Shtimi i pemve frutore, menyrat dhe specifikatShtimi i pemve frutore bhet nprmjet dy mnyrave kryesore q jan: Me far (seksuale ose gamike); Me pjes vegjetative (agamike). Pr te realizuar filiza dhe fidana cilsore, sht e domosdoshme sigurimi i materialit mbjelles baz. Kjo do te thote q elementet prodhues (fillesat) te filizave/fidanave, duhet te merren nga individe te cilt manifestojne elementet me te mir te prodhimit dhe q i pergjigjen plotesisht destinacionit te kultivimit.Bimt e prodhuara nepermjet fars.Ne praktike shtimi i pemve frutore nepermjet fars sht shum i rralle. Kjo sepse filizat e marra nepermjet mbirjes se fars, zakonisht japin pasardhes te pa pershtatshem per kultivim, sepse:a. Nuk i transmetojne vlerat dhe cilsite e mira te bimve mema;b. Hyjne von ne prodhim.Rastet e shumzimit me an te fars bhen vetem athere kur farrat jan marr nga bimt mema, te cilt kto te fundit jan te perfituara si rezultat i kryqzimeve prinderore te kontrolluara dhe te seleksionuara me kritere shkencore. Gjithashtu rastet e shumzimit me far bhen edhe athere kur prodhohen nga farrat heteroze (F1).Filizat e marra nga mbirja e farerave, perdoren vetem athere kur kto perdoren si nnshartesa. Ne kete mnyre pergatiten pothuajse te gjith llojet e pemve frutore si tek faroret ashtu edhe tek brthamoret.Bimt e prodhuara nepermjet shtimit me an te pjesve vegjetative.Perve mnyres se shtimit me far, fidanat e pemve frutore pergatiten edhe me Metodn e Shumzimit Vegjetativ. Shumzimi vegjetativ te pemt frutor, bhet ne 3 rruge: Me rrenjzimin e do pjes vegjetative te kurores; Me an te shartimeve te filizave te prodhuara nga fara me mbishartesa (sytha, kalema) te individeve te seleksionuar; Shtimi nepermjet mnyres in vitro.Mnyra e shumzimit vegjetativ te fidanave, perdoret gjeresisht pasi nepermjet kesaj mnyre sigurohen kto avantazhe: Perfitohen fidana direkt dhe ne nj kohe relativisht te shkurter, me vlerat me pozitive te cilt vijne nga nj bim tjetr mm me tregues me te lart sasior dhe cilsor te prodhimit te deshiruar, vlera te cilt ruhen ne mnyre te padiskutueshme; Shumzohen forma bimore me vlera me te mira ne perputhje me destinacionin e kultivimit; Shumzohet nj individ i cili ka dale si me i miri nga puna seleksionuese e eksperimentale; Ruhen ne mnyre te panderprer veorite e nj forme bimore e cila per momentin nuk sht e nevojshme, por q me von duhet si e tille per te qne ne banken gjenetike te koleksionit; Futen shum me shpejt ne prodhim, etj.Bimt e prodhuara nepermjet shtimit in vitro, kan kto avantazhe: Shtim shum te shpejt dhe ne nj kohe shum te shkurter te forms bimore te deshiruar; Ne nj siperfaqe te vogel merren nj sasi teper e madhe bimsh. Ne 1m2shtrat mund te merren rreth 20-25 mije bim/pasardhes; Shtim pa nderprerje gjat te gjith vitit; Shtim i formave bimore nepermjet copave te rrenjzuara pa qne nevoja e shartimeve; Sigurohen bim sterile dhe absolutisht te pasterta nga bakteriozat, virozat dhe semundjet e tjera kriptogamike; Sigurohet nj kosto shum e ulet prodhimi; Krijon mundesine e marrjes se materialit te paster nga memat, nepermjet perzgjedhjes se tyre nga individet me te mir, etj.1. Mnyra e prgatitjes se fidanave nepermjet farerave hibridePer te prodhuar fidana hibride cilesore, me par duhet te sigurohet origjina e materialit mbjelles, ose e thene ndrysheMateriali Mbjelles Mm.Me pas duhet te kalohet ne fazen tjetr ate teProdhimit dhe te Shumzimi te Fares.1.1. Sigurimi i materialit mbjelles mmPer te pergatitur fidan cilesore dhe sipas destinacionit te caktuar, me par duhet te sigurohet materiali mbjelles. Baza e materialit mbjelles shtfara. Fara duhet te zgjidhet nga format bimore (individe si bime mema) te pasterta nga ana gjenetike, te pastra nga ana fito-sanitare, te zhvilluara shum mir, me prodhimtari te lart frutash dhe me cilesi, ose me te tjere tregues sipas destinacionit te kultivimit, etj. Gjithashtu fidanat e prodhuar nga farerat duhet te sigurojne efektin e heterozit. Kjo realizohet nse komponentet prinderore, zgjidhen ne mnyre te pershtatshme dhe te afta per tu kryqezuar njri me tjetrin dhe me aftesi transmetuese/stabilizuese te cilesive me te mira, e thene ndryshe te efektit te heterozit dhe te faktoreve te tjere te dobishem.1.2. Krijimi i parcelave te hibridizimit dhe prodhimi i farerave hibridePasi zgjidhen format e duhura bimore si prinder, krijohenParcelat me Bima Mema. Keshillohet qe individet prinderor, te cilet perbjn bazat e materialit mbjelles, te kene aftesi rrenjzuese nga pjest vegjetative te tyre. Kjo ka rendesi, mbasi farat e prodhuara nga ato,te mos jen te ndikuara gjenetikisht nga ndikimi i nnshartess.Per te lehtesuar procesin e pllenimit te kryqezuar gjat prgatitjes se fares hibride, keshillohet qe individed qe do te shrbjn si baba, duhet te jen me sterilitet femrore, ndrsa individet qe duhet te shrbjn si nna duhet te jen me sterilitet mashkullore. Linjat nna () apo baba (), duhet te jen plotesisht te stabilizuara gjenetikisht. Per prodhimin e fares hibride, duhet qe individet e zgjedhur si bime mema te cilet kan nj ose disa tipar te dobishme, te kene aftesine te kombinohen me individe baba, te cilet zoterojne nj ose disa tipare te tjera te dobishme. Ato nuk duhet te permbajne faktore negativ reensiv te atill (te fshehur), qe pas kryqezimeve te manifestohen si deizive (te faqura).Pas perzgjedhjes/seleksionimit te individeve (mm apo babe), bhet shumzimi i tyre. Ato shumzohen me an te pjesve vegjetative, si: perpanja, copa, kalema, kembeza, etj, te cilet perfitohen fidanat e bimeve mema () dhe fidanat e bimeve baba (), te pasterta gjenetikisht. Kto duhet te mbillen ne mnyre te kombinuar ndrmjet tyre dhe farerat e marra nepermjet kryqezimit, perdoren si farerat hibride.Bimet si prinder ( dhe ) mbillen ne rreshta 4 x 4 m dhe me nj raport te caktuar ku nj bime mashkull (me sterilitet femror), te kete per detyre te polenizoi tre bime te tjera femra (me sterilitet mashkullore). Me qllim qe te eleminohet mundesia e ardhjes se polenit nga nj parcele tjetr e padeshiruar, sht e nevojshme te bhet izolimi i parceles hibride me nj largesi jo me pak se 1 km.Per te marre bime te shendetshme dhe me nj sasi poleni te bollshem dhe me sa m shum farera me vlera te larta hibride, sht e nevojshme qe toka e parceles se hibridizimit para mbjelljes se fidanave te pleherohet shum mir me: N2O rreth 100-120 kg l.ak/ha, P2O5100 180 kg l.ak/ha, K2O 60 120 kg l.ak/ha, si dhe masat e tjera agroteknike si ujitje, prashitje, lufta kunder semundjeve dhe demtuesve, etj, te bhen ne sasi dhe cilesi shembullore.Koha e nevojshme qe duhet per te prodhuar individe si komponente prinderore me te gjitha procedurat prkatse, duke filluar nga perzgjedhja e formave bimore m me interes (si komponent prinderore) dhe puna per kryqezimin e tyre, duhen gati rreth 10 vjet pune kerkimore dhe seleksionuese. Ndrsa koha per prodhimin e farerave hibride sht akoma me e madhe.Per nxjerrjen e fares veprohet ne kete mnyre. Frutat e individeve femrore, mblidhen me kujdes pa u perzier me frutat e bimeve meshkuj dhe vedosen ne vnde te veanta me etiketa prkatse. Ndrsa frutat e bimeve baba nuk mblidhen. Sasia e farerave qe nxirret nga nj bime mm varet nga mosha e pems si dhe nga agroteknika e aplikuar.2. Organizimi i fidanishtesFidanishte quhet njsia ekonomike bujqesore qe organizon prodhimin e fidanave te pemve frutore, sipas hallkave te teknologjise se kohes (Sotiri, P. 1995). Per te ngritur nje fidanishte duhet te kihen parasysh disa kritere qe jane: Toka dhe kushtet klimaterike te jene te pershtatshme per te gjithe llojet e bimeve qe do te shtohen. Kjo do te thote se zona ku do te prodhohen fidanat frutore, duhet te kete nje klime te pershtatshme per ato lloje pemsh qe sht parashikuar te prodhohen. Keshtu psh, n.q.s. do te prodhohen fidana agrumesh, sigurisht qe fidanishtja do te organizohet ne zonat me klime te ngrohte. Ndrsa per te prodhuar fidana te grupit te faroreve dhe te brthamoreve, fidanishtja mund te vendoset neper zonat e larta si Korca, Pogradeci, Peshkopia, etj, ku klima sht e disfavorshme. Vendi duhet te plotesoje te gjitha kushte dhe hallkat e teknologjise se kultivimit dhe te rritjes se fidanave. Kjo do te thote se siperfaqja e tokes duhet te jet e shesht, me mundesi ujitjeje, me perberje mekanike agjilo-ranore, te pershkueshme nga uji. Fidanarritesit duhet te kene te gjithe njohurite e duhura per te rritur te gjithe llojet e pemve frutore qe jane planifikuar te prodhohen ne ate fidanishte, etj.3. Hallkat teknologjike per prodhimin e fidanave frutoreFidanishtet zakonisht zene siperfaqe relativisht te vogla dhe madhesia e tyre varet nga sasia dhe struktura e fidanave qe sht planifikuar te prodhohet. Nga 1 ha fidanishte zakonisht mund te prodhohen rreth 30-40 mije fidana frutore (ose 60 mije fidana hardhije). Nga kjo kuptohet se per te krijuar nje pemtore me permasat 4 x 2,5 m, me sasine e fidanave te prodhuar brenda nje viti mund te mbillen rreth 60 ha pemishte. Vete struktura e fidanishtes perbehet nga keto sektore: i) sektori i pemve mema; ii) sektori i shtimit dhe iii) sektori i formimit.3.1. Sektori i pemve memaTesektori i pemve mema, merren farerat per prodhimin e filizave qe do te sherbjn si nenshartesa. Nenshartesat duhet te plotesojne keto kritere: te shtohen me lehtesi, shkalle te larte zenjeje dhe te kene afinitet me mbishartesat; ti pershtaten kushteve klimateriko-tokesore te zones ku do te shkojne si fidane. Sipas prejardhjes ato mund te jene me origjine te eger, te egera, te kultivuara.Sipa fuqise se rritjes, ato mund te jene, me rritje te fuqishme, mesatare dhe te dobeta. Pervec formes farore nga sektori meme mund te merren edhe pjeset vegjetative te cilet rrenjezohen dhe me pas behet shartimi i tyre. Gjithashtu ne kete sektor merren edhe kalemat/sythat, te cilet do te sherbjn si mbishatesa.3.2. Sektori i shtimitNesektorin e shtimitndodhen: i) Farishtja dhe ii) Coptorja. Nga farishtja prodhohen filizat te cilet rrjedhin nga mbirja e farerave te marra nga bimet mema. Mbjellja e farerave zakonisht behet ne vellaja te ftohta, ne shtreter te nxehte, ose ne serra. Nga 1 m2farishte te faroreve mund te merren rreth 25-30 filiza farore ose rreth 25-30 mije filiza per 1000 m2. Ndrsa nga copetorja merren llastaret qe vine nga mbjellja e copave/kalemave dhe te pjeseve te tjera vegjetative.Nenshartesat e marra nga mbirja e fares.Fidanat e prodhuara dhe te shartuara nga filiza te ardhura nga mbirja e fares, japin nje bime te fuqishme, me sistem rrenjor te thelle dhe qe i durojne kushteve te disfavorshme. Ato hyne me von ne prodhim te plote, por qe jetojne me gjate.Nenshartesat e marra nga rrenjezimi i pjeseve vegjetative.Kohet e fundit ne vend te nenshartesave te prodhuara nepermjet mbirjes se farerave, po perdoren gjeresisht nenshartesat e ardhura nga rrenjezimi i pjeseve vegjetative. Bimet e prodhuara me nenshartesa qe vine nga rrenjezimi i pjeseve/copave vegjetative, kane aftesine te japin bime me rritje te shpejte por te shkurter dhe koha e futjes ne prodhim te plote sht me e shkurter. Ruhen shume mire aftesite gjenetike te mbisharteses, etj. Ndrsa si ane negative konstatohen se bimet jetojne me pak, kerkojne nje toke te shkrifet te thelle per aresye se sistemi rrenjor sht i dobet, kane jet me te shkurter, etj.3.3. Sektori i formimitNgasektori i formimit(ose shartesorja), mbillen filizat e prodhuara nga mbirja e farerave ose e copave te rrenjezuara me metoden vegjetative, te cilet do te sherbejn si nenshartesa dhe me pas do ti nenshtrohen procesit te shartimit. Ne kete sektor futen edhe filizat e ardhura nga mbirja e farerave hibride te cilet nuk do ti nenshtrohen procesit te shartimit, por do te rriten deri sa te formohen si fidan brenda kushteve te standartit.Sipas kohes se pergatitjes se fidanit sektori i shtimit e thene ndryshe shartesorja ndahet ne: i) Shartesorja e vitit te pare; ii) Shartesorja e vitit te dyte dhe ne disa raste edhe iii) Shartesorja e vitit te trete. Sot me avancimin e teknikave te reja, farerat ose mbillen direkt ne shartesore ose mbillen direkt ne vazo/qese plastike dhe aty behet edhe shartimi i tyre. Per te eleminuar rastet e infektimit kryesisht nga semundjet e ndryshme, keshillohet qe toka e fidanishtes te qarkulloje ne do 4-6 vjet.4. Teknologjia e nxjerjes s fars dhe ruajtja e tyre deri n mbjelljeFarerat qe perdoren per prodhimin e filizave merren nga bimet mema qe jane te sektori i pemve mema tek fidanishtja. Nga molla e eger, mollina, farerat merren tek frutat qe akoma nuk jane futur ne pjekjen e plote. Te brthamoret si kumbulla e eger, farerat me te mira merren tek kumbulla e eger me ngjyre te verdhe dhe pjekja e frutave duhet te jene nga faza e mesme deri ne te von. Nga qershia e eger farerat hiqen te llojet me ngjyren e frutave te kuqe ne te elur dhe ne fazen e pjekjes se plote.Frutat e vjelura shtrohen ne shtresa 30 40 cm dhe pasi fermentohen shtypen dhe kalohen me sita me madhesi vrimash me diameter pak me te madh sesa diametri i fares. Farerat e dala shplahen disa here me uje te paster dhe shtrihen ne nj beze ne hije ne nj shtrese 0,5 1 cm per tu thare. Pas 3-4 oresh farerat perzihen disa here per tu thare me mir. Farerat futen ne thase bezeje kur % e lageshtires per faroret te jet rreth 15-16% dhe per brthamoret rreth 18-24%. Sasia e fares se thare futet neper thase me peshe 25 40 dhe para vendosjes se tyre neper magazina, duhet tju nenshtrohen analizave laboratorike.Nepermjet tyre duhet te nxirren kto tregues: i) Pastertia e fares, ii) Fuqia mbirese dhe iii) Pesha e 1000 farerave. Fara mbahet ne vnde te thata dhe ne nj temperature konstante rreth 150C. Lagshtira e ajrit nuk duhet te kaloje mbi nivelet 60-65%. Para vendosjes neper magazina fara duhet te dezinfektohet me preparate kunder demtuesve dhe semundjeve kerpudhore. Teprica e lageshtires apo thatesira me e madhe, ben qe farerat te humbin se tepermi fuqine mbirese.Prandaj sht e domosdoshme shtratifikimi ne rere te njome lumi (jo deti sepse permban kripe) te lagur dhe me raport 1 pjese fare dhe 3 pjese rere. Farerat e qershise, mezhdralles, kumbulles, pjeshkes, zerdelise, kajsise, etj, duhet te shtratifikohen menjehere pas heqjes nga frutat. Madje ne teknologjine e sotme, farerat e arres, pjeshkes, kajsise, etj, mund te mbillen direkt ne farishte pa bere shtratifikimi e tyre.Farerat e shtratifikuara jane gati per tu mbjelle vetem atehere kur rreth 20-30% e tyre te kene mugulluar (fillim mbirjeje). Farerat e molles, ftoit dhe te dardhes duhet te shtratifikohen per 90-110 dite. Farerat e pjeshkes, kajsise, bajames, qershise, etj, duhet te shtratifikohen per 160-180 dite. Farerat e qershise, kumbulles, mezhdralles, etj, duhet te shtratifikohen per 150-160 dite; te bajames 80 dite, te arres 100 dite, etj. Pas mbarimit te periudhes se shtratifikimit farerat mbillen direkt ne farishte ose per arre, bajamen, pjeshken direkt ne shartesoren e vitit te pare ose ne qese plastike, kartoni, etj.Per te prodhuar nje kg fare sipas llojeve te pemve frutore duhet nje sasi frutash si vijon: Molle te egra 100-130 kg; dardha te egra 90-120 kg; qershi te egra 10-14 kg; mezhdralla 8-10 kg; kumbulla te egra 12-17 kg; kajsi/zerdeli 10-12 kg; pjeshka 17-35 kg; hurma 5-8 kg; mani 80-100 kg, etj.5. Mbjellja e farerave ne farishte dhe sherbimet pas mbjelljesNe zonat me klime te ftohet farerat mbillen nga mesi i Shkurtit dhe vazhdon deri ne mesin e Marsit. Ne zonat me klime te ngrohte mbillen menjehere nga muajt Tetor-Nendor. Ndrsa ato specie qe kane fuqi mbirese te ulet si hurma, arra, pjeshka, bajamja, etj, pasi hiqen nga frutat mbillen direkt ne farishte.Fidanat pergatiten ne dy mnyra, te cilet jan: i) Fare e mbjelle direkt ne farishte dhe pastaj bhet trapiantimi ne vndin e fidanishtes (shartesore vitit te I); ii) Fare e mbjelle direkt ne token e fidanishtes/shartesores. Sipas praktikes mnyra e par ka rezultate me te mira, sepse sasia dhe cilesia e fidanave per ne fidanishte sht e garantuar, por se kjo metod ka nj kosto me te lart. Ndrsa mbjellja e fares direkt ne fidanishte kushton me pak, por sasia e fares se shpenzuar duhet te jet me e madhe sepse ne shum raste krijohen deshtime/humbje gjat procesit te mbirjes.Per te patur nj sasi fidanash brenda standarteve te duhura dhe brenda sasise se duhur, sht e domosdoshme qe llogarite te bhen mir te cilet konsistojne ne kto drejtime: i) Siperfaqja e farishteve; ii) Sasia e fares se nevojshme; iii) Sasia e hedhjes (norma) se fares per njsi te siperfaqes se farishtes. Ne ndihme te ketyre llogaritjeve vine treguesit laboratorik qe jan: i) fuqia mbirese, ii) pastertia mekanike.Numri i farerave qe ndodhen ne nje kg fare dhe sasia e fares se nevojshme per te mbjelle 1000 m2farishte, jepen ne tab. nr. 1.Tabel1. Sasia e fares per nje kg dhe nevoja per te mbjellje 1000 m2farishte.Lloji i pemsSasia e farerave per nje kg (000 cope)Nevoja e fares (kg) per te mbjellje 1000 m2farishte

