Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Aratrmalar Dergisi • Cilt 24, Say 2, Aralk 2018, ISSN 2146-0590, ss. 1125-1145
Senatus Consultum Ultimum: Eski Roma’da Olaanüstü Yönetim Karar
Senatus Consultum Ultimum: Decree on State of Emergency in Ancient Rome
Selahattin EREN1
Senatus consultum ultimum, halk ayaklanmas gibi devlete yönelik iç tehditleri ortadan kaldrmak amacyla, konsül bata olmak üzere üst düzey magistra’lar snrsz askerî yetkilerle donatan senato karardr. Olaanüstü durumlarda son çare olarak alnan senato kararnn yürürlüe girmesiyle, iç tehdit olarak görülen kiiler, halk düman ilan edilmek suretiyle, halk meclislerinde halka bavuru hakk (provocatio) söz konusu olmakszn, her türlü yöntemle ortadan kaldrlabilirdi. Bu bakmdan senato karar, Romallarn vatandalk hakknn ve anayasann geçici süreliine askya alnd olaanüstü yönetim biçimini hayata geçiren bir hukukî ilemdir.
Anahtar Sözcükler: Senatus Consultum Ultimum, Olaanüstü Yönetim, Skyönetim, Yasal Savunma Hakk, Senato
Abstract
Senatus consultum ultimum is the decree of the Roman senate, which provides higher magistrates, particularly consuls, unlimited military powers in order to eliminate internal threats against the res publica. With the entry into force of the senatorial decree, which is used as last resort in case of emergencies, people considered as internal threats and declared as public enemies could be eliminated by all means. They were not protected by the right of provocation, the right to appeal to the Roman people. In this regard, the senatorial decree establishes an emergency government which temporarily suspend the right of city of Roman citizens and the constitution.
Keywords: Senatus Consultum Ultimum, State of Emergency, Martial Law, Right of Self-defense, Senate
* Aratrma Görevlisi, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Roma Hukuku Anabilim Dal, selahattin.eren@marmara.edu.tr
Makale Gönderim Tarihi: 3.09.2018 Yayna Kabul Tarihi: 26.10.2018
KAMU HUKUKU
Selahattin EREN
Olaanüstü hâl, skyönetim, sava ve seferberlik hâli gibi, modern hukuk sistemlerinde bulunan olaanüstü yönetim biçimlerinin kökeni, her zaman Eski Roma’da aranmtr. Bu balamda gerek siyaset bilimciler gerek anayasa hukukçular, Eski Roma’da klasik diktatörlük, Sulla ve Caesar’n diktatörlükleri, iustitium, triumviri ve decemviri’nin yan sra senatus consultum ultimum kurumlarn incelemilerdir.
Yazl olmayan ve örf-âdetlerden oluan Eski Roma Anayasas’nn tamamnn ya da bir ksmnn geçici süreliine askya alnd bu hâller, kukusuz yaklak bin sekiz yüz yl sonra uygulanmaya balanm olan modern olaanüstü yönetim biçimlerinin aynas olamaz. Ancak modern olaanüstü yönetim biçimlerinin var olu amac ve toplumsal ilevini anlamakta yardmc olabilir.
Eski Roma’da olaan anayasal düzenin salad güvencelerin askya alnd hâller arasnda, diktatörlük ile senatus consultum ultimum öne çkmaktadr. Diktatörlük kurumunun hukukî rejimini ortaya koymutuk.1 Bu çalmann konusunu oluturan senatus consultum ultimum, Roma’nn en büyük siyasî gücü olan Senato’nun devlete yönelik iç tehditleri ortadan kaldrmak amacyla ald olaanüstü yönetim karardr.
Bu çalmada srasyla senatus consultum ultimum kavramnn kökeni, kurumun ortaya çk ve diktatörlükle ilikisi, hukukî nitelii, anayasal konumu, karar uygulayan kiiler, sonuçlar ve tumultus ile iustitium kurumlaryla ilikisi, lk mparatorluk dönemindeki rolü incelenmitir.
I. Senatus Consultum Ultimum Kavram
Devlete (res publica) yönelik bir tehdidi ortadan kaldrmak amacyla üst düzey magistra’lar snrsz askerî yetkilerle donatan senato kararna, senatus consultum ultimum (“nihai senato karar”) denmektedir. “Son”, “nihai”, “kesin” gibi anlamlar tayan “ultimum” sözcüü, bu balamda, senato kararnn, olaanüstü durum karsnda son çare olarak alndn ifade etmektedir. Modern zamanlarda tercih edilen bu kavram, Romal ünlü devlet adam Caius Iulius Caesar’dan alnmtr:
Caesar, Bellum Civile, I.5:
Decurritur ad illud extremum atque ultimum senatus consultum, quo nisi paene in ipso urbis incendio atque in desperatione omnium salutis sceleratorum audacia numquam ante descensum est.
Durumun önemi gerei, yangn ya da kimsenin can güvenlii kalmamas halleri dnda daha önce hiç bavurulmayan nihai senato karar gerekiyordu.2
1 Selahattin Eren. “Roma Diktatörlüü”, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Aratrmalar Dergisi, C. 23, S. 2, Aralk 2017, s. 167–220.
2 Latince metinler, Türkçeye kaynakçada yer alan eserler kapsamnda yazar tarafndan çevrilmitir.
Senatus Consultum Ultimum: Eski Roma’da Olaanüstü Yönetim Karar
1127
Romal hatip ve devlet adam Marcus Tullius Cicero’nun ifadesinden yola çkarak, senato karar senatus consultum de re publica defendenda  (“devletin savunulmas hakknda senato karar”) olarak da adlandrlmaktadr: Quod L.  Opimius consul verba fecit de re  publica, de ea re ita censuerunt, uti L.  Opimius consul rem publicam defenderet3 (“Konsül L. Opimius’un devletin içinde bulunduu durum hakknda verdii rapor üzerine, senatörler, konsül Opimius’un devleti savunmasna karar verdiler”).
Senato kararnn geleneksel formula’s u ekildedir: “Consules darent operam ne quid detrimenti res publica caperet”4 ya da “videant consules ne quid res publica detrimenti capiat”5 (“konsüller devlete zarar gelmesini engellesinler”). Plutarkhos ise daha ayrntl ve açklayc bir formula önerir: κ τοτου πλιν ες τ βουλευτριον πελθντες, ψηφσαντο κα προσταξαν πιμ τ πτ σζειν τν πλιν πως δναιτο κα καταλειν τος τυρννους6 (Senato topland ve Opimius’u ehri kurtarmak ve tiranlar yok etmek için elinden gelen her eyi yapmakla görevlendiren bir karar ald).
Formula’da belirtildii gibi, kararn amac devlete herhangi bir zarar gelmesini önlemektir.7
II. Kurumun Ortaya Çk ve Diktatörlükle likisi
Senatus consultum ultimum ilan üzerine ortaya çkan olaanüstü yönetim biçimi, Eski Roma’nn yazl olmayan anayasasnn en bandan beri doal ve ayrlmaz bir parças deildir. Kurumun ilk kez uyguland MÖ II. yüzyldan önceki dönemde, devlete yönelik iç tehditleri ortadan kaldrmak amacyla öngörülmü olan asl kurum diktatörlüktür. Tehdit karsnda askerî komutada ve siyasal yönetimde birlii salamak için “dictator seditionis sedandae causa” unvanyla atanan diktatör, tehdit ortadan kalkana dek ve her halde en çok alt aylna tüm yürütme gücünü tek elde toplard.8 MÖ III. yüzyl dolaylarnda, Roma diktatörünün ilemleri provocatio9 (halka bavuru) ve tribunus plebis intercessio’suna10 (veto) tâbi klndktan sonra, bu olaanüstü makam snrsz yetkilerini kaybetmi ve konsüller ile hemen hemen ayn snrlamalara tâbi klnmtr. Böylece olaanüstü durumlarda, konsüllükten baka bir makamn yaratlmas anlamsz hale gelmitir.
3 Cicero, Philippicae, VIII.14. Plutarkhos da bu cümleyi Yunanca’ya çevirerek aktarr: σζειν τν πλιν πως δναιτο κα καταλειν τος τυρννους. Bkz. Plutarkhos, Caius Gracchus, 14.
4 Caesar, Bellum Civile, I.5 ve 7; Sallustius, Historiae, I.67; Bellum Catilinae, 29. 5 Cicero, In Catilinam, I.2; Titus Livius, Periochae, CIX. 6 Plutarkhos, Caius Gracchus, 14. 7 Bkz. Augustus, Res Gestae, I.1; Cicero, Philippicae, VIII.14. 8 Ayrntl bilgi için bkz. Theodor Mommsen. Le droit public romain, Çev. Paul Frédérick Girard, Paris, 1984, C. 3,
K. 2, s. 161-197; Eren, s. 167–220. 9 Provocatio ad populum (“halka bavuru”) ya da ksa adyla provocatio, üst düzey magistra’larn vatandalar
hakknda verdikleri ölüm cezas bata olmak üzere ceza kararlarna kar halk meclisleri nezdinde gerçekletirilen bir bavuru yoludur. Halk meclisleri vatanda hakknda verilen cezay ortadan kaldrma yetkisine sahipti. Bu bakmdan provocatio, üst düzey magistra’larn vatandalara yönelik yaptrm uygulama yetkisinin (coercitio) snrn oluturmaktadr.
10 Intercessio ya da auxilium, tribunus plebis’lerin bir magistra’nn kararna kar sahip olduu veto hakkdr. Bu hakkn kullanmyla, pleblerin menfaatine aykr kararlarn yürürlüe girmesi engellenmi olurdu.
Selahattin EREN
1128
Her ne kadar diktatörlüü ihdas eden yasa (lex de dictatore creando) yürürlükten kaldrlmam olsa da, MÖ 202 ylndan sonra bir daha diktatör atanmamtr.11 Bu tarihten sonra meydana gelen Sulla ve Caesar’n diktatörlükleri, klasik diktatörlükten farkl bir hukukî dayanaa sahip olup, devlet kurumlarn yeniden ina etmeye yönelik birer kurucu iktidarlardr.
