skripsi - · pdf fileprogram studi pendidikan bahasa dan sastra jawa. fakultas ... xi...
TRANSCRIPT
SKRIPSI
TEMBANG LAN PARIKAN ING “SRANDHUL”
SAHA PANGETRAPING METODHE SERVICE LEARNING
ING PIWUCALAN SISWA SMA
Dipunajengaken dhumateng IKIP PGRI Semarangkangge njangkepi salah satunggaling syarat kangge mungkasi
Program Sarjana Pendidikan Bahasa lan Sastra Jawa
SUMIYEM
NPM 07430369
\
PROGRAM STUDI PENDIDIKAN BAHASA DAN SASTRA JAWA
FAKULTAS PENDIDIKAN PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI
IKIP PGRI SEMARANG
2011
ii
TEMBANG LAN PARIKAN ING “SRANDHUL”
SAHA PANGETRAPING METODHE SERVICE LEARNING
ING PIWUCALAN SISWA SMA
SKRIPSI
Dipunajengaken dhumateng IKIP PGRI Semarang
kangge njangkepi salah satunggaling syarat kangge mungkasi
Program Sarjana Pendidikan Bahasa lan Sastra Jawa
SUMIYEM
NPM 07430369
PROGRAM STUDI PENDIDIKAN BAHASA DAN SASTRA JAWA
FAKULTAS PENDIDIKAN PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI
IKIP PGRI SEMARANG
2011
iii
SKRIPSI
TEMBANG LAN PARIKAN ING “SRANDHUL”
SAHA PANGETRAPING METODHE SERVICE LEARNING
ING PIWUCALAN SISWA SMA
Ingkang dipunanggit lan dipunajengaken dening
Sumiyem
NPM 07430369
Sampun dipunsarujuki dening pambimbing
kangge dipunujekaken wonten ing ngajengipun Dewan Penguji.
Semarang, Juli 2011
Pambimbing I Pambimbing II
Dr. Bengat, M.Pd. Totok Yasmiran, S.S.NIP 084301217 NPP 097002243
FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI
PENDIDIKAN BAHASA DAN SASTRA JAWA
IKIP PGRI SEMARANG
iv
PANGESAHAN
SKRIPSI
TEMBANG LAN PARIKAN ING “SRANDHUL”
SAHA PANGETRAPING METODHE SERVICE LEARNING
ING PIWUCALAN SISWA SMA
ingkang dipunserat lan dipunajukaken dening:
Sumiyem
NPM 07430369
sampun dipunkukuhaken ing ngajeng Dewan Penguji
Dinten Jum’at Surya kaping 22 Juli 2011
Lan dipunpratelakaken njangkepi syarat
Panitya Ujian
Pangarsa, Panyitra,
Dra. Sri Suciati, M.Hum Dra. HR. Utami, M.Hum.NIP 196503161990032002 NPP 906301071
Anggota Penguji:
1. Dr. Bengat, M.Pd. (.............................................)NIP 084301217
2. Totok Yasmiran, S.S. (.............................................)NPP 097002243
3. Drs. Suyitno YP, M.Pd (.............................................)NPP 106501308
v
SESANTI LAN PISUNGSUNG
1. Sesanti
Kawula mung saderma, mobah-mosik kersaning Allah Hyang
Sukma
Sabegja-begjane tiyang lena, langkung begja kang tansah
eling klawan waspada
Sampun kesupen dhateng panggawe becik, jalaran panggawe
becik iku minangka dalane mulya nira
2. Pisungsung
Pisungsung dipunaturaken dumateng:
Bapa Biyung, Jumat lan Trimah ingkang datan kendhat paring
pangestu, saha ingkang tansah nyekapi prabeya kangge
nglancaraken skripsi punika
Sisihan kula, kangmas Sopi’i ingkang kinasih lan tansah kula
tresnani
Paguyuban kesenian Srandhul ingkang sampun sumadya paring
pambiyantu proses panaliten
Adhi-adhi kula ingkang tansah paring motivasi
Kanca-kanca kost ingkang tansah paring motivasi
Kanca-kanca kelas H is the best
vi
ATUR CECELA
Kanthi ngaturaken puji syukur dhumateng Gusti Akarya Jagad ingkang
sampun pinaringan rahmat lan hidayah-Ipun satemah panalitian skripsi kanthi
irah-irahan “Tembang lan Parikan ing Srandhul saha Pangetraping Metodhe
Service Learning ing Piwucalan Siswa SMA” saged purna kanthi boten wonten
pambengan punapa kemawon.
Panaliten skripsi punika awujud tugas ingkang pungkasan tumraping
mahasiswa kangge njangkepi mata kuliah ing Pendidikan Bahasa dan Sastra Jawa,
Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni IKIP PGRI Semarang.
Sadangunipun panaliten skripsi punika, panaliti pikantuk pambiyantu
saking sadaya pihak. Pramila kanthi andhaping manah, panaliti ngaturaken
agunging panuwun dhumateng:
1. Muhdi, S.H., M.Hum., Rektor IKIP PGRI Semarang, ingkang sampun
paring idin lan kalodhangan panaliti kangge nyerat skripsi punika.
2. Dra. Sri Suciati, M.Hum., Dekan Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni IKIP
PGRI Semarang, ingkang sampun paring kalodhangan panaliti kangge
nyerat skripsi punika.
3. Dra. H.R. Utami, M.Hum., minangka Kaprogdi Pendidikan Bahasa dan
Sastra Jawa IKIP PGRI Semarang, ingkang sampun paring pasarujukan.
4. Dr. Bengat, M.Pd., minangka Pambimbing I, ingkang sampun paring
pitedah anggenipun nyerat skripsi.
vii
5. Totok Yasmiran, S.S., Pambimbing II ingkang sampun suka bimbingan lan
pamawas anggenipun nyerat skripsi.
6. Bapak lan Ibu ingkang tanpa kendat paring donga pangestu saha tansah
paring pambiyantu arupi prabeya kagem nglancaraken panalitian skripsi
punika wiwit purwa dumugi wusana punika.
7. Sisihan kula ingkang kinasih lan banget kula tresnani, kanthi bingah tansah
nyengkuyung lan paring motivasi.
8. Paguyuban Kesenian Srandhul Desa Candigaron, Kecamatan Sumowono,
Kabupaten Semarang, ingkang sampun ngalodhangaken wekdalipun kangge
dokumentasi kesenian Srandhul, saha sampun paring wawan rembag
babagan kesenian Srandhul punika.
9. Kadang-kadang kula kelas H ingkang panaliti tresnani.
10. Sadaya pihak ingkang boten saged panaliti sebataken satunggal baka
satunggal, ingkang sampun paring pambiyantu panalitian skripsi.
Sadaya nyuwun agunging sih samudra pangaksami bilih anggenipun nyerat
skripsi punika kirang sampurna. Mugi-mugi skripsi punika saged suka kawruh
tumraping pamaos sadaya. Amin.
Semarang, Juli 2011
Panaliti
viii
SARI PATHI
Sumiyem. NPM 07430369. Skripsi kanthi irah-irahan Tembang lan Parikan ing
”Srandhul” saha Pangetraping Metodhe Service Learning ing Piwucalan
SMA. Skripsi. Program Studi Pendidikan Bahasa dan Sastra Jawa. Fakultas
Pendidikan Bahasa dan Seni. Institut Keguruan dan Ilmu Pendidikan PGRI
Semarang. 2011. Pembimbing I: Dr. Bengat, M.Pd. Pembimbing II: Totok
Yasmiran, S.S.
Tembung wos: tembang, parikan, Srandhul, lan metodhe piwucalan.
Panaliten punika ngrembag babagan wujudipun tembang lan parikan ing
salebetipun Srandhul, saha ngrembag pangetraping metodhe service learning ing
piwucalan siswa SMA. Momotan panalitenipun, kadospundi wujudipun tembang
lan parikan ing Srandhul? Kadospundi caranipun dwija mucalaken tembang lan
parikan ingkang trep dhateng siswa SMA? Ancasipun panaliten ngandharaken
wujudipun tembang lan parikan ingkang kaginakaken ing Srandhul lan
ngandharaken cak-cakanipun mucalaken tembang lan parikan ingkang trep
dhateng siswa SMA.
Teori ingkang dipunginakaken kangge nyengkuyung panaliten inggih
punika teori babagan folklor Indonesia, kasusastraan, parikan, tembang macapat,
Srandhul, saha pangetraping metodhe servise learning ing piwucalan siswa SMA.
Tembang lan parikan kalebet folklor lisan lan kalebet kasusastraan Jawi. Kesenian
Srandhul kalebet folklor setengah lisan ingkang mlebet ing kesenian rakyat.
Metodhe ingkang dipunginakaken deskriptif kualitatif amargi objek
ingkang dipuntliti arupi ukara ingkang wujudipun tembang lan parikan.
Anggenipun ngempalaken dhata ing panaliten punika migunakaken metodhe
rekam, semak, lan metodhe serat. Metodhe rekam punika dipuntindakaken
ngginakaken piranti rekam elektronik arupi video shotting, rekaman kalawau
salajengipun dipunsemak ngginakaken metodhe semak. Sadaya pocapan ingkang
arupi tembang lan parikan lajeng dipunserat ing kartu dhata lan dipunanalisis
miturut paugeranipun. Jlentrehanipun analisis asil dhata, panaliti ngginakaken
metodhe padan, inggih punika metodhe ingkang piranti panentunipun mapan ing
njawi, misah lan boten dados peranganipun saking basa.
Ing panaliten punika tembang lan parikan ingkang dipuntaliti namung
parikan ingkang wonten ing salebeting adegan Lenggeran Nyurupake, Badhut
Mendhung, Lenggeran Laler Wilis, Badhut Mikat, lan Badhut Sunthi. Adhedhasar
analisis panaliten punika, tembang lan parikan ingkang dipunginakaken ing
Srandhul kathahipun boten jumbuh kaliyan paugeran ingkang wonten. Tembang
ix
ingkang dipunginakaken arupi tembang Asmarandana, Dhandhanggula, lan
Sinom. Kajawi saking punika, parikanipun langkung kathah ingkang kadhapuk
saking kalih gatra. Umumipun namung nengenaken tibaning swanten ing
pungkasaning gatra.
Caranipun dwija mucalaken materi tembang lan parikan dhateng siswa
SMA, dwija saged ngginakaken metodhe service learning. Prinsip saking
metodhe punika siswa saged ndandosi tembang lan parikan ingkang lepat dados
tembang lan parikan ingkang trep kaliyan paugeran.
x
ABSTRAK
Sumiyem. NPM 07430369. Skripsi dengan judul Tembang dan Parikan dalam
Srandhul serta Implementasinya Metodhe Service Learning dalam
Pembelajaran Siswa SMA. Skripsi. Program Studi Pendidikan Bahasa dan
Sastra Jawa. Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni. Institut Keguruan dan
Ilmu Pendidikan PGRI Semarang. 2011. Pembimbing I: Dr. Bengat, M.Pd.
Pembimbing II: Totok Yasmiran, S.S.
Kata kunci: parikan, tembang, Srandhul, metode pembelajaran.
Penelitian ini membahas tentang bentuk tembang dan parikan yang
digunakan dalam Srandhul, serta membahas tentang metode pengajaran di sekolah
SMA. Masalah yang dibahas dalam penelitian ini adalah bagaimana bentuk
tembang dan parikan yang digunakan dalam Srandhul? Bagaimana cara guru
mengajarkan tembang dan parikan yang sesuai pada siswa SMA? Tujuan
penelitian ini menjelaskan bentuk tembang dan parikan yang digunakan dalam
Srandhul, serta menjelaskan cara guru mengajarkan tembang dan parikan yang
sesuai pada siswa SMA.
Teori yang digunakan untuk mendukung penelitian ini adalah folklor
Indonesia, kasusastraan, parikan, tembang macapat, Srandhul, dan metodhe
pengajaran di sekolah SMA. Dengan alasan tembang dan parikan merupakan
bagian folklor lisan serta merupakan kasusastraan Jawa. Sedangkan kesenian
Srandhul merupakan bagian folklor setengah lisan yang berwujud kesenian rakyat.
Metode yang digunakan deskriptif kualitatif sebab objek yang diteliti
berupa kalimat khususnya berupa parikan. Cara mengumpulkan data dalam
penelitian ini dengan menggunakan metode rekam, nyimak, dan metode tulis.
Metode rekam ini dilaksanakan dengan menggunakan alat rekam elektronik
berupa video Shotting dan kaset untuk merekam dialog dari tokoh Srandhul,
rekaman tersebut selanjutnya disimak dengan menggunakan metode simak.
Semua ucapan yang berupa parikan ditulis dalam kartu data dan dianalisis
berdasarkan aturan yang ada. Penjelasan analisis hasil data, penulis menggunakan
metode padan, yaitu metode yang alat penentunya berada diluar, secara terpisah
dan tidak merupakan bagian dari bahasa yang terkait.
Dalam penelitian ini, parikan yang diteliti hanya tembang dan parikan
yang berada dalam adegan Lengeran Nyurupake, Badhut Mendhung, Lenggeran
laler Wilis, Badhut Mikat, lan Badhut Sunthi. Berdasarkan analisis penelitian ini,
tembang dan parikan yang digunakan dalam kesenian tradhisional Srandhul
banyak yang tidak sesuai dengan aturan yang ada. Tembang yang digunakan pada
xi
kesenian ini berupa tembang macapat Asmarandana, Sinom, dan Dhandhanggula.
Selain itu, parikan lebih banyak yang terbentuk dari 2 baris biasa dari pada yang
terbentuk dari 4 baris. Pada umumnya parikan yang digunakan dalam kesenian ini
hanya mengutamakan rima yang berada diakhir kalimat.
Guru dalam mengajarkan materi tembang dan parikan pada siswa, dapat
menggunakan metode service-learning. Prinsip dari metode ini adalah siswa dapat
memperbaiki tembang dan parikan yang salah menjadi tembang dan parikan yang
benar sesuai dengan aturan yang ada.
xii
DHAPTAR ISI
IRAH-IRAHAN ............................................................................................... i
KACA PASARUJUKAN ................................................................................ iii
PANGESAHAN............................................................................................... iv
SESANTI LAN PISUNGSUNG...................................................................... v
ATUR CECALA.............................................................................................. vi
SARI PATHI.................................................................................................... viii
ABSTRAK ....................................................................................................... x
DHAPTAR ISI................................................................................................. xii
DHAPTAR LAMPIRAN................................................................................. xiv
DHAPTAR TABEL......................................................................................... xv
BAB I PURWAKA ................................................................................. 1
A. Pawadaning Prekawis............................................................ 1
B. Momotaning Prekawis .......................................................... 5
C. Ancasing Panaliten................................................................ 5
D. Mupangating Panaliten.......................................................... 5
E. Panandhesing Tembung ........................................................ 6
F. Metodhe Panaliten................................................................. 8
G. Tata Rakiting Panyeratan Skripsi.......................................... 12
BAB II LANDHESAN TEORI .............................................................. 13
A. Folklor Indonesia .................................................................. 13
B. Kasusastraan.......................................................................... 17
xiii
C. Parikan................................................................................... 18
D. Tembang Macapat................................................................. 24
E. Kesenian Srandhul ................................................................ 28
F. Teknik Piwulangan ing Pawiyatan........................................ 31
G. Panaliten ingkang Sampun Dipuntaliti Tiyang Sanes........... 35
BAB III ANALISIS PANALITEN ........................................................... 38
A. Dheskripsi Dhata................................................................... 38
B. Asiling Analisis Dhata .......................................................... 84
C. Pangrembag Asiling Analisis Dhata ..................................... 86
BAB IV PANUTUP .................................................................................. 89
A. Dudutan ................................................................................. 89
B. Pamrayogi ............................................................................. 90
Kapustakan....................................................................................................... 92
Lampiran .......................................................................................................... 94
xiv
DHAPTAR LAMPIRAN
Kartu Dhata Tembang...................................................................................... 94
Kartu Dhata Parikan......................................................................................... 104
Rencana Pelaksanaan Pembelajaran ................................................................ 110
Gambar Kesenian Srandhul ............................................................................. 115
xv
DHAPTAR TABEL
2.1 Titikanipun tembang macapat .................................................................... 25
2.2 Watakipun tembang macapat lan ginanipun .............................................. 25
3.1 Wujudipun tembang................................................................................... 83
3.2 Kaendahaning sastra ing tembang.............................................................. 84
3.3 Wujudipun parikan miturut cacahipun gatra ............................................. 84
3.4 Cacahipun parikan kalih gatra miturut purwakanthinipun......................... 84
3.5 Cacahipun parikan sekawan gatra miturut purwakanthinipun ................... 85
3.6 Jinis lan wujud parikan ing Srandhul ......................................................... 85
3.7 Sipatipun parikan ing Srandhul.................................................................. 86
1
BAB I
PURWAKA
A. Pawadaning Prekawis
Tembang inggih punika minangka satunggaling kabudayan
ingkang ndadosaken tentreming manah saha mewahi endahing swasana
ingkang sapunika tansah gingsir ing ewahing jaman. Parikan minangka
satunggaling kasusastran ingkang langkung kathah dipunremeni dening
masyarakat. Wujud kabudayan Jawi boten namung arupi kesenian Jawi
ananging ugi arupi kasusastran, lan folklor. Wujud kabudayan ingkang
maneka warni nedahaken bilih kabudayan Jawi nggadhahi kaendahan
ingkang ageng.
Miturut andharanipun Sedyawati (salebeting Pusat Bahasa 2001:
131), kasusastran Jawi ingkang sampun wonten kathaipun dipuracik mawi
pinten-pinten basa. Wonten ingkang dipunracik mawi basa gancar ugi
wonten ingkang mawi basa ingkang nggadhahi paugeran. Kasusastran
ingkang dipunanggit mawi basa paugeran nggadhahi paugeran ing warna-
warni. Kasusastran ingkang dipunrakit ngangge basa paugeran wonten 9
warni, inggih punika: kakawin, kidung, tembang gedhe, suluk, tembang
tengahan, tembang macapat, parikan, wangsalan, lan geguritan. Sadaya
warni kesusastraan kalawau boten sadaya dipuntepangi dening masyarakat
ing sapunika. Langkung-langkung lare alit, umumipun ingkang asring
2
dipuntepangaken ing pawiyatan inggih punika namung tembang macapat,
parikan, wangsalan, lan geguritan.
Basa, sastra, budaya, lan aksara Jawi minangka satunggaling
piranti (media) kangge pasinaon budi pekerti ing tlatah Jawa Tengah lan
DIY. Mata pelajaran basa Jawi ing sapunika dados mata pelajaran ingkang
wajib jumbuh kaliyan kurikulum muatan lokal. Mata pelajaran basa Jawi
dados pirantinipun sarana pendhidhikan budi pakarti saged dipuntingali
saking substansi basa Jawi piyambak. Kanyatanipun basa Jawi ngewrat
nilai-nilai pendhidhikan budi pakarti.
Ingkang dados prihatosipun para budayawan lan sutresna budaya
daerah inggih punika boten kathah tiyang ingkang purun ngrembakaken
kabudayan Jawi. Kathah kesenian-kesenian Jawi ingkang boten wonten
generasinipun, saengga kesenian-kesenian punika kathah ingkang sampun
ewah gingsir. Satunggaling cara kangge nepangaken kabudayan Jawi
inggih punika lumantar piwucalan ing pawiyatan. Ing pawiyatan punika
siswa dipuntepangaken kabudayan wonten ing Indonesia umumipun lan
ing Jawi mliginipun.
Umumipun basa Jawi namung dipunwucalaken ing pawiyatan.
Ananging dwija ingkang mucalakenken basa Jawi kathahipun boten asli
saking jurusan basa Jawi. Anggenipun maringi piwucalan sakedhik sanget
ingkang njlentrehaken babagan kabudayan Jawi kapara anggenipun
mucalaken ngginakaken basa Indonesia. Saking prekawis punika
kabudayan Jawi boten dipunremeni dening para siswa. Ingkang dados
3
pepalang nalika piwucalan basa Jawi inggih punika wontenipun kurikulum
muatan lokal ingkang sampun mathok.
KTSP (Depdiknas, 2006) njlentrehaken bilih muatan lokal
minangka kagiyatan kurikuler saprelu kangge ngrembakakaken potensi
ingkang jumbuh kaliyan ciri khas lan potensi daerah, kalebet kaunggulan
daerah, ingkang materinipun boten saged dipunperangaken ing salebeting
mata pelajaran ingkang wonten. Wibowo (makalah ing salebeting Mulyana
buku Bahasa dan Sastra Daerah, 2008) ngandharaken substansi mata
pelajaran muatan lokal katamtokaken dening satuan pendidikan. Muatan
lokal minangka satunggaling perangan saking struktur lan muatan
kurikulum ingkang wonten ing salebeting Standar Isi ing Kurikulum
Tingkat Satuan Pendidikan.
Materi ingkang dipunwucalaken sampun wonten aturanipun,
saengga kathah kabudayan Jawi ingkang boten saged kagayuh
dipunwucalaken ing pepanggihan. Wekdal piwucalan basa Jawi ing
pawiyatan namung sakedhik amargi basa Jawi kalebet muatan lokal.
Jalaran sanes ingkang njalari kabudayan Jawi tansaya ical inggih punika
dwija-dwija ingkang mulang basa Jawi kathah-kathaipun boten saking
jurusan basa Jawi asli. Prekawis kalawau ingkang ndadosaken piwucalan
basa Jawi boten maksimal.
Siswa nggadhahi pamanggih bilih basa Jawi boten wigati
tinimbang basa Inggris. Pamanggih punika ingkang njalari siswa kirang
remen nyinau basa Jawi lan kirang ngremeni kabudayan-kabudayan Jawi.
4
Tuladhanipun kesenian tradhisional “Srandhul” ingkang wonten ing desa
Candigaron, Kecamatan Sumowono, Kabupaten Semarang. Wonten ing
kesenian punika kathah pitutur ingkang mlebet lan pinten-pinten
kasusastran ingkang kaginakaken wonten ing pocapanipun. Kesusastraan
ingkang kaginakaken ing kesenian punika tuladhanipun parikan. Parikan
punika kaginakaken ing pocapan-pocapanipun. Miturut pangarsanipun
paguyuban kesenian “Srandhul” parikan dipunginakaken ancasipun damel
selingan supados boten bosen anggenipun nyemak tetingalan punika.
Sanadjan makaten kathah tiyang ingkang kirang ngremeni kesenian
punika. Ing kasunyatan nalika tetingalan “Srandhul” pentas, tiyang
ingkang purun ningali sakedhik sanget.
Kathah prekawis ingkang ndadosaken kabudayan Jawi tansaya ical.
Saking andharan kalawau nedahaken bilih kabudayan Jawi kirang
kawigatosan saking pinten-pinten pihak. Pihak-pihak punika ing
antawisipun saking pamarentah, dwija (pendidik) punapa malih tiyang
sepuh ingkang langkung nggadhahi pengaruh tumrap kemajengan
kabudayan Jawi. Pramila saking punika panaliti ngawontenaken panaliten
ngengingi tembang lan parikan ingkang kaginakaken ing “Srandhul”, saha
pangetraping metodhe service learning ing piwucalan siswa SMA.
B. Momotaning Prekawis
Adhedhasar identifikasi prekawis ingkang sampun kaandharaken ing
nginggil saged kapendhet momotaning prekawis inggih punika:
5
1. Kadospundi wujudipun parikan ing Srandhul?
2. Kadospundi caranipun dwija mucalaken parikan ingkang trep dhateng
siswa?
