si12_13

STUDIA INDOLOGICZNE

tom 12/13 (2005/06)

INSTYTUT ORIENTALISTYCZNYUNIWERSYTET WARSZAWSKI

WARSZAWA 20052006

KOMITET REDAKCYJNY

Marek Mejor (redaktor naczelny)Piotr Balcerowicz (z-ca redaktora naczelnego)

Anna TrynkowskaMonika Nowakowska

UWAGA: Informacje dla autorw, zawie-ra jce zasady edy torsk ie s tosowanew Studiach Indologicznych, znajduj sina kocu numeru na stronach 145148.

Copyright by Redakcja Studiw Indologicznych

ADRES REDAKCJI

Instytut OrientalistycznyUniwersytet Warszawski

Krakowskie Przedmiecie 26/2800927 Warszawa

skad komputerowy, czcionki: Piotr Balcerowicz projekt okadki: Piotr Balcerowicz

Druk i oprawa:Zakad Graficzny Uniwersytetu Warszawskiego

Zam. 964/2006

ISSN 12324663

SPIS TRECI

PIOTR BALCEROWICZ:

Dinga, Dharmakrti i Akalaka. Epistemologia buddyjskaa modele kryteriw poznawczych w dinizmie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

EWA DBICKA:

Zarys tantrycznej koncepcji mowy (vc) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . 40

ANNA NITECKA:

Dowiadczenie estetyczne w tantrycznych tekstach Abhinawagupty . . . .. . . . . . 64

MAGORZATA SULICH:

Konstrukcje endocentryczne w Asztadhjaji (Adhyy)Paniniego (Pini) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

PRZEMYSAW SZCZUREK:

Jedno w rnorodnoci. Uwagi o warstwachtekstowych Bhagawadgity . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

ANNA TRYNKOWSKA:

Opowie o Ramie w mahakawji Maghy iupla-vadha (cz druga) . . . . . . . 127

SPRAWOZDANIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .132144MONIKA NOWAKOWSKA:

Letnia szkoa mwionego sanskrytu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . 132PIOTR BALCEROWICZ:

Czwarta Midzynarodowa Konferencja nt. Dharmakirtiego . . . . . . . . . . . .. . . . . 133ANNA TRYNKOWSKA:

Midzynarodowe Seminarium Love and Nature in Kvya Literature . . .. . . . . 135PIOTR BALCEROWICZ:

Midzynarodowe Seminarium Logika i wiara w filozofii indyjskiej . . . .. . . . . 136ANNA TRYNKOWSKA:

Midzynarodowe Seminarium Pandanus 06.Nature in Indian Literatures, Art and Religion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

MONIKA NOWAKOWSKA:

XIII wiatowa Konferencja Sanskrytologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139MONIKA NOWAKOWSKA:

Konferencja indologiczna nt. wsppracy regionalnejw Europie rodkowej i Wschodniej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

PIOTR BALCEROWICZ:

Europejski Kongres Religioznawczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . 143 DLA AUTORW

Zasady edycji stosowane w Studiach Indologicznych . . . . . . . . . . . . . . . 145148

Studia Indologiczne 12/13 (2005/06) 539.Copyright by Redakcja Studiw Indologicznych

Dinga, Dharmakrti i Akalaka.Epistemologia buddyjska

a modele kryteriw poznawczych w dinizmie*

PIOTR BALCEROWICZ

W niniejszym artykule omawiam zalenoci, jakie zachodziy midzy epistemolo-gi buddyjsk, wyksztacon przede wszystkim przez czoowych jej przedstawicieli:Dignag (Dinga, 480540 r.)1 i Dharmakirtiego (Dharmakrti, 600660), a dinij-skimi filozofami z odamu digambarw: Akalank Bhatt (Akalaka Bhaa, ok. 720780)2 i Prabhaczandr Surim (Prabhcandra-sri; ok. XI w.)3. Zamiarem moim jestpokazanie, w jaki sposb tradycja dinijska a w szczeglnoci Akalaka Bhaa,doskonay znawca pogldw swoich przeciwnikw intelektualnych przejmowaa zeszkoy buddyjskiej pewne idee, aby je nastpnie twrczo przeksztaci i rozwin.Jednoczenie niniejszy artyku prezentuje zarys rozwoju koncepcji dinijskiej teoriipoznania, a w szczeglnoci klasyfikacji kryteriw poznawczych (prama).

1. Problem interpretacyjny

W Trzech bardzo atwych [rozdziaach na temat filozofii] (Laghyas-traya, LT),niewielkich rozmiarw, acz niezwykle wanym dziele epistemologicznym Akalanki,

* Niniejszy artyku powsta w ramach projektu badawczego realizowanego przeze mnie

na Uniwersytecie w Hamburgu (Asien-Afrika-Institut; Abteilung fr Kultur und GeschichteIndiens und Tibets), a dotowanego przez fundacj Alexander von Humboldt-Stiftung. Roz-szerzona wersja tego artykuu ukazaa si w jzyku angielskim jako BALCEROWICZ (2005).Zarys problematyki zosta przedstawiony w referacie pt. Dignaga i Dharmakirti a modelekryteriw poznawczych w dinizmie, wygoszonym podczas konferencji Indie w War-szawie, ktra odbya si na Uniwersytecie Warszawskim w dniach 2223.04.2004.

1 Por. klasyczn prac na temat Dignagi: FRAUWALLNER (1959). Teorii poznania,w szczeglnoci percepcji, w filozofii Dignagi powicona jest monografia: HATTORI(1968).

2 Na temat Akalanki por. BALCEROWICZ (2003a: 244246).3 Na temat Prabhaczandry por. BALCEROWICZ (2003a: 256257).

6 STUDIA INDOLOGICZNE NR 12/13 (2005/06)

znajdujemy strof, ktra w krgach dinijskich komentatorw zrodzia wiele sporw,wtpliwoci i interpretacji. Brzmi ona nastpujco (LT 10cd11ab):

jnam dya mati saj cint cbhinibodhikam /pr nma-yojanc chea ruta abdnuyojant //

Wydawaoby si, e jej tre jest oczywista. Przy pierwszym odczytaniu monaprzeoy j nastpujco:

interpretacja 1 Pierwsze poznanie [obejmuje] poznanie zmysowe, rozpoznanieoraz mylenie indukcyjne [i] konstatowanie; [ma ono miejsce]przed zwizaniem z mow. Pozostae [poznanie] to poznanie prze-kazane, [ktre pojawia si] w wyniku powizania ze sowem.

Mona odnie wraenie, e strofa ta jest jednoznaczna i jej interpretacja nie na-strcza powaniejszych trudnoci. Akalanka, kontynuujc wczeniejszy wykad,w ktrym buduje swoj teori poznania, wskazuje w przytoczonej strofie, e kryte-ria poznawcze (prama) dziel si na dwa rodzaje: percepcj (pratyaka), czyli po-znanie bezporednie, oraz poznanie porednie (paroka). Pierwsze z nich (percepcja)obejmuje cztery podgrupy: (1) poznanie zmysowe (mati), odpowiadajce proce-sowi odbierania bodcw zmysowych, (2) rozpoznanie, czyli identyfikowanie po-strzeganych przedmiotw na podstawie porwnania ich z wczeniejszym obrazemprzechowanym w pamici, (3) mylenie indukcyjne, ktrego natur jest dokonywa-nie uoglnie, sucych nastpnie jako podstawa m.in. w formuowaniu oglnychprawide i relacji w wiecie, (4) konstatowanie, ktre wieczy procesy poznawczeokrelon konkluzj; std te termin ten jest interpretowany jako synonimwnioskowania4. Drugi rodzaj poznania obejmuje wszelkie pozostae procesy, kt-rym zostaje nadana nazwa poznania przejtego, w odrnieniu od pierwszego typupoznania, ktre podmiot poznawczy uzyskuje sam. Tak moliwo przejciapoznania uzyskanego przez inn osob daje, rzecz jasna, jzyk: to jzyk jest noni-kiem informacji i rodkiem przekazu poznania. Dlatego te Akalanka zdaje si wi-za pierwszy typ poznania z warstw pozawerbaln, drugi za typ poznania ze sto-sowaniem jzyka i symboli sownych.

4 Terminu wnioskowanie uywam umownie jako przekadu sanskryckiego

anumna, ktry z reguy rzeczywicie odpowiada wnioskowaniu. W wielu kontek-stach jednak termin sanskrycki ma duo szersze konotacje: okrela on wszelkie rozumo-wanie, ktre posuguje si symbolami (take werbalnymi) w jakimkolwiek sposobiekodowania i na podstawie relacji zachodzcych midzy tymi symbolami przechodzi odjednego symbolu, ktry zosta zrozumiany / uchwycony, do innego, nowego. Terminanumna stosuje si nie tylko do typowych wnioskowa, w ktrych wystpuj sym-bole logiczne, ale take do samego zjawiska posugiwania si jzykiem, w ktrym sowakonotuj idee (powszechniki), te za powizane s rozmaitymi relacjami.

NR 12/13 (2005/06) DINGA, DHARMAKRTI I AKALAKA 7

Kontynuator myli Akalanki, autor prac komentatorskich i niezalenych dzie filo-zoficznych Widjananda Patrakesariswamin (Vidynanda Ptrakesarisvmin, po. IXw.)5 cytuje te strof Akalanki, parafrazujc jej tre we wasnej strofie, oraz dajewasn wykadni myli Akalanki, ktra jest zgodna z interpetacj 1:

interpretacja 2 Pierwsze poznanie [obejmuje] pami, rozpoznanie, mylenieindukcyjne i konstatowanie; pojawia si przed mow. Pozostae[poznanie] to poznanie przekazane, [ktre pojawia si] w wy-niku powizania ze sowem6.

5 Por. BALCEROWICZ (2003a: 253).6 Cay fragment TVA, s. 239.32240.6, w ktrym Widjananda omawia zaleno

midzy poznaniem przejtym a poznaniem werbalnym, a przy okazji interpretuje mylAkalanki, przedstawia si nastpujco:

jnam dya smti saj cint cbhinibodhikam /pr-nma-savta ea ruta abdnuyojant //

atrkalaka-dev prhu jnam dya smti saj cint cbhinibodhikam /pr nma-yojanc chea ruta abdnuyojant //

iti tatrda vicaryatemati-jnd dyd bhinibodhika-paryntc chea rutaabdnuyojand evty avadhraam, rutam eva abdnuyojand iti v? yadi rutameva abdnuyojand iti prva-niyama tad na kacid virodha, abda-sasa-jnasya ruta-jnatva-vyavacchedt. atha abdnuyojand eva rutam iti niyama,tad rotra-mati-prvakam eva ruta na cakur-di-mati-prvakam iti siddhnta-virodha syt. svyavahrika bda jna rutam ity apekay tath-niyame tuna-bdhsti cakur-di-mati-prvakasypi rutasya paramrthato bhyupagamtsva-samaya-pratipatte. athav

na so sti pratyayo loke ya abdnugamd te /anuviddham ivbhti sarva abde pratihitam // a

ity eknte nirkartu prg nma-yojand dyam ia na tu tan nma-sasam itivykhynam akalakam anusartavyam.

Pierwsze poznanie [obejmuje] pami, rozpoznanie, mylenie induk-cyjne i konstatowanie; pojawia si przed mow. Pozostae [poznanie]to poznanie przekazane, [ktre pojawia si] w wyniku powizania zesowem.

W zwizku z tym Akalanka stwierdzi:

Pierwsze poznanie [obejmuje] poznanie zmysowe (tu: pami), roz-poznanie oraz mylenie indukcyjne [i] konstatowanie; [ma ono miej-sce] przed zwizaniem z mow. Pozostae [poznanie] to poznanieprzekazane, [ktre pojawia si] w wyniku powizania ze sowem.[sporna strofa LT 10cd11ab]


Tre tej strofy zgodna jest z interpretacj 1, z t rnic, e termin mati(poznanie zmysowe) zostaje przez Widjanand zastpiony pojciem smti(pami). Nie powinno to szczeglnie dziwi, gdy sam Akalanka uywa tychdwch poj wymiennie (np. LT 25), co samo w sobie bdzie wymagao dalszegowyjanienia (patrz przyp. 9).

