

(çıtlatma olarak değerlendirilen) meşrû bir söz söylemenin dışında (evlilik noktasında)

onlarla gizlice sözleşmeyin.”

B. EVLENMEME YÜKÜMLÜLÜĞÜ

Boşanmış veya kocası ölmüş bir kadının iddet süresi içinde başka bir kişiyle

evlenmesi İslâm hukukçularının ittifakıyla câiz değildir. Çünkü Bakara sûresinin 235.

ayetinde şöyle buyurulmaktadır:

“İddet süresi dolana kadar, onlarla evlenmeye kalkışmayın.”

Boşanma durumunda, boşamanın ric’î (dönülebilir) veya bâin (kesin) olması

sonucu değiştirmez. Çünkü ric’î talakta evlilik devam etmekte, bâin talakta ise evliliğin

bir kısım etkileri sürmektedir.

258 Bakara, 2/235. 259 Nevevî, Minhâcu’t-tâlibîn, s. 205; Zuhaylî, a.g.e., VII, 15 vd. 260 Zuhaylî, a.g.e., VII, 17. 261 Mevsılî, a.g.e., II, 224.

77

İddet beklemekte olan kadın evlendiği takdirde, evliliği bâtıldır. Çünkü birinci

kocasının hakkı nedeniyle evlenmesi yasaklanmıştır. Kocasının nikâhı altındayken

evlenmesi yasak olduğu gibi bu durumda da evlenmesi yasaktır. Bu tür bir evlenme

yaptığı takdirde yeni evlendiği kocasından ayrılması (tefrîk) gerekir. İslâm hukukçuları

bu hüküm üzerinde ittifâk etmişlerdir. Ancak zifâf gerçekleştiği takdirde bu kişinin o

kadınla bir daha evlenip evlenemeyeceği üzerinde ihtilâf etmişlerdir. Şöyle ki;

İmâm Mâlik, İmâm Ahmed ve Şa’bî’ye göre, tefrikten sonra kadın o adama

ebedî olarak haram olur. Yani onunla tekrar evlenmesi asla caiz olmaz. Çünkü;

1. Hz. Ömer, böyle hüküm vermiştir. İmam Mâlik’in İbn Şihâb tarikiyle Said b.

el-Müseyyeb ile Süleymân b. Yesâr’dan yaptığı rivâyete göre Hz. Ömer zamanında

Râşid es-Sekafî isminde bir adam Tulayha el-Esediyye adında bir kadınla, birinci

kocasından iddeti daha bitmemişken evlenmişti. Hz. Ömer (r.a.) bunu duyunca ikisini

birbirinden ayırarak şöyle demiştir:

“Hangi kadın daha iddeti bitmemişken evlenirse, eğer evlendiği kimse henüz

kendisiyle gerdeğe girmemişse, birbirinden ayrılacaklar ve kadının geri kalan iddeti

bittikten sonra, evlendiği kimse onu isteyenlerden biri olabilir. Eğer kendisiyle gerdeğe

girmişse yine birbirinden ayrılmakla beraber, kadının geri kalan iddeti bitse bile artık,

birbirleriyle evlenemezler.”262

Said b. el-Müseyyeb, kadınla gerdeğe girdiği için mehrini de ödemek

zorundadır, demiştir.263

2. Bu görüşü benimseyenler, “Bu adam, kadınla iddeti esnasında gerdeğe

girdiği için kadının rahminde oluşan çocuğun eski ve yeni kocalarından hangisinin

olduğu hakkında şüpheye yol açtığından, karısıyla mülâane eden kimseye benzer”

diyerek bir kıyâs-ı şebeh yapmışlardır. Zira karısıyla mülâane eden kimse de, karısının

zina ettiğini yemini ile ileri sürdüğü için kadından doğan çocuğun kendisinin olup

olmadığı hakkında şüphe uyandırmış olur. Halbuki bu, zayıf bir kıyas olup üzerinde

262 Mâlik, Nikâh 11. 263 Mâlik, a.y.

78

ihtilâf edilmiştir.264

3. Bu kimse, helâl olmayan bir şeyi kendisine helâl kılmıştır. Bu yüzden de,

kâtilin öldürdüğü kimsenin mirasından mahrum olması gibi, o da kadından mahrum

olmakla cezalandırılmıştır.

Hanefî ve Şâfiîlere göre ise, iddet bittikten sonra o kadınla yeniden evlenebilir.

Çünkü;

1. Kur’ân, sünnet ve icmâda aksine delil olmadıkça aslolan yeniden

evlenmenin helâl oluşudur. Bu konuda aksini gösteren bir delil yoktur.265

2. Hz. Ali ve İbn Mes’ûd’dan, Hz. Ömer’in bu görüşüne katılmadıkları rivayet

edilmiştir. Bir rivayete göre Hz. Ömer, kadının artık onunla evlenemeyeceğine ve

kadının mehrinin devlet hazinesinden verilmesine hükmetmiş, durumdan haberdar olan

Hz. Ali (r.a.) bu hükmü yerinde bulmamıştır. Bunun üzerine Hz. Ömer (r.a.) bu

görüşünden dönerek kadının mehrini kocasının vermesine hükmetmiş, ayrıca kadının

adama haram olduğu hükmünü vermemiştir. Bu rivâyeti, es-Sevrî, Eş’as’dan; Eş’as,

Şa’bî’den; Şa’bî de Mesrûk’tan rivayet etmiştir.266

Kadının –kendisiyle gerdeğe girilmezse bile– yalnız evlenme akdiyle ikinci

kocasına haram olduğu hakkındaki görüş ise zayıftır.267

Osmanlı hukukunda da evlilikleri sona eren ve tekrar evlenmek isteyen

kadınlar kadıdan izin alırken iddetlerinin bittiğini ispat etmek zorunda idiler.

Kanunnamelerde iddet tamamlanmadan yapılan evliliklerin feshedileceği, ayrıca bu

nikâhı kıyanların cezalandırılacağı hükmü yer almaktadır.268

Buraya kadar belirtilen hükümler, iddet bekleyen kadının yabancı bir kişiyle

evlenmesiyle ilgiliydi. Kadının kendisinden iddet beklediği kişiyle evlenmesi ise, –bu

kişi üç talâk hakkını kullanmamışsa– ittifakla câizdir. Çünkü iddet bekleme

264 Bkz. İbn Rüşd, a.g.e., III, 84 vd. 265 İbn Rüşd, a.g.e., III, 85. 266 İbn Rüşd, a.g.e., a.y. 267 İbn Rüşd, a.g.e., a.y. 268 H. İbrahim Acar, a.g.m., XXI, 469.

79

yükümlülüğü, zaten bu kocanın hakkını korumak için getirilmiştir. Hakkını

kullanmasına engel olmak câiz olmaz.

İddet bittikten sonra ise, herhangi bir kişinin onunla evlenmesi câizdir.269

C. EVDEN ÇIKMAMA YÜKÜMLÜLÜĞÜ

İslâm hukukuna göre, iddet beklemekte olan bir kadın –bazı istisnalar dışında–

evlilik meskeninden270 dışarıya çıkamaz ve çıkarılamaz. Bu hüküm, evi barkı olmayan

veya uzakta bulunan kadınların perişan olmamaları, bazı durumlarda yeniden evlilik

hayatına dönmenin teşviki, çoluk çocuğun yeni hayata intibâkı271 ve oluşabilecek

dedikoduların önlenmesi gibi bir kısım hikmetlere bağlı olsa gerektir.

İddet bekleyen kadın, kocasının evinde bulunduğu sürece onun gözetimi ve

koruması altında bulunmuş olur. Bu durum, boşanma halinde kocayı yeniden

düşünmeye sevk eder. Bunun sonucunda da ric’î boşamalarda evliliği sürdürmesine,

bâin boşamalarda da yeniden onunla evlenmesine vesile olabilir. Kocası ölen kadının

eşiyle birlikte yaşadığı evde bulunması ise, ona eşini ve onunla geçirdiği hayatı hatırlatır

ve bu da onu eşine karşı vefâlı olmaya, iddet beklemek ve süslenmeyi terk etmek gibi

görevlerini yapmaya sevk eder.272

Bu ve benzeri hikmetleri barındıran evden çıkmama yükümlülüğünün kapsamı

noktasında İslâm hukukçularının birbirine yakın görüşleri vardır. Şöyle ki;

1. Hanefî Mezhebi

Hanefîler, boşanmış kadın ile kocası vefat etmiş kadının durumunu ayrı olarak

değerlendirmişlerdir. Buna göre;

a) Boşanmış olan kadın: Âkil, bâliğ, hür, Müslüman ve sahîh bir evlilikten

dolayı iddet bekleyen bir kadının gece veya gündüz evinden çıkması haramdır.

269 Kâsânî, a.g.e., III, 323; İbnü’l-Hümâm, a.g.e., III, 288; Bilmen, a.g.e., II, 385; Zuhaylî, a.g.e., VII, 653 vd. 270 Bazı alimlerin, ölüm iddetinde kadının dilediği yerde iddet beklemesini câiz gördüklerini Süknâ konusunda görmüştük. 271 Karaman, a.g.e., I, 384. 272 Şelebî, a.g.e., s. 660.

80

Boşamanın ric’î, bâin veya üç talakla olması sonucu etki etmez. Çünkü Yüce Allâh,

ric’î talâk hakkında şöyle buyurmuştur: “Apaçık bir kötülük işlemedikçe onları

evlerinden çıkarmayın, onlarda çıkmasınlar.”273 Apaçık kötülükten kasıt bir yoruma

göre, zinâdır. Bu durumda, kendisine had cezası uygulanabilmesi için evinden çıkarılır.

