Prof. Asoc. Dr. Ibish Mazreku

MSc. Fisnik Morina, PhD (c) ibish.mazreku@unhz.eu fisnik.morina@unhz.eu

Pejë, Maj 2017

SIGURUESI SI INSTITUCION

FINANCIAR

Siguruesi eshte institucion financiar. Produkti kyq i siguruesit eshte

premtimi per te bere kompenzimin financiar ne nje moment ne te

ardhmen.

Fakti se produktet e institucionit financiar nuk jane te prekshme (ata

nuk “prodhojene” asgje) nenkupton se ato jane subjekt i

diskutimeve akademike.

Pse aktualisht ekzistojne siguruesit? Aresya se pse nje individ ka

nevoje per sigurime eshte qe ta ruan sigurine dhe te mbulohen risqe

te caktuara – per shembull, nese dikujt i digjet shtepia.

Nese ekzistone vetem edhe nje probabilitet i vogel i ndodhjes se

demit, nje individ nuk ka mjete financiare ta rindertoi ne teresi

serish shtepine, prandaj, ata kane nevoje ta mbulojne ate risk.

2

Te sigurimi ka nevoje qe te kemi pjesemarrjen sa me te madhe te

mundshme te pjesemarresve ne grupe.

Ne praktike, jo secili objekt i siguruar eshte identik apo secili risk

apriori eshte i larte, kjo eshte aresya se pse risku nevoitet te vleresohet

paraprakisht.

Siguruesit e kane pervojen e nevojshme dhe njohurite per keto

vleresime dhe disponojne me ekonomin e domosdoshme te shkalles

qe ta bejne ate ne menyre efektive.

Risku i pergjithshem zvogelohet me se miri permes shperndarjes se

riskut.

Shperndarja eshte elementi kyq i sigurimeve; permes shperndarjes

neper lokacione gjeografike, sektore, lloje te objekteve dhe te tjera.

3

Nje sigurues munde kete ta reflektoi permes “trajtimit” te

kompenzimit: duke u siguruar qe secili pjesemarres te kontribuon kur

te ndodh demi, ashtu qe kosto te shperndahet ndermjet pjesemarresve.

Por kjo nuk eshte efektive. Sepse te siguruarit e paguajn paraprakish

premine e sigurimit, nga e cila siguruesit bejne kompenzimin e

demeve me pas.

Siguruesi e dine se premite a kane qene te mjaftueshme vetem ne

kohe me te gjate. Ndersa pagesa e demeve eshte e pasigurt dhe me

risk.

Kete e quajm cikli te shfrytëzimit te anasjellte. Ky cikel perfshine

riskun per sigurues. Per shembull, nese ekzistojne me shume deme se

sa eshte pritur, atehere premite nuk kane qene te mjaftueshme dhe

siguruesi do te nevoitet te barte koston e kesaj

4

Zakonisht biznesi i sigurimeve ndahet ne sigurimet jete dhe jo-jete.

Por edhe sigurimi shendetsore ndonjehere konsiderohet si kategori e

veqant.

Duke u nisur nga karakteristikat dhe te teknikave te menaxhimit te

riskut, sigurimi shendetsore eshte nje forme hibride e sigurimit te

jetes dhe te jo jetes.

Per kete aresye nuk do ta trajtojme ne menyre te veqant sigurimin

shendetsore ne kete liber.

Sigurimet jo-jete iu premtone policembajtesve nje kompenzim ne te

ardhmen per demet e pesuara nga incidentet e rena dakord me pare.

Sigurimi i jetes iu premton policmbajtesve kompenzimin ne te

ardhmen (apo disa kompenzime) pas vdekjes ose thjesht ne nje moshe

te caktuar.

5

EKONOMIKSI I BIZNESIT TE KOMPANITE E SIGURIMIT

Industria e sigurimeve i ka rregullat e veta specifike te kontabilitetit.

Keshtu qe, nje billanc i gjendjes se sigurimeve nuk munde thjesht te

krahasohet me billancin e gjendjes se nje institucioni jo-financiar.

Te institucioni jo-financiar, ana e detyrimeve te billancit te gjendjes

(financimi i aseteve) qendron gati i paprekur nga procesi primar/produkti i

kompanise ne fjale.

Financimi eshte ne sherbim te aktivitetit bazik (ana e aseteve te billancit te

gjendjes). Te nje sigurues kjo eshte rruge krejt tjeter e terthorte.

