ruta de bilbao y su entorno - bizkaia 21 · javier del vigo jose luis quintanilla koordinazioa:...

BizkaitikBizkaira

Ruta de Bilbao y su

entorno

Bizkaitik Bizkaira

Bilbo etabere ingurunetikibilbidea

www.bizkaia.net

WEB ORRIALDEETAKO KONTSULTAK

Bizkaiko Foru Aldundia www.bizkaia.net- Kultura Saila- Bizkaiko Turismoa. Lehendakaritza Saila.- Ingurugiroa: Bizkaia Maitea

Eusko Jaurlaritza www.euskadi.net

Euskal Estatistika Erakundea. Eustat www.eustat.es

Euskal Udalerrien Elkartea. Eudel www.eudel.es

Gazte dokumentazio eta informazioaren Euskal Sarea www.euskadi.net

Emakumearen Euskal Erakundea. Emakunde www.emakunde.es

Eusko Jaurlaritzaren komunikazio-gida www1.euskadi.net

Euskadiko Ondare Gune dokumentala. Irargi www.irargi.org

CONSULTAS EN PAGINAS WEB

Diputación Foral de Bizkaiawww.bizkaia.net- Departamento de Cultura- Turismo en Bizkaia. Departamento de Presidencia.- Medio Ambiente: Bizkaia Maitea

Gobierno Vascowww.euskadi.net

Instituto Vasco de Estadística. Eustatwww.eustat.es

Asociación de Municipios Vascos. Eudelwww.eudel.es

Red Vasca de información y documentación juvenilwww.euskadi.net

Instituto Vasco de la Mujer. Emakundewww.emakunde.es

Guía de comunicación Gobierno Vascowww1.euskadi.net

Centro Patrimonio documental de Euskadi. Irargiwww.irargi.org

www.bizkaia.net

A U R K I B I D E A

Egileak:Javier del VigoJose Luis Quintanilla

Koordinazioa: Bizkaiko Foru AldundiaKultura Saila. Kirol eta Gazteria Zuzendaritza

Aurreinprimaketa/Inprimaketa:Imagen Digital A4, s.l.

I.S.B.N.: 84-7752-345-2

LEHEN ZATIA

Bilbo eta bere ingurunetik ibilbidea.Bilbo, 700 urteko ametsa. Denbora, espazio etakulturen gurutzagunea.

1. Itsasadarra eta El Abra. “Urrezko iturri bat”Kontsulatuaren eskutik.

2. Historiako Bilbo.

3. Fundazioak. Bilboko lehen hiribildugintza-hazkundea: hiribildu gotikoa (1300-1550).

4. Bilboko hiribildu-hazkundea. XVII. mendea (1550-1700).5. XVIII. mendea. Bilbo barroko, garbi, bete etaaldakorra.

6. XIX. mendea: Bilbo historikoaren beheraldia etaitsasadarraren gaineko “jauziak” Neoklasizismoa etahistorizismoak.

7. XX. mendeko Bilbo: merkataritza eta zerbitzuenzabalguneak.

8. XXI. mendeko Bilbo: Bilboko Hiribildu-Antolamenduko Plan Orokorra. 1994.

II.- Bilbo inguruan arnasa-hartze sakonerako lekuak.

A.- Pagasarri mendia.B.- Montefuerte parkea.C.- Artxanda.

III.- Itsasadarra, Bilbotik ur-behera.

A.- Barakaldo.B.- Trapagaran.C.- Sestao.D.- Portugalete.E.- Santurtzi.F.- Areeta.G.- Axpe - Erandio.

BIGARREN ZATIA

Ingurunea.

I. Parkeak eta beste berdeguneak Hiribildu barruan.

A.- Doña Kasilda parkea.B.- Miserikordiako parkea.C.- Sarriko.D.- Ametzola.E.- Botica Vieja parkea.F.- Abandoibarra.G.- Albiako lorategiak – Uribitarteko pasealekua –Campo de Volantín – HareatzaH.- Etxebarria parkea.I.- Europa edo Txurdinagako parkea.J.- La Peña parkea. Ibaieder.

AURKIBIDEA

Bilbo eta bere ingurunetik ibilbidea 3

Bilbo eta bere ingurunetik ibilbideaBilbo, 700 urteko ametsa. Denbora, espazio eta kulturen gurutzagunea.

“Bilboko Portuaren” biderakuntza.“Itsasadarra” –Bilborekin

juridikoki lotua hiribildua sortuzenetik – izan da, mutu, harengeografia, ekonomia eta bilbotar etabizkaitar kulturaren bilakaerarenprotagonista. Izan ere, norbaitek“Bilboko kale nagusia” izen berriaeman zion.

Bilboko itsasadar eta portua dirabilbotar historiaren eta bertakobiztanleen historiaren protagonistak.Gaur egun, lehen baino gutxiago.Haro familiakoen Hiribildu-Gutunakematen ziren garai urrunetatikikusten dugu. Itsasadarreko geografiaeta bertako bizilagunen, hots,marinel eta ontzi-jabeen artekoharremana definitu zuten. “Bilbokoportutik” itsasoari begira zeudenjendeak. Itsasadarra zen nagusi ErdiAroko ekonomian. Gaztelarartileentzat Europarako,Herbehereetan Brujas eta Anberes-eko portuetarako bidean irteeranaturala izan zen. Bilbotarrek,Gaztela eta Europa artekomerkataritzan jardun zuten.

Geografiaren aldakuntzakiraganaldian.

Itsasadarrean eta bere itxuraketaorografikoan aldakuntzak izan dira.Berdin izan da portuan. Bilbok izanduen aurrerapen ekonomikoan,itsasadarra –hala ia nahi izan gabe–lagun hartuta, eten gabeko aldaketaketa inbertsioak eginarazi ditu,hasieran oso egoera txarreanbaitzegoen nabigaziorako. Portua etaitsasadarra, egun dauden bezala,sorkuntza artifizialak dira. Izan ere,beharrezkoa izan baita bazterretakobizilagunen aparteko ahaleginateknologia berrietara, “aromodernoetara” eta garapenekonomikora egokitzeko.

Ubidean egindako birmoldaketakdirela-eta (laburketak, korronteakzulaturiko bazterrak berregitea,kaiak...), itsasadarra aldatu egin da.Bazterrak, denboran zehar etaprozesu luze baten bidez, funtzioekonomikora egokitu ziren.