C. Ancasing Panaliten
Saking andharan momotaning prekawis ing nginggil saged
dipunmangertosi ancasing panaliten ing antawisipun:
1. Manggihaken wujudipun parikan ingkang kaginakaken ing Srandhul.
2. Saged ngecakaken cara mucalaken parikan ingkang trep dhateng siswa.
D. Mupangating Panaliten
Panaliten punika nggadhahi kalih mupangat inggih punika mupangat
teoretis lan mupangat praktis.
1. Mupangat Teoretis
Panaliten punika pangajabipun saged paring sumbangan tumrap panaliten
ing salajengipun, saha tumrap kemajengan kesenian tradhisional.
2. Sacara Praktis
a. Tumrap Bebrayan
Panaliten punika saged paring wawasan tumrap masyarakat babagan
kesenian tradhisional Srandhul ingkang wonten ing desa Candigaron,
Kecamatan Sumowono, Kabupaten Semarang.
6
b. Tumrap pawiyatan
Panaliten punika kaajab saged kaginakaken minangka model pasinaon
dening dwija.
E. Panandhesing Tembung
1. Tembang
Tembang miturut Poerwadarminta (1939: 600) inggih punika
sekar utawa iketan karangan awewaton guru lagu, sarta guru wilangan
punapadenten kanthi lelagon. Miturut Mangunsuwito (2002:545)
tembang inggih punika lagu. Saengga ingkang dipukajengaken
tembang ing ngriki inggih punika satunggaling karangan ingkang
awewaton guru lagu lan guru wilangan, saha anggenipun ngucapaken
kanthi lelagon.
2. Parikan
Parikan utawi pantun inggih punika ungel-ungel ingkang
kadadosan saking kalih ukara (Sudarmanto 2009: 229). Miturut Kamus
Basa Jawa wedalan Balai Bahasa Yogyakarta (2001: 575) parikan
dipuntegesi dados kalih pangertosan. Pangertosan kapisan parikan
inggih punika tetembangan utawi sesindhenan namung kalih ukara
ngangge purwakanthi swara. Pangertosan kalih tegesipun parikan
inggih punika ukara ingkang ngangge tetembungan wangsalan. Saking
andharan ing nginggil ingkang dipunkajengan parikan ing panaliten
inggih punika ungel-ungel ingkang kadhapuk saking kalih ukara.
7
Ukara kapisan kangge pancadan utawi kangge pencokaning swanten.
Ukara kaping kalih mawi teges ingkang dipunkajengaken.
3. Srandhul
Miturut Kamus Lengkap Basa Jawa anggitanipun Sudarmanto
(2009: 318) Srandhul inggih punika satunggaling nama tetingalan
saemper wayang uwong. Wonten ing Baoesastra Djawa anggitanipun
Poerwadarminta (1939: 581) ugi ngandharaken bilih Srandhul punika
aran tetingalan barangan saemper wayang uwong. Srandhul ingkang
wonten Desa Candigaron, Kecamatan Sumowono, Kabupaten
Semarang punika satunggaling kesenian ingkang awujud drama tari
ingkang nyariosaken kawontenan padintenan lan dipunparagakaken
dening para Badhut. Cariyos “Srandhul” nggambaraken kawontenan
tiyang wiwit dereng kagungan ilmu punapa-punapa dumugi pejahipun
tiyang. Anggenipun mentasaken dipunperang dados pinten-pinten
babak. Antawisipun babak satunggal kaliyan babak sanesipun wonten
gegayutanipun saengga anggenipun mentasaken kedah runtut.
4. Teknik Piwucalan
Teknik inggih punika margi, piranti, utawi medhia ingkang
kaginakaken dening dwija kangge ngarahaken kagiyatan siswa dhateng
ancasipun ingkang badhe dipungayuh (Hamzah, 2008: 2). Teknik
8
piwucalan inggih punika cara ingkang dipunginakaken dening dwija
kangge mucalaken satunggaling materi dhateng para siswa.
5. Pawiyatan
Miturut Baoesastra Djawa (1939: 479) Pawiyatan inggih punika
pamulangan, sekolahan. Sekolahan inggih punika satunggaling papan
ingkang kaginakaken kangge pasinaon.
F. Metodhe Panaliten
1. Pendekatan lan Jenis Panaliten
Panaliten nggadhahi sipat deskriptif ingkang ancasipun kangge
nggambaraken kanthi sistematis lan trep tumrap babagan dhata, fakta-
fakta, sipat-sipat, sarta gegayutan kaliyan fenomena ingkang dipuntaliti
kanthi empiris saking panuturipun. Wiwit saking punika saged
dipunasilaken basa ingkang limrah dipunginakaken. Panaliten punika
ancasipun kangge ndheskripsikaken kanthi metodhe kualitatif ingkang
ngasilaken dheskripsi dhata kanthi awujud tembung-tembung saking para
paraga ingkang dipunanalisis.
Jinis panaliten punika ngginakaken panaliten kualitatif. Panaliten
kualitatif nggadhahi karakteristik panaliten ingkang prekawisipun wonten
deskripsi. Dhata ingkang kakempalaken awujud tembung-tembung utawi
gegambaran ingkang tegesipun langkung saking awujud angka utawi
cacahipun. Tumrap madosi dhata punika kanthi pados informasi saking
9
pinten-pinten referensi kadosta maos buku, saha karangan ilmiah
tuladhanipun skripsi, makalah, naskah-naskah, dokumen lan sanes-
sanesipun.
Panaliten punika ngginakaken pendekatan kualitatif ingkang asipat
deskriptif. Inggih punika pendekatan ingkang ngasilaken dhata deskriptif
arupi tembung-tembung ingkang ndhapuk dados parikan saking
tuturanipun paraga Srandhul, sanes dhata ingkang awujud angka. Ing
panaliten punika panyerat ndeskripsikaken wujud tuturan ing tuturanipun
paraga Srandhul.
2. Sumber Dhata lan Dhata
Kados ingkang dipunandharaken dening Lofland lan Lofland (ing
salebeting Lexy J. Moleong) Sumber dhata ingkang pokok kangge
panaliten inggih punika arupi ukara-ukara lan tindakan. Ukara lan tindakan
punika mligi ingkang wonten ing kesenian Srandhul wonten ing desa
Candigaron, Kecamatan Sumowono, Kabupaten Semarang. Dene dhata
ingkang badhe dipuntaliti arupi dhata lisan. Dhata lisan punika awujud
ukara-ukara ingkang ndhapuk dados parikan ing tuturanipun paraga
Srandhul. Kajawi punika sumber pokok ugi ngginakaken sumber
tambahan inggih punika sumber tertulis. Sumber tertulis kapundhut
saking arsip panaliten babagan tarian rakyat.
Sumber ingkang sanes inggih punika kanthi wawancara.
Wawancara punika katindakaken kanthi langsung lan terbuka.
10
Anggenipun nindakaken wawancara langsung dhateng paraga kesenian
Srandhul. Tiyang ingkang badhe dipunwawancarai mangertosi bilih
piyambakipun nembe dipunwawancarai saha mangertosi ancasipun
wawancara punika.
3. Teknik Pangempalan Dhata
Ing panaliten punika, panaliti ngempalaken dhata ngginakaken
metodhe rekam, semak, lan serat. Panyerat ngginakaken piranti rekam
elektronik arupi video shotting saha kaset kangge ngrekam tuturanipun
paraga Srandhul wiwit buka dumugi purna. Rekaman wau lajeng
dipunsemak, sadaya tuturan ingkang arupi parikan salajengipun kaserat
sadaya. Tuturan ingkang sampun arupi parikan salajengipun dipunanalisis
jumbuh kaliyan ancas saking panaliten, inggih punika Manggihaken
wujud-wujudipun parikan.
Dhata ingkang sampun kempal lajeng kaperangaken lan kaserat ing
kartu dhata. Komponen-komponen ingkang ngisi kartu dhata inggih
punika angka dhata, parikan, lan analisis dhata. Kartu dhata lan isinipun
kalawau saged kajlentrehaken kados ing ngandhap:
a. Kaping sepisan dipunisi angka dhata. Dhata punika dipunparingi
angka jumbuh saking urutan seratan ing kartu dhata supados
langkung gampil anggenipun nganalisis.
b. Kaping kalih dipunisi tuturan paraga ingkang arupi parikan.
11
c. Kaping tiga dipunisi analisis ingkang njlentrehaken parikan lan
wujud-wujudipun parikan miturut paugeran ingkang wonten.
Kartu Dhata
No. Parikan Analisis
…… ……………………………. ………………………………
4. Teknik Analisis Dhata
Dhata ingkang sampun dipunkempalaken lajeng dipunanalisis
ngginakaken metodhe padan, inggih punika metodhe ingkang piranti
panentunipun mapan ing njawi, misah lan boten dados peranganipun
saking bahasa ingkang kagayut (Sudaryanto, 1993: 13). Analisis
katindakaken kanthi ngidentifikasi wujud parikan miturut paugeranipun.
G. Tata Rakiting Panyeratan Skripsi
Tata rakiting panyeratan skripsi punika kaperang dados tigang
perangan inggih punika perangan purwaka, perangan isi, saha perangan
pungkasan. Saben-saben perangan badhe kaandharaken kados mekaten:
Perangan purwaka ngandharaken babagan kaca irah-irahan, kaca
pasarujukan, kaca pangesahan, sesanti lan pisungsung, atur cecela, abstrak,
sari pathi, pratelan isi, lan dhaptar lampiran.
Perangan isi badhe kaandharaken BAB I dumugi BAB IV. BAB I
mratelakaken punapa ingkang dados pawadan pamilihing irah-irahan,
momotaning prekawis, ancasing panaliten, mupangating panaliten,
12
panandhesing tembung, metodhe panaliten lan tata rakiting panyeratan
skripsi. BAB II mligi mratelakaken landhesaning teori, babagan punika
ngandharaken Folklor Indonesia, Kesusastraan, Parikan, Kesenian
Srandhul, Teknik Piwulagan ing Pawiyatan, lan Panaliten ingkang sampun
dipuntaliti dening panaliti sanes. BAB III Analisis parikan ing salebeting
kesenian srandhul ngandharaken babagan deskripsi dhata, analisis dhata,
pirembagan, lan teknik piwucalanipun. BAB IV Panutup ngandharaken
dudutan lan pamrayogi.
Perangan panutup, ing perangan punika ngandharaken babagan
kapustakan lan lampiran.
13
BAB II
LANDHESANING TEORI
A. Folklor Indonesia
1. Hakekat Folklor
Tembung folklor asalipun saking tembung majemuk basa Inggris
folklore, ingkang dumados saking tembung folk lan lore. Tembung folk
tegesipun kolektif utawi kebersamaan. Sakempalan tiyang ingkang
nggadhahi titikan pengenal fisik, sosial, lan kabudayan, saengga saged
dipunbentenaken kaliyan kelompok-kelompok sanes. Tembung lore
ingkang dipunkajengaken inggih punika tradhisi folk, tegesipun tradhisi
ingkang dipunwarisaken kanthi turun-tumurun sacara lisan utawi lumantar
satunggaling tuladha ingkang dipunkantheni gerak isyarat utawi piranti
ingkang mbiyantu ngemotaken (mnemonic device). Pangertosan folkllor
ingkang sajangkepipun inggih punika saperangan kabudayan satunggaling
kolektif, ingkang kasebar lan dipunwarisaken kanthi turun-tumurun ing
antawisipun kolektif punapa kemawon, kanthi tradhisional lan versi
ingkang benten, saged awujud lisan utawi tuladha ingkang dipunkantheni
gerak isyarat utawi piranti ingkang mbiyantu ngemotaken (mnemonic
device) (Danandjaja, 1984:2).
Folklor nggadhahi titikan kangge nbentenaken kaliyan kabudayan
ingkang sanes. Titikanipun folklor sacara umum miturut Danandjaja
inggih punika:
14
a. Anggenipun nyebaraken lan mawarisaken umumipun katindakaken
sacara lisan, tegesipun dipunsebaraken lumantar tuturan.
b. Folklor sipatipun tradhisional, dipunsebaraken kanthi wujud ingkang
standar utawi tetep.
c. Folklor wonten kanthi wujud utawi versi ingkang benten-benten,
ananging ingkang benten ingkang njawi kemawon, dados ingkang
wujud dasaripun tetep sami.
d. Folklor sipatipun anonym, tegesipun ingkang ngripta wiwitan boten
dipunmangertosi.
e. Folklor umumipun nggadhahi rumus utawi pola.
f. Folklor nggadhahi mupangat ing bebrayan.
g. Folklor sipatipun pralogis, tegesipun nggadhahi logika piyambak
ingkang benten kaliyan logika umumipun.
h. Folklor dados milik bersama, amargi ingkang ngripta wiwitan boten
dipunmangertosi.
i. Folklor nggadhahi sipat lugu lan polos.
2. Wujudipun Folklor
Folklor ingkang wonten ing bebrayan wujudipun maneka warni.
Miturut ahli folklor saking AS Jan Harold Brunvand (ing salebeting James
Danandjaja) merangaken folklor dados tigang perangan adhedhasar
tipenipun, inggih punika: folklor lisan (verbal folklore), folklor sebagian
lisan (partly verbal folklore), lan folklor bukan lisan (non verbal folklore).
15
a. Folklor lisan (verbal folklore)
Folklor lisan inggih punika folklor ingkang wujudipun murni
lisan. Ingkang kalebet folklor lisan antawisipun:
1) Bahasa rakyat, tuladhanipun: logat, julukan, pangkat tradhisional,
lan titel kebangsawanan.
2) Ungkapan tradhisional, tuladhanipun: paribasan, bebasan,
pepindhan, sanepa, isbat, saloka.
3) Pertanyaan tradhisional, tuladhanipun: teka-teki, cangkriman,
wangsalan.
4) Puisi rakyat, tuladhanipun: parikan, gurindam, syair.
5) Cerita prosa rakyat, tuladhanipun: mite, legenda, dongeng.
6) Nyanyian rakyat, sipatipun maneka warni antawisipun: maringi
pitutur, sipatipun kerohanian/keagamaan, sipatipun liris, sipatipun
lelucon, sipatipun alus mligi kangge bayi lan lare-lare alit.
b. Folklor sebagian lisan (partly verbal folklore)
Folklor sebagian lisan inggih punika folklor ingkang wujudipun
minangka campuran saking lisan lan boten lisan. Ingkang kalebet
folklor sebagian lisan inggih punika:
1) Kepercayaan rakyat; asring dipunsebat takayul: takhyul ingkang
gegayutan kaliyan bebrayan, takhyul ngenani alam goib, takhyul
ngenani kedadosanipun alam semesta lan dunia.
16
2) Permainan rakyat, tuladhanipun: pasaran, dakon, jamuran, ancak-
ancak alis, setinan, gobag sodor, bekel, engkling lan
sapanunggalanipun.
3) Teater rakyat, tuladhanipun: kethoprak, wayang uwong, lan
sapanunggalanipun.
4) Tari rakyat, tuladhanipun: Angguk-angguk, Srandhul, Ndolalak,
Rodat, Reyog, Barongan, lan sapanunggalanipun.
5) Adat-istiadat, tuladhanipun: sambatan, punjungan, ngirim bubur
sura, lan sapanunggalanipun.
6) Upacara, tuladhanipun: nyadran, suronan, dugderan, lan
sapunanggalanipun.
7) Pesta rakyat
c. Folklor bukan lisan (non verbal folklore)
Folklor bukan lisan inggih punika folklor ingkang wujudipun
boten lisan, sanadyan anggenipun mulangaken pendamelanipun
lumantar tuturan. Ingkang kalebet folklor bukan lisan wujudipun
wonten kalih inggih punika wujud material lan wujud non material.
Ingkang wujud material tuladhanipun arsitektur, kerajinan rakyat,
pakaian tradhisional, dhaharan lan unjukan, perhiasan rakyat, obat-
obatan tradhisional. Wondene ingkang wujud non material
tuladhanipun gerak isyarat (gesture), mungelipun isyarat kangge
komunikasi rakyat, lan musik rakyat.
17
B. Kasusastraan
Kasusastraan (kasusastran) asalipun saking tembung lingga sastra
pikantuk ater-ater ka- lan panambang -an. Tembung “susastra” saking
tembung “sastra” kawuwuhan wanda su. Wondene su tegesipun becik,
luwih, endah. Tembung sastra kadhapuk saking basa Sansekerta inggih
punika “Çâs” ingkang tegesipun mulang, ngajar, ngukum. Wanda “tra”
ingkang tegesipun piranti. Saking andharan ing nginggil sastra saged
dipuntegesi minangka piranti (alat) kangge mulang. Tuladhanipun alat
kangge mulang inggih punika: buku, potelot, tulisan. Tembung susastra
tegesipun piranti mulang ingkang becik. Wondene kasusastraan
(kasusastran) tegesipun:
1. Piranti (alat) kangge mulangaken ilmu
2. Buah karya ingkang kasusun kanthi basa ingkang sae
Ingkang dipunkajengaken sastra ingkang becik inggih punika becik
basanipun, pangrakitipun, lan wosipun (Subalidinata, 1968: 7)
Wujudipun kasusastraan wonten kalih, inggih punika:
1. Kasusastraan lisan, ingkang wujudipun dongeng, syair, puisi,
paribasan, bebasan, isbat, mite, lan sapanunggalanipun.
2. Kasusastraan tulis, ingkang wujudipun novel, naskah, babad,
geguritan, syair, puisi, lan sapanunggalanipun ingkang sampun kaserat.
Miturut owah gingsiripun jaman, kasusastraan tulis saged
dipunperangaken dados kalih, inggih punika:
18
1. Gancaran (prosa)
Prosa inggih punika karya sastra ingkang kasusun kanthi
ngginakaken basa tutur limrah. Ukara-ukara ingkang kaginakaken
kados basa padintenan. Ingkang kalebet prosa inggih punika: dongeng,
babad, wiracarita, novel, essei, lan sandiwara.
2. Geguritan (puisi)
Kasusastraan ingkang cekak, aos, lan dipunolah kanthi basa
ingkang endah dipunsebat geguritan utawi puisi. Kaendahan puisi jawa
katingal saking tigang prekawis inggih punika: wilet, wirama, lan
purwakanthi. Wilet inggih punika enggak-enggoking swanten supados
ajeg, runtun lan nggadhahi teges ingkang inggil. Wirama inggih punika
dawa cendhakipun, lan endhek dhuwuripun tibaning swanten.
Wondene purwakanthi inggih punika dhong-dhinging swanten.
Purwakanthi wonten tigang werni, antawisipun: purwakanthi guru
swara, purwakanthi guru sastra, lan purwakanthi lumaksita. Ingkang
kalebet ing puisi ing antawisipun: kakawin, kidung, tembang, parikan,
wangsalan, lan geguritan.
C. Parikan
1. Pangertosan Parikan
Parikan minangka satunggaling karya sastra ingkang awujud puisi
Jawa. Dipuntingali saking folklor parikan kalebet folklor Jawa, inggih
punika folklor lisan ingkang mliginipun kalebet ing perangan puisi rakyat.
19
Dados parikan punika satunggaling karya sastra ingkang ugi kalebet ing
folklor Jawa. Miturut Sindhunata parikan nggadhahi prekawis ingkang
sami kaliyan pantun, ingkang mbentenaken inggih punika parikan
ngginakaken basa Jawi. Wondene pantun kalebet satunggaling puisi lama.
Saben tiyang ingkang nganggit pantun, asilipun boten nggadhahi benten
ingkang kathah.
Sacara etimologi, tembung parikan nggadhahi kalih (2)
kemungkinan. Kemungkinan ingkang sepisan, tenbung parikan asalipun
saking akar tembung rik lajeng owah dados parik utawa larik “baris”.
Adhedhasar etimologi kalawau parikan tegesipun wacana ingkang
wujudipun larik-larik utawi lelarikan “baris-baris” tembung lan ungel.
Kemungkinan ingkang kaping kalih, tembung parikan asalipun saking
tembung pari “padi” ing ragam basa krama dados pantun (Karsono, 2001:
72). Ing basa Melayu wonten rumpakan ingkang aranipun pantun.
Salebeting pantun wonten perangan ingkang kawastanan sampiran, inggih
punika kapisan lan gatra kaping kalih.
Pangertosan parikan miturut Sosrokusumo (ing salebetipun Suripan
Sadi Hutomo, 1993: xxii) inggih punika:
“Parikan iku unen-unen saben sagatra utawa saukara, kecapewekasan, swarane sarta sigege padha. Nanging kang araning parikan ikusangareping ukarane mau ana pangarepe tembung. Tembung kang dadipangarep iku lumrahe araning kembang utawa araning rujakan, utawaliyane kang kecape ing mburi swarane sarta sigege bakal katurut ingswarane sarta sigeging kecap wekasaning gatra utawa wekasaning ukaramau”.
20
Parikan minangka satunggaling kasusastran ingkang kadhapuk
mawi paugeran tartamtu. Limrahipun dipunengge medharaken raosing
manah tumuju dhateng tiyang sanes. Nanging anggenipun medharaken
raosing manah, inggih punika ukara ingkang wosipun kanthi
dipunpurwakani ukara sanes. Ukara ingkang murwakani kawastanan ukara
purwaka. Ginanipun ukara purwaka kangge narik kawigatosanipun tiyang
ingkang dipuntuju. Saderengipun ukara isi wosipun dipunwedharaken,
tiyang punika sampun saged ketarik manahipun. Satemah lajeng
nggatosaken dhateng ukara isi wosipun ingkang badhe dipunwedharaken.
Pusat Bahasa ngandharaken bilih parikan punika minangka sastra
lisan jawa awujud puisi ingkang dipunremeni dening masyarakat Jawa,
mliginipun para pewaris aktif lan pasif seni pertunjukan, kadosta ludruk,
kentrung, kethoprak lan seni karawitan. Parikan punika kadhapuk saking 2
utawi 4 larik, ingkang nggadhahi rima aa utawi abab (2001: 365).
Kadosdene pantun, parikan ugi nggadhahi sampiran lan isi.
Saking pinten-pinten katrangan saged kapendhet pangertosan
parikan inggih punika lelagon ingkang kadadosan saking kalih ukara,
saben saukara wonten ingkang wolung wanda ugi wonten ingkang kalih
welas wanda. Saben saukara kadadosan saking kalih gatra. Gatra sapisan
ajeg sekawan wanda, gatra kalih isinipun sekawan wanda utawi wolung
wanda. Ukara sapisan (2 gatra wiwitan) minangka purwaka utawa bebuka,
lan limrahipun boten nggadhahi teges punapa-punapa. Ukara kaping kalih
(2 gatra pungkasan) mengku isi utawi wosipun. Ing wekasaning gatra
21
ngginakaken purwakanthi guru swara. Dong-dinging swanten ing gatra
kapisan runtut kaliyan gatra tiga, gatra kalih runtut kaliyan gatra sekawan.
Parikan ingkang kaprah saben dinten lan kapanggihaken ing tembang
dolanan ugi wonten ingkang nyimpang saking paugeran-paugeran kasebut.
Dipuntingali saking isinipun, parikan saged dados sarana
komunikasi ingkang narik kawigatosan. Saged narik kawigatosan amargi
parikan punika saged nggadhahi pinten-pinten nuansa. Isinipun parikan
saged nggadhahi sipat ngenyek, nggodha, guyon, genit, ndhidhik, ngritik,
nyindhir, pangudaraos, saged ugi asipat lekoh.