Duke shitur polica te sigurimit, siguruesi automatikisht obligohet te krijoi

provizionet teknike. Provizionet teknike te nje siguruesi jane zeri me i madhe

i detyrimeve ne billancin e gjendjes.

Nje police e sigurimit premton kompenzimin per policmbajtesit ne te

ardhmen.

Me qellim te bashkerendimit me kete obligim, siguruesi i bene provizionet ne

fazen e hershme te quajtura si provizione teknike.

6

Aktuaret, si ekspert te kualifikuar per themelimin e provizioneve

teknike, e trajtojne mortalitetin apo pritjet e demeve me siguri te

mjaftueshme.

Ata i shfrytezojne teknikat statistikore per kalkulimin e margjines se

maturise.

Asetet e siguruesit perbehen nga investimet. Per dallim nga

institucione jo-financiare, asetet jane ne sherbime te detyrimeve.

Premite investohen ne disa menyra.

Ekzistojne kater format kryesore te instrumenteve: bondet

(obligacionet), hipotekat, akcionet ne patundshmeri (veqanarisht

ne ndertesa) dhe derivativet.

7

RISKU PER SIGURUESIN

Kur e interpretojme termin “risk”, ne ne menyre eksplicite e kemi

zgjedhur perspektiven e siguruesit.

Qka eshte risku per siguruesin?

Te supozojme se ne mesatare 1 ne 1,000 vetura perjetojne humbje

totale brenda vitit.

Ne pajtim me ligjin e numrave te medhenj, premia e seciles police

te sigurimit permbane premin e riskut prej nje mije te vleres ( per

shembull afer ngarkeses se kostos).

Demet e pergjithshme munde te kompenzohen nga premia e riskut

nga te gjitha premite e grumbulluara.

Per klientin individual ekziston pasiguria, por jo vetvetiu per

siguruesin.

8

Risku jete: risku i zvogelimit te vleres per shkake te

mortaliteteve te ndryshme nga ato te pritura apo per shkak te

ndryshimit ne mortalitetin e pritshem.

Risku jo jete: risku i zvogelimit te vleres per shkake te

demeve te ndryshme apo me te larta se ato te pritura apo per

shkake te ndryshimit te pritshem ne nderkohe.

Risku i tregut: risku i zvogelimit te vleres per shkake te

ndryshimit te variablave ne treg, si jane normat e interesit,

qmimet e akcioneve, normat e kembimit, qmimeve te

patundshmerive etj. Kjo perfshine gjithashtu edhe

Menaxhmentin e Aseteve dhe te Detyrimeve (ALM).

9

Risku kreditor: risku i zvogelimit te vleres kur kunderpalet

nuk kane aftesi per te permbushur obligimet e tyre apo kur ka

ndryshim ne gjendjen e kreditit te kunderpales.

Risku i likuiditetit: risku i papritur apo pagesa e larte e

papritur, kur permbushja e obligimeve involvon humbjen.

Risku operacional: risku i humbjeve per shkake te efekteve

ne proceset e brendshme, njerezve, sistemeve apo incidenteve

te jashtme.

Risku i biznesit: risku i humbjeve per shkake te ndryshimit ne

ambientin konkurrues apo fleksibilitetit te brendshem.

10

MBIKQYRJA E SIGURIMEVE

Per ekonomin kombetare, eshte me rendesi qe policmbajtesit te

munde te besojne ne premtimin se do ta pranojne kompenzimin ne te

ardhmen.

Kur nje sigurues te bankrotoi, besimi ne te gjithe siguruesit munde te

demtohet.

Rezultati do te jete qe askush me nuk deshiron te bleje sigurime, te

cilat i shkaktojne deme ekonomise. Prandaj, per kete ekziston

mbikqyrja e sigurimeve.

Mbikqyrja bankare eshte me e zhvilluar se mbikqyrja e sigurimeve

per shkak te pasojave te krizave te mundshme sistemike kur nje banke

te bankrotoi. Bankat bejne shume biznes me njera tjetren, qe

nenkupton se bankrotimi i nje banke munde te shkaktoi efekte te

nderlidhura.

Ndermjet siguruesve nuk eshte varesia e ndersjellte aq e larte.

11

Duhet bere dallimin ndermjet mbikeqyrjes se kujdesshme (prudente)

dhe mbikeqyrjes te bazuar ne sjelljen-e tregut.