Inny filozof dinijski, dziaajcy w XI w., Abhajadewa Suri (Abhayadeva-sri)7,ustosunkowuje si do tej kwestii nastpujco:

W zwizku z tym rozway si [niniejszym] t [ide]. Pozostae [poznanie], rne odpoznania zmysowego, tj. pierwszego [typu poznania], koczcego si na konstatowa-niu, to poznanie przekazane. Czy zaleno jest tu nastpujca: [1] poznanie przeka-zane [pojawia si] tylko w wyniku powizania z [wypowiedzianym] sowem czy te[2] tylko poznanie przekazane [pojawia si] w wyniku powizania z [wypowiedzia-nym] sowem? [Ad 2] Jeli jest to bezporednio wymieniona regua ograniczajca (tj.kwantyfikacja): tylko poznanie przekazane [pojawia si] w wyniku powizaniaz [wypowiedzianym] sowem, to nie ma wwczas adnej sprzecznoci, gdy [w tensposb] zostaje wykluczone to, e poznanie zwizane ze sowem jest poznaniem innymni poznanie przekazane. [Ad 1] Jeli natomiast jest to nastpujca regua ograniczajca(tj. kwantyfikacja): poznanie przekazane [pojawia si] tylko w wyniku powizaniaz [wypowiedzianym] sowem, wwczas poznanie przekazane jest wycznie pozna-niem poprzedzonym poznaniem zmysowym na bazie zmysu suchu, a nie poznaniempoprzedzonym poznaniem zmysowym na bazie [take] zmysu wzroku i innych[zmysw], co staoby w sprzecznoci z [naszym] zaoeniem, [zgodnie z ktrym po-znanie przekazane poprzedzone jest kadym rodzajem poznania zmysowego (patrzTS 1.13)]. Gdy jednak przyjmie si nastpujc regu ograniczajc, bazujc [na zao-eniu]: poznanie przekazane jest konwencjonalnym poznaniem werbalnym, to niepojawia si aden akceptowalny (prawomocny) czynnik falsyfikujcy, gdy poznanieprzejte uznaje si w zgodzie ze zrozumieniem [naszej] wasnej doktryny ostatecznietake za poznanie poprzedzone poznaniem zmysowym na bazie zmysu wzrokui [wszystkich] innych [zmysw].Z drugiej strony, aeby obali nastpujcy jednostronny pogld [Bhartryhariego]:

Nie ma w wiecie poznania, ktre [by si pojawiao], nie podajcza mow; wszystko si ujawnia jakby przeszyte [sowem], [wszystko]osadzone jest w sowiea,

naley przyj nastpujc wykadni Akalanki: uznaje si, e pierwsze [poznanie mamiejsce] przed zwizaniem z mow i nie jest ono poczone z mow.a VP 1.131, przy czym wersja zawiadczona w VP rni si drugim wierszem (pada cd),cho nie rni si znaczeniem:

na so sti pratyayo loke ya abdnugamd te /anuviddham iva jna sarva abdena bhsate //

Lekcja, jak znajdujemy u Widjanandy, pojawia si np. u Bhasarwadni w NBh,s. 580,24, wers 356.

7 Na temat Abhajadewy por. BALCEROWICZ (2003a: 256).


Podzia [przedstawia si] tutaj nastpujco: poznanie [majcemiejsce] przed powizaniem ze sowem, dzielce si na pamiitd. oraz bdce w stanie aktywizowa trafne (skuteczne) dziaa-nie, to poznanie zmysowe; natomiast [poznanie], ktre ujawniasi w wyniku powizania ze sowem, to w caoci poznanieprzejte8.

A zatem potwierdza on dwie poprzednie interpretacje tej strofy. W analizie przed-stawionej przez Abhajadew wyranie pobrzmiewa jako element nowy, cho nie-wpywajcy na sposb samej interpretacji, zwaszcza w wyraeniu bdcy w stanieaktywizowa trafne (skuteczne) dziaanie (avisavdi-vyavahra-nirvartana-kama) Dharmakirtiego idea posiadania potencjau do realizacji sprawczegodziaania (artha-kriy-smarthya, patrz s. 18).

Jeli zaoymy, e powysze interpretacje trafnie oddaj intencje Akalanki, tonadal wtpliwoci budzi nastpujca kwestia: jak mona pogodzi z percepcj takieprocesy poznawcze jak pami, przypominanie (rozpoznawanie), mylenie induk-cyjne czy wnioskowanie? Niewtpliwie wszystkie s typami poznania poredniego,w ktrym element percepcji jest bardzo ograniczony lub nieistniejcy. Tym bardziejnastrcza to trudnoci, e sam Akalanka w innym miejscu (LT 4) wie wniosko-wanie (anumna) z poznaniem porednim (paroka). Czyby Akalanka nie dostrze-ga sprzecznoci, do ktrej powysze interpretacje prowadz, e wnioskowanie stajesi zasadniczo podobnym rodzajem poznania co percepcja? Czy tych trudnoci niedostrzegali rwnie jego komentatorzy?

Te przeczucia, e pierwotna interpretacja 1 moe nieadekwatnie oddawa inten-cje Akalanki, potwierdza Prabhcandra-sri, autor Ksiyca, [za ktrego sprawrozkwita] nocna lilia wodna logiki (Nyya-kumuda-candra; NKC), najwaniejszegokomentarza do Trzech bardzo atwych [rozdziaw na temat filozofii].W bezporednim komentarzu interpretuje t sam strof cakiem odmiennie:

interpretacja 3 Pierwsze poznanie to poznanie zmysowe. Pami, rozpoznanieoraz mylenie indukcyjne i konstatowanie to pozostae [pozna-nie rne od poznania zmysowego, tj.] poznanie przekazane,

8 TBV, s. 553.2021: atra ca yat abda-sayojant prk smty-dikam avisavdi-

-vyavahra-nirvartana-kama pravartate tan mati, abda-sayojant prdur-bhtatu sarva rutam iti vibhga.


[ktre pojawia si] przed zwizaniem z mow oraz w wynikupowizania ze sowem9.

9 W zrozumieniu komentarza Prabhaczandry niezmiernie istotny jest fakt, e dwu-

krotnie posuguje si on tym samym terminem mati: najpierw w znaczeniu poznaniezmysowe we frazie: Pierwszy typ poznania [obejmuje] poznanie zmysowe (jnamdyam mati), a nastpnie w znaczeniu pami (mati = smti) we frazie: pami,rozpoznanie oraz mylenie indukcyjne [i] poznanie identyfikujce [to poznanie prze-jte] (mati saj cint cbhinibodhikam). Potraktowanie przez Prabhaczandr ter-minu mati (poznanie zmysowe) jako synonimu terminu pami (smti) ma swojeuzasadnienie w tradycji TS 1.13: mati smti saj cintbhinibodha ityanarthntaram. Poznanie zmysowe, pami, rozpoznanie, mylenie indukcyjne,poznanie identyfikujce to wyraenia synonimiczne.

Peen tekst komentarza Prabhaczandry brzmi nastpujco: NKC, s. 404.4405.9: yatprathama-kriky eam aviada jnam ity ukta tat kim? rutam avispaa-tarkaam rutam avispaa-tarkaama ity-abhidhnt. ki yat nma-yojanj jyateviada jna tad eva rutam, utnyad api? ity ha pr nma-yojant. namnaabhidhnasya yojant prvam upajyate yad aspaa jna tac chruta nma-yojanjanitrthspaab-jna-sdharmyd ity-abhiprya. cint ca ity atra ca-abdocbhinna-prakrama abdnuyojant ity asynantara draavya. tena na kevalanma-yojant prva yad aspaa jnam upajyate tad eva ruta ki tuabdnuyojanc ca yad upajyate tad api rutam ity saghta bhavati. ki tad? ityha saj ity-di. cint ca ity aya ca-abda punar bhinna-prakrama mati ityasynantara smti-samuccayrtho draavya. tena smty-dy aviada jnadrutam ity ukta bhavati. indriya-prabhava matie-jna tu deato vaiadya-sambhavtsvyavahrika pratyakam ity uktam. tasya rutasya ki kraam? ity ha janamdyam kraam. ki-nma? ity ha mati iti. na cgama-virodha mati-prvarutamf ity-abhidhnt.

a TVA, s. 237: rutam aspaam tarkaam. b r: yojanj janitrthspaa.c , r: atra abdo. d , r: aviada-jna. e B: prabhava-mati.f TS 1.20. [, B, r oznaczenia manuskryptw]

Czym jest to pozostae poznanie, ktre [Akalanka] w pierwszej strofie okreli jakoniejasne (tj. niepercepcyjne) poznanie? Jest to poznanie przekazane, ktre jest niewyra-nym (tj. niepostrzeeniowym) rozumowaniem, zgodnie z maksym: Poznanie przeka-zane jest niewyranym rozumowaniem. Czy owo poznanie przekazane jest wycznietakim poznaniem, ktre w wyniku zwizania z mow, czy te innym [rodzajem pozna-nia]? Majc to na myli, Akalanka stwierdza: przed zwizaniem z mow. Niewyranepoznanie, ktre powstaje, zanim [nastpi] zwizanie z mow, tj. z warstw werbaln,jest poznaniem przejtym, poniewa jest podobne do niejasnego poznania przedmiotu,jakie powstaje bez zwizania z mow taki jest zamys [Akalanki]. W nastpujcej[frazie]: oraz mylenie indukcyjne termin oraz wystpuje w niewaciwym miej-scu: naley go czyta bezporednio z wyraeniem: [oraz] w wyniku powizania zesowem. W ten sposb poznanie przekazane nie tylko jest takim niejasnym poznaniem,ktre pojawia si przed zwizaniem z mow, ale poznanie przekazane pojawia si takew wyniku powizania ze sowem w taki sposb daje si podsumowa [ide Akalanki].


Implikacj interpretacji Prabhaczandry jest uznanie, e takie procesy jak pami,rozpoznanie, mylenie indukcyjne i konstatowanie, zostaj oddzielone od poznaniazmysowego (mati-jna), co z kolei stoi w jawnej sprzecznoci z tradycj wyra-on w Traktacie o rzeczywistoci (Tattvrtha-stra, TS), ktr uznawa sam Aka-lanka: Poznanie zmysowe, pami, rozpoznanie, mylenie indukcyjne, konsta-towanie to wyraenia synonimiczne10. Problematyczno t dostrzega samPrabhcandra, ktry usiuje wykaza w ostatniej czci komentarza (NKC, s. 405.79,patrz przyp. 9), e wbrew pozorom jego interpretacja nie jest rozbiena z tradycj.

2. Nieco historii

Waciwe zrozumienie treci tej problematycznej strofy LT 10cd11ab nie bdziemoliwe bez zarysowania kontekstu historycznego, w jakim ona powstaa, i idei,ktre stanowiy dla niej to intelektualne. Tem tym jest mianowicie zmieniajce siw Indiach rozumienie tego, czym jest kryterium poznawcze i jak ma natur.

Pierwotnie samo pojcie kryterium poznawczego (prama) byo w dinizmienieznane; zostao ono wprowadzone stopniowo pod wpywem szkoy anwiksziki(nvkik)11 i njaji (na co jednoznacznie wskazuje dobr terminw) zapewne po I/IIw. n.e. Na pocztku odnosio si ono wycznie do klasyfikacji znanej z tradycjitych szk, obejmujc percepcj (pratyaka), wnioskowanie (anumna), rozumo-wanie przez analogi (aupamya) i przekaz tradycji (gama)12. Pojcie kryterium po-znawczego pojawio si wpierw jako idea, a nie jako termin: zanim dinici zaczli

Czym wic jest owo [poznanie przekazane]? [Akalanka] wyjania [fraz] rozpoczyna-jc si od: rozpoznanie. W nastpujcej [frazie]: rozpoznanie oraz termin orazwystpuje ponownie w niewaciwym miejscu: naley go czyta bezporednio z wyra-eniem [eliptycznym, nieobecnym w strofie]: poznanie zmysowe (tj. poznaniezmysowe oraz) w znaczeniu koniunkcji [pozostaych elementw] z pamici.Zatem sprowadza si to do nastpujcej [idei]: pami itd. to niejasne poznanie przeka-zane. Jednake poznanie zmysowe, majce swoje rdo w zmysach, zostao wczeniejokrelone [przez Akalank w autokomentarzu LTV 4] jako percepcja konwencjo-nalna, gdy powstaje ono, posiadajc w pewnym stopniu jasno. Co jest zatem przy-czyn tego poznania przekazanego? [Akalanka] wyjania: pierwszy typ poznania jest[jego] przyczyn. Jak si ono nazywa? [Akalanka] odpowiada: [jest to] poznanie zmy-sowe. I nie ma tutaj sprzecznoci z tradycj [wyraon w TS 1.13], gdy powiada sitame [w TS 1.20]: Poznanie przekazane jest poprzedzone poznaniem zmysowym.

10 TS 1.13, cytowane w przyp. 9.11 Na temat nurtu nvkik patrz BALCEROWICZ (2003a: 175210).12 Viy 5.4.26[3] (tom 1, s. 201.12): pame cauvvihe paatte, ta jah

paccakkhe, aume, ovamme, game.


si posugiwa terminem kryterium poznawcze (prama), stosowali wyraenienarzdzie poznawcze (hetu)13.

Najwczeniejsze fragmenty pism dinijskich (ok. IIIII w. p.n.e.) wskazuj, ekierunek ten od pocztkw swojej epistemologii posugiwa si dwoma schematamiklasyfikujcymi typy poznania, ktre z pocztku funkcjonoway rwnolegle, nieza-lenie od siebie.