Diktatörlük kurumunun tarihin tozlu raflarna kaldrlmtr; ancak kurumun var olu sebebi olan devletin güvenliine yönelik iç tehditler ortadan kalkmak öyle dursun, tam tersine giderek artmtr. MÖ II. yüzyln ortalarna gelindiinde Roma, derin bir ekonomik, toplumsal ve siyasal krize girmitir. Balangçta Latium bölgesinde sradan bir ehir devleti olan Roma, dier talik halklar ve büyük rakibi Kartacallar karsnda elde ettii zaferlerin ardndan, Akdeniz havzasndaki tartmasz en büyük güç haline gelmitir. Küçük bir ehir devletin yaylmac bir güç haline gelmesini salayan bitmek bilmeyen askerî seferler, ordunun omurgasn oluturan küçük köylülüün toprandan uzak kalmasna ve yüklü bir borç altna girmesine neden olmutur. Topraklarn, büyük çounluu senatörlerden meydana gelen büyük toprak sahiplerine devrederek mülksüzleen yüz binlerce topraksz köylü, egemen snflarn datt krntlar sayesinde hayatta kalabilmek için Roma bata olmak üzere büyük kentlere göç etmitir. Bu toplumsal olgu, çocuklarndan baka hiçbir zenginlie sahip olmayan yeni bir toplumsal snfn douunun habercisidir: proletarii. Yüzyllar sonra Karl Marx bu sözcüü, kapitalizm altnda ücret karlnda emek gücünü satan içi snf için kullanacaktr.
Devletin içinde bulunduu büyük toplumsal ve ekonomik kriz koullarnda, Senato’da temsil edilen büyük toprak sahibi ve tutucu aristokrasinin (nobilitas), ülkeyi eskisi gibi yönetmesi imkânsz hale gelmitir. Üstyapdaki kaçnlmaz deiime direnen aristokratik parti Optimates (“en iyi adamlar”), üretim ilikilerini köklü biçimde deitirmeyi amaçlayan köle isyanlarnn yan sra, öfkeli topraksz ve isiz ynlarn desteini alan reformist aristokrasi ile yeni sermaye snfnn ittifak olan Populares’in (“halkçlar”) önderliinde meydana gelen halk ayaklanmalarn tetiklemitir.
MÖ II. yüzyla gelindiinde, uzlama ve taviz vermeye niyetli olmayan Senato aristokrasisinin böyle bir ayaklanmaya verdii yant, üst düzey magistra’lar iç tehdidi yok etmek için gereken her eyi yapmakla görevlendiren bir senato karar çkarmak olmutur. Böylece, diktatörlüün bir zamanlar sahip olduu anayasal bask kurumu ilevini, senatus consultum ultimum üstlenmitir.12 Wright’n belirttii gibi13, nihai senato karar, geçmite konsüllerden birinin atad diktatöre verilen snrsz askerî yetkilerin, konsüller bata olmak üzere üst düzey magistra’lar arasnda paylatrlmasndan ibarettir. Bu bakmdan Senato’nun görevlendirdii magistra’lar, anayasal
11 MÖ 202 sonrasna ait metinlerde diktatörlükten söz edilmektedir. Nitekim zamanlarnda yürürlükte olan anayasal kurum ve magistra’lar sayan Cicero (MÖ 106-43) ve Varro (MÖ 116-27), konsüllerden söz ettikten sonra, diktatörlük kurumunu açklarlar. Bkz. Cicero, De Legibus, III.3.6; Varro, De Lingua Latina, VI.93.
12 Diktatörlüün anayasal bask kurumu nitelii için bkz. Eren, s. 198 vd. Ayrca bkz. Thomas Marris Taylor. A Constitutional and Political History of Rome From the Earliest Times to the Reign of Domitian, Londra, 1910, s. 231; Clinton L Rossiter. Constitutional Dictatorship: Crisis Government in the Modern Democracies, Princeton, 1948, s. 27.
13 Claire Wright. “Going beyond the Roman dictator: a comprehensive approach to emergency rule, with evidence from Latin America”, Democratization, C. 19, S. 4, Austos 2012, s. 718.
Senatus Consultum Ultimum: Eski Roma’da Olaanüstü Yönetim Karar
1129
statü açsndan diktatörle benzer bir konuma sahiptirler.14 Bu nedenle senatus consultum ultimum ilan üzerine ortaya çkan olaanüstü yönetim biçimi, farkl bir hukukî dayanaa sahip olsa da, diktatörlük kurumunun devam niteliindedir.15
Görüldüü gibi, aristokrasi, halk isyann bastrmak amacyla, uzun bir aradan sonra yeniden bir diktatör atamay tercih etmemi ve yepyeni bir kurum yaratma yoluna gitmitir. Romallarn geçmite benzer durumlarda tek adam yönetimine skça bavurmu olmalarna ramen, bu olaanüstü halde bir diktatör atamay hiç düünmemi olmamalar artcdr.16 Willems’in belirttii gibi17, bunun nedeni aristokrasinin, yüzyllarca halka yönelik bir bask aygt olarak kullanlan diktatörlük kurumunun yapt snfsal çarmdan çekinmi olmasdr.
Öte yandan, Titus Livius (III.4.9)18, MÖ 464 ylnda konsül Spurius Furius’un Aequi halkna kar yenilgiye uramas üzerine, Senato’nun konsüllerden dieri olan Postumius’u devlete hiçbir zarar gelmemesi için her türlü tedbiri almakla görevlendirdiini yazar ve senato kararn “senatus consultum ultimum” olarak adlandrr. Ne var ki Romal tarihçinin tespiti yerinde deildir. lk olarak, devlete yönelik iç ve d tehditleri ortadan kaldrmak için diktatörlük kurumunun mevcut olmas, bu dönemde nihai senato kararna bavurulmu olmas olasln oldukça zayflatmaktadr.19 kincisi, nihai senato karar hiçbir zaman d dümanlara kar kullanlmam, her zaman halk ayaklanmas ya da iktidar krizleri srasnda gündeme gelmitir.20 Üçüncüsü, baka hiçbir kaynakta, MÖ II. yüzyldan önce nihai senato kararndan söz edilmemektedir. Milat dolaylarnda yaam olan Romal tarihçi, eserini vakanüvislerin yllklarndan yola çkarak yazarken, edindii bilgileri kendi yaad dönemin kurumlar nda yorumlam olmaldr. Hukukçu olmayan Titus Livius’un hukukî nitelemelerinde mutlak bir doruluk aramak yanltc olabilmektedir. Yazarn sayd, konsülün yerine getirmesi gereken görevler (vatandalar silah altna almak, yeni ordu kurmak, müttefiklerden asker istemek), tarihsel olayda halk ayaklanmasn bastrmak üzere bir nihai senato kararndan çok, bir baka devlet ile olan muharebenin kaybedilmesi üzerine, orduyu takviye etmek için seferberlik (tumultus) ilân edildiini göstermektedir.21
14 Mommsen, VII.3, s. 472; Pierre Willems. Le Sénat de la République romaine, Louvain, 1883, II, s. 247. 15 Robert J. Bonner. “Emergency Government in Rome and Athens”, The Classical Journal, C. 18, S. 3, Aralk 1922, s.
144-152, s. 147. 16 Appianus da ayn düüncededir. Bkz. Bellum Civile, I.16. 17 Willems, II, s. 247-248. 18 Hernici halkndan konsülün ve ordusunun yenilgisinin haberi alnd. Senato’nun korkusu o kadar büyük oldu
ki olaanüstü bir tehlike belirtisi olan bir karar çkararak, dier konsül Postumius’u “devlete herhangi bir zarar gelmesini engellemek” ile görevlendirdi. Konsülün silah kuanabilecek herkesi seferber etmek için Roma’da kalmas; onun yerine Titus Quinctius’un müttefiklerden oluan bir orduyla birlikte cepheye yardma gönderilmesi ve bu ordunun kurulmas için Latinler, Hernici ve Antium kolonisinden Quinctius’a “subitarius” dediimiz yedek askerî birlikler istenmesinin en bilge davran olacana karar verildi.
19 Willems’e göre diktatörlük kurumunun varl, MÖ V. yüzylda senatus consultum ultimum ilann gereksiz klmaktadr. Bkz. Willems, II, s. 248 n°2.
20 Willems, II, s. 252. 21 Ayn dorultuda bkz. Mommsen, II.1, s. 373 n°1.
Selahattin EREN
III. lk Senatus Consultum Ultimum
lk nihai senato kararnn ne zaman ilan edildii tartmaldr. MÖ 133 ylnda Tiberius Gracchus ve yoldalarnn ölümüyle sonuçlanan olaylar dizisinde mi, yoksa MÖ 121’de bu kez karde Caius Gracchus’un katline yol açan gelimeler sonucunda m ilan edilmitir?
Toprak reformu konusunda aristokrasi ile sert bir mücadeleye girien Populares hareketinin lideri Tiberius Gracchus, güvenliinden endie eder ve dokunulmazlktan yararlanmak amacyla yeniden tribunus plebis olmak için seçimlere katlmaya karar verir. Plutarkhos’n aktardna göre22, seçim günü Capitolus’a giden Gracchus, Senato’nun kendisini ortadan kaldrmak için adamlarn kalabaln içine yerletirdiini haber alr. Bunun üzerine korumalar (lictores) ve yoldalar, tribunus plebis’i korumak için silahlarn çekerler. Bu hareketin nedenini soran binlerce taraftarna sesini duyuramayan Tiberius, ellerini bana götürerek, güvenliinden endie ettiini açklamaya çalr. Ne var ki Tiberius’un bu hareketi, taç iareti olarak alglanr ve kendisini kral seçtirmek istedii söylentisi yaylr. Haberi alan Senato acilen toplanr ve konsülden devleti kurtarmas ve “tiran” ortadan kaldrmas için her türlü önlemi almasn ister. Konsülün bunu reddetmesi üzerine, senatör Scipio Nasica önderliindeki senatörler ve maiyetleri Capitolus’a giderek Tiberius Gracchus ve yoldalarn katlederler.
