Seminarski rad iz leita mineralnih sirovinaLeita bakra u BiH

UvodLeita mineralnih sirovina predstavljaju geoloka tjela prirodnih ili vjetakih (industrijskih) granica, kontura,izraena od mineralnih sirovina,koja su nastala u sloenim procesima obrazovanja tokom geoloke istorije u Zemljinoj kori. Pojam leita mineralnih sirovina poseduje i ekonomsku komponentu ,jer ona predstavlja geoloka tjela u kojima je koliina i sadraj korisnih komponenti ,odnosno mineralnih sirovina, takvih razmjera i sastava,da se pri savremenim uslovima eksploatacije (povrinska,podzemne,buotinske) pripreme i prerade, mogu uspjeno tretirati na tritu.Leita mineralnih sirovina mogu biti izgraena od jednog tjela (sloj,ica,soiva,stub,zamka) ili veeg broja tjela (serija slojeva,sistem ica,grupa gnezdastih tjela ).

Mineralne sirovine su koncentracije minerala jo ne utvrenih razmjera i kvaliteta,koje u povoljnim sluajevima u procesu istraivanja mogu prerasti u kategoriju leita mineralnih sirovina.Oreoli rasejavanja, genetski i prostorno su vezani sa procesima obrazovanja leita ili njihove degradacije.Oni mogu biti primarni (prerudni ili sinrudni) i sekundarni odnosno postrudni.Alteracije (izmjene) okolnih stjena i leita mineralnih sirovina. Takoe mogu biti primarne i sekundarne.One su vezane sa procesima stvaranja leita i njihove izmjene do danas.Mineralne sirovine su prirodne tvorevine od jednog ili vie (jedinjenja) iz kojih se mogu dobiti korisne komponente u cilju njihove industrijske primjene.Po svom agregatnom stanju mineralne sirovine mogu biti vrste,tene i gasovite.

Leite bakra Bakar je poznat jo iz perioda bronzanog doba,a po nekim podacima jo i ranije.Njegova savremena primjena zasnovana je na nizu svojstava kao to su visoka elektroprovodljivost,hemijska stabilnost, kovnost, plastinost i mogunost obrazovanja legura sa nizom metala.Najvie se koristi u elektrotehnici (za izradu bakarnih ica i kablova),zatim u mainogradnji,graevinarstvu,hemijskoj i drugim industrijskim granama.Bakar se uglavnom prikuplja u podrujima postmagmatskih procesa prvenstveno u okviru hidrotermalnih leita.Minerali rude bakra Cu:Samorodni Cu ...............................................................................(do 99% Cu)Halkopirit CuFeS2...........................................................................(34,6% Cu)Halkozin Cu2S..................................................................................(79,9% Cu)Kovelin Cus......................................................................................(66,5% Cu)Bornit Cu5FeS4................................................................................(63,3% Cu)Enargit Cu3AsS4..............................................................................(48,8% Cu)Kubanit CuFe2S3.............................................................................(24% Cu)Tenantit 3Cu2s As2S3......................................................................(57,7% Cu)Tetraedrit 3Cu2S Sb2S3..................................................................(52,3% Cu)Kuprit Cu2O....................................................................................(88,8% Cu)Tenorit CuO....................................................................................(79,9% Cu)MalahitCu(OH)2.............................................................................(57,4% Cu)Azurit 2CuCO3Cu(OH)2................................................................(55,3% Cu)

Najvea nalazita bakra su u Sjedinjenim Amerikim Dravama, Rusiji i Kanadi. Za industriju bakar se izdvaja preteno iz sulfidnih ruda (halkopirit, kovelin, halkozin i bornit), zatim u oksidnim ( kuprit Cu2O) i u karbonatnim rudama ( zeleni malahit i plavi azurit ).Halkopirit daje oko 80 % svjetske proizvodnje bakra (sa srebrom i zlatom kao nusproduktima), zatim najee rude su halkocit, halkantit, azurit, zeleni malahit ( crvena stijena), bronhantit i kuprit. Sulfidne i oksidne rude u prirodi se nalaze najvie sa eljeznim sulfidom, a rjee sa sulfidima drugih metala.U prirodi je poznatno oko 240 ruda bakra od kojih smo prikazali neke najpoznatije i najee eksploatisane rude:Od ruda bakra najvaniji su sulfidi,a zatim sulfosoli,a podreenog su znaaja oksidi,karbonati i silikati.