Pierwszy schemat wyrnia dwa podstawowe typy: poznanie bezporednie(pratyaka, dos. naoczne) i poznanie porednie (paroka, dos. pozaoczne)14.W pocztkowym okresie, co najmniej do ok. VI/VII w. n.e., granic midzy pozna-niem bezporednim i porednim wyznacza tzw. organ poznajcy (aka, dos.oko), za jaki dinici uznawali sam podmiot poznawczy (tman), czyli dusz(jva). Wszelkie poznanie, ktre pojawiao si w podmiocie poznawczym (duszy)bez adnego udziau dodatkowych czynnikw, takich jak zmysy czy umys, byouwaane za poznanie bezporednie. Poznanie, ktre ksztatowao si pod wpywemzmysw lub umysu, uznawano za poznanie porednie, zaporedniczone zmysamilub/i umysem. Takie podejcie zdecydowanie rnio si od oglnych zasad termi-nologicznych, ktre w owym czasie obowizyway w wikszoci indyjskich szkfilozoficznych. Dla znakomitej wikszoci mylicieli indyjskich poznanie powsta-jce pod wpywem zmysw jest poznaniem bezporednim (pratyaka), podczas gdywszelkie poznanie pojawiajce si w wyniku operacji umysu jest poznaniem po-rednim, rozmaicie nazywanym i klasyfikowanym.

Drugi schemat typologiczny dzieli poznanie na pi rodzajw: poznanie zmy-sowe (mati-jna), poznanie przekazane / objawione (ruta-jna), telestezj15

(avadhi-jna), telepati (mana-paryya-jna / mana-paryaya-jna), poznaniedoskonae (kevala-jna)16. Wkrtce podjto prb powizania tych dwch klasyfi-kacji w jeden spjny schemat, ktry sta si standardem17:

13 h 336 (s. 149): ahav he cauvvihe pannatte, ta jah paccakkhe aume

ovamme game.14 Na temat klasyfikacji poznania w dinizmie por. BALCEROWICZ (1994: 2339, IV.

Typologia poznania).15 Od gr. tle daleko i asqhsh / asqhsij wraenie, percepcja zmysowa, tj.

jasnowidzenie.16 Viy 8.2.2223 (s. 336): pacavihe ne paatte, ta jah bhinibohiya-ne

suya-ne ohi-ne maapajjava-ne kevala-ne. bhinibohiya-ne catuvvihepaatte, ta jah uggaho h avo dhra. NaS 6[2829] i 8 (ss. 6, 9): a-dasaa-guam a pacaviha paatta. ta jah abhiibohiya-asuya-a ohi-a maapajjava-a kevala-a .

17 Form klasyczn model ten przyj u Umaswamina w TS 1.912, 15, przy czymTS 1.15 wyrnia cztery etapy poznania zmysowego: postrzeenie, rozwaanie, sd,


poznanie bezporednie (pratyaka)

telestezja (avadhi-jna)

telepatia (mana-paryya-jna)

poznanie doskonae (kevala-jna)

poznanie porednie (paroka)

poznanie zmysowe (mati-jna)

poznanie objawione (ruta-jna)

kryteria poznawcze (prama)

postrzeenie (avagraha)

rozwaanie (h)

sd (apya)

utrwalenie (dhra)

Model 1

Niekiedy rozbudowywano powyszy schemat, wprowadzajc dodatkowy podziana poznanie dystynktywne (skra = jna, dos. cechujce si form) i nie-dystynktywne (ankra = darana, ogld)18.

ustalenie to [kolejne stadia poznania zmysowego] (avagrahhpya-dhra). Mo-del ten zosta nastpnie rozszerzony o pojcie procesy noetyczne (upayoga): (I) jna:(1) bhinibodhika-jna z czterema etapami: (a) avagraha, (b) h, (c) apya, (d)dhra, (2) ruta-jna, (3) avadhi-jna, (4) mana-paryya-jna, (5) kevala-jna,(II) darana: (1) cakur-darana, (2) acakur-darana, (3) avadhi-darana, (4) kevala--darana. Por. Viy 2.10.9[2] (s. 115): jve a aata bhiibohiya-na--pajjava eva suta-na-pajjava ohi-na-pajjava maapajjava-na--pajjava kevala-na-pajjava mati-aa-pajjava suta-aa-pajjavavibhaga-a-pajjava cakkhu-dasaa-pajjava acakkhu-dasaa-pajjavaohi-dasaa-pajjava kevala-dasaa-pajjava uvaoga gacchati, upayoga--lakkae a jve Patrz take STP 2.3, 5, 6, 8, 16, 23, 27.

18 Por. na przykad nastpujcy model w Kanonie (np. AD): prama: (I) jna: (1)pratyaka: (a) indriya-pratyaka (rotra, cakur, ghra, jihv, spara), (b) noindriya--pratyaka: (avadhi, mana-paryya, kevala), (2) anumna: (a) prvavat, (b) eavat, (c)sdharmya, (3) aupamya [], (4) gama [], (II) darana: (1) cakur-darana, (2)acakur-darana, avadhi-darana, kevala-darana; patrz AD 435471 (s. 173179):[435] se ki ta jva-gua-ppame? ta jah a-gua-ppame dasaa-gua--ppame caritta-gua-ppame. [436] se ki ta a-gua-ppame? ta jah paccakkhe aume ovamme game. [437] se ki ta paccakkhe? ta jah idiya--paccakkhe, oidiya-paccakkhe ya. [438] se ki ta idiya-paccakkhe? ta jah


Dla dalszej czci wywodu bdzie istotne, aby mie w pamici, e Akalanka byautorem Krlewskiego komentarza (RVr) do Traktatu o rzeczywistoci Umaswamina,ktry prezentuje powyszy Model 1. Jako autor obszernego komentarza do podstawo-wego dziea dinijskiego, ktre do dnia dzisiejszego uchodzi za autorytet i wykadnidoktryny dinijskiej, nie tylko zna on powyszy podzia, ale take go uznawa, przy-najmniej w warstwie deklaratywnej.

3. Troch zamieszania

Istotny wpyw na dinijsk klasyfikacj procesw poznawczych wywary koncep-cje buddyjskie. Zmiany w epistemologii dinijskiej, jakie wprowadzili midzy VIIa VIII w. Patraswamin (Ptrasvmin)19 i Siddhasena Mahamati (SiddhasenaMahmati) we Wprowadzeniu do logiki (Nyyvatra, NA)20,21 nastpiy bezpored-nio pod wpywem buddyjskiej szkoy Dignagi i Dharmakirtiego, ktrych radykalnienowe ujcie wprowadzio sporo zamieszania i wywaro wpyw na ca pniejszfilozofi indyjsk.

soidiya-paccakkhe cakkhur-idiya-paccakkhe ghidiya-paccakkhe jibbhidiya--paccakkhe phsidiya-paccakkhe. se tam idiya-paccakkhe. [439] se ki ta noidiya--paccakkhe? ta jah ohi-a-paccakkhe maapajjava-a-paccakkhe kevala--a-paccakkhe. se ta oidiya-paccakkhe. se ta pacchakke. [440] se ki taaume? ta jah puvva sesava iha-shammava [471] se ki tadasaa-gua-ppame? ta jah cakkhu-dasaa-gua-ppame acakkhu--dasaa-gua-ppame ohi-dasaa-gua-ppame kevala-dasaa-gua-ppameceva. cakkhu-dasae cakkhu-dasaissa ghaa-paa-kaa-raghdievsu davvesu,acakkhu-dasae acakkhu-dasaissa ya-bhve, ohi-dasaa-dasaissa davva--davvehi savva-pajjavehi ya. se ta dasaa-gua-ppame. Szerzej na temat poznaniadystynktywnego i niedystynktywnego w: BALCEROWICZ (1994: 2333).

19 Por. BALCEROWICZ (2003a: 243244).20 Por. BALCEROWICZ (2003a: 244).21 Chronologi wzgldn filozofw zarwno omawianych w niniejszym artykule, jak

i Umweki Bhatty i Haribhadry, mona przedstawi nastpujco (za BALCEROWICZ(2006, 11)):

Siddhasena Divkara (STP): 450500 (dinizm)Dinga: 480540 (buddyzm)Dharmakrti: 600660 (buddyzm)Ptrasvmin: ok. 660720 (dinizm)Uveka Bhaa: ok. 700750 (mms)Siddhasena Mahmati (NA): ok. 720780 (dinizm)Akalaka Bhaa: ok. 720780 (dinizm)Prajkaragupta (PVA): ok. 800 (buddyzm)Haribhadra-sri: ok. 800 (dinizm)


rdem podziau kryteriw poznawczych, jaki zaway na systemie Patraswaminai niemal caej pniejszej dinijskiej epistemologii, jest nastpujce stwierdzenieDignagi zawarte w Kompendium kryteriw poznawczych (Prama-samuccaya, PS):

Percepcja i wnioskowanie to dwa kryteria poznawcze, [poniewa]przedmiot poznania ma [tylko] dwa wyrnikiAlbowiem nie ma adnego innego przedmiotu poznania rnego odtego, co ma siebie za wyrnik (tj. absolutne indywiduum), oraz odtego, co ma powszechno za wyrnik (tj. wasno oglna), gdydalej wykaemy, e percepcja ma za swoj domen to, co ma siebieza wyrnik (indywiduum), wnioskowanie za ma za swoj do-men to, co ma powszechno za wyrnik (wasno oglna)22.

Przedmiotem percepcji s wic absolutnie indywiduowe, niepowtarzalne zdarzenia,pojedyncze chwilowe dane zmysowe, takie jak konkretna barwna plama, konkretnychwilowy dwik czy jedyne w swoim rodzaju wraenie dotykowe. S one absolutnieindywidualne: tylko na mgnienie staj si obecne w wiadomoci i wskazuj wycz-nie same na siebie, nie s symbolem czy odbiciem czegokolwiek innego poza sob.W tym sensie zostaj okrelone tym, co ma siebie za wyrnik (sva-lakaa):w sposb, w jaki si jawi w poznaniu, nie istniej w powizaniu z innymi bytami, niewskazuj na aden powszechnik czy klas, do ktrej mona by je zaklasyfikowa, anina adne relacje, na podstawie ktrych mona by je powiza z innymi indywiduami.

Kiedy na ich podstawie umys zaczyna syntetyzowa indywidua; kiedy zaczynaposzukiwa podobiestw midzy seri barwnych plam i tworzy z nich ide kon-kretnego barwnego przedmiotu; kiedy wie ze sob pojedyncze dane pochodzcez rnych organw zmysowych w obraz jednego bytu, na ktry skada si kon-kretny ksztat, barwa, smak, zapach itp.; kiedy byty funkcjonuj w powizaniuz innymi zdarzeniami i wskazuj na siebie poprzez rozmaite relacje z klas przed-miotw podobnych i dlatego zostaj nazwane tym, co ma powszechno za wy-

22 PS1 1.2. Orygina si nie zachowa, a jedynie przekad na jzyk tybetaski; frag-

ment ten jest cytowany przez Pradniakaragupt (Prajkaragupta) w PVA (s. 169.3,213.6) i Sinhasuriego (Sihasri) w DNCV (s. 88.389.1):

pratyakam anumna ca prame lakaa-dvaya /prameyam

na hi sva-smnya-lakabhym aparam prameyam asti. sva-lakaa-viaya hipratyakam, smnya-lakaa-viayam anumnam iti pratipdayiyma .Na temat tego fragmentu patrz HATTORI (1968: 7679, nn. 1.11, 1.13, 1.14) oraz przy-pisy E. Steinkellnera (n. 44 na str. 28, n. 51 na str. 2930) w PVin II2. Por. przekadfragmentu w: HATTORI (1968: 24B) oraz w: HERZBERGER (1986: 115117), ktrawprowadza cenne innowacje w rozumieniu tego fragmentu.


rnik (smnya-lakaa); ostatecznie, kiedy umys wie taki obraz przedmiotuz ide reprezentowan przez dane sowo, wwczas mamy do czynienia z procesem,jaki Dignaga okrela wnioskowaniem. Granic midzy percepcj a wnioskowaniemjasno opisuje synny pwiersz:

Percepcja wolna jest od konceputalizacji; ta za zwizana jestz nazw, klas itp.23.

