UNIVERZITET U NOVOM SADU

FILOZOFSKI FAKULTET

ODSEK: FILOZOFIJA

Seminarski rad iz predmeta savremena filozofija II

Tema:

Stupnjevi razvitka biopsihičkog sveta i položaj čoveka u

kosmosu

Studentkinja: Mentor:

Ivana Bosnić FL 38/10 Nikola Tatalović

Novi Sad, 2015.

Stupnjevi razvitka biopsihičkog sveta i položaj čoveka u kosmosu

Sažetak

Sadržaj ovog rada obuhvata glavne aspekte Šelerovog koncepta filozofske antropologije u

delu „Položaj čoveka u kosmosu“. Svojom težnjom nagoveštava jedinstvo različitih teorija o

čoveku, i to je novina u filozofskom istraživanju.

Čitav koncept ovog rada teži prikazivanju Šelerovog određenja ljudske vrste, naročito

čoveka kao pojedinca. Govori se o tri stanovišta koja su na samom početku odredila pojam

čoveka, kao i o stupnjevima razvitka biopsihičkog sveta. Počevši od biljnog, preko životinjskog,

pa, najzad, i do ljudskog kao najvišeg stupnja biopsihičkog razvoja. Ono što čoveka razlikuje od

ostalog sveta, jeste jedna specifičnost koja mu određuje njegov osobiti položaj u kosmosu.

Ključne reči:

Šeler, antropologija, čovek, život, duh,položaj.

2

Stupnjevi razvitka biopsihičkog sveta i položaj čoveka u kosmosu

Tri određenja pojma čoveka

Čitav koncept Šelerovog antropološkog učenja prepoznajemo u njegovom delu „Položaj

čoveka u kosmosu“. Šeler se prvenstveno bavio izvesnim antropološkim problemima i samim tim

zauzima posebno mesto u istoriji antropoloških razmatranja. Pored neposrednog bavljenja

razvojem i karakteristikama biljnog i životinjskog sveta, najviše pažnje pridaje samom čoveku i

tako pokušava da na jedan jedinstven način iznese teoriju o njemu. Ističemo pojam jedinstvena

teorija, upravo zbog pluralnosti teorija čovečanstva. Mnoštvo je nauka koje definišu čoveka i

njegov svet, a među njima su i psihologija, biologija, sociologija, medicina, teologija...Ono što je

Šeler želeo jeste jedinstvo svih pomenutih teorija.

Postoje tri teorije koje na najpouzdaniji način poimaju čoveka, prema Šeleru:

„Jednom je to misaoni krug židovsko-hrišćanske predaje o Adamu i Evi, o stvaranju, o raju i

padu. Drugo je grčko-antički misaoni krug, u kome se prvi put u svijetu uzdigla samosvijest

čovjeka do pojma njegova osobita položaja, i to tvrdnjom da čovjek postaje čovjekom jer

poseduje „um“; treći je misaoni krug, koji je također odavno postao tradicionalan, misaoni krug

moderne prirodne znanosti i genetičke psihologije da je čovjek vrlo kasni konačni rezultat

razvoja Zemlje.“1

Dakle, prvo gledište posmatra čoveka kao „sliku božiju“, drugo kao „umnog čoveka“ koji se po

toj svojoj specifičnosti razlikuje od ostalog živog sveta i treće gledište govori o teoriji evolucije

prema Darvinu koja govori o tome da je čovek samo napredniji oblik, jedinka, nižih vrsta, da je

složenija jedinka sa posebnim specifičnostima u odnosu na ostale „primitivne“ jedinke. Sva su tri

određenja ispravna, međutim Šeler i dalje nije zadovoljan njima, i zbog toga od odlučuje:

1 M. Šeler, Položaj čoveka u kosmosu, Veselin Masleša, Sarajevo, 1987.

3

Stupnjevi razvitka biopsihičkog sveta i položaj čoveka u kosmosu

„Zato sam poduzeo da na najširoj osnovi dadem jedan novi pokušaj filozofijske antropologije“.2

Njegov se pokušaj bazira na razjašnjenju dva gledišta – odrediti čovekova bivstva u odnosu

prema životinjama i biljkama i odrediti, metafizički položaj čoveka u kosmosu.3

U ovom radu govori se o postepenom uzdizanju svesti čoveka , kao i poređenju čoveka sa

ostalim živim svetom. Govori se o onome psihičkom, o duhu i njegovim prednostima u odnosu

na ostale vrste živog sveta.