Molle e eger30-405-6

Dardhe e eger25-306-7

Qershi e eger3-425-30

Kumbull e eger2-340-50

Pjeshke250-300100-120

Kajsi50060-80

Nerenxe3,5-4,530-40

Trifoliate3-420-30

Mnyra e prgatitjes se fidanave me trapiantim te filizave, konsiston ne mbjelljen e fares direkt ne vllanja, shtreter, kaseta, module, etj, dhe ne vitin e ardhshem ato mbillen ne direkt ne fidanishten e vitit te par. Hedhja e fares ne farishte bhet me dore. Me qllim qe te sigurohet nj uniformitet i shperndarjes se fares per njsi te siperfaqes se farishteve (kryesisht per farerat e imta), sht e domosdoshme qe para shperndarjes farerat te perzihen me 5-7 pjes rr. Fara duhet te mbulohet ne jo me shum se 1,5 2 cm trashesi me dherishte ose humus te parapergatitur dhe te situr. Ndrsa mbjellja ne kaseta apo module te gatshme plastike bhet me dore ose me makina te posacme dore dhe nse kushtet e ambjentit ku jan kasetat/modulet, sigurojne kushte optimale per mbirje, athere afati i mbjelljes se farerave mund te pershpejtohet. Fidanat e prodhuara direkt neper module apo kubike te parapergatitura, kan avantazhet me te mira pasi kur ato mbillen ne vndin e fidanishtes, e vazhdojne vegjetacionin pa strese te ndjeshme.Pas prgatitjes se vllajave siperfaqja e tyre ujitet me lehte me lagese (ose shihedhesa) me qllim qe te dheu te njomet. Pas 2-3 ditve bhet thyerja e kores dhe dhe siperfaqja e vllajave nivelohet me an te krehrave te posaem shkrifterues. Pas kesaj procedure bhet ngjeshja e lehte e siperfaqes se tokes me an te nj derrase. Farera duhet te mbillet me rreshta ne gjeresine 20 cm njra nga tjetra. Kjo realizohet me an te nj derrase me gjeresi 70-80 cm gjeresi ku te jen ngulur gozhda ne gjeresite perkatese. Derrasa montohet ne nj bisht dhe terhiqet ne mnyre te tille qe te krijohen rreshtat e hedhjes se fares ne te gjith gjatsine e vllanjs se pergatitur. Farerat hidhen zinxhire njera pas tjetres. Farerat mbulohen me dherishte (nje pjese pleh i kalbur/humus dhe 1 pjese rere lumi) ne trashesine nga 3 cm per farerat e imta deri ne 5 cm per farerat e medha. Per te patur rezerva ne prodhimin e filizave zakonisht shtohet rreth 10-15% e siperfaqes se farishtes.Per mbirjen e shpejt te farerave ne farishte, duhet te mbahen parasysh kryerja sa me mir e ujitjeve. Ujitja duhet te bhet pa teprime, me qllim qe lagshtira e substratit te jet rreth 65-75% e kapacitetit ujembajtes. Temperatura e nevojshme/optimale per mbirjen e farerave sht rreth 18-250C. Ne kto temperatura fara bemyhet per 10 -15 dit dhe per 18 - 22 dit, fidanat dalin ne siperfaqe te farishtes (rreth 90-95% e farerave). Pas mbirjes se farerave bhet kujdes ne sigurimin e lagshtires optimale nepermjet ujitjeve te here pas hershme dhe pa teprime. Gjithashtu masa merren edhe ne pastrimin e vazhdueshem te barerave te keqia, te cilet duhet te hiqen me dore. Kur filizat e mbira te kene arritur lartsine 5-6 cm, duhet te bhet rrallimi i tyre, duke i lene ato ne distancat 3-4 cm larg njri tjetrit (hiqen me te dobetat dhe ato te shendoshat shfytezohen per te zevendesuar vendet bosh). Kjo mase ndikon ne rritjen e njtrajteshme te tyre. Rrallimi i dyte behet rreth dy jave pas te parit duke lene 3-5 cm filizat e faroreve dhe 5-6 cm filizat e agrumeve.Gjat periudhs se Veres bhen kujdes ne sigurimin e ujit ne toke, nepermjet 3-5 ose me shum ujitjeve, si dhe disa pleherime me doza te vogla (zakonisht 1 pleherim pas rrallimit te pare dhe nje tjetr rreth nje muaj me von) sipas nevojave me kombinimet NPK. Gjate vegjetacionit behet kujdes per luftimin e semundjeve dhe demtuesve te ndryshem. Ne periudhn e renies natyrale te gjetheve, filizat duhet te kene arritur lartsine 60-70 cm lartsi, ku pjesa me e madhe kercellit te jet e pjekur dhe te qendrueshme ndaj ngricave te dimrit.Pas renies se gjetheve bhet shkulja e filizave me kujdes qe te mos demtohet sistemi rrenjor. Pas shkuljes bhet shkurtimi i rrenjve ne gjatsine 12-15 cm dhe seleksionohen ne 2 kategori. Ne kategorine e pare futen ato filiza ku diametri ne qafen e tyre duhet te jene:i) per faroret; ne kategorine pare duhet te futen filizat me diameter ne qafen e kercellit nga 6-9 mm dhe me 3 rrenje skeletore, ne kategorine e dyte nga 4-6 mm dhe po me 3 rrenje skeletore.i) per brthamoret dhe agrumet; ne kategorine pare duhet te futen filizat me diameter ne qafen e kercellit nga 4-6 mm dhe me 3 rrenje skeletore, ne kategorine e dyte nga 3.5-4 mm dhe po me 3 rrenje skeletore. Filizat e shkulura nga farishtet pas klasifikimit lidhen ne tufa me nga 50-100 cope dhe etiketohen sipas llojeve dhe kategorive. Pastaj dergohen ne parcelen e shartesores se vitit te pare ku ose mbillen direkt per zonen e ngrohte ose shtratifikohen ne mjedise te mbrojtura ne nje shtrese tallazhi e perzier me rere te lagur lumi deri ne lartesine 15 cm.6. ShartesorjaNe shartesore filizat e perfituara nga mbirja e farerave, do tju nenshtrohen procesit te shartimit me mbishartesat e deshiruara, te cilet jane marre nga bimet mema, si individe me te mire. Momenti nga shartimi e deri ne pergatitjen e plote te fidanit, kalon nepermjet shartesores e cila per disa fidana duhet te kalojne 3 vjet dhe disa te tjera (berthamoret ne pergjithesi) zakonisht qendrojne per dy vjet.6.1. Shartesorja/fidanishtja e vitit te parePer prgatitjen e fidanishtes masat duhet te merren qysh ne periudhn e Veres. Toka duhet te plehrohet me rreth 40-50 kv/dn plehra organike, 0,4-0,5 kv/dn plehra potasike si dhe 0,5-0,6 kv/dn ato fosforike. Kto plehra duhet te shperndahen para plugimit dhe menjher te bhet plugimi ne thellesine 40-50 cm. Qllimi i plugimit ne periudhn e veres bhet me qllim tharjen/demtimin ne maksimum te barerave te keqia si dhe mobilimin e lendes organike ne toke. Plugimi i dyt (ose frezimi) duhet te bhet rreth nj jave para mbjellje se filizave/fidanave.Pas frezimit te tokes bhet hapja e brazdave qe do te shrbejn per mbjelljen e filizave/fidanave. Brazdat duhet te hapen ne thellesine 30-35 cm dhe ne largesine 70-80 cm nga njra tjetra. Nse nuk sht bere pleherimi organik dhe mineral gjat periudhs se prgatitjes se tokes, ato mund te hidhen neper brazdat e hapura, por me kujdes qe plehrat gjat mbjelljes se fidanave, te mos kontaktojne me sistemin rrenjore te tyre sepse ulet perqindja e znjeve. Mbjellja e fidanave bhet ne largesine 20-25 cm duke e ngjeshur lehte dheun me qllim qe rrenjt te kontaktojne mir me te. Periudha e mbjelljes se filizave ne zonen e ngrohte mund te filloje menjher pas renies natyrale te gjetheve dhe mund te vazhdoje deri ne fund te muajit Shkurt. Per zonen e ftohte fillon nga mesi i Shkurtit deri ne mesin e Marsit.Para mbjelljes se filizave ne fidanishte atyre iu shkurtohen rrenjet ne gjatesine 15-18 cm, majat e llastareve shkurtohen ne lartsine 20-25 cm mbi qafen e rrenjes. Rrenjet ngjyhen me nje perzierje bajge e fresket dhe argjil me qellim stimulimin e zenjes. Thellesia e mbjelljes sht e njejt me ish-thellesine qe ishte ne farishte. Pas mbjelljes behet ujitja. Ne ato raste kur ne shartesoren e vitit te pare mbjellja nuk behet me filiza por direkt me fare (arra, bajamja, etj,), skema e mbjelljeve sht e njejte. Pas mbirjes se farerave behet rrallimi duke i lene ne largesine 20-25 cm nga njeri tjetri.Ne rastin e prgatitjes se fidanave me an te shartimit vegjetativ, ne periudhn Qershore-Korrik, kur trashesia e llastarve te kene arritur trashesine 10-12 mm dhe ne lartsine nga 15-20 cm nga siperfaqes se tokes, duhet te bhet shartimi me syth. Per kete gjate muajve Qershor-Korrik deri ne lartesine 15 cm behet pastrimi i llastareve me qellim qe kjo pjese te jet e paster dhe te krijohet mundesia per te realizuar procesin e shartimit. Shartimi behet me syth te fjetur dhe zakonisht behet gjate muajit Gusht. Rreth dy jave para fillimit te shartimit, toka duhet te ujitet dhe te shkriferohet me qllim qe levizja e lngjeve te jet ne nivelin e duhur. Nnshartesat me trashesi nn 6 mm dhe mbi 15 mm, veshtireson znien e mbishartesave. Pas 15 diteve behet kontrolli dhe rishartimi i filizave te pazena. Rishartimi behet pak me poshte te parit dhe nga ana e kundert. Gjate kontrollit shartimet e zena zgjidhen me qellim lerimin e levizjes se lengjeve.Gjate periudhes se vitit te pare, behen te gjithe sherbimet agroteknike si shkrifterimet siperfaqesore, pleherimet plotesuese dhe ujitjet e rregullta.6.2. Shartesorja/fidanishtja e vitit te dyteJane bimet/fidanat e shartuar qe vine nga viti i pare. Pas eljes se sytheve, sythat e mbisharteses nxjerrin llastaret e rinj qe ne Vjesht zakonisht prodhohen fidanat e brthamoreve te cilet duhet te kene arritur madhesine e duhur dhe mund ti nenshtrohen procesit te shkuljes. Ndrsa ato te faroreve, arroret, bajamja, etj, vazhdojne te zhvillohen duke kaluar deri ne shartesoren e vitit te trete.Ne shartesoren e vitit te dyte zakonisht ndiqen keto procese pune: i) Behet rishartimi me