Dla percepcji przedmiot jest nonikiem samego siebie, co oddaje wyraenie sva--lakaa to, co ma siebie za wyrnik24. Percepcyjne dane zmysowe nios in-formacj, ktra nie wykracza poza nie same: indywidua wskazuj tylko na siebie,nie informuj o niczym innym. W wypadku wnioskowania przedmiotem poznaniajest ju sztuczny konstrukt umysu, co Dignaga okrela mianem konceptualizacji(kalpan, vikalpa). Jest to produkt umysu wygenerowany na podstawie rnychdanych zmysowych, pamici, jzyka itd. Przedmiotem wnioskowania, czyli swegorodzaju mentalnym produktem, jest smnya-lakaa to, co ma powszechno zawyrnik. Informacja, jak taki przedmiot niesie, wykracza poza jego istot: in-formuje on o caej klasie bytw uznanych przez umys za podobne, bytw okrela-nych tym samym terminem, ale take bytw istniejcych w siatce powiza z in-nymi bytami. Przedmiotem wnioskowania s wic nie byty same w sobie czy jakieinne kategorie, lecz konceptualizowane byty bdce nonikami relacji, w jakie onewchodz z innymi bytami. Istnienie tych relacji i powiza umoliwia wnioskowa-nie: pozyskiwanie wiedzy o przedmiocie B, o ktrym nie mamy bezporedniej wie-dzy, na podstawie postrzeonego przedmiotu A, o ktrym z kolei wiemy, e jestcile powizany z B konkretn relacj: przedmiot A suy za symbol (nonik infor-macji o) B. Dokadnie te same zasady warunkuj nasz sposb komunikowania si zapomoc jzyka, nasz sposb posugiwania si symbolami jzykowymi, proces my-lenia itp.25 Wszelkie procesy poznawcze, podczas ktrych operujemy symbolami(te maj z zasady natur werbaln, zwizan z jzykiem), naley zaklasyfikowajako wnioskowanie. Dlatego te

Poznanie werbalne nie jest dodatkowym kryterium poznawczym,rnym od wnioskowania, gdy nazywa ono swj przedmiot na

23 PS1 13cd: pratyaka kalpanpoha nma-jty-di-yojan. Por. HATTORI (1968:

83, 85).24 Na temat natury percepcji i jej przedmiotu (sva-lakaa), a take na temat rnicy

zachodzcej midzy dwoma rodzajami kryteriw poznawczych u Dignagi por. np.HERZBERGER (1986: 106144) i HAYES (1988: 133144). Na temat natury histo-rycznego ta, ktre wpyno na wyksztacenie si idei indywiduum (sva-lakaa) jakoprzedmiotu percepcji por. np. SINGH (1984: 117135).

25 Obszernie na temat symboli u Dignagi w: HAYES (1988: 173219).


drodze [metody zwanej] wykluczeniem tego, co rne w taki samsposb, w jaki [wnioskowanie typu x jest nietrwae, poniewa jestwytworzone okrela swj przedmiot, gdy wnioskujemy na pod-stawie jego cechy] bycia wytworzonym itp.26.

Idee Dignagi przej Dharmakirti27, cho podda je istotnej reinterpretacji, m.in.w Objanieniach na temat kryterium poznawczego (Prama-vrttika, PV):

[1] Kryteria poznawcze s dwa w zalenoci od dwch domen(przedmiotw poznania), [a domeny s dwie] wedle potencjau lubbraku potencjau do [realizacji] sprawczego dziaania. [Przyka-dowo] wosy [widziane w przywidzeniu] itp. nie s [rzeczywistym]przedmiotem, poniewa nie ma pewnoci [realizacji czynnoci,ktra] speni si w [uzyskaniu] przedmiotu.[2] [Uznaje si dwa kryteria poznawcze] take z powodu podobie-stwa i braku podobiestwa, take z powodu bycia przedmiotem lubniebycia przedmiotem mowy oraz dlatego, e gdy inne czynnikisprawcze s obecne, wyobraenie jest obecne lub nieobecne [w za-lenoci od rodzaju kryterium poznawczego].[3] To, co posiada potencja sprawczego dziaania, [nazywamy]w tym wypadku bytem ostatecznie realnym; to, co jest ode rne,okrela si bytem konwencjonalnie realnym. Te dwa stanowi[odpowiednio] to, co ma siebie za wyrnik (absolutne indywi-duum), i to, co ma powszechno za wyrnik (powszechnik)28.

W tych trzech wersach Dharmakirti przejmuje zasady klasyfikacji wprowadzoneprzez Dignag: podzia na dwa kryteria percepcj i wnioskowanie wedle dwch

26 PS 5.1:

na pramntara bdam anumnt tath hi tat /ktakatvdivat svrtham anypohena bhate //

Orygina sanskrycki wedug cytatu w TSaP 1515, s. 441.67. Por. przekad w: HAYES(1988: 300) i HERZBERGER (1986: 145146).

27 O teorii poznania u Dharmakirtiego patrz np.: VETTER (1964); o percepcji np. w:DREYFUS (1997: 345353).

28 PV 2.13:[1] mna dvividha viaya-dvaividhyc chakty-aaktita /

artha-kriyy kedir nrtho narthdhimokata //[2] sadsadatvc ca viayviayatvata /

abdasynya-nimittn bhve dh-sad-asattvata //[3] artha-kriy-samartha yat tad atra paramrtha-sat /

anyat savti-sat prokta te sva-smnya-lakae //


rodzajw przedmiotu poznania (domen poznawczych). Ponadto przedmiot percepcjispenia kryterium realnoci: posiada potencja do realizacji sprawczego dziaania(artha-kriy-smarthya). Percypowany przedmiot poddaje si celowym dziaaniom,staje si narzdziem lub celem aktywnoci osoby, ktra go postrzega. Przykadowopragnienie moe ugasi tylko rzeczywista woda, jako byt jednostkowy istniejcyw sposb niepowtarzalny tu i teraz w momencie picia: ani wczeniej, ani pniej.Zanim zaczynamy pi wod, czyli podejmujemy dziaanie nakierowane na konkretnyprzedmiot (artha), majc przy tym konkretny cel (artha), woda jest tylko wyobrae-niem utworzonym w naszym umyle na podstawie wrae wzrokowych czy dotyko-wych. Wosy, o ktrych mwi Dharmakirti, a waciwie postrzeenie siatki kaczkw(keuka), ktre pojawiaj si przy katarakcie lub przy lekko przymknitychoczach, jest przywidzeniem: nie speniaj kryterium realnoci, gdy nie posiadajadnego potencjau do realizacji sprawczego dziaania i same nie mog sta siprzedmiotem naszych dziaa wzgldem nich. Podobnie nie s realne inne przedmiotyiluzoryczne, np. woda widziana w fatamorganie, gdy nie speniaj kryterium realno-ci: nie posiadaj potencjau do realizacji sprawczego dziaania. Podstawow funkcjsprawczego dziaania (artha-kriy), jakiemu podlega i jakie sam realizuje rzeczywistybyt, jest kauzalno: rzeczy realne wywouj rzeczywiste skutki w naszym aparaciepoznawczym, pozostawiajc w zmysach swj lad: swoj reprezentacj, odbicie(pratibhsa). Idea sprawczego dziaania jest istotnym novum wprowadzonym przezDharmakirtiego. Przedmiot percepcji jest zatem bytem ostatecznie realnym: naszedziaania (a takim dziaaniem te jest akt percepcji) nakierowane s na absolutnie jed-nostkowe, chwilowe indywidua. Byty takie absolutnie realne, posiadajce potencjado realizacji sprawczego dziaania s poza zasigiem wnioskowania.

Z kolei tylko wnioskowanie ktrego podstawow funkcj jest konceptualizacja:tworzenie i posugiwanie si abstraktami, pojciami odwouje si do podobie-stwa, ktre w rzeczywistoci nie istnieje w samych rzeczach. Istnienie wsplnychcech w rzeczach jest wytworem umysu i stanowi podoe wszelkich poj i sym-boli, take jzykowych (sw). Podobiestwa nie mona wic postrzec na drodzepercepcji: to jedynie umys grupuje szeregi postrzeonych danych w klasy na pod-stawie z gry narzuconej przez jzyk siatki pojciowej, ktrej odpowiada wycznietzw. konwencjonalna rzeczywisto. Tre wnioskowania przedmioty, ktre od-powiadaj sowom, symbolom, pojciom to jedynie pewne konwencje narzuconeprzez jzyk. Byty ostatecznie realne bdce przedmiotem percepcji s wic ab-solutnie jednostkowe, wolne od jakiegokolwiek podobiestwa z innymi bytami, niepojawiaj si nigdy w wyobraeniach (dh). Dharmakirti przywouje tu nomenkla-tur wprowadzon przez Dignag: rzeczy realnie istniejce, posiadajce potencjasprawczy, nazywa tym, co ma siebie za wyrnik (sva-lakaa). Dla odmiany,byty konwencjonalnie realne pojawiaj si jedynie w naszych wyobraeniach i my-


lach jako obrazy wzgldnie trwaych bytw, jako byty, ktrym mona przypisanazw itp. Odpowiadaj one temu, co Dignaga okrela mianem tego, co ma po-wszechno za wyrnik. S one nonikami nie samych siebie, lecz cudzej formy29,tj. komunikuj np. relacj wic je z wasn klas czy ukazuj wasny powszech-nik (tj. wasno ogln podobnych przedmiotw nalecych do tej samej klasy) 30.

Zarwno w Objanieniach na temat kryterium poznawczego (Prama-vrttika)31,jak i w Kwintesencji-kropli logiki (Nyya-bindu) Dharmakirti odwouje si do kolej-nego wanego kryterium: [Spord tych dwch kryteriw poznawczych,] percepcjajest wolna od konceptualizacji i niebdna32. W tym lakonicznym stwierdzeniu poja-wia si nowa idea, ktr zasadniczo milczco przyjmowa take sam Dignaga: nie-bdno percepcji33. Jest to konsekwencja przyjcia za kryterium rzeczywistoci za-sady sprawczego dziaania: tylko percepcja informuje nas o realnych rzeczach.W odrnieniu od percepcji, wnioskowanie cho jest poprawnym i miarodajnymsposobem poznawania wiata jest bdne (bhrnta), gdy operuje fikcjami.

Dignaga wprowadzi take rozrnienie na wnioskowanie na uytek wasny(svrthnumna), tj. wewntrzny proces rozumowania, oraz wnioskowanie nauytek innych (parrthnumna), stanowicy sformalizowany proces dowodzeniai argumentacji, prowadzony przy uyciu formu dowodowych34, a w jego lady po-

29 Por. stwierdzenie Dharmakirtiego w PV 2.53d54:

meya tv eka sva-lakaam //tasmd artha-kriy-siddhe sad-asatt-vicrat /tasya sva-para-rpbhy gater meya-dvaya matam //

30 Podobne idee zawieraj stwierdzenia Dharmakirtiego w NB 1.1217: [12] tasyaviaya sva-lakaam. [13] yasyrthasya sanidhnsanidhnbhy jna--pratibhsa-bhedas tat sva-lakaam. [14] tad eva paramrtha-sat. [15] artha-kriy--smarthya-lakaatvd vastuna. [16] anyat smnya-lakaam. [17] so numnasyaviaya. Domen poznawcz tej [percepcji] jest to, co ma siebie za wyrnik(absolutne indywiduum). Przedmiot, przy ktrym nastpuje rnica w [jego] reprezen-tacji w poznaniu w zalenoci od [jego] bliskoci lub oddalenia [od postrzegajcegopodmiotu], jest [wanie] tym, co ma siebie za wyrnik (absolutne indywiduum). Tylkoon jest bytem ostatecznie realnym, poniewa rzecz realnie istniejca cechuje si poten-cjaem do realizacji sprawczego dziaania. To, co jest [od tego absolutnego indywi-duum] rne, jest tym, co ma powszechno za wyrnik (tj. powszechnik). Stanowi ondomen poznawcz wnioskowania.

31 PV 2.123ab:pratyaka kalpanpoha pratyakeva sidhyati /praty-tma-vedya sarve vikalpo nma-saraya //

32 NB 1.4: tatra pratyaka kalpanpoham abhrntam.33 Por. PSV 1.17 = HATTORI (1968: 3637, szczeglnie: Section 3,1Bb).34 Patrz PS2 2.1ab (anumna dvividh svrtha tri-rpl ligato rtha-dk /

Wnioskowanie jest dwojakie. [Pierwsze z nich, wnioskowanie] na uytek wasny to ogld


szed Dharmakirti35 i pniejsza tradycja indyjska, nie tylko buddyjska. Do idei tychodwoywa si take Akalanka, ktry znajduje dla tego rozrnienia miejscew swojej typologii poznania.

4. Odwrcenie porzdku

Siddhasena Mahamati nie tylko definiuje by moe po raz pierwszyw dinizmie36 czym jest kryterium poznawcze, ale jednoczenie wprowadza ca-kiem now klasyfikacj, cho posuguje si dawnymi pojciami. Na samym wstpieWprowadzenia do logiki (Nyyvatra) stwierdza:

Kryterium poznawcze ukazuje siebie (tj. ma aspekt samopozna-nia) oraz co innego (tj. przedmiot) [i] jest wolne od falsyfikacji;jest dwojakie: [z podziaem na] percepcj i poznanie poredniew zalenoci od sposobu okrelania przedmiotu poznania 37.