Stupnjevi razvitka biopsihičkog sveta

Ono što je od velikog značaja jeste ustanoviti da se čovekov položaj u kosmosu ne može

odrediti bez obrazloženja stupnjeva razvitka biopsihičkog sveta. „Pri tome polazim od

stupnjevitog slijeda psihičkih snaga i sposobnosti.“4

Njaniži stupanj jeste “čuvstveni poriv”. Ono što karakteriše čuvstveni poriv jeste da se on

dodeljuje biljnom svetu. Konkretnije, čuvstvo od nagona nije razdvojeno i ovaj se poriv opisuje

kao nesvestan, neosetan, bespredodžbeni.5 Ono što je karakteristično za najniži stupanj jeste

nerazumnost, jeste jedino nagon za preživljavanjem, konkretnije težnja ka rastu, ka

razmnožavanju, ka smrti, gde je život samo jedan poriv ka izmirenju najosnovnijih potreba.

Čuvstveni poriv opisuje čovekovo izvorno stanje, stanje nagona i poriva. Čovek je spoj dva

osnovna nagona, Erosa i Tanatosa, odnosno nagona života i nagona smrti. Pored ovih osnovnih

nagona tu su i nagoni za razmnožavanje i preživljavanje. To je čovekova izvorna priroda gde

osnovni nagoni prevladavaju jer sve od njih započinje. Život biljke jeste vegetativan život, a to

znači da biljke ne poseduju ni svest i oset, one žive jedino prema načelima osnovih nagona, a to 2 Isto, str., 12.3 Isto4 Isto, str., 14.5 Isto, str., 15.

4

Stupnjevi razvitka biopsihičkog sveta i položaj čoveka u kosmosu

su rast, preživljavanje, razmnožavanje i umiranje. Razmatranje ovog stupnja razvoja je od

velikog značaja upravo zboga toga što se on nalazi u čoveku - „Čovek obuhvata sve bivstvene

stupnjeve postojanja uopće”6 – a prvi stupanj jeste „čuvstveni poriv”.

Sledeći stupanj razvoja biopsihičkog sveta jeste instinkt. Šeler govori o instinktu kao o

osnovnom „držanju živog bića“. Sve je u držanju, i ono predstavlja unutrašnje stanje živog bića.

Instinkt je viši stupanj u odnosu na čuvstveni poriv zbog toga što se sada pojavljuje osećaj,

unutrašnji osećaj za neposredno održanje. „Vrlo je važan odnos instinkta prema osjetima, prema

djelatnosti osjetnih funkcija i osjetnih organa a također i prema pamćenju.“7 U krajnjem smislu,

ono što predstavlja novinu na ovom stupnju jeste osećaj za budućnost, za bolju budućnost, jer

životinja opaža samo ono što je od značaja za njeno držanje u okolini.8

Viši stupanj od prethodnih jeste sposobnost asocijativnog pamćenja. Asocijatino pamćenje

pripada živom svetu, izuzev biljnom svetu. Temelj ove vrste pamćenja jeste uslovni refleks.9 Do

sada se govorilo o čuvstvenom porivu koji pripada biljkama i koji se može definisati kao

„mehanički proces“ upravo zbog toga što se sve bazira na jednom cilju – zadovoljenju osnovnih

potreba. Drugi stupanj govori o instinktu koji predstavlja viši stupanj u odnosu na prethodni i

koji se, donekle, bazira na navici održanja vrste unutrašnjim nagonom i sa svešću o budućnosti.