Bazen, agian, naturazko lehenaldakuntza natural bat iraganurrunean. Honen jatortasuna

mantentzen du Jean Hazera, PaukoUnibertsitateko irakaslearen tesiak.Zera baieztatu zuen: kuaternarioan,Nerbioiak, Elorrietako bihurguneagaindituz gero, Gurutzetara jotzenzuela, Ugarte bidez Barakaldoinguratu eta eguneko ubideraGalindo ibaiaren parean, Sestaorantzjadanik, itzuli izanik.

Orografia dugu tesi honenaldekoa: Ugarteko zuzena –bizkaitarekonomiaren hiribildugintzakodiseinu berriak zerbitzu etamerkataritza-guneko espazioanaldarazten ari dena– itsas mailan edohonen azpian dago.

Iraganean, itsasadarraren ugarana,bilbotar Hareatzeraino iristen zen.Itsas goran, Atxuriraino, garaiko irudiaskotan ikusten denez; inoiz, ontziarinak San Kristobaleraino igotzenziren, Ibaieder urrunean. Ubideaeten gabe aldarazi zen La Sendeja,La Salve, Olabeagako "Los Churros"eta Elorrietako bihurgunean. Koadrougaritan ikusten dira idiektarrataturiko gabarrak edoHareatzako kaietaraino ontzietatiktiratzen dauden pertsonak.

Geroago eginak badira ere,aldaketa eten gabeko sakonak eginziren Erandiotik Portugaletekobarraraino. Santurtzin egindakozuzenketen poderioz, Abra-ko“kanpoko portua” sortu eta eguneko“superportua” diseinatu dira.

Itsasadarraren planoa Jean Hazerairakaslearen iritziz. Ugarteko zuzenetikBarakaldo inguratu zuen ur-emarikuaternarioa eta Elorrietako egunekomozketa ikusten dira.

Deustuko Bazterraren ikuspegia;aurrean, Olabeaga. (Euskal Museoa).

1 kapitulua. Itsasadarra eta El Abra. “Urrezko iturri bat” Kontsulatuaren eskutik.

Itsasadarreko ibaibidearen arroakAzalerako 1900 km2-tik gora

(602 km2 Ibaizabalenak, 413Nerbioiarenak), arroak Bizkaiko zatihandia eratu du, Ibaizabalen ur-emaria Nerbioiarena baino 7 aldizhandiagoa izanik. Nerbioiaren 74km-etatik 14 itsasadarra dira,itsasoko ura La Peñaraino (Bilbokoauzunea) baita iristen.

Nerbioia Urduñan (altuerako 850m) jaio, Delikako Haitzarteazeharkatu eta Urduñako Sakonunerajaisten da (325 m). Amurrion, Izoriahartzen du, Altube eta Zeberioibaiekin ur-emaria gehituz Luiandoeta Laudion. Arizen (Basauri)Ibaizabalekin bat egiten da,Etxebarriko zeharruneak sortuz.

Ibaizabal ibaia, Zumelegi etaArrazola erreketatik sortua da,Anboto eta Udala mendietan.Apatamonasterion Axpe ibaiareneta, Abadiñon, Mendiolaren urakhartzen ditu. Durangotik, Mañariaeta Izurtza elkartzen zaizkio,Lemoan Arratia eta Larrea jasoizanik. Bilboko itsasadarrari jadanik,Zorrotzan Kadagua eta, Barakaldoeta Sestao bitartean, Galindoelkartzen zaizkio. Erandiotik Asuaibaia eta, Areetan, Gobela bategiten zaizkio.

Bilbo eta bere ingurunetik ibilbidea4

Kontsulatuaren armak.

Bilboko Kontsulatua.Erakunde hau, 1511n sortu zen,

itsasadarreko Kanal osoan izanikjurisdikzioa.

Kanala hobetzeko eta zaintzekolanen kargua ere hartu zuen.

Gaztelako artileen Europarakotrafikoa eta irteera arautu zuen. Haingarrantzi handia lortu zuenez gero,XVII. mendean ordezkaritza izanzuen Brujas hiribilduan.

XIX.ean, Kontsulatuaren ordez,“Bilboko Merkataritza, Gintza etaItsasketa Etxea” sortu zen.

hark bilbotar merkataritza antolatuzuen 300 urte baino gehiagotanzehar. Eta itsasadarraren gainekokontrol zorrotza egin ere bai.

Felipe II.ak onartu zituenOrdenantzak. Haiekin eta hirumendez, Bilboko Kontsulatuakegokitu egin zuen itsasadarra aldibakoitzeko itsasketa-beharrizanetara,hau da, beronen merkataritza-interesetara, Bizkaikoindustrializazioa gertatzeandesagertu zen arte. Kontsulatuadesagertu izanik, bi erakunde sortuziren: batetik, “Portuko Lan-Batza”,izenak dioenez “lanez”, hau da,portuaren atondura eta mantentzeazarduratua eta, bestetik, BilbokoMerkataritza, Gintza eta ItsasketaEtxea. Azkena, egun ere, bilbotarenpresarien ekimenen “motorra”dugu.

XVI.ean, Kontsulatua lemazain,agirietan ditugun itsasketa hobetzekoobrak hasi ziren Portugaletekobarran. Gobelas ibaia bideratzeazuten helburu, itsasadarrera joanbeharrean zuzenean itsasoratuzedin, barrako hondar-pilaketarensorburu kontsideratu baitzuten.Burgosek eta Bilbok itundu zutenartileen Europarako itsasmerkataritzari aurre egiteko beharziren besteko kaiak eraikitzea.1558an Areetan lehen kaia eraikiizatea agirietan dago erasota.

Kontsulatuaren lehen zuzenketakitsasadarrean: XIV - XVI.

1300 eta 1500 urte bitartean langutxi egin ziren itsasketa hobetzeko.Hondar- bankuak saihestuz egitenzen itsasketa, beti ere bolumen txikibatean.