Siddhasena Mahamati utrzymuje zasad, e percepcja jest poznaniem bezporednim,uchwytujcym swj przedmiot w sposb nieporedni (aparokatay)38. Z dalszejczci tego zwartego tekstu jednak wynika, e autor wyrnia dwa rodzaje percepcji:percepcj konwencjonaln (NA 4) oraz percepcj absolutn (kevala; NA 27), w zale-

rzeczy na podstawie trjpostaciowej racji logicznej.) oraz PS2 3.1ab (parrthnumnatu sva-drtha-prakanam / Z kolei wnioskowanie na uytek innych to przedstawie-nie [innym] rzeczy, ktr si samemu dowiadczyo); patrz take PSV5a 2, K 109a.23 == V 27a.5 (svrthnumna): tshul gsum pai rtags las rjes su dpag pai don (V: rjes sudpag par bya bai don) mtho ba ga yin pa de ni ra gi don gyi rjes su dpag pao. Por.:RANDLE (1926: 289), HATTORI (1968: 78, n. I.11) oraz PVin II2, n. 1, s. 21.

35 Por. np. NB 2.12: [1] anumna dvividh. [2] svrtha parrtha ca.36 Samantabhadra w Rozprawie o autorytecie (pta-mms) stwierdza, e kryte-

rium poznawcze to poznanie prawdy (M 101a: tattva-jna prama), co p-niejsza tradycja np. Wadirada Suri (Vdirja Sri) w NViV 1.3, s. 57.22 uznaje zapenoprawn definicj kryterium poznawczego. Istnieje jednak uzasadnione przypusz-czenie, e Samantabhadra i Siddhasena Mahamati (datowanie obydwu jest nieprecy-zyjne) mogli y w do zblionym okresie i trudno okreli, ktry z nich pierwszyw dinizmie w peni wiadomie zdefiniowa kryterium poznawcze.

37 NA 1:prama sva-parbhsi jna bdha-vivarjitam /pratyaka ca paroka ca dvidh, meya-vinicayt //

38 NA 4:aparokatayrthasya grhaka jnam dam /pratyakam, itaraj jeya paroka grahakay //


noci od tego, co przyjmiemy za tzw. organ poznajcy (aka)39. Do kategorii pozna-nia poredniego zalicza on wszelkie pozostae rodzaje poznania, a przede wszystkimpoznanie sowne (bda, NA 8,9) oraz wnioskowanie (NA 10) podobnie jak u Dig-nagi jako szczeglny przypadek poznania opierajcego si na symbolach sownych.

Now typologi kryteriw poznawczych, jaka si nam wyania, mona przedsta-wi nastpujco:


percepcja konwencjonalna(svyavahrika-pratyaka)

percepcja absolutna(kevala-pratyaka)


poznanie sowne (bda)

wnioskowanie (anumna)

inne


percepcja na uytek wasny (svrtha-pratyaka)

percepcja na uytek innych(parrtha-pratyaka)

wnioskowanie na uytek wasny (svrthnumna)wnioskowanie na uytek innych(parrthnumna)

Model 2

39 Por. wyjanienia komentatora w NAV 1.7: pratyaka cty-di; tatra siddhnta-

-prasiddha-pramrthika-pratyakpekayka-abdo jva-paryyatay prasiddha. ihatu vyvahrika-pratyaka-prastvd aka-dhvanir indriya-vacano ghyate. tata ckapratigata pratyaka. yad indriyam rityjjihte rtha-skt-kri jna tatpratyakam ity artha. [Co do wyraenia:] a percepcja (pratyaka) itd., [daje siono etymologizowa nastpujco: zwrcone do (prati) organu poznajcego (aka)].W odniesieniu do ostatecznej percepcji (doskonaej), ktra jest dobrze znana z Kanonu,sowo organ poznajcy [odnoszce si do kryterium okrelajcego charakter percep-cji] jest doskonale znane jako synonim [wyraenia]: istota ywa. Tutaj natomiastwyraenie organ poznawczy uyte zostaje [przez Siddhasen] na oznaczenie organwzmysowych, gdy odnosi si ono do konwencjonalnej (normalnej) percepcji. Zatem to[poznanie], ktre odnosi si do zmysw, jest percepcj. To znaczy: poznanie postrzegajceprzedmiot bezporednio, ktre pojawia si, opierajc si na zmysach, jest percepcj.


Co niezwykle istotne, Siddhasena Mahamati wyranie wskazuje, e rdem po-dziau jest nie tyle istnienie dwch aspektw bytu, jak tego chcia Dignaga, co dwaodmienne sposoby poznawania tej samej rzeczywistoci40.

5. Jasno i wyrano

Akalanka przej podzia kryteriw poznawczych zaproponowany przezSiddhasen i przedstawi j na samym wstpie Trzech bardzo atwych [rozdziawna temat filozofii] (Laghyas-traya):

Percepcja jest jasnym poznaniem, [dzieli si na dwa rodzaje] wedlepodziau na gwn i konwencjonaln. Poznanie porednie to pozo-stae poznanie. Podsumowujc, istniej dwa kryteria poznawcze41.

Ide t wyraa parokrotnie, m.in. w Rozprawie o logice (Nyya-vinicaya, NVi):

Percepcja susznie jest wyranym [poznaniem]; pozostae [pozna-nie] to poznanie przejte, ktre jest bezbdne [i] podzielone na[podtypy takie jak] rozpoznanie itp. Podsumowujc, istniej dwakryteria poznawcze42.

Jego wtpliwoci budzia jednak kwestia kryteriw, wedle jakich naley odrniapercepcj od poznania poredniego. Utrzymywanie, zgodnie z dawn tradycj, eobydwa typy poznania rni bezporedni lub poredni sposb ich uzyskiwania, pro-wadzioby ostatecznie do uznania, e tak odmienne akty poznawcze jak odbir wraezmysowych czy wnioskowanie s jedynie rnymi aspektami tego samego typu po-znania, gdy obydwa zachodz za porednictwem dodatkowych czynnikw: zmyswlub umysu. Obydwa s wic czym zaporedniczone. Jedynym bezporednim rodza-

40 NA 1cd: pratyaka ca paroka ca dvidh, meya-vinicayt // [Kryterium po-

znawcze jest dwojakie z podziaem na] percepcj i poznanie porednie w zalenoci odsposobu okrelania przedmiotu poznania. Na uwag zasuguje fakt, e Siddhasenamwi o dwch sposobach okrelania przedmiotu poznania (meya-vinicayt) czyo dwch metodach poznawania, a nie po prostu o dwch przedmiotach poznania(*meyt = w zalenoci od przedmiotu poznania).

41 LT 3:pratyaka viada jna mukhya-savyavahrata /paroka ea-vijna prame iti sagraha //

42 NVi 3.83 (s. 359):pratyakam ajas spaam anyac chrutam aviplavam /prakra pratyabhijdau prame iti sagraha //


jem poznania byoby poznanie doskonae (kevala), rwnoznaczne z wszechwiedz(sarva-jna), lub formy nieco mniej doskonae: telestezja (avadhi) i telepatia(mana-paryaya), w ktrych istnienie wierzono, cho byy one praktycznie niedo-stpne zwykemu miertelnikowi. Takie ujcie problematyki poznania nie tylko pro-wadzioby do uzasadnionej krytyki ze strony wszystkich pozostaych nurtw filozo-ficznych w Indiach, ale jednoczenie bezporednio wymuszaoby uznanie tezy, eprzecitny czowiek praktycznie nie dysponuje adnego rodzaju poznaniem bezpo-rednim. Konsekwencj takiego ujcia byoby przyznanie, e caa wiedza o wiecie,jak kada jednostka w spoeczestwie posiada, jest uzyskiwana w sposb poredni,a wic podatny na wtpliwoci i krytyk. W najlepszym wypadku prowadzioby to dosceptycyzmu i podwaenia nie tylko racjonalnego obrazu wiata, jaki filozofowiedinijscy kultywowali, ale take samych podstaw doktrynalnych dinizmu. adne zestwierdze zawartych w pismach kanonicznych itp. nie mogoby zosta poddane bez-poredniej weryfikacji, a jedynie by dowodzone porednio, co z kolei wymagaobydalszych dowodw. Rezultatem byby regres w nieskoczono (anavasth), czegoskutkiem byoby uznanie, e zaoenia dinizmu i dinijska teoria poznania s bdne,gdy prowadz do bdu logicznego, jakim jest regres w nieskoczono, i koniecz-no nieustannego poszukiwania coraz to nowych uzasadnie dla kolejnych tezprzyjmowanych dla uzasadnienia poprzednich. W najgorszym razie za uznanie, ew codziennym yciu opieramy si wycznie na poznaniu porednim, prowadziobydo odrzucenia realnoci wiata, jaki nam si odsania przed oczami, i uznania jegoiluzorycznoci.

Powysze rozwaania zawayy na refleksji Akalanki wyraonej w Rozprawieo logice:

Dwa pierwsze [rodzaje poznania: poznanie zmysowe (mati) i po-znanie przejte (ruta)] susznie nazwa [Umaswamin w TS 1.11]poznaniem porednim, a pozostae [, tj. telestezj, telepati i po-znanie doskonae, okreli w TS 1.12] poznaniem bezporednim.Jednake wycznie po to, by by w zgodzie z opini ludzi, ujmujesi w definicji [percepcji] poznanie zmysowe43.

Niezaprzeczalnym faktem pozostawao to, e istnieje esencjonalna rnica midzynaocznym dowiadczeniem i bezporednim odbiorem wrae zmysowych a proce-dur wnioskowania czy posugiwaniem si sownymi symbolami cakowicie nieza-lenie od tego, czy przedmioty, o ktrych wnioskujemy czy mwimy, s tu i teraz

43 NVi 3.88 (s. 363):

dye parokam apara pratyaka prhur jasam /kevala loka-buddhyva mater lakaa-sagraha //


obecne, czy te nie. T rnic staray si te uwydatni wszystkie systemy filozoficz-ne w Indiach, posugujc si terminami percepcja, wnioskowanie itp. w wyranieokrelonym znaczeniu, ktre radykalnie odbiegao od dawnej tradycji dinijskiej.

Jak przedstawiem wczeniej, dla Dignagi, a po czci take dla Dharmakirtiego,takim kryterium podziau poznania bya idea konceptualizacji, ktra charakte-ryzowaa wszelkie formy poznania niepercepcyjnego, a ktra konotowaa dwa zja-wiska: (1) posugiwanie si systemem symboli (jzykiem naturalnym lub systememlogicznym) (2) w odniesieniu do wasnoci oglnych (powszechnikw), a nie w sto-sunku do indywiduw.

Z klasyfikacji procesw poznawczych, ktr Akalanka stara si wprowadzi m.in.w spornej strofie LT 10cd11ab, wynika jak w dalszej czci wyka e zda-niem Akalanki takie ujcie jest uproszczeniem.

Jako kryterium odrniajce percepcj od poznania poredniego wprowadza onide jasnoci (vaiadya) lub wyrazistoci (spaatva). Charakter tej jasnoci wy-znacza to, w jaki sposb prezentowana jest w poznaniu rzeczywisto:

Przyjmuje si, e w odrnieniu od wnioskowania i innych [typwpoznania poredniego] jasno tej [percepcji] w wypadku proceswpoznawczych (uwiadomienia przedmiotu) [polega na] prezentacji[w poznaniu] jednostkowego aspektu [rzeczy]. To, co jest ode tej[jasnoci] rne, jest brakiem jasnoci44.

Kady akt percepcji czy to konwencjonalnej zmysowej, czy wewntrznej mental-nej, czy te absolutnej pozazmysowej ujmuje rzecz jednostkow. Natomiast wnio-skowanie, poznanie werbalne itp. nie prowadz nas do jednostkowych aspektw rzeczy:w akcie poznania reprezentowane s jedynie idee; to one stanowi przedmiot poznaniaporedniego, dlatego te takie poznanie naley uzna za pozbawione jasnoci(aviada, aspaa). Poznanie niejasne / niewyrane nie ukazuje nam konkretnej rzeczy,konkretnego indywiduum, lecz rozciga si jako idea na ca klas indywiduwi ukazuje ich wspln cech, pomijajc rzeczywiste rnice midzy indywiduami. Dla-tego te poznanie porednie nie prowadzi nas do konkretnej rzeczy, ktra jest desygna-tem sowa czy rdem idei w poznaniu, a jedynie do konglomeratu pojedynczych by-tw, ktrych nie mona odrni na podstawie poznania poredniego. W tym te sensiemoemy mwi o niejasnoci / niewyranoci tego poznania.