Diğer bir yoruma göre ise, evden çıkmaktır. İddet süresinde, kadının evinden çıkması,

apaçık bir kötülüktür. Ric’î talakla ilgili bir başka ayette de, “Onları kendi oturduğunuz

yerde oturtun”274 buyurulmaktadır. Bu emir, bir önceki ayette olduğu gibi, kadının

evinden çıkmasını ve çıkarılmasını kapsamaktadır. Kocasının evden çıkmasına izin

vermesi sonucu değiştirmez. Çünkü iddette kocanın hakkı olduğu gibi, kamunun hakkı

(hakkullâh) da vardır.

Bâin ve üç talakla gerçekleşen boşamalarda da, evden çıkma yasağının kapsam

itibariyle genel olmasına ve neseplerin korunması ihtiyâcına binâen aynı hükümler

geçerlidir.275

b) Kocası vefât etmiş olan kadın: Kocası vefât etmiş kadın, geceleri dışarı

çıkamaz, fakat ihtiyaçlarını karşılamak için gündüzleri evden çıkmasında bir mahzur

yoktur. Çünkü masraflarını karşılamak için gündüzleri dışarı çıkmaya ihtiyaç duyabilir.

Zira ölen kocasından kendisine nafaka kalmamıştır ve kendi nafakasını karşılamak

durumundadır. Geceleri çıkması ise câiz değildir. Çünkü buna ihtiyaç yoktur.276

Kocası vefât etmiş olan kadının bağlı olduğu hükümler, boşanmış kadının bağlı

olduğu hükümlerden farklıdır. Çünkü boşanmış kadının nafakası kocasına aittir. Bazı

Hanefî hukukçular, nafaka hakkı olmamak şartıyla gerçekleştirilen hulû’da, kadının

gündüzleri kazanç sağlamak için dışarı çıkabileceğini savunmuşlardır. Çünkü, durumu

açısından kocası ölmüş kadına benzemektedir. Diğer Hanefî hukukçular ise, onun da

gündüzleri evinden çıkamayacağını savunmuşlardır. Çünkü, nafaka hakkını kendi

isteğiyle düşürmüştür.277

273 Talâk, 65/1. 274 Talâk, 65/6. 275 Kâsânî, a.g.e., III, 324 vd. 276 Bu noktada ölçü, geceyi evinde geçirmesidir. Gecenin bir kısmında dışarıda olmasının da bir zararı yoktur. Meydânî, a.g.e., II, 205. 277 Kâsânî, a.g.e., III, 324 vd.; Mevsılî, a.g.e., II, 204 vd., 226; Bilmen, a.g.e., II, 385 vd.

81

Evlilik meskeninde iddet beklemekte olan kadın ve kocasının/ailesinin uymak

durumunda olduğu bazı ek hükümler vardır. Şöyle ki;

* Kocanın ölümü durumunda, evlilik meskeninde bulunan ve namahrem olan

mirasçılarla arasına bir perde çekilmelidir ki, tesettür kurallarına riâyet edilebilsin.

* Bâin boşamalarda da aynı hüküm geçerlidir. Çünkü artık karı koca

değildirler, birbirlerine yabancıdırlar. Halvette (baş başa) kalmaları yasaktır. Evin dar

veya kocanın fâsık olması durumunda kocanın evi terk etmesi gerekir. Çünkü vâcip

olan, kadının o evde beklemesidir, kocanın değil. Kocanın fâsık olması durumunda,

ikisinin arasına girip engel olabilecek güçlü ve güvenilir bir kadının maaşı hazineden

verilmek kaydıyla istihdam edilmesi güzel olur.

* Ric’î boşlamalarda bu tür bir perdenin (veya kapının) olması yükümlülük

değildir, ama menduptur. Yükümlülük değildir, çünkü hâlâ karı-kocadırlar ve dönüş

gerçekleşebilir.278

Boşanmış veya kocası vefât etmiş olan kadın279, yolculuğa çıkamaz. Farz olan

hac için bile bunu yapamaz. Bâin ve üç talakla gerçekleşen boşanmalarda eski kocasıyla

hiçbir şekilde yolculuğa çıkamaz. Çünkü bir yandan “onları evlerinden çıkarmayın,

onlarda çıkmasınlar”280 ayetinin hükmü, diğer yandan da tarafların artık birbirlerine

yabancı olmaları buna engeldir. Ric’î boşamalar da üç imama281 göre aynı hükme

tabidir. Ancak İmâm Züfer, bu konuda bir istisnâ getirerek, ric’î boşamalarda kocasıyla

birlikte yolculuğa çıkabileceğini savunmuştur. Bu hükmün gerekçesi noktasında Hanefî

hukukçular çeşitli yorumlar yapmışlardır. Ancak geçerli kabul edilen yoruma göre,

kocanın iddet beklemekte olan karısıyla yola çıkması ric’at (evliliği devam ettirme)

anlamına gelir. Dolayısıyla iddet içinde yolculuk söz konusu olmaz.282

Bir kadın, kocasıyla birlikte yolculuğa çıkmış olsa ve bu yolculuğu sırasında

kocası kendisi boşasa veya vefât etse bu durumda, eğer çıktığı şehre üç günden az,

278 İbn Âbidîn, a.g.e., V, 226 vd. 279 Kocası ölmüş kadın, temel aldığımız metinlerde nedense konu edilmemektedir. Ancak Hanefîlerin genel yaklaşımı, onların da aynı hükme tabi olduğunu göstermektedir. 280 Talâk, 65/1. 281 İmâm Ebû Hanîfe, İmâm Ebû Yûsuf ve İmâm Muhammed. 282 Kâsânî, a.g.e., III, 326 vd.; Meydânî, a.g.e., II, 206.

82

gideceği şehre ise üç günlük veya daha fazla mesafe varsa çıktığı şehre döner. Çünkü

böyle yapmadığı takdirde iddet sırasında en az üç günlük283 bir yolculuk yapması

gerekecektir. Şayet tam tersi bir durum söz konusu olursa, bu durumda gideceği şehre

gitmesi gerekir. Çünkü aksi takdirde iddet içinde yasak olan yolculuk kapsamına girer.

Her iki mesafenin eşit olduğu duruma gelince, o takdirde isterse geri döner, isterse

yolculuğa devam eder.284

Boşanma ev dışında gerçekleştiği takdirde kadın hemen evlilik meskenine

döner ve iddetini orada bekler.285

Bütün bu hükümler, normal durumlar (hâlü’l-ihtiyâr) için geçerlidir. Zaruret

halinde (hâlü’l-ıztırâr) ise, iddet bekleyen her kadın dışarı çıkabilir. Örneğin; evinin

yıkılmasından veya eşyalarının zarar görmesinden korkar veya vefat iddeti beklediği

sırada kirayla oturduğu evin kirasını ödeyemez hale gelirse bulunduğu evden çıkabilir.

Vefât iddetinde buraya en yakın olan, boşanma iddetinde de kocanın uygun olduğu bir

yere intikâl eder.286

Buraya kadar belirtilen yükümlülükler sahîh nikâh sonrasında beklenen iddetle

ilgilidir. Fâsid nikâh sonrasında beklenen iddetlerde ise, evden çıkmama yükümlülüğü

yoktur. Çünkü iddetle ilgili bu hükümler, sahîh nikâh sözleşmeleri için düzenlenmiştir.

Bununla birlikte koca, nesebini korumak için dışarı çıkmasına engel olabilir.

Aynı şekilde eğer ayrılık ric’î değilse küçük ve delinin de evden dışarı çıkması

câizdir. Kocanın izin verip vermemesi sonuca etki etmez. Çünkü iddetteki kamu hakkı

(hakkullâh), küçük ve deli için yükümlülük değildir. Diğer taraftan küçükten çocuk

olmayacağı için kocanın da hakkı kalmaz. Bununla birlikte ric’î boşamalarda

kocasından izinsiz dışarı çıkması câiz olmaz, çünkü hâlâ onun karısıdır. Kocanın,

nesebini korumak amacıyla delinin dışarı çıkmasını her durumda önlemesi câizdir.

Çünkü hamile olabilir.287

283 Yapılan seyahatin yolculuk hükmünde olması için en az üç günlük mesafeye yapılması şarttır. Daha kısa seyahatler, bu kapsamda değerlendirilmezler. 284 Kâsânî, a.g.e., III, 327 vd.; Merğinânî, a.g.e., III, 383 vd.; Bilmen, a.g.e., II, 386. 285 İbn Âbidîn, a.g.e., V, 225. 286 İbn Âbidîn, a.g.e., V, 225 vd.; Zuhaylî, a.g.e., VII, 655. 287 Bilmen, a.g.e., II, 387; Zuhaylî, a.g.e., VII, 655.