2. Wujudipun Parikan
Wujudipun parikan punika maneka warni, ananging ingkang
katemokaken dening panaliti saking pinten-pinten sumber kaperang dados
kalih inggih punika miturut cacahing wanda lan miturut cacahing gatra.
Miturut cacahing wanda, wujudipun dhapukan parikan punika
wonten enem (6) warni, inggih punika:
a. Parikan ingkang kadadosan saking 4 wanda + 4 wanda x 2
Tuladhanipun:
Pitik blorok, manak sijiJare kapok, malah ndadi
Nyangking ember, kiwa tengenLungguh jejer, tamba kangen
Wajik klethik, gula jawaLuwih becik, sing prasaja
b. Parikan ingkang kadadosan saking 4 wanda + 6 wanda x 2
22
Tuladhanipun:
Bisa nggender, ora bisa ndemungBisa jejer, ora bisa nembung
Bisa nggambang, ora bisa nyulingBisa nyawang, ra bisa nyandhing
c. Parikan ingkang kadadosan saking 3 wanda + 5 wanda x 2
Tuladhanipun:
Bayeme, wis kuning-kuningAyeme, yen wis sinandhing
Timune, diiris-irisGumune, ora uwis-uwis
d. Parikan ingkang kadadosan saking 4 wanda + 8 wanda x 2
Tuladhanipun:
Kembang menur, sinebar den awur-awurYen wis makmur, aja lali mring sedulur
Kembang mlathi, warni peni ngganda wangiWatak putri, kudu gemi lan nastiti
e. Parikan ingkang kadadosan saking 8 wanda + 8 wanda x 2
Tuladhanipun:
Gawe cao nangka sabrang, kurang setrup luwih banyuAja awatak gumampang, den sengkut nggregut sinau
Jangan kacang winor kara, kaduk uyah kurang gulaPiwelingku mring pra siswa, aja wedi ing rekasa
f. Parikan ingkang ukara kapisan lan kaping kalih boten sami
wandanipun
Tuladhanipun:
23
Kece, ora enak (2 wanda + 4 wanda)Milu kowe, ora kepenak (4 wanda + 5 wanda)
Peyek, diremet-remet (2 wanda + 5 wanda)Ngenyek, aja banget-banget (2 wanda + 6 wanda)
Ngetan, bali ngulon (2 wanda + 4 wanda)Tiwas edan, ora klakon (4 wanda + 4 wanda)
Pitik walik, jambul wulung (4 wanda + 4 wanda)Dilirik, wadul mring kakung (3 wanda + 5 wanda)
Miturut cacahing gatra parikan wonten tigang warni, inggih punika:
a. Parikan ingkang cacahipun gatra namung kalih (2) gatra cekak
Tuladhanipun:
Lawang, taleni kawat,Kari nyawang, kok ora kuwat
Abang-abang, ora legiTiwas magang, ora dadi
b. Parikan ingkang cacahipun gatra namung kalih (2) gatra limrah
Tuladhanipun:
Kembang waru, asri megare tan danguAyo ngguyu, ujar piwulanganipun guru
Yen kembang, kembange kara dudu kembang wora-wariMumpung sira isih mudha, sing taberi ngati-ati
Kembang dilem ganda amrik jroning dalemAja marem karana antuk pangalem
c. Parikan ingkang cacahipun sekawan (4) gatra
Tuladhanipun:
Koki tuwa saka SemarangTuku apem disuwir-suwirAku iya kowe kok gemangNyata gelem ayo dipikir
24
Kutha Sala dalane rameSriwedari tengah prenaheAku gela amarga koweAngger janji arang nyatane
Esuk nakir sore nakirSing nggo nakir godhong klasaEsuk mikir sore mikirSing dipikir ora rumangsa
D. Tembang Macapat
Macapat inggih punika tembang utawi puisi tradhisional Jawi.
Sacara etimologi tembung macapat asalipun saking tembung ma + cepat.
Adhedhasar punika wonten tiyang ingkang ngandharaken bilih menawi
maos utawi nyekaraken kanthi cepet boten ngangge elak-elaking swanten
ingkang ndadosaken dangu anggenipun maos. Wonten malih ingkang
njlentrehaken bilih anggenipun maos utawi nyekaraken kepedhot sekawan
wanda wiwitan lajeng tirahanipun katerasaken. Miturut katrangan ing
http://id.wikipedia.org/wiki/macapat bilih macapat dipuntegesi maca
papat-papat, tegesipun cara maosipun saben sekawan wanda (suku kata).
Tembang macapat wonten sangang warni, inggih punika Pucung,
Maskumambang, Mijil, Kinanthi, Durma, Asmarandana, Pangkur, Sinom
lan Dhandhanggula. Sadaya tembang kalawau nggadhahi titikan lan watak
ingkang benten. Titikan lan watakipun tembang dipunandharaken mawi
tabel ing ngandhap punika.
25
Tabel 2.1 Titikanipun tembang macapat
Metrum Gatra 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Pucung 4 12i 6u 8i 12a
Maskumambang 4 12i 6a 81 8a
Mijil 6 10i 6o 10e 10i 6i 6u
Kinanthi 6 8u 8i 8a 8i 8a 8i
Durma 7 12a 7i 6a 7a 8i 5a 7i
Asmarandana 7 8i 8a 8e/o 8a 7a 8u 8a
Pangkur 7 8a 11i 8u 7a 12u 8a 8i
Sinom 9 8a 8i 8a 8i 7i 8u 7a 8i 12a
Dhandhanggula 10 10i 10a 8e 7u 9i 7a 6u 8a 12i 7a
Tabel 2.2 Watakipun tembang macapat lan ginanipun
No. Metrum Watak
1. Pucung Nggadhahi suraos sakarepe, sembrana parikena
Ginanipun: sembranan, cankriman, crita lucu, lan
sapanunggalanipun
2. Maskumambang Susah, nelangsa, prihatin
Ginanipun: kangge medharaken raos susah
3. Mijil Gandrung utawi prihatin
Ginanipun: kangge medhar raos prihatin lan medhar
pitutur kangge tiyang nembe prihatin
4. Kinanthi Ngemu suraos pangajeng-ajeng, gandrung, piwulang
Ginanipun: kangge medharaken piwulang
5. Durma Nepsu, sereng, muntab
Ginanipun: kangge sesorah kang sereng
6. Asmarandana Sengsem, susah amargi ketaman asmara
Ginanipun: kangge medharaken raos sisah
7. Pangkur Gandrung sereng
Ginanipun: kangge medharaken pitutur ingkang sereng
8. Sinom Prasadja, kalem, susah kang limrah
Ginanipun: kangge sesorah, medharaken raos sisah
9. Dhandhanggula Luwes, sarwa mathuk
Ginanipun: bebuka, sesorah, panutuping criyos
26
Ing salebetipun ngrembag babagan tembang macapat, prekawis
ingkang prelu dipunrembag inggih punika:
1. Babagan gatra, guru lagu, lan guru wilangan
Ingkang dipunwastani “gatra” inggih punika ukara sapada lingsa
ingkang dipunpanggihaken ing salebetipun tembang sapada. “Guru
lagu” inggih punika tibaning swanten utawi dong-dinging swanten ing
pungkasaning gatra. “Guru wilangan” inggih punika cacahipun wanda
saben sagatra.
2. Babagan sasmitanipun tembang
Layang ingkang dipunserat ing tembang, naminipun tembang satunggal
kaliyan satunggalipun boten tartamtu dipunserat, kadangkala
dipunsasmitakaken ngangge tembung utawi kempalipun tembung
ingkang nedahaken name. saben tembang nggadhahi sasmita piyambak-
piyambak. Ingkang migunakaken sasmita limrahipun tembang macapat
lan tembang tengahan. Mapanipun sasmita boten tartamtu, wonten
ingkang mapan ing gatra wiwitan. Wonten ugi ingkang mapan ing
tembang ingkang kalebet ing pupuh ngajengipun, wonten ingkang
mapan ing gatra pungkasan lan sapanunggalanipun.
3. Babagan watak lan ginanipun tembang
Menawi anggenipun ngraras tembang ingkang maosipun
dipunsekaraken, ing salebetipun manah saged tuwuh raos warna-warni.
Tuwuhipun raos tumrap tembang satunggal lan satunggalipun boten
27
sami. Wonten ingkang nuwuhaken raos sedih, bingah, trenyuh, lan
sapanunggalanipun
4. Babagan sandiasma
Tembung “sandiasma” dipundhapuk saking tembung “sandi” lan
“asma”. “Sandi” tegesipun sambung, gandheng, sapunika ateges samar
utawi wadi. “Asma” tegesipun jeneng. Dadosipun “sandiasma”
dipuntegesaken asma utawi jeneng ingkang sinandi utawi sinamar.
Pamasangipun sandiasma boten tartamtu, inggih punika:
a. Mapan saben angkataning pada lingsa utawi gatra
b. Mapan ing pungkasaning pedhotan
c. Mapan ing angkataning pedhotan
d. Mapan ing salebeting gatra
e. Mapan ing wiwitaning pupuh
f. Mapan ing wiwitaning pada
g. Mapan ing wekasaning pedhotan lan gatra, lan sapanunggalanipun.
5. Babagan pangrakiting ukara
Tembang sapada kedah dipunangkah mujudaken ukara ingkang wetah,
isi pangertosan ingkang ganep. Tembang ingkang becik saben sagatra
kedah ngemu suraos ingkang wetah, lan rakitanipun gatra satunggal
kaliyan gatra sanesipun ing salabetipun tembang sapada ngemu isi
ingkang wetah. Kangge ngoyak guru lagu kedah nggatosaken
dasanamanipun tembung-tembung, kenging ngowahi susunanipun
ukara, ingkang limrahipun dipunsebat baliswara. Kenging ugi ngowahi
28
swanten kadasta “prapta” dados “prapti”, “marang” dados “maring” lan
sapanunggalanipun. Kenging ngulur utawi ngrungket wanda,
tuladhanipun “tan” dados “datan”. Kenging mancah tembung,
tuladhanipun “ingkang” dados “kang”. Kenging ugi nggarba tembung
kalih utawi langkung, kadasta “ana+ing” dados “aneng”.
E. Kesenian Srandhul
Kesenian Srandhul kagolong seni drama tari, ingkang minangka
satunggaling perangan tarian rakyat. Ing folklor, kesenian Srandhul
kalebet folklor sebagian lisan. Katiti saking cariyos ingkang limrahipun
katontonaken, wonten bentenipun antawisipun tlatah satunggal kaliyan
tlatah sanesipun. Ing tlatah tartamtu cariyos ingkang limrah katontonaken
kesenian Srandhul inggih punika cariyos rakyat ingkang boten winates
saking cariyos paraga-paraga tartamtu. Ananging ing tlatah sanesipun
kesenian Srandhul punika namung ningalaken cariyos rakyat winates
“Dhadhung Awuk” kemawon, pramila saged kawastanan kesenian
“Dhadhung Awuk”. Sanajan makaten piranti tetabuhan ingkang
kaginakaken lan cara panganggennipun sami kemawon.
Asalipun kesenian Srandhul punika saking tlatah Kotagedhe
Yogyakarta ing awal abad XX. Sajarahipun kesenian Srandhul punika
warni-warni. Wonten ingkang nyariosaken bilih kesenian Srandhul punika
kapundhut saking cariyos Menak ingkang sumberipun saking Serat Menak
utawi Babad Menak. Ananging wonten ugi ingkang nyebataken bilih
29
kesenian Srandhul punika asalipun saking Sunan Kalijaga. Kala semanten
nalika masjid saweg dipunbangun, para muridipun boten ngrewangi
ananging sami solawatan kalih klothekan boten karuan. Sunan Kalijaga
duka amargi swantenipun dados pating srandul, saengga dados kesenian
Srandhul. Pangarsa paguyuban kesenian Srandhul ing Desa Candigaron,
Kecamatan Sumowono, Kabupaten Semarang ngandharaken bilih kesenian
Srandhul ing desa kalawau kathah bentenipun kaliyan Srandhul ingkang
sanesipun. Aranipun kesenian Srandhul punika “Srandhul Margo Sejati”.
Kangge mentasaken tetingalan Srandhul, biasanipun merlokaken
paraga kathahipun tiyang 15. Tiyang 6 ingkang dados panabuh lan tiyang 9
dados paraga lakon (http://ki-demang.php.htm, dipunakses 7 Mei 2011).
Ananging wonten ing kesenian Srandhul “Margo Sejati” sapunika sampun
ewah. Ing wiwitan Srandhul punika namung nggadhahi anggota tiyang 15,
ananging sapunika anggotanipun wonten tiyang 22. Tiyang 7 ingkang
dados panabuh, tiyang 1 ingkang dados dhalang/paman, tiyang 3 ingkang
dados wira swara, tiyang 1 ingkang mbiyantu ngrias, lan tiyang 10 ingkang
dados paraga lakon. Paraga lakon Srandhul wonten ingkang kadhapuk
saking priya lan wanita, ananging wonten ugi ingkang kadhapuk saking
priya kemawon dados paraga lakon wanita kaparagakaken dening paraga
priya.
Sandhangan ingkang dipunagem ing tetingalan kesenian Srandhul,
inggih punika sandhangan ingkang limrah dipunagem dening tiyang-tiyang
padesan ing saben dintenipun. Sakedhik dipuntambahi paesan ingkang
30
sipatipun realis kados punapa ingkang dipunlakonaken. Ingkang
ndadosaken titikan kesenian punika benten kaliyan kesenian ingkang sanes
inggih punika para paraganipun sadaya ngginakaken kacu (sapu tangan)
kangge lambeyan nalika mbeksa utawi maragakaken lakon. Kacu punika
dados pratanda bilih kesenian Srandhul ingkang inti sampun kawiwitan.
Caturanipun ngginakaken caturan ingkang limrah kaginakaken ing
pagesangan saben dinten, lan katambahan parikan lan tembang kangge
nambahi endahing swasana. Solah paraga kawujudaken ngangge beksan.
Piranti tetabuhan ingkang kaginakaken awujud angklung, terbang,
kendhang, kenthong, lan gong bumbung. Sadaya pirantinipun tasih asipat
tradhisional, ananging sapunika wonten tambahan piranti ingkang sampun
modern, inggih punika bendhe. Bendhe boten dipunginakaken ing saben
pementasan ananging namung dipunginakekan ing wekdal-wekdal
tartamtu.
Tetingalan Srandhul katontonaken ing wanci dalu. Adatipun
tetingalan Srandhul dipunpentasaken nalika wonten syukuran sunatan,
wilujengan desa, Agustusan, sadranan, saged ugi syukuran mantu. Wekdal
saha dangunipun anggenipun pentas boten mathok, gumantung kaliyan
panyuwunanipun ingkang kagungan damel. Kala rumiyin tetingala
Srandhul dipunpentasaken dangunipun sedinten sedalu. Ananging
sapunika sampun njumbuhaken kaliyan kawontenan. Kangge pambuka,
tetingalanipun namung awujud tetabuhan. Papan kangge tetingalan
Srandhul saged wonten ing pendhapa, saged ugi ing lapangan.
31
F. Teknik Piwulangan Parikan ing Pawiyatan
Mata pelajaran Basa Jawa punika satunggaling mata pelajaran
ingkang kalebet angel dipunpahami dening para siswa. Buku pegangan
umumipun boten kontekstual. Saengga ndadosaken piwulangan Basa Jawa
boten saged kalaksanan kanthi maksimal. Mila saking punika dwija
anggenipun mulangaken kedah saged narik kawigatosan lan ngremenaken.
Saged ngginakaken metodhe-metodhe ingkang wonten lan ingkang
benten-benten supados para siswa boten bosen. Sanesipun ngginakaken
metodhe dwija ugi ngginakaken media ingkang wonten ing sakiwa
tengenipun.
Metodhe piwulangan inggih punika satunggaling cara ingkang
kaginakaken ing sawijining piwulangan. Wonten pinten-pinten metodhe
ingkang saged kaginakaken nalika mucal basa Jawi ingkang inovatif,
kreatif, lan produktif. Karya sastra ingkang wujudipun pantun Jawa
(parikan) langkung cocog dipunwulangaken kanthi ngginakaken metodhe
Service-Learning (Suwardi Endraswara, 2009: 113). Prinsip Servise-
Learning inggih punika ndandosi lan nyempurnakaken karya dados karya
ingkang nggadhahi mutu tartamtu. Kunci pokok metodhe punika
katingalaken saking keaktifan siswa anggenipun ndandosi punapa ingkang
sampun wonten.
Tarigan (1993: 191) njlentrehaken bilih ketrampilan basa
nggadhahi sekawan aspek, inggih punika nyemak, wicara, maos, lan
nyerat. Sekawan aspek sadayanipun nggadhahi gegayutan ingkang raket.
32
Materi babagan parikan mlebetipun ing ketrampilan nyerat, sanajan ing
piwulangan sadaya aspek kaginakaken. Strategi piwulangan nyerat miturut
Henry Guntur Tarigan wonten sekawan inggih punika:
a. Penyumberan
b. Terjemahan
c. Penggantian
d. Perangkuman
Ing piwulangan anggenipun mulangaken parikan ngginakaken
langkah-langkah ingkang wonten ing Servis-Learning. Ngginakaken
langkah punika amargi medhia ingkang kaginakaken inggih punika video
kesenian Srandhul. Ing samangkih siswa nyemak parikan ingkang wonten
ing video kalawau.
Langkah-langkah mulangaken parikan kanthi ngginakaken metodhe
Service-Learning miturut Suwardi Endraswara inggih punika:
1. Dwija ngapresiasi parikan kanthi miwiti saking prekawis-prekawis ing
limrah kadadosan. Tuladhanipun saking minat, pepinginan, cita-cita,
kekarepan, pangangkah, hiburan, saged ugi saking siswa piyambak.
Kanthi cara punika saben siswa nggadhahi kalonggaran kangge
nemtokaken panjurung lan minatipun ing dalem ngapresiasi parikan.
2. Sasampunipun maringi pengarahan lan gegambaran, dwija lajeng
manggihaken underan lan setrategi pembibingan apresiasi parikan
kanthi adhedhasar data-data ingkang saking siswa. Kagiyatan punika
langkung nuju pembinaan praktis. Dwija saged ningalaken pinten-
33
pinten tuladha parikan, lajeng siswa kaajak ngapresiasi parikan
punika. Siswa kedah dipunjurung sikap ingkang kreatif, aktif,
responsif, tergugah, energik, lan rekreatif (KARTER). Ingkang
dipunkajengaken kreatif inggih punika siswa saged ndamel parikan
piyambak ingkang enggal kanthi wujud ingkang maneka warni.
Pikajenganipun aktif inggih punika siswa saged nyengkuyung
lampahipun pasinaon kanthi sregep. Pikajenganipun responsif inggih
punika siswa saged nampi saha nanggepi piwulangan ingkang
dipunwulangaken dening dwija. Salajengipun ingkang
dipunkajengaken tergugah inggih punika siswa nggadhahi krengket
ndamel parikan sasampunipun dipunwucalaken dening dwija.
Sasampunipun nggadhahi krengket, pramila anggenipun ndamel
parikan manahipun saged nuwuhaken (tergugah) raos badhe
ngrembakaken parikan minangka salah satunggalipun kasusastraan
Jawi. Wondene ingkang dipunkajengaken rekreatif inggih punika
anggenipun nyinau parikan siswa saged nggadhai raos remen saha
saged karaos dados lelipur tumrap manahipun.
3. Ingkang wiwitan dwija ningalaken tuladha parikan wonten ing
tembang campursari ingkang sampun dipuntepangi para siswa.
4. Ngapresiasi saged kataweken dhateng siswa supados kawaos rumiyin
parikan ingkang sampun kasemak. Siswa saged maos kanthi
ngginakaken lelagon ingkang lucu. Lajeng dwija maringi tambahan-
tambahan saking siswa ingkang sampun mraktikaken.
34
5. Saged kalajengaken dolanan parikan. Dolanan punika saged
kelompok, ugi saged pasang-pasangan. Anggenipun dolanan parikan
saged wales-winales. Sasampunipun punika kanthi sesarengan milih
parikan ingkang langkung sae. Salajengipun dwija ngajak siswa
supados ngrembag parikan ingkang sampun kapilih ing kelas.
6. Saking kasil ngapresiasi parikan dening para siswa ingkang wonten
ing tembang campursari kalawau saged kapendhet dudutan babagan
panggertosan parikan.
7. Dwija nedahaken parikan lumantar audio visual, inggih punika
nyetelaken parikan lumantar video kesenian Srandhul ingkang sampun
kacawisaken. Cara punika supados siswa boten bosen anggenipun
nyinau basa Jawa. Kajawi saking punika ugi nepangaken kesenian-
kesenian Jawi ingkang wonten ing bebrayan. Siswa kaarahaken
supados nyemak parikan-parikanipun.
8. Siswa ngapresiasi parikan ingkang wonten ing video kesenian
Srandhul.
Menawi siswa sampun gamblang babagan parikan, siswa
dipunparingi tugas damel parikan ingkang humor. Ing samangkih parikan
punika saged kapentasaken kanthi sederhana. Saboten-botenipun
kapentasaken kanthi wales-winales parikan utawi lumantar lelagon
campursari.
35
G. Panaliten ingkang Sampun Dipuntaliti Dening Panaliti Sanes
Panaliti ngempalaken pinten-pinten panaliten babagan kesenian
Srandhul saha panaliten babagan parikan ingkang sampun dipuntaliti
tiyang sanes. Panaliten babagan kesenian Srandhul ingkang sampun
dipuntaliti tiyang sanes inggih punika panaliten ingkang mligi naliti
tembang ingkang kaginakaken ing kesenian Srandhul. Irah-rahan
panalitenipun “Tembang Wonten Salebeting Tradisi Srandhul Minangka
Sarana Dakwah ing Kecamatan Bulu, Kabupaten Temanggung” ingkang
dipuntaliti dening Rika Nuryati ing warsa 2010, Fakultas Pendidikan
Bahasa dan Seni, IKIP PGRI Semarang. Isi wosipun panaliten punika
ngandharaken bilih kesenian Srandhul minangka salah satunggaling
kesenian tradhisional ingkang fungsinipun minangka sarana dakwah
saprelu ngaturaken pitutur dakwah. Kesenian Srandhul ngemu pitutur
dakwah ingkang ancasipun nuju ing kabecikan. Pitutur punika
dipunwedharaken lumantar tembang-tembang. Ing salebetipun tembang
ngemu nilai mistis wontenipun kapitadosan masyarakat Jawi tumrap
kekiyatan Allah SWT lan kekiyatan saking makhluk goib. Tembang
ingkang dipunginakaken inggih punika tembang Kinanthi. Tembang
Kinanthi ingkang dipunginakakaken ing kesenian Srandhul punika
nggadhahi sipat kesabaran, waspada, damel tentreming manah lan pikiran,
pangayoman saking sadaya panggoda setan, tolak balak, lan pasrah
dhumateng Allah SWT.