Poniekd to przedmiot danego aktu poznania okrela porednio, czy ten akt po-znania jest bezporedni i percepcyjny czy te poredni, oparty na konceptualizacji

44 LT 4:

anumndy-atirekea viea-pratibhsanam /tad-vaiadya mata buddher avaiadyam ata param //


i symbolach. Bdem byoby jednak sdzi, e zaleno tutaj jest dokadnie takasama jak u Dignagi, mianowicie e percepcja postrzega wasno jednostkow,a wnioskowanie i podobne formy poznania poredniego wasno wspln. Takierozumienie przeja jednak pniejsza tradycja dinijska. Wadidewa Suri (VdidevaSri) w Ornamencie blasku kategorii [opisywalnych za pomoc] kryteriw po-znawczych i punktw widzenia (Prama-naya-tattvloklakra, PNTA) nie-mal cytuje Akalank: Wyrazisto to ujawnianie [w poznaniu] jednostkowegoaspektu [rzeczy] w stopniu wikszym ni w wypadku wnioskowania itp.45.

Pewne wtpliwoci moe wzbudza to, w jaki dokadnie sposb sam Akalanka ro-zumia pojcie jasnoci czy wyrazistoci percepcji. W innym miejscu uzupeniaon, e przedmiotem percepcji jest w rzeczywistoci substancja (rzecz ciga w cza-sie), przejawy (chwilowe i zmienne atrybuty substancji), wasnoci oglne rzeczylub wasnoci indywidualne:

Uznaje si susznie, e wyrnikiem percepcji jest wyrane(= jasne) i dystynktywne doznanie natury przedmiotu, ktrym [jest]substancja, przejaw, wasno oglna (powszechnik) i jednostkowa(indywiduum)46.

Istotne jednak jest w tym sformuowaniu zdefiniowanie percepcji jako doznanienatury przedmiotu w sposb wyrany i dystynktywny. Przedmiotem percepcji jestrealnie istniejca rzecz, ktra daje si uj w kategoriach substancji, chwilowychprzejaww, powszechnika i indywiduum, a percepcja postrzega jasno i wyraniejednostkow natur tego przedmiotu. Aby wyrazi t myl inaczej: ta sama rzeczjest nonikiem wielu aspektw, z ktrych niektre (jednostkowe i niepowtarzalne)ujmuje tylko percepcja, inne za (powszechne, wsplne) zarwno percepcja, jaki poznanie porednie. Na potwierdzenie mego przypuszczenia przytocz dwie strofyz tego samego dziea Akalanki:

[129] Realnie istniejca rzecz, majca siebie za wyrnik (tj. abso-lutne indywiduum), moe by absolutnie jednostkowa na podstawiejednostkowej reprezentacji [w aparacie poznawczym (tj. w zmysachjako niepowtarzalna dana zmysowa)], bdc nacechowana pojciem;na podstawie niejednostkowej (wsplnej) reprezentacji [w aparaciepoznawczym (tj. w umyle jako nonik oglnej idei)] moe byniejednostkowa. [130] [Ta sama jednostkowa rzecz], ktra jest od-

45 PNTA 2.3: anumndy-dhikyena viea-prakana spaatvam.46 NVi 1.3 (s. 57):

pratyaka-lakaa prhu spaa skram ajas /dravya-paryya-smnya-vierthtma-vedanam //


rniona od rzeczy niejednostkowych (podobnych) oraz posiadajednostkowe [wasnoci], stanowi przedmiot percepcji oraz przed-miot poznania poredniego jako rzecz zewntrzna lub wewntrznaw zalenoci od swych indywidualnych aspektw4748.

Dychotomii sposobw poznawania wiata (bezporednio lub porednio) nie towa-rzyszy dychotomia samego wiata. To, e poznajemy wiat na dwa sposoby, nieoznacza, ze yjemy w dwch odrbnych wiatach i mamy do czynienia z dwomacakiem odmiennymi typami bytw: indywiduami, ktre rozpoznajemy percepcyj-nie, oraz ideami i powszechnikami, ktre pochwytujemy na drodze poznania po-redniego. W rzeczywistoci jedn i t sam rzecz charakteryzuj rozmaite atrybuty,ktre rozmaicie oddziaywaj na nasz aparat poznawczy:

To, co ma siebie za wyrnik (absolutne indywiduum), jest niepo-wtarzalne (dos. niezmieszane [z innymi]), jest [zarazem] po-dobne i nacechowane pojciem, posiada potencja sprawczegodziaania dziki swoim wasnym cechom, ktre istniej jednocze-nie i konsekutywnie; to jest jedna [i ta sama rzecz]49.

Byty jednostkowe, ktre s nieredukowalne i niepowtarzalne, s jednoczenie no-nikami wsplnych cech (samna-lakaa), na podstawie ktrych mona mwio podobiestwie tyche indywiduw. Jest to wyrane echo koncepcji Dignagi, zgodniez ktr rzeczom nadajemy nazwy bezporednio na podstawie zawartego w nich podo-biestwa50. Podobn myl wyrazi Dignaga w Kompendium kryteriw poznawczych51,gdzie wskazywa, e jeden i ten sam realny byt, stanowicy przedmiot poznania, po-

47 Przedmiotem percepcji jako rzeczy zewntrzne (bahi-pratyaka) s np. obiekty fi-

zyczne, a jako rzeczy wewntrzne (anta-pratyaka) wasne myli, odczucia, introspek-cja. Przedmiotem poznania poredniego jako rzeczy zewntrzne (bahi-paroka) s np.obiekty fizyczne, ktre s ujmowane jako elementy reprezentujce swoj klas lub jakoprzedmioty wnioskowania, desygnaty nazw itp. Przedmiotem poznania poredniego jakorzeczy wewntrzne (anta-paroka) s wyobraenia, idee, pojcia, symbole, sowa itp.

48 NVi 1.129130 (s. 484):[129] sad bhinna-pratibhsena syd bhinna savikalpakam /

abhinna-pratibhsena syd abhinna sva-lakaam //[130] samnrtha-parvttam asamna-samanvitam /

pratyaka bahir anta ca paroka sva-pradeata //49 NVi 1.122 (s. 453):

sva-lakaam asakra samna savikalpam /samartha sva-guair eka saha-krama-vivartibhi //

50 Por. HERZBERGER (1986: 124133), HAYES (1988: 196204).51 PS1 1.2. Tekst fragmentu w przyp. 22, przekad na s. 14.


siada dwa aspekty. Podmiot poznawczy podchwytuje ten przedmiot albo ujmujcpercepcyjnie jego swoist niepowtarzaln cech (sva-lakaa), albo na drodze wnio-skowania, rozpoznajc jego cech ogln, powszechn, ktr dzieli on z innymi in-dywiduami, dziki czemu moe by przypisany do okrelonej klasy bytw.

Gdy zatem postrzegamy percepcyjnie taki zoony byt jednostkowy, ktry jesttake nonikiem cech powtarzalnych i ktry z jednej strony trwa w czasie jako sub-stancja, z drugiej za z chwili na chwil podlega nieodwracalnym przemianom,zwanym przejawami, ujmujemy tylko cz jego natury: t cz, ktr postrze-gamy jasno i wyranie.

Przy interpretacji spornej strofy LT 10cd11ab naley wic bra pod uwagw pierwszym rzdzie ide jasnoci i wyranoci, ktra decyduje o sposobie waci-wego skatalogowania takich rodzajw poznania jak poznanie zmysowe, pami,rozpoznanie, mylenie indukcyjne, konstatowanie itp.

Wydawaoby si, e takie rodzaje poznania jak pami, rozpoznawanie, mylenieindukcyjne, konstatowanie itp. w odrnieniu od poznania zmysowego ujmujprzede wszystkim cechy oglne, tj. operuj ideami abstrakcyjnymi, i daleko im dojasnoci i wyrazistoci definiujcej percepcj. Czyby wic interpretacja 3 Prabha-czandry, ktry szereguje powysze rodzaje poznania jako poznanie przekazane, byawaciwa, a pozostali komentatorzy byli w bdzie i nie zauwayli prostej sprzecz-noci, kryjcej si w ich interpretacji? Znajdywaoby to potwierdzenie w sowachsamego Akalanki, ktry w cytowanej powyej strofie NVi 3.83 (s. 22, przyp. 42)wyranie stwierdza, e pozostae [poznanie] to poznanie przejte, ktre jest podzielone na [podtypy takie jak] rozpoznanie itp., gdzie wyraenie rozpoznanieitp. (pratyabhijdi) oznacza cay szereg zawierajcy m.in. mylenie indukcyjne(ha / tarka), konstatowanie (bhinibodhika), pami (smti), wnioskowanie(anumna) itp. Wyranie wic Akalanka w tej strofie wyrnia szereg rodzajwpoznania poredniego (paroka).

Pozostaje to te w zgodzie z kolejn strof Rozprawy o logice, w ktrej Akalankanie pozostawia wtpliwoci, e oprcz rozpoznania itp. do poznania przejtegonaley zaliczy take dwa dodatkowe, gwne rodzaje poznania: wnioskowanie(anumna) i przekaz tradycji (gama):

Owo wszelkie [poznanie wczeniej omwione, w tym] wniosko-wanie i przekaz tradycji, to poznanie przejte, o ile komunikuje siprawd w sposb niesprzeczny z tradycj52.

52 NVi 3.87 (s. 363):

sarvam etac chruta-jna anumna tathgama /sapradyvightena yadi tattva pratyate //


Komentator Wadirada Suri (Vdirja Sri) artykuuje to, co jest zasadniczo jasnena podstawie samego kontekstu i poprzednich strof Rozprawy o logice (NVi 3.8386):nie tylko pami itp., wanie [scharakteryzowane], zaliczaj si do poznania prze-jtego, ale w takim samym stopniu zarwno wnioskowanie, jak i przekaz tradycji53.

Jaki jest zwizek midzy poznaniem przejtym (ruta) a poznaniem porednim(paroka)? Gdy zestawimy typologi pojawiajc si w takich strofach jak LT 3 (s. 22,przyp. 41: pratyaka paroka), NVi 3.83 (s. 22, przyp. 42: pratyakam rutam) czy NVi 3.88 (s. 23, przyp. 43: parokam pratyaka), to widzimy wyra-nie, e wszystkie te strofy podaj podstawow klasyfikacj kryteriw poznawczych,dzielcych si na percepcj i poznanie porednie (paroka), zwane te poznaniemprzejtym (ruta). Rzeczywicie, zrwnanie terminu ruta z paroka jest konsekwen-cj uznania, e proces poznania zmysowego (mati-jna) jest take percepcj. Gdyzerkniemy na Model 1 (s. 13), ukazujcy tradycyjn typologi miarodajnych proceswpoznawczych, to widzimy, e gdy zaliczymy poznanie zmysowe (mati-jna), zakla-syfikowane pierwotnie jako poznanie porednie (paroka), do poznania bezpored-niego (pratyaka), czyli percepcji, to w kategorii paroka pozostanie tylko jeden ro-dzaj: poznanie przejte (ruta). Nie naley si wic dziwi, e Akalanka posuguje siterminami paroka i ruta niemal wymiennie: obydwa maj t sam ekstensj, czyli sidentyczne pod wzgldem zakresu, gdy obejmuj dokadnie te same elementy, tj. tesame procesy poznawcze. Maj jednak odmienn intensj: konotuj odmienne zjawi-ska: paroka stosuje si do porednich aktw poznawczych, podczas gdy ruta okrelaakty poznawcze, w trakcie ktrych czstka wiedzy zostaje przekazana innemu pod-miotowi.

Parokrotnie ju wspominana strofa NVi 3.88 (s. 23, przyp. 43) zawiera jeszczejedn istotn wskazwk. Akalanka powiada tam, e cho poznanie zmysowe(mati-jna) tradycyjnie klasyfikuje si jako poznanie porednie, to z pewnychwzgldw mona je take zaklasyfikowa jako percepcj, a konkretnie jako per-cepcj konwencjonaln (svyavahrika-pratyaka), w odrnieniu od percepcjipierwszej (mukhya-pratyaka), ktr jest percepcja pozazmysowa. Cho Akalankanie omawia podtypw tej pozazmysowej percepcji pierwszej w swoich pracachpowiconych epistemologii (tj. Laghyas-traya, Nyya-vinicaya, Prama-sagraha i Siddhi-vinicaya), to jest oczywiste, e take u Akalanki, ktry obszerniekomentuje ten podzia w Krlewskim komentarzu (RVr), kategoria ta obejmujetelestezj (avadhi-jna), telepati (mana-paryaya-jna54) i poznanie doskonae

53 NViV 3.87 (s. 363.1415): tad ha anumna tathgama. na kevala smty-

dikam eva ruta-jnam, api tu anumna tadvad gama cti.54 Akalanka, podobnie jak wikszo digambarw, posuguje si terminem mana-

-paryaya-jna, podczas gdy wetambarowie z reguy preferuj mana-paryya-jna.