E para perfshine mbikqyrjen e kushteve financiare te siguruesit si jane

kerkesat minimale te kapitalit dhe provizionet teknike.

E dyta perfshine mbikeqyrjen e praktikave te tregut me qellim te

parandalimit te praktikave te keqia.

Ne disa vende, egzistojne trupa te veqant per keto dy lloj mbikeqyrje,

te te tjerat ato jane te kombinuara.

Pos kompanive te sigurimit, edhe bankat gjithashtu mbikeqyren.

Ne shume vende, mbikeqyresit e bankave dhe te sigurimeve jane te

kombinuara.

Ne kete moment, ne shume vende per shume sigurues percaktohen

kerkesat e aftesise paguese (solvences).

12

ROLI I KAPITALIT

Me heret, i kemi identifikuar dy aresye se pse siguruesit mbajne

kapital si amortizatore.

Se pari, kapitali mbahet per te absorbuar humbjet e papritura

ekstreme te shkaktuara nga risku qe e mbajne, qe e garanton

kontinuitetin afatgjate.

Atehere kur siguresit e vertetojne se aktivitetet e tyre do te jene

profitabile, ata deshirojne te garantojne kontinuitetin e tyre.

Per me teper, pa pasur parasyshe kontinuitetin siguruesi munde te

mos e mbaje profitin e ardhshem, qe nenkupton se duhet te ekzistoi

kapital i mjaftueshem per te mbuluar humbjet e papritura ne te

kunderten profiti ne te ardhmen nuk munde te mirembahet.

Kjo eshte nje arsye e brendshme per mirembajtjen e kapitalit.

13

Ne kete forme ne i referohemi kerkesave minimale per kapital si

“kapital ekonomik”, per te theksuar arysen ekonomike per mbajten e

kapitalit.

Sidoqofte mbajtja e kapitalit te madhe munde te jete e shtrenjte dhe te

rrezikoj profitabilitetin.

Koncepti i kapitalit ekonomik zakonisht i bashkangjiten kalkulimeve

statistikore per te themeluar kapitalin minimal ne menyre sa me te

sakte.

Agjensionet e ritingut si jane Moody’s dhe Standard & Poor’s

punojne ne pajtim me kerkesat interne te solvences.

Kur ato e bejne ritingun, shiqojne ne aspektet financiare te sigurusit

dhe shuma e kapitalit luan rol te rendesishem ne kete.

Kur siguruesi bie nen limitin e caktuar, munde te kete konsekuenca

edhe per rejtingun

14

E dyta, mbikeqyresit e sigurimeve i kerkojne amortizatoret e

kapitalit minimal, i cili sherben te mbroje policmbajtesit dhe te

mbroje stabilitetin e sistemit ekonomik .

Kerkesat e kapitalit minimal jane ato te cilat shebejne per ate

qellim.

Kerkesat e jashtme per kapital te cilat i referohen edhe termit

“kapitali statutor” dhe “ kapitali rregullator”.

Kjo munde te perkthehet edhe me termin “ngarkesa ne kapital”.

Kerkesat per kapital kane egzistuar gjate vitetve, te cilat aktualisht

jane amanduar ne disa shtete

Kerkesat per kapital gjithashtu aplikohen edhe te bankat dhe

aktualisht jane amanduar ne kuader te kornizes se Bazel II.

15

Te dyjat kerkesat e brendshme dhe te jashtme te solvences

krahasohen me kapitalin ne dispozicion.

Ndonese themelimi dhe detajet praktike te te dy llojeve te

kapitalit ( ekonomik, rregullator) dallojne, arsyet prapa tyre

jane identike.

Ne te dyja rastet ato involvojne amortizatorin e kapitalit i cili

duhet te jete ne dispozicion per te absorbuar humbjet e

mundeshme te shkaktuara nga risku.

Keshtu qe siguruesi duhet te mbaje kapital te mjaftueshem per

ti mbuluar kerkesat me te larta te brendshme dhe te jashtme te

solvences.

16

VLERA NE RISK ( VaR)

Vlera-ne-risk (VaR) eshte bere teknik dominuese per vleressimin e

riskut.

Vlera fer i ka fillet ne vitet 1990, atehere kur aktivitetet tregtuese te

bankave kishin perfshire produkte komplekse, te cilat ishin te

ndjeshme ndaj te gjitha llojeve te ndryshimeve te qmimeve ne treg

duke perfshire edhe riskun.