Kaynaklarda Scipio Nasica ve senatörlerin, senatus consultum ultimum denilen bir karara dayanarak Tiberius Gracchus’u öldürdüklerine ilikin bir veri bulunmamaktadr. Olay aktaran Appianus23, Plutarkhos24, Valerius Maximus25, Titus Livius26 ve Cicero27 gibi yazarlardan hiçbiri, nihai senato kararndan söz etmezler. Buna karn Valerius Maximus, Tiberius Gracchus’un inimicus patriae (vatan haini) ve hostis iudicatus (devlet düman) ilan edildiini; Tiberius’un ölümünden sonra Senato’nun konsülleri “suç ortaklar”n aça çkarmakla görevlendirdiini yazar. Plutarkhos ise olaydan sonra Senato’nun, Tiberius’un dostlarn yarglama olmakszn öldürdüünü belirtir. Her iki metinde “senatus consultum ultimum”dan söz edilmemesine ramen, “düman” kavramnn kullanm ve yarglamasz ölüm cezas verilmesinden anlalan odur ki en nihayetinde nihai senato karar alnmtr. Ancak bu karar, Gracchus’un ölümünün ardndan, Nasica bata olmak üzere katliama karan kiilerin sorumluluunu bertaraf etmek ve daha sonra Populares olarak adlandrlacak hareketin dier önderlerini ortadan kaldrmak amacyla çkarlmtr.28 Dorudan nihai senato kararna dayanlarak öldürülen ilk kiiler, Tiberius Gracchus ve maiyeti deil, bu olaydan yaklak bir yl sonra onun arkadalar olmutur.
22 Tiberius Gracchus, 17-20. 23 Bellum Civile, I.16. 24 Tiberius Gracchus, 18. 25 IV.7.1. 26 Periochae, 58. 27 Philippicae, VIII.14. 28 Willems, II, s. 248; Frank Frost Abbott. A History and Description of Roman Political Institutions, The Athenaeum
Press, Boston, 1997, s. 241.
Senatus Consultum Ultimum: Eski Roma’da Olaanüstü Yönetim Karar
1131
IV. Senatus Consultum Ultimum’un Hukukî Nitelii
Mommsen ve Willems gibi Romanistlere kadar uzanan klasik görüe göre senato karar; çkarlma nedeni ve amacna uygun olarak, magistra’lar yalnzca devlete yönelik iç tehdidi ortadan kaldrmak için gerekli tüm önlemleri almakla görevlendirirdi. Söz konusu iç tehdit bir halk ayaklanmas ya da askerî darbe olduundan, Senato’nun verdii yetki bunun güç kullanlarak bastrlmasna yönelik askerî bir yetkiydi. Bu bakmdan Senato kararndan doan yetki, magistra’larn sahip olduu kamu gücüne yönelik geleneksel ayrma göre, her eyden önce lejyon kurma ve ordulara komuta etme yetkisine karlk gelen imperium29 idi. Sallustius kurumun askerî niteliini açkça ortaya koyar:
Sallustius, Bellum Catilinae, XXIX:
Itaque, quod plerumque in atroci negotio solet, senatus decrevit darent operam consules ne quid res publica detrimenti caperet. Ea potestas per senatum more Romano magistra- tui maxuma permittitur: exercitum parare, bellum gerere, coercere omnibus modis socios atque civis, domi militiaeque imperium atque iudicium summum habere; aliter sine po- puli iussu nullius earum rerum consuli ius est.
Senato, çok ciddi durumlarda hep olduu gibi, devlete hiçbir zarar gelmemesi için kon- süllerin gereken önlemleri almasn kararlatrd. Roma âdetlerine göre Senato tarafn- dan bir magistra’ya verilen yetki en büyüüydü: Ordu kurmak, sava yapmak, mütte- fik ve vatandalar itaate zorlamak ve içeride (Roma’da) ve darda snrsz imperium ve yarg yetkisine sahip olmak. Aksi halde konsül, halkn rzas olmadkça, bu ayrcalk- lardan hiçbirine sahip deildir.
Olaan anayasal düzende, ordulara komuta etme yetkisine sahip olan konsül ve praetor’lar, bu askerî yetkiyi, yalnzca Roma snrlar dnda askerî seferlerde kullanabilirlerdi. Nitekim askerî yetkiyi ifade eden imperium militiae kavramnn, Roma snrlar içindeki en büyük kamu gücü ve corafî bir niteleme olan imperium domi’ye (“içerdeki imperium”) kart olarak kullanlmas; askerî yetkinin, corafî bakmdan snrsz olmadn ve yalnzca hiçbir hak ve hukuka sahip olmayan dardaki dümanlara (hostis) yönelik öngörüldüünü göstermektedir.
O halde olaan anayasal düzende, imperium sahibi konsül ve praetor’larn bu askerî yetkiyi, Roma vatandalarna kar kullanmas anayasaya aykryd. Vatandalk hakk (ius civitatis), sahibinin
29 Seçimle belirli bir süreliine göreve gelen ve icra organ gibi hareket eden üst düzey devlet görevlilerinin (magistra) yetkileri, geleneksel olarak, imperium ve potestas olmak üzere ikili bir ayrma tâbi tutulurdu. Kural olarak yalnzca konsül, prokonsül, diktatör ve praetor’un sahip olduu imperium; en büyük kamu gücüydü. Imperium’un salad yetkiler ikiye ayrlrd: Imperium militiae ve imperium domi. lki lejyon kurma, ordulara komuta etme gibi Roma dndaki; ikincisi ise halk meclislerini ve Senato’yu toplantya çarma ve bunlara bakanlk etme, yasa teklifinde bulunma gibi Roma snrlar içinde kullanlan yetkileri içerirdi. Ancak sözcük anlam “komuta” olan imperium, her eyden önce askerî bir yetkiyi ifade ederdi.
Selahattin EREN
Roma Anayasas’nn tand hukukî korumadan yararlanmasn salard. Provocatio hakk (ius procovtionis), vatandan yaam hakkna ve vücut dokunulmazlna yönelik en büyük anayasal güvenceydi: Bir magistra tarafndan hakknda verilen bir ceza karar bulunan her vatanda, halk meclislerine bavurarak, bu kararn ortadan kaldrlmasn isteme hakkna sahipti.
Senatus consultum ultimum, vatandalk ve provocatio hakknn salad hukukî korumay ortadan kaldran bir karard. Bu bakmdan Senato karar, esasen yalnzca Roma dnda mevcut olan snrsz askerî yetkinin, Roma snrlar içinde vatandalara kar kullanlmasn salard. Dolaysyla Senato’nun verdii imperium, anayasal çerçevede olaan bir askerî yetki deildi. Tpk öncülü olan diktatörlük kurumu gibi, senatus consultum ultimum ile ortaya çkan olaanüstü yönetim biçimi, sava hukukunun vatandalara uygulanmasndan ibaretti.
Bütün bu hususlardan, nihai senato kararna ilikin iki temel sonuç ortaya çkmaktadr. Birincisi, bu karar provocatio hakk bata olmak üzere vatandalarn sahip olduu birtakm anayasal güvencelerin geçici olarak askya alnmas sonucunu doururdu. kincisi, kararda belirtilen magistra’lara Roma snrlar içinde snrsz askerî yetki verilirdi. Bu bakmdan nihai senato kararnn ilân ile meydana gelen durum, Eski Ça’a özgü bir olaanüstü yönetim biçimiydi.30
Kararn geleneksel formula’snda belirtildii gibi, üst düzey magistra’lara verilen snrsz askerî yetkiler genel bir nitelik tard: Devleti savunmak ya da devletin zarar görmesini önlemek. Senato kararnda bu amacn hangi yöntemlerle gerçekletirilecei ya da olaanüstü yönetimin ilân edilmesine neden olan halk dümanlarnn kimlii özel olarak belirtilmezdi.31 ç karkl ortadan kaldrmak için kullanlacak yöntemler, tamamen konsüllerin takdirine braklrd. Halk dümanlarnn kimlii ise konsüllerin senato kararna dayanarak çkard bir beyannamede (edictum) ayrca gösterilirdi. Örnein; MÖ 121’de konsül Opimius, senato kararndan sonra bir beyanname yaynlayarak, Caius Gracchus ve arkadalarn halk düman ilân etmitir (hostis declaratio).32 lk kez MÖ 87 ylnda, olaanüstü yönetim ilân eden senato kararnda belirli kiiler (Marius, babas ve on kii daha) halk dümanlar olarak saptanmtr.33 Hatta senato kararyla, koula bal olarak birtakm kiiler halk düman ilân edilebilirdi. Örnein; iç sava srasndan
30 Bu kurum, askerî nitelii gerei, günümüz skyönetimi ile benzerlik tamaktadr. Nitekim öretide dorudan skyönetim olarak nitelendirilmitir. Bkz. Mommsen, II.1, s. 373; Evan Taylor Sage. “The Senatus Consultum Ultimum”, The Classical Weekly, C. 13, S. 24, Nisan 1920, s. 186. Kukusuz Roma’ya özgü bu yönetim biçimi ile modern hukuk sistemlerindeki skyönetim gibi olaanüstü yönetim biçimleri arasnda tam bir paralellik söz konusu deildir. Örnein; modern skyönetimde kolluk yetkilerinin askerî makamlara geçmesi söz konusudur. Oysa Eski Roma’da askerî makam-sivil makam ayrm, Eski Ça’da günümüzde olduu kadar keskin deildir. Ordulara komuta etme yetkisine sahip magistra’lar dorudan halk tarafndan seçilen devlet adamlaryd. Nitekim öretide senatus consultum ultimum’un genel bir olaanüstü yönetim ilân; genellikle nihai senato kararnn ardndan alnan, vatandalarn silah altna alnd tumultus kararnn ise skyönetim ilan olduu iddia edilmitir. Bkz. Bonner, s. 148. Ancak tumultus’un eli silah tutan her vatandan askere alnmas ve askerlik muafiyetlerinin askya alnmasndan ibaret olduu da savunulmutur. Bkz. Mommsen, VII.3, s. 479. Bu nedenle senatus consultum ultimum’u skyönetim, tumultus’u seferberlik ile badatrmak isabetli olacaktr. Tumultus için bkz. dipnot 85.