(kevala-jna), a wic podtypy doskonale znane z tradycji (por. s. 12). Nie monamie wic najmniejszych wtpliwoci, e cao poznania zmysowego (mati-jna),wraz ze swymi czterema etapami: postrzeeniem (avagraha), rozwaaniem (h),sdem (avya)55 i utrwaleniem (dhra), ktre stanowi podstaw pamici, zostajezaliczona przed Akalank do percepcji (pratyaka).

6. Konceptualizacja

Jak si wobec tego ma jasno / wyrazisto, ktra dla Akalanki odrnia percepcjod poznania poredniego, do kwestii konceptualizacji, odrniajcej zdaniemDignagi, percepcj od wnioskowania?

W Trzech bardzo atwych [rozdziaach na temat filozofii] Akalanka opisuje po-szczeglne etapy poznania zmysowego, w ktrym niemal od samego pocztku poja-wia si element konceptualizacji (vikalpa, kalpan): budowania konstruktw mylo-wych (poj, wyobrae, idei) na bazie prostych danych zmysowych. Warto w tymmiejscu przypomnie, e Dinga i Dharmakrti (por. s. 14 i nn.) wyranie wyodrb-niali z zasigu terminu percepcja wszelkie procesy poznawcze, ktre wychodz pozatakie nagie dane zmysowe i ktre zawieraj element konstruktw mylowych,uznawanych przez buddyjskich filozofw za (uyteczn) fikcj. Dla Akalanki aktyw-no umysu, poddajcego obrbce czyste wraenia zmysowe, jest istotnym elemen-tem niemal caego procesu percepcyjnego. wiadomo pojciowa (vikalpa-dh)odpowiada w poniszym fragmencie terminom kalpan i vikalpa:

Gdy dochodzi do kontaktu organu poznajcego (zmysu) z przed-miotem, [pojawia si wpierw] (1a) widzenie [czystej] egzystencji(tzn. postrzeenie, e co jest obecne)56, [a nastpnie] (1b) wiado-mo pojciowa w formie [postrzeganego] przedmiotu57 [te dwaetapy to] postrzeenie. [Po nim nastpuje] (2) rozwaanie, [ktregoistot jest] pragnienie [okrelenia, czym jest postrzegane] indywi-duum. [Nastpnie pojawia si] (3) sd, [czyli] ostateczne okrelenie,[czym to indywiduum jest]. (4) Utrwalenie, [ktre si z kolei pojawia],jest przyczyn pamici. Tak oto poznanie zmysowe jest czworakie58.

55 Digambarowie posuguj si najczciej terminem avya, wetambarowie za apya.56 Jest to pierwsza faza postrzeenia zmysowego, zwana czsto percepcj czyst,

bezpojciow (nirvikalpaka-pratyaka), a w dinizmie okrelana mianem niewyranegopostrzeenia (vyajanvagraha), por. BALCEROWICZ (1994: 2729).

57 Jest to pierwszy etap tzw. percepcji pojciowej (savikalpa-pratyaka).58 LT 56ab:


Bez wiadomoci pojciowej, zdaniem Akalanki, podmiot poznawczy nie mgbysta si wiadom czegokolwiek, nawet tego, e cokolwiek postrzega:

Take kady istniejcy konceptualny stan umysu, ktrego kady jestwiadom, e powstaje i zanika, nie byby postrzegany w pojedyn-czym akcie percepcji, [gdyby nie mia charakteru konceptualizacjiju w momencie samopostrzeenia w umyle], podobnie jak [nie jestpostrzegany] odrbny charakter jego indywidualnej natury59.

Konceptualizacja, czyli wiadomo pojciowa towarzyszy wic procesowi po-znawczemu ju w momencie, gdy przedmiot postrzeenia zabarwia wiadomo,gdy stajemy si czegokolwiek wiadomi. Takie ujcie prowadzi do nastpujcegowniosku: wiadomo pojciowa cechuje zarwno poznanie porednie, jak i bezpo-rednie (wyjwszy pocztkowy moment kontaktu zmysu z przedmiotem).

Akalanka dowodzi, e konceptualizacje przejawiaj si jasno i wyrazicie; kon-ceptualizacja ma zatem dwa aspekty: prezentuje swj przedmiot porednio, jakoide, czyli niejasny przedmiot, ale sposb, w jaki sama si ujawnia, jest wyranyi jasny (bezporedni):

Kady aspekt aktw poznania konceptualizacyjnego poddajcy sisamopostrzeeniu ujawnia swoj tre w sposb jasny, gdy nawetkiedy wszystkie bez wyjtku myli zostay stumione, [poznanie]ujawnia si jako [poznanie] nacechowane pojciem60.

Prowadzi nas to do wniosku, e szereg procesw poznawczych wymienionychw spornej strofie LT 10cd11ab pami, rozpoznanie, mylenie indukcyjnei konstatowanie cho ma charakter konceptualizacyjny, pojciowy, moe by przynajmniej pod wzgldem sposobu, w jaki si objawia zaliczona take do kate-gorii poznania bezporedniego, percepcyjnego. Tym, co ostatecznie decyduje, czy teprocesy poznawcze naley uzna za percepcyjne, czy te porednie, jest wedugAkalanki ich werbalny charakter, tj. ich powizanie z jzykiem.

akrtha-yoge sattloko rthkra-vikalpa-dh /avagraho viekkhvyo vinicaya //dhra smti-hetus tan mati-jna catur-vidham /

59 LT 24:pratisavidittpatti-vyay satyo pi kalpan /pratyake na lakeras tat-sva-lakaa-bhedavat //

60 LT 23:sva-savedya vikalpn viadrthvabhsanam /sahtyea-cinty savikalpvabhsant //


Gdy przeanalizujemy sownictwo, jakim posuguje si Akalanka, zobaczymy, etermin saj (rozpoznawanie) jest dla niego synonimem terminu pratyabhij /pratyabhijna. Podobnie rzecz si ma z pozostaymi terminami z omawianegoszeregu. Pojawiaj si one wymiennie w rnych listach61. Na ich podstawie wya-niaj si dwie serie terminologiczne, ktre zasadniczo opisuj t sam zalenosprawcz w podobnych procesach poznawczych:

1) mati saj cint abhinibodha*) [pami rozpoznanie mylenie indukcyjne konstatowanie]2) smti pratyabhijna ha / tarka bhinibodhika / anumna

W ten sposb uzyskujemy dwa synonimiczne szeregi. Rni si one midzy sobcharakterem werbalnym. Pierwszy szereg zalicza si do poznania bezporedniego,percepcyjnego, drugi za do poznania poredniego. Synonimiczno tych terminwprzedstawia Akalanka w odautorskim komentarzu do spornej strofy:

Poniewa utrwalenie [obrazu] jest przyczyn wiarygodnej pamicijako rezultatu, jest ono dla teje [pamici] kryterium poznawczym.[Podobnie] pami jest [przyczyn i kryterium poznawczym] dlarozpoznania, czyli identyfikacji. [Tak samo] rozpoznanie jest[przyczyn i kryterium poznawczym] dla kojarzenia, czyli dla my-lenia indukcyjnego. Kojarzenie jest [przyczyn i kryterium poznaw-czym] dla konstatowania, czyli wnioskowania itp. [Dzieje si tak]jeszcze przed zwizaniem ze sowem. {Po zwizaniu ze sowem}

[stanowi one] poznanie przejte, ktre ma liczne podtypy62.

Powysze wyjanienia ponadto ukazuj istotn rol jzyka, ktry okazuje si dru-gim dodatkowym kryterium podziau procesw poznawczych na bezporednie

61 Np. (1) LTV 10cd11ab: dhra, smti sajy, cinty,

abhinibodhasya, (2) SVi 2.1 (s. 120.4): smty pratyabhijnat, por. SVi 2.1(s. 120.2021): mate smti, tata pratyabhij, ata ha, asmd abdnum rutam ityukta bhavati; oraz (3) SViV 2.23 (wraz z SVi, s. 217.27218.1): avagraha dir yasys csau mati samsa: s ca smti ca saj ca cint ca abhinibodha ca te tmnoyasya tathktam. (Poznanie zmysowe jest zoonym procesem poznawczym: jest tow rwnym stopniu pami, rozpoznawanie, kojarzenie i konstatowanie); (4) RVr 1.13(s. 58.1516): manana mati smaraa smti sajna saj cintana cintbhimukhyena niyata bodhanam abhinibodha iti = SViV 1.27 (s. 115.1415).

62 LTV 10cd11ab: avisavda-smte phalasya hetutvt prama dhra,smti sajy pratyavamarasya, saj cinty tarkasya, cintabhinibodhasynumnde prk abda-yojant. {abdnuyojant} ea ruta-jnam aneka-prabhedam. [ Emendacja tekstu: wedug przygotowywanego przezemnie wydania krytycznego LT i LTV].


i porednie. Podzia na poznanie bezporednie (jasne i wyrane) i porednie(niejasne i niewyrane) zbiega si z podziaem na poznanie niewerbalne i werbalne:

pratyaka (percepcja) paroka (poznanie porednie)

viada (jasne) aviada (niejasne)abda (niewerbalne) bda (werbalne)

akalpita (niepojciowe) kalpita (pojciowe) kalpita (pojciowe)

Taki podzia przywouje nam stwierdzenie Dignagi, ktre z pewnoci wpynona sposb klasyfikacji procesw poznawczych przez Akalank:

Gdy powstaje [poznanie w wyniku kontaktu] zmysu i przed-miotu, nie jest moliwe, by [tre tego poznania] miaa werbalnycharakter itp. (tj. konceptualny charakter)63.

Teza Dignagi jest oczywist konsekwencj wyodrbnienia dwch typw poznaniawedle kryterium konceptualizacji: dla Dignagi konceptualizacja konotowaa takewerbalny charakter. Zdaniem Akalanki jednak moliwe byo takie poznanie, ktrejest w peni niewerbalne, a jednoczenie ma charakter pojciowy, w ktrym trepoznania jest ju zabarwiona aktywnoci umysu: taki charakter ma jego zdaniemwikszo procesw skadajcych si na percepcj. Odpowiednikiem Dignagowejpercepcji cakowicie wolnej od konceptualizacji i warstwy werbalnej s jedynieniewyrane postrzeenia (vyajanvagraha, por. przyp. 56), czyli wstpna fazaniektrych procesw percepcyjnych.

Na uwag przy okazji zasuguje fakt, e takie ujcie procesw poznawczych przezAkalank jest bezporedni krytyk wymierzon w stanowisko Bhartryhariego znako-mitego filozofa jzyka, nieco tylko starszego od Dignagi ktry dowodzi, e wszelkiepoznanie ma charakter werbalny, a kada myl ma swj sowny odpowiednik:

Nie ma w wiecie64 poznania, ktre [by si pojawiao] nie poda-jc za mow; wszelkie poznanie, niczym przeszyte [sowem], wy-raa si przez sowo65.

63 PSV 1.17ab: indriyrthdbhve nsti vyapadeydi-sambhava. Por. przekad w:

HATTORI (1968: 36, Section 3,k. 1ab), tekst sanskrycki wedug: HATTORI (1968: 121, n. 3.3).64 Jeden z komentatorw Akalanki niezwykle trafnie wyjania sanskrycki termin

loka, najczciej przekadany jako wiat, NViV 3.88 (s. 364.1): lokasya vyavahartujanasya wiat, czyli ludzie podejmujcy dziaania.

65 VP 1.131:na so sti pratyayo loke ya abdnugamd te /anuviddham iva jna sarva abdena bhsate //


Wbrew przekonaniu Bhartryhariego, Akalanka podkrela, e jest moliwe formu-owanie myli poza jzykiem; nawet wewntrzny proces kojarzenia i rozumowaniamoe si odbywa na jakim etapie cakowicie niezalenie od jzyka.

7. Ponowna interpretacja spornej strofy

Ostateczn klasyfikacj procesw poznania, jakiej dokonuje Akalanka, przedsta-wia nastpujcy schemat:

poznanie werbalne(nma-yojant)


percepcja pierwsza(mukhya-pratyaka)



poznanie przejte (ruta)


percepcja niesensoryczna (mentalna)(anindriya-pratyaka)

percepcja sensoryczna(indriya-pratyaka)

pami (mati = smti)

rozpoznawanie (saj)

kojarzenie (cint)

konstatowanie (abhinibodha)

poznanie sensoryczne(indriya-pratyaka)

pami (smti)

rozpoznanie (pratyabhijna)

mylenie indukcyjne (ha / tarka)

wnioskowanie [na uytek wasny ]([svrtha-]-anumna)

wnioskowanie [na uytek innych]([parrtha-]-anumna)


rozwaanie (h)

sd (apya)

utrwalenie (dhra)

poznanie przedwerbalne(pr nma-yojant)

przekaz tradycji (gama)

telestezja (avadhi)telepatia (mana-paryya)poznanie doskonae (kevala)

Model 3


Zakrelone pole obejmuje typy poznania, o ktrych Akalanka nie wspo-mina wprost w swoich pracach powiconych epistemologii, cho je przyjmujew zgodzie z tradycj, czemu wyraz daje w Krlewskim komentarzu (RVr 1.912).