syth te zgjuar i llastareve te pazena ne shartesoren e vitit te pare. ii) Ne shartesoren e vitit te dyte behet shartimi i agrumeve, ullirit dhe hurmes. iii) Siper pikes se shartimit behet prerja e nensharteses. iv) Vazhdohet me sherbimet agroteknike si ato te shartesores se vitit et dyte.Prerja e pjeses se nensharteses mbi piken e shartimit behet ne dy faza. Faza e pare behet ne lartesine 15-17 cm e cila sherben per te lidhur llastarin e mbisharteses me qellim qe te mos demtohet. Kur llastari te kete arritur lartesine 20-25 cm dhe sht drunjezuar, atehere behet prerja e dyte ne 0.5-0.7 cm mbi piken e shartimit me pjerresi nga ana e kundert e shartimit. Plaga duhet te dezinfektohet ose te lyhet me masti.Per te marre nj fidan me nj kurore te formuar mir, sht e domosdoshme qe te aplikohetSistemi Krasites Formues i Kurores, i cili duhet te filloje qysh ne kete vit. Llastaret qe dalin anash fidanit duhet te pastrohen vazhdimisht. Ne momentin kur fidani te kete arritur lartesine 70-80 cm i keputet maja. Pas ketij momenti fillon nje shperthim i bujshem i sytheve anesore ku nga ato te majes perzgjidhen rreth 4-5 llastare dhe te tjeret me poshte shkurtohen ne 3-5 gjethe, me qellim ntrashjen e kercellit. Nga fundi i Gushtit keto te fundit hiqen plotesisht. Pas ketyre veprimeve, kryesisht fidanat e brthamoreve jane te gatshem per tu shkulur dhe per tu mbjelle ne pemtore. Ndrsa ato te faroreve, arroreve, agrumeve, ullirit, kalojne ne shartesoren e vitit te trete.6.3. Shartesorja/fidanishtja e vitit te treteJane bimet/fidanat qe vine nga viti i dyte. Zakonisht ne kete vit jane fidanat e faroreve, (molla, dardha,) si dhe te agrumeve. Ne shartesoren e vitit te trete, ne drejtim te formimit te kurores, zakonisht veprohet po ne ato procese si sht vepruar gjate vitit te dyte per berthamoret. Ne momentin kur fidani te kete arritur lartesine 70-80 cm i keputet maja. Pas ketij momenti fillon nje shperthim i bujshem i sytheve anesore ku nga ato te majes perzgjidhen rreth 4-5 llastare dhe te tjeret me poshte shkurtohen ne 3-5 gjethe. Nga fundi i Gushtit keto te fundit hiqen plotesisht. Pas ketyre veprimeve, fidanat jane te gatshem per tu shkulur dhe per tu mbjelle ne pemtore.6.4. Shkulja e fidanave, standartizimi dhe paketimiShkulja e fidanave bhet pasi kan rn gjethet dhe bimet te kene hyr ne fazen e qetsis se plote. Shkulja bhet me sa te jet e mundur me sa me shum rrenj dhe fidanat e shkulura klasifikohen sipas standarteve ne 3 kategori. Fidanat te cilet ndodhen brenda standartit, duhet te klasifikuara ne 3 cilesi: i) Cilesia e I, ii) Cilesia e II dhe iii) Cilesia e III.Me qllim qe sistemi rrenjor te mos demtohet nga ngricat, ererat dhe dehidratimi nga rrezatimi i ndriimit diellore, sht e nevojshme te bhet shtratifikimi i tyre. Madje ai duhet bere aq shpejt aq sa te mos kalojne edhe pak ore. Shtratifikimi bhet ne vende te mbrojtura nga ererat e ftohta dhe te forta, duke hapur kanale te vegjel ne thellesine 45-55 cm dhe rrenjt e tufave te fidanave te vndosen ne kanal ne ate mnyre qe fidanat te vendosen ne nj pozicion te pjerret rreth 45 grademe vertikalen dhe rrenjt mbulohen me dhe deri ne lartesine e pikes se shartimit, duke e ngjeshur lehte dheun me qllim qe ai te bashkohet me rrenjt. Me pas bhet ujitja per te ndihmuar bashkimin e dheut me rrenjt.Kujdesi i mevonshem konsiston ne kullimin e plote te ujrave te teprta. Nj metod tjetr sht edhe mbulimi i rrenjve me rr te laget (ne disa raste edhe me tallazh), e cila me ujitet disa here aq sa rera ose tallazhi te mbeten te fresketa.Pas heqjes nga shtratifikimi behet vendosja ne tufa me nga 25 50 cope dhe behet etiketimi ku njera vendoset te pika e shartimi dhe tjetra ne afersi te degezimit te degeve skeletore. Ne etikete vendosen; lloji, kultivari, nenshartesa, kategoria, sasia e fidanave ne tufe, emri i ekonomise prodhuese, standarti, etj.7. Organizimi i fidanishtes te prodhuar nga farerat hibridePer te pergatitur fidana hibride brenda standarteve te kerkuara, sht e domosdoshme nj periudh prej 2 vjetsh. Fidanishtet duhet te vndosen ne toka te pasura me lende ushqimore, te kulluara mir, me ujra nntoksore me thellesi jo me pak se 1,5 m, te mbrojtura nga ererat e forta, te pastra nga barerat e keqia dhe nga insektet demtues te tokes, etj. Fidanishtja duhet te kete mundesi ujitjeje dhe mundesi transporti te materialeve dhe fidanave te prodhuar. Toka duhet te jet argjilo-ranore ose e kunderta dhe me perberje mekanike sub-argjilore te mesme.Per te marre nj fidan me nj kurore te formuar mir, sht e domosdoshme qe te aplikohet Sistemi Krasites Formues i Kurores i cili duhet te filloje qysh ne vitin e par per berthamoret dhe ne vitin e dyte per faroret, arroret, bajamen, etj. Ne momentin kur fidani te kete prodhuar 8 -10 gjethe te verteta, athere bhet prerja e kercellit ne lartsine e dy sytheve. Arsyeja pse filizat para prerjes lihen te zhvillohen deri ne 8 ose 10 gjethe, sht qe kercelli te trashet te pakten ne trashesine e nj lapsi.Nga dy sythat dalin dy llastar te cilet lihet te zhvillohen lirshem deri ne lartsine e 4-6 gjetheve. Me pas nga dy llastar, hiqet njri qe sht me i dobet dhe lihet vetem nj llastar. Zakonisht llastari qe sht me afer tokes zhvillohet me mir. Ne fund te vegjetacionit te vitit te par fidani i trajtuar ne kete mnyre, duhet te jet rritur ne 1,3-1,5 m lartsi dhe te kete krijuar 4-6 dege skeletore.Ne vitin e dyt, vazhdohet me shrbimet agroteknike si ujitjet, pleherimet suplementare, prashitjet, frezimet, etj. Per te marre nj fidan me nj kurore te formuar mir, ne fillimin e vitit te dyt, sht e domosdoshme qe te vazhdohet meSistemin Krasites Formues te Fidanave.Pasi bima te kete hyr ne vegjetacion te plote dhe te jet rritur ne mbi 150 cm lartsi, pikrisht ne lartsine 150 cm, bhet prerja e saj. Deget skeletore qe ndodhen nn lartsine 150 cm nuk priten fare por shkurtohen ne 2-3 gjethe sepse ndihmojne ne trashjen e kercellit. Nga 3 4 sythet e e fundit lejohen te zhvillohen vetem 3-4 llastar, te cilet pasi lihen te rriten deri ne fund te vegjetacionit, ato do te shrbjn si dege skeletore baze. Ne fund te vegjetacionit te vitit te dyt fidani i trajtuar ne kete mnyre, duhet qe ne lartsine mbi 1,5 m, te kene formuar nj kurore me rreth 3 4 dege skeletorete.8. Mnyrat e prgatitjes se fidanave nepermjet rrugeve vegjetativePerve mnyres se shtimit me fare, fidanat e pemve frutore pergatiten edhe meMetodn e Shumzimit Vegjetativ. Shumzimi vegjetativ si ne shum specie te pemve frutore, bhet ne dy rruge kryesore qe jan:1) Me rrenjzimin e pjesve vegjetative;dhe2) Me an te shartimeve te fidanave te prodhuara nga fara si nnshartesa dhe sytha/kalema te individeve te seleksionuar, si mbishartesa.Mnyra e shumzimit vegjetativ te fidanave, perdoret gjeresisht per kto qllime qe jan: 1) Per te perfituar/trasheguar vlerat pozitive te nj individi tjetr i cili sht me tregues me te lart sasior dhe cilesor te prodhimit;2) per te shumzuar nj forme bimore me vlera me te mira ne perputhje me destinacionin e kultivimit;3) Per te shumzuar nj individ i cili ka dale si me i miri nga puna seleksionuese e eksperimentale;4) Per te ruajtur veorite e nj forme bimore e cila per momentin nuk sht e nevojshme, por duhet per te qene ne banken gjenetike te koleksionit, etj.8.1. Mnyrat e shtimit vegjetativ me an te shartimeveBimet e perfituara nepermjet mbirjes se fares se zakonshme (jo hibride), nse nuk shartohen me formen bimore te duhur, si rezultat i proceseve biologjike qe ndodhin ne kromozome gjat procesit te pllenimit, ato humbasin pjesn me te madhe te cilesive me te mira prodhuese te bimeve mm. Athere, per te eleminuar kete mangesi, filizave iu aplikohet mnyra e shtimit vegjetativ nepermjet shartimit.Sipas Sotiri, P. 1995, shartimi sht arti i bashkimit te pjesve te veanta te bimeve te ndryshme ne nj organizem te vetem, i cili rritet, jeton dhe prodhon per aq kohe sa vazhdon edhe bashkejetesa e pjestareve te shartimit. Komponentet e shartimit vegjetativ jan: Nnshartesat;perfaqesojne fidanat e prodhuara nga fara (apo edhe nepermjet rrugeve vegjetative), por qe nuk zoterojne vlerat ekonomike te dobishme sipas destinacionit te prodhimit; Mbishartesat;perfaqesojne individet me vlera ekonomike te preferuara dhe qe i zoterojne faktoret e dobishem ekonomik sipas destinacionit te prodhimit. Mbishartesat merren nga nj bime (ose grup bimesh mema), qe perputhen me destinacionin e kultivimit.Shumzimi i fidanave te pemve frutore me ann e shartimit vegjetativ bhet ne disa mnyra, qe jan: Shartimi me syth e cila aplikohet ne dy forma: a) me syth te fjetur; b) me syth te zgjuar; Shartimi me kalem, e cila aplikohet ne dy mnyra: a) nn lkur; b) me arje (diametrale, radiale dhe kryq, etj); Shartimi me kopulim (dy individe me tipar te ndryshme ku njra sht nnshartes dhe tjetra mbishartes), etj;Figure 1. Disa nga mjett shartuese