Kod asocijativnog pamćenja dolazi do neke vrste oslobođenja individue, izvesnu nezavisnost od

vrste. Ovo predstavlja neku novu dimenziju u obogaćenju pojedinačnog života i oslobođenje od

instinkta, sledeći korak ka usavršavanju, razvijanje senzorno-motornog sistema.

Razvijanje senzorno-motornog sistema omogućilo je i napredak u razvoju biopsihičkog

sveta. Govorimo o praktičnoj inteligenciji. Na stupnju praktične inteligencije sada uočavamo

svest, smisleno reagovanje (sposobnost smislenog reagovanja u novim i nepoznatim

situacijama).

„Gdje god je priroda iz sebe izvila ovaj novi psihički oblik asocijativnog pamćenja, položila je ona

već u prve početke ove sposobnosti, također uvjek i korektiv za njegove opasnosti. I ovaj

6 Isto, str.,20.7 Isto, str.,25.8 Isto9 Isto, str.,31.

5

Stupnjevi razvitka biopsihičkog sveta i položaj čoveka u kosmosu

korektiv nije ništa drugo nego četvrti bivstveni oblik psihičkog života – praktična inteligencija.“10

Ova vrsta inteligencije nosi naziv praktična inteligencija upravo zbog toga što je svaki njen

konačni smisao uvek neko delovanje kojim organizam postiže ili promašuje svoj nagonski cilj.11

Sposobnost snalaženja i izbora pripada praktičnoj inteligenciji i prema tome životinje

predstavljaju nižu, primitivniju vrstu od ljudske vrste, sa razvojem svesti, kasnije, stvaraju se

preduslovi za razvitak samosvesti.

Položaj čoveka u kosmosu

Nakon izlaganja četiri različita stupnja razvitka biopsihičkog sveta, ovo poglavlje

posvećujemo definiciji čoveka. U ovom se poglavlju, najpre, razmatra pitanje razlike čoveka od

ostalog živog sveta. Osim toga što postoji graduelna razlika, pitanje se fokusira na verovatnost

postojanja bivstvene razlike. Nužna je graduelna razlika između životinje i čoveka, ali ključno

pitanje položaja čoveka u kosmosu jeste pitanje bivstvene razlike. Konkternije, traži se odgovor

na pitanje, šta to nužno razlikuje čoveka od životinje s obzirom da sadrže zajedničke

karakteristike? „Bivstvo čovjeka i ono što se može nazvati njegovim „osobitim položajem“ stoji

visoko iznad toga što se naziva inteligencijom i sposobnošću izbora.“12 Čovek prevazilazi sve

stupnjeve razvitka: „No i to bi bilo promašeno kada bi se novo što čovjek čini čovjekom,

promišljalo samo kao dosadašnjim dušenim stupnjevima: čuvstvenom porivu, instinktu,

asocijativnom pamćenju, inteligenciji i izboru“.13

Postoji jedan novi princip koji stoji iznad svega navedenog. Šeler koncepciju čoveka ne

podleže životu i njegovim prirodnim i nužnim manifestacijama. Čovek kao biće i individua je

10 Isto, str.,37.11 Isto, str.,38.12 Isto, str.,44.13 Isto

6

Stupnjevi razvitka biopsihičkog sveta i položaj čoveka u kosmosu

nešto što prevazilazi „fizički“ život. Čovek je iznad života, on poseduje duh. Pojam duha Grci

formulišu kao Um pomoću koga čovek uspeva da prevaziđe život i ostala živa bića, jer se za

ostala bića ne može reći da poseduju umske sposobnosti. Međutim, Šeler koristi pojam duha

umesto Uma kao novi princip koji određuje izvestan položaj čoveka u kosmosu, i kao novi

princip pomoću koga razlikujemo čoveka od ostalog živog sveta. „No akt-centar, u kom se duh

pojavljuje unutar konačnih sfera bitka, hoćemo da označimo „osobom“ u oštroj razlici prema

svima funkcionalnim „životnim“ centrima, koji su promatrani, spram unutra također zovu