Zgodnie z powysz analiz typologii miarodajnych procesw poznawczych(prama) u Akalanki pierwotn interpretacj spornej strofy LT 10cd11ab naleypodda nastpujcej modyfikacji:

interpretacja 4 Pierwsze poznanie [obejmuje take] pami, rozpoznanie, my-lenie indukcyjne i konstatowanie; [ma ono miejsce] przedzwizaniem z mow. [Wymienione procesy poznawcze: pami,rozpoznanie, mylenie indukcyjne i konstatowanie] staj si w wyniku powizania ze sowem pozostaym [poznaniem],czyli poznaniem przekazanym.

W ten sposb Akalanka wprowadzajc cakiem nowy schemat poznawczy po-zostaje czciowo wierny tradycyjnym sformuowaniom Umaswamina: Poznaniezmysowe, pami, rozpoznanie, mylenie indukcyjne, konstatowanie to wyraeniasynonimiczne (TS 1.13, por. s. 11).

8. Co na to Prabhcandra?

Naleaoby si zastanowi, w jakim celu Prabhcandra dokonuje odmiennej inter-pretacji wypowiedzi Akalanki (patrz s. 9) i na czym odmienno jego interpretacjipolega?

Prabhcandra klasyfikuje cao procesw wymienionych w TS 1.13 czyli: po-znanie zmysowe, pami, rozpoznanie, mylenie indukcyjne, konstatowanie jakopoznanie porednie. Rzeczywicie, poznanie zmysowe, pami itp. Umaswaminw TS 912 klasyfikowa jako poznanie porednie (paroka). Zatem dlaPrabhaczandry percepcja (pratyaka) bya poznaniem cakowicie jasnym i wyra-nym oraz pozawerbalnym, cho zwizanym z procesami konceptualizacyjnymii pojciami. Z drugiej strony, poznanie porednie dzielio si na dwa gwne sze-regi: poznanie o charakterze pozawerbalnym i poznanie werbalne.

pratyaka (percepcja) paroka (poznanie porednie)viada (jasne) aviada (niejasne)

abda (niewerbalne) abda (niewerbalne) bda (werbalne)akalpita (niepojciowe) kalpita (pojciowe) kalpita (pojciowe)

Pene zalenoci przedstawia nastpujcy schemat, ktry ukazuje wyranie r-nice midzy Akalank a Prabhaczandr:


poznanie werbalne(nma-yojant)


percepcja pierwsza(mukhya-pratyaka)



poznanie przejte (ruta)


percepcja sensoryczna(indriya-pratyaka)

pami (mati = smti)

rozpoznawanie (saj)

kojarzenie (cint)

konstatowanie (abhinibodha)

poznanie sensoryczne(indriya-pratyaka)

pami (smti)

rozpoznanie (pratyabhijna)

mylenie indukcyjne (ha / tarka)

wnioskowanie (anumna)


rozwaanie (h)

sd (apya)

utrwalenie (dhra)

poznanie przedwerbalne(pr nma-yojant)

przekaz tradycji (gama)

telestezja (avadhi)telepatia (mana-paryya)poznanie doskonae (kevala)

percepcja niesensoryczna (mentalna)(anindriya-pratyaka)

Model 4

Sposb, w jaki Prabhcandra wprowadza swoje zapatrywania, radykalnie od-mienne od koncepcji Akalanki, jest charakterystyczny dla filozoficznej i nie tylko tradycji w Indiach. Nowe idee byy przedstawiane jako wierne interpretacje mylimistrza. Do rzadkoci naleao przedstawianie wasnych nowatorskich pogldwjako novum. Z zasady myliciele starali si nadawa im form odkrywania praw-dziwego znaczenia ukrytego w uznanych tekstach dawnych nauczycieli. W takisam sposb Dharmakirti wprowadzi swoje koncepcje, nadajc im charakter komen-tarza do myli Dignagi, a w rezultacie doprowadzi do cakowitego zapomnieniaoryginalnych koncepcji swego mistrza. Przez setki lat myl Dignagi bya interpre-


towana przez pryzmat systemu Dharmakirtiego66. Interpretacje Prabhaczandry niemiay wprawdzie tak destrukcyjnego wpywu na recepcj systemu Akalanki, alebyy charakterystyczne dla swojej epoki.

BIBLIOGRAFIA

M = Samantabhadra: pta-mms. (1) Udayachandra Jain (red., przek.hindi): Tattvadipika. A Commentary with Introduction etc. onptamimansa of Acharya Samantabhadra. r Gane Var DigambarJain Sasthn, K Vr-Sa. 2501 [= 1982 r. n.e.]. (2) Nagin Shah(red., przek.): Samantabhadras ptamms. Critique of an Authority[Along with English Translation, Introduction, Notes and AkalakasSanskrit Commentary Aaat]. Sanskrit-Sanskriti Grantha-ml 7, Dr.Jagruti Dilip Sheth, Ahmedabad 1999. (3) Saratchandra Ghoshal (red.,przek.): pta-mms of chrya Samantabhadra. Edited withIntroduction, Translation, Notes and An Original Commentary inEnglish. Bharatiya Jnanpith, Delhi 2002.

AD = Auoga-ddri (Anuyoga-dvri). Muni Puyavijaya, DalsukhMlvai, Amritll Mohanll Bhojak (red.): Nandi-sutta and Auoga--ddri. Jaina-gama-Series No.1, Shri Mahvra Jaina Vidylaya,Bombay 1968.

BALCEROWICZ1994

= Balcerowicz, Piotr: Zarys dinijskiej teorii poznania, Studia Indolo-giczne 1 (1994) 1267.

BALCEROWICZ2001

= Balcerowicz, Piotr: Jaina Epistemology in Historical and ComparativePerspective. Critical Edition and English Translation of Logical-Epistemological Treatises: Nyyvatra, Nyyvatra-vivti andNyyvatra-ippana with Introduction and Notes. 12 Vols, Alt- undNeu-Indische Studien 53, 12, Franz Steiner Verlag, Stuttgart 2001.

BALCEROWICZ2003a

= Balcerowicz, Piotr: Dinizm. Staroytna religia Indii. Historia, rytua,literatura. Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2003.

BALCEROWICZ2003b

= Balcerowicz, Piotr: Historia klasycznej filozofii indyjskiej. Czpierwsza: pocztki, nurty analityczne i filozofia przyrody. Wydawnic-two Akademickie Dialog, Warszawa 2003.

BALCEROWICZ2005

= Balcerowicz, Piotr: Pramas and Language. A Dispute betweenDinga, Dharmakrti and Akalaka, Journal of Indian Philosophy33/4 (2005) 343400.

BALCEROWICZ2006

= Balcerowicz, Piotr: On the Relationship of the Nyyvatra and theSamati-tarka-prakaraa, Indologica Taurinensia 29 (2006) 2979.

DhPr = Durveka Mira: Dharmottara-pradpa. Pt. Dalsukhbhai Malvania(red.): Paita Durveka Miras Dharmottara-pradpa [beinga subcommentary on Dharmottaras Nyya-bindu-k, a commentaryon Dharmakrtis Nyya-bindu]. Kashi Prasad Jayaswal ResearchInstitute, Patna 1955 [reprinted: 1971].

66 Por. HERZBERGER (1986) i HAYES (1988 ).


DNC = Mallavdin Kamramaa: Dvdara-naya-cakra. DvdaraNayacakra of crya r Mallavd Kamramaa. With thecommentary Nyygamnusri of crya r Sihasri Gai VdiKamramaa. Ed. with critical notes by Muni Jambvijayaj. Pt.I (14 Aras): Bhvnagar 1966 [reprint: Bhvnagar 2000]; Pt. II (58Aras): Bhvnagar 1976; Pt. III (912 Aras): Bhvnagar 1988.

DNCV = Sihasri: Nyygamnusri Dvdara-naya-cakra-vtti. Patrz:DNC.

DREYFUS 1997 = Dreyfus, Georges B.J.: Recognizing Reality. Dharmakrtis Philosophyand Its Tibetan Interpretations. State University of New York Press,Albany 1997.

FRAUWALLNER1959

= Frauwallner, Erich: Dignga, sein Werk und seine Entwicklung,Wiener Zeitschrift fr die Kunde Sd- und Ostasiens 3 (1959) 83164.

HATTORI 1968 = Hattori, Masaaki: Dignga, On Perception, being the Pratyaka--pariccheda of Digngas Prama-samuccaya, Edition of Tibetantranslations and the Sanskrit text as well as the English translation ofthe Chapter I. Harvard University Press, Cambridge (Massachusetts)1968.

HATTORI 1982 = Hattori, Masaaki (red.): The Prama-samuccaya-vtti of Dignga,with Jinendrabuddhis Commentary, Chapter Five: Anypoha-Park. Tibetan Text with Sanskrit Fragments. Memoirs of theFaculty of Letters, Kyoto University, No. 21, Kyoto 1982.

HATTORI 2000 = Hattori, Masaaki: Digngas Theory of Meaning: An AnnotatedTranslation of the Pramasamuccayavtti: Chapter V: Anypoha-park (I), w: Jonathan A. Silk (red.): Wisdom, Compassion, andUnderstanding: The Buddhist Studies Legacy of Gadjin M. Nagao.University of Hawaii Press, Honolulu 2000: 137146.

HAYES 1988 = Hayes, Richard P.: Dignga on the Interpretation of Signs. Studies ofClassical India 9, Kluwer Academic Press, Dordrecht 1988.

HERZBERGER1986

= Herzberger, Radhika: Bharthari and the Buddhists. Studies ofClassical India 8, D. Reidel Publishing Company (Kluwer AcademicPublishers), Dordrecht 1986.

LT = Akalaka: Laghyas-traya. (1) Mahendra Kumr Nyya stri (red.):Nyya-kumuda-candra of rmat Prabhcandrcrya. A Commentaryon Bhakalakadevas Laghyastraya. 2 Vols, SGDOS 121, D 1991.[1. ed.: Bombay 19381942]. (2) Nyycarya Mahendra PaitaKumr stri (red.): rmad-Bhakalaka-deva-viracitam Akalaka--grantha-trayam [Svpaja-vivti-sahitam Laghyas-trayam, Nyya--vinicaya, Prama-sagraha ca]. SPBh 1996. [1. ed.:AhmedabadCalcutta 1939].

LTV = Akalaka: Laghyas-traya-vivti. Patrz: LT.NA = Siddhasena Mahmati: Nyyvatra. Patrz: BALCEROWICZ (2001).NaS = Nadi-sutta / Nad-sutta [Nandi-stra / Nand-stra]. Muni Puyavijaya,

Dalsukh Mlvai, Amritll Mohanll Bhojak (red.): Nandi-sutta andAuoga-ddri. Jaina-gama-Series No.1, Shri Mahvra JainaVidylaya, Bombay 1968.

NAV = Siddhari-gain: Nyyvatra-vivti. Patrz: BALCEROWICZ (2001).NB = Dharmakrti: Nyya-bindu. Patrz: DhPr.


NBh = Bhsarvaja: Nyya-bhaa. Svm Yogndrnanda (red.): rmad--crya-Bhsarvaja-pratasya Nyya-srasya svpajavykhyna Nyya-bhaam. ad-darana-prakana-grantha-ml1, V 1968.

NVi = Akalaka Bhaa: Nyya-vinicaya. (1) Nyycarya Mahendra PaitaKumr stri (red.): rmad-Bhakalaka-deva-viracitam Akalaka--grantha-trayam [Svpaja-vivti-sahitam Laghyas-trayam, Nyya--vinicaya, Prama-sagraha ca]. Sarasvat Pustak Bhar,Ahmadbd (Ahmedabad) 1996. [1. ed.: AhmedabadCalcutta 1939].(2) Mahendra Kumar Jain (red.): Nyyavinicaya-vivaraa of rVdirja Sri, the Sanskrit Commentary on Bhaa AkalakadevasNyyavinicaya. Vol. 1 & 2, Bhratya Jnapha Prakana, Vras1949, 1955 [2nd edition: Bhratya Jnapha Prakana, Delhi 2000].

NViV = Vdirja Sri: Nyya-vinicaya-vivaraa. Patrz: NVi2.NKC = Prabhcandra-sri: Nyya-kumuda-candra. Patrz: LT1.PNTA = Vdideva Sri: Prama-naya-tattvloklakra. Patrz: SVR.PS = Dinga: Prama-samuccaya. (1) Patrz: HATTORI (1968). (2) Patrz:

DNC (Muni Jambvijayaj), Pt. I, ss. 97134.PSV = Dinga: Prama-samuccaya-vtti. (1) Rozdzia I, patrz: HATTORI

(1968). (5a) Rozdzia V (

si12_13

Documents