HalkopiritTenorit

Tetraedrit

Halkozin Kovelin Bornit Kuprit

Genetski i ekonomski tipovi leita Bakar se koncentrie u brojnim tipovima endogenih leita kao to su likvaciona,karbonatitska,skarnovska i svi tipovi hidrotermalnih.Od egzogenih to su :infiltraciona,koncentracije bakra povezanih sa preobraajem primarnih leita i leita hemijskih sedimenata.Sa ekonomskog aspekta posebno su znaajna hidrotermalna leita bakra.

Leita bakra u Bosni i Hercegovini

Eksploatacija i istraga bakarne rude na teritoriji BiH Na podruju Bosne i Hercegovine samorodni bakar moe se nai na vie mjesta, kao npr. U podruju izmeu Vardita kod Viegrada i Uvca, gdje su serpentiniti isprobijani dijabazno doleritnim dajkovima. Bakar se ovdje nalazi u vidu zrna ili komada veliine ake ili oraha. Poslije okupacije Bosne i Hercegovine, Austrijanci organizuju istrage, a uskoro i eksploataciju bakarne rude u Sinjakovu kod Jajca. Topionica bakarne rude koja se nalazila u Majdanu izmeu Mrkonji Grada i Jezera proizvodila je , prema podacima F. Katzera od 1895 1903 godine u prosjeku 171,7 tona bakarne rude. U periodu od 1896. do 1917. godine ovdje je preraivana bakarna ruda i preraevine nastale poslije dobivanja ive sa rudita Makara i Mraaj iz okoline Gornjeg Vakufa. Iz pomenutih rudita dobiveno je oko 800 tona metala bakra, a iz Sinjakova je izvaeno skoro isto toliko metala. Studijama i rudarskim istranim radovima obuhvaena su mnogobrojna nalazita u okolini Kreeva,Dusine, Zec planine, Novog Trvnika, Gornjeg Vakufa, Budojna, Sinjakova kod Jajca i na nekim drugim nalazitima, rezultate ovog istraivanja prikazao je Ivan Jurkovi 1956. godine.

S. uri i I. Kubat 1962. Godine vrili su studije i rukovodili rudarskim istranim radovima na bakar, na planini avci, te u podruju Teslia i rijeke Krivaje u periodu od 1956 do danas. M. Ramovi (1955,1957,1968) sa saradnicima obrauje pojave bakarne i drugih ruda u podrujima Prae,Jabuke, Foe , Ljubije a posebno se zadrava na obradi bakronosnog metalogenetskog podruja Borovica Vare Brgule. Kada se sumiraju rezultati rada mnogih istraivaa na podruju Bosne i Hercegovine otkriveno je nekoliko stotina nalazita minerala bakra.

Karta nalazita bakarne rude i lokaliteta na teritoriji B

Bakarna rudita paleozojske starosti na podruju Bosne i Hercegovine Ovdje cemo ukratko navesti oblasti bakarnih rudita paleozojske starosti u Bosni i Hercegovini u koje spadaju : Nalazita u paleozoiku jugoistone Bosne, nalazista u paleozoiku centralne Bosne i nalazista u paleozoiku sjeverozapadne Bosne.Nalazista rude bakra u paleozoiku jugoistone BiH vezana su za zonu izmeu sela Jabuke i Prae, na vie mjesta, otkriveni su dajkovi kvarcporfira. Za ove magmatske stijene veemo pojave bakarne rude u ovoj oblasti. Radi se veinom o rudnim ilama koje susreemo u pjearima, kriljcima, konglomeratima, a rjee u paleozojskim krenjacima. Debljine se kreu od 0.1 do preko 1 metar. Praene su mjestimino raskopima i potkopima. Prema dosadanjoj ocjeni ova nalazita nemaju ekonomski znaaj. Na svim istraivanim nalazitima ruda cinka i olova, kao to su Vojnii i Ranoprge kod Jabuke, nalazite kod Mareva blizu Miljevine pronaeni su minerali bakra i to uglavnom halkopirit i tetraedrit. Ostali lokaliteti ove oblasti su: Nekopi nekoliko kilometara zapadnije od sela Ilovae kod Gorada, Slatine blizu Foe, selo Brdarii jugozapadno od Prae, Osjeani, brdo Humi,brdo Kleka izmeu Jabuke i Prae.