83

2. Mâlikî Mezhebi

Mâlikî mezhebine göre, iddet beklemekte olan bir kadın –ister boşanmış ister

kocası vefât etmiş olsun– zarûret ve özür durumunda her zaman, ihtiyaç durumunda da

gündüz vakti288 dışarı çıkabilir. Evinin yıkılması, evinin yıkılmasından korkması,

hırsızların çokluğu, kiranın yüksekliği, kötü komşular, cana veya mala zarar geleceği

endişesi zarûret ve özür durumlarına; yiyecek içecek satın almak da ihtiyaç durumuna

örnek olarak verilebilir.289

Bazı Mâlikî hukukçular, ihtiyaç dışında gündüz vakti dışarı çıkmasının câiz

olmadığını savunmuş ve ihtiyaç kapsamına girmeyen durumlara örnek olarak ticâret,

ziyâret, tebrik ve taziye gibi işleri göstermişlerdir. Bazıları ise ihtiyaç dışında da dışarı

çıkmasının câiz olduğunu, çünkü Müdevvene’de düğüne gitmek için evinden

çıkabileceği, fakat dışarıda geceleyemeyeceği ifade edilmiştir.290 Müdevvene’de kadının

mescide gidebileceği de ifade edilmiştir.291

Mâlikî mezhebine göre, iddet beklemekte olan kadının uzun yolculuğa çıkması

câiz değildir, evinde gecelemesi şarttır. Bunun bir uzantısı olarak kadının iddeti içinde

hac yapması câiz görülmemiştir.292

3. Hanbelî Mezhebi

Hanbelî mezhebinin görüşü de, genel anlamda Mâlikî mezhebi gibidir. Hanbelî

mezhebine göre de iddet beklemekte olan bir kadın –ister boşanmış ister kocası vefât

etmiş olsun– zarûret durumunda her zaman, ihtiyaç durumunda da gündüz vakti293

288 Mâlikî mezhebine dair bazı kitaplarda “gündüz vakti” olarak belirtilen zaman dilimi, diğer bazı kitaplarda “gündüzün iki tarafı” olarak açıklanmakta ve sınırlarının “seher vaktinden akşamla yatsı arası”na kadar olduğu bizzât İmâm Mâlik tarafından ifâde edilmektedir. İmâm Mâlik’in titizlik gösterdiği nokta gecenin evde geçirilmesidir. Bkz. Sahnûn Abdüsselâm b. Saîd et-Tenûhî, el-Müdevvenetü’l-kübrâ, yy., Dâru Sâdır, II, 463 vd.; Haraşî, a.g.e., II, 159; Derdîr, a.g.e., II, 689. 289 İbn Cüzeyy, a.g.e., s. 206 vd.; Haraşî, a.g.e., II, 159; Derdîr, a.g.e., II, 689. 290 Bkz. Haraşî, a.g.e., a.y.; Derdîr, a.g.e., a.y. Bu ifadenin Müdevvene’deki yerini tespit edebilmek için bilgisayar ortamında yaptığımız araştırmaya rağmen bu metne rastlayamadık. 291 Sahnûn, a.g.e., II, 464. 292 Sahnûn, a.g.e., a.y. 293 Mâlikî mezhebine dair bazı kitaplarda “gündüz vakti” olarak belirtilen zaman dilimi, diğer bazı kitaplarda “gündüzün iki tarafı” olarak açıklanmakta ve sınırlarının “seher vaktinden akşamla yatsı arası”na kadar olduğu bizzât İmâm Mâlik tarafından ifâde edilmektedir. İmâm Mâlik’in titizlik gösterdiği

84

dışarı çıkabilir. Evinin yıkılması zarûret durumuna; alım, satım vb. işler de ihtiyaç

durumuna örnek olarak verilebilir.294

Hanbelî mezhebinin, Mâlikî mezhebinden295 en belirgin farkı; Hanbelî

hukukçuların, gündüz vakti ihtiyaç dışında evden çıkmasını câiz görmemeleridir.

Hanbelîler, iddet beklemekte olan bir kadının misâfirlik ve hasta ziyâreti gibi ihtiyaç

kapsamına girmeyen amaçlarla veya başkasının ihtiyacını karşılamak için dışarı

çıkamayacağı görüşündedirler.296

İddet beklemekte olan bir kadın geceyi evinin dışında geçiremez. Bu

durumdaki bir kadın, ihtiyaçları için gündüz vakti dışarı çıkabilir, fakat zaruret

olmadıkça geceleri çıkamaz. Çünkü geceler, çeşitli sorunlara gebedir, gündüzler ise

ihtiyaçların karşılanması için uygun olan bir zaman dilimidir.

Eğer bu kadın üzerine, yemin ve had gibi kendisi olmaksızın yerine getirilmesi

mümkün olmayan bir hak vacip olursa ve kadın tesettüre riâyet eden bir kadın ise hâkim

gerekenin kadının evinde yapılması için bir görevli yollar. Şayet kadın, tesettüre

uymayan açık bir kadın ise hakkın ondan alınması için mahkemeye mahkemeye

celbedilmesi câizdir. İşi bitince evine geri döner.297

İddet beklemekte olan kadının ihtiyaçları için gündüz vakti evinden dışarı

çıkabileceğini savunan Hanbelî ve Mâlikîlerin dayandığı bazı deliller şunlardır:298

a) Câbir (r.a.)’ın şöyle dediği rivâyet edilmiştir: Teyzem, (kocası tarafından)

boşandı. (İddet beklerken) hurmalarını toplamaya niyetlendi. Bir adam, onu çıkmaktan

men etti. Bunun üzerine teyzem Peygamber (s.a.v.)’e gitti. Peygamber (s.a.v.) kendisine

şunları söyledi:

“Hayır! Hurmalarını topla! Umulur ki onlardan sadaka verirsin veya bir hayır

nokta gecenin evde geçirilmesidir. Bkz. Sahnûn, a.g.e., II, 463 vd.; Haraşî, a.g.e., II, 159; Derdîr, a.g.e., II, 689. 294 İbn Cüzeyy, a.g.e., s. 206 vd.; Haraşî, a.g.e., II, 159; Derdîr, a.g.e., II, 689. 295 Yani bu mezhepteki tercih edilen görüşten. 296 Behûtî, Keşşâfu’l-kınâ’, V, 131; Behûtî, Münteha’l-irâdât, III, 228. 297 İbn Kudâme, a.g.e., XI, 297 vd. 298 İbn Kudâme, a.g.e., XI, 297.

85

işlersin.”299

b) Mücâhid şunları söylemiştir: Uhud günü, bazı yiğitler şehid düşmüştü.

Hanımları Rasûlullâh (s.a.v.)’in yanına gelip şöyle dediler: “Ey Allâh’ın elçisi! Geceleri

yalnız kalmaktan çekiniyoruz. Geceyi içimizden birinin evinde geçirip sabah olunca

kendi evlerimize dönebilir miyiz?” Rasûlullâh (s.a.v.), bu soruya şöyle cevap verdi:

“İçinizden birinin evinde oturup istediğiniz kadar sohbet edin, uyumak

istediğinizde de evlerinize dönün.”300

4. Şâfiî Mezhebi

Şâfiî mezhebinin görüşü, Mâlikî ve Hanbelîlerin görüşüne oldukça yakındır.

Bu mezhebe göre, iddet beklemekte olan bir kadın –ister boşanmış ister kocası vefât

etmiş olsun– zarûret veya özür durumunda evinden dışarı çıkabilir. Evinin yıkılması,

yanması veya su altında kalmasından ve böylece canına veya malına zarar gelmesinden

korkması, evinin hırsızlara karşı korunaklı olmaması ve kötü komşular, cana veya mala

zarar geleceği endişesi zarûret ve özür durumlarına örnek olarak verilebilir. İddet

beklemekte olan kadın bu tür mazeretler olmadan evinden dışarı çıkarsa günaha girer.

Boşanmalarda kocası, kocasının ölümü durumunda ise mirasçılar evinden dışarı

çıkmasına engel olabilirler.

Şâfiîler, ihtiyaç durumunda da bazı iddet türlerinde istisnalar getirmişlerdir.

Buna göre, iddet beklemekte olan kadın yiyecek içecek, eğirmek için yün vs. almaya

ihtiyaç duyduğu zaman, beklemekte olduğu iddete göre farklı hükümlere tabi olur. Eğer

ric’î boşamadan dolayı iddet bekliyorsa, bu ihtiyaçlarını kocasının karşılaması gerekir.

O izin vermeden dışarı çıkamaz.

Ölüm iddetinde, bu tür ihtiyaçlarını karşılamak için gündüzleri evinden dışarı

çıkabilir. Ayrıca, ip eğirmek ve sohbet etmek için geceleri komşularına gidebilir, ama

onların yanında geceleyemez, uyumak için evine döner.

299 Müslim, Talâk 7; Ebû Dâvûd, Talâk 41; Nesâî, Talâk 71. Ebû Dâvûd’un rivâyetinde üç talakla boşandığı ifade edilmektedir. 300 Beyhakî, a.g.e., VII, 436.

86

Bâin talâk ve fesh iddetinde, Şâfiî’nin kadîm (önceki) görüşüne göre ihtiyaçları

için dışarı çıkamaz. Cedîd (sonraki) görüşüne göre ise, kocası ölen kadınla aynı

hükümlere tabidir.301 İmâm Nevevî, Minhâcü’t-tâlibîn’de bu son görüşü nakletmekle

yetinmiştir.302 Fâsid ve şüphe ile cinsel ilişkide de aynı hükümler geçerlidir.303

İmâm Şâfiî, “Apaçık bir kötülük işlemedikçe onları evlerinden çıkarmayın,

onlarda çıkmasınlar.”304 ayetiyle ilgili olarak İbn Abbâs (r.a.)’nın şu yorumunu

nakleder: “Apaçık kötülükten kasıt, kadının kocasının ailesine hakarette bulunmasıdır.

Böyle yaptığı takdirde evinden çıkarılması helal olur.” Daha sonra, Fâtıma b. Kays’ın

kendisine boşanma haberini getiren kişiye kızıp onu azarladığını, durum Peygamber

(s.a.v.)’e iletilince ona Ümmü Şerîk’in evinde iddet beklemesini emrettiğini rivâyet

eder. Bu rivâyetten hareketle, böyle davranan bir kadının kendi istediği yerde iddet

bekleyemeyeceği hükmünü varmaktadır. Bu durumda kocası orada olduğu takdirde

kocası, olmadığı takdirde kocanın vekili, kocanın vekili yoksa devlet başkanı bir ev

kiralar ve kadını oraya yerleştirip gözetir.305

Bütün bu görüşlere genel olarak bakıldığında şu hususlar dikkat çekmektedir:

Ric’î boşamadan bâin boşamaya ve kocanın ölümüne doğru gidildikçe kadının ikâmet

yükümlülüğü ve seyahat kısıtlılığı azalan bir seyir takip eder. İddet bekleyen kadına

yönelik bu kısıtlama ayrıca, gerek kadının nafakasının kocası tarafından sağlanıyor

olması ve kadının çalışmaya olan ihtiyacı gerekse kadının karşılaşabileceği muhtemel

sıkıntılar göz önüne alınarak doktrinde hayli yumuşatılmış ve birçok istisnâî hüküm

sevk edilmiştir.306

Gayr-i Müslim Kadınların Durumu

Hanefîler, Kitap ehlinden olan kadının iddet beklediği evden dışarı

çıkabileceğini savunurlar. Çünkü o, ibadet kabilinden olan hükümlerle yükümlü

değildir. Bununla birlikte koca, nesebini korumak amacıyla, dışarı çıkmasına engel

301 Nevevî, Ravzatu’t-tâlibîn, VI, 392 vd.; 302 Nevevî, Minhâcu’t-tâlibîn, s. 256. 303 Remlî, a.g.e., VII, 156. 304 Talâk, 65/1. 305 Muhammed b. İdrîs, eş-Şâfiî, el-Ümm, İkinci Basım, Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 1973, III, 237. 306 H. İbrahim Acar, a.g.m., XXI, 470.