1511ko ekainaren 11 egunean,Juana andrea Erreginak, “zoroa”ezizenekoak eta hiribilduakeskatuta, sortu zuen BilbokoKontsulatua. Honen izen osoa"Consulado Casa de la Contratación,Juzgado de los Hombres deNegocios de Mar y Tierra yUniversidad de Bilbao" zen.Hiribilduaren eta itsasadarrarenetorkizunerako oso garrantzihandiko gertaera egitan. Erakunde

Bilboko itsasadarra XIX. mendean.Portuko Lan-Batzaren planoa.

XVII.eko hedakuntzak:"churros"etatik "barra"ra.

1630ean, Kontsulatuak informatuegiten zuen itsasadar-ubidearennabigagarritasun eta egoeraz; argiroinformatu ere: mantentze urria izanzen mendearen lehen hereneanzehar, itsaslapurreta eta portuarenjarduera ekonomikoaren murrizpenazirela medio.

XVII.aren erdialdera, egun ezdagoen haitz bat balizatu zen, SanNikolas eta eguneko Udaletxearenartean kokatua; baliza “Kontsulatukoarmekin, kobrezko bola etabanderoladun gurutze batean”errematatu zen, Kontsulatuarenberaren 1651ko otsailaren 4ko aktenarabera. 1731ko plano bateanoraindik agertu bazen ere, XIX.eandesagertua zen jadanik zutoin hau,ez dakigula zehatzean noizdanik.

1698an, Kontsulatua kaiak egitenhasi zen Deustuko Bazterrean, XVII.osoan eta XVIII.ean Alde Zaharra etaOlabeaga bitartean lan ugari egin,itsasketa eragozten zuten "churros" edo"bajíos" zeritzoten itsasadarrekoubidearen hondarrezko muinoenarriskuak ekiditeko. Era berean, mendehauetan hedatu eta konpondu zenPortugalete eta Santurtzi bitarteko kaia.Ezkerreko Bazterretik hasi zen igoera,Sestao norabidean. Baina, parrastadasarrien ondorioz, kai andeatuakberreraikitzeko inbertitu behar izan zen“horma lehorra” teknika erabiliz.

XVI. eta XVII. mendeetan,Kontsulatuak, teknikari frantses etaholandesei enkargatu zien sarribiderakuntza; XIX.ean, aitzitik,teknikariak ingelesak izango dira,bertako ingeniari-talde batekinbatera.

XVIII. mendea1724an, itsasadarreko bazter osoa

“apaindu” egiten da, Abandon.Orduan bizkaitar udalerria zenarenmugetatik San Mames-eraino zihoanespazioa dugu; beste udalerri baten,alegia Abandoko Elizate edoErrepublikaren jurisdikzioko lurrakziren.

Mendearen erdialdera,Kontsulatuak, Desierto etaPortugalete bitarteko tartearenbiderakuntza egin zuen; han, Ondizeta Lejona mendien arteanSestaoraino, urak, perimetrozkozabalera handikoak ziren; hau zela-eta, itsas behean, ubide gutxiko bikanal sortzeagatik neketsuagoa zenitsasketa, ontziek hondartzekoarriskuaz. Obra haietatik sortu zen“La Benedicta” dartsena, SestaokoLabe Garai desagertuen bokalean.Horretara, 1783an, La Benedictaamaituta, Sestaoko bazterrenaurkako kanala itxi egin zen.


Itsasadarra XVIII. mendean.

XVIII.aren erdialdekoa daDeustuko tarte baten biderakuntza.Garai hartako Elizateak lurrak gehituzituen Elorrietatik. Halaber,XVIII.aren amaieran kai berri bateraiki zen Olabeagan. Zorrotzakolehorreratzeko tokian zuen amaiera.XVIII.aren azken urteetan, ingeniariingeles batek planteatu egin zionbilbotar Udalbatzari esklusen siste-ma konplikatua eraikitzea. Ontziakerraztasun handiagoz iritsiko zirenBilboko kaietara horretara.Udalbatzak, irizpide egokiaz antzadenez, gaitziritzi zuen proiektua.

XIX. mendea: Foruen galera.Kontsulatuaren erakundejarraitzaileak.

XIX.na, euskal eta bilbotarpolitika eta ekonomian funtsezkoa,“Zamakolada” (1801, 1804 eta1814) zeritzon matxinadarekin hasizen. Bilbo eta Lur Lauaren artekoharremanak borroka erakoak zirenmende hartan. Bilbotar burgesiakultu eta dirudunak, AintzinakoErregimeneko boterearen “negukojauregi” zirenekoak eraso eginzuen. Hurbiletik zeukaten FrantsesIraultza, Bilbon gizarte berri batlortzeko euron eredua. Simon B.Zamakola zeritzon eskribau batek,Dimako Elizateko “BatzarretanAhaldun” zenak, bilbotarburgesiaren pribilegio historikoaketa Kontsulatuaren eskubideakezereztatzeko mugimendu batenburutza hartu zuen. Beronenekimenez, 1801ean, Estatuakitsasadarreko Elizateen artekoedozeini ematen zion portuak

Itsasadarraren grabatua Volantinetik.Hondoan Bilbo eta, aurrez, Abandodaude. (Euskal Museoa).

sortzeko eskumena, Bilbokoenpribilegio eta askatasun berdinekin.

1804an lehen portu hartarako lekuhautatua Abando izan zen.Bilbotarrak aurka zeuden.Merkataritza-hiribildu hareneraikuntzak “Bakearen Portua” izenahartu zuen. Hau dela-eta, Abandokizen hori eman zion Mazarredo,Guggenheim Museotik, BihotzSakratuaren Plazarekin lotzen duenEtorbideari. Bere garaian, izenak,Carlos IV. Erregearen “valido” zenGodoy-ri egiten zion aipamen. Izanere, berau izan baitzen Abandorengarapena, Bilboren aurka egiten zionElizatea bezala, lagundu egin zuen“Bakearen printzea”.

Eta proiektua diseinatu zuena,Silvestre Perez, Bilbora atzerritakoarkitekto liberala garai hartan.

Zamakolada izenekoa indartuegin zen 1804an, soldadutzarako–“lur-gudataldeen salbuespena”–plan bat onartu zelako. Zamakolarenproposamen honek haserrerazizituen Begoña, Abando, Deustua,Sestao eta Barakaldoko“baserritarrak”. Iskanbilak zirela-eta,Erregearen soldaduak etorri ziren.Liskarrengatik zigor bezala, epaibatek Jaurerriko zenbait erakundepolitiko eten egiten zituen.Bizkitartean, Abandoko portuarenasmoa bertan behera utzi zen.