36
Panaliten ingkang sampun kalaksanan babagan parikan inggih
punika parikan ingkang wonten ing salebeting tembang campursari
anggitanipun Manthous. Irah-irahan panalitenipun “Parikan lan
Purwakanthi Sajroning Tembang Campursari Anggitanipun Manthous”
dipuntaliti dening Anik Puspitasari ing warsa 2010, Fakultas Pendidikan
Bahasa dan Seni, IKIP PGRI Semarang. Isi wosipun saking panaliten
punika ngandharaken bilih wujud parikan ingkang saged dipunpanggihi
sajroning tembang campursari anggitanipun Manthous inggih punika
wonten ing tembang Randha Kempling, Aja Digondheli, Balen, Aja Gawe-
gawe, Tahu Apa Tempe, lan Getun. Parikan ingkang dipunginakaken
kathahipun boten ngginakaken paugeran. Lajeng ingkang wujud
purwakanthi ingkang saged dipunpanggihi sajroning tembang campursari
anggitanipun Manthous inggih punika tembang Randha Kempling, Aja
Digondheli, Balen, Aja Gawe-Gawe, Tahu Apa Tempe, Getun, lan Mbah
Dhukun. Purwakanthi ingkang dipunginakaken wonten sadaya tembang
inggih punika purwakanthi guru swara, purwakanthi guru sastra, lan
purwakanthi guru basa utawi lumaksita.
Panaliten parikan ingkang sanes inggih punika panaliten Skripsi
Sarjana Fakultas Sastra, Universitas Negeri Semarang. Irah-irahanipun
skripsi inggih punika “Parikan Dalam Gendhing Tayub Blora” dipuntaliti
dening Diana Eka Jayanti warsa 2010. Asil panalitenipun inggih punika
parikan ing salebeting gendhing Tayub Blora kaperang dados kalih warni
inggih punika (1) parikan lamba cacahipun wonten sekawan parikan lan
37
(2) parikan rangkep utawi parikan camboran cacahipun wonten kalih dasa
parikan. Sadaya parikan dipunanalisis adhedhasar aspek bunyi, aspek
spasial, aspek kebahasaan, aspek pengujaran lan dipunserat ngangge
seratan fonetis. Parikan ing salebeting gendhing Tayub Blora nggadhahi
fungsi kangge ngece, pitutur, ndhagel, nyindhir, ngritik, nglipur, lan
dhidhik. Makna ingkang wonten ing gendhing Tayub Blora inggih punika
ngenani kasetyan, teguhing manah, lan katresnan.
Kesenian Srandhul sampun dipuntaliti dening panaliti sanes
ananging mligi tembang ingkang dipunginakaken ing kesenian punika.
Parikan ugi sampun dipuntaliti dening tiyang sanes, ananging parikan
ingkang wonten ing tembang campursari anggitanipun Manthous. Parikan
ugi sampun dipuntaliti dening panaliti sanes ananging parikan ingkang
wonten ing Gendhing Tayub Blora. Adhedhasar panaliten ingkang sampun
kalaksanan mliginipun panaliten babagan parikan lan panaliten kesenian
Srandhul, panaliti badhe naliti parikan ingkang dereng dipuntaliti dening
panaliti sanes inggih punika parikan ing salebeting kesenian Srandhul.
38
BAB III
ASILING PANALITEN
A. Dheskripsi Dhata
Tetingalan Srandhul nyariosaken kawontenan pagesangan saben
dinten. Cariyosipun Srandhul dipunparagakaken dening para Badhut,
ingkang dipunwiwiti saking Badhut Mendhung dumugi Badhut Sunthi.
Miturut katrangan Paman Panjak tugasipun Badhut ing kesenian Srandhul
wonten tiga inggih punika “nembung”, “nembang”, lan “joged”.
“Nembung” ing Srandhul tegesipun Badhut nyekaraken tembung-tembung
ingkang isinipun pitutur saking saben babak. Tembung punika
dipunwedharaken lumantar tembang macapat.
Ingkang dipunkajengaken “nembang” inggih punika Badhut
nyekaraken tembang-tembang ingkang wujudipun ura-ura tanpa tuladha
ananging wonten padanipun. Tuladhanipun ura-ura tanpa tuladha ananging
nggadhahi pada inggih punika parikan. Ancasipun tembang punika
namung kangge selingan lan panglipur supados boten enggal bosen.
Adhegan ingkang dipunpentasaken kesenian Srandhul “Marga
Sejati” inggih punika “pambuka”, “Lenggeran Nyurupake”, “Badhut
Mendhung”, “Lenggeran Laler Wilis”, “Badhut Mikat” lan “Badhut
Sunthi”. Ing panaliten punika ingkang dipuntaliti arupi tembang lan
parikan ingkang wonten ing salebeting kesenian Srandhul Marga sejati
punika.
39
Runtutaning pementasan kesenian Srandhul “Marga Sejati” ingkang
dipuntaliti inggih punika:
1. Pambuka
Pementasanipun Srandhul dipunwiwiti kanthi ndonga lan ngobong
menyan, mratandhani bilih Srandhul sampun siaga pentas. Anggenipun
ndonga dipunpandhegani dening panjakipun. Sasampunipun ndonga
dipunlajengaken nembang ingkang minangka pambukaning
pementasan kesenian Srandhul. Nembangipun kados makaten: alaihi
wabismillah yarohman yarohim
a. Ayo ayo padha amiwiti, seni Srandhul Marga Sejati, tinggalaneRama Kyai, aku kabeh kang nyinaoni, muga-muga kajurung parapangarsi, sokur bisa resepke ati.
b. Ayo ayo padha suka nguri-uri budaya kita, gawe seneng ning alamdonya, anom tuwa ben padha suka, senine ben bisa tumata, kabehmau mung sadrema, kanthi nyuwun Kang Maha Mulya.
Tembung yarobi yabismillah yarohman nedahaken bilih kesenian
punika wonten taksih ngemu agami Islam. Ngobong menyan
nedahaken bilih kesenian punika taksih ngemu kajawen, sinaosa
kajawen ingkang mlebet boten kathah ing kesenian punika. Tembang
punika minangka salam pambuka.
2. Lenggeran Nyurupake
Lenggeran inggih punika pambuka saderengipun lakon Srandhul
dipunwiwiti. Ing kesenian wayang utawi kesenian sanesipun lenggeran
asring dipunsebat uyon-uyon. Lenggeran ing kesenian Srandhul
dipunperang dados 3, inggih punika: “Nyurupake”, “Laler Wilis”, lan
“Rende-Rende”. Wujudipun lenggeran arupi jogedan limrah lan
40
dipuniringi tetembangan. Anggenipun mentasaken Lenggeran punika
boten kedah runtut, ananging saged dipunginakaken damel selingan.
Ing pementasan punika pambuka dipunwiwiti kanthi “Nyurupake”.
Tembung “nyurupake” asalipun saking tembung “surup” tegesipun
mlebu, tuduh. Dados nyurupake tegesipun nedahaken. Nedahaken
cariyos wiwit pambuka dumugi paripurna ingkang badhe kalampahan
ing samangke.
3. Badhut Mendhung
Badhut Mendhung nggambaraken tiyang ingkang sampun ngancik
dewasa. Badhut punika wiwit madosi jati dhirinipun, ngaji ing Bapa
Guru. Isi tetembunganipun asipat religi tegesipun gegayutan kaliyan
Hyang Widi. Wondene tembang-tembang ingkang dipunginakaken
inggih punika parikan ingkang nggambaraken dolananipun tiyang
nem-neman. Dipunwastani Badhut amargi Badhut minangka tiyang
ingkang dados lelucon ing kesenian punika. Rasukan ingkang
dipunagem dening badhut Mendhung sami kaliyan Badhut ingkang
sanes.
4. Lenggeran Laler Wilis
Laler Wilis inggih punika satunggaling laler ingkang warna ijem.
Lenggeran laler Wilis punika boten gadhah titikan ingkang mligi. Laler
Wilis kaliyan badhut ingkang sanes boten wonten bentenipun, rasukan
ingkang dipunagem sami. Lenggeran punika minangka satunggaling
perangan pambukaning pementasan. Ananging lenggeran punika
41
dipunginakaken kangge selingan antawisipun Badhut Mendhung lan
Badhut Mikat. Lenggeran punika arupi jogedan ingkang limrah kanthi
dipuniringi tembang. Tembangipun wonten ingkang arupi ura-ura
ingkang tanpa tuladha ananging nggadhahi pada. Kajawi saking punika
wonten ugi ingkang arupi parikan.
5. Badhut Mikat
Cariyos Badhut Mikat nggambaraken tiyang dewasa ingkang sampun
milai gandrung kaliyan wanita. Dipunwastani badhut Mikat amargi
Badhutipun pikantuk wangsit supados mikat peksi. Ing Srandhul
punika dipungambaraken mikat peksi ingkang warnanipun wonten 4,
inggih punika: peksi Kontul warnanipun pethak, peksi Wulung
warnanipun cemeng semu biru, peksi Podhang warnanipun kuning, lan
peksi Gagak ingkang warnanipun cemeng. Sadaya warna kalawau
nggambaraken susunan ingkang wonten ing badanipun manungsa.
6. Badhut Sunthi
Ing adhegan nyariosaken lelampahanipun gesang sasampunipun
pikantuk ngelmu saking bapa guru nalika ing Badhut Mendhung lan
Badhuut Mikat. Pramila, tembang lan parikan ingkang dipunginakaken
sami kaliyan ingkang wonten ing Badhut Mendhung lan Badhut Mikat.
Sandhangan ingkang dipunagem ugi sami kaliyan Badhut-badhut
saderengipun. Umumipun ing Badhut Sunthi punika nggadhahi sipat
seneng-seneng.
42
Adhedhasar katrangan ing nginggil anggenipun nganalisis dhata
dipunperang miturut babak pementasan, mliginipun babak ingkang wonten
tembang lan parikan. Dhata ingkang badhe dipunanalisis dipunpilah-pilah
ingkang mligi awujud tembang lan parikan. Dhata ingkang dipunanalisis
ing panaliten punika arupi tembang lan parikan. Ginanipun tembang ing
pementasan punika ndadosaken kawontenan supados gayeng. Parikan ing
kesenian Srandhul ginanipun kangge panglipur para pamirsa lan kangge
selingan nalika Badhut nembung dhumateng Paman Panjakipun.
Anggenipun nganalisis dipunrembag saking struktur luar lan struktur
batin. Struktur luar ngrembag babagan paugeran ingkang wonten ing
parikan lan tembang macapat. Paugeranipun parikan inggih punika guru
lagu, guru wilangan, guru gatra, lan tata serat. Kajawi saking punika ugi
dipunpadosi kasusastraan sanes ingkang mlebet ing salebetipun tembang
lan parikan. Tuladhanipun kasusastran ingkang sanes inggih punika
purwakanthi, saloka, tembung garba, lan sanes-sanesipun. Struktur batin
ngrembag babagan tema lan amanat ingkang kakandhut ing parikan.
Miturut asil wawancara kaliyan Bapak Mujo minangka pangarsa
paguyuban kesenian Srandhul “Marga Sejati” ing surya kaping 9 Mei 2011
ngandharaken bilih parikan-parikan ing kesenian Srandhul namung kangge
selingan antawisipun tetembungan ingkang dipuntembungaken dening
Badhut dhumateng Paman Panjak. Ananging kadangkala ngepasaken
kaliyan kawontenan ing sakiwa tengenipun.
43
Babak pementasan Srandhul ingkang mligi wonten tembang lan
parikanipun, inggih punika:
1. Pambuka
Ayo ayo padha amiwiti 10iSeni Srandhul Marga Sejati 9iTinggalane Rama Kyai 8iAku kabeh kang nyinaoni 9iMuga muga kajurung para pangarsi 12iSokur bisa ngresepke ati 9i
Ayo ayo padha suka suka 10aNguri-uri budaya kita 7aGawe seneng ning alam donya 9aAnom tuwa ben padha suka 9aSenine bisa tumata 8aKabeh mau mung sadrema 8aKanthi nyuwun kang maha Mulya 9a
Tembang pambuka wonten kalih pada, ananging cacahipun gatra saben
pada lan guru wilanganipun boten sami. Tembang punika namung
nengenaken guru lagu. Saking titikanipin tembang ing nginggil saged
dipunmangertosi tembang pambuka punika boten kalebet tembang
macapat. Isinipun tembang punika ajak-ajak marang dhumateng
sadaya tiyang supados nderek nguri-uri kabudayan Jawi ingkang
sampun wonten.
2. Lenggeran Nyurupake
Ing salebetipun lenggeran punika isinipun namung nembang kaliyan
njoged. Nembangipun kados makaten:
Sawise sumurup sing kalangane, widodariSumurup marang badhute
44
Sawise sumurup marang badhute, widodariSumurup marang suntine
Sawise sumurup marang jongose, widodariSumurup marang cinane
Sawise sumurup marang cinane, widodariSumurup marang burohe
Sawise sumurup marang burohe, widodariSumurup marang kajine
Sawise sumurup marang kajine, widodariSumurup marang putune
Sawise sumurup marang putune, widodariSumurup marang cepuke
Sawise sumurup marang sabete, widodariSumurup marang panjake
Sawise sumurup marang panjake, widodariSumurup marang sing ngendhang
Sawise sumurup marang sing ngendhang, widodariSumurup marang sing mbendhe
Sawise sumurup marang sing mbendhe, widodariSumurup marang sing ngangklung
Sawise sumurup marang sing nerbang, widodariSumurup marang sing ngegong
Sawise sumurup marang sing ngegong, widodariSumurup bali maring kayangane
“Sumurup” asalipun saking tembung “surup” ingkang tegesipun
mlebet. Tembang ing lenggeran punika wonten repetisinipun, inggih
punika tembung “sawise sumurup marang” lan tembung “sumurup
marang”. Pikajengipun widodadri punika ingkang sepisanan mlebet ing
kalanganipun, kaping kalih mlebet ing badhut, kaping tiga mlebet ing
45
badhut. Ingkang kaping sakawan mlebet ing Sunthi, kaping gangsal mlebet
ing jongosipun, kaping enem mlebet ing cinanipun. Sasampunipun mlebet
ing cinanipun lajeng mlebet ing kajinipun, kaping wolu mlebet ing
wayahipun. Kaping sanga mlebet ing cepukipun.
Anggenipun sumurup/mlebet dhumateng ingkang mbeksa
salajengipun mlebet ing niyaganipun. Ingkang sepisan mlebet ing
panjakipun, kaping kalih mlebet ingkang ngendhang, kaping tiga mlebet
ingkang mbendhe. Ingkang kaping sakawan mlebet dhateng ingkang
ngangklung, kaping gangsal mlebet dhateng ingkang nerbang, lan kaping
enem mlebet dhateng ingkang ngegong. Sadaya niyaganipun sampun
dipunsumurupi, lenggeran punika lajeng wangsul ing kayanganipun.
Nalika lenggeran “nyurupake” kadangkala wonten ingkang nyurupi.
Miturut katranganipun pangarsa nyurupi dipunsebabaken kesurupan
widodarinipun Srandhul. Pocapanipun ing lenggeran punika nyariosaken
runtutanipun cariyos ing kesenian Srandhul. Tembang ingkang
dipunginakaken saking wiwitan dumugi pungkasan titikanipun sami.
3. Badhut Mendhung
Badhut Mendhung minangka Badhut ingkang wiwitan. Cariyos
ingkang dipuncariyosaken dipunwiwiti saking Badhut punika. Tembang
lan parikan ingkang dipunginakaken ing Badhut Mendhung maneka warni
wujudipun. Tembang ingkang dipunginakaken ing Badhut Mendhung
inggih punika:
46
Ingsun miwiti amuji I 8i (t1)Kang murah ing donya mangke II 8eAnebut namaning sukma III 8aIngkang asih ing akherat IV 8eMila sun puji datan pegat V 9aAngganjar kawelas ayu VI 8uNgapura wong kang dosa VII 7a
Tembang punika kalebet tembang Asmarandanana, isinipun memuji
dhumateng gusti, kanthi nyebat namaning sukma, ingkang paring
kinasihan benjang ing akherat, pramila sampun dipuntebihi, ing samangke
badhe dipunganjar kawelasan kabecikan lan dipungapura dosanipun. Ing
gatra IV guru wilanganipun boten trep ing tembang cacahipun 9a ingkang
leres 7a. Pramila kedahipun dipunewahi “mila sun datan pegat”
dipunewahi dados “sun puji datan pegat”. Ing gatra VI guru wilanganipun
ugi boten sami kaliyan paugeran. Ing tembang cacahipun 7a ananging
ingkang leres cacahipun 8a, pramila gatra VI ugi dipunewahi ingkang
wiwitanipun “ngapura wong kang dosa” dados “angapura wong kang
dosa”. Babagan pangrakiting ukara wonten satunggal ukara ingkang
wancah inggih punika tembung “ingkang” dados “kang” lan satunggal
tembung ingkang ewah inggih punika “mengko” dados “mangke”.
Sakempune muji Hyang Widhi I 9i (t2)Amuji nabi Muhammad II 8aKelawan kulawargane III 8eSekabat sekawanipun IV 8uAbu bakar umar usman V 8aAli kaping sekawanipun VI 8uMiwah putra lawan garwa VII8a
Isinipun tembang (2) nyariosaken bilih saksampunipun muji
dhumateng Gusti lajeng muji dhumateng nabi Muhammad lan
47
kulawarganipun, sakhabat-sakhabatipun ingkang wonten sekawan inggih
punika Abu Bakar, Umar, Usman, lan Ali. Dipuntingali saking cacahipun
gatra tembang punika kalebet tembang asmarandana ananging guru lagu
lan guru wilanganipun kathah ingkang boten trep kaliyan paugeran. Ing
gatra I cacahipun guru wilangan wonten 9i kedahipun 8i. Gatra IV guru
lagunipun kedahipun 8a ananging ing tembang 8u. Guru wilanganipun
gatra V ing tembang 8a kedahipun 7a. Gatra VI cacahipun guru wilangan
ing tembang 9u kedahipun 8u. pramila tembang (2) kedah dipunewahi
supados sami kaliyan paugeran. Ewahipun dados makaten:
Sampune muji Hyang Widhi 8iAmuji nabi Muhammad 8aKelawan kulawargane 8eSakhabatipun sekawan 8aBu bakar umar usman 7aAli ping sekawanipun 8uMiwah putra lawan garwa 8a
Parikan ingkang wonten ing babak Badhut Mendhung inggih
punika:
Ayo mendhung, mendhung wetan 8a (p1)Telethik, udan sepisan 8a
Menawi dipuntingali saking dhapukaning parikan, parikan (1)
kadadosan saking kalih gatra. Gatra satunggal cacahipun wanda wonten 8,
ingkang kadhapuk saking 4u + 4a. Gatra kalih cacahipun wanda wonten 8
kadhapuk saking 3i + 5a. Tembung ayo punika boten nggadhahi teges
ingkang mligi, ginanipun namung kangge miwiti lan njangkepi tembung
ing parikan. Panyeratan tembung telethik ingkang leres inggih punika
tlethik, anggenipun ngucapaken [têlêţI’] amargi kangge ngepasaken
48
kaliyan guru wilanganipun. Ing parikan punika ugi wonten repetisi utawi
pengulangan kata, inggih punika tembung mendhung. Pramila,
parikanipun ngemu purwakanthi lumaksita. Tembung telethik udan
sepisan nyariosaken bilih nalika pentas kesenian Srandhul kala wingi
jawah rumiyen.
Ayo mendhung, mendhung kulon 8o (p2)Telethik, udane balon 8o
Parikan (2) kadadosan saking kalih gatra cacahipun wanda saben
gatra sami. Gatra satunggal cacahipun 8 wanda lan kadhapuk saking 4u +
4o. Gatra kalih cacahipun wanda sami lan kadhapuk saking 3i + 5o.
Tembung ayo punika ginanipun namung kangge miwiti lan njangkepi
tembung ing parikan. Ing parikan punika ugi wonten repetisi utawi
pengulangan kata, inggih punika tembung mendhung. Pramila,
parikanipun ngemu purwakanthi lumaksita. Panyeratan tembung telethik
ingkang leres inggih punika tlethik, anggenipun ngucapaken [têlêţI’]
amargi kangge ngepasaken kaliyan guru wilanganipun. Tembung telethik
udane balon nggambaraken swasana ing wanci dalu.
Ayo mendhung, mendhung kidul 8u (p3)Telethik, udane Srandhul 8u
Parikan punika kadadosan saking kalih gatra cekak. Gatra satunggal
cacahipun wanda wonten 8 kadhapuk saking 4u + 4u. Gatra kalih
cacahipun wanda wonten 8 kadhapuk saking 3i + 5u. Tembung ayo punika
ginanipun namung kangge miwiti lan njangkepi tembung ing parikan. Ing
parikan punika ugi wonten repetisi utawi pengulangan kata, inggih punika
49
tembung mendhung. Pramila, parikan punika ngemu purwakanthi
lumaksita. Panyeratan tembung telethik ingkang leres inggih punika
tlethik, anggenipun ngucapaken [têlêţI’] amargi kangge ngepasaken
kaliyan guru wilanganipun. Tembung telethik udane Srandhul
nedahaken bilih dalu punika dados rejekinipun Srandhul amargi saged
pentas.
Ayo mendhung, mendhung elor 8o (p4)Telethik, udane pelor 8o
Parikan (4) nedahaken bilih rumiyin sampun nate kedadosan perang
ingkang dipunserang ngangge peluru. Menawi dipuntingali saking
dhapukanipun parikan punika kadadosan saking kalih gatra lan cacahipun
saben gatra sami. Gatra satunggal kadhapuk saking 4u + 4o lan gatra kalih
kadhapuk saking 3i + 5o. Ing parikan punika ugi wonten repetisi utawi
pengulangan kata, inggih punika tembung mendhung. Parikan punika
ngemu purwakanthi lumaksita. Tembung ayo punika ginanipun namung
kangge miwiti lan njangkepi tembung ing parikan. Panyeratan tembung
telethik ingkang leres inggih punika tlethik, anggenipun ngucapaken
[têlêţI’] amargi kangge ngepasaken kaliyan guru wilanganipun.
Salajengipun tembung telethik udane pelor nyariosaken bilih kesenian
Srandhul punika sampun wonten wiwit jaman perang. Saking tembung-
tembung kalawau saged dipunpendhet dudutan bilih kesenian Srandhul
sampun wonten wiwit jaman perang ingkang pentasipun ing wanci dalu.
Tema parikan ingkang dipunpendhet ing wiwitan inggih punika swasana
nalika kesenian Srandhul pentas.
50
Sasampunipun nembang ing nginggil dipunlajengaken nembung
malih dhumateng Paman Panjak. Tembungipun kados makaten:
Kagem para bapak ibu I 8u (t3)Sadaya kang kula puji II 8iPuji kula tanpa upama III 9aRawuh jengandika sami IV 8iSedaya paringana nugraha V 10aDhateng kang Maha Mulya VI 7aSarta kadang seni sedaya VII 9aKang samiya amargsudi VIII 8iKula suwun samiya sugeng sakondhuripun IX 14u
Tembang (3) menawi dipuntingali saking cacahipun gatra kalebet
tembang Sinom. Ananging menawi dipuntingali saking guru lagu lan guru
wilangan tembang punika taksih dereng jumbuh kaliyan paugeran.