8.1.1. Mjetet shartueseNj rendesi te veante marrin edhe mjetet shartuese/krasitese (fig. nr. 1). Ato duhet te mbahen ne gjendje teknike te mir, te jen te pasterta, te mprehura mir dhe te dezinfektohen here pas here me solucione te ndryshme dezinfektuese. Arsyeja perse ato duhet te jen sa me te mprehura, sht se ato gjat operacioneve te prerjes te demtojne sa me pak inde te gjalla dhe ta lene sa me paster pjesn e prer nga indet e demtuara. Mjett kryesore te shartimit jan gersheret, thika e shartimit, sharra e dores, thika e lemimit, dalta (ne forme pyke), guret mprehes, etj.Lidhsat.Ne te shumten e llojeve te shartimeve, perdoren lidhjet. Materiali lidhs duhet te siguroje shtrengimin e duhur, as te mos ngurtesohet as te mos zgjerohet nga ndikimi i temperaturave te mjedisit. Ato duhet te sigurojne nj lidhje dhe nj zgjidhje te lehte (ndryshe quhet lidhja e peshkatarit). Materialet lidhse jan rafiet, lidese kerpi, levore shelgu, lloje plastike (gome, celofani, polietileni, etj. Rafia formohet nga levorja e palmes tropikale (Sagus taedinera). Sot po perdoren gjeresisht materiale lidhse speciale plastike ku ne nj kg te ketij materiali mund te shartohen rreth 6000 shartesa.Mastiet,perdoren domosdoshmerisht ne shartimet me arje. Ato duhet te kene vetine te shperndahen lehte mbi siperfaqen e shartuar, ti mbulojne sa me mir plaget e krijuara. Qllimi sht eliminimi i kontakteve me indet e fresketa te zbuluara nga kushtet e disfavorshme si temperaturat e jashtme, avullimi i ujit, drita direkte e diellit, si dhe infektimi nga semundjet dhe demtuesit e ndryshem dhe ajo qe ka rendesi me shum sht qe masticet te mos pengojne rritjet qe vijne pas znies se komponenteve shartues. Mbulimi me mastie siguron nj kallusim te mir te komponnteve te shartimit. Kohet e fundit po prodhohen mastie industriale te cilet permbajne lende hormonale dhe ndihmojne ne znien e shpejt te komponenteve. Ne praktike ekzistojne dy lloje mastiesh; i) te ngrohta dhe ii) te ftohta.Nj nga mastiet e ngrohta pergatitet ne kete mnyre. Dylle blete 65 gr, + terpentine 65 gr + zift (sere selenice) 32 gr + dhjame 16 gr dhe se bashku shkrihen ne zjarr te ngadalte. Kur ftohet aq sa e duron dora e njriut, mund te perdoret gjat shartimit. Nj forme tjetr mastii i ngrohte sht: Zift 1000 gr + vaj bimor 700 gr + hi zjarri 200 gr dhe zihen e perdoren po si ne mnyren e siperme. Ndrsa nj masti i ftohte pergatitet ne kete mnyre: merren 500 gr kolofan + 1000 gr vaj ulliri + 2500 gr parafine dhe perzihen duke formuar nj mase te shkrifet dhe te ngjitshme.8.1.2. Mnyra e shumzimit vegjetativ me an te shartimit me sythaShartimi me syth sht me e preferuara sepse nepermjet kesaj metod nj shartues mund te shartoje 250 350 bime ne dit. Perqindja e znieve sht me e lart, kursehen material mm dhe kostoja e prodhimit te nj fidani sht me e vogel. Madje sht perllogaritur qe sasia e shpenzimeve me metodn e shartimit me syth sht gati 50% (fuqi punetore dhe materiale) e do lloj tjetr shartimi. Mnyra e shtimit te fidanave nepermjet aplikimit te shartimit me syth, bhet ne dy forma qe jan: i) Me syth te zgjuar dhe ii) Me syth te fjetur.8.1.2.1. Shartimi me syth te zgjuarShartimi me syth te zgjuar bhet ne fillimin e levizjes se lngjeve, e cila fillon nga fillimi i muajit Mars per zonn e ngrohte dhe nga mesi i muajit Prill per zonn e ftohte. Me an te kesaj metod mund te vazhdohet deri ne fundin e muajit Qershor. Shartimet e mevonshme rrezikohen te mos zn, sepse temperaturat e Veres rriten dhe sasia e znieve sht e ulet. Por edhe neqofte se arrijne te zn, llastart e dala nga sythet e shartuara kan mundesi te mos piqen dhe te demtohen gjat ngricave te Dimrit.Me qllim qe sythat te mos jen te elura ne kohen e shartimit, kalemat mund te merren menjher pas renies biologjike te gjetheve ne Vjesht, ose edhe para se bimet te futen ne fillimin e levizjes se lngjeve. Kalemat duhet te merren nga deget e shendosha, njvjecare, plotesisht te pjekura, te pastra nga semundjet dhe demtuesit dhe te kene nga rreth 8-12 sytha. Llogaritet qe nga do kalem te shfrytezohen 4-8 sytha ose per do nj shartim te llogariten te perdoren rreth 1,5 sytha. Kalemat e prera lidhen ne tufa ne rreth 25-50 cope sebashku dhe dergohen neper magazinat e shtratifikimit. Shtratifikimi bhet menjher ne rr te lagur me qllim qe kalemat te ruhen te fresketa deri ne momentin e shartimit. Temperatura e ruajtjes nuk duhet te kaloje 50C dhe kurre nuk duhet te zbrese nn zero.Figure2. Operacionet e shartimit me syth