Urte hartan, frantses soldaduakBilbora sartu ziren, Kontsulatuakontrolatu eginaz. "Gobierno deBizcaya" zeritzonaren administrazioaez zen ia ezer arduratu itsasadarraz,guda-aldietan izaten ohi den bezala.Fernando VII. eta bere absolutismoaitzultzean, 1814an, Kontsulatuakberriro ekin zuen mantentzeko

Deustuko Zubia 1950. urte inguruan.Egun, igotzeko mekanismoak erabiltzenez badira ere, prest daude behar denerako.

funtzioetan. Urte berean, Sei urtekoAbsolutista hastekoan, erregearenxedapen batek ezereztu egin zuen“Bakearen Portua” izenekoareneraikuntza, zeharka eta aldilaburrerako bazen ere, Kontsulatuariarrazoia emanaz.

1842an, Esparterok emaniko “ForuErregimena DeuseztatzekoDekretua”ren pean, Estatuko BideenZuzendaritza Nagusiak, itsasadarreanobra asko zuzenean egiteko asmoaadierazi zuen. Kontsulatuaren azkenegunak izan ziren.

1844an, Estatuak legez deuseztatuzuen Bilboko Kontsulatua,Merkataritzako Batzorde eta Auzitegiaizendatuz; izan ere, hauek izan zirenhiribilduko portu-arazoetan erakundebabesleak 1872ra arte. Urte honetan,John Coode ingelesak KanpokoPortua, El Abra alegia, sortzeaproposatu zuen, Axpen eta Elorrietankai-muturra eta taxuketanberrikuntzak eginaz, itsasadarra


Ibaizabal gaineko zubitik, Etxebarritikpasatzean. San Esteban elizako dorreaikusten da, Manuel M. Smith-ek 1907aneraikia.

Txurrukari monumentua, nork amaitubaitzuen itsasadarraren biderakuntza.

Evaristo de Txurruka eta “PortukoLan-Batza” erakundea.

XIX.aren bigarren erdialdean,itsasadarrak ez zuen baimentzenindustrializazioarenbeharrizanetarako itsasketa errazaezta egokia ere; orduan sortu berriazen Portuko Lan-Batza zeritzonarenMemorietan, arriskuak zeudela frogadaiteke. Arazorik larriena zen ontziastunak, itsas gora zenean ezik, ezinpasa zutela.

Arazoa larriagoa zen hondar-hondoak, lehen bezala, bertanzeudelako.

Itsasadarraren biderakuntzarenhistorian aipatu beharrezkoa daEvaristo de Txurruka (1841-1917),ingeniari jakintsura jotzea, nor,menturaz, Izun (Nafarroa) jaiobaitzen. Mutrikuar etorkiduna,

Guggenheim, aintzinako “Muelles deChurruca” gainean dago eraikita.

ikasketak han bertan, Bergaran etaMadrilen egin zituen, azkenhiribilduan Bide, Kanal eta PortuenIngeniaritza eginaz; laneanMurtzian, Valentzian, Amerikan etaBilbon jardun zuen. Hain zuzen erePortuko Lan-Batza erakundearenlehen zuzendari izendatu zutenBilbon 1877an; Bilboko KanpoPortuko lanen garapena bultzatuzuen, hau dela-eta bere garaiankondekorazioak jaso eta gerorabegira ospea lortuz. EgunGuggenheim oinarritzeko direnkaiek haren izena dute orain ere.

1909an azterlan bat argitaratuzuen, 1881ean egina. Hauxe zenbere gaia: XIV. mendetik XIX.arenbigarren erdialderaino itsasadarrabideratzeko eta kaiak eraikitzekoprozesu desberdinak.

sakontzearekin batera; aurrekontua,garaiko milioitan, 27.275.000 pta.izan zen.

Egongaiztasun politiko bete-betean,1872an, Gobernuak “Portuko Lan-Batza” sortzea onetsi zuen; Karlistekeuren foruengatik borrokatzen zuten,federal izaerako Lehen Errepublikaaldarrikatu baino lehenago.

Karlistada amaitu eta EuskalForuak deuseztatuz gero, 1877an,Txurruka ingeniaria izendatu zutenlehen Zuzendari Portuko Lan-Batzaerakundean. AintzinakoKontsulatuaren erakunde teknikojarraitzaile hau ontzi-jabe, merkatari,jabe, industrialari, Udala, Aldundia,Merkataritza Etxea eta agintarizentralek osatu zuten, nork bereinteresen aldeko jardunean.

Hiru mendetan zehar, Kontsulatuakitsasadar osoa bideratu zuen: kaietako21 km eraiki zituen, mendebakoitzeko ezagutza teknikoenarabera; taxuketak bihurriak zirenzenbait kasutan; beste batzuetan,kaiak ez ziren solidoak baina,orokorrean, erakunde hark hobetuegin zuen ubidea eta itsasketa,Portugaleteko barraren finkapena hasieginaz.

Itsasadarrak aberastasuna baieman diola Bilboren historiari; bainadiruak irentsi ere egin ditu parra-parra egokitu eta artatu ahal izateko;izan ere, orografia okerraren aurkakoborroka eten gabea izan baita.Bilbotarren herri-hizkerak“Zilarrezko Itsasadarra” deitu zion1654an bideratu berria zen tartebati. Campo del Volantin etaUribitartetik zihoan. Ezizenak argiroadierazi zituen biderakuntzan eginbeharreko inbertsio garrantzitsua etaproportziorik gabeko kostua.

XIX.eko bigarren erdialdean,Bizkaia industrializazio-prozesuansartuta, Peironcely, Lázaro, Orenseedo Alzola ingeniariek proiektatuzituzten ubidearen beharrezkohobekuntzak. Industrializazio-erritmoaren arabera eta erakundepublikoen eta ekimen pribatuarenparte hartze ekonomikoarenlaguntzaz proiektatu ere. Berenproduktuetarako kai bat behar zutenburdingintzako enpresek,(Compañía Orconera, LuchanaMining, edo Compañía delFerrocarril) hamar urtetan eta beren

ekimen pribatuaz bideratu zutenLutxana eta Barakaldo bitarteko tarteindustrialaren zatirik handiena;kilometro eta erdi gutxi gorabeheraKadagua eta Galindo ibaien bitartean.