31 Mommsen, VII.3, s. 476. 32 Plutarkhos, Caius Gracchus, 17.3. Konsül Opimius, Gracchus ve yandalaryla çarpmadan önce, Caius ya da
Fulvius’un ban getirecek olana arlnca altn vaat eder. 33 Titus Livius, Periochae, 77; Valerius Maximus, Factorum ac dictorum memorabilium, I.5.5; Plutarkhos, Sylla, 10.
Senatus Consultum Ultimum: Eski Roma’da Olaanüstü Yönetim Karar
1133
belirli bir tarihe kadar isyanclarn ordusundan ayrlmayanlarn, halk düman saylacana ilikin bir senato karar çkarlmtr.34 Yine Senato, Catilina’nn katlinde parma olan herhangi birine suçlama yöneltecek herkesin halk düman ilân edileceine ilikin bir karar almtr.35
Yukarda ana hatlaryla özetlenen, nihai senato kararn anayasann salad birtakm güvencelerin geçici olarak askya alnd bir olaanüstü yönetim biçimi olarak tanmlayan klasik görü tartmaya açlmtr. Hugh Last’a36 göre senatus consultum ultimum, hukuken herhangi bir balaycl olmayan, devleti kurtarmak için konsüllere yönelik tavsiye niteliinde bir karardr: “Karar hukuken hiçbir hüküm dourmazd: kararn, anayasay deitirmek ya da askya almak bakmndan hiçbir anlam yoktu. Senatörler tarafndan kabulünden sonra bile, bir vatanda yarglama ve halka bavuru olmakszn ölüme mahkûm etmek, eskiden olduu gibi provocatio yasalarna aykryd”.37 Bir baka deyile, nihai senato karar, konsüllerin sahip olduu yetki ve sorumluluk konularnda herhangi bir deiiklik yapmayan, yalnzca konsüllerin Senato’nun siyasî desteini aldn gösteren bir danma karardr.
Ne var ki Eski Ça yazarlarnn tanklklar, nihai senato kararn hukuk alannda hiçbir deiiklik yapmayan basit bir danma kararna indirgeyen bu yaklam çürütmektedir. Deindiimiz gibi Sallustius kendi deyimiyle “çok ciddi durumlarda” Senato’nun konsüllere olaan anayasal düzende sahip olmadklar büyük yetkiler verdiini açkça ifade eder ve konsüllerin snrsz askerî yetkilerinin kaynann senato karar olduunu ortaya koyar.38 Plutarkhos ise MÖ 122’de nihai senato karar üzerine Caius Gracchus ve yandalarn öldüren konsül Opimius’un “diktatör yetkilerine sahip ilk konsül” olduunu yazar.39
Sallustius ve hukukî tespitleri her zaman yerinde olmayan Plutarkhos’un bu açk ifadeleri güvenilir olmayabilir. Ancak hukukçu kiiliiyle bilinen Cicero’nun kaleminden çkan metinlerde de bu yazarlarnkiyle benzer bir deerlendirmeye rastlamak mümkündür. Her ne kadar Cicero nihai senato kararnn konsüllere snrsz askerî yetkiler verdiini açkça ifade etmese de, eserleri nihai senato kararnn önemi hakknda bir ipucu vermektedir. MÖ 63 ylnn konsülü Cicero, Catilina’nn devlete yönelik olas komplosuna kar senatörlere, nihai senato karar almalar için adeta yalvarr; bu uurda, edebiyat tarihine Catilina Söylevleri olarak geçen uzun bir söylev verir.40 Yalnzca tavsiye niteliindeki bir karar için bunca çaba sarf edilmi olmas akla uygun deildir. Bonner’n41 savunduu gibi, bu davran biçimini, Senato’nun siyasî destei olmakszn
34 Sallustius, Historiarum Fragmenta, IV.52. 35 Cassius Dio, Historiae Romanae, XXXVII.42. 36 Hugh Last. “Caius Gracchus”, The Cambridge Ancient History IX: The Last Age of the Roman Republic, 1. Basm,
Cambridge, 1932, s. 84 vd. Benzer bir görü için bkz. Gregory K. Golden. Crisis Management during the Roman Republic: The Role of Political Institutions in Emergencies, Cambridge University Press, 2013, s. 104-149.
37 Last, s. 84. 38 Bellum Catilinae, XXIX. 39 Caius Gracchus, 18. 40 In Catilinam, IV.6. 41 Bonner, s. 148.
Selahattin EREN
giriecei bir eylemin olas sonuçlarndan çekinen Cicero’nun temkinli mizacyla açklamak tatmin edici deildir.
Mitchell’in42 ortaya att bir dier görüe göre, nihai senato karar, mevcut tehdidin bertaraf edilmesi bakmndan o denli önemlidir ki karar üzerine meydana gelen hukukî durumda; yetki konsüllere deil, bütünüyle Senato’ya aittir. Konsüller ve dier magistra’lar, yalnzca Senato’nun devleti korumak için alm olduu önlemleri uygulamak; onun iradesine uygun ilemleri yerine getirmekle görevlidir. Senato karar organ (“deliberative body”), konsüllük ise yürütme organdr (“executive body”): “Özetleyecek olursak, Cicero senatus consultum ultimum’un, tehlikeli iç buhranlarda devletin egemenlik yetkisinin geçici olarak Senato tarafndan üstlenildii bir olaanüstü yönetim biçimi olduunu savunmutur”.43 Dolaysyla senato karar üzerine ortaya çkan durum, anayasay geçici olarak askya alnarak, Senato’nun tüm yetkileri elinde toplad bir tür olaanüstü yönetimdir.
Olaanüstü durumlarda bütün egemenlik yetkisinin Senato’ya ait olduu yönündeki düünceye, Cicero’nun u metninde geçen “summus imperium” ve “summus consilium” ifadeleri kant olarak gösterilmitir:
Cicero, Pro Rabirio Perduellionis Reo, 1:
Quam ob rem si est boni consulis, cum cuncta auxilia rei publicae labefactari conuellique uideat, ferre opem patriae, succurrere saluti fortunisque communibus, implorare ciuium fidem, suam salutem posteriorem salute communi ducere, est etiam bonorum et fortium ciuium, quales uos omnibus rei publicae temporibus exstitistis, intercludere omnis sedi- tionum uias, munire praesidia rei publicae, summum in consulibus imperium, sum- mum in senatu consilium putare; ea qui secutus sit, laude potius et honore quam poena et supplicio dignum iudicare.
Makamna layk bir konsül, Devletin üzerinde kurulu olduu temellerin kazldn ve söküldüünü gördüünde, vatan korumal, herkesin selameti ve serveti için sava- mal, vatandalarn güvenini kazanmal, herkesin selametini kendi selametinin önüne koymaldr; buna karn ayaklanmaya giden her yolu kapamak, devletin surlarn güç- lendirmek, tüm imperium’un konsüllere ait olduuna ve tüm consilium’un Senato’da barndna inanmak ve son olarak bu tür özlü sözlere itaat eden insanlar ceza ve i- kenceyi deil, saygy ve onuru hak eden insanlar olarak görmek, devlet her tehlikeye dütüünde yaptklar gibi, iyi ve cesur vatandalarn ödevidir.
42 Thomas Noel Mitchell. “Cicero and the Senatus ‘consultum ultimum’”, Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, C. 20, S. 1, 1971, s. 54
43 Mitchell, s. 55.
1135
Sözcük anlam “danma, tavsiye, öüt” olan consilium, hukukî kavram olarak senato kararlar için kullanlrd. Nitekim Senato’nun yasa hükmünde olmayan danma kararlar bakmndan kullanlan “senatus consultum” deyimi, “senatonun tasviyesi” anlamna gelirdi. Imperium’un konsüllere, consilium’un senatörlere ait olduunu yazan Sallustius’tan, olaanüstü durumlarda bütün egemenliin Senato’ya geçtii ve bu kurulun karar organ olduu sonucunu çkarmak oldukça abartldr. Sallustius bu ifadeyle, tüm yetkinin konsüllerde olduunu, fakat bu yetkilerin konsüllere Senato tarafndan verildiini kasteder.
V. Anayasal Konumu
Roma hukukuna göre, dümana snan, onun tarafna geçen ya da ülkesine kar silahlanan Romalnn vatandalk hakk sona ermez; anayasal güvencelerden yararlanmaya devam ederdi.44 MÖ 271’de tribunus plebis makamnda bulunan M. Fluvius Flaccus, Rhegium (ηγιον) kentini savunmak için görevlendirilen ve yar vatanda statüsündeki Campani halknn, kenti igal edip yerlileri klçtan geçirmesi üzerine ihanetten dolay Roma’da infaz edilmesine, bu kiilerin provocatio hakk bulunduu gerekçesiyle kar çkmtr.45 Yar vatandalarn provocatio hakk bulunmazd.46 Ancak tribunus plebis’in yar vatandalar için dahi böyle bir giriimde bulunmu olmas, ülkesine ihanet eden vatandalarn provocatio hakkna sahip olduunu göstermektedir.47
Senatus consultum ultimum’un ilk kez çkarld MÖ II. yüzyldan önceki dönemde, her Romalnn vatandalk hakknn salad güvencelere sahip olduu düüncesi zemin kaybetmeye balamtr. ehirde yangn çkaran kundakçnn, suç nedeniyle vatandalk hakkn yitirip devlet düman haline geldii, herkesin onu her türlü yöntemle etkisiz hale getirme hakk bulunduu kabul edilmitir.48 Ancak, yasal savunma (meru müdafaa) hakkna dayanan bu kural, MÖ II. yüzyla kadar, her zaman ikincil meselelerde söz konusu olmutur. Mommsen’in savunduu üzere49, muhtemelen zehirleme, çete faaliyeti ve cinayetlere karan kiilerin de vatandalk hakk
44 Mommsen, VII.3, s. 472. 45 Valerius Maximus, II.7.15; Titus Livius, Periochae, 12. 46 Mommsen, VII.3, s. 472. 47 Mommsen, VI.2, s. 190 n°4. 48 Bkz. Caesar, Bellum Civile, I.5. 49 Mommsen, VII.3, s. 472.