87

olabilir.307

İmâm Şâfiî’ye göre iddet beklemekte olan kadın Kitap ehlinden ise, ailesi onu

evinden dışarı çıkabilir. Bu takdirde kadının nafaka hakkı düşer.308

D. YAS TUTMA YÜKÜMLÜLÜĞÜ (İHDÂD/HİDÂD)

İhdâd/hidâd, hadd kökünden türetilmiştir. Hadd, engellemek demektir. İhdâd

ise, terk etmek, kaçınmak anlamındadır.309 Bir İslâm hukuku terimi olarak;

yakınlarından biri vefât eden kadının belli bir süre süslenme, kokulanma, sürme çekme,

kına yakınma veya zinet takınma gibi sevinç ve neşeyi açığa vurma niteliğindeki

davranışlardan sakınması anlamına gelmektedir. Görüldüğü üzere yas tutmanın

gerekleri bedenle ilgilidir. Bu nedenle, yatağını ve ev eşyalarını süslemesinde veya ipek

üzerinde oturmasında bir mahzur yoktur.310

Anne, baba ve kardeş gibi yakınları vefat eden kadının üç gün boyunca yas

tutması câizdir. Ancak kocasından başka birisi için üç günden fazla yas tutması

haramdır. Çünkü Peygamber (s.a.v.), şöyle buyurmuştur:

“Allâh’a ve ahiret gününe iman eden bir kadının, kocası hariç –ki onun için

için dört ay on gün yas tutar– herhangi bir ölü için üç günden fazla yas tutması helâl

değildir.”311

Bu genel hükümlerde ittifâk eden İslâm hukukçuları, konunun detaylarında

ihtilâf etmişlerdir. İddet durumunda ihdâdın mükellefi ve ihdâdın kapsamı, üzerinde

ihtilâf edilen konulardandır.

1. İhdâdın Mükellefi

İslâm hukukçuları, “İddet beklemekte olan kadınlardan hangileri ihdâdla

mükelleftir?” sorusuna farklı cevaplar vermişlerdir. Şöyle ki;

307 Bilmen, a.g.e., II, 387. 308 Şâfiî, a.g.e., III, 235 vd. Ayrıca bkz. İbn Kesîr, a.g.e., IV, 321 vd. 309 Haraşî, a.g.e., II, 147. 310 Nevevî, Minhâcu’t-tâlibîn, s. 256; İbn Âbidîn, a.g.e., V, 219; Behûtî, Keşşâfu’l-kınâ’, V, 430. 311 Buhârî, Cenâiz 30; Müslim, Talâk 9. Metin, Buhârî’ye aittir.

88

a) Kocanın ölümü durumunda

Hanefîlere göre; kocası ölen kadın âkil, bâliğ ve Müslüman ise ve sahîh bir

evlilik sonrasında iddet beklemek durumunda kaldıysa ihdâdla mükelleftir. Dolayısıyla

deli, küçük, kitap ehli ve fâsid nikâhla evlenen kadının ihdâd yükümlülüğü yoktur.

Bunların ilk üçü iddet beklemezler; çünkü iddet bir çeşit ibâdettir, onlarsa ibâdetle

yükümlü değildirler. Bununla birlikte iddet sırasında deli akıllanır, küçük bâliğ olur

veya kitap ehli kadın Müslüman olursa iddetin kalan kısmında ihdâdla yükümlü olurlar.

Fâsid nikâhla evlenen kadın da iddet beklemez; çünkü bu nikâhın zaten izâlesi gerektiği

için üzüntü izhârına gerek yoktur.312

Hanefîlerin dışında kalan İslâm hukukçularına çoğunluğuna göre ise, sahîh bir

evlilik yapmış olması kaydıyla deli, küçük ve kitap ehli olanları da dâhil olmak üzere

bütün kadınlar ihdâdla yükümlüdürler. Çünkü küçük ve kitap ehli olan kadınlar, zinâ

etmemek ve şarap içmemek gibi yasaklarda mükelleflerle aynı konumdadırlar. Şu farkla

ki, onlar bu işleri yaptıkları takdirde günaha girmezler. İddet de böyledir.313

Kocası ölen kadının sadece üç gün yas tutması gerektiğini, dört ay on günlük

sürenin yas değil evlenme yasağı için konulduğunu söyleyen fakihler de vardır. Hasân-ı

Basrî ve Şa’bî’nin boşanan veya kocası ölen kadın için ihdâd yükümlülüğü olmadığı

görüşünde olduğu da rivâyet edilmiştir.314

Kocası ölmüş bir kadın eğer yas tutmayı terk edecek olursa bunu terk etmenin

haram olduğunu bilmesi halinde Yüce Allâh’a karşı asi olur. Hanefîlerin dışındakilerin

görüşüne göre, küçük ve deli kadını eğer velisi bundan alıkoymazsa o asi olur. Bununla

birlikte kadının evinden ayrılması durumunda olduğu gibi zamanın dolmasıyla iddeti

sona erer.315

b) Kocanın boşaması durumunda

İslâm hukukçuları, ric’î (dönüşlü) boşamalarda, kadının ihdâdla yükümlü

312 Bilmen, a.g.e., II, 388. 313 Zuhaylî, a.g.e., VII, 660. 314 Nevevî, el-Minhâc, X, 351 vd.; Şa’rânî, a.g.e., II, 135; H. İbrahim Acar, a.g.m., XXI, 470. 315 Zuhaylî, a.g.e., VII, 662 vd.

89

olmadığı hükmünde ittifâk etmişlerdir. Çünkü, bu durumda evlilik bağı tamamen

ortadan kalkmamıştır. Bu nedenle, kocasının kendisine geri dönmesini umuyorsa

süslenmesi menduptur.316

Boşamanın bâin (kesin) veya üç talakla gerçekleşmesi durumunda ihdâdın

gerekip gerekmediğinde ise ihtilâf edilmiştir.

Hanefîlere göre, bâin veya üç talakla boşanmış kadınlar da ihdâdla

yükümlüdürler. Çünkü ihdâd, hem şeriatın bir hakkıdır hem de –kocası ölen kadında

olduğu gibi– koca nimetinin kaybedilmesi nedeniyle duyulan üzüntünün izhâr

edilmesidir.317

Hanefîlerin dışında kalan İslâm hukukçularına göre ise, bu durumlarda ihdâd

farz değildir, ama müstehaptır. Bu durumda iddet farz değildir, çünkü kocası bâin

talakla boşayarak kendisine eziyet vermiştir. Dolayısıyla ondan ayrıldığı için keder ve

üzüntü izhâr etmesine gerek yoktur. Bununla birlikte süslenmesi fitneye neden

olabileceği için süslenmeyi terk etmesi (ihdâd) müstehaptır.318

2. İhdâdın Kapsamı

İhdâd, –daha önce de belirtildiği üzere– süslenmeyi terk etmek demektir.

Câhiliye devrinde de ihdâd uygulaması vardı. Câhiliyye uygulamasıyla ilgili olarak

Ümmü Seleme (r.a.)’nın kızı Zeynep, annesinden şunları duyduğunu söylemektedir:

Rasûlullâh (s.a.v.)’e bir kadın gelerek: “Ey Allâh’ın elçisi! Kızımın kocası

vefat etti. Kızım da gözünden rahatsızdır. Gözüne sürme çekebilir miyiz?” diye sordu.

Rasûlullâh (s.a.v.) iki veya üç defa “Hayır!” cevâbını verdi. Sonra da şöyle buyurdu:

“Bu iddet, sadece dört ay on gündür. Halbuki sizden biriniz câhiliye devrinde

tezeği bir senenin sonunda atardı.”

Hadisin râvîlerinden Humeyd diyor ki: Zeyneb’e: “Tezeği senenin sonunda

atardı ne demektir?” diye sordum. Zeyneb, şu cevâbı verdi: 316 Bilmen, a.g.e., II, 388. 317 Zuhaylî, a.g.e., VII, 660. 318 Zuhaylî, a.g.e., VII, 661.

90

“Kadın, kocası öldüğü zaman küçük ve basık tavanlı bir eve girer; en kötü

elbisesini giyer; bir sene geçinceye kadar koku ve hiç bir şey sürünmezdi. Sonra

kendisine bir hayvan; eşek, koyun veya kuş getirilir de onunla silinirdi. Silindiği şey

genelde ölürdü. Sonra dışarı çıkar; kendisine bir hayvan tezeği verilirdi, o da onu atardı.

Ondan sonra dilediği koku ve saireyi kullanmaya başlardı.”319

Silinmek şeklinde tercüme ettiğimiz “infizâz” kelimesiyle ilgili olarak İbn

Kuteybe şunları söylemektedir: “İnfizâz kelimesinin anlamını Hicazlılar’a sordum. Şu

cevâbı verdiler: Câhiliye devrinde iddet bekleyen kadın yıkanmaz; su yüzü görmez;

tırnak kesmez; bir sene sonra oldukça çirkin bir görüntüyle meydana çıkar. Sonra

infizâz eder, yani içinde bulunduğu iddet hâlini bir kuş ile kırar; onunla önünü silerek

atardı. O hayvan da genelde ölürdü.”