Itsasadarraren gaineko zubiak etaRicardo Bastida.

1923an, Ricardo Bastidaarkitektoak, “Bilbok herrimugakideekin dituen lotuneak”izeneko hiribildugintzako ponentziabat egin zuen. Behe Nerbioi-Ibaizabal eskualdeen elkarren artekokonexiorako lehen gogoeta idatziaizan zen. Izan ere, AutonomiaErkidegoak dituen bi milioibiztanleetatik bat hor bizi baita.1923an, Hareatza eta El Abrabitartean –14 km inguru–, hiru zubizeuden: Isabel II.arena (Hareatza),ibilgailuentzat; Udaletxeko birakorraedo “perrotxiko”, pertsonentzat etaordaintzekoa; eta RicardoPalaciorena edo Bizkaia Zubia,Portugalete eta Areeta bitartean.

Bastidak, bere txostenean, JesuitenUnibertsitatearen aurrean zubi bategitea proposatu zuen, egun Deustukozubia dena. Oinezkoentzat beste bat


Hareatzako kaien grabatua XIX.mendean, San Nikolas elizarekin erdianeta ontziak inguruan atrakaturik.“L'universe llustré” frantses aldizkaritik(Bilboko Euskal Museoa).

“Burdin Aroan”, Eiffel paristarrareneskutik, Palaciok sinbolo berri bat eraikizuen itsasadarraren bokalean, Portugaleteeta Areeta elkartuz.

Itsasadarreko iragana eta oraina: erdian,Carola garabia, XX. mendeko industriakoBizkaiaren aztarna historikoa bihurtua;eskuinaldera Euskalduna Jauregia eta,bion ondoan, Itsas Museoa.

La Salven (gaur egun bi daude:Guggenheim gaineko autobia etaCalatrava-ren oinezkoentzat Zubi-Zuri). Baita ere proposatu zuenperrotxikoa, egun Udaletxeko zubia,hedatzea eta dohain bihurtzea. Bereproiektuan beste zubi bat ere altxatukozen Deustua eta Zorrotza bitartean–eguneko Aldundiaren bide-planetan“Olabeaga konexioa” dago,itsasadarra azpitik zeharkatuko duena–. Eta beste bi gehiago, bata Zorrotzaneta bestea Lutxanan. Hauetan ereasnatu zuen: Rontegi zubia, Cabrasmendiaren ondoan, itsasadarragainetik zeharkatzeko autobia bat da.

1936ko Guda Zibilean, gudakoeragiketa estrategikoa bezala, bazterbiak elkartzen zituzten zubi guztiakleherrarazi ziren, Hareatzakoa etaPortugaleteko “Mugikorra” barne.Guda ondoren berreraiki ziren,aurrekoen estiloa jarraituz bainahormigoia eta garaiko teknologiaerabiliz.

Geroago, Erdi aldeko Bide-antolaketa La Salven, Santa IsabelIbaiederren, Rontegi Barakaldon etaZubi-Zuri Volantinaren aurrean eraikiziren.

Gainera, Norman Foster-ekdiseinaturiko Metroak azpitikzeharkatu du itsasadarra, bazter biakkonektatuz.

Azkenik, Abandoibarran, DeustukoUnibertsitatea eta Guggenheimbitartean, Jose Antonio FernandezOrdoñez-ek altzairu herdoilgaitzandiseinaturiko pasabidea dago.

Labur esanda: 1923an itsasadarra-eta Portuko Lan-Batza erakundea-eragozpena izan ziren BeheNerbioiko jendeen artekokomunikaziorako; Guda Zibilak

egoera korapilatzeko errematea izanzen, anaien arteko guda oro denhondamenaren gailurtzat. Hala etaguztiz ere, 1940tik 2002ra hamalauzubi hedatu dira itsasadarrekobazterren artean, portu-jarduera,BPLB-ren on iritziaz kanpokoportura ateratzen zen neurrian.

Eta Ricardo Bastida izan zenenpresa horri aurre egitearenbeharrizana planteatu zuen lehenhiribildugilea.

Itsasadarra, Kanpoko Portua etaSuperportua: XXI. menderakoproiektua.

Evaristo Txurrukarenzuzendaritzak bi ekinaldietanerrematatu zuen biderakuntza:1873tik aurrera eta 1902an. Bigarrenfase honetan egin zen KanpokoPortua; fase honetako garapenekonomikoan hasi zen narriaduraekologikoa eta itsasadarrarenhinterlandena Industria-Iraultzaluzean zehar. Horrela, Txurrukarenzuzendaritza pean, obragarrantzitsuak egin ziren: ez dagobarrarik Portugaleten (kendu zen),ezta txurrorik ere Olabeagan(luzerako profila zuzendu zen);Elorrietako bihurgunea eta Axpekoitzulia zuzendu ziren; baina flora etafauna ere desagertu ziren. Bazterrakerabat narriaturik egon ziren1990era arte, ordutik hasitabizitzadunak bihurtuz astiro-astiro.

Bizkaitar ekonomiak, SanturtzikoAbrako eustarrian garatu zuen Portuafrankismoaren garaian. “BilbokoPortua” izan zen, bertakomerkataritza-ekonomia etaindustriaren garapena bultzatuzuena 1950etik 1980ra. Hau ere, iahistoria dugu jadanik. 1969tik hasita

proiektu berri baten asmoa hasi zenmamitzen, Punta Lucero-PuntaGalea Superportua. XXI. mendearenhasieran errealitate bat da.

Superportua amaitu dadinean,Barruko Portu historikoaren azkenorria behin betiko itxiko da. KanpokoPortuak abantailez ekin beharko dumendeko europar portugarrantzitsuenekin lehian. Horretarakoinbertsioak, oso handiak izan dira etadira orain ere. Adibide gisa, 1970 eta1976 urte bitartean, garai hartako5.000 milioi pta. inguruko inbertsioaegin zen Punta Luceroko kai-muturrean eta ondoriozko gastuetan.1976an, Punta Galeako kai-muturraeraikitzeko aurrekontu-haztapena3.222 milioikoa zen.