Fazat e shartimit me syth(fig. nr. 2) jan: i) Prerja e mbishartess ne 25-30 lartsi nga siperfaqja e tokes; ii) Heqja e sythit te kalemi i cili do te jet mbishartesa; iii) Hapja ose prerja e lkurs te nnshartesa ne forme e germes T;iv) Vndosja e sythit te pjesa e lkurs se prr ne forme T te nnshartesa; v) Lidhja sythit, dezinfektimi i tij dhe lyerja me parafine; vi) Zgjidhja e materialit lidhs, pas znies; vii) Lidhja e llastarit/mbishartess me pjesn e kercellit te mbishartess mbi pikn e shartimit; viii) Prerja e nnshartess mbi pikn e shartimit dhe vndosja e lidhja e hurit mbshttes.a) Heqja e sythit,bhet me ann e nj brisku te zakonshem shartimi dhe te mprehur mir. Prerja fillon rreth 1,2 cm mbi sythin qe do te hiqet dhe me kujdes ulet posht duke marre sythin pa e demtuar dhe me pak pjes drunore (ate qe permban vete sythi dhe nse merret shum pjes druri athere % e znieve sht shum e ulet), dhe vazhdohet me prerjen deri ne 1.8 cm posht sythit. Sythi duhet te mbaje shum pak elemente te drurit, sepse nepermjet saj krijohet mundesia e znie sepse ajo pak shtrese kambiumi (pjesa me rigjenrative e kercellit) qe ndodhet te sythi shrben per tu bashkuar me shtresen e kambiumit qe ndodhet nn lkur te nnshartesa. Sythat e hequra per shartim vendosen menjher ne nj cope pelhure te lagur pambuku me uje, me qllim qe ato te mos dehidratohen. Sasia e sytheve te hequra duhet te konsumohen brenda dits.b) Prerja e lkurs ne formen e germes T te nnshartesa.Ne fillim nnshartesa pritet ne lartsine 25-30 cm nga siperfaqja e tokes. Diametri i nnshartess nuk duhet te jet me pak se 15 mm. Ne rreth 12 15 cm mbi siperfaqen e tokes, fillon te bhet prerja e lkurs ne formen e germes T. Vndi i prerjes duhet te jet ne ndernyjen ndrmjet dy sytheve dhe me drejtim nga Veriu ose Veri-Perendimi me qllim qe te evitohet rrezatimi direkt nga dielli. Brisqet e shartimit duhet te jen te mprehura shum mir me qllim qe prerja te jet sa me e drejte dhe pa brazda. Nse gjat prerjeve ngelin brazada, athere % e znjeve sht e ulet. Ne fillim bhet prerja horizontale me kujdes qe brisku te prese vetem lkurn sebashku me shtresen e kambiumit te nnshartess dhe te mos prese pjesn drunore (ksilemen). Gjatsia e prerjes horizontale duhet te bhet sa me e vogel (me qllim qe te ndihmohet zenja) ne rreth 1,2 -1,4 cm. Nse pjesa e drurit pritet me thelle se shtresa e kambiumit, athere rrezikohet mos zenia e sythit. Me pas brisku vazhdon me prerjen vertikale te lkurs deri ne gjatsine rreth 1.5 1.8 cm.c) Vendosja e sythit dhe lidhja.Me ann e pjesn se prapme te briskut te shartimit bhet shqitja e lkurs nga pjesa e drunjte, me kujdes qe ajo te mos demtohet. Me pas vndoset sythi duke e futur ne fillim nga siper (te prerja horizontale) dhe me tej shtyhet lehtesisht drejt e deri ne fund, aq sa nuk shkon me. Pjesa e lkurs se mbetur te sythi siper prerjes horizontale pritet horizontalisht dhe futet ne brazden e prerjes horizontale te T, me qllim qe sythi te nivelohet me prerjen e nnshartess. Pas vndosjes se sythit dhe para fillimit te lidhjes, bhet dezinfektimi i sythit te shartuar me solucion lengu bordulez ne 1% me an te nj fure. Lidhja fillohet nga posht lart (me qllim qe lidhja te bhet e forte dhe uji i shiut te mos futet brenda), duke e zhiruar ate ne an te kundert te levizjes se akrepave te ores. Kujdes, sythi nuk duhet mbuluar por te lihet jashte. Me pas i gjith sythi dhe lidhja lyhen me parafine me an te nj furceje tjetr, me qllim qe te eleminohet futja e ujit dhe anasjelltas tharja e ujit nga dehidratimi i sythit. Shartimi kurre nuk duhet te bhet ne kohe me shi dhe duhet evituar oret nxehta te mesdits. Koha me e mir jan oret e paradits dhe akoma me te mira jan ato te pasdits, sepse menjher vjen mbremja me lagshtiren e zakonshme te nates.d) Zgjidhja dhe lidhja e llastarit te mbishartess me pjesn e nnshateses mbi pikn e shartimit.Sasia e ditve per znie varet nga gjendja e bimes, cilesia e shartimit, temperaturat dhe lagshtira e ajrit apo e tokes, etj, dhe ky proces mund te zgjasi nga 12-15 dit. Kur llastari pas znies ka arritur lartsine rreth 12-15 cm, me an te briskut te shartimit bhet prerja e nyjes lidhses te lidhses dhe me kujdes bhet procesi i heqjes se materialit lidhs. Pas zgjidhjes llastari tashme si mbishartes, lidhet me pjesn e kercellit te mbetur te nnshartess (rreth 12-15 cm) mbi pikn e shartimit. Kjo bhet me qllim qe llastari te ruhet nga demtimet e mundshme gjat shrbimeve agroteknike qe do te jen ne vazhdimesi.Gjat periudhs se qetsis ne Dimr, bhet prerja e nnshartess rreth 1-2 cm mbi pikn e shartimit me pjerrsi nga ana e kundert e sythit me qllim qe ujrat e reshjeve te mos demtojne pikn e shartimit dhe bazen e mbishartess. Me pas pran llastarit te mbishartess vndoset huri dhe me pas lidhet me qllim qe mbishartesa te ruhet nga demtimet dhe fidani te qendroje vertikalisht drejt.8.1.2.2. Shartimi me syth te fjeturShartimi me syth te fjetur kryhet po ne ato procedura si per shartimin me syth te zgjuar, por me disa ndryshime qe jan: i) Kalemat/sythet merren tek degzat e rritura brenda vitit; ii) Periudha me e mir sht fundi i muajit Qershore gjysma e dyt e muajit Korrik. Nse nuk mbaron brenda kesaj periudhe, shartimi mund te vazhdoje deri ne dhjetditorin e par te muajit Shtator. Ne kete rast zgjimi i sytheve te shartuara nuk bhen brenda te njjtit vit, por ne fillimin e vegjetacionit te vitit tjetr.Pemt mema te cilet jan planifikuar per prodhimin e sythave te fjetur, krasiten me kujdes qysh ne periudhn e qetsis dimrore duke aplikuar rrallimin e degzave te teprta me qllim favorizimin e llastarve te fuqishem dhe pjekjen e shpejt sytheve, te cilet duhet te jen te pjekura mir ne periudhn e marrjes se sytheve.Nnshartess nuk i bhet shkurtimi para shartimit. Procedurat e tjera te shartimit bhen ashtu si rastin e shartimit me syth te zgjuar, por me nj ndryshim qe gjethit pran sythit prkats i lihet 1-1,5 cm pjes e bishtit. Kjo shrben si pompe per te ndihmuar znien e sythit. Shnja qe sythi i shartuar ka zn apo jo, sht se nse pas 12-15 ditsh bishti i gjethes ka rn vete, athere sythi ka zn. Nse sythi nuk ka zn, athere bishti thahet ne syth dhe ngelet ashtu per nj kohe me te gjat.Rreth 2-5 dit pas shartimit, bhet prerja e mbishartess ne rreth 2-3 cm mbi pikn e shartimit (zakonisht nj nyje me lart me 1-3 gjethe te cilet ndihmojne znjen). Kjo favorizon znien me te shpejt te sythit. Pas znies se sythit (rreth 12-15 dit pas shartimit), bhet zgjidhja e lidhses. Fidanat e pa zna rishartohen pak me posht piks se shartimit te par. Gjat periudhs se vegjetacionit me qllim qe llastart e dala nga sythat e shartuara te zhvillohen sa me mir, degzimet qe dalin nga nnshartesat, hiqen menjher. Ky proces duhet te prsritet 2-3 here.Mosha e prgatitjes se fidanave nga fidanishtet sht ne varesi te mnyres se shartimit. Kur shartimi bhet me sythe te zgjuara, deri ne fund te Qershorit ne fidanishten e vitit te par, fidani mund te jet gati per ne vndin e perhershem per 2 vjet per faroret dhe brenda nj viti per brthamoret. Nse shartimi bhet me sytha te fjetura, ne periudhn kur fidanat ndodhen ne fidanishten e vitit te dyt, athere periudha e nevojshme sht 3 vjet.8.1.3. Mnyra e shumzimit vegjetativ me an te shartimit me kalemaShartimi me kalem bhet ne dy mnyra kryesore qe jan:i) Forma nn lkur;dheii) Forma me arje.Forma e shartimi me arje aplikohet ne tre mnyra kryesore qe jan:a) Me arje diametrale; b) Me arje kryqdhec) Me arje radiale.8.1.3.1. Shartimi me kalem - forma nn lkurKjo metod e shartimit bhet vetem athere kur nnshartesa te kete hyr ne periudhn e fillimit te levizjes se lngjeve. Quhet e tille sepse kalemi (mbishartesa), vndoset ndrmjet drurit dhe lkurs se nnshartess. E gjith procedura e marrjes se kalemave duhet te bhet ashtu si metoda e shartimit me syth te zgjuar. Ato duhet te jen te shtratifikuara ne rr te lagur, ose te jen marre direkt nga pema mm por me sytha te pa elura.Edhe ky lloj shartimi ka disa faza pune qe jan: i) Prerja e nnshartess; ii) arja e lkurs; iii) Prerja dhe prgatitja e kalemit; iv) Vndosja e kalemit dhe lidhja; v) Mbulimi me dhe te fresket, etj.Prerja e nnshartess dhe hapja e lkurs se saj.Nnshartesa pritet me nj pjerrsi te atill (fig. nr. 3), ne mnyre qe niveli i piks se takimit te kalemit te jet 2-3 cm me lart se sa fundi i pjerrsise. Kjo bhet me qllim qe lagshtira e reshjeve te largohet sa me shpejt posht. Prerja bhet me brisk te mpreht me qllim qe ne vndin e prr, te mos krijohen plag. Ne skajin me te lart te pjerrsise fillon arja e lkurs me drejtim vertikal po ne te njjtn mnyre si sht prshkruar ne shartimin me syth. Gjatsia e prerjes se lkurs duhet te jet rret 2,5 3 cm, ose pak a shum sa gjatsia e prerjes se kalemit.Figure 3. Skema e shartimit me kalem dhe ne nn lkur