Ingkang sampun jumbuh namung gatra kalih kaliyan gatra sekawan. Isi
tembang punika memuji dhumateng pamirsa ingkang nderek ningali
pementasan kesenian Srandhul punika. Babagan pangrakiting ukara
wonten kalih tembung ingkang wancah inggih punika tembung “ingkang”
dados “kang”. Amargi dereng trep kaliyan paugeran, pramila tembang
punika kedah dipunewahi supados trep kaliyan paugeran. Ewahipun dados
makaten:
Kagem para ibu bapak I 8aSadaya kang kula puji II 8iPuji kula tanpa pama III 8aRawuh jengandika sami IV 8iSamya nugraha paring V 7iDhateng ingkang Maha Agung VI 8uSarta kadang sadaya VII 7aKang samiya amarsudi VIII 8iKula suwun samya sugenging sasama IX 12a
Tembang salajengipun inggih punika:
51
Lamun sakanca kirang tata I 9a (t4)Nyuwun gunging pangaksama II 8aPara punden sarta remaja III 9aKula suwun pangandika IV 8aSarta satunggaling paweling V 9iMugi dadosa pepeling VI 8iKawula tansah cumadhong VII 8oSarta jejimating budhaya VIII 9aSeni Srandhul Marga Sejati kang kula tresnani IX 15i
Isi tembang punika nyuwunaken pangapura kagem kirangipun
sakanca dhumateng sadaya pamirsa, amargi taksih merlokaken pitedah
babagan budaya. Menawi dipuntingali saking cacahipun gatra tembang
punika cacahipun gatra wonten sanga, saengga kalebet tembang Sinom.
Ananging menawi dipuntingali saking guru lagu lan guru wilangan sadaya
guru gatra lan guru wilanganipun boten jumbuh kaliyan paugeran ingkang
wonten. Tembang punika taksih trep kaliyan paugeranipun tembang
Sinom. Tembang punika kedah dipunewahi supados trep kaliyan paugeran.
Ewahipun dados makaten:
Lamun sakanca tan tata I 8aNyuwun gunging pangaksami II 8iPara punden lan remaja III 8aPangandika kula tampi IV 8iSatunggaling paweling V 7iDadosa pepelingipun VI 8uKula tansah gegadhang VII 7aSrana jejimating seni VIII 8iSrandhul Marga Sejati kang kula tresna IX 12a
Salajengipun dipunselingi nembang malih, tembangipun kados
mekaten:
Malang malang, pring selonjor 8o (p5)Gelung malang, sisa mandhor 8o
52
Menawi dipuntingali saking wujud dhapukanipun, parikan (5)
kadadosan saking kalih gatra lan cacahipun wanda saben sagatra sami
wolung wanda. Gatra satunggal kadhapuk saking 4a + 4o lan gatra kalih
kadhapuk saking 4a + 4o. Pramila, parikan punika ngemu purwakanthi
guru swara. Dipuntingali saking ukara isi parikan punika kalebet parikan
ingkang sipatipun pangudaraos.
Malang malang, pring saunting 8i (p6)Gelung malang, sisa tamping 8i
Parikan (6) kalebet parikan ingkang 2 gatra limrah amargi kadhapuk
saking 2 gatra. Gatra satunggal kaliyan gatra kalih nggadhahi titikan
ingkang sami. Kekalihipun kadhapuk saking 4a + 4i. Parikan punika
ngemu purwakanthi guru swara. Tegesipun gelung malang sisa tamping
inggih punika tatanan ingkang sampun tumata diorak arik kangge aling-
aling panguwasa. Pramila, parikan punika kalebet parikan ingkang
minangka pangudaraos.
Parikan (5) lan (6) titikanipun sami ngginakaken tembung malang,
pring, gelung, lan sisa. Ing parikan punika wonten repitisi-nipun inggih
punika tembung malang. Tembung selonjor ingkang leres inggih punika
slonjor, amargi kangge njumbuhaken kaliyan guru wilangan ing nginggil
pramila anggenipun ngucapaken boten slonjor ananging selonjor.
Sasampunipun nembang ing nginggil, Badhut Mendhung
nglajengaken nembung dhumateng Paman Panjak. Tembangipun kados
makaten:
53
Yen aku kudu ngerti I 7i (t5)Iki ilmu kang sampurna II 8aAna gunung arsa muka III 8aTuturing guru kang tak tampa IV 9aAna kayu gung susuhing angin V 10iKumaraning jagad VI 6aBebasan adoh tanpa wangenan VII 10aYen cedhak tanpa senggolan VIII 8aTak pikir bingung jebul kuwi mung sanepane IX 9e
Tembang (5) menawi dipuntingali saking cacahipun gatra wonten 9,
saengga tembang punika kalebet tembang sinom. Ananging tembang
punika kirang trep guru lagu lan guru wilanganipun. Miturut pangrakiting
ukara tembang punika wonten tembung wancahipun inggih punika
tembung “ingkang” dados “kang”. Isinipun ngandharaken bilih tiyang
punika kedah nggadhahi ilmu ingkang sampurna kanthi dipungambaraken
kayu gung susuhing angin. Tembang punika kirang trep kaliyan paugeran
pramila kedah dipunewahi. Ewahipun dados makaten:
Aweh ilmu kang sampurna I 8a (t5)Iki aku kudu ngerti II 8iAna gunung arsa muka III 8aTuturing guru tak tampi IV 8iKayu gung susuh angin V 7iKumaraning jagadipun VI 8uAdoh tanpa wangenan VII 7aCedhak tanpa disenggoli VIII 8iTak pikir bingung jebul kuwi sanepa IX 12a
Tembang salajengipun, inggih punika:
Lamun wis dadi pisepuh I 8u (t6)Aja tingkah sapenake II 8eSokur bisa ngetrepake III 8eMarang sekabehane IV 7eBisa kena nggo tuladha V 8aMulang wuruk lawan tutur VI 8uDhasar wasis tetembunge VII 8eSarwa penak dirasake VIII 8e
54
Jeneng sepuh ora marga uwis putih rambute IX 14e
Tembang kaping enem punika isinipun ngandharaken bilih tiyang
ingkang sampun pisepuh boten pikantuk tumindak ingkang sapenake.
Kedahipun saged dados patuladhan dhumateng putra wayahipun. Tembang
punika menawi dipuntingali saking cacahipun gatra kalebet tembang
sinom. Menawi dipuntingali saking cacahipun guru lagu lan guru wilangan
tembang punika boten trep kaliyan paugeranipun tembang sinom.
Dipuntingali saking pangrakiting ukara tembang punika wonten tembung
wancahipun, inggih punika tembung “uwis’ dados “wis”, lan tembung
kanggo” dados “nggo”. Tembang punika tebih sanget kaliyan
paugeranipun. Pramila tembang punika kedah dipunewahi. Ewahipun
saged dados makaten:
Lamun wis dadi pituwa I 8aAja tingkang karep ati II8iSokur bisa ngetrapna III8aMarang sadaya puniki IV 8iBisa kena tuladhani V 7iMulang wuruk lawan tutur VI 8uDhasar wasis tinembung VII 8iSarwa penak dirasani VIII 7aJeneng sepuh ora marga putih rikma IX 12a
Menawi sampun pikantuk pinten-pinten wewarah, salajengipun
dipunselingi nembang malih ingkang suraosipun benten. Ing adegan
punika nggambaraken damelanipun tiyang nem-neman ingkang nembe adu
kewan. Tembangipun kados mekaten:
Ayo surak, surak iyo 8o (p7)Surake, wong adu jago 8o
55
Ing parikan (7) kadadosan saking kalih gatra ingkang cacahipun
wanda lan guru lagunipun sami. Gatra satunggal kadhapuk saking 4a + 4o,
wondene gatra kalih kadhapuk saking 3é + 5o. Parikan punika ngemu
purwakanthi lumaksita, inggih punika ing ukara satunggal tembungipun
ayo surak, surak iyo
Ayo surak, surak iyan 8a (p8)Surake, wong adu jaran 8a
Parikan (8) titikanipun meh sami kaliyan parikan (7) ananging
ingkang benten tibaning swanten ing pungkasanipun gatra. Ing parikan (8)
kadhapuk saking kalih gatra. Gatra satunggal kadhapuk saking 4a + 4a lan
gatra kalih kadhapuk saking 3é + 5a. Dipuntingali saking tembung ing
pambuka parikan punika ngemu purwakanthi lumaksita.
Ayo surak surak engkrik 8i (p9)Surake wong adu jangkrik 8i
Semanten ugi parikan (9) kadhapuk saking kalih gatra. Gatra
satunggal kadhapuk saking 4a + 4i. Gatra kalih kadhapuk saking 3é + 5i.
titikanipun parikan (9) sami kaliyan parikan (7) lan (8), pramila saged
dipunmangertosi bilih parikan (9) ngemu purwakanthi lumaksita. Parikan
(7), (8), lan (9) nggambaraken kawontenan ingkang rame amargi wonten
adu kewan. Ing parikan punika ugi wonten repetisi-nipun inggih punika
tembung surak.
Sasampunipun nembang surak-surak badhut lajeng nembung malih
dhumateng paman panjak. Isinipun nyariosaken pedamelanipun Badhut
dolan-dolan. Tembangipun kados makaten:
56
Lontang lanting ora kanggo gawe I 10e (t7)Bebed lurik momohan klambine II 10eGandhol tambalan nyengkelang keris III 10iPruthul rega rong nggobang IV 7aOra lali adol bagus V 8uMenyang pasar ngenyang jaran VI 8aKeliru sisik rontokan VII 8a
Isi saking tembang punika nyariosaken tiyang ingkang adol bagus
ananging kanthi sandhangan ingkang awon. Tiyang punika nggadhahi
pepinginginan ingkang ageng ananging boten kangungan punapa-punapa.
Menawi dipuntingali skaing cacahipun gatra, tembang punika wonten 7
gatra saengga tembang punika kalebet tembang Asmarandana. Ananging
menawi dipun tingali saking guru lagu lan guru wilangan, tembang punika
kirang njangkepi kaliyan paugeran ingkang wonten. Miturut pangrakiting
ukara tembang punika nggadhahi baliswara, inggih punika ukara
“momohan klambine” sejatosipun “klambine momohan”, ukara
“nyengkelang keris” sejatosipun “keris nyengkelang”, lan ukara “ sisik
rontokan” sejatosipun “rontokan sisik”. Amargi guru lagu lan guru
wilanganipun dereng jumbuh kaliyan paugeran tembang Asmarandana,
pramila tembang punika saged dipunewahi. Ewahipun dados makaten:
Ra nggo gawe lontang lanting I 8iBebed lurik klambi momohan II 9aGandhol tambalan nyengkelang keris III 10iPruthul regane rong nggobang IV 8aRa lali adol rupa V 7aMenyang pasar ngenyang jaran VI 8aKeliru sisik rontokan VII 8a
Tembang salajengipun inggih punika:
Kentang kentang awak mami I 8i (t8)Dudu kentang beborongan II 8a
57
Jare kentang sandongane III 8eSikentang kulak bakul semarang IV 10aKenthang jaga aturan V 8aAturane sang prabu VI 7uDhahare sang prabu rara VII 8a
Tembang wolu isinipun ngemu cangkriman. Kentang punika
nggambaraken tiyang jaler ingkang tumut juraganipun lan patuh
dhumateng dhawuhipun juragan. Dipuntingali saking cacahipun gatra
tembang punika kalebet tembang Asmarandana. Ananging menawi
dipuntingali saking guru lagu lan guru wilanganipun tembang punika
kirang jumbuh kaliyan paugeran tembang Asmarandana ingkang wonten.
Supados tembang punika saged jumbuh kaliyan paugeran, tembang punika
saged dipunewahi kanthi boten ngewahi maknanipun. Ewahipun tembang
saged dados makaten:
Kentang kentang awak mami I 8iDudu kentang beborongan II 8aJare kentang sadongane III 8iSikentang bakul semarang IV 8aKentang jaga aturan V 7aAturane sang prabunya VI 8aDhahare sang prabu rara VII 8a
Sasampunipun nembung dhumateng paman panjak, Badhut
Mendhung lajeng nembang malih. Tembangipun kados makaten:
Ayo mendhung, ayo mendhung 8u (p10)Gebyok malang, tuku kalung 8u
Parikan-parikan punika namung kangge nglipur para pamirsa,
pramila suraosipun nggambaraken lelucon. Parikan (10) menawi
dipuntingali saking dhapukipun cacahing wanda gatra satunggal lan gatra
kalih cacahipun wonten 8. Gatra satunggal kadhapuk saking 4u + 4u. Gatra
58
kalih kadhapuk saking 4a + 4u. Purwakanthi ingkang wonten ing parikan
(10) inggih punika guru swara. Parikan punika ugi wonten repetisi-nipun
mliginipun ing tembung ayo mendhung. Tema ingkang kakandhut ing
parikan punika nggambaraken bilih tiyang punika nggadhahi pepinginan.
Ayo mendhung, meme jarit 8i (p11)Tuku kalung, ora duwe dhuwit 10i
Parikan (11) cacahing wanda ing gatra satunggal lan gatra kalih
boten sami. Cacahipun wanda ing gatra satunggal wonten 8 ingkang
kadhapuk saking 4u + 4i. Wondene gatra kalih cacahipun wanda wonten
10 ingkang kadhapuk saking 4u + 6i. Parikan punika kadadosan saking 2
gatra limrah. Parikan (11) ngginakaken purwakanthi guru swara. Gatra
satunggal kaliyan gatra kalih cacahipun gatra dereng sami, pramila salah
satunggaling gatra kedah dipunewahi supados sami. Parikan (11)
sageddipunewahi kados makaten:
Wayah mendhung, malah meme jarit 10i (p11)Tuku kalung, ora duwe dhuwit 10i
Parikan (12), (13), (14), lan (15) temanipun namung seneng-seneng,
saengga sipatipun nggodha lan guyon. Pramila parikan punika nggadhahi
suraos kangge nglipur para pamirsa supados boten bosen.
Sasampunipun nembang ing nginggil badhut Mendhung nembung
malih dhumateng paman panjakipun. Nembungipun kados makaten:
Le macak langkung jlegedhag I 8a (t10)Iket modhang mori meslim II 8iRasukan bludru besekab III 8aRangkepane mejan putih IV 8iSabuk renda telung nyari V 8iCundhuk kembang bentukipun VI 8u
59
Nyengkelang keris rangka VII 10aLadrangan ukirane unggal semi VIII 8iMung nyampinge palang rusak cara sala IX 12a
Tembang sadasa punika nyariosaken macakipun tiyang ingkang
katon gagah, rasukanipun bregas sarwa endah. Miturut cacahipun gatra
ingkang wonten sanga tembang punika kalebet tembang Sinom. Ananging
miturut guru lagu lan guru wilangan tembang punika dereng jumbuh
kaliyan paugeranipun tembang sinom. Miturut pangrakiting ukara wonten
tembung ingkang dipunulur, inggih punika tembung “beskab” dados
“besekab”. Wonten ugi tembung ingkang dipunwalik utawi baliswara
inggih punika tembung “cundhuk kembang bentukipun” sejatosipun
“bentukipun cundhuk kembang”. Kajawi saking punika wonten tembung
ingkang wancah inggih punika tembung “namung” dados “mung”.
Supados sami jumbuh kaliyan paugeranipun tembang sinom, tembang
punika saged dipunewahi dados makaten:
Le macak langkung jlegedhag I 8aIket modhang mori meslim II 8iRasukan bludru besekab III 8aRangkepane mejan putih IV 8iSabuk renda tlung nyari V 7iCundhuk kembang bentukipun VI 8uNyengkelang keris rangka VII 7aLadrangan ukirane unggal semi VIII 8iMung nyampinge palang rusak cara sala IX 12a
Sasampunipun nembung dhumateng paman panjak kanthi jangkep
Badhut Mendhung lajeng nembang malih kangge sangu wangsul.
Tembangipun kados makaten:
Godhong gandhul, dicampur teri 9i (p12)Mbengi nyrandhul, nanggon mbakyu Yemi 10i
60
Parikan (12) menawi dipuntingali saking cacahipun wanda,
antawisipun sampiran lan isi boten sami. Gatra sepisan wonten 9 wanda
ingkang kadhapuk saking 4u + 5i. Gatra kalih (gatra isi) cacahipun wanda
wonten 10 ingkang kadhapuk saking 4u + 6i. Purwakanthi ingkang mlebet
ing parikan kasebat inggih punika purwakanthi guru swara. Salah
satunggalipun gatra kedah wonten ingkang dipunewahi, supados cacahipun
gatra sami. Ewahipun parikan dados makaten;
Godhong gandhul, dicampuri teri 10i (p12)Mbengi nyrandhul, nanggon mbakyu Yemi 10i
Parikan (13) menawi dipuntingali saking cacahipun wanda sami
kaliyan parikan (12). Gatra sepisan wonten 9 wanda lan gatra kalih
cacahipun wonten 10. Ananging parikan (13) gatra satunggal kadhapuk
saking 4o + 5e, Wondene gatra kalih kadhapuk saking 5o + 5e.
Ijo ijo, loyang godhonge 9é (p13)taaku bojo, goyang bokonge 10é
Sipatipun isi parikan (13) benten kaliyan parikan ingkang sanes,
inggih punika lekoh. Parikan punika ugi wonten repetisi-nipun ing
tembung ijo. Gatra satunggal dipunewahi supados cacahipun gatra
satunggal kaliyan gatra kalih dados sami. Ewahipun parikan (13) dados
makaten:
Ijo ijo, e loyang godhonge 10é (p13)taaku bojo, goyang bokonge 10é
Parikan (14) ing ngandhap benten kaliyan parikan ing ngajeng. Ing
parikan punika isinipun nyariosaken pangudaraosipun tiyang. Parikanipun
kados mekaten:
61
Ireng ireng, dudu tunggak 8a (p14)Kayu jati, tak pakonana 9a
Wong seneng, ra kena dipenggak 9aLiwat mburi, tak lakonana 9a
Tema ingkang wonten ing parikan punika ngenani katresnan.
Parikan punika sipatipun nyindir. Menawi dipuntingali saking paugeran
parikan ingkang sampun karembag ing landhesan teori, parikan (14)
kadhapuk saking 4 gatra. Gatra satunggal kaliyan kalih minangka
sampiranipun, wondene gatra tiga lan sekawan minangka isinipun. Gatra
satunggal kadhapuk saking 4ê + 4a. Gatra kalih kadhapuk saking 4i + 5a.
Gatra tiga kadhapuk saking 3ê + 6a. Wondene gatra sekawan kadhapuk
saking 4i + 5a. Sanadjan guru lagunipun ingkang pungkasan sampun trep,
ananging parikan punika boten nyekapi saking paugeranipun. Pramila,
salah satunggalipun gatra kedah dipunewahi supados cacahipun gatra
dados sami. Ewahipun parikan dados mekaten:
Ireng ireng, e dudu tunggak 9a (p14)Kayu jati, takpakonana 9aWong seneng, ra kena dipenggak 9aLiwat mburi, tak lakonana 9a
Nyangking ember kiwa tengen 8ê (p15)Lungguh jejer gawe tamba kangen 10ê
Ing parikan (15) meh sami kaliyan parikan (11). Cacahipun wanda
gatra sepisan kaliyan gatra kalih boten sami. Ingkang sepisan cacahipun 8,
lan gatra kalih cacahipun wanda 10. Gatra satunggal kadhapuk saking 4è +
4ê, ananging gatra kalih kadhapuk saking 4è + 6ê. Purwakanthi ingkang
dipunginakaken inggih punika purwakanthi guru swara. Tema ingkang
62
kakandhut ing parikan (15) sami kaliyan parikan (14) ngenani katresnan
lan isinipun minangka pangudaraos lan sipatipun genit. Gatra satunggal
kaliyan gatra kalih cacahipun gatra boten sami pramila salah
satunggallipun gatra dipunewahi. Ewahipun parikan dados makaten:
Nyangking ember kiwa tengen 8ê (p15)Lungguh jejer tamba kangen 8ê
4. Lenggeran Laler Wilis
Ing babak Lenggeran Laler Wilis sadaya tembangipun arupi parikan.
Anggenipun nembangaken sesarengan Laler Wilis kaliyan piyaganipun.
Parikan (16) dumugi parikan (19) temanipun ngenani laler wilis. Titikan
ingkang dipunginakaken ing parikan punika ngginakaken tembung laler.
Parikan ingkang wonten ing babak Lenggeran Laler Wilis, kados makaten:
Laler, laler wilis 6i (p16)Pencokane, dhuwur alis 8i
Ing parikan (16) wonten repetisi-nipun inggih punika ing tembung
laler. Menawi dipuntingali saking dhapukanipun, parikan punika kalebet
parikan ingkang limrah. Gatra satunggal kadhapuk saking 6 wanda,
ingkang kaperang 4ê + 2i. Gatra kalih kadhapuk saking 8 wanda, inggih
punika 4é + 4i. Purwakanthi ingkang kalebet ing parikan punika
purwakanthi lumaksita. Ananging cacahipun gatra satunggal kaliyan gatra
kalih boten sami, pramila salah satunggalipun gatra dipunewahi supados
cacahipun gatra dados sami. Ewahipun parikan dados makaten:
Ana laler, laler wilis 8i (p16)Pencokane dhuwur alis 8i
63
Laler, laler kuning 6i (p17)Pencokane, godhong epring 8i
Ing parikan (17) dhapukanipun sami kaliyan parikan (16). Gatra
satunggal cacahipun wanda wonten 6, ingkang kadhapuk saking 4ê + 2i.
Gatra kalih kadhapuk saking 4é + 4i, dados cacahipun wanda wonten 8.
Purwakanthi ingkang kalebet ing parikan (17) inggih punika purwakanthi
guru swara. Ananging cacahipun gatra satunggal kaliyan gatra kalih boten
sami. Pramila salah satunggalipun gatra dipunewahi supados sami.
Ewahipun parikan (17) dados makaten:
Ana laler, laler kuning 8i (p17)Pencokane, godhong epring 8i
Semanten ugi parikan (18) lan parikan (19) dhapukanipun parikan
sami kaliyan parikan (16) lan (17), ananging bentenipun wonten ing guru
lagu pungkasan. Ing parikan (18) gatra satunggal kadhapuk saking 4ê + 2ê,
wondene gatra kalih kadhapuk saking 4é + 4ê.
Laler laler ireng 6ê (p18)Pencokane godhong lateng 8ê
Purwakanthi ingkang kalebet ing parikan (18) inggih punika
purwakanthi lumaksita. Ananging cacahipun gatra satunggal kaliyan gatra
kalih boten sami. Pramila, gatra satunggal dipunewahi supados sami.
Ewahipun parikan dados makaten:
Ana laler, laler ireng 8ê (p18)Pencokane, godhong lateng 8ê
Laler laler wolu 6u (p19)Pencokane dhuwur gulu 8u
64
Parikan (19) cacahipun wanda ingkang dhapuk parikan wonten ing
gatra 6 wanda lan gatra kalih 8 wanda. Gatra satunggal kadhapuk saking
4ê + 2u, gatra kalih kadhapuk saking 4é + 4u. Purwakanthi ingkang
kalebet ing parikan (19) inggih punika purwakanthi lumaksita. Kados ing
parikan (18), parikanipun dereng sami cacahipun guru wilangan saben
gatra. Pramila, gatra satunggal dipunewahi supados trep kaliyan gatra
kalih. Ewahipun parikan dados makaten:
Ana laler, laler wolu 8u (p19)Pencokane, dhuwur gulu 8u
Parikan (20) dumugi parikan (24) benten kaliyan parikan ing
lenggeran saderengipun. Temanipun ngenani ngumada rasa babagan
katresnan.