Ishin te paraqitura me simbolet “Greke” si delta, gama, vega dhe

rho.

Atehere kur produktet komplekse te tregtueshme u bene me shume

te rendesishme, ishte bere shume e rendesishme qe te spjegohen te

gjitha keto risqe te njerezit jo-teknik sikurse ishin menaxheret.

Dhe ne funde, u zhvillua VaR: VaR e shpreh riskun si nje numer, per

ta bere me te lehte per ta kuptuar.

17

Per te nxjerre VaR shfrytezohen tri metoda, varesisht nga

kompleksiteti dhe secila prej tyre ka anet e saj pro dhe kontra.

Te gjithat e kane nje disavantazh te perbashket sepse ato

paraqesin vetem nje numer.

Prandaj, analizat VaR, ne praktike, jane zevendesuar me stres-

testin.

Varianca analitike/qasja e kovariances: kjo nenkupton se

kethimet e tregut jane distribuar ne menyre normale, se

logaritmi i kethimit eshte distribuar ne menyre normale.

Prandaj dy parametrat qendrore (mesatarja dhe devijimi

standard) munde te nxjerren lehte nga te dhenat historike.

18

Qasja e simulimit historik: shfrytezon qmimet e vrojtuara

reale te tregut te periudhes se kaluar, me qellim qe te nxjerre

humbjen maksimale.

Prandaj, eshte e domosdoshme qe te kemi te dhena te

mjaftueshme ne dispozicion.

Nga te dhenat historike, per shembull, te 500 diteve te

tregetimit, te renditura ne menyre kontinuele, mund te vijme te

niveli i konfedences prej 99% duke marre ne konsiderim pese

humbje me te medha. Numri me i madhe i mbetur eshte 99%

e VaR.

19

Qasja e simulimit Monte Carlo: kjo metode vlereson

distribuimin e probabilitetit duke u bazuar ne te dhenat

historike per te arritur deri te VaR.

Distribuimi i probabilitetit shfrytezohet per simulim te vleres

se rastesishme te portfolios ne nje horizont te caktuar kohore

(p.sh 10 dite).

Permes rezultateve te simulimeve te mjaftueshme, munde te

formojme serit kohore hipotetike si eshte pershkruar me larte.

Keshtu edhe VaR munde te nxjerret shume lehte. Avantazh i

kesaj qasje eshte saktesia e saj.

Megjithate, llogaritja e saj eshte komplekse, sepse te gjitha

llojet e ndervaresise duhet te modelohen

20

KAPITALI EKONOMIK

Ne baze te asaj qka diskutuam, tani munde te vijme

deri te definicioni ne vijim te kapitalit ekonomik:

Kapitali ekonomik eshte plafoni i kapitalit

minimal i cili nevoitet per ti mbuluar te gjitha

demet e papritura te cilat munde te shkaktohen

permes risqeve te ndryshme ndaj te cileve

siguruesi eshte i ekspozuar brenda nje horizonti

kohore, dhe te intervalit te konfidences i cili

korospodon me ambiciet e gradimit te brendshem.

21

22

a. Interesi i Sigurueshëm

b. Besimi i plotë

c. Shkakëtari më i afërt

d. Dëmshpërblimi

23

Ky princip paraqet te drejten ligjore dhe faktike mbi

pronesine e nje sendi ku i interesuari per sigurim ka

interes mbi te, kryesisht interesin financiar.

Interesi i sigurueshem mund te vije nga :

Pronari

Qiradhenesi

Qiramarresi

Huamarrsit

Kreditoret

Debitoret

Depozituesit

Testament lenesit

Transferimi i polices

Shembuj, mbi faktet qe kerkohen sipas klasave

◦ Sigurimi i Zjarrit

konstuksioni i objektit, përdorimi, mirëmbajtja, masat e sigurimit, masat e

mbrojtjes kundër zjarrit, etj.

◦ Sigurimi nga Vjedhja

lloji i mallrave, vlera, lokacioni i objektit, sistemet e alarmit, etj.

◦ Sigurimi Motorik

tipi i automjetit, vjetërsia, të dhënat për shoferin, historiati i subjektit etj.

◦ Sigurimi i Marinës

sigurimi i kargos, kushtet e shitjes, transporti i kargos, vija lundruese, etj.

◦ Sigurimi i Jetës

mosha, historiku shëndetësor i klientit, profesioni, etj.