Prerja e kalemit dhe prgatitja e tij.Kalemat e shtratifikuara pasi hiqen nga vndi i ruajtjes, zgjidhen segmentet me sytha me te mir dhe kto segmente priten me dy sytha. Gjatsia i prerjes siper sythit te dyt duhet te jet rreth 1,5cm. Ndrsa niveli i prerjen nn sythin e par duhet te jet 4-5 cm gjatsi, me qllim qe kalemi me dy sytha te kete vnd te mjaftueshem per tu futur te nnshartesa. Nga pjesa e kundert e sythit te poshtm, paralelisht me te fillon prerja e kalemit me nj pjerrsi te atill qe prerja te jet e drejte (ne forme pyke me nj an) dhe ta pershkoje trashesine e kalemit me nj pjerrsi te tille qe gjatsia e saj te jet rreth 2,5-3 cm. do devijim ne gjatsine e prerjes, e veshtireson kontaktin e mir te kalemit me nnshartesn. Arsyeja se perse prerja fillon ne ann e kundert te sythit te par, sht se ne afersi te sythit ndodhet pjesa me e madhe e shtreses se kambiumit e cila ka aftesi rigjeneruese dhe i siguron kalemit me shum mundesi znieje.Pjesa e pa prer (ana e kundert e pjerrsise se kalemit), nuk i hiqet lekura por kalohet me tehun e briskut duke i hequr vetem shtresen e jashtme te lkurs (kutikulen e epidermes) deri sa te dale pjesa me jeshile (indi sfungjeror), e cila ndihmon ne shtimin e siperfaqes se kontaktit te pjess se mbrendshme te lkurs se nnshartess, me ate te mbishartess. Kjo rrit siperfaqen takuese dhe sa me e madhe te jet siperfaqja e kontaktit, aq me e madhe sht mundesia e znies.Vndosja e kalemit, lidhja dhe mbulimi me dhe te bute/te fresket.Vndosja e kalemit bhet te lekura e are e nnshartess, pasi lekura e nnshartess te shqitet lehte me ann e kundert te briskut te shartimit. Kalemi shtyhet lehtesisht deri ne fundin e arjes, aq sa niveli i siperm i prerjes se kalemit te jet paralel me sythin e par i cili sht me pozicion nga jashte kalemit dhe paralel me skajin e prr te nnshartess. Pastaj bhet dezinfektimi, lidhja dhe parafinimi ashtu sic sht shpjeguar ne rastin e shartimit me syth.Pas mbarimit te shartimit, bhet afrimi i dheut ne forme kupole duke lene sythin e fundit te kalemit zbuluar. Pas 8-10 ditsh fillon zgjimi i sythit te siperm. Kur llastari i dale nga sythi te kete arritur lartsine 12-15 cm, bhet zbulimi i piks se shartimit, bhet zgjidhja e saj dhe dheu afrohet prsri rreth piks se shartimit. Ne afersi te llastarit vndoset huri mbshttes, me qllim qe ta mbroje ate nga shqyerjet dhe llastari te rrije vertikalisht drejt.8. 1.3.2. Shartimi me kalem - forma me arje diametrale.Figure4. Skema e shartimit me kalem dhe me arje diametrale

Kjo forme shartimi zakonishtnuk aplikohet ne fidanishte sepse ky lloj shartimi bhet ne rastet kur trashesia/diametri i nnshartess sht mbi 2,5 cm. Ne fidanishte kjo madhesi nnshartes pothuajse nuk takohet sepse aplikohen dy format e mesiperme te shartimit te cilet bhen me shpejt kur fidanat te jen me diameter nn 2 cm.Kjo metod shartimi bhet vetem kur nnshartesa te kete hyr ne periudhn e fillimit te levizjes se lngjeve. Quhet me arje diametrale, sepse nnshartesa pasi pritet horizontalisht ne lartsine 12-15 cm, ahet diametralisht me an te nj thike deri ne gjatsine 5-6 cm (fig. nr. 4). Me qllim qe arja te mos bhet me e gjat se 5-6 cm posht prerjes horizontale, me par bhet lidhja e trungut/nnshartess 5-6 cm me posht se pika e shartimit dhe keshtu mund te eliminohet arja e metejshme.Figure5. Pozicioni i kambiumit ndermjet mbisharteses dhe nensharteses

Procesi i shartimit.Pasi bhet arja e nnshartess, me qllim qe kalemat te vndosen lirshem, ne trashesine e kalemit merret nj llastar tjetr te nj druri faredo dhe mprihet ne formen e nj pyke. Me pas kjo vndoset ne mesin e te ares se nnshartess. Kjo ndihmon per te lehtesuar punn gjat shartimit. Ruajtja e kalemave dhe prgatitja/prerja e tyre priten ne te njjtn procedure ashtu si u shpjegua ne mnyren e shartimit me kalem forma nnlkur (pozicioni i sythit te par nga jashte), me nj ndryshim qe qerimi i epidermes te mos bhet nga jashte kalemit, por nga brenda tij, sepse pikrisht kjo pjes do te qendroje brenda nnshartess.Pas prgatitjes se kalemave, bhet vndosja e tyre me kujdes qe shtresa e kambiumit te nnshartess te korrespondoje me shtresen e kambiumit te mbishartess. Pastaj hiqet druri ne forme pyke dhe bhet lidhja e dezinfektimi ashtu si u shpjeguan te forma e shartimit me kalem nn lkur.Zakonisht te kto lloj shartimesh, edhe perse lidhja bhet mir, prsri ka raste qe me rritjen e temperaturave, nnshartesa ka mundesi te lirohet te vndi i are dhe mundesia e znieve sht me e vogel. Ne kete rast keshillohet qe pas lidhje me rafie (apo material tjetr lidhs), te bhet edhe nj lidhje e dyt me tel dhe me pas afrohet dheu i njome. Pas znjes hapet dheu dhe teli pritet. Zakonisht dalin dy llastar (nga dy sythet) dhe kur te jen rritur ne lartsine 12-15 cm njri eleminohet (zakonisht lihet me i zhvilluari).8.1.3.3. Shartimi me kalem - forma me arje kryqFigure 6. Shartimi me kalem me arje kryq