Gedhang, gedhang raja 6o (p20)Kemepet, kumada rasa 8o
Parikan (20) ukaranipun boten nggadhahi isi ingkang gamblang.
Titikanipun meh sami kaliyan parikan ing nginggil, ingkang benten ing
gatra kalih lan tibaning swanten ing pungkasan. Gatra satunggal cacahipun
wanda wonten 6 ingkang kadhapuk saking 4a + 2a. Gatra kalih cacahipun
wanda wonten 8 kadhapuk saking 3è + 5a. Purwakanthi ingkang wonten
ing parikan (20) inggih punika purwakanthi lumaksita. Cacahipun guru
wilangan gatra satunggal klaiyan gatra kalih boten sami, prsmila gatra
satunggal dipunewahi supados sami kaliyan gatra kalih. Ewahipun parikan
(20) dados makaten:
Mangan gedhang, gedhang raja 8o (p20)Kemepet, kumada rasa 8o
65
Ireng ireng, dudu tunggak 8a (p21)Tunggak duren, tak pakoni 8iSeneng, ra iso dipenggak 8aLiwat mburi, tak lakoni 8i
Parikan (21) benten kaliyan parikan ingkang sanes. Cacahipun larik
wonten 4, ingkang gatra satunggal kaliyan gatra kalih minangka gatra
sampiran wondene gatra tiga lan sekawan minangka isinipun. Gatra
satunggal kadhapuk saking 4ê + 4a. Gatra kalih kadhapuk saking 4è + 4i.
Gatra tiga kadhapuk saking 2ê + 6a. Wondene gatra sekawan kadhapuk
saking 4i + 4i. Parikan punika ngginakaken purwakanthi lumaksita,
dipuntedahaken kanthi tembung tunggak ingkang wonten ing pungkasan
ing gatra satunggal lan tembung wiwitan ing gatra kalih. Parikan (21)
isinipun nggodha dhateng tiyang ingkang nembe kasmaran.
Rujak, rujak uni 6i (p22)Rujake, wong wetan kali 8i
Parikan (22) cacahipun wanda sami kaliyan parikan (18) lan (19),
ananging sipatipun parikan (22) guyonan. Gatra satunggal cacahipun
wanda wonten 6 ingkang kadhapuk saking 4a + 2i. Wondene gatra kalih
cacahipun wanda wonten 8 ingkang kadhapuk saking 3é + 5i. Parikan
punika ngemu purwakanthi lumaksita ingkang dipuntedahaken kanthi
tembung rujak ing gatra satunggal. Ananging parikan punika cacahipun
wanda ing gatra satunggal kaliyan gatra kalih boten sami, pramila salah
satunggalipun gatra wonten ingkang kedah dipunewahi. Ewahipun dados
makaten:
Gawe rujak, rujak uni 8i (p22)Rujake, wong wetan kali 8i
66
Nyangking ember kiwa tengen 8ê (p23)Lungguh jejer gawe tamba kangen 10ê
Parikan (23) isi kaliyan wandanipun sami kaliyan parikan (15)
ingkang wonten ing Badhut Mendhung. Isi parikan punika sipatipun
nggodha. Parikan punika wonten satunggal gatra ingkang dipunewahi
supados cacahipun guru wilangan sami. Ewahipun parikan dados makaten:
Nyangking ember kiwa tengen 8ê (p23)Lungguh jejer tamba kangen 8ê
Kembang, kembang duren 6è (p24)Wis sayah, tak njaluk leren 8è
Parikan pungkasan ingkang wonten ing Lenggeran Laler Wilis
punika minangka pratanda bilih Lenggeranipun sampun rampung.
Cacahipun wanda gatra satunggal wonten 6 ingkang kadhapuk saking 4a +
2è. Gatra kalih cacahipun wanda wonten 8 kadhapuk saking 3a + 5è.
Purwakanthi ingkang wonten ing parikan (24) inggih punika purwakanthi
lumaksita ingkang dipuntedahaken kanthi tembung kembang ing gatra
satunggal. Ananging parikan punika kirang trep kaliyan paugeran ingkang
wonten, pramila kedah dipunewahi. Ewahipun parikan (24) dados
makaten:
Ana kembang, kembang duren 8è (p24)Wis sayah, tak njaluk leren 8è
Saking pinten-pinten analisis parikan ing Lenggeran Laler Wilis,
nedahaken bilih parikan ingkang dipunginakaken ing Lenggeran Laler
Wilis boten ngutamakaken paugeran ingkang baken. Parikanipun namung
ngutamakaken tibaning swanten ing pungkasan (guru lagu) parikan.
67
5. Badhut Mikat
Badhut Mikat inggih punika adegan Badhut ingkang nomer kalih.
Wonten ing babak punika boten namung nembang kemawon, ananging ugi
wonten nembungipun. Tetembungan ingkang dipunginakaken dening
Badhut dipunwastani rerepan. Pramila tembangipun dados selingan nalika
Badhut nembung dhumateng Paman Panjak. Tembang ingkang
dipunginakaken ing Badhut Mikat kathah ingkang sami kaliyan tembang
ingkang wonten Badhut mendhung. Ingkang boten sami kaliyan badhut
Mendhung inggih punika parikanipun. Parikan ingkang dipunginakaken
ing Badhut Mikat temanipun babagan kawontenan katresnan ing bebrayan.
Tembang ing badhut Mikat ingkang sampun sami kaliyan Badhut
Mendhung boten dipunrembag malih. Saderengipun nembang dipunwiwiti
kanthi larasan. Ananging larasan punika arupi ura-ura limrah kangge
pambuka, boten arupi tembang macapat kados ingkang sanes. larasanipun
kados makaten:
Rina wengi aja laliAnggone memuji marang kang Maha SuciPamrihe seneng ing ati (dipuntembangaken dening badhut)
Dipunlajengaken piyaganipun
Yo ayo ayo ayoBebarengan karo kancaneRame rame gotong royong sasenengeGolekana sing apik dimanpaatke
Larasan ing nginggil minangka gegambaran satunggalipun tiyang
ingkang sampun dewasa. Tiyang punika ngangsu kawruh dhumateng Bapa
Guru. Sasampunipun nembang larasan Badhut nglajengaken ngangsu
68
kawruh dhumateng paman panjak. Ingkang isinipun ngandharaken
babagan gamelan ingkang wonten ing kesenian punika. Dipunlajengakken
larasan ingkang kaping kalih. Larasanipun kados makaten:
Do elinga aja kesenengen olehe nggotaElinga marang kang Maha KuasaKareben urip sampurna
Larasan sampun rampung lajeng nembang rerepan ingkang maksut
isinipun ngaturi salam pambuka para pamirsa. Rerepanipun kados
makaten:
Pamiyarsa kakung putri I 8i (t12)Ingkang sampun rawuh ing pagelaran II 11aMenika atur sugeng ucap kula III 10aMarga Sejati tansah memuji IV10iMugi antuk nugrah ing Gusti V 9iSumangga kula aturi nikmati VI 11iKirang langkung nyuwun pangaksami VII 10iIngkang awon datan kula jarak VIII 10aIngkang sae mugi tansah jinangkah IX 11aAmrih sae salaminya X 8a
Tembang punika isinipun minangka salam kangge pamirsa.
Cacahipun gatra wonten sadasa, pramila miturut cacahipun gatrra tembang
punika kalebet tembang Dhandhanggula. Miturut pangrakiting ukara
tembang punika wonten tembung ingkang dipunungkret inggih punika
tembung “pikantuk” dados tembung “antuk” lan tembung “nugraha” dados
tembung “nugrah”. Kajawi saking punika ugi wonten tembung ingkang
dipunwalik utawi baliswara inggih punika “menika atur sugeng ucap kula”
ingkang leres “menika ucap kula ngaturi sugeng”. Ananging guru lagu lan
guru wilanganipun boten jumbuh kaliyan paugeranipun tembang
69
dhandhanggula. Supados tembang punika jumbuh kaliyan paugeran,
pramila tembang punika dipunewahi. Ewahipun saged dados makaten:
Pamiyarsa kakung miwah putri I 10iKang sampun rawuh ing pagelaran II 10aUcap sugeng ngaturake III 8eMarga Sejati nyuwun IV 7uMugi antuk nugrah ing Gusti V 9iKula aturi mirsa VI 7aPangaksami nyuwun VII 6uAwon datan kula jarak VIII 8aKang sae mugi tansah jinangkah sami IX 12iMrih sae salaminya X 7a
Dipunlajengken tembang ing ngandhap punika:
Matur nuwun dhateng bapak ibu I 10u (t13)Ingkang sampun kersa rawuh II 8uMugi rahayu ingkang samiya pinanggih III 13iSadaya kadang seni IV 7iSaged bombong raosing ati V 9iSumangga kita sami VI 7iAmpun kendhat genta memuji VII 9iSumrambah kadang seni VIII 7iMugi kajurung para pangarsi IX 10iSeni Srandhul amrih lestari X 9i
Isi saking tembang punika taksih paring salam dhumateng para
pamirsa. Miturut cacahipun gatra tembang punika kalebet tembang
Dhandhanggula. Ananging kados ing tembang (12) guru lagu lan guru
wilanganipun tembang punika dereng jumbuh kaliyan paugeranipun
tembang dhandhanggula. Sasampunipun nembang rerepan, Badhut punika
lajeng nembang ingkang arupi parikan ancasipun para pamirsa boten bosen
anggenipun nyemak. Parikan ingkang wonten ing babak Badhut Mikat,
inggih punika:
Kembang, alang alang 6a (p25)Putihe, kaya deluwang 8a
70
Menawi dipuntingali saking pandhapukaning gatra, parikan (25)
kadhapuk saking 6 wanda lan 8 wanda. Gatra satunggal cacahipun 6
wanda ingkang kadhapuk saking 2a + 4a. Gatra kalih cacahipun 8 wanda
kadhapuk saking 3é + 5a. Parikan (25) ngemu purwakanthi guru swara.
Suraosipun saking parikan punika minangka guyonipun Badhut.
Cacahipun guru wilangan gatra satunggal kaliyan gatra kalih boten sami,
pramila salah satunggalipun gatra dipunewahi supados sami. Ewahipun
parikan dados mekaten:
Ana kembang, alang alang 8a (p25)Putihe, kaya deluwang 8a
Sasampunipun nembang parikan punika lajeng Badhutipun nyuwun
ngretos bilih piyambakipun tilaran wujud genter, kurungan, samanuke.
Adhutipun meragakaken mikat ngantos pikantuk sekawan lajeng dipakani
ngange lagu rerepan Dhandhanggula. Tembangipun kados makaten:
Lawan ngasu pikulan banyu I 9u (t14)Sarta amek geni wis dedamaran II 11aAna kodhok ngemul lenge III 8eRangka manjing duwung IV 6uLawan prahu ngemut jladri V 8iKuda ngerap ing pandengan VI 8aTigan bisa kluruk VII 6uSapa bisa nitik tapak VIII 8aIng kontul nglayang kakang mbarep adhimu ragil IX 14iPancuran tanpa tlaga X 7a
Miturut cacahipun gatra ingkang wonten sadasa, tembang rerepan
punika kalebet tembang dhandhanggula. Miturut cacahipun guru lagu lan
guru wilangan tembang punika boten jumbuh kaliyan paugeranipun
tembang dhandhanggula. Ukaranipun ing tembang punika menawi
71
dipunraosaken boten nalar. Isinipun tembang ing nginggil ngemu isbat.
Isbat inggih punika saemper kaliyan saloka ananging isinipun ngelmu
kasampurnan. “Ngangsu pikulan banyu” tegesipun tiyang ingkang maguru
utawi ngudi kawruh kedah sampun nggadhahi pawitan kawruh ingkang
badhe dipunsinaoni. “Amek geni wis dedamaran” tegesipun tegesipun
sami kaliyan ngangsu pikulan banyu. “Kodhok ngemul lenge” tegesipun
jiwa sageda ngereh marang badanipun. “Sapa bisa nitik tapak” tegesipun
sinten ingkang saged mangertosi marang keplasipun sukma ingkang
sumimpen ing raga. Amargi guru lagu lan guru wilanganipun dereng
jumbuh pramila tembang punika saged dipunewahi dados makaten:
Kalawan ngasu pikulan warih I 9u (t14)Amek geni uwis dedamaran II 11aAna kodhok ngemul lenge III 8eRangka manjing ing duwung IV 6uKelawan prahu ngemut jladri V 8iKuda ngerap pandengan VI 8aTigan bisa kluruk VII 6uSapa bisa nitik tapak VIII 8aKontul nglayang kakang mbarep adhi ragil IX 14iPancuran tanpa tlaga X 7a
Tembang salajengipun inggih punika:
Ngawruhana dosane kang aweh urip I 12i (t15)Iku lamun seda kaperlaya II 10aWong mati nyang endi parane III 9eSinepakna peksi mabur IV 8uMlesat saking kurunganipun V 9uAwasta nggenira luru pencokan VI 11aAja sampe kliru pencokane VII 10eSapa bisa duduh kawruh VIII 8uSanak mami kadang mami IX 8iMbesuk bali nyang sudan kamulyan X 10a
72
Tembang (15) punika kalebet tembang Dhandhanggula, ananging
guru lagu lan guru wilanganipun boten trep kaliyan paugeran. Ing tembang
punika wonten tembung ingkang wancah inggih punika tembung
“menyang” dados “nyang”. Supados tembangipun trep kaliyan paugeran
tembang punika saged dipunewahi dados makaten:
Ngawruha dosa kang aweh urip I 10i (t15)Iku lamun seda kaperlaya II 10aWong mati nyang ndi parane III 8eSinepak peksi mabur IV 7uMlesat saking kurungan niki V 9iWasta luru pencokan VI 7aAja sampe kliru VII 6uBisa duduh kawruhira VIII 8aPencokane sanak mami kadang mami IX 12iMbesuk bali kamulyan X 7a
Sasampunipun nembang ing nginggil lajeng dipunselingi tembang
ingkang arupi parikan. Parikanipun kados makaten:
Endhek endhek, thukulan kopi 9i (p26)Ora kena, gawe janganan 9aElek elek, bocah saiki 9iOra kena, gawe dolanan 9a
Parikan (26) kadadosan saking sekawan gatra. Menawi dipuntingali
saking cacahipun wanda kaliyan tibaning swanten ing pungkasaning gatra,
parikan punika sampun trep kaliyan paugeran. Parikan punika kadhapuk
saking sekawan gatra. Gatra satunggal kaliyan gatra kalih minangka
sampiran, wondene gatra tiga kaliyan gatra sekawan minangka isinipun
parikan. Gatra satunggal cacahipun wanda wonten 9, kadhapuk saking 4è
+ 5i. Gatra kalih cacahipun wanda wonten 9, kadhapuk saking 4a + 5a.
Gatra tiga wonten 9 wanda ingkang kadhapuk saking 4è + 5i. Gatra
73
pungkasan cacahipun ugi wonten 9 wanda, ingkang kadhapuk saking 4a +
5a. Isi saking parikan punika minangka pitutur kangge sadaya tiyang, bilih
lare alit boten kenging kangge dolanan. Ing parikan punika ngemu repetisi
inggih punika ing tembung “endhek” lan “elek”.
Esuk mendhung, sore mendhung 8u (p27)Awan awan, udan grimis 8iEsuk nundhung, sore nundhung 8uTuru njaban, malah nangis 8i
Parikan (27) meh sami kaliyan parikan (26), bentenipun ing parikan
(26) cacahipun 9 sadaya wondene parikan (27) cacahipun wanda 8 sadaya.
Kajawi saking punika tibaning swanten ing pungkasan ugi benten. Gatra
satunggal ing parikan (27) kadhapuk saking 4u + 4u. Gatra kalih cacahipun
wanda wonten 8 ingkang kadhapuk saking 4a + 4i. Gatra tiga cacahipun
wonten 8 wanda ingkang kadhapuk saking 4u + 4u. Gatra pungkasan
cacahipun ugi 8 wanda ingkang kadhapuk saking 4a + 4i. Parikan (27)
temanipun ngenani kulawarga, ananging isinipun minangka sindiran.
Parikan punika wonten repetisinipun inggih punika ing tembung
mendhung, awan, lan nundhung.
Trengguling, amba sisike 8é (p28)Kelingan, biyen becike 8é
Parikan (28) kalebet parikan ingkang 2 gatra cekak. Parikan punika
kadadosan saking kalih gatra. Gatra satunggal kadhapuk saking 3i + 5é.
Gatra kalih kadhapuk saking 3a + 5é. Parikan punika wonten gayutanipun
kaliyan parikan (27). Ing parikan saderengipun nyariosaken sampun
dipuntundhung, ananging ing parikan (28) nyariosaken taksih kemutan
74
kabecikanipun. Pramila isinipun parikan punika minangka satunggaling
sindiran. Purwakanthi ingkang mlebet inggih punika purwakanthi guru
swara.
Gangsir ngenthir ning tritikan 8a (p29)Sing tak sir wis kedhisikan 8a
Parikan (29) kalebet parikan ingkang 2 gatra limrah. Parikan punika
kadadosan saking kalih gatra. Gatra satunggal cacahipun wanda wonten 8
ingkang kadhapuk saking 4i + 4a. Gatra kalih cacahipun wonten 8 wanda
ingkang kadhapuk saking 3i + 5a. Purwakanthi ingkang mlebet inggih
punika purwakanthi guru swara. Isinipun parikan ing nginggil
nggambaraken pangudaraos.
Godhong waru, bolong tengah 8a (p30)Rabi ayu, ra dinikah 8a
Ing parikan (30) kadadosan saking kalih gatra. Gatra satunggal
cacahipun wanda wonten 8 ingkang kadhapuk saking 4u + 4a. Cacahipun
wanda gatra kalih wonten 8 ingkang kadhapuk saking 4u + 4a. Parikan
punika kalebet parikan ingkang 2 gatra limrah, ananging parikan punika
ngginakaken purwakanthi guru swara. Isinipun nyindhir ingkang mligi
katujokaken dhateng para wanita, supados ngatos-atos anggenipun njagi
badanipun.
Ning gunung, akeh tinggine 8é (p31)Yen nundhung, akeh rugine 8é
Parikan (31) kadadosan saking kalih gatra limrah. Gatra satunggal
kaliyan gatra kalih cacahipun wanda wonten 8. Gatra satunggal kadhapuk
saking 3u + 5é lan gatra kalih ugi kadhapuk saking 3u + 5é. Dipuntingali
75
saking titikanipun gatra satunggal kaliyan kalih sami sadaya, pramila
saking punika parikan (31) sampun jumbuh kaliyan paugeran ingkang
wonten. Ananging parikan punika ngginakaken purwakanthi guru swara.
Isinipun nyindhir tiyang ingkang nundhung kaluwarganipun.
Manuk beri, mencok ning gethek 9è (p32)Mangkat brai, untune wis entek 10è
Salajengipun parikan (32) ingkang kadadosan saking kalih gatra
ingkang limrah. Gatra satunggal cacahipun wanda wonten 9 wanda lan
kadhapuk saking 4i + 5è. Gatra kalih cacahipun wanda wonten 10 wanda,
ingkang kadhapuk saking 4i + 6è. Isinipun nyindhir dhateng tiyang sepuh
ingkang nggadhahi napsu taksih ageng. Purwakanthi ingkang mlebet
inggih punika purwakanthi guru swara. Saking analisis punika saged
ketingal bilih parikan punika boten trep kaliyan paugeran ingkang wonten.
Pramila salah satunggalipun gatra kedahipun dipunewahi supados
cacahipun gatra saged sami. Ewahipun parikan dados makaten:
Manuk beri, mencoke ning gethek 10è (p32)Mangkat brai, untune wis entek 10è
Gedhang kluthuk, temulung kali 9i (p33)Nyangking ember, kiwa tengen 8êDirangkul empuk, diambu wangi 10iLungguh jejer gawe, tamba kangen 10ê
Wondene parikan (33) benten kaliyan parikan (32). Parikan (33)
kadadosan saking sekawan gatra, Pramila parikan punika kalebet parikan
ingkang sekawan gatra. Cacahipun wanda gatra satunggal wonten 9,
ingkang kadhapuk saking 4u + 5i. Gatra kalih cacahipun wanda wonten 8,
ingkang kadhapuk saking 4è + 4ê. Cacahipun wanda gatra tiga wonten 10
76
ingkang kadhapuk saking 5u + 5i. Wondene gatra pungkasan cacahipun
wanda wonten 10 ingkang kadhapuk saking 4è + 6ê. Isinipun parikan
punika radi lekoh lan genit. Purwakanthi ingkang mlebet ing parikan (33)
inggih punika purwakanthi guru swara. Saking katrangan punika
nedahaken bilih parikan (33) boten trep kaliyan paugeran ingkang wonten.
Pramila wonten gatra ingkang kedah dipunewahi supados cacahipun gatra
saged sami. Ewahipun parikan punika dados makaten:
Gedhang kluthuk, temulunge kali 10i (p33)Nyangkingi ember, ning kiwa tengen 10êDirangkul empuk, diambu wangi 10iLungguh jejer gawe, tamba kangen 10ê
Sasampunipun nembangaken parikan teplek Badhut nembang
rerepan malih kangge sangu wangsul. Tembangipun kados makaten:
Aja ngina senadjan mung sepele I 11e (16)Tumrap rupa kurang cahya II 8aTanpa aji bebasane III 8eDhasar mung priksa gebyare IV 8eDurung ngerti sabenere V 8ePirengna nganggo rasa VI 7aSing bener lan sing cetha VII 7aMarga sejati mawa makna VIII 9aSarta maksud kang utama IX 8aSewu tan ana sadasa X 8a
Tembang ing nginggil minangkang kangge sangu wangsul ing
kayangan. Isinipun nyariosaken kawontenan Srandhul. Miturut cacahipun
gatra tembang punika kalebet tembang Dhandhanggula. Menawi
dipuntingali saking guru lagu lan guru wilanganipun tembang punika
boten trep kaliyan tembang dhandhanggula. Ing tembang punika wonten
satunggal baliswara anggenipun ndapuk ukara inggih punika ukara “tanpa
77
aji bebsasane” sejatosipun “bebasane tanpa aji”. Tembang punika supados
jumbuh kaliyan paugeran, pramila saged dipunewahi dados makaten:
Aja ngina senadjan mung gampil I 10iTumrap rupa lawan kurang cahya II 10aTanpa aji bebasane III 8eMung priksa gebyaripun IV 7uSabenere durung ngerteni V 9iPirengna nganggo rasa VI 7aBener cethanipun VII 6uMarga sejati amakna VIII 8aSarta maksut kang sejati lan utami IX 12iSewu tan ana dasa X 7a
Tembang salajengipun inggih punika:
Aja dumeh lamun wis kebandhan I 10aNing elinga utawa rumangsa II 10aKabeh mau saka ngendi asale III 11eSebab ana paribasan IV 8aGampang ilang kaya kokote V 9eIlinga marang dedana VI 8aAja medhit saupama VII 8aKarben dadi dalan kang amba VIII 9aDadi tata carane manungsa IX 10aKarben urip sampurna X 7a
Kados tembang ing nginggil tembang punika kirang trep kaliyan
paugeranipun tembang Dhandhanggula. Isi saking tembang punika
ngemutaken supados boten dados tiyang medhit amargi bandha namung
titipanipun Gusti. Menawi dipunewahi supados jumbuh kaliyan paugeran,
ewahipun dados makaten:
Aja dumeh lamun wis sumugih I 10iNing elinga utawa rumangsa II 10aKabeh saka ngendi asale III 8eAna bebasan iku IV 7uGampang ilang kaya kokoti V 9iIlinga mrang dedana VI 7aAja medhit tuhu VII 6uKarben dadi dalan amba VII 8a
78
Dadi tata carane manungsa mukti IX 12iKarben urip sampurna X 7a
Sasampunipun nembang lajeng dipunselingi malih mawi tembang
ingkang arupi parikan. Parikanipun kados makaten:
Wit pring ketok pucuke 7é (p34)Turu miring ketok bathuke 9é
Ingkang pungkasan ing Badhut Mikat inggih punika parikan (34).