İmâm Mâlik, bu kelimeyi: ”O hayvanla cildini silerdi” şeklinde tefsir etmiş;

İbn Vehb ise: “Kadın eliyle hayvana ve onun sırtına dokunurdu” diyerek yorumlamıştır.

Aynı kelime bâzılarına göre: “Kadın hayvana dokunur; sonra yıkanır” anlamına

gelmektedir.

İnfizâz, temizlenmek, kiri gidermek için gümüş gibi bembeyaz ve tertemiz

olana kadar tatlı suyla yıkanmak demektir. Ahfeş de bunun benzeri sözler söylemiştir.320

Bir sene iddet bekleyen kadının tezek atmasına gelince; bazı alimler bunun,

kadının tezeği atması ve kendinden uzaklaştırması gibi, iddeti de atıp ondan çıktığını

sembolize ettiğini söylemişlerdir. Bazı alimler ise bunun, kocanın hak ettiği şeyler

yanında kadının bir sene iddet beklemesi, kötü elbiseler giymesi ve konforsuz bir evde

beklemesinin bu tezeğin atılması gibi basit şeyler olduğunu simgelediğini ifade

etmişlerdir.321

Câhiliye devrinde, kocası ölen kadının bu şekilde iddet beklemesi bir

yükümlülük olarak algılanırdı. Bununla birlikte, boşanmış kadının iddet beklemesi

gerekli görülmezdi. Hamile iken boşanan ve ardından yeni bir evlilik yapan kadının

319 Buhârî, Talâk 44; Müslim, Talâk 9; Ebû Dâvûd, Talâk 43; İbn Mâce, Talâk 34. Metin, Müslim’e aittir. 320 Nevevî, el-Minhâc, X, 353 vd.; Takiyyüddin b. Dâkîki’l-îd, İhkâmu’l-ahkâm şerhu Umdeti’l-ahkâm, Birinci Basım, Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1997, s. 517 vd. 321 Nevevî, el-Minhâc, X, 353.

91

önceki kocasından doğuracağı çocuk kural olarak yeni kocanın nesebinde görülür, fakat

bu durum daha sonra önemli ihtilaflara yol açardı.322

İslâm, açıklamaya çalıştığımız bu câhiliye uygulamalarını ıslâh etmiş;

aşırılıklarını giderip ihdâdın süresini ve kapsamını daraltmıştır. İslâm’ın getirdiği

ıslahâtı anlatan merfû’ hadislerin bir kısmı şöyledir:

Ümmü Atiyyye (r.a.)’nın rivâyeti:

“Kadın, kocasından başka biri için –ki onun için için dört ay on gün yas tutar–

üç günden fazla yas tutamaz. Bu süre içinde, (Yemen’e has boyalı bir elbise olan) asb

elbisesi hariç boyalı elbise giyemez ve sürme çekemez. (Hayızdan) temizlendiği zaman

kullanabileceği az miktar kokudan başka, güzel koku da sürünemez.”323

Ümmü Seleme (r.a.)’nın rivâyeti:

“Kocası vefât etmiş olan kadın, safranla veya kırmızı toprakla boyanan (sarı

ve kırmızı) elbise giyemez, zinet takamaz, boya sürünemez ve sürme çekemez.”324

Ümmü Seleme (r.a.), şöyle demiştir: Kocam Ebû Seleme vefat ettiği zaman

Rasûlullâh (s.a.v) yanıma girdi. Gözlerime sarı sabır denilen bir ilâç koymuştum.

Rasûlullâh (s.a.v): “Ey Ümmü Seleme, bu nedir?” diye sordu. Ben de: “Ey Allah’ın

elçisi, o sarı sabırdır, içinde esans yoktur!” diye cevap verdim. “Sarı sabır yüze renk

verir ama sen onu yalnız geceleyin sürün gündüzün çıkar. Koku ve kına ile de taranma

çünkü kına boyadır” buyurdu. Ben: “Neyle taranayım ey Allah’ın elçisi?” diye sordum.

“Başının her tarafını kaplarcasına başına koyacağın sidr yaprağı ile.” buyurdu.325

İslâm hukukçuları, bu ve benzeri hadislerden hareketle ihdâdın şunları

kapsadığı belirtmişlerdir:

322 H. İbrahim Acar, a.g.m., XXI, 467. 323 Buhârî, Talâk 47; Müslim, Talâk 9. Metin, Müslim’e aittir. 324 Ebû Dâvûd, Talâk 46; Nesâî, Talâk 64. 325 Ebû Dâvûd, Talâk 46; Nesâî, Talâk 66.

92

a) Elbiselerle ilgili yasaklar

Yukarıdaki hadislerin ilkinde mutlak anlamda, ikincisinde ise mukayyed olarak

boyalı elbise giyilmesi yasaklanmıştır. İslâm hukukçuları bu yasağı genelde zinet

sayılacak nitelikteki elbiselerle ilgili görmüşlerdir. Buna göre iddet beklemekte olan

kadının dikkat çekici renklerde elbiseler giymesi doğru değildir. Sarı ve kırmızı

elbiseler326 bu noktada birer örnektir. Mecbur kalmadıkça bu tür elbiseler giymemelidir.

Bazı alimler, sadece beyaz ve siyah, bazıları da sadece siyah renge boyalı elbiseleri

istisna etmişlerdir.327

İslâm hukukçuları, ipek elbisenin yasak kapsamına girip girmeyeceği

noktasında farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. Hanefîler, ipek elbise konusunda niyeti

temel alarak süslenme gayesiyle giyilmesini yasak, ihtiyaçtan dolayı giyilmesini ise câiz

kabul etmişlerdir.328 Şâfiî mezhebinde esahh kabul edilen görüşe göre boyalı olmayan

ipek elbise câizdir.329 İmâm Mâlik’e göre, beyaz ipekten elbise giyebilir.330 Hanbelîler

de aynı görüştedir.331

b) Takılarla ilgili yasaklar

İslâm hukukçularının çoğunluğuna göre iddet beklemekte olan ve ihdâdla

yükümlü bulunan hiçbir kadın takı kullanamaz.332 Yüzük ve küpe de bu hükme dahildir.

Bu nedenle eldeki yüzük demir bile olsa çıkarılmalıdır.333

İbn Hacer gibi bazı Şâfiîler, altın ve gümüş takılar kullanmasının câiz olduğu

326 Merğinânî, usfur ve zağferan ile boyanmış elbiselerin yasaklanmasını güzel koku yaymalarına bağlamaktadır. Merğinânî, a.g.e., III, 380. Hanefîler, kokusunu kaybetmiş olması durumunda bu renklerde olan elbiselerin giyilebileceği görüşündedirler. Şeyh Nizâm ve diğerleri, el-Fetâva’l-Hindiyye, Üçüncü Basım, Diyarbakır: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1973, I, 533. 327 İbn Cüzeyy, a.g.e., s. 206; Remlî, a.g.e., VII, 149 vd.; İbn Âbidîn, a.g.e., V, 218. Mâlikîlerden Derdîr, siyah elbise giymenin cevâzını süslenmek için giyilmemesiyle kayıtlamıştır. Derdîr, a.g.e., II, 685 vd. İbn Hazm, siyah elbise de dahil olmak üzere hiçbir boyalı elbisenin giyilmesinin câiz olmadığı görüşündedir. İbn Hazm, a.g.e., X, 276. 328 Kâsânî, a.g.e., III, 330. 329 Remlî, a.g.e., VII, 149 vd. 330 Sahnûn, a.g.e., II, 432. 331 Behûtî, Keşşâfu’l-kınâ’, V, 430. 332 Semerkandî, a.g.e., II, 252; Haraşî, a.g.e., II, 147; Remlî, a.g.e., VII, 150; Behûtî, Keşşâfu’l-kınâ’, V, 430. 333 Haraşî, a.g.e., 147, 148; Remlî, a.g.e., a.y.

93

görüşündedirler.334

c) Kozmetikle ilgili yasaklar

İslâm hukukçuları, yukarıdaki hadislerden hareketle koku sürünmeyi de ihdâd

kapsamında değerlendirmişlerdir. Buna göre bu durumdaki kadın –bedenine veya

elbisesine– hiçbir koku süremez.335 Bunun tek istisnası, hayızdan temizlendiği zaman

kullanabileceği az miktarda kokudur. Hadiste bu koku “kust” ve “ezfâr” olarak

nitelenmektedir. İmâm Nevevî, bu ikisinin bilinen buhurlar olduğunu ve bunların

kokulanmak için kullanılmadığını, hadisteki iznin kokulanmak için değil, hayızdan

kaynaklanan kötü kokuyu gidermek için olduğunu belirtmiştir.336 Bu nedenle koku ilgili

yerin çevresine sürülür.337

Cumhûra göre, saçlara sürülen yağ da kokuyla aynı hükme tabidir. Çünkü yağ

ile saçlar süslenir ve güzel kokudan uzak bir yağ yok gibidir.338 Mâlikî hukukçular ise,

kokulu olanla olmayanı birbirinden ayırmışlardır. Onlara göre, zeytinyağı gibi kokusuz

olan yağlar kullanılabilir.339

İhdâdla yükümlü olan kadının makyaj yapması, saçını boyaması ve kına

yakması câiz değildir. Çünkü bunlar, yukarıdaki hadislerde açıkça yasaklanmışlardır.340

Sürme çekmesi de câiz değildir. Çünkü sürme gözün süsüdür. Bununla birlikte

bütün mezhep hukukçuları, bir zaruret veya bir ihtiyaç durumunda gündüz değil de

geceleyin sürme çekmesini câiz görürler. Çünkü zaruretler, haramları mübâh kılar.341

Ayrıca Peygamber (s.a.v.), gözlerinden rahatsız olan ve kocası ölmüş bulunan bir

kadına şöyle buyurmuştur:

334 Zuhaylî, a.g.e., VII, 661. Şâfiîler, küpeyi de bu kapsamda ele almışlardır. Onlara göre bu tür zinetler, dışarıdan görülmüyorsa takılabilirler. Remlî, a.g.e., VII, 150. 335 Mevsılî, a.g.e., II, 225; Haraşî, a.g.e., II, 148; Remlî, a.g.e., II, 151; Behûtî, Keşşâfu’l-kınâ’, V, 429. 336 Nevevî, el-Minhâc, X, 357; Şevkânî, a.g.e., III, 837. 337 İbn Dakîku’l-îd, a.g.e., s. 516; Zuhaylî, a.g.e., VII, 662. 338 Remlî, a.g.e., II, 151; Behûtî, Keşşâfu’l-kınâ’, V, 429; İbn Âbidîn, a.g.e., V, 218; Zuhaylî, a.g.e., VII, 661. 339 Haraşî, a.g.e., II, 148. 340 Behûtî, Keşşâfu’l-kınâ’, V, 429; Zuhaylî, a.g.e., VII, 661. 341 Behûtî, Keşşâfu’l-kınâ’, V, 429; Zuhaylî, a.g.e., VII, 661.