Selahattin EREN
ortadan kalkard. Ancak bu dönemde, politik bir nedenle vatandalk hakknn kaldrlp, bir kimsenin “halk düman” (hostis publicus) ilân edilmesine rastlanmamaktadr.
Belirttiimiz gibi, MÖ II. yüzyln ortalarndan itibaren gelien büyük toplumsal krize bal olarak Optimates-Populares mücadelesi iddetlenip, kitlesel halk seferberlikleri meydana geldiinde, o zamana dek yalnzca politik olmayan meselelerde bavurulan bu uygulama, toplumsal ve politik olaylarn bastrlmas için kullanlmaya balanmtr. Böylece senatus consultum ultimum çkararak, siyasî rakiplerin halk düman ilân edilmesinin önü açlmtr.
Siyasî rakipleri vatandalktan çkaran nihai senato karar kukusuz anayasaya, vatandalarn provocatio hakkn güçlendiren MÖ 122 tarihli lex Sempronia de capite civis Romani’ye aykryd.50 Senato’ya böyle bir karar alma yetkisi veren hiçbir hukukî kaynak mevcut deildi. Vatana ihanet, komploculuk ve zehirleme gibi kamuya kar suç iledii düünülen vatandalar hakkndaki kovuturmay Senato yürütürdü.51 Hatta Senato sahip olduu yetkileri bir magistra’ya devredebilirdi; ancak böyle bir yetki, provocatio hakk bata olmak üzere vatandalarn özgürlüüne ilikin maddî anlamda anayasal hüküm tekil eden bir yasay (lex Sempronia) deitirecek ekilde devredilemezdi.52 Öte yandan Senato’nun bir devlete sava ilân etme yetkisi yoktu; bu yetki yasama erkine yani halk meclislerine aitti.53 Sava ilân etme yetkisine sahip olmayan bir organn, bireyin vatandalk hakkn elinden alp onu düman ilân etmesi düünülemezdi.
Nitekim MÖ 133 ylnn konsülü ve ünlü hukukçu P. Mucius Scaevola, Tiberius Gracchus ve onun yoldalarnn ortadan kaldrmasn isteyen Senato’ya, “iddeti tevik etmeyeceini, usule uygun yarglama olmakszn hiçbir vatandan canna kymayacan” bildirerek, bu istein anayasaya aykrln ileri sürmütür.54 Benzer ekilde, muhalefet partisi Populares de Senato’nun kararnn anayasaya aykr olduunu ifade etmitir. Tiberius Gracchus ve onun yoldalarnn katlinden sonra halkç muhalefetin liderliine yükselen Caius Gracchus, bir daha kimse aabeyinin akbetini paylamasn diye, provocatio hakkn güçlendiren iki yasa (leges Semproniae) önerisinde bulunmutur. Birincisi, halk tarafndan görevden alnan bir magistra’nn bir daha benzer bir göreve seçilememesine; ikincisi ise bir vatanda yarglamakszn vatandalktan çkaran magistra’nn yarglanmas için halk mahkemelerinin kurulmasna ilikindir.55 Ancak bu giriimden sonuç elde edilememitir. MÖ 121’de bu kez Caius Gracchus ve arkadalar, nihai senato kararnn hedefi olmulardr. Senato aristokrasisinin ayrcalklarn elinden alan bir dizi yasa çkaran Gracchus, üç bin yandayla beraber katledilmi, ba kesilerek Senato’ya götürülmütür.56
50 Abbott, s. 241; Richard Wellington Husband. “The Prosecution of Catiline’s Associates”, The Classical Journal, C. 9, S. 1, Ekim 1913, s. 23; Taylor, s. 326.
51 Polybius, Historiae, VI.13. 52 Willems, II, s. 256. 53 Willems, II, s. 257. 54 Bkz. Plutarkhos, Tiberius Gracchus, 18; Appianus, Bellum Civile, I.16. 55 Bkz. Plutarkhos, Caius Gracchus, 4. Halk mahkemelerinin kurulmasn öngören ikinci öneri yasalamamtr. 56 Bkz. Plutarkhos, Caius Gracchus, 18; Appianus, Bellum Civile, I.26.
Senatus Consultum Ultimum: Eski Roma’da Olaanüstü Yönetim Karar
1137
Gracchus kardelerin ardndan, senatus consultum ultimum’a kar yaplan hiçbir hukukî itiraz sonuç vermemitir. MÖ 121’de Caius Gracchus’u katleden konsül Opimius, görevinden ayrldktan sonra yarglanm ve beraat etmitir.57 MÖ Saturninus’un katline karan Rabirius hakknda ihanet suçlamasnda bulunulmu; ancak halk meclisleri cezay onayamadan süreç sona ermitir.58 Uygulama devam etmi ve MÖ 133-49 döneminde en az yedi kez olaanüstü yönetim ilân edilmitir. lerleyen zamanlarda Senato’da güç elde eden Populares, bu kurumu kendi menfaatine kullanmay ihmal etmemitir. Halkç general ve devlet adam Marius’un ölümünden sonra, MÖ 83 ylnda aristokratik kardevrimin önderi Sylla halk düman ilan edilmi ve konsüller Norbanus ve Scipio, be yüz bin kiilik bir orduyla Sylla’nn üzerine yürümülerdir.59 Böylece nihai senato karar ile olaanüstü yönetim ilan, olaanüstü iç karklklarda bavurulan anayasal bir teamül haline gelmitir.60 Eski Roma’da anayasa sabit ve deimez deildir; tam aksine ihtiyaçlar dorultusunda deitirilen ve gelitirilen bir hukuk kaynadr.61 Nitekim Caesar, Catilina’ya kar ve daha sonra kendisine kar nihai senato karar çkarldnda, Senato’nun bu yetkisinin anayasaya uygunluuna deil, yalnzca kararn yerindeliine itiraz etmitir.62
Balangçta anayasaya aykr olduuna kuku bulunmayan bu kurumun zaman içinde anayasal bir teamül haline gelmesinde iki etken önemli rol oynamtr. lk olarak, rejimi tehdit eden olaylar karsnda olaanüstü yönetim ilân allm bir uygulamaya dönümütür. Roma’nn derin ekonomik ve toplumsal çelikilerinin yaratt krizler dizisi, bu uygulamaya süreklilik kazandrmtr. kincisi ve belki de en önemlisi, belirttiimiz gibi, aristokrasi ve muhalif siyasî hareket dahil olmak üzere toplumda senatus consultum ultimum’un kriz anlarnda bavurulmas gereken bir kurum olduu düüncesi taban bulmutur. Bu ortak inancn en büyük nedeni, içinde yaad toplum içinde kiisel güvenlii ve yaam güvence altna alnan bireyin, toplumsal düzen ve devletin yok olmas üzerine bu güvencenin sona ereceine yönelik endiesidir. Bu bak açs, daha büyük ve bir bakma kutsallk atfedilen bir yapnn çkarlarn bireysel çkarlardan daha üstün tutma eilimi yaratmtr.
Hukukî zeminde ise bu kurum; mücbir sebep (vis maior), zorunluluk (necessitas) ve yasal savunma kavramlarna dayandrlarak merulatrlmtr.63 Romallarn düüncesine göre devletin güvenlii tehdit eden bir mücbir sebebin varl halinde, bu tehdidi ortadan kaldrmaya yönelik bütün giriimler meru ve hukuka uygundur. Nitekim MÖ 100 ylnda tribunus plebis L. Appuleius Saturninus’un katline karan Caius Rabirius’u savunan Cicero, onun nihai senato karar üzerine, devleti korumak için hareket ettiini belirtir (summum auxilium maiestatis atque
57 Cicero, Brutus, 128. 58 Valerius Maximus, XXXVII.26. 59 Appianus, Bellum Civile, I.9.82. 60 Mommsen, VII.3, s. 474. 61 Andrew Lintott. The Constitution of the Roman Republic, Oxford, 1999, s. 7. 62 Caesar, Bellum Civile, I.7; Sallustius, Historiae, 51.43. Catilina Olay srasnda Caesar, nihai senato kararnn
alnmasn itiraz etmez; yalnzca ölüm cezasnn uygulanmamasn, komploya karanlarn tüm mallarna el koyulmasn ve tutuklanmasn ister.
63 Mommsen, II.1, s. 372-373.
Selahattin EREN
1138
imperi).64 Devletin güvenlii için alnacak herhangi bir önlemin normatif hukuka (lex Sempronia) aykr olmas da bu gerçei deitiremezdi. Yine Cicero her vatandan provocatio hakkna sahip olduunu kabul ettikten sonra, anayasann açkça ihlal edilmesini u ekilde açklar: At vero C. Caesar intellegit legem Semproniam esse de ciuibus Romanis constitutam; qui autem rei publicae sit hostis, eum ciuem esse nullo modo posse65 (Caesar’a gelince, Sempronia yasasnn Roma vatandalarnn yararna çkarldn anlyor; ancak devlete dümanlk eden bir kimse hiçbir ekilde vatanda deildir). Benzer ekilde MÖ 133’te, anayasaya aykr olduu gerekçesiyle, Tiberius Gracchus’a yönelik senato kararna uymayacan açklayan konsül P. Mucius Scaevola’ya, önde gelen aristokratlardan Scipio Nasica’nn yant öyle olmutur: quoniam’ inquit ‘consul, dum iuris ordinem sequitur, id agit, ut cum omnibus legibus Romanum imperium corruat, egomet me privatus voluntati vestrae ducem offero (Madem ki konsül yasalara uyarak Devletin yasalarla birlikte yok olmasna neden olacak, ben sradan bir kii olarak önderiniz olmak için kendimi öneriyorum).66 Görüldüü gibi, normatif hukukun her zaman toplum ve devletin menfaatine olmayaca kabul edilmitir. Bu düünce tarzn en iyi Cicero ifade etmitir: Salus populi suprema lex esto (Halkn selameti en üstün yasa olmaldr).67
VI. Karar Uygulayan Kiiler
Senato, iç tehdidi ortadan kaldrma görev ve yetkisini, genellikle o srada Roma ya da talya’da bulunan bütün üst düzey magistra’lara verirdi. Nitekim MÖ 49 ylnda Rubicon’u geçerek ordusuyla bakent üzerine yürüyen Caesar’a kar alnan senato kararnda; konsül, praetor, tribunus plebis ve ehrin yaknndaki prokonsüller (proconsules ad urbem) görevlendirilmitir.68 Kurumun askerî nitelii gerei, ordulara komuta etme yetkisini içeren imperium’a sahip magistra’larn görevlendirilmesi doaldr.