Inbertsioen ehuneko garrantzitsua,hitzarmen bidez, La Arenahondartzan kokaturiko industriapetrokimikoaren kargura izan zen,kaiek behar dituzten inbertsioak osohandiak baitira. Hori dela-eta,portuen gaineko jakintsuekproposatu dute Ardatz AtlantikoarenNazioarteko Portuak, Bilbokoaizatea nahi denak alegia, behar duenzortasuna, gu-txieneko 2.000 etagehieneko 6.000 hektareakobitartekoa izatea.

Burdingintza-produkzioarenereduan krisialdi larria gertatzean,


Deustuko kanala, Kopetas-etik.

Ur-gora, La Peñan, itsasadarra Ibaizabal-Nerbioi bihurtua. 1850eko irudia, Perezde Castro-rena.

euskal, estatu eta europaradministrazioek euren borondatepolitikoa adierazi zutenindustrigunea eta itsasadarrareningurua, urak barne, berregokitzeko.Inbertsio handia –berriro ere,zilarrezko itsasadarra–, kontrolikgabeko garapenaren ondorioz hilziren ur eta hondoak berpizteko.Egun, itsasadarreko uretan ez daudeontzirik: Kanpoko Superportuandaude. Eta itsasadarra berregokituzdoa, astiro baina argiro,administrazio publikoen, Aldundiabarne, bateango ahaleginari etahondakin-uretarako kolektoreen sareaski bati esker.

Olabarri eraikina, hots, Campodel Volantinen Portuko Lan-Batzaerakundearen administrazioarenegoitza eta Bilboko Udaletxea daudeeguneko itsasadarra begiratzen,denborak emaniko esperientziazbegiratzen. Bilbotarren giza-ahaleginaren lekuko mutuak izaki,Hiribilduaren beste leku bateansortu ziren, San Anton ondoko“Plaza Zaharrean”: Kontsulatua etaUdaletxea historia dira jadanik.

Kanpoko Superportuaren obrak,zortasun guztiekin batera, lasteramaituko dira. XXI. mendeko portuada, diseinatu duten erakundeenborondatea eta haren azpiegiturenbokazioa.

Gogoeta egiteko kontsideraziobat: Bizkaiko industriarenetorkizunak itsasadarrean diharduoinarriturik. Sestaoko Altzairu-fabrika txikia, bere ezkerrekobazterretik, Superportuari “begira”dago. Fisikoki erakunde biak daudeBilbotik aldenduta baina Bilbokjarraitzen du kontrolatzen,administrazioan eta ekonomian,itsasadarra, burdina eta ontzitegia.

Olabarri eraikina, Volantinen, egunBilboko Portu Autonomoaren egoitza.

Iraganarekin desberdintasuna, zerada: erakunde publikoengainbegirapenaz, ekologismoa etaelkar lehia bat egiten duten garapeneutsia errealitatea bihurtzekoahalegina.

Itsasadar hau, ontzi-iraganetikgabetua, berriro bizidun izatea nahiduten uretan garbia, BilbokoKontsulatuaren, bere marinel etamerkatarien historiaren lekukomutua dugu. Haren bazterrakBizkaiko jendeentzat pasealekuizango dira eta horretarakogerturiko ontziren batek azaldukodie gure ikasleei dirua eman eta janere parra-parra egiten zuenitsasadar baten historia zaharra, –zilarrezko itsasadarra –, direla 700urte sortu zenetik hona gutxienezBilboren euskarria izan zenarena.

Baina oroimena da jadanik. Horidela-eta, erakunde bai publikoek etabaita pribatuek ere, “Itsas Museoa”inauguratuko dute 2003an. “BilbokoItsasadarra” Itsas Museoakitsasadarraren eta bertako ontzigile,marinel eta abarren historiaren zatihandia izango du ikusgai.

Kanpoko Superportuaren airezkoikuspegia, Bilboko portua ardatzatlantikorantz XXI. mendean.

Portugaleteko barra. Banco de Vizcaya-ren (1951) aldizkaritik harturikoargazkia.

Zubi-Zuri (edo “Calatrava”, proiektuarenegile valentziarraren deituraz ereezaguna), hondoan Bastidaren DepositoFranco zeritzonarekin. Bere historianzehar Bilbo bideratu zuen itsasadarrarengaineko arkitektura-estilo gainjarriak.


Bilboko itsasadarrean ainguratua,Euskalduna Jauregia eta Deustua etaBihotz Sakratua lotzen duenzubiaren bitarteko beheko aldeaneta portuko dike zahar eta guzti,Itsas Museoa dago. Bilbotarmuseoen arteko modernoena dugu,2003an inauguratzekoa. Dikenaldearekin eta erakusketa-aretoekin,25.000 metro karratu izango dituosotasun integratuan.

1997an eratu zen FundazioarenPatronatua. Irabazteko asmorikgabeko erakundea, ErakundePubliko, Erakunde pribatu, Ongile,bazkide eta laguntzaileez dagoosatua. Patronatu hau arduratu zenMuseorako leku bat hautatu etaproiektua definitzeko.

Hauek dira Patronatua definitzekohelburuak: Bilboko historiaren etaitsasadarraren itsas ondarearenartapen, ikerketa eta zabalkundea.

Hona azalpeneko liburuxkakdiotena: “...Lehen ontziak egitenziren lekuan kokaturiko itsasmuseoa, Bilboren bilakaerarenadibidea, zeren turismo etazerbitzuko hiribildua izatera aldatubaita XXI. mendean. Museoa, garaibatean begiak itsasoan jarririk lanegiteko lekuan dago, banaezinakbaitziren orduan portuaren bizitzaeta jarduera eta hiribilduarena...”.

Eraikinaren osoko azalera, 7.000m2-koa da, hiru arlotan banatua:Ikerlaritza, Erakusketa eta JardueraOsagarriak.

Museoaren eskaintza, 20.000

Europa 93” (Jose Luis Ugarterena),falua bat –“Consulado de Bilbao”(berregina XVI. mendearen gisara)-yate bat, gasolino bat, atoi-ontzi bat,trainerak, salbamenduko ontzi bateta beste zenbait ontzi. Horra ItsasMuseoaren ondare nagusia.