Parikan punika kadadosan saking kalih gatra ingkang cacahipun wanda
boten sami. Gatra satunggal cacahipun wanda wonten 7 ingkang kadhapuk
saking 3i + 5é. Wondene cacahipun wanda gatra kalih wonten 9, ingkang
kadhapuk saking 4i + 5é. Purwakanthi ingkang dipunginakaken ing
parikan (34) inggih punika purwakanthi guru swara. Parikan ingkang
pungkasan ing Badhut Mikat punika asipat lekoh kajawi saking punika
cacahipun wanda saben gatra boten sami. Pramila, salah satunggaling gatra
kedah dipunewahi supados cacahipun wanda saged sami. Ewahipun
parikan dados makaten:
Uwit epring ketok pucuke 9é (p34)Turu miring ketok bathuke 9é
Saking katrangan analisis parikan ing Badhut Mikat, nedahaken
bilih parikan ingkang dipunginakaken ing Badhut Mikat taksih kathah
ingkang boten jumbuh kaliyan paugeranipun. Kathahipun parikan-parikan
punika namung ngutamakaken tibaning swanten ing pungkasanipun gatra.
79
6. Badhut Sunthi
Ing panaliten punika, Badhut Sunthi inggih punika babak
pementasan ingkang pungkasan. Ananging Badhut Sunthi minangka
pangetrapanipun Badhut mendhung lan Badhut Sunthi. Sadaya ngelmu
ingkang sampun dipunpikantuki nalika maguru ing Badhut Mendhung Lan
Badhut Mikat sadayanipun dipunginakaken ing Badhut Sunthi. Tembang
lan parikan ingkang dipunginakaken ing badhut Sunthi sami kaliyan
tembang ingkang dipunginakaken ing Badhut Mendhung lan Badhut
Mikat. Ing babak punika Badhut Sunthi langkung kathah gineman limrah
kaliyan Paman Panjak tinimbang nembangipun. Tembang ingkang
dipunginakaken ing Badhut Sunthi inggih punika:
Ngawruhana dosane kang aweh urip I 12i (t15)Iku lamun seda kaperlaya II 10aWong mati nyang endi parane III 9eSinepakna peksi mabur IV 8uMlesat saking kurunganipun V 9uAwasta nggenira luru pencokan VI 11aAja sampe kliru pencokane VII 10eSapa bisa duduh kawruh VIII 8uSanak mami kadang mami IX 8iMbesuk bali nyang sudan kamulyan X 10a
Ingkang dereng sami kaliyan ing nginggil inggih punika:
Mundur saking permainan I 8a (t16)Sarta ngayem ayemi pikir II 9iWedang bubuk sinaringan III 8aPacitane rolas ajang IV8aKang raka pinarak kursi V 8iDimas ayo ngerek perkutut VI 9uLambehane cithing cithing VII 8iCundhuk jungkat ngore rikma VIII 8aSowan kang rama IX 5aNgebon roti lawan mertega X 9a
80
Katranganipun tembang (15) sami kaliyan ing Badhut Mendhung.
Tembang punika kathah sanget kirangipun pramila boten saged
dipunewahi. Saking guru lagu lan guru wilangannipun tebih sanget kaliyan
paugeran. Tembang ingkang sanes sami kaliyan tembang ingkang wonten
ing badhut mendhung lan Badhut sunthi.
Parikan ingkang wonten ing babak Badhut Sunthi:
Klambi ireng disampirake 9é (p35)Mlaku bareng disurtekake 9é
Parikan (35) kadadosan saking kalih gatra limrah. Cacahipun wanda
ing gatra satunggal wonten 9 ingkang kadhapuk saking 4ê + 5é. Wondene
gatra kalih cacahipun wonten 9 wanda ingkang kadhapuk saking 4ê + 5é.
Dipuntingali saking cacahipun wanda lan tibaning swanten ing pungkasan
gatra, parikan punika sampun trep kaliyan paugeran ingkang wonten.
Ananging purwakanthi ingkang dipunginakaken inggih punika
purwakanthi guru swara. Parikan punnika sipatipun nyindhir.
Mangan jangan moh petene 8é (p36)Badhute elek rupane 8é
Parikan (36) kadadosan saking kalih gatra cekak, cacahipun wanda
ing gatra satunggal kaliyan gatra kalih sami inggih punika wonten wolung
wanda. Gatra satunggal kadhapuk saking 4a + 4é. Gatra kalih kadhapuk
saking 3é + 5é. Isi saking parikan punika sipatipun guyon.
Lung gadhung pecah siji 7i (p37)Wis tumanja cah saiki 8i
Parikan ingkang nomer (37) punika kalebet parikan ingkang
kadadosan saking kalih gatra cekak. Cacahipun wanda gatra satunggal
81
kaliyan gatra kalih boten sami. Gatra satunggal cacahipun wanda wonten 7
ingkang kadhapuk saking 3u + 4i. Wondene cacahipun wanda ing gatra
kalih wonten 8 ingkang kadhapuk saking 4a + 4i. Isinipun ngemu pitutur
dhumateng sadaya tiyang ngenani bocah sapunika. Saking analisis punika
nedahaken bilih parikan (37) boten jumbuh kaliyan paugeran, amargi gatra
satunggal kaliyan gatra kalih boten wonten ingkang sami. Ing parikan
punika namung ngutamakaken tibaning swanten ing pungkasaning gatra.
pramila salah satunggaling gatra wonten ingkang dipunewahi. Ewahipun
parikan dados makaten:
Elung gadhung pecah siji 8i (p37)Wis tumanja cah saiki 8i
Lung gadhung pecah rolas 7a (p38)Rabi tanggung turu alas 8a
Salajengipun parikan (38), parikan punika kadadosan saking kalih
gatra limrah. Cacahipun wanda saben gatra boten sami. Gatra satunggal
cacahipun wanda wonten 7 wanda ingkang kadhapuk saking 3u + 4a.
Gatra kalih cacahipun wonten wolung wanda ingkang kadhapuk saking 4u
+ 4a. Purwakanthi ingkang mlebet inggih punika purwakanthi guru swara.
Isinipun parikan punika arupi pitutur ingkang katujokaken dhateng tiyang
nem-neman. Titikanipun sami kaliyan parikan (37), pramila gatra ingkang
dipunewahi inggih punika gatra satunggal. Ewahipun parikan dados
makaten:
Elung gadhung pecah rolas 8a (p38)Rabi tanggung turu alas 8a
Klambi ijo bolong tengah 8a (p39)
82
Pingin bojo njaluk nikah 8a
Parikan (39) inggih punika parikan ingkang pungkasan ing Badhut
Sunthi punika. Ing Badhut sunthi parikanipun namung sakedhik amargi
Badhutipun kathah ginemanipun kaliyan Paman Panjak. Parikan punika
kadadosan saking kalih gatra limrah, lan cacahipun wanda saben gatra
sami. Gatra satunggal lan gatra kalih cacahipun wanda wonten 8. Gatra
satunggal kadhapuk saking 4o + 4a, wondene gatra kalih kadhapuk saking
4o + 4a. Purwakanthi ingkang dipunginakaken ing parikan inggih punika
purwakanthi guru swara. Isinipun parikan nggadhahi sipat nggodha.
Saking katrangan punika cacahipun wanda saben gatra sami lan nggadhahi
titikan ingkang sami, pramila parikan ingkang pungkasan punika kalebet
parikan ingkang jumbuh kaliyan paugeranipun babagan parikan.
B. Asiling Analisis Dhata
Asiling dhata saking kasenian tradhisional Srandhul punika
ngrembag wujudipun tembang lan parikan ingkang dipunginakaken
kesenian Srandhul. Anggenipun nganalisis tembang lan parikan
dipunrembag saking struktur luar lan struktur batin. Anggenipun
nganalisis tembang macapat Struktur luar ngrembag babagan guru gatra,
guru lagu, guru wilangan, pangrakiting ukara, lan saloka. Babagan
pangrakiting ukara kaperang dados ewahipun tembung, tembung ingkang
dipunwalik, lan tembung wancah. Struktur batin ngrembag babagan isi
saking tembang punika. Struktur luar ingkang ngrembag babagan guru
83
lagu, guru wilangan, guru gatra, lan tata serat. Kajawi saking punika ugi
dipunrembag ingkang ing salebetipun parikan punika wonten kaendahan
ingkang sanes. Tuladhanipun kaendahan ingkang sanes inggih punika
purwakanthi, lan pengulangan kata. Struktur batin ngrembag babagan
tema lan amanat ingkang kakandhut ing parikan.
Tembang ingkang wonten ing kesenian Srandhul cacahipun wonten
16, inggih punika:
Tabel 3.1 Wujudipun Tembang
No. Tembang Cacahipun1. Asmarandana 42. Sinom 63. Dhandhanggula 6
Ing salebetipun tembang ingkang dipuntaliti ugi wonten tembung
wancahipun, panngrakiting ukara ingkang arupi ewahipun swanten lan
baliswara. Kajawi saking punika wonten tembang ingkang lebetipun
ngemu isbat.
Tabel 3.2 Kaendahaning sastra ing tembang
Tembang Tembungwancah
Ewahipunswara
Baliswara Isbat
Asmarandana 2 1 3 1Sinom 3 - 2 -Dhandhanggula 4 - 1 1
Miturut cacahipun gatra, parikan ing kesenian Srandhul wujudipun
wonten tigang warni, inggih punika:
84
Tabel 3.3 Wujudipun parikan miturut cacahipun gatra
Wujudipun parikan Cacahipun parikanParikan 2 gatra limrah 4Parikan 2 gatra cekak 30Parikan 4 gatra 5
Miturut cacahipun guru wilangan lan guru swara, guru wilangan lan
guru swara ingkang wonten ing parikan kesenian srandhul inggih punika:
1. Parikan ingkang kalih gatra
Tabel 3.4 Cacahipun parikan kalih gatra miturut
purwakanthinipun
Guru LaguGuru wilngan
u,u o,o i,i a,a e,e Jumlah
6,8 1 3 2 2 87,8 1 1 27,9 1 18,8 2 4 2 5 3 168,10 1 2 39,9 1 19,10 1 2 3
Jumlah 3 4 8 8 11 39
2. Parikan ingkang sekawan gatra
Tabel 3.5 Cacahipun parikan sekawan gatra miturut
purwakanthinipun
Guru LaguGuru wilngn
o,o a,a i,a,i,a u,i,u,i i,e,i,e Jumlah
8,9,9,9 1 18,8,8,8 1 1 29,9,9,9 1 1
9,8,10,10 1 1Jumlah 1 1 1 1 1 5
85
Sadaya parikan punika nggadhahi purwakanthi, ananging
purwakanthi ingkang mlebet ing parikan boten sami. Purwakanthi ingkang
mlebet ing parikan kesenian Srandhul warna kalih, inggih punika:
Tabel 3.6 Jinis lan wujud parikan ing Srandhul
Jinis parikanWujud parikan
Lumaksita Guru Swara
Parikan 2 gatra 14 21Parikan 4 gatra 1 3
Kajawi saking punika ing salebetipun parikan ing nginggil ugi
wonten ingkang ngemu repetisi (tembung ingkang dipunwongsal-
wangsuli) cacahipun wonten 22. Saking analisis punika saged
dipunmangertosi bilih parikan ing kesenian Srandhul boten ngutamakaken
purwakanthi ingkang endah.
Sipat parikan ingkang dipunginakaken ing kesenian Srandhul ugi
warna-warni, ing antawisipun:
Tabel 3.7 Sipatipun parikan ing Srandhul
No. Sipat parikan Cacahipun parikan1. Nggodha 62. Guyon 73. Genit 34. Pangudaraos 45. Nyindhir 66. Lekoh 27. Ngemu larangan 18. Ngemu pitutur 19. Nggambaraken swasana Srandhul 410. Nyariosaken damelanipun tiyang 311. Nggambaraken laler wilis 4
86
Parikan ingkang minangka tetembangan ingkang dipunginakaken
ing kesenian Srandhul kathahipun ingkang asipat guyon, nggodha, lan
minangka pangudaraos ingkang dipunsulihaken dening para Badhut.
Wujudipun parikan langkung kathah ngginakaken ingkang kalih gatra
cekak.
C. Pangrembag Asiling Analisis Dhata
Adhedhasar asiling analis dhata saged dipunpanggihaken titikanipun
tembang lan parikan ingkang dipunginakaken ing kesenian Srandhul
punika. Tembang ingkang wonten ing kesenian punika sadayanipun boten
jumbuh kaliyan paugeran tembang ingkang wonten. Pramila tembang
punika kirang sae menawi dipundadosaken tuladha tembang macapat. Para
paraganipun kedhah dipunparingi pangertosan utawi kasusatran ingkang
trep.
Ingkang njalari kawontenan kados makaten inggih punika
pendhihikanipun para anggota paguyuban kesenian Srandhul. Kathahipun
boten nggadhahi wawasan ingkang wiyar babagan kasusastran, saengga
tembang punika boten jumbuh kaliyan paugeran. Prekawis sanes ingkang
njalari tembang ing kesenian punika kirang sae inggih punika tiyang
ingkang dipunparingi tetilaran kesenian punika namung tiyang satunggal
saengga menawi salah boten wonten ingkang ngemutaken. Anggenipun
nilaraken mawi lisan saengga ukaranipun kathah ingkang nylewang.
87
Kajawi naliti babagan tembang lan parikan ingkang dipunginakaken
ing kesenian punika. Ancasipun panaliti damel dokumentasi kesenian
punika supados kesenian punika saged kagungan dokumentasi. Njagi
menawi mbenjingipun kesenian punika ical, amargi boten wonten generasi
penerusipun.
Kanthi njumbuhaken asiling analisis dhata kaliyan teori ingkang
sampun wonten, wujudipun parikan ing kesenian Srandhul saperangan
ageng arupi parikan kalih gatra cekak. Ananging, boten sadaya parikan
sampun jumbuh kaliyan paugeran ing teori. Parikan ingkang jumbuh
kaliyan teori cacahipun parikan wonten sangalas (19). Ateges taksih
wonten 20 parikan ingkang dereng jumbuh kaliyan paugeran ingkang
wonten.
Parikan punika medal saking paugeran amargi tumut ewahipun
jaman. Menawi dipuntingali saking asil kasusastraan ingkang sanes ing
jaman rumiyin sadaya kasusastraan nggadhahi paugeran ingkang baken lan
jumbuh kaliyan teori ingkang wonten. Dipuntawekaken kaliyan asil
kasusastraan ing jaman modern punika, sadaya asil kasusastraan boten
nggadhahi paugeran ingkang baken. Ing sapunika sastrawan sampun
nggadhahi kamardikan anggenipun nganggit karyanipun.
Ing kesenian Srandhul punika kathahipun ngginakaken parikan
ingkang sipatipun guyon, nyindhir, lan nggodha. Ancasipun parikan
punika namung kangge sarana guyonan lan nglipur pamirsa supados boten
88
bosen. Amargi pitutur-pitutur ingkang wonten ing kesenian Srandhul
sampun dipunwedharaken lumantar “nembung”.
Kesenian Srandhul ingkang wonten ing Desa Candigaron,
Kecamatan Sumowono, Kabupaten Semarang punika boten nggadhahi
pathokan ingkang baken kados ing jaman Sastra Tengahan. Miturut
katrangan pangarsanipun kesenian Srandhul, tembung ingkang dados
pocapanipun Srandhul punika ngenut ewahing jaman. Ancasipun supados
lare sapunika saged tumut ndemeni lan saged mahami babagan kesenian
Srandhul.
Saking katrangan ing nginggil kesenian Srandhul saged
dipunginakaken kangge medhia piwulangan. Ing salebetipun kurikulum
basa Jawa wonten Kompetensi Dasar nyerat parikan lan wangsalan inggih
punika kelas XI. Anggenipun mucal ing pawiyatan mliginipun SMA kelas
XI, dwija saged ngginakaken metodhe ingkang cocog lan dipunremeni
dening siswa. Wonten pinten-pinten metodhe ingkang saged
dipunginakaken nalika mucal basa Jawi ingkang inovatif, kreatif, lan
produktif. Ananging anggenipun mucalaken parikan punika langkung
cocog dipunwulangaken kanthi ngginakaken metodhe Service-Learning
(Endraswara, 2009: 113). Piyambakipun ngandharaken bilih prinsip
Service-Learning punika ndandosi lan nyempurnakaken karya dados karya
ingkang nggadhahi mutu tartamtu. Kunci pokok metodhe punika
katingalaken saking keaktifan siswa anggenipun ndandosi punapa ingkang
sampun wonten.
89
BAB IV
PANUTUP
A. Dudutan
Adhedhasar analisis panaliten bab III saged dipunpendhet dudutan
ing antawisipun:
1. Wujudipun tembang ingkang dipunginakaken ing Srandhul inggih
punika ura-ura tanpa tuladha ananging wonten padanipun. Tembang
ingkang dipunginakaken awujud tembang macapat lan parikan.
Ananging tembang lan parikan ingkang dipunginakaken ing kesenian
Srandhul boten jumbuh kaliyan paugeran ingkang wonten. Kesenian
punika kathahipun ngginakaken tembang Asmarandana, Sinom, lan
Dandhanggula. Parikan ingkang dipunginakaken kadhapuk saking
kalih gatra limrah lan kalih gatra cekak. Isinipun parikan ingkang
dipunginakaken ing kesenian tradhisional Srandhul kathahipun
namung lelucon, nggodha, lan nyindhir kangge selingan nalika
nembung dhumateng Paman Panjak.
2. Materi ingkang wonten kompetensi dasar nyerat tembang macapat
saha materi nyerat parikan lan wangsalan inggih punika materi kelas
XI. Semanten ugi materi babagan tembang macapat ugi mlebet ing
kelas XI. Pramila dwija saged ngginakaken video Srandhul punika ing
proses piwucalan kanthi metodhe service-learning. Video punika
minangka media ingkang dipunginakaken ing piwucalan, supados
90
piwucalanipun langkung narik kawigatosan tumrap para siswa. Ing
proses piwucalan punika siswa dipundhawuhi ndandosi parikan
ingkang dereng trep kaliyan paugeran ingkang wonten. Tembang
ingkang wonten ing kesenian punika boten sae menawi
dipunginakaken kangge medhia piwucalan, amargi tembangipun boten
jumbuh kaliyan paugeran tembang macapat.
B. Pamrayogi
Pamrayogi saking panyerat gegayutan kaliyan panaliten inggih
punika:
1. Piwucalan Basa Jawi
Mugi para pamaos lan dwija saged ngetrepaken anggenipun damel
tembang lan parikan ingkang sae lan jumbuh kaliyan paugeran nalika
mucalaken tumrap siswa, saengga siswa saged damel lan ngginakaken
tembang lan parikan ingkang trep.
2. Panaliten Salajengipun
Prayoginipun panyerat ing salajengipun nglajengaken panaliten
kesenian tradhisional Srandhul ingkang lebet malih. Kajawi saking
punika, panaliti ugi saged nglajengaken panaliten babagan tembang lan
parikan ingkang dipunginakaken ing kesenian ingkang sanesipun
saprelu kangge mbandhingaken tembang parikan ingkang
dipunginakaken ing kesenian-kesenian Jawi. Saderengipun
91
ngleksanakaken panaliten, panaliti kedah nyiapaken piranti ingkang
jangkep supados saged ngasilaken asil ingkang sae lan gamblang.
3. Paguyuban Kesenian Srandhul lan Masyarakatipun
Dhumateng anggota paguyuban kesenian Srandhul kedahipun
wiwit madosi generasi mudha kangge nglajengaken kesenian punika.
Masyarakat ing Desa Candigaron, Kecamatan Sumowono, Kabupaten
Semarang kedahipun langkung nggatosaken kawontenanipun kesenian
tradhisional Srandhul ingkang sampun wonten, supados kesenian
punika boten pejah. Tembang-tembang ingkang dipunginakaken ing
Srandhul supados langkung dipungatosaken malih babagan guru lagu
lan guru wilanganipun.
92
KAPUSTAKAN
Danandjaja, James. 1984. Folklor Indonesia. Jakarta: Grafiti Pers.
Departemen Pendidikan dan Kebudayaan. 1982. Sejarah dan Budaya Seri 4:Folklore. Yogyakarta: Balai Penelitian Sejarah dan Budaya.
Endraswara, Suwardi. 2009. 30 Metode Pembelajaran Bahasa dan SastraJawa. Yogyakarta: Lumbung Ilmu.
Hutomo, Suripan Sadi. 1993. Pantun Kentrung. Jakarta: Yayasan OborIndonesia.
Jayanti, Diana Eka. 2010. Parikan Dalam Gendhing Tayub Blora. SkripsiSarjana Fakultas Sastra. Universitas Negeri Semarang.
Kidemang. 2010. Kesenian Tradhisional (online).Error! Hyperlink reference not valid.. Dipununduh 12 April 2011.
Lexy, Moleong. 2008. Metodologi Penelitian Kualitatif. Bandung: RemajaRosdakarya.
Mangunsuwito, S.A. 2009. Kamus Lengkap Bahasa Jawa. Bandung: CV.Yrama Widya.
Mulyana (edt.). 2008. Pembelajaran Bahasa dan Sastra Daerah DalamKerangka Budaya. Yogyakarta: Tiara Wacana.
Nurhayati, Rika. 2010. Tembang Wonten Saklebeting Tradisi SrandhulMinangka Sarana Dakwah ing Kecamatan Bulu, KabupatenTemanggung. Skripsi Sarjana Fakultas Pendidikan Bahasa dan Sastra.IKIP PGRI Semarang.
Padmosoekatjo, S. 1982. Memetri Basa Jawi Jilid III. Surabaya: CV. CitraJaya.
Poerwadarminta, W.J.S. 1939. Baoesastra Djawa. Groningen, Batavia: J.B.Wolters’ Uitgevers Maatschappij. N.V.
93
Pusat Bahasa. 2001. Sastra Jawa Suatu Tinjauan Umum. Jakarta: BalaiPustaka.
Puspitasari, Anik. 2010. Parikan lan Purwakanthi Sajroning TembangCampursari Anggitanipun Manthous. Skripsi Sarjana FakultasPendidikan Bahasa dan Sastra. IKIP PGRI Semarang.
Saputra, Karsono H. 2001. Puisi Jawa: Struktur dan Estetika. Jakarta:Wedatama Widyasastra.
Sindhunata. 2006. Gendhakan Visualisasi Parikan Ludruk. Yogyakarta:Bentara Budaya.
Subalidinata. 1968. Sarining Kasusastran Djawa. Yogyakarta: PT. Jaker.
Sudarmanto. 2009. Kamus Lengkap Bahasa Jawa (Jawa-Indonesia,Indonesia-Jawa). Semarang: Widya Karya.