Bu noktada tribunus plebis’leri ayr bir yere koymak gerekir. Hiçbir askerî yetkiye sahip olmayan ve Senato aristokrasisi ile halk kesimleri arasnda politik ve hukukî bir denge salamak amacyla görev yapan bu magistra’lar, uygulamada askerî süreçten bütünüyle dlanrlard.69 Nitekim ilk kez senatus consultum ultimum, topraksz geni kitlelerin desteini alan tribunus plebis Tiberius Gracchus’un hayata geçirmeye çalt toprak reformunu önlemek amacyla çkarlmtr. Dolaysyla, aristokrasi karsnda halk temsil eden tribunus plebis makam, en azndan kurumun balangç döneminde, senato kararnn bizzat hedef ald “iç tehdit” idi.70
64 Cicero, Pro Rabirio Perduellionis Reo, II. 65 Cicero, In Catilinam, IV.5. 66 Valerius Maximus, III.2.17. Plutarkhos ise Scipio’nun konsülü, devlete ihanet etmekle suçladn ve yasalar
savunmak isteyenlerin kendisini takip etmesini istediini aktarr. Bkz. Plutarkhos, Ti. Gracchus, 19-20. 67 Cicero, De Legibus, III.3.8. 68 Caesar, Bellum Civile, I.5. 69 Mommsen, VII.3, s. 475. 70 MÖ 133-100 döneminde nihai senato kararyla halk düman ilân edilen Tiberius Gracchus, Caius Gracchus ve
Lucius Appuleius Saturninus tribunus plebis makamndaydlar.
Senatus Consultum Ultimum: Eski Roma’da Olaanüstü Yönetim Karar
1139
Anayasaya sadakat göstermeyerek olaanüstü yönetimin gereini yapmayan ya da ayaklanmaya katlan magistra’larn görevlerini askya alnrd (circumscribere).71 Örnein MÖ 63 ylnda Catilina’ya kar olaanüstü yönetim ilân edildiinde, o srada tribunus plebis makamnda bulunan Caesar ve mevkida Metellus Senato tarafndan görevden el çektirilmilerdir.72 Caesar bir süre sonra görevine iade edilmitir.
Kural olarak bütün üst düzey magistra’larn görevlendirilmesi, nihai senato kararnn, Roma devlet yapsnda magistra’lar arasndaki hiyerarik düzeni askya ald anlamna gelmemektedir. Devlet hiyerarisinin en tepesindeki konsüller, devlet güvenliine yönelik iç tehdidi ortadan kaldrmak amacyla, görevli dier magistra’lara önderlik ederlerdi. Bütün magistra’lar, konsüllerin emir ve talimatlaryla bal olup; onun koordinasyonu ve denetiminde hareket ederlerdi. Konsüllerin halk ayaklanmasnn bastrlmasndaki rolü o denli önemliydi ki, Romanist gelenekte Senato’nun yalnzca konsülleri görevlendirdii dahi hatal biçimde ifade edilmitir. Bu yanlg bir tarihsel kaynaktan ileri gelmektedir. Catilina Komplosu (MÖ 63) olarak tarihe geçen olaylar dizisini aktaran Romal yazar ve tarihçi Sallustius, Senato’nun yalnzca konsülleri açkça görevlendirdiini yazar.73 Ancak Mommsen’in belirttii gibi74, praetor ve prokonsüllerin süreçte etkin rol oynamas, bu magistra’larn da Senato tarafndan görevlendirildiini göstermektedir.75
Olaanüstü yönetimde konsüllerin belirleyici rolü, konsüllerden birinin Roma’da bulunmas ya da görevde yalnzca bir konsülün bulunmas varsaymnda, diktatörün rolü ile oldukça benzerdir.76 Böyle bir varsaymda konsül, tpk diktatör gibi, snrsz yetkilere sahip bir tek adam konumundadr. Belirttiimiz gibi Yunan yazar Plutarkhos, Caius Gracchus ve yandalarn yarglamakszn öldürten Opimius’un, “diktatör yetkilerine sahip olan ilk konsül” olduunu yazar.77 Dier magistra’lar ise konsüle bal olarak çalrlard.
Belirttiimiz gibi, senatus consultum ultimum, konsüller bata olmak üzere yalnzca üst düzey magistra’lar snrsz askerî yetkilerle donatrd. Ancak devlete yönelik bir saldrnn söz konusu olduu bir mücbir sebep durumunda, her vatanda topluma yönelik saldrya kar kiisel güç kullanma hakkna sahipti.78 Böyle bir saldrya kar bireysel güç kullanmnn hukuka uygun olmas, her vatanda ve toplumun hukuka aykr bir saldr karsnda kendisini savunmasnn doal olduu düüncesinden kaynaklanmaktadr. Bir baka deyile bu hakkn hukukî dayana yasal savunma ya da meru müdafaa kurumudur. Dolaysyla, her ne kadar senato kararnda vatandalar görevlendirilmemi olsa da, herkes devlete yönelik tehdidi ortadan kaldrmak için
71 Willems, II, s. 254. 72 Suetonius, Caesar, 16; Cassius Dio, Historiae Romanae, XXXVII.43. 73 Bkz. Sallustius, Bellum Catilinae, 29: senatus decrevit darent operam consules ne quid res publica detrimenti caperet.
Cicero ve Cassius Dio da benzer bir tablo çizerler. Bkz. Cicero, Philippicae, VIII.14; Cassius Dio, Historiae Romanae, XXXVII.48.
74 Mommsen, VII.3, s. 475 n°3. 75 Bkz. Sallustius, Bellum Catilinae, 42. 76 Mommsen, VII.3, s. 476. 77 Plutarkhos, Caius Gracchus, 18. 78 Mommsen, VII.3, s. 470.
Selahattin EREN
1140
güç kullanabilirdi. Bu dorultuda bakasna zarar veren bir fiil, hukuka aykr kabul edilmez; zarar verenin sorumluluu söz konusu olmazd.
VII. Sonuçlar, Tumultus ve Iustitium ile likisi
Nihai senato kararnn en önemli sonucu, belirttiimiz gibi, kararda ya da daha sonra magistra’lar tarafndan çkarlacak bir beyannamede gösterilen kiilerin vatandalk haklarnn ellerinden alnmasdr. Böylece söz konusu kiiler, provocatio hakk bata olmak üzere anayasal güvencelerini yitirirler; Roma devletinin “düman” (hostis) olarak nitelendirirlerdi. Sava hukukuna tâbi klnan bu kiileri yakalamak ve öldürmek gerek üst düzey magistra’larn gerek her vatandan hak ve ödeviydi.79 Bu bakmdan nihai senato karar, askerî yetkinin Roma snrlar içinde kullanlmasna olanak veren bir olaanüstü yönetim ilânyd.
Dolaysyla magistra’larn vatandalara yaptrm uygulama yetkisi anlamna gelen coercitio, iç karklk ortadan kalkana dek snrszd. Bir baka deyile magistra, söz konusu kiiler hakknda öldürme dahil olmak üzere uygun gördüü her türlü cezay vermekte özgürdü. Galya’nn yönetiminden alnmasn talep ettii için sürgün ettii eski konsül Marcellus’u balayan Caesar’a seslenen Cicero, onun merhametini överken, sava hukukunun ölüm dahil her türlü cezay içerdiini belirtir: Nam cum ipsius victoriae condicione omnes victi occidissemus, clementiae tuae iudicio conservati sumus (Zaferin yasalarna göre hepimiz can vermeliydik; merhametiniz sayesinde canmz baland).80
Olaan anayasal düzende, hakknda usule uygun bir yarg karar olmakszn bir vatandan öldürülmesi suç tekil eder; böyle bir eylemde bulunan magistra’larn görev sürelerinin bitiminde halk meclisleri karsnda cezaî sorumluluu söz konusu olurdu. Anayasal teamül haline geldikten sonra, nihai senato karar, yarg karar olmakszn devleti tehdit eden vatandalarn ortadan kaldrlmasn hukuka uygun hale getiren bir karar olmutur. Böylece söz konusu kiilerin sorumluluuna gitmek mümkün olmazd. Nitekim ilk nihai senato karar, tribunus plebis makamnda bulunan halkç lider Tiberius Gracchus’un aristokrasinin önde gelenlerinden senatör Cornelius Scipio Nasica ve arkadalar tarafndan katledilmesinin ardndan, ilgili kiilerin yarglanmasn önüne geçmek amacyla çkarlmtr.81
ç tehdidin ortadan kaldrlmas amacyla, senatus consultum ultimum ile ayn anda ya da onun sonrasnda birtakm ek kararlar da alnrd.82 Olaanüstü yönetime bal olarak alnan bu kararlar, seferberlik (tumultus) ve kamu ilerinin askya alnmas (iustitium) kararlaryd. Gracchus kardelerden sonraki dönemde bu kararlar, yalnzca söz konusu tehdidin bir Roma