„duševnim“ centrima.”14

Šta bi to predstavljalo pojam duha u izvesnom smislu reči, prema Šeleru? Nezavisnost od

organskog sveta i praktične inteligencije. Čovek je nazavistan od postojećeg sveta i poseduje

izvesnu slobodnost koja mu pomaže da bude otvoren prema postojećem svetu. Čovek ima svoj

lični svet upravo zbog sposobnosti opredmećivanja svega postojećeg pa i samog sebe. Čovek je

sposoban da svet posmatra kao svoj vlastiti predmet spoznaje i to je ono što ga razlikuje od

životinje. Životinja ne poseduje takvu jednu sposobnost zbog toga što se ona uz pomoć

praktične ineligencije prilagođava postojećem svetu, ona postupa mehanički i prema navici.

Takođe, čovek posmatra i svoj vlastiti svet kao predmet vlastite spoznaje i to je ono što se u

izvesnom smislu karakteriše kao samosvest. Samosvest je viši princip u odnosu na svest koju

poseduje i životinjski svet. „Sabiranje, samosvijest te sposobnost i mogućnost da postane

predmetom, ono prvobitno čini tek nagonski otpor, tvori, dakle, jednu nerazornu strukturu, koja

je kao takvo svojstvena tek čovjeku.“15 Čovek prevazilazi granice koje ima životinja: „Sve što

životinja može dohvatiti i opaziti od svoje okoline, leži u sigurnim ogradama i granicama njene

strukture okoline.“16 Čovek poseduje posebnu formu držanja kakvu životinje ne poseduju:

„Forma ovakvog držanja je forma „otvorenosti prema svijetu“, principijelne oslobođenosti od

prisila okoline.“17

14 Isto, str.,45.15 Isto, str.,49.16 Isto, str.,47.17 Isto, str.,48.

7

Stupnjevi razvitka biopsihičkog sveta i položaj čoveka u kosmosu

Središte iz koga čovek izvodi svoje akte delovanja, svoje telo i psihu opredmećuje, ne može

samo biti deo upravo ovog sveta, može biti položeno samo u najvišem osnovu bitka samog.18

Centar samog duha je „osoba“ – odnosno čovek.19 To podrazumeva izvesnu sposobnost

opredmećivanja sveta, gde je jedino čovek sposoban za takav poduhvat. Dakle, čovek je

„gospodar nad prirodom“, njegove razvijene sposobnosti, koje prevazilaze čuvstveni poriv i

praktičnu inteligenciju, omogućavaju mu da predstavlja najviši stupanj biopsihičkog sveta.

Životinja živi u konkretnosti dok se čovek istoj suprotstavlja.

Na samom se kraju možemo pozabaviti metafizičkim pitanjem, konkretnije „metafizičkim

položajem“ čoveka u kosmosu. Čovek je sklop reda akata20, a svi duhovni akti jesu akti ideacije.

Pod aktom ideacije se podrazumeva izdizanje čoveka iznad sebe i vlastitih granica spoznaje i

težnja ka onome savršenom. Jedino je čovek sposoban da se oslobodi onoga postojećeg, života,

i da tim putem teži spoznaji onoga apsolutnog, onoga a prirori. A ta sposobnost dolazi sa

duhom. Prema Šeleru akt ideacije čoveku omogućava upravo to prevazilaženje onoga

zemaljskog i pomoću njega on se odvaja od čuvstvenog poriva i praktične inteligencije. Viša

sposobnost duha čini čoveka čovekom i daje mu poseban položaj i stvara vlastiti bez ikakve

prisile nagonske strukture i okoline. Ovde uočavamo uticaj Frojda i njegovih načela

psihoanalitičkog učenja prema kojima čovek mora da se oslobodi prisile spoljašnje okoline u