“Carola” aspaldiko garabia etaxukatzeko “Bonba gela” bertan daude,oraintsuko iraganaren zaindari gisa.Itsas gaineko bi jatetxe ere egongo diraMuseoan, astialdia eta kulturasukaldaritza eta dibertsioarekinintegratzeko. Erakusketa aldearenosagarri gisa, bazterreko aroztegi, itsasmodelismo eta ontziakzaharberritzeko tailer-eskolak egongodira. Ikertzeko aldean Biblioteka,Mediateka eta Itsas DokumentaziokoZentro bat egongo da, eta baita Ontzieta Itsas Enpresen Artxibo Historikoaere.

Jarduera osagarrien aldean,azkenik, Entzungela eta HitzaldiAreto bat egongo dira, kafetegi,denda edo atseden-guneekin batera.

Euskalduna dikeen xukatzeko bonbagela.

Carola garabia. Oraintsu berregokitua daeta berriro agertzen du, txukun, duenliraintasuna.

metro koadroko hiru dikez dagoosatua; hauetan ikusi ahalko diragangil bat - Portu (1902)-, arrantza-ontzi bat -“Nuevo Antxustegi”(Ondarroakoa)-, draga bat -“Titán”(1923), belaontzi bat –“BBK Euskadi

Itsas Museoaren dike-aldea, EuskaldunaJauregiaren ondoan.

Euskalduna ontzitegiko aintzinako dike berregokituak, Itsas Museoaren eguneko ingurunea.


XI eta XIII. mende bitartean,zabalkunde-ziklo bat gertatu zenEuropan, hiribildu modernoarensorrerarekin zerikusian. Kontuanhartu burgesiak historian zehar eginizandakoa; nobleen boterea, “Estatumodernoen” boterezentralizatzaileetara “lepatzen”lagundu zuen lehenago, monarkienaurka egiteko gero, bereak zireninteresak, merkataritzakoak gehienbat, inposatu egin arte. XIII.mendean hasitako prozesu huragaraile izan zen Frantses Iraultzan,gizarte klasista, dirua eta botereenbanaketa teorikoa ezartzean.

Iberiar Penintsulan, esandakoazgain, Santiagora Bideak etaApostoluaren Hilobirainoerromesaldiak genituen. Hauekazaldu dute iparraldearen hiribildu-garapen handiagoa XI eta XII.mendeetan. Pirinio mendietatikharagoko bide desberdinak, Puentela Reina herrian bateratzean,merkataritza eta artisautza “franka”oso garrantzitsuaren sorrera izanziren. Iparraldeko Meseta etaKantauriko Itsasaldean hiribilduugari garatu ziren erromesenkontura. Haien ekonomia, sarriaskotan, frantsesren eta judutarrenkontrolpean egon zen. Kantauriitsasaldeko bideak lasaiagoak ziren;erromesentzat ez ziren hain egokiak,ez baitzuten “hotelezko” azpiegituraugaririk. Bilbo, Kantauriko itsasbideen gurutzagunea izan zen.

Europar erregetzek, erdi arokohiribilduen sorrera bultzatu zuten.Gaztelak, Nafarroako Erresumak edo–bere inguruan– Bizkaiko Jaurerriak"burgoak” sortu eta "status"faboreduna eman zieten bertakobizilagunentzat, beren jardueraekonomikoak garatu zitzaten.Historiagileek “hiribildu modernoak”deituak zeuden sortzen. Hau da,egun “alde zaharrak” bezala ezagunditugunak.

Penintsulako erreinuen sorreran,hurrengo hiribilduon sortzeko“foruak” gailendu ziren: Jaca(1076), Sancho Ramírez erregearenaedo Sepúlveda (1076), Sahagún(1087) eta Logroño (1095), AlfonsoVI. erregearena. Aipatu hiribilduakXI. mendean sortuz gero,Penintsulako Iparraldean – egunekoEuskal Autonomia Erkidegoa barne –hiribilduen gertakaria eta beronenberezitasun juridikoak garatu ziren.Jaca edo Logroñoko “foruak” zigilatuzuten hiribilduko espazio askosortzeko “hiribildu-gutunak”.

Ikuspegi morfologiko batetik,euskal hiribilduotako planoak, baitaBilborenak ere, sare geometrikoarrazionala zuten alde historikoetan;europar planoa da, geografian etalegeetan XIV. mende urrunekomusulman mundutik erabataldendua.

Santiago apostolua bere izenekoKatedraleko mainelean, Konpostelaraerromesaldien patroia.

Euskal hiribildurik egon ote zen XIII.mendea baino lehenago?

Deigarria gertatzen da, euskalespazioan, XIII. mendea bainolehenago “hiribildua” egoteariburuzko iturri dokumentalak, hauda, arkeologikoak edo idatziak, ezegotea. Zenbait berri solte daude;konexiorik gabeak batzuetan,hiribildu-egiturarik, noizdanik eztazein kopurutan egon zenik erejakiterik ematen ez dutenak.

Erromatarkuntzan, Calahorra -Calagurris- sortu zen lurraldezeltiberiarrean, euskal munduarekinzerikusian; eta Cascante -Cascantum-euskotar lurraldean, autrigoiak -enkarterriko euskotarrak- Erromarenaurka borrokan zeuden aldi berean.Jakina da euskal lurraldean hiribilduakzeudela, besteak beste Corella,Alagón, Tudela, Pamplona, Mallénedo Oiartzun.

Bizkaian, Somorrostroren berridago, Triano-ko burdina dela medio.

Bestalde, jakina da erromatarrenkokaguneak zeudela Foruan. EtaIrunen, Gipuzkoan. Itsaso eta mendibitarteko euskal lurraldeak ez zuengarrantzirik izan Erromako planestrategiko edo ekonomikoetan,zegoen tokitik aberastasuna lortzekobaino ez baitzen arduratzen. Kasudesberdina izan zen “Arabar lautada”eta hegoalde edo erdialdeko Nafarroa-Ebro ibaiaren inguruak-, Erromaren“jakitoki eta bihitegi” baitziren.

Erromatarkuntzak, errepideenlehen sare periferikoa sortu zuen.Euskal lurraldeetan hurrengogaltzadak izan ziren:

Bata, Iruñea zeharkatu etaOiartzunera iristen zen. Beste batek,Baskoniako hegoaldetik tangentzialak,Toulouse lotzen zuen Oloron, Jaca etaOskarekin. Hirugarrena, garrantzigehiagokoa, Bordeletik atera,barduliar, karistiar eta autrigoiarlurraldetatik jarraitu eta, Burgosekoiparraldetik, meseta igotzen zuen,azken finean Astorga-ra jotzeko, haubaitzen erromatarrenkomunikabideetako gurutzaguneestrategikoa.