U centralnom dijelu srednjebosanskog paleozoika, nalaze se vee mase kvarcporfira.Iste stijene nalazimo u okolini Kreeva, Dusine, Bakovia, Fojnice i na drugim mjestima. Uz kvarcporfire na planini Sinjakovu kod Jajca javljaju se kvarc dioriti, ovaj kiseli i umjereno kiseli magmatizam praen je, izmeu ostalog, i pojavama bakarne metalizacije u vie vidova.Danas, na haldama, gdje je runo prebiana bakarna ruda, ima nekoliko hiljada tona rude sa sadrajem bakra blizu 2 %. Tokom eksploatacije nailo se na jak razlom koji je odvojio jedan dio primarnog rudita. Jo do danas nije pronaen ovaj dio rudnog tijela iako su injeni mnogi pokuaji, inae su ova rudna tijela tektonski iskidani u raznim svojim dijelovima. Najinteresantnije rudite ove oblasti je Makara a ujedno i najbolje obraeno. U zoni Cvre Makara Mraaj Bistrica mogu se pratiti prelazi od sideritno baritno tetraedritnih ila baritne i kvarcne ile sa malo drugih vrijednijih minerala, posebno bakra i ive. Ruda iz Makare sadravala je 2 do preko 4 % bakra, 0.5 do 1 % ive i u nekim dijelovima preko 50 % barita, pored toga u njoj se nalazilo srebra i zlata.Jo moemo spomenuti da kvarcne zlatonosne ile kod Vilenice junije od Travnika, mjestimino sadre preko 1 i 2 % bakra koji se preteno pojavljuje u vidu halkopirita i neto tetraedrita.

Minerali bakra u paleozoiku sjeverozapadne BiH javljaju se u irem podruju rudnika Ljubije, u samim ruditima eljezne rude, kao i uz baritna nalazita, neto junije od Blagaja, kod Novog Grada i u okolini Sanskog Mosta. Pojavljuju se na sledei nain: u sideritnim tijelima rudita Brdo, Latica i Kozin zapaeni su, mjestimino, halkopirit, tetraedrit i burnonit, a uz njih , kovelin,malahit i azurit.

U Brievskom potoku, koji tee neto junije od leita eljezne rude Brievo kod Ljubije otkrivene su 1963. godine kvarcno-sideritno-halkopiritne ile sa neto pirita, debljina im je izmeu 0.05 i 0.1 metar. Preteno se susreu u paleozojskim pjearima a rjee u kriljcima.Baritne ile koje su bile eksploatisane neto junije od varoice Blagaja, blizu Novog Grada, kao i ile naene kod Bronzanog Majdana sadravale su mjestimino uz siderit i kvarc, i neto tetraedrita i halkopirita.

Leita bakra u trijasko jurskim oblastima Bosne i Hercegovine

Podruje Borovica Vare evljanovii Meu najznaajnije pojave bakarne rude, do danas pronaene na teritoriji Bosne i Hercegovine spadaju one koje se nalaze u podruju Borovica evljanovii. U jednoj zoni duine oko 15 kilometara koja se protee od sela Borovice do sela Brgule, a preko rudnika Vare, pronaeni su razliiti tipovi bakarnih, cinkano olovnih i baritnih leita , pored rudita eljezne rude.U ovim zonama mineralokim pojavama smatramo sledea nalazita:U hematitima rudita Smreke na raznim etaama naen je samorodni bakar u vidu pleha listova debljine nekoliko mm, do preko 1.5 mm, promjeri nekih pronaenih listova prelazili su 20 cm. Isti takvi listovi naeni su i u ruditu Drakovac.Od vanijih minerala bakra u ovim oblastima mogu se nai halkopirit i tetraedrit uz cinkano-olovna rudna tijela u zapadnom dijelu u Borovici.U koncentratima cinka i olova pojavljuje se poveana koliina metala bakra.

Podruje Bukovica Bubanj Repita GradinaKvarcno-sideritne-baritne ile sa halkopiritom, tetraedritom, galenitom salferitom piritom debljine od 0,1 do preko 0,7 m naene su u zoni Bukovica Bubanj Repita Gradina , sjeveroistono od sela Donja Borovica kod Varea.Zona je duga oko 1500 m .Sadraj bakra u ovim ilama kree od 0,3 do preko 3%.Neke od ovih ila praene su raskopima na duini od preko 60 m, neto sjevernije od sela Bubanj koji lei na staroj saskoj ljaki.