kojoj obitava, i da celokupna nagonska struktura dođe do izražaja. Međutim, ovde možemo

uočiti i izvesnu kritiku ovog stanovišta. Prema negativnoj teoriji o duhu, duh je taj koji potiskuje

nagonsku strukturu u čoveku zarad sopstvenog zadovoljstva, ali, takođe možemo ovo povezati

sa Šelerovom konstatacijom, prema kojoj je čovek uzvišeno biće, samim tim što poseduje duh i

sve njegove sposobnosti, i prema kome je čovek iznad svega živog. On poseduje taj princip na

osnovu koga se izdvaja od ostalog živog sveta i pomoću koga dobija mesto u kosmosu. Čitav se

ovaj proces, prema Šeleru naziva sublimacijom života u duh, čije su posledice slobodnost i

neograničenost njegovog delovanja pomoću koga on sam sebe izgrađuje vlastitim postupcima.

18 Isto, str.,56.19 Isto, str.,57.20 Isto

8

Stupnjevi razvitka biopsihičkog sveta i položaj čoveka u kosmosu

Zaključak

Šelerova koncepcija filozofske antropologije izbija u prvi plan u njegovom delu „Položaj

čoveka u kosmosu“. Postoji niz teorija o čoveku, kao što su psihologija, biologija, medicina,

sociologija..., a Šelerova glavna težnja jeste da se sve te različite teorije svrstaju u jednu

jedinstvenu teoriju koja će govoriti o ljudskoj vrsti, posebno čoveku kao pojedincu. Prema Šeleru

postoje tri gledišta koja su se bavila pitanjem čoveka, na samom početku filozofske misli, to su

židovsko-hrišćanska terorija, grčko-antička, i moderno prirodno naučno gledište čoveka koje

zastupa stanovište Darvinove teorije evolucije.

Konkretan cilj Šelerovog učenja jeste određenje čovekovog bivstva u odnosu na ostali živi svet,

kao i određenje metafizičkog položaja u kosmosu. Ono što je bitno istaći jeste da se izvestan

čovekov položaj u kosmosu ne može odmah na početku ustanoviti, bez prethodnog izlaganja

stupnjeva razvitka biopsihičkog sveta, gde uočavamo razvoj od najprostijeg do najsloženijeg, gde

se pominju izvesni stupnjevi, najpre, čuvstveni poriv, zatim, instinkt, asocvijativno pamćenje i

praktička inteligencija.

Ono što čoveka razdvaja od ostalog živog sveta ne svodi se samo na graduelnu razliku u

odnosu na životinjski svet, već ono što predstavlja kjluč određivanja njegovog položaja jeste

bivstvena razlika i pitanje šta je ono što ističe čoveka od ostalog živog sveta? Čovek kao spoj dva

nagona Erosa i Tanatosa, ipak predstavlja nešto više od zemaljskog, on je „otvoren prema

svetu“, poseduje izvesnu specifičnost koja mu određuje položaj u kosmosu.

9

Stupnjevi razvitka biopsihičkog sveta i položaj čoveka u kosmosu

Sadržaj

1. Tri određenja pojma čoveka......................................................................................3

2. Stupnjevi razvitka biopsihičkog sveta........................................................................4

3. Položaj čoveka u kosmosu.........................................................................................6

4. Zaključak....................................................................................................................9

5. Literatura...................................................................................................................11

10

Stupnjevi razvitka biopsihičkog sveta i položaj čoveka u kosmosu

Literatura

1. M. Šeler, Položaj čoveka u kosmosu, Veselin Masleša, Sarajevo, 1987.

2. M. Perović, Istorija filozofije, Odsek za filozofiju Filozofskog fakulteta, Novi Sad, 2003/04.

3. M. Uzelac, Glavni pravci savremene filozofije, Visoka strukovna škola za obrazovanje

vaspitača, Vršac, 2011./Istorija filozofije II.

11