◦ Sigurimi nga Aksidentet Personale

mosha, gjatësia, historiku medikal, hobitë, etj 24

25

Ne praktike mund te jete nje shkaktar i vetem apo zinxhir

shkaketaresh, te cilet shkaketojn demin apo rastin, dhe me rendesi

eshte qe ky shkaketar te jete ne fushen e mbulimit te polices.

Kompanitë dallojnë dy lloje shkaktarësh të cilët janë:

◦ shkaktari i përcaktuar si rrezik në policën e sigurimit (duke listuar rastet

perjashtimore);

◦ shkaktarët të cilët në mënyrë specifike janë përjashtuar nga polica e

sigurimit, ku çdo dëm i shkaktuar nga shkaktarë të përjashtuar në policë

nuk mbulohen

E drejte ligjore e te siguruarit per tu siguruar, ne rast se demtohet per pasurine

apo shendetin;

Parim: I demtuari te sillet ne gjendjen e me parshme. As me mire, as me keq.

◦ Rast specifik:

Sigurimi i Jetes -> forma e kompensimit qe merret quhet “perfitim”

Në rast dëmshpërblimi, amortizimi i objektit zbritet meqenese kemi

kompensim për vlerën aktuale të subjektit të siguruar.

26

Që të shmangen rastet e mashtrimeve

dallojme dy nënprincipe:

Kontributi

Subrogimi

Ketu perfshihen 3 pale: shkaktari i demit (fajtori), i

siguruari dhe siguruesi.

Kur ndodh rasti dhe nese fajtor eshte pala e trete,

kompania e sigurimit mund te kompensoj te

siguruarin, por ia merr te drejten klientit te saj qe ta

padise palen e trete per rimbursim te mjeteve te

paguara klientit te saj.

27

Personi A eshte shkaktar i demit te krijuar dhe i shkakton dem personit B.

Personi A nuk eshte i siguruar, ndersa personi B eshte i siguruar ne

kompanine C.

Personi B ka 2 menyra ta kompensoj vetveten: 1. te padise dhe te kerkoj tek A per kompensimin e demit

2. te bej kerkese per kompensim tek siguruesi i tij C.

1. Nese kompensohet nga A , atehere i siguruari nuk ka te drejte per demshperblim nga C.

2. Nese ben kerkese per dem tek C, C-ja: do ta kompensoj B-ne per demin e shkaketuar

ia merr te drejten B-se te padise A-ne per rimbursimin te mjeteve te paguara.

Padia e C ndaj A eshte subrogim.

28

Evitohet mundesia e perfitimit te B-se nga A dhe C njekohesisht

Siguruesi e merr te drejten ligjore nga i siguruari ne momentin e pageses se demit

29

Nese nje klient i juaji ka siguruar nje kompjuter me police nga te gjitha rreziqet me shume te siguruar ne vlere prej 5000 euro dhe pret nje police udhetimi te sigurimit ne limit prej 2000 euro.

Gjate udhetimit kompjuteri peson demtim ne vlere 700 euro.

Ne kete rast te dyja policat jane te vlefshme per demshperblim. Policat do te kontribuojne ne baze te kesaj formule:

5000/7000 x 700 = 500 euro

2000/7000 x 700 = 200 euro

Polica nga te gjitha rreziqet Polica e udhetimit

Vlera / shuma e siguruar x demi

30

Kontributi llogaritet në dy forma:

Në bazë të shumës së siguruar;

Sipas metodës së pavarur të përgjegjësisë

Kompania A shuma e siguruar 20000 euro

Kompania B shuma e siguruar 30000 euro

Demi 1000 euro

Kompania A

20000/50000 X 1000 = 400 euro

Kompania A paguan 400 euro

Kompania B

30000/50000x 1000 = 600 euro

Kompania B paguan 600 euro

31

225 + 450 = 675 > demi aktual demi ndahet proporcionalisht ne raport me pergjegjesite e pamvarura, si me poshte:

Polica A 225/675 X 500 = 167 euro

Polica B 450/675 X 500 = 333 euro

Polica A: shuma e siguruar 10000 €

E zbritshmja: 25 €

Polica B: shuma e siguruar 18000 €

Vlera me rastin e dëmit: 20000 €

Dëmi: 500 €

Polica A:

10000/20000 x 500 = 250 €

E zbritshmja -25 €

Polica A merr pjesë me 225 €

Polica B:

18000/20000 x 500 = 450 €

Polica B merr pjesë me 450 €