Podruje Barice kod sela Brgula Kvarcno-halkopiritni proilci,ile i impregnacije trijarskih kriljaca , pjeara i konglomerata nalaze se na lokalitetu Barice, blizu sela Brgule istonije od Varea .Ove pojave istraivane su raskopima,potkopima i istranim jamama

Verovaa istono od VareaNa ovom podruju nalazi se sistem baritnih soiva razliitih dimenzija koja sadre preko 3 i 4,5 % Zn+Pb i oko 0,1 pa i preko 0,2 Cu.U toku eksplatacije ovog rudita dobija se i koncentrat rude bakra.Kao vrijedna komponenta dobijae se i barit, koga ima od 20 do preko 60% u raznim djelovima ovog rudita.

Drokovac u Vareu Stijene koje se javljaju kao proslojci u sideritima rudita Drokovac,kao i breaste zone u sideritu debljine nekoliko metara u kojim se sadraj bakra kree od 0,3 do preko 1,5 %.Sadraj u procentima : 1. 2.SiO2 20,40 27,16TiO2 0,12 0,08FeO 28,71 22,36Fe2O3 2,07 10,33Al2O3 4,68 1,88CaO 2,49 2,55MgO 3,40 3,42MnO 1,50 2,41K2O 1,68 1,30Na2O 2,26 0,59Zn 1,50 0,87Pb 11,48 2,89S 3,20 2,88Cu 0,96 0,58

Horizontalni presjek sideritnog rudnog tijela (S) sa prikazanim interkalacijama bakronosnih kriljaca (Cu)

Bakronski pojas Konjuh-Krivaja

Podruje Tesli-planina avka Od planine Konjuh koja se nalazi izmeu Sarajeva i Tuzle pa u smjeru sjeverozapada dolinom rijeke Krivaje prema Zavidoviima, Tesliu i Prnjavoru protee se bakronosni pojas dug oko 80 ,a mjestimino irok i preko 10 kilometara.Bakarna ruda se ovdje javlja u vidu halkopiritno-kvarcno-piritnih ila, sa ili bez siderita, ija se debljina kree od 0,1 do 1 m.ile i impregnacione zone istog oblika i u slinim stijenama nalaze se u blizini Teslia.Preko 30 nalazita rude bakra registrovano je na planini avci kod Prnjavora.

Nalazita bakarne rude na Kozari Uzorak bakarne i cinkano-olovne rude iz oblasti Crne rijeke na Kozari prvi prikupio i dao na analizu Svetozar Dragani.Do nalazita se moe doi putem koji je udaljen od Prijedora oko 30 km.U jednoj zoni dugoj vie kilometara nalaze se impregnacije minerala bakra.

Tercijarne i kvartarne pojave minerala bakra Zapaene su u okolini vrela Veliki Guber i halkopiritno-piritne ile.U davna vremena vaena je i bakarna ruda u rudnom podruju Srebrenice.Sekundarni minerali bakra nedavno su otkriveni kod sela Sokovca blizu Graanice, kod Doboja. Karbonati bakra naeni su i u laporcima u okolini rudnika Kreke.

ZakljuakIz ovog rada o leitima bakra u BiH po cijelinama koje smo naveli moemo zakljuiti da je bakar poznat jo iz perioda bronzanog doba a po nekim podacima jo ranije i kao mineralna sirovina najvie se koristi u elektrotehnici, mainogradnji, gradjevinarstvu i drugim industrijskim granama.Bakar se koncentrie u brojnim tipovima endogenih leita kao to su likvaciona,karbonatitska,skarnovska i svi tipovi hidrotermalnih.Na podruju BiH bakar se najee nalazio u vidu samorodnog bakra, halkopirita, kovelina, tetraedrita, halkozina, azurita i dr. Neka znaajnija mjesta na kojima se nalaze leita bakra su :Vardite kod Viegrada i Uvca, Sinjakovo kod Jajca, Makara i Mraaj iz okoline Gornjeg Vakufa, Praa, Jabuka, Foa, planina avka, podruje Teslia i rijeke Krivaje, rudite Brdo, Latica i Kozin,podruje Borovica evljanovii i drugi.

Literatura1. Leita mineralnih sirovina - prof. dr edomir Mudrini2. wikipedia 3.

*