Edhe kjo forme shartimi zakonishtnuk aplikohet ne fidanishte, sepse ky lloj shartimi bhet ne rastet kur trashesia/diametri i nnshartess sht mbi 6-7 cm dhe perdoret vetem ne rastet kur nj pem sht e rritur por qe duhet te zevndesohet me an te shartimit, me nj forme bimore me veti me te mira prodhuese.Edhe kjo metod shartimi bhet vetem kur nnshartesa te kete hyr ne periudhn e fillimit te levizjes se lngjeve. Quhet me arje kryq sepse nnshartesa pasi pritet horizontalisht (zakonisht te deget skeletore (fig. nr. 6), arja bhet dy hereshe ne forme kryqi dhe ne vnd te dy kalemave vndosen 4 cope. Te gjith procedurat e tjera te shartimit bhen ashtu sic jan shpjeguar me siper, me nj perjashtim qe pas shartimit, rekomandohet qe rreth e rrotull kalemave te vendosen copa plasmasi/qese plastike te mbushura me rr deri ne nivelin e sytheve te kalemave dhe te aplikohet se paku nj here ne dit ujitja e rrs. Kjo ndihmon ne znien e sigurte te kalemave.8.2. Mnyrat e prodhimit te fidanave me an te pjesve vegjetative te rrenjzuaraNse nepermjet seleksionimit dhe te perzgjedhjes se vazhdueshme, sht arritur te stabilizohet dhe te merret nj forme bimore me veti te stabilizuara dhe qe ploteson te gjitha kerkesat e destinacionit te kultivimit, athere per ti ruajtur kto veti ne brezat e tjere (ne fidana), duhet qe pjest vegjetative te kesaj forme, fidanat/pasardhesit te mund te shumzohen nepermjet mnyrave te shumzimit me an te pjesve vegjetative te po asaj forme bimore apo individi. Mnyrat kryesore te shumzimit te fidanave nepermjet pjesve vegjetative jan:i) Me perpanja vertikale dhe horizontale nntokesore;ii) Me kembeza ose fundake;iii) Me shpatulla;iv) Me kalema;v) Me copa te drunjzuara;vi) Me copa rrenjore/thithake;vii) Me margota ose llastunja, etj.8.2.1. Shumzimi i fidanave me an te perpanjave nntoksoreShumzimi i fidanave me an te perpajave bhet ne ato forma bimore, qe kan aftesine te rrenjzojne lehte. Nj nga kto sht mani, ftoi, disa kultivare molle apo dardhe, etj. Kjo metod realizohet ne dy mnyra qe jan: i) Me perpanja nntokesore horizontale dhe ii) Me perpanja nntokesore vertikale.Shumzimi me perpanja nntokesore horizontale.Kjo metod sht nj forme tjetr e shtimit vegjetativ te fidanave te pemve frutore. Ndryshe kjo metod sht quajtur metoda industriale e shumzimit te fidanave. Me e suksesshme rezulton kjo metod nse format bimore kan aftesi te larta rrenjzuese. Gjithashtu nga praktika sht vertetuar se mnyra e shtimit me metodn e perpanjave horizontale nntokesore ishte mjaft efektive.Aftesia rrenjzuese formave bimore te pemve frutore, shpjegohet me vete veorite bio-morfologjike te ndertimit anatomit te llastarit (kryesisht pjess nj vjeare). Si sht shpjeguar me siper, zona e kambiumit e cila ndodhet ne mes te gypave te floemes (shtresa e par - epiderma, e dyta mesoderma ose zona sfungjeroze dhe e treta ajo e gypave te floemes) dhe gypave te ksilemes (pjesa drunore), sht e pajisur me qeliza me te medha dhe ne formen e thierzave te thtypura dhe te zgjatura, te cilat ne kushte te pershtatshme temperature, te pranise se oksigjenit dhe te lagshtires, kan aftesi jashtezakonisht te larta te transformohen ne rrenj mitake (adventive). Nga nj bime mm me moshe 3 vjeare, me an te kesaj metod mund te merren brenda nj viti nga 5-20 fidan te rinj.Gjat periudhs Janar Shkurt, per do bime mm perzgjidhen dy llastar te cilet shkurtohen ne gjatsine 0,9-1 m. Per cdo bime mm bhet pleherimi me 200-300 gr plehra azotike i shperndare ne 4-6 vrima te baraslarguara rreth e qark bimeve mema dhe ne distanca 25-30 larg trungut. Pleherimi bhet me qllim fuqizimin e bimes mm dhe pershpejtimin e shperthimit te sytheve neper llastart e perkulur.Per do llastar te perzgjedhur pergatiten nga 4 kerraba druri (2 per nj an te perpanjs dhe 2 per ann tjetr, me gjatsi 25-30 cm. Kto vndosen per te mbajtur te perkulur/puthitur llastaret ne toke. Per do llastar hapet nga nj kanal ne thellesi 20-25 cm dhe ne gjatsi 70-80 cm. Fundet e kanaleve duhet te mbushen me 7-10 cm dherishte (pleh organik i kalbur rreth 5 kg/bime mm + dhe). Kur ka filluar bymimi i sytheve (sepse ne kete faze fenologjike, llastart kan perkulshmeri me te madhe), llastart perkulen me kujdes qe te mos thyhen apo plasariten dhe shtrihen siper shtreses se dherishtes. Me pas vndoset krraba e par sa me afer trungut mm dhe me ne fund vndoset krraba e dyt.Para se llastari te shtrihet ne kanal, bhet nj rrallim i sythave duke lene nga 1 syth ne pjesn e siperme te llastarit ne do 10-12 cm largesi dhe keshtu ne do llastar duhet te lihen mesatarisht rreth 6 sytha. Nga vnd prerjet e sytheve qe rrallohen, shtresa e kambiumit me qelizat rrenjzuese qe ka, ne prani te temperaturave dhe te lagshtires optimale ne toke, fillojne shpejt fillesat e rrenjve te para mitake/adventive, te cilet do te shrbejn per formimin e sistemit rrenjor dhe furnizimin e llastarve te rinj qe dalin nga sythat qe jan seleksionuar, me uje dhe lende ushqimore.Figure7. Shumzimi me perpanja horizontale