94

“Gözlerine (sarı sabırla) sürme çek, ama gündüzleri sürmeyi sil!”342

Tedâvi maksadıyla sürme kullanılmasına cevâz veren İslâm hukukçuları, süs

sayılmayan sürmelerin de câiz olduğunu söylemektedirler. Siyah değil de beyaz olan ve

dolayısıyla renk ve koku vermeyen sürmeler böyledir.343

Saçların taranması da ihdâd kapsamına girmektedir. Hanefîler, iddet bekleyen

kadının sık aralıklı tarak kullanmasını doğru bulmamışlardır. Aralıkları geniş olan bir

tarak kullanması ise câizdir.344 Çünkü sık dişli tarak kullanılması süslenme kapsamında

değerlendirilmiştir. Seyrek dişli taraklar ise, saç örgüsünü çözmek için gerekebilir.345

Buradan da anlaşılacağı üzere bu hüküm özür durumuna hastır.346 Nitekim Zâhirîlerden

İbn Hazm da, saçlarını açmak için olması dışında saçlarını tarayamayacağını savunur.347

İslâm hukukçularının çoğunluğuna göre, kadının evdeki banyosunda sabun ve

benzeri şeylerle yıkanması câizdir.348 Çünkü Peygamber (s.a.v.), şöyle buyurmuştur:

“Yas tutan kadın, saçını sidr ve zeytinyağı ile toplayabilir.”349 Mâlikîler ise, zaruret

olmadıkça banyo etmesini câiz görmezler.350

İddet bekleyen kadın, tırnaklarını kesebilir, koltuk altlarını yolabilir ve etek

traşı yapabilir.351

342 Mâlik, Talâk 35. Hadis, belâğan nakledilmiştir. 343 Haraşî, a.g.e., II, 148; Remlî, a.g.e., II, 151; Behûtî, Keşşâfu’l-kınâ’, a.y.; İbn Âbidîn, a.g.e., V, 218; Zuhaylî, a.g.e., VII, 661. İbn Hazm, ister zaruret olsun ister olmasın sürme çekmeyi haram kabul eder. İbn Hazm , a.g.e., X, 276. 344 İbn Âbidîn, a.g.e., V, 217 vd. 345 İbnü’l-Hümâm, a.g.e., III, 294. 346 İbn Âbidîn, a.g.e., V, 217 vd. 347 İbn Hazm , a.g.e., X, 276. 348 Derdîr, a.g.e., II, 686; Zuhaylî, a.g.e., VII, 662. 349 Mâlik, Talâk 35. Hadis, belâğan nakledilmiştir. 350 Derdîr, a.g.e., II, 686; Zuhaylî, a.g.e., VII, 662. 351 Zuhaylî, a.g.e., a.y.

95

III. İDDET VE TALÂK

Ric’î boşamalarda, iddet devam ettiği sürece kocanın karısını ikinci veya

üçüncü defa boşama hakkı vardır. Çünkü ric’î boşamalarda iddet bitmedikçe evlilik bağı

devam etmektedir.

Eğer kadın beynûnet-i kübrâ nedeniyle iddet bekliyorsa, kocanın yeni bir

boşama gerçekleştirmesi söz konusu olamaz. Çünkü, üç talâk hakkını tüketmiştir.

Dolayısıyla yeni bir boşamada bulunması anlamsızdır.

Eğer kadın beynûnet-i suğrâ nedeniyle iddet bekliyorsa, Hanefîlere göre

kocanın yeni bir boşama gerçekleştirmesi mümkündür. Çünkü, nafakasının koca üzerine

vâcip olması, onun evinde oturması, iddet sırasında bir başkasıyla evlenmesinin câiz

olmaması gibi bir takım evlilik hükümleri devam etmektedir.

İslâm hukukçularının çoğunluğuna göre ise, bu mümkün değildir. Çünkü, bâin

talakla evlilik bağı kopmuştur, dolayısıyla kadının tekrar boşanması söz konusu olamaz.

Eğer evlilik fâsid ise veya hangi çeşidi olursa olsun kadının iddeti bitmiş ise

kocanın yeni bir boşama gerçekleştirmesi söz konusu değildir. Hatta boşama iddetin

bitişine bağlanmış bile olsa, örneğin karısına “İddetini bitirdiğin gün boşsun” dese bu

boşama geçerli olmaz.352

Hanefî hukukçular, iddet sırasında gerçekleşebilecek ve gerçekleşemeyecek

boşamalarla ilgili olarak şunları söylemektedirler:

1. Sarîh talâk, sarîh talâka lâhik olabilir

Sarihten kasıt, boşayan kişinin niyetinin boşamak olup olmadığı

araştırılmaksızın gerçekleşen talâktır. İster ric’î, ister bâin olsun…

Örneğin; bir kimse, karısını “seni boşadım” diyerek ric’î olarak boşadıktan

sonra iddeti içinde tekrar “seni boşadım” diyerek veya bir mal üzerinde anlaşarak tekrar

boşarsa, ikinci bir talâk daha gerçekleşmiş olur. Birinci durumda yine ric’î bir talâk

352 Zuhaylî, a.g.e., VII, 370.

96

gerçekleşir. İkinci durumda ise talâk bâindir ve anlaşılan mal verilmelidir.

2. Sarih talâk, bâin talâka lâhik olabilir

Bir kimse, karısını bâin talakla veya muhâlea yoluyla boşadıktan sonra iddeti

içinde “seni boşadım” diyerek veya bir mal üzerinde anlaşarak tekrar boşarsa ikinci bir

bâin talâk daha gerçekleşir. Çünkü önceki bâin talâk, dönüşe engel olduğu için ikinci

talâk da her halükarda bâin olmuş olur. Ancak bu durumda kadının mal vermesi

gerekmez. Çünkü kadının mal vermeyi teklif etmesi, kocasının nikâhından

kurtulabilmek içindir. Bu maksat, zaten önceki bâin talakla hasıl olmuştu.

Ric’î boşamayı gerçekleştiren kinâyelerde sarih hükmünde olduğundan dolayı

bunlar da bâin talâka lâhik olabilir.

3. Bâin talâk, sarih ric’î talâka lâhik olabilir

Bir kimse, karısını “seni boşadım” diye ric’î olarak boşadıktan sonra bâin

boşamaya vesile olan sarih veya kinâî bir lafız ile karısını tekrar boşarsa, ikinci bir talâk

daha gerçekleşir ve bu bâin olur. Çünkü ric’î talaktan sonra iddet içinde evlilik bağı

devam ettiğinden, bu bağ sonraki talâk ile ortadan kaldırılabilir.

4. Üç talâk, hem ric’î hem bâin talâka lâhik olabilir

Üç talâk, anlam itibariyle bâin ise de lafız bakımından sarih olduğundan bunlar

gerçekleşebilir.

Örneğin; bir kimse, karısını bir veya iki ric’î veya bâin talâk ile boşadıktan

sonra iddeti içinde üç talakla boşasa beynûnet-i kübrâ meydana gelir. Bâin talaktan

sonra iddet içinde bir daha bâin talak gerçekleştirirse –bununla beynûnet-i kübrâ

kastedildiği takdirde– yine aynı hüküm geçerlidir.

5. Kinâî bir lafız ile yapılan bâin talâk, mevcut duruma haber vermek

anlamında yorumlanabildiği sürece bâin talâka lâhik olamaz

Örneğin; bir kimse, karısına “sen ayrılmışsın (bâinsin)” dedikten sonra tekrar

“sen ayrılmışsın (bâinsin)” veya “sen bana haramsın” dese yeni bir talâk gerçekleşmez.

97

Çünkü bu ifadeler, mevcut durumu haber vermek anlamına gelebilir.

Şayet “ben seni başka bir bâin talakla boşadım” veya “sen bâin olarak

boşandın” dese yeni bir talâk gerçekleşir. Çünkü bu ifadelerinin mevcut durumu haber

vermek anlamına geldiği söylenemez. Birinci cümledeki “başka”, ikinci cümledeki

“boşandın” kelimeleri buna engeldir.353

Bütün bu durumlarda iddetlerin yenilenip yenilenmeyeceği konusunda bir

bilgiye rastlayamadık. Ancak Özel Durumlar konusunda belirttiğimiz görüşlerden

hareketle ikinci boşamadan sonra iddetin yeniden başlayacağı söylenebilir.

353 Bkz. Bilmen, a.g.e., II, 230 vd. İfadeler sadeleştirilmiş ve kısmen değiştirilmiştir.

98

IV. İDDET VE NESEB

Hanefîlere göre ric’î talâk ile boşanmış bir kadın, boşanmasının üstünden iki

yıl geçmeden önce bir çocuk doğurursa, bu çocuğun nesebi boşayan kocadan sâbit olur.