79 Mommsen, VII.3, s. 477. 80 Cicero, Pro Marcello, IV.12. 81 Valerius Maximus, IV.7.1. 82 Willems, II, s. 247.
Senatus Consultum Ultimum: Eski Roma’da Olaanüstü Yönetim Karar
1141
vatandann herhangi bir ordunun banda olmas ve devlet düman (hostis rei publicae) ilân edilmesi halinde alnmtr.83
Devlete yönelik askerî bir tehdit halinde nihai senato kararnn ardndan, tumultus84 karar alnr; devlet dümanlarn ortadan kaldrmak amacyla halk silahlanmaya çarlrd (populum Romanum ad arma vocare). Bu karar, Roma’da bulunanlar arasndaki hiyerarik öncelie göre belirlenen üst düzey magistra’lardan biri uygulard. Karar üzerine askerlikten muafiyetler ikinci bir karara dek askya alnr, teçhizatn karlayamad için askerlie elverili olmayan mülksüz kesimler (proletarii) devlet bütçesinden silahlandrlarak askere alnr, bütün askerî izinler iptal edilirdi.85 Vatandalar, olaan günlük giysileri olan toga yerine, sagum denilen askerî üniformalaryla sokaa çkarlard. Buna sagum sumere ya da saga sumere (sagum86 giymek) denirdi.87
Seferberlie bal olarak88, yarg faaliyeti bata olmak üzere devletin olaan ileyii ve özel iler iç tehdit ortadan kalkana dek askya alnrd. Kamu yaamnn askya alnmasn ifade eden bu hâle iustitium denirdi.89 Iustitium kavram, ius (hukuk) ve sistere (durmak) sözcüklerinin bileiminden meydana gelmitir. Iustitium’un amac, devleti tehdit eden tehlikeyi bertaraf etmek için ilân edilen seferberlii kolaylatrmakt.90
83 Abbott, s. 240; Willems, II, s. 246. 84 Sözcük anlam “ayaklanma, karklk, düzensizlik” olan tumultus, sava hâli dndaki silahl tehditler ve olaanüstü
yönetimin ilânna neden olan olay anlamnda kullanlrd. Bkz. Alfred Ernout ve Alfred Meillet. Dictionnaire Étymologique de la Langue Latine: Histoire des Mots, Paris, 2001, s. 707. Cicero’nun yazd gibi, hukukî kavram olarak, vatandalarn silah altna alnd seferberlik hâli anlamnda kullanlrd: potest enim esse bellum, ut tumultus non sit, tumultus esse sine bello non potest (tumultus olmadan sava olabilir; ama sava olmadan tumultus olamaz). Bkz. Cicero, Philippicae, VIII.1.2. Her savata mutlaka seferberlik ilân edilmez; ancak seferberlik mutlaka iç ya da d savaa yönelik ilan edilirdi. Ancak öretide tumultus, hatal biçimde skyönetime benzetilmitir. Bkz. Ayrntl bilgi için bu çalmada bkz. dipnot 19.
85 Titus Livius, Periochae, LXI; Cicero, De Oratore, II.30.130; Philippicae, VIII.1.2; Caesar, Bellum Civile, I.7. 86 Sagum (toga sözcüünden yola çkarak saga da denir), Galya kökenli, omuzlardan srta kadar uzanan ham yünden
yaplm bir pelerindir. Sivil kyafet olan toga’ya kart olarak, askerî kyafet anlamnda kullanlrd. Toga bar, saga ise sava temsil ederdi. Bkz. Charles Victor Daremberg ve Edmond Saglio. Dictionnaire des antiquités grecques et romaines, IV2, Paris, 1873, s. 1008; William Smith. A Dictionary of Greek and Roman Antiquities, Londra, 1875, s. 1002.
87 Titus Livius, Periochae, LXXII; Cicero, Philippicae, V.12. 88 Titus Livius bata olmak üzere kaynaklarda tumultus ve iustitium kavramlar birbirleriyle dorudan balantl ele
alnmtr. Iustitium, tumultus’un bir sonucu olarak ifade edilmitir. Genellikle her iki karar ayn anda alnrd. 89 Öretide iustitium’a ilikin iki farkl teori ileri sürülmütür. lk olarak, tumultus ilân üzerine sava hazrlklarn
kolaylatrmak amacyla, yarg faaliyeti bata olmak üzere askerî iler dnda kalan her türlü devletin olaan ileyiinin askya alnmasna ilikin geçici bir önlem olduu savunulmutur. Bkz. Emil Middell. De iustitio deque aliis quibusdam iuris publici Romani notionibus, Mindae, 1887. kincisi, hukuk düzeninin askya alnd ve magistra’lara snrsz yetkilerin verildii, bal bana bir olaanüstü yönetim ilân olarak deerlendirilmitir. Bkz. Adolph Nissen. Das Iustitium: Eine Studie aus der römischen Rechtsgeschichte, Leipzig, 1887. Nissen’in bu görüü Eref Küçük ve Abdurrahman Saygl. “Roma Hukukunda stisna Halinin Paradigmatik Biçimi Iustitium Kurumu”, nönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 5, S. 2, 2014, s. 259-282. mparatorluk döneminde bu kavram, imparatorlarn ölümünün ardndan ilan edilen “ulusal yas” (luctus publicus) anlamna kavumutur. Ayrntl bilgi için bkz. William Seston. “Les Chevaliers romains et le ‘iustitium’ de Germanicus”, Revue historique de droit francais et étranger (1922-), Dördüncü seri, C. 29, 1952, s. 159-177.
90 Willems, II, s. 244.
Selahattin EREN
1142
Yarg faaliyetinin durduu bu dönemde, magistra’nn vatandal elinden alnan bir kimse hakknda vermi olduu ceza karar, herhangi bir bavuru yolu bulunmadndan kesindi.91 Bu nedenle ceza derhal infaz edilebilirdi.
VIII. lk mparatorluk Döneminde Senatus Consultum Ultimum
Senatus consultum ultimum’un ilân edilmesine neden olan politik ve toplumsal ortamn ortadan kalkmas, kurumun kullanm alannn deimesine neden olmutur. MÖ I. yüzyln sonunda ordunun desteiyle, d dümanlara boyun ediren bir fatih olarak iktidar ele geçiren Caesar’n varisi Octavianus, zor yoluyla elde ettii iktidarn, muhafazakâr aristokrasiyi yenilgiye uratmak için kullanmam; tam aksine egemen snf yeniden birletirmitir. Cumhuriyet kurumlarn hukuken muhafaza etmi ve Senato’nun yetkilerini iade etmi olmasna ramen, iktidarda kald süreçte farkl makam ve unvanlarla gücü fiilen elinde tutmutur. ç sava zaferiyle elde ettii itibar, Caesar’n varisi olmas nedeniyle halkç gelenekten geliyor olmas ve orduya dayanarak çizmi olduu kriz içindeki Roma’ya istikrar kazandrabilecek yegâne güçlü lider imaj, Octavianus’un halkn desteini almasna yol açmtr. Böylelikle tek adam haline gelen ve kutsala yakn bir anlama gelen “Augustus” unvann alan Octavianus, düzeni salam ve halk ayaklanmalar çan kapatmtr.
lk mparatorluk (Principatus) döneminde senatus consultum ultimum’un hukukî rejimi, art ve sonuçlar deimemitir.92 Ancak olaanüstü yönetimin ilannda önemli rol oynayan Senato’nun bu dönemde politik arlnn azalmas ve princeps’in93 (“birinci yurtta”) gölgesinde kalmas sonucunda, nihaî senato kararnn kullanm ekli ve alan, Cumhuriyet Dönemi’ne göre farkllamtr. Bu dönemde senatus consultum ultimum, genellikle iki hâlde ilân edilirdi.
Birincisi, senato kararyla imperium’u elinden alnarak devrilen imparator “halk düman” ilân edilirdi.94 mparatorun devrilmesine yol açan hareket hukukî bir dayanaa sahip olurdu. Böylece harekete katlan devlet görevlileri ve vatandalarn sorumluluuna gidilemezdi.
kincisi, imparatorlar siyasî muhaliflerini ortadan kaldrmak amacyla nihai senato kararndan yararlanrlard. Olaan yarg sürecine kyasla, senato kararyla bir muhalifin vatandalk hakkndan mahrum braklarak infaz, çok daha kolay ve hzl bir yoldu.95
91 Mommsen, VII.3, s. 482. 92 Mommsen, VII.3, s. 482. 93 mparatorluk döneminde imparatorlar için kullanlan princeps (“birinci”) kavram, Cumhuriyet döneminde de var
olan ve cursus honorum’un dnda kalan bir makam olan princeps senatus’tan gelir. Princeps senatus ise censor tarafndan seçilen, senatörler arasnda öncelie sahip olan kiidir.
94 Magistra’larn önde geleni ve en geni yetkilere sahip olan princeps’in sahip olduu imperium’un kayna halkn iradesiydi. Halkn iradesini temsil ettii kabul edilen Senato, imparator’u görevden alabilirdi. Bu bakmdan nihaî senato karar, halk tarafndan imparator olarak görevlendirilen bir kimsenin ayn ekilde görevden alnmasna yol açan ve onun imperium’unu elinden alan bir idarî karard. Bu bakmdan büyük Romanist Mommsen, imparatorun görevden alnmasna ilikin senato kararn, günümüz dare Hukukunun temel ilkelerinden biri olan “yetkide paralellik” ilkesiyle badatrmtr. Bkz. Mommsen, II, s. 445.
95 Mommsen, VII.3, s. 482.
Senatus Consultum Ultimum: Eski Roma’da Olaanüstü Yönetim Karar
1143
Principatus döneminde nihai senato karar, devlet ve dolaysyla egemen snfn çkarlarnn tehdit edildii iç karklklarndan çok, iktidar paylaan odaklar arasndaki güç mücadelelerinde iktidar deiikliini salamak amacyla kullanlmtr. Bu dönemde senatus consultum ultimum, toplumsal kriz koullarnda aristokrasinin politik egemenliini muhafaza etmesi amacyla ilan edilen bir olaanüstü yönetim biçimi deil, egemen snf ve yönetici zümrenin kendi içindeki mücadelelerde politik bir araç nitelii kazanmtr. Bir baka deyile, halk ayaklanmalar ça kapandnda nihai senato karar, saray ve ordu entrikalarnn sonucunda ilan edilmeye balanmtr.