Llastart e shtrir mbulohen ne 2-3 cm me dhe te shkrifet. Sythet qe ngelin mbi siperfaqen e tokes (afer trungut), duhet te qrrohen pa demtuar perpanjn. Prishja e sytheve bhet me qllim qe sistemi rrenjor te stimuloi shperthimin e sytheve te dobishme te cilet do te japin fidanat e ardhshem.Sapo fillon dalja e filizave te parte cilet kan lindur nga fryrja e sytheve te mbuluara ne toke,fillon edhe mbathja gradualeme dhe te zakonshem, me qllim stimulimin e rrenjve adventive te cilet do te shrbejn per te formuar sistemin rrenjor te fidanave te ardhshem. Kur llastart e lindur kan arritur lartsine 25-35 cm (muaji Korrik ose Gusht), bhet unazimi i perpanjs ne afersi te trungut. Unazimi bhet vetem ne heqjen e lkurs ne forme rrethore dhe ne gjeresi te barabarte me diametrin e perpanjs, pa demtuar tubot e ksilemes. Kjo mase shrben per te rritut llastart e dala nga sythat e perpanjs (Fig. nr. 7).Pas rrezimit natyral te gjetheve, fidanat e elura dhe te rrenjzuara nga perpanja, shkulen me gjith rrenj dhe priten nga njra tjetra. Avantazhi i kesaj metod qendron ne faktin se:i) Ulet koha e prgatitjes se fidanave nga 3-4 vjet ne 8-9 muaj;ii) Sigurohen fidana uniforme me gjatsi te njjt;iii) Ulet ne 1/3 e nevojes se siperfaqes se tokes per fidanishte;iv) Eleminohet plotesisht shartimi dhe rritet rezistenca ndaj faktoreve negative atmosferike gjat periudhs se prgatitjes se fidanave;v) Sistemi rrenjor pothuajse nuk demtohet fare kur shkulet;vi) Kostoja e prodhimit sht 75-80% me e vogel se ajo tradicionale me an te shartimit, etj;vii) Eleminohen ne maksimum mundesia e infeksioneve nga bimet e semuara.Shumzimi me perpanja nntokesore vertikale (marigote).Bazohet ne marrjen e individeve te rinj te cilet kan dale nga sythat e fjetur ansore qe ndodhen ne bazen e trungur ne afersi te siperfaqes se tokes. Ndryshimi i shumzimit me metodn e perpanjave nntokesore horizontale qendron ne faktin se perpanjat nuk shtrihen me horizontalisht, por llasatret lihen te zhvillohen vertikalisht. Per te realizuar kete mnyre shumzimi bimet mema ne vitin e par, priten ne periudhn e qetsis se plote ne lartsine rreth 3-5 cm nga siperfaqja e tokes. Pas fillimit te levizjes se lngjeve, sythat e fjetur te bazes fillojne dhe zgjohen duke dhene disa llastar te rinj. Nse numri i llastarve te dale sht me shum se 4 ose 5, athere kto llastar duhet te rrallohen duke lene me te mirt qe te zhvillohen deri ne fund te gjetacionit. Rreth e qark tyre afrohet dheu i shkrifet ne formen e grumbulli, nderkohe qe majat e llastarve lihen jashte.Llastart e rinj ne fillim ushqehen me lendet ushqimore qe sigurohen nga trungu mm dhe pastaj e veteushqehen nga fotosinteza. Ne fundin e llastarit dhe ne afersi te trungut mene, fillojne te dalin rrenjt e reja adventive te cilet me pas zhvillohen duke siguruar nj sistem rrenjore te mjaftueshem per fidanin. Per te marre fidana sa me te zhvilluara sht e nevojshme qe gjat periudhs se vegjetacionit te sigurohen kto kushte:i) Siperfaqja e tokes duhet te mbahet e shkrifet me qllim qe toka te ajroset sa me mir me oksigjenin, pasi ky gaz stimulon daljen e rrenjve te reja. Gjithashtu nepermjet prashitjeve zhduken barishtet e keqia;ii) Ujitje te herepashershme me qllim qe toka te jet me lagshtiren e duhur;iii) Dy deri tre pleherime azotike me qllim stimulimin e aparatit vegjetativ te bimeve.Gjat periudhs se Vjesht-Dimrit, bimeve mm iu hiqet me kujdes dheu duke i zbuluar llastart deri sa te duken vnd-lidhjet me bimet mema. Me an te gershereve te krasitjes bhet prerja e perpanjave ne largesine 2-3 cm larg trungut mm dhe me pas fidanat shkulen me gjith rrenj. Qllimi i prerjes ne kete largesi sht qe nga pjest e paprera te ngelin disa sythe me qllim qe te shrbjn per te siguruar daljen e filizave te rinj per vitin e ardhshem. Me pas bimet e marra shtratifikohen deri ne momentin e mbjelljes ne vndin e perhershem.8.2.2.Shumzimi i fidanave me an te kalemave/copaveShtimi me copa sht nj nga mnyrat e shpejta te shumzimit te fidanave. Kjo mnyre aplikohet ne ato specie bimore qe kan aftesine te nxjerrin rrenj te reja mitake te cilet shrbjn per te formuar sistemin rrenjore. Copat e reja njvjeare kan aftesi me te lart rrenjzimi. Kjo konsiston ne prerjen e copave/kalemave/thithakeve ne gjatsi te ndryshme sipas kushteve te rrenjzimit: i) ne 12-15 cm per kushtet e rrenjzimit ne mjedise te mbrojtura e te posame si serra dhe ii) ne 30-50 cm per rastet e rrenjzimit ne kushtet et fushes se hapur.Shumzimi i fidanave me an te kalemave/copave ne kushtet e mjediseve te mbrojtura.Rezultate me te mira merren kur rrenjzimi bhet ne periudhn Mars-Prill-Maj. Nderpritet ne muajt e Veres dhe vazhdohet ne periudhn Shtator Tetor. sht vertetuar se ne rritjen e aftesise rrenjzuese te copave qe vihen ne rrenjzim ne kushtet e mjediseve te mbrojtura, krahas faktoreve te tjere si perdorimi i hormoneve stimuluese/auksinave, temperatura e tokes dhe/ose e substratit, duhet te jet rreth 16-180C dhe ajo e ajrit gjat dits me diell 20-250C dhe gjat nates jo me pak se 150C.Me qllim rritjen e perqindjes se rrenjzimeve duhet te aplikohet trajtimi i pjess fundore te copave me solucione te tretesirave hormonale. Lendet hormonale rrenjformuese me te perdorshme jan: i) acidi nafta-lenacitik (ANA; ii) acidi beta-indolilacetoik iii) acidi gama-indolil butirik. Perqendrimi i tyre bhet sipas recetave te rekomanduara. P.sh., hormoni Acidi gama-indolil butirik, perdoret me nj perqendrim rreth 2500-4000 (p.p.m) pjes per miljon.Per te gjetur se gram hormon me 50% lende aktive mund te perdoret per nj 100 litra uje me nj perqendrim te caktuar psh, ne 3000 ppm, mnyra e perllogaritjes sht si vijon:Duhet te dime se per nj solucion me perqendrim 1 ppm, do te thote se ne 1 000 litra uje (= 1 000 litra uje X 1000 gr = 1 000 000 gr uje) duhen X gram lende hormonale. Per te llogaritur sasine e grameve te hormonit qe duhen per 100 litra uje, shumzohet sasia e lendes (hormonit) qe keshillohet me 10 (sasia e ujit 10x100 litra uje) dhe shuma qe del pjestohet me % e lendes aktive te hormonit. Keshtu n.q.s nj hormon permban 48% lende aktive dhe duhet ta perdorim ate ne perqendrim 2 000 ppm, athere per te gjetur se sa gr lende hormonale duhet per te tretur ne 100 litra uje, bejme llogaritjen 2 000 ppm x 10 = 20 000 ppm : 48 % e l.ak. te hormonit = 416 gr. Pra per te formuar nj solucion me 2000 ppm ne 100 litra uje, athere duhen 416 gr lende hormonale. Per te prodhuar jo me 100 litra uje por 10 litra uje athere vlera e 416 pjestohet me 10, ose 41.6 gr lende hormonale. Nse duam vetem 1 lier uje (solucion), athere 416 pjestohet me 100 dhe sasia e hormonit per 1 liter uje duhet te jet 4.16 gr, e keshtu me rradhe.Mjedisi (dherishtja ku jan vene per rrenjzim) duhet te jet e njome dhe pa teprice lagshtire, ndrsa lagshtira ajrore duhet te jet e lart rreth 100%. Kjo rregullohet duke hedhur ne ajer lagshtire ne forme mjergulle (pajisje mjergullformuese) rreth 5-10 sekonda ne do 10-15 minuta. Gjat nates mjergullimi nderpritet. Gjithashtu ndriimi diellore, sidomos ne fazat e para sapo fillojne te dalin gjethezat e para, duhet te jet i pranishem gjat te gjith dits. Temperatura e ajrit duhet te jet 18-220C dhe ajo e tokes rreth 16-180C. Zakonisht ne kushte te tilla, rrenjzimi zakonisht fillon ne ditn e 18-20 dhe mbaron rreth ditve 60-70.Pas kesaj periudh fidanat e rrenjzuar kaliten me temperatura konstante rreth 15-200C, per rreth dy jave dhe hiqen nga serra. Fidanat e rrenjzuar hiqen me kujdes dhe mbillen ne: i) Vazo plastike/kartoni me dherishte dhe mbahet per 3-5 muaj me shrbimet e duhura, ose; ii) Mbillen direkt ne kushte e fidanishtes se vitit te par. Shrbimet agroteknike konsistojne ne ujitjen (mundesisht me pika) me qllim qe fidanat te lidhen/rrenjzojne mir me token.Shumzimi i fidanave me an te kalemave/copave ne kushtee e fushes se hapur.Kjo metod konsiston ne prerjen e llastarve (me mir thithaket) dhe mbjelljen e tyre direkt ne bllokun e fidanishtes.Kujdes!Kjo menyre mbjelljeje kurre nuk duhet te aplikohet pa patur nj sistem ujitjeje te instaluar dhe e shfrytezueshme aq here sa te jet nevoja, ne te kundert rezultatet e znieve nuk jan te kenaqshme. Gjithashtu, kjo metod kurre nuk duhet aplikuar ne ato forma bimore qe nuk kan aftesi te lart rrenjzimi nga pjest vegjetative.Kalemat/copat priten nga deget njvjecare (me te mir jan thithaket njvjecare) te bimeve mema. Prerja bhet gjat fazes se qetsis dimrore ose heret ne pranveren para se te kete filluar levizja e lngjeve apo fryrja e sytheve. Kalemat merren nga dege te shendosha dhe te pastra nga demtuesit dhe semundjet. Ato duhet te jen te pjekura plotesisht. Me te keshillueshme jan kalemat qe merren nga pjesa e bazes deri ne pjesn e mesit te kercellit njvjeare. Ato te majes nuk keshillohen te merren, sepse jan te pa pjekura mir dhe % e znieve sht shum e ulet. Diametri i copave te mos jet me i vogel se 0.8 cm dhe jo me i trashe se 2 cm, sepse ne te kundert veshtiresohet zenia e tyre. Gjatsia e tyre duhet te jet rreth 40 - 50 cm. Pas prerjes ato mblidhen ne tufa me nga 25 50 copa sebashku.Per ti ruajtur kalemat deri ne momentin e mbjelljes ne fushe, ato vendosen horizontalisht ne rr te laget me nj trashesi rreth 10 cm. Temperatura e vndit te ruajtjes deri ne momentin e mbjelljes ne fushe, duhet te jet rreth 4 -50C dhe rera te mbahet gjithmone e njome/fresket me uje. Mbjellja ne fidanishte bhet pasi temperatura e tokes ne thellesine 10 15 cm te jen mbi 120C. Ne temperatura me te uleta, perqindja e znieve sht e ulet.Toka pergatitet duke e pluguar thelle qysh ne periudhn e Veres, duke e shoqeruar me 400 500 kv/ha plehra organike dhe 50 70 kg/ha lende aktive P2O5. Gjat periudhs se Dimrit toka duhet te kullohet mir dhe gjate muajit Mars, pasi toka te kete arritur pjekurine e duhur rreth 5 - 10 dit para mbjelljes se copave, ajo te plugohet dhe te frezohet. Gropat hapen me kunja te posacme dhe kalemat vndosen ne thellesi te atill aq sa mbi toke te ngelin vetem dy sythe.Pas mbjelljes toka prashitet/frezohet ne rreth 12 15 cm thelle. Pas celjes se sytheve, nj llastar (kryesisht ai i sipermi) duhet te hiqen menjher me qllim qe te rritet dhe te shfrytezohet sa me mir llastari i mbetur. Shrbimet e tjera agroteknike konsistojne ne mbajtjen paster te siperfaqes se tokes nepermjet prashitjeve te vazhdueshme. Ujitja e par bhet menjher pas mbjelljes se kalemave, me qllim qe dheu te bashkohet mir me to. Pasi kalemat te kene filluar zgjimin e sytheve dhe daljen e filizave te rinj, athere sasia dhe numri i ujitjeve rritet. Prashitjet zakonisht bhen pas ujitjeve, duke u shoqeruar me plehra azotike. Ujitja me pika, rrit ne mnyre te kontrollueshme mbajtjen e vlages se duhur ne nivelet e duhura, si dhe garanton nj perqindje te lart te znieve.Me qllim qe numri i zneve te jet me i lart, copat qe do te shrbjn per mbjellje, mund te aplikohet edhe trajtimi me solucione hormonale duke zhytur te gjith tufen ne lartsine e 2-3 sytheve te bazes. Ky stimulant shrben per daljen e fillesave te rrenjve adventive e cila siguron nj perqindje me te lart znie.4.7.2.3. Shumzimi me an te shpatullaveFigure8. Shumzimi i manit me shpatulla (Baboshtice Kor)

Me kete mnyre shtohen ftoi, fiku, manaferra e bute, disa kultivare mollesh, dardhash, kumbullash, mani, etj. Kjo mnyre konsiston ne heqjen e nj pjes vegjetative te drurit me nj thithak/llastar njvjeare, etj. Llastari duhet te jet i formuar mir, i pjekur plotesisht dhe duhet te hiqet ne periudhn e qetsis dimrore. Sipas pervojes se fermereve te Boboshtices/Kore (te mani, fig nr. 8), me an te nj sopate te vogel pritet me kujdes rreth e rrotull llastarit nj pjes druri me diameter afersisht 8-10 cm, dhe vndoset ne nj grope te hapur. Para vndosjes ne grope bima krasitet ne mnyre te atill qe ajo te mos kete shum kercej, pasi teprica e tyre ndikon ne mos znien e fidanit.Pas vndosjes ne grope dheu ngjishet lehtesisht rreth mases drunore me qllim qe te rritet kontakti me dheun dhe menjher bhet ujitja me 10-15 litra uje. Gjat vegjetacionit bhen ujitje te tjera me qllim pershpejtimin e rrenjzimit.Duhet bere kujdes qe kjo metod e marrjes se shpatullave nuk duhet te prsritet shpesh ne te njjtn bime (zakonisht ne bimet e moshuara me nj shpatull ne vit, nse ne bimet e reja nj here ne 3-4 vjet), sepse bima mm demtohet nga plaget e marra.8.2.4. Shumzimime an te kembezaveKjo mnyre konsiston ne shkuljen e kembezave se bashku me nj pjes sa me te madhe rrenjsh dhe mundesisht pa e shkundur dheun. Kembezat zakonisht dalin nn kuroren e bimeve. Ato mund te dalin si ne afersi te qafes se rrenjs, po ashtu edhe nga siperfaqja posht kurores se pemve nga degzimet horizontale kryesore te sistemit rrenjor. Ato mbillen ne gropen e hapur ne vndin e perhershem. Po keshtu edhe shrbimet e tjera agroteknik bhen si per rastet e tjera. Edhe kjo mnyre shtimi bhet ne periudhn e qetsis se plote.8.2.5. Shumzimime an te llastunjaveKjo mnyre aplikohet me teper te luleshtrydhja. Llastunjat jan zgjatimet njvjeare te cilet vazhdimisht jan ne kontakt me siperfaqen e tokes. do nyje e llastunjs e cila kontakton me dheun ka aftesine te leshoje rrenj mitake. do nyje ka aftesine te zhvilloje nj bime me vete. Kto bime shkulen sebashku me nj pjes dheu dhe vendosen ne nj vnd tjetr. Llogaritet qe do bime mm te rrisi 4-5 llastunja dhe do llastunj te japi 1-2 individe te rinj.