Çünkü onlara göre hamileliğin iki yıl sürmesi mümkündür. Bu durum, kadının iddetinin

sona erdiğini söylediği ve zaman itibariyle bunun mümkün olduğu durumlarda

geçerlidir. Eğer, kadın iddetinin sona erdiğini bildirmezse iki yıldan uzun bir zaman

–mesela yirmi yıl– bile geçse doğan çocuğun nesebi kendisini boşayan kocasından sâbit

olur. Çünkü temizlik süresinin uzaması ve bu süre içinde kocasıyla cinsel ilişkiye girmiş

olması ihtimâli vardır.

Bâin talakla boşanmış bir kadın, boşanmanın üstünden iki yıl geçmeden önce

doğum yaparsa, bu çocuğun nesebi de boşayan kocadan sâbit olur. Çünkü çocuğun,

boşanmadan önce anne rahminde mevcut olması ihtimâli vardır. Eğer ayrılıktan iki yıl

geçtikten sonra doğum yaparsa, çocuğun nesebi bu kocadan sâbit olmaz. Çünkü çocuk

boşanma sonrasında peydahlanmıştır. Dolayısıyla ondan olamaz. Zira onunla cinsel

ilişkiye girmesi haramdır. Ancak, koca çocuğun kendisinden olduğunu iddia ederse

durum değişir. Çünkü kendisi bunu üstlenmiştir ve iddet süresi içinde şüphe ile onunla

ilişki kurmuş olabileceği ihtimali ileri sürülerek bu durum açıklanabilir.

Kocası ölmüş olan bir kadın, kocasının ölümünün üstünden iki yıl geçmeden

önce doğum yaparsa, bu çocuğun nesebi de ölen kocadan sâbit olur.

İddet bekleyen bir kadın –hangi iddet olursa olsun–, iddetinin bittiğini itiraf

eder, daha sonra ikrar vaktinden itibaren altı aydan az bir süre geçtikten sonra doğum

yaparsa, bu çocuğun nesebi kocasından sâbit olur. Çünkü bu durumda kadının yalan

söylediği ortaya çıkmış ve ikrârı bâtıl olmuştur. Eğer altı ay veya daha uzun bir süre

geçtikten sonra doğum yaparsa, çocuğun nesebi sâbit olmaz. Çünkü bu durumda kadın,

iddetinin bittiğini ikrâr ettikten sonra hamile kalmış olabilir. Bu nedenle yalan

söylediğini kesin olarak bilemeyiz.354

Bu hükümler, diğer mezheplerin görüşlerine de uygundur. Ancak Hanefîlere

354 Merğinânî, a.g.e., III, 385 vd.; Zuhaylî, a.g.e., VII, 663.

99

göre iki yıl olan en uzun hamilelik süresi; Şâfiî ve Hanbelîlere göre dört yıl, Mâlikîlere

göre beş yıldır.355 Dolayısıyla bu mezheplerin görüşleri iki yıla göre değil, burada

belirtilen yıllara göre takdir edilmelidir.

Bu farklı görüşler, hamileliğin tespiti ve azamî süresiyle ilgili tıbbî bilgilerin

yeterli seviyede olmadığı bir dönemde çocuğun nesep bağını korumaya yönelik bir

ihtiyattan kaynaklanmaktadır.356

355 Zuhaylî, a.g.e., VII, 663. 356 H. İbrahim Acar, a.g.m., XXI, 470.

100

V. İDDET VE MİRAS

Ric’î talâk ile boşanmış kadının iddeti bitmeden önce eşlerden biri ölürse öteki

ona mirasçı olur. Bu konuda İslâm hukukçuları arasında bir görüş ayrılığı yoktur.

Boşamanın hastalık veya sağlık halinde, kocanın iradesiyle veya kadının talebiyle

yapılması arasında hüküm açısından bir fark bulunmamaktadır. Çünkü evlilik hükmen

devam etmektedir. O yüzden her iki tarafın da mirası hak etmesine sebep olur.

Her çeşit bâin boşamalarda iddetin mirasa etkisi kocanın boşamayı sağlıklıyken

veya hastayken yapmış olmasına göre farklı olarak değerlendirilmiştir. Buna göre;

Bâin boşama sağlık halinde gerçekleştirilmiş ise, iddet içinde de olsa taraflar

birbirlerine mirasçı olamazlar. Bu konuda İslâm hukukçularının ittifâkı vardır.

Bâin boşama hastalık halinde ve kadının rızasıyla gerçekleştirilmişse icmâ’ ile

kocasına mirasçı olamaz.

Eğer boşama kadının rızası olmaksızın yapılmışsa İslâm hukukçularının

çoğunluğuna göre, kadın kocasına mirasçı olabilir. Bu hüküm; Ömer, Osmân, Alî, Âişe

ve Übeyy b. Ka’b gibi bazı sahabîlerin görüşüyle amel etmek ve boşayanın amacına

aykırı bir muamele yapmak düşüncesine dayanmaktadır. Hanefîler bu hakkı, iddet

süresiyle sınırlandırırlar, yani iddet sona ermeden koca öldüğünde kadını mirasçı

sayarlar. Mezhepte, kadının boşama ve ölüm iddetlerinden daha geç tamamlanacak

olanına tâbi olduğu görüşü ağırlık taşımakla birlikte 1917 tarihli Hukûk-ı Âile

Kararnamesi’nde boşama iddeti öngörülür (md. 147). Ahmed b. Hanbel, bu durumdaki

kadının mirasçılık hakkını yapacağı ikinci evliliğe kadar sürdürür; Mâlikîler bu şartı da

aramazlar.

Şâfiîlere göre ise, bu durumdaki kadın miras alamaz. Çünkü bâin talakla evlilik

sona ermiştir.357

357 Bilmen, a.g.e., II, 390; Zuhaylî, a.g.e., VII, 664; H. İbrahim Acar, a.g.m., XXI, 469.

101

SONUÇ

İddet, evliliğin herhangi bir sebeple sona ermesi durumunda358 kadının yeni bir

evlilik yapabilmek için beklemesi gereken süreyi ifade eder. Bunun için de iddet,

evliliğin sona ermesinin belli başlı sonuçları arasında yer alır. Dînî olduğu kadar fıtrî ve

insânî bir davranış olarak da algılanan ve Sâmî gelenek başta olmak üzere hemen hemen

bütün toplumlarda ve dinlerde rastlanan bu bekleme süresi, Kur’ân ve hadiste aile

hukûkunun diğer konularına nispetle daha ayrıntılı biçimde ele alınmış, evliliğin sona

eriş tarzına veya kadının durumuna göre farklı süre belirlemelerine gidilmiştir. Bu süre,

evlenme yasağının yanı sıra değişik kesimleri yakından ilgilendiren mesken, nafaka,

nesep, mirasçılık gibi birçok hak ve yükümlülük için de ölçü kabul edildiğinden bu

hususta zengin bir hukuk doktrini oluşmuş, konu, klasik dönem fıkıh literatüründe

“iddet” alt başlığı altında veya müstakil bir bölüm halinde işlenmiştir.

İlgili eserlerde iddet konusu işlenirken, İslâm hukukunun karakteristik özelliği

olan kazuistik (meseleci) yöntem kullanılmıştır. Bunun doğal sonucu olarak, günümüz

kanunlarında birkaç madde veya birkaç sayfada ele alınan bekleme süresi (iddet), İslâm

hukukuna dair eserlerde yüzlerce sayfada ayrıntılarıyla ele alınmıştır.

İddetle ilgili hükümlerin bir kısmı nasslarda açık bir şekilde ifade edilmiştir.

Geri kalan hükümler ise ictihâdîdir. Bu tür hükümler, diğerlerinin aksine değişime

açıktır. Dolayısıyla bundan bin yıl önceki tıp bilgilerine dayanılarak verilen iddet

hükümleri günümüzde yeniden ele alınmalı ve gerekli içtihatlar yapılmalıdır.

İddetle ilgili, eski ve yeni yaklaşımlar incelendiğinde bazı ifrat ve tefritler

görülmektedir. Şöyle ki;

Bazı modernist yazarlar, teknolojinin ilerlediğinden bahisle kadınların artık

iddet beklemesine gerek olmadığını savunmaktadırlar. Oysa, nasslardaki hükümlere

uymak asıldır; onlar tartışılamaz. Ayrıca iddet beklemenin tek nedeni, kadının hamile

358 Alimlerin çoğunluğu tarafından yasak ilişkinin de bu kapsamda değerlendirildiği ikinci bölümde ele alınmıştı.

102

olup olmadığını ortaya çıkarmak değildir. Nitekim ikinci bölümde ele alınmıştı.

Bazı İslâm hukukçuları ise, iddet konusunu ele alırken Zâhirî olmadıkları halde

Zâhirîce bir yaklaşım sergileyerek makâsıd-ı şerîayı ihmâl eden hükümler

verebilmişlerdir. Mefkûd ve mümteddetü’t-tuhr ile ilgili bir kısım görüşler buna örnek

olarak verilebilir. Bu durumlarla ilgili olarak, tarafları gereksiz yere sıkıntıya düşüren

bir kısım görüşler ileri sürülmüştür.

Şu halde, orta yol bulunmalı; nasslar ve onların maksatları esas alınmak

suretiyle, gerekli hükümler ortaya konulmalıdır.

Osmanlı’nın son zamanlarında çıkarılan (1917) Hukûk-ı Aile Kararnamesi,

iddetle ilgili hükümlerde bahsedilen bu orta yolu büyük oranda tutturmuştur. Bu

gelişmenin arka planında, Hanefî mezhebinin dışındaki mezheplerden ve

müctehidlerden faydalanılması, maslahat ve makâsıdın daha çok dikkate alınması

vardır. Bu geniş bakış açısıyla özelde iddet ve genelde aile hukukuyla ilgili konular

yeniden ele alındığında İslâm hukukunun konuya bakışı daha doğru olarak

yansıtılabilecektir.