Sudaryanto. 1993. Metode dan Aneka Teknik Analisis Bahasa. Yogyakarta:Duta Wacana University Press.
Sugiyono. 2008. Memahami Penelitian kualitatif. Bandung: CV. Alfabeta.
Tarigan, Henry Guntur. 1993. Strategi Pengajaran dan Pembelajaran Bahasa.Bandung: Angkasa.
Uno, Hamzah B. 2008. Modhel Pembelajaran Menciptakan Proses BelajarMengajar Yang Kreatif dan Efektif. Jakarta: Bumi Aksara.
Wikipedia. 2011. Macapat (online). http://id.wikipedia.org/wiki/macapat.Dipununduh 13 juni 2011.
Zatna, Nyoman Kutha. 2004. Teori, Metode, dan Teknik Penelitian Sastra.Yogyakarta: Pustaka Pelajar.
94
Kartu Dhata Tembang
No. Tembang Arane
tembang
Guru
gatra
Guru lagu&
guru wlngn
T. wancah Ewahipun
swara
Baliswara Isinipun
tembang
1. Ayo ayo padha amiwitiSeni Srandhul Marga SejatiTinggalane Rama KyaiAku kabeh kang nyinaoniMuga muga kajurung parapangarsiSukur bisa ngresepke ati
- 6 10i, 9i, 8i, 9i,
12i, 9i
- Pangarsa=
pangarsi
- Pambuka lan
ngajak miwiti
main
2. Ayo ayo padha suka sukaNguri-uri budaya kitaGawe seneng ning alamdonyaAnom tuwa ben padha sukaSenine bisa tumataKabeh mau mung sadremaKanthi nyuwun kang MahaMulya
- 7 10a, 7a, 9a,
9a, 8a, 8a, 9a
Ingkang=
kang
- - Ngajak suka-
suka kanthi
nguri-uri
budaya Jawa
3. Sawise sumurup ningkalangane, widodariSumurup marang badhute
- 2 - - - - sumurup
4. Sawise sumurup marangbadhute, widodari
- 2 - - - - sumurup
95
Sumurup marang sunthine
5. Sawise sumurup marangjongose, widodariSumurup marang cinane
- 2 - - - - Sumurup
6. Sawise sumurup marangcinane, widodariSumurup marang burohe
- 2 - - - - Sumurup
7. Sawise sumurup marangburohe, widodariSumurup marang kajine
- 2 - - - - Sumurup
8. Sawise sumurup marangkajine, widodariSumurup marang putune
- 2 - - - - Sumurup
9. Sawise sumurup marangputune, widodariSumurup marang cepuke
- 2 - - - - Sumurup
10. Sawise sumurup marangsabete, widodariSumurup marang panjake
- 2 - - - - Sumurup
11. Sawise sumurup marangpanjake, widodariSumurup marang singngendhang
- 2 - - - - Sumurup
96
12. Sawise sumurup marangsing ngendhang, widodariSumurup marang singmbendhe
- 2 - - - - Sumurup
13. Sawise sumurup marangsing mbendhe, widodariSumurup marang singngangklung
- 2 - - - - Sumurup
14. Sawise sumurup marangsing nerbang, widodariSumurup marang singngegong
- 2 - - - - Sumurup
15 Sawise sumurup marangsing ngegong, widodariSumurup bali maringkayangan
- 2 - - - - Sumurup
16. Ingsun miwiti amujiKang murah ing donyamangkeAnebut namaning sukmaIngkang asih ing akheratMila sun puji datan pegatAngganjar kawelas ayuNgapura wong kang dosa
Asmaran-dana
7 8i, 8e, 8a, 8e,
9a, 8u, 7a
kang=
Ingkang
- - MemujidhumatengGusti
17. Sakempune muji HyangWidhi
Asmaran-dana
7 9i, 8a, 8e, 8u,8a, 8u, 8a
Lawan=kalawan
Sakempune=sasampune
1. Sokabatsekawanipun=
Memujidhumateng
97
Amuji nabi MuhammadKelawan kulawarganeSokabat sekawanipunAbu bakar umar usmanAli kaping sekawanipunMiwah putra lawan garwa
sokabatipunsekawan2. Ali kapingsekawanipun=kapingsekawanipunali
Nabi lankulawarganesartasokabatipun
18. Kagem para bapak ibuSadaya kang kula pujiPuji kula tanpa upamaRawuh jengandika samiSedaya paringana nugrahaDhateng kang Maha MulyaSarta kadang seni sedayaKang samiya amarsudiKula suwun samiya sugengsakondhuripun
Sinom 9 8u, 8i, 9a, 8i,
10a, 7a, 9a,
8i, 14u
kang=
ingkang
Rawuh
jengandika
sami=
jengandika
sami rawuh
Salam
pambuka
dhumateng
pamiyarsa
19. Lamun sakanca kirang tataNyuwun gungingpangaksamaPara punden sarta remajaKula suwun pangandikaSarta satunggalingpawelingMugi dadosa pepelingKawula tansah cumadhongSarta jejimating budhayaSeni Srandhul Marga Sejati
Sinom 9 9a, 8a, 9a, 8a,
9i, 8i, 8o, 9a,
15i
Gunging=
agunging
Kang=
ingkang
Salam
pambuka lan
nyuwun
pangapura
98
kang kula tresnani
20. Yen aku kudu ngertiIki ilmu kang sampurnaAna gunung arsa mukaTuturing guru kang taktampaAna kayu gung susuhinganginKumaraning jagadBebasan adoh tanpawangenanYen cedhak tanpasenggolanTak pikir bingung jebulkuwi mung sanepane
Sinom 9 7i, 8a, 8a, 9a,
10i, 6a, 10a,
8a, 9e
Kang=
ingkang
- - Ngaji marang
bapa guru
21. Lamun wis dadi pisepuhAja tingkah sapenakeSukur bisa ngetrepakeMarang sekabehaneBisa kena nggo tuladhaMulang wuruk lawan tuturDhasar wasis tetembungeSarwa penak dirasakeJeneng sepuh ora margauwis putih rambute
Sinom 9 8u, 8e, 8e, 7e,
8a, 8u, 8e, 8e,
14e
Nggo=
kanggo
- - Pitutur
dhumateng
tiyang sepuh
supados boten
tingkang
sakepenake
22. Lontang lanting ora kanggogawe
Asmaran-dana
7 10e, 10e, 10i,7a, 8u, 8a, 8a
Momohanklambine=
Nyariosakentiyang ingkang
99
Bebed lurik momohanklambineGandhol tambalannyengkelang kerisPruthul rega rong nggobangOra lali adol bagusMenyang pasar ngenyangjaranKeliru sisik rontokan
klambinemomohan
damelanipunnamungkluyuran botennyambut damel
23. Kentang kentang awakmamiDudu kentang beboronganJare kentang sandonganeSikentang kulak bakulsemarangKenthang jaga aturanAturane sang prabuDhahare sang prabu rara
Asmaran-
dana
7 8i, 8a, 8e,
10a, 8a, 7u,
8a
- - - Kentang
nggambaraken
tiyang jaler
ingkang ngabdi
dhumateng
bendaranipun
24. Le macak langkungjlegedhagIket modhang mori meslimRasukan bludru besekabRangkepane mejan putihSabuk renda telung nyariCundhuk kembangbentukipunNyengkelang keris rangka
Sinom 9 8a, 8i, 8a, 8i,
8i, 8u, 10a,
8i, 12a
- - Rasukanbludrubesekap=rasukanbesekapbludruChundhukkembangbentukipun=
Nyariosaken
dadananipun
tiyang ingkang
katon gagah,
rasukanipun
bregas sarwa
endah
100
Ladrangan ukirane unggalsemiMung nyampinge palangrusak cara sala
bentukipuncundhukkembang
25. Pamiyarsa kakung putriIngkang sampun rawuh ingpagelaranMenika atur sugeng ucapkulaMarga Sejati tansah memujiMugi antuk nugrah ingGustiSumangga kula aturinikmatiKirang langkung nyuwunpangaksamiIngkang awon datan kulajaraIngkang sae mugi tansahjinangkahAmrih sae salaminya
Dandhang-
gula
10 8i, 11a, 10a,
10i, 9i, 11i,
10i, 10a, 11a,
8a
Nugrah=
anugrah
- - Salam
pambuka
dhumateng
pamiyarsa
26. Matur nuwun dhatengbapak ibuIngkang sampun kersarawuhMugi rahayu ingkangsamiya pinanggih
Dandhang-
gula
10 10u, 8u, 13i,
7i, 9i, 7i, 9i,
7i, 10i, 9i
- - Ngucapaken
salam panuwun
dhumateng
pamiyarsa
ingkang
101
Sadaya kadang seniSaged bombong raosing atiSumangga kita samiAmpun kendhat gentamemujiSumrambah kadangseniMugi kajurung parapangarsiSeni Srandhul amrih lestari
sampun rawuh
ningali
tetingalan
Srandhul
27. Lawan ngasu pikulanbanyuSarta amek geni wisdedamaranAna kodhok ngemul lengeRangka manjing duwungLawan prahu ngemut jladriKuda ngerap ing pandenganTigan bisa klurukSapa bisa nitik tapakIng kontul nglayang kakangmbarep adhimu ragilPancuran tanpa tlaga
Dandhang-
gula
10 9u, 11a, 8e,
6u, 8i, 8a, 6u,
8a, 14i, 7a
Lawan=
kalawan
- - Nggambaraken
bilih ilmu
punika
dumunungipun
wonten ing
badanipun
piyambak.
28. Ngawruhana dosane kangaweh uripIku lamun seda kaperlayaWong mati nyang endiparane
Dandhang-
gula
10 12i, 10a, 9e,
8u, 9u, 11a,
10e, 8u, 8i,
10a
Kang=
ingkang
Nyang=
- - Isinipun pitutur
bilih tiyang
mati kados
peksi mabur,
102
Sinepakna peksi maburMlesat sakingkurunganipunAwasta nggenira lurupencokanAja sampe kliru pencokaneSapa bisa duduh kawruhSanak mami kadang mamiMbesuk bali nyang sudankamulyan
menyang pramila
dosanipuun
kedah enggal
nyuwun
pangapunten
dhumateng
Gusti
29. Aja ngina senadjan mungsepeleTumrap rupa kurang cahyaTanpa aji bebasaneDhasar mung priksagebyareDurung ngerti sabenerePirengna nganggo rasaSing bener lan sing cethaMarga sejati mawa maknaSarta maksud kang utamaSewu tan ana sadasa
Sinom 9 11e, 8a, 8e,
8e, 7a, 7a, 9a,
8a, 8a,
Mung=
namung
- Tanpa aji
bebasane=
bebasane
tanpa aji
Boten pareng
ngira marang
sapada-pada,
sanadjan elek
ing rupa
ananging
dereng ngertos
ing lebetipun
30. Aja dumeh lamun wiskebandhanNing elinga utawarumangsaKabeh mau saka ngendi
10a, 10a, 11e,
8a, 9e, 8a, 8a,
9a, 10a, 7a
Ning=
nanging
Kang =
- - Menawi
sampun sugih
boten
kaparengaken
103
asaleSebab ana paribasanGampang ilang kaya kokoteIlinga marang dedanaAja medhit saupamaKarben dadi dalan kangambaDadi tata carane manungsaKarben urip sampurna
ingkang medit, kedah
paring
pambiyantu
dhumateng
tiyang ingkang
taksih
merlokaken
104
Kartu Dhata Parikan
No. Parikan
Analisis
Ewahipun ParikanCacahipunWanda lanGuru Lagu
Purwakan-thi
Tembungingkang boten
bakuRepetisi Sipatipun Isi
1. Halah mendhung,mendhung wetanTelethik, udan sepisan
8u,8u Lumaksita
Telethik = tlethik
Mendhung
Nggambarakenswasana nalikaSrandhulpentas
-
2. Halah mendhung,mendhung kulonTelethik, udane balon
8o,8o Lumaksita
Telethik = tlethik
Mendhung
Nggambarakenswasana nalikaSrandhulpentas
-
3. Halah mendhung,mendhung kidulTelethik, udane Srandhul
8u,8uLumaksita
Telethik = tlethik
Mendhung
Nggambarakenswasana nalikaSrandhulpentas
-
4. Halah mendhung,mendhung elorTelethik, udane pelor
8o,8oLumaksita
Telethik = tlethik
Mendhung
Nggambarakenswasana nalikaSrandhulpentas
-
5. Malang malang, pringselonjorGelung malang, sisamandhor
8o,8oGuru swara
Selonjor = slonjor
Malang
Pangudaraos
-
6. Malang malang, pring 8i,8i Guru swara - Malang Pangudaraos -
105
sauntingGelung malang, sisatamping
7. Hayo surak, surak iyoSurake, wong adu jago 8o,8o Lumaksita - Surak
Nyariosakendamelanipuntiyang nem
-
8. Hayo surak, surak iyanSurake, wong adu jaran 8a,8a Lumaksita - Surak
Nyariosakendamelanipuntiyang nem
-
9. Hayo surak, surakengkrikSurake, wong adujangkrik
8i,8i Lumaksita - Surak
Nyariosakendamelanipuntiyang nem -
10. Hayo mendhung, hayomendhungGebyok malang, tukukalung
8u,8u Guru swara - Mendhung
Guyon
-
11. Hayo mendhung, memejaritTuku kalung, ora duwedhuwit
8i,10i Guru swara - -
Guyon Hayo mendhung, malahmeme jaritTuku kalung, ora duwedhuwit
12. Godhong gandhul,dicampur teriMbengi nyrandhul,nanggon mbakyu Yemi
9i,10i Guru swara - -
Guyon Godhong gandhul, dicampuriteriMbengi nyrandhul, nanggonmbakyu Yemi
13. Ijo ijo, loyang godhonge 9e,10e Guru swara - Ijo Nggodha Ijo ijo, e loyang godhonge
106
taaku bojo, goyangbokonge
taaku bojo, goyang bokonge
14. Ireng ireng, dudutunggakKayu jati, tak pakonanaSeneng, ra isa dipenggakLiwat mburi, taklakonana
8a, 9a, 9a,9a
Guru swara Ra = ora Ireng
Nggodha Ireng ireng, e dudu tunggakKayu jati, tak pakonanaSeneng, ra isa dipenggakLiwat mburi, tak lakonana
15. Nyangking ember, kiwatengenLungguh jejer, gawetamba kangen
8e, 10e Guru swara - -
Genit Nyangking ember, kiwatengenLungguh jejer, tamba kangen
16. Laler, laler wilisPencokane, dhuwur alis 6i, 8i Lumaksita - Laler
Nyariosakenkawontenanlaler wilis
Ana laler, laler wilisPencokane, dhuwur alis
17. Laler, laler kuningPencokane, godhongepring
6i, 8i Lumaksita Epring = pring Laler
Nyariosakenkawontenanlaler wilis
Ana laler, laler kuningPencokane, godhong epring
18. Laler, laler irengPencokane, godhonglateng
6e, 8e Lumaksita - Laler
Nyariosakenkawontenanlaler wilis
Ana laler, laler irengPencokane, godhong lateng
19. Laler, laler woluPencokane, dhuwur gulu 6u,8u Lumaksita - Laler
Nyariosakenkawontenanlaler wilis
Ana laler, laler woluPencokane, dhuwur gulu
20. Gedhang, gedhang rajaKemepet, kumada rasa 6a, 8a Lumaksita - Gedhang
Pangudaraos Mangan gedhang, gedhangraja
107
Kemepet, kumada rasa21. Ireng ireng, dudu
tunggakTunggak duren, takpakoniSeneng, ra iso dipenggakLiwat mburi, tak lakoni
8a, 8i, 8a, 8i Lumaksita Ra = ora Ireng
Genit
-
22. Rujak, rujak uniRujake, wong wetan kali 6i, 8i Lumaksita - Rujak
Guyon Gawe rujak, rujak uniRujake, wong wetan kali
23. Nyangking ember, kiwatengenLungguh jejer, gawetamba kangen
8e, 10e Guru swara - -
Nggodha Nyangking ember, kiwatengenLungguh jejer, tamba kangen
24. Kembang, kembangdurenWis sayah, tak njalukleren
6e, 8e Lumaksita - Kembang
Guyon Ana kembang, kembangdurenWis sayah, tak njaluk leren
25. Kembang, alang alangPutihe kaya deluwang 6a, 8a Guru swara
Deluwang =dluwang
AlangGuyon Ana kembang, alang alang
Putihe kaya deluwang
26. Endhek endhek, thukulankopiOra kena, gawe jangananElek elek, bocah saikiOra kena, gawe dolanan
9i, 9a, 9i, 9a Guru swara -Endhek,
elek
Larangan
-
27. Esuk mendhung, sore 8u, 8i, 8u, Guru swara - Mendhung, Nyindhir -
108
mendhungAwan awan, udan grimisEsuk nundhung, sorenundhungTuru njaban, malahnangis
8i awan,nundhung
28. Trengguling, amba sisikeKelingan, biyen becike 8e, 8e Guru swara - -
Nyindhir-
29. Gangsir ngenthir, ningtritikanSing tak sir, wiskedhisikan
8a, 8a Guru swara - -
Pangudaraos
-
30. Godhong waru, bolongtengahRabi ayu ra dinikah
8a, 8a Guru swara Ra = ora -
Nyindhir
-
31. Ning gunung akehtinggineYen nundhung akehrugine
8e, 8e Guru swara - -
Nyindhir
-
32. Manuk beri, mencokning gethekMangkat brai, untune wisentek
9e, 10e Guru swara - -
Nyindhir Manuk beri, mencoke ninggethekMangkat brai, untune wisentek
33. Gedhang kluthuk,temulung kali
9i, 8e, 10i,10e
Guru swara - -Lekoh lan genit Gedhang kluthuk, temulung
ing kali
109
Nyangking ember, kiwatengenDirangkul empuk,diambu wangiLungguh jejer, gawetamba kangen
Nyangkingi ember, ing kiwatengenDirangkul empuk, diambuwangiLungguh jejer, gawe tambakangen
34. Wit pring ketok pucukeTuru miring ketokbathuke
7e, 9e Guru swara - -
Lekoh Uwit epring ketok pucukeTuru miring ketok bathuke
35. Klambi ireng,disampirakeMlaku bareng,disurtekake
9e, 9e Guru swara - -
Nyindhir
-
36. Mangan jangan, mohpeteneBadhute, elek rupane
8e, 8e Guru swara - -
Guyon
-
37. Lung gadhung, pecah sijiWis tumanja, cah saiki 7i, 8i Guru swara - -
Pitutur Elung gadhung, pecah sijiWis tumanja, cah saiki
38. Lung gadhung pecahrolasRabi tanggung turu alas
7a, 8a Guru swara - -
Pitutur Elung gadhung pecah rolasRabi tanggung turu alas
39. Klambi ijo, bolongtengahPingin bojo, njaluk nikah
8a, 8a Guru swara - - Nggodha -
RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN
(RPP)
I. Identitas
Nama sekolah : SMA Muhammadyah Sumowono
Mata Pelajaran : Bahasa jawa
Kelas/Semester : XI/semester 2
Alokasi waktu : 2x40 menit
Standar Kompetensi : Saged nyerat tembang macapat, parikan, lan
wangsalan
Kompetensi Dasar : Nyerat parikan lan wangsalan
Indikator : Nyerat kedadosan saben dinten ing salebeting
wujud parikan lan wangsalan
II. Ancasipun Piwulangan
Siswa saged nyerat parikan
III.Materi Piwulangan
Nyerat parikan
IV. Model dan Metodhe
1. Model Piwulangan
Service Learning
2. Metodhe Piwulangan
Ceramah
Tanya jawab
Demostrasi
Penugasan
V. Langkah-Langkah Kagiyatan Piwulangan
Pepanggihan 1
1. Kagiyatan pambuka (wiwitan)
a. Dwija mriksa presensi siswa
b. Dwija maringi apersepsi ingkang gegayutan kaliyan materi ingkang
badhe dipunwucalaken
2. Kagiyatan inti
a. Eksplorasi
1) Siswa nyemak tembang campursari ingkang ngemu parikan,
ingkang sampun dipuncawisaken dening dwija
2) Adhedhasar parikan ing campursari kalawau siswa nyemak
andharan saking dwija babagan parikan
3) Siswa ndamel kelompok, saben kelompok isinipun tiyang 2
b. Elaborasi
1) Kanthi kelompok siswa ndamel parikan ingkang isinipun wales-
winales kaliyan kancanipun.
2) Saben kelompok maosaken asilipun
3) Kelompok ingkang sanes maringi tanggepan dhumateng
kelompok ingkang majeng
c. Konfirmasi
1) Dwija maringi evaluasi kanthi adhedhasar asil ingkang
dipunwaosaken dening para siswa
2) Dwija paring motivasi tumrap siswa
3. Kagiyatan panutup
a. Siswa ndamel dudutan saking materi
b. Siswa nggatosaken momotan kangge nglajengaken materi parikan
minggu ngajeng lan tugas ndamel parikan sacara individu kanthi
tema ingkang bebas
Pepanggihan 2
1. Kagiyatan pambuka (wiwitan)
a. Dwija mriksa presensi siswa
b. Siswa dipunparingi free test babagan materi minggu kapengker
2. Kagiyatan inti
a. Eksplorasi
1) Siswa ngempalaken tugas ingkang sampun dipunparingaken ing
minggu kapengker
2) Saperangan siswa majeng maos parikan kanthi lelagon
3) Siswa ndamel kelompok ingkang benten, saben kelompok
isinipun tiyang 4
b. Elaborasi
1) Siswa nyemak video kesenian Srandhul
2) Kanthi kelompok siswa ngapresiasi parikan ingkang wonten ing
kesenian Srandhul kalawau miturut andharan saking dwija
3) Taksih sacara kelompok, siswa ndandosi parikan ingkang
dereng trep ing salebetipun kesenian Srandhul miturut paugeran
ingkang wonten
4) Saben kelompok maosaken asilipun
5) Siswa ingkang sanes maringi tanggepan saking asilipun
kelompok ingkang majeng
c. Konfirmasi
1) Dwija maringi evaluasi ngenani parikan ingkang wonten ing
kesenian Srandhul
2) Siswa dipunparingi post test ngenani piwulangan ingkang
sampun dipunandharaken
3. Kagiyatan Panutup
a. Siswa sesarengan kaliyan dwija ndamel dudutan ngenani parikan
ingkang wonten ing kesenian Srandhul
b. Siswa nyemak momotan lan tugas kangge ngrancang materi
minggu ngajeng.
VI. Sumber Pasinaon
Memetri Basa Jawa Kelas XI. Pemkot. Kaca: 109-110
CD video kesenian Srandhul
VII. Penilaian
1. Teknik : tes unjuk kerja
2. Bentuk uji petik kerja produk
3. Instrument
Pepanggihan 1
Damela parikan ingkang gegayutan kaliyan kawontenan saben
dinten lan temanipun bebas!
Pepanggihan 2
Parikan ing kesenian Srandhul taksih kathah ingkang lepat,
pramila parikan punika leresna kanthi adhedhasar paugeran
ingkang wonten!
Pedoman penilaian
Aspek ingkang dipunbiji Skor
1. Tata aturan parikan
2. Basa ingkang dipunginakaken
10-50
10-50
Jumlah skor 100
Semarang, Juli 2011
Kepala Sekolah, Guru Mapel,
……………….. ………………….
NIP…………. .. NIP……………..