SONUÇ
Nihai senato karar anlamna gelen senatus consultum ultimum, Eski Roma’da devleti tehdit eden olaanüstü iç karklarda, konsüller bata olmak üzere üst düzey magistra’larn tehdidi ortadan kaldrmak amacyla snrsz askerî yetkilerle donatan senato karardr.
Her eyden önce bu karar, olaan yarglama ve halka bavuru süreci söz konusu olmakszn, vatandalarn halk düman olarak ilan edilip, ölüm cezasna mahkûm edilmesi anlamna gelirdi. Anayasann vatandalara salad bu iki büyük güvenceyi askya alan bu karar, bir olaanüstü yönetim biçiminin hayata geçirildiini ilan ederdi. Askerî nitelii, kurumun Eski Ça’a özgü bir skyönetim olduuna iaret etmektedir.
Nihai senato karar ilan üzerine meydana gelen hukukî durum, Klasik Roma diktatörlüün devam niteliindedir. Tarihsel süreçte halk ayaklanmalarna kar devletin ve aristokrasinin bavurduu asl hukukî kurum, diktatörlük olmutur. Ancak snf mücadelesi sonucunda, MÖ III. yüzyldan itibaren itibar ve ayrcalklarn yitirmeye balayan diktatörlük kurumuna bir daha bavurulmamtr. Böylece olaanüstü iç tehditler srasnda bir zamanlar Senato’nun kararna dayanarak konsüllerden birinin atad diktatöre verilen snrsz askerî yetkiler, bu kez konsüller bata olmak üzere üst düzey magistra’lara senato kararyla verilmeye balanmtr.
Nihai senato karar esasen anayasaya aykryd; zira Senato’ya bir vatandan yarglanma ve halka bavuru haklarn elinden alma yetkisi veren hiçbir hukukî kaynak mevcut deildi. Nitekim tarihsel süreçte, kararn hedefi olan muhalif siyasî hareketin üyeleri defalarca bu kararn anayasaya aykrln ileri sürmüler; hatta böyle bir karara dayanarak bir vatanda yarglama ve halka bavuru söz konusu olmakszn öldüren magistra’lar cezai sorumluluuna gidilmitir. Olaan anayasal düzenin iç tehdidi etkisizletirmekte yetersiz kald bu durumlarda, egemen snf ve devlet, elinde tuttuu politik ve ekonomik güç sayesinde anayasaya aykr bir önleme tarihsel süreçte defalarca bavurmulardr. Cicero gibi dönemin önemli hukukçular, bu anayasaya aykr kurumu; yasal savunma, mücbir sebep ve zorunluluk ilkelerine dayandrarak merulatrmaya çalmlardr. Daha sonra Populares partisinin de kendi çkarlar dorultusunda bavurduu nihai senato karar, herhangi bir pozitif hukuk dayana bulunmamasna ramen, hukuka uygunluu konusunda tartma bulunmayan bir anayasal teamül haline gelmitir.
Selahattin EREN
1144
KAYNAKÇA Abbott, Frank Frost. A History and Description of Roman Political Institutions, The Athenaeum Press,
Boston, 1997. Bonner, Robert J. “Emergency Government in Rome and Athens”, The Classical Journal, C. 18, S. 3, Aralk
1922, s. 144-152. Daremberg, Charles Victor ve Edmond Saglio. Dictionnaire des antiquités grecques et romaines, IV2,
Paris, 1873. Eren, Selahattin. “Roma Diktatörlüü”, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Aratrmalar
Dergisi, C. 23, S. 2, Aralk 2017, s. 167–220. Ernout, Alfred / Alfred Meillet. Dictionnaire Étymologique de la Langue Latine: Histoire des Mots, Paris,
2001. Golden, Gregory K. Crisis Management during the Roman Republic: The Role of Political Institutions
in Emergencies, Cambridge University Press, 2013. Husband, Richard Wellington. “The Prosecution of Catiline’s Associates”, The Classical Journal, C. 9, S. 1,
Ekim 1913, s. 4-23. Küçük, Eref ve Abdurrahman Saygl. “Roma Hukukunda stisna Halinin Paradigmatik Biçimi Iustitium
Kurumu”, nönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 5, S. 2, 2014, s. 259-282. Last, Hugh. “Caius Gracchus”, The Cambridge Ancient History IX: The Last Age of the Roman Republic,
1. Basm, Cambridge, 1932, s. 40-101. Lintott, Andrew. The Constitution of the Roman Republic, Oxford, 1999. Middell, Emil. De iustitio deque aliis quibusdam iuris publici Romani notionibus, Mindae, 1887. Mitchell, Thomas Noel. “Cicero and the Senatus ‘consultum ultimum’”, Historia: Zeitschrift für Alte
Geschichte, C. 20, S. 1, 1971, s. 47-61. Mommsen, Theodor, Le droit public romain, Çev. Paul Frédérick Girard, Paris, 1984. Nissen, Adolph. Das Iustitium: Eine Studie aus der römischen Rechtsgeschichte, Leipzig, 1887. Rossiter, Clinton L. Constitutional Dictatorship: Crisis Government in the Modern Democracies,
Princeton, 1948. Sage, Evan Taylor. “The Senatus Consultum Ultimum”, The Classical Weekly, C. 13, S. 24, Nisan 1920, s.
185-189. Seston, William. “Les Chevaliers romains et le ‘iustitium’ de Germanicus”, Revue historique de droit
francais et étranger (1922-), Dördüncü seri, C. 29, 1952, s. 159-177. Smith, William. A Dictionary of Greek and Roman Antiquities, Londra, 1875. Taylor, Thomas Marris. A Constitutional and Political History of Rome From the Earliest Times to the
Reign of Domitian, Londra, 1910. Willems, Pierre. Le Sénat de la République romaine, II, Louvain, 1883. Wright, Claire. “Going beyond the Roman dictator: a comprehensive approach to emergency rule, with
evidence from Latin America”, Democratization, C. 19, S. 4, Austos 2012, s. 713-734. ANTK KAYNAKLAR Appianus. Roman History, Volume III: The Civil Wars, Books 1-3.26. Çev. Horace White. Loeb Classical
Library 4. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1913. Caesar.  Civil War.  Ed. ve Çev. Cynthia Damon.  Loeb Classical Library 39. Cambridge, MA: Harvard
University Press, 2016.
1145
Cassius Dio. Roman History, Volume I: Books 1-11. Çev. Earnest Cary, Herbert B. Foster. Loeb Classical Library 32. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1914.
Cicero. On the Republic. On the Laws. Çev. Clinton W. Keyes. Loeb Classical Library 213. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1928.
Cicero. Philippics 1-6. Ed. ve Çev. D. R. Shackleton Bailey. Göz. Geç. John T. Ramsey, Gesine Manuwald. Loeb Classical Library 189. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2010.
Cicero.  Philippics 7-14.  Ed. ve Çev. D. R. Shackleton Bailey.  Göz. Geç. John T. Ramsey,  Gesine Manuwald. Loeb Classical Library 507. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2010.
Cicero. In Catilinam 1-4. Pro Murena. Pro Sulla. Pro Flacco. Çev. C. Macdonald. Loeb Classical Library 324. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1976.
Cicero. On the Orator: Books 1-2. Çev. E. W. Sutton, H. Rackham. Loeb Classical Library 348. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1942.
Cicero. Pro Milone. In Pisonem. Pro Scauro. Pro Fonteio. Pro Rabirio Postumo. Pro Marcello. Pro Ligario. Pro Rege Deiotaro. Çev. N. H. Watts. Loeb Classical Library 252. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1931.
Cicero. Pro Lege Manilia. Pro Caecina. Pro Cluentio. Pro Rabirio Perduellionis Reo.  Çev. H. Grose Hodge. Loeb Classical Library 198. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1927.
Cicero. Brutus. Orator. Çev. G. L. Hendrickson, H. M. Hubbell. Loeb Classical Library 342. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1939.
Plutarhkos. Lives, Volume X: Agis and Cleomenes. Tiberius and Gaius Gracchus. Philopoemen and Flamininus.  Çev. Bernadotte Perrin.  Loeb Classical Library 102. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1921.
Plutarkhos. Lives, Volume IV: Alcibiades and Coriolanus. Lysander and Sulla.  Çev. Bernadotte Perrin. Loeb Classical Library 80. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1916.
Polybius. The Histories, Volume I: Books 1-2.  Çev. W. R. Paton.  Göz. Geç.  F. W. Walbank,  Christian Habicht. Loeb Classical Library 128. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2010.
Res Gestae Divi Augusti. Çev. Frederick W. Shipley. Loeb Classical Library 152. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1924.
Sallustius. The War with Catiline. The War with Jugurtha.  Ed. John T. Ramsey.  Çev. J. C. Rolfe.  Loeb Classical Library 116. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2013.
Sallustius. Fragments of the Histories. Letters to Caesar.  Ed. ve Çev. John T. Ramsey.  Loeb Classical Library 522. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2015.
Suetonius. Lives of the Caesars, Volume I: Julius. Augustus. Tiberius. Gaius. Caligula.  Çev. J. C. Rolfe. Giri K. R. Bradley. Loeb Classical Library 31. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1914.
Titus Livius. History of Rome, Volume II: Books 3-4.  Çev. B. O. Foster.  Loeb Classical Library 133. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1922.
Titus Livius.  History of Rome, Volume XIV: Summaries. Fragments. Julius Obsequens. General Index. Çev. Alfred C. Schlesinger. Index Russel M. Geer. Loeb Classical Library 404. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1959.
Valerius Maximus. Memorable Doings and Sayings, Volume I: Books 1-5. Ed. ve Çev. D. R. Shackleton Bailey. Loeb Classical Library 492. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2000.