Özetle ifade edilen bu ölçülere uyulduğunda İslâm hukukunda iddetle ilgili

olarak nassların lafız ve ruhuna uygun olduğunu düşündüğümüz şu tür hükümler ortaya

konulabilir:

1. Ay hali süresi uzayan kadınlar, boşanma durumunda üç ay süreyle iddet

beklemelidirler. Çünkü bu durumdaki kadınların ortalama iddet süresi üç aydır.

2. Temizlik süresi uzayan kadınlar da, boşanma durumunda üç ay süreyle iddet

beklemelidirler.

3. Kocası kayıp olan kadın, mefkûd hakkında gerekli resmî tahkîkât yapıldıktan

ve hayatta oluşundan ümit kesildikten sonra, ailenin psikolojik, sosyal ve ekonomik

durumu göz önüne alınarak belirlenecek bir müddet beklemelidir. Bu süre, hiçbir zaman

dört-beş seneyi geçmemelidir.

4. Kasıtlı veya kasıtsız olarak gerçekleştirilen yasak ilişki sonrasında kadının

103

iddet beklemesi gerekmez. Ancak hamile kalıp kalmadığının anlaşılması için gerekli

tıbbî işlemler yapılmalıdır. Bu işlemlerin kesin sonuç vermesi için geçmesi gereken bir

süre varsa, o süre beklenmelidir. Ancak bu durumda iddet hükümleri geçerli

olmamalıdır.

104

KAYNAKÇA

Kur’ân-ı Kerîm.

Acar, H. İbrahim, “İddet” maddesi, Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 2000, XXI, 466 vd.

Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855), el-Müsned, Kâhire: Müessesetü Kurtuba, ty.

Behûtî, Mansûr b. Yûnus (ö. 1051/1641), Keşşâfu’l-kınâ’ an metni’l-iknâ’, Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1982.

Behûtî, Mansûr b. Yûnus (ö. 1051/1641), Şerhu Münteha’l-irâdât, yy.: Dâru’l-Fikr, ty.

Beyhakî, Ahmed b. el-Hüseyn (ö.458/1066), es-Sünenü’l-kübrâ, Mektebetü Mekke: Dâru’l-Bâz, 1994.

Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâîl (ö. 256/870), el-Câmiu’s-sahîh, (nşr. Mustafâ Dîb el-Boğa), Üçüncü Basım, Beyrût: Dâru İbn Kesîr, 1987.

Çeker, Orhan, Aile Hukûku Kararnamesi, Konya: Mehir Vakfı Yayınları, ty.

Derdîr, Ebu’l-Berekât Ahmed b. Muhammed (ö. 1201/1786), eş-Şerhu’s-sağîr alâ Akrabi’l-mesâlik ilâ mezhebi’l-imâm Mâlik, Kâhire: Dâru’l-Meârif, 1974.

Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş’as (ö. 275/888), Sünenü Ebî Dâvûd, (nşr. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd), yy.: Dâru’l-Fikr, ty.

Fîrûzâbâdî, Muhammed b. Ya’kûb (ö. 817/1414), el-Kâmûsu’l-Muhît, yy., ty.

Haraşî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Abdullâh (ö. 1101/1689), Şerhu Muhtasarı şeyh Halîl, Beyrût: Dâru Sâdır, ty.

İbn Âbidîn, Muhammed b. Ömer (ö. 1252/1836), Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr, Birinci Basım, Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.

İbn Cüzeyy, Ebu’l-Kâsım Muhammed b. Ahmed (ö. 741/1340), el-Kavânînü’l-fıkhiyye, yy.: Dâru’l-Fikr, ty.

İbn Dakîki’l-îd, Muhammed b. Ali (ö. 702/1302), İhkâmu’l-ahkâm şerhu Umdeti’l-ahkâm, Birinci Basım, Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1997.

İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed (ö. 456/1062), el-Muhallâ, Beyrût: el-

105

Mektebetü’t-Ticârî, ty.

İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmâîl b. Kesîr (ö. 774/1373), Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm, Birinci Basım, Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turasi’l-Arabî, 1997.

İbn Kudâme, Muvaffakuddîn Ebû Muhammed Abdullâh b. Ahmed (ö. 620/1223), el-Muğnî, Birinci Basım, Kâhire: Dâru’l-Hicr, 1986.

İbn Mâce, Ebû Abdullâh Muhammed b. Yezîd (ö. 273/886), Sünenü İbn Mâce, (nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî), Beyrût: Dâru’l-Fikr, ty.

İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem (ö. 711/1311), Lisânu’l-Arab, Birinci Basım, Beyrût: Dâru Sâdır, ty.

İbn Rüşd, Ebu’l-Velîd Muhammed b. Ahmed (ö. 595/1199), Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesıd, Birinci Basım, Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 1997.

İbnü’l-Hümâm, Muhammed b. Abdülvâhid (ö. 861/1457), Fethu’l-kadîr, Beyrût: Dâru Sâdır, ty.

Karaman, Hayreddin, Mukayeseli İslâm Hukuku, Beşinci Basım, İstanbul: Nesil Yayınları, 1996.

Kâsânî, Ebû Bekr b. Mes’ûd (ö. 587/1191), Bedâiu’s-sanâi’ fî tertîbi’ş-Şerâi’, İkinci Basım, Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1998.

Mâlik b. Enes, el-Muvatta’, (nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî), Mısır: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ty.

Merğinânî, Ebu’l-Hasen Ali b. Ebû Bekr (ö. 593/1197), el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî, (nşr. Ahmed Şemseddîn), Birinci Basım, Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.

Mevsılî, Abdullâh b. Mahmûd (ö. 683/1284), el-İhtiyâr li ta’lîli’l-Muhtâr, (nşr. Züheyr Osmân el-Caîd), Beyrût: Dâru’l-Erkam, ty.

Meydânî, Abdulganî el-Ğanîmî (ö. 1298/1880), el-Lübâb fî şerhi’l-Kitâb, (nşr. Abdürrezzâk el-Mehdî), Üçüncü Basım, Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1997.

Mürtezâ, Mehdî Lidinillâh Ahmed b. Yahyâ (ö. 840/1437), el-Bahru’z-zehhâr, Birinci Basım, Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.

Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc (ö. 261/874), Sahîhu Müslim, (nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî), Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ty.

Nesâî, Ebû Abdurrahmân Ahmed b. Şuayb (ö. 303/915), el-Müctebâ mine’s-sünen, (nşr. Abdülfettâh Ebû Ğudde), Haleb: Mektebetü’l-Matbûâtu’l-İslâmiyye, 1986.

106

Nevevî, Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref (ö. 676/1277), el-Minhâc şerhu Sahîhu Müslim b. el-Haccâc, (nşr. Halîl Me’mûn Şiyhâ), Beşinci Basım, Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 1998.

Nevevî, Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref (ö. 676/1277), Minhâcu’t-tâlibîn ve umdeti’l-müftîn, Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1992.

Nevevî, Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref (ö. 676/1277), Ravzatu’t-tâlibîn, (nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd), Birinci Basım, Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.

Râzî, Muhammed b. Ebû Bekr b. Abdülkâdir (ö. 666/1268’den sonra), Muhtâru’s-Sıhâh, (nşr. Mahmûd Hâtır), Beyrût: Mektebetü Lübnân, 1995.

Remlî, Muhammed b. Ahmed (ö. 1004/1596), Nihâyetü’l-muhtâc ilâ şerhi’l-Minhâc, yy.: Şirketü Mektebetü ve Matbaatü Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 1997.

Sahnûn, Abdüsselâm b. Saîd (ö. 240/854), el-Müdevvenetü’l-kübrâ, yy.: Dâru Sâdır, ty.

Semerkandî, Alâüddîn Muhammed b. Ahmed (ö. 539/1145), Tuhfetü’l-fukahâ, Birinci Basım, Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1984.

Şâfiî, Muhammed b. İdrîs (ö. 204/820), el-Ümm, İkinci Basım, Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 1973.

Şa’rânî, Ebu’l-Mevâhib Abdülvehhâb b. Ahmed el-Ensârî (ö. 973/1565), el-Mîzânü’l-kübrâ, Birinci Basım, yy.: Dâru’l-Fikr, ty.

Şebramellisî, Ali b. Ali (ö. 1087/1677), Hâşiye ale’r-Remlî (Nihâyetü’l-Muhtâc’ın hâmişinde), yy.: Şirketü Mektebetü ve Matbaatü Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 1997.

Şelebî, Muhammed Mustafâ, Ahkâmü’l-üsre fi’l-İslâm, İkinci Basım, Beyrût: Dâru’n-Nahdatu’l-Arabiyye, 1977.

Şevkânî, Muhammed b. Ali (ö. 1255/1839), Neylü’l-evtâr şerhu Münteka’l-ahbâr, Birinci Basım, Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 1998.

Şeyh Nizâm ve diğerleri, el-Fetâva’l-Hindiyye, Üçüncü Basım, Diyarbakır: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1973.

Şeyhzâde, Muhammed b. Muslihuddîn (ö. 951/1544), Hâşiyetu Şeyhzâde alâ Tefsîri’l-Kâdi’l-Beydâvî, İstanbul: Hakikat Kitabevi, 1990.

Şîrâzî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Ali (ö. 476/1083), el-Mühezzeb fî fıkhi’l-imâm eş-Şâfiî, Beyrût: Dâru’l-Fikr, ty.

Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ (ö. 279/892), Sünenü’t-Tirmizî, (nşr. Ahmed Muhammed Şâkir ve diğerleri), Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ty.

107

Türk Medenî Kanunu.

Zeylaî, Cemâleddîn Abdullâh b. Yûsuf (ö. 762/1360), Nasbu’r-râye tahrîcu ehâdîsi’l-Hidâye (Hidâye ile birlikte), (nşr. Ahmed Şemseddîn), Birinci Basım, Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.

Zuhaylî, Vehbe, el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletuhû, Üçüncü Basım, Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1989.