Erromatarren inperioa deseginda,VII. mendean Baskoniako Dukerriasortu zen; frankoen pean lehenago;aske, geroago. Iñigo Aritzarekin,824an, “dukerri” hura NafarroakoErresuma bihurtuko zen, geroagokohistoria ezagunagoa duena.

Atxukarrok, XIX. mendean, gotiko estiloabirsortu zuen Santiago katedralekoatarian.

2 kapitulua. Historiako Bilbo.Alde Zaharra. Bizkaitar erdi aroko hiribildu baten garapena.


Euskal hiribilduen sorkuntzak. XI etaXIV. bitarteko mendeak.

“Hiribilduen sorkuntza”, XI.mendeko azken urteen eta XIV.mendeko azken herenaren bitarteangertatu zen euskal lurraldean. Lehensorkuntzak 1090. urtekoak dira,Sangüesa eta Lizarrako sortzekoforuarekin, Sancho Ramirezerregearenak; azkenak, Mungia etaLarrabetzu (1376) izan ziren, DonJuan infantea Bizkaiko Jaunarenhiribildu-gutunarekin.

Erdi eta hegoaldeko Nafarroan etaarabar lautadan goiztiarra izan zenhiribildu-garapena; izan ere,ekonomia indartsuagoa sortu baitzenSantiagoko Bideari eta NafarroakoErresumaren gailentasun politikoariesker. Nafarroak 14 hiribildu zituenjadanik XII. mendearen lehenerdialdean.

XII. mendetik aurrera, euskalbiztanleak ugaritu egin ziren. Landalurreko barazkien soberakinak gehituegin zuen hiribilduetako biztanleria.Euskal Autonomia Erkidegoareneguneko mugaketan, hazkundeaAraban izan zen lehenago, etageroago Gipuzkoan eta Bizkaian.Gehiago gehitu zen kostaldetik, etageroago lehorretik. XIII. mendeangipuzkoar kostaldeko hiribilduakbirpopulatu ziren eta bizkaitarrensorkuntza hasi zen. Honetarakolagungarri izan ziren mesetakobihiak bertako abeltzaintza etameatzeekin trukatzea.

Kokagune “hiribildukoak” Bizkaian.Euskal industria aldia baino

lehenagoko ekonomia landalurrekoa izan zen, gehien batabeltzaintza eta lurraldatzezkoa.Abeltzaintzako ekonomia hark, bikokagune-mota sorrarazi zituen:

- goi aldeko lurretakoa -udakolurraldatzezkoa-, artzainen basetxetxiki edo haitzuloko babesgunesoilekin.

- behe aldeko lurretakoa -negukolurraldatzezkoa-, basetxeegonkordunekoa.

Historiaren aldetik, gune hauekbalio handiagoa dute, definitubaitzituzten espazioa, bertakojendetza eta elkarbizitza zein gizaharremanetako ohiturak.

Balmasedaren sorrerak (1199)Logroñoko Foruarenjurisdikzioarekin, aldaketa bat hasi

zuen Jaurerriaren bilakaeran: landalurreko eta hiribilduko gizarteenarteko elkarbizitza beharra.Elkarbizitza hau, landa eta hiribildulurreko bizimoduen artekoadostasunaren emaitza izan zen,XIV. menderaino funtzionatu zuena.Aldi hau, Bilboren sorrerarekingaraikidea da, noiz etsaikeri argiahasi baitzen landa lurreko etahiribilduetako interesen artean.

Bizkaiko kokagune gehienak,mendien hegaletan eta haranen behealdeetan zeuden.

Orokortuz, bizkaitar “kokagunekoleku nagusiak" sakabanaturik zeudenXIII. menderaino; haran edoibarretako alde beherenetankokatuz, eliza edo dorretxea zuteneraikin gailenduak.

Bizkaia Historikoaren jurisdikzioadministratiboa.Ikuspegi geografiko etaadministratibo batetik, XIII.mendearen aurreko landa lurrekokokaguneak “Elizateak” izan ziren;elizateak elkartuz “Merindadeak”sortu ziren; merindadeak elkartuz“Batzarrak” sortu ziren. Bizkaian,Batzardun hiru eskualde nagusi egonziren: Lur Laua, Enkarterriak etaDurangaldea. Jaurerri historikoa,bost Merindadetan banatua genuen:Busturia, Uribe, Arratia, Zornotza etaBedia, Batzar Nagusiak Gernikanizanik. Eguneko Lurralde Historikotikkanpo zeuden XV. mendera arteMarkina eta DurangokoMerindadeak. OrozkokoMerindadea, hau ere Bizkaia OsokoBatzarretatik aldendua, hauetansartuko da XVI. mendean.Landakoaren eta hiribildukoarenartean, elizateak eta hiribilduakgizarte kontrajarriak ziren, elizateahasteko posibilitatea moztu egitenbaitzuen hiribilduen sorrerak,zeintzuen funtzioak gehitu etakorapilatu baitziren, status juridikoazela medio; Jaurerriko lege markoaez bezalakoa, Hiribildu-Gutunetanzen gauzatua status hura. Hori zela-eta, XIV. mendean, Lur Lauaren etaHiribilduen, batez ere Bilbo, artekoaurka egite eta etsaikeriakhurrengoen ondorioa izan ziren:elkarren arteko jelosiak etapertsonen arteko harremanak etainguru ekonomikoa ulertzeko eradesberdinak.

Abellanedako Batzar Etxea, bizkaitargizartearen zentro zuzentzaileen artekobat iraganean.

Bilbo: Plaza zaharra, San Anton eta Kontsulatuaren ondoan.


Nerbioi-Ibaizabal arroaren maketa.Bilbo erdian dago, haran baten gainean,ibai-arro baten ondoan (Bilboko EuskalMuseoa).

Bilboko espazioa XIV. mendea bainolehenago. Ingurune fisikoa.

Bilbo, ingurune fisikoagatik etaberonen ondorioengatik dagobaldintzatua. Ekialdeko 0º 45' 45"luzeran eta Iparraldeko 43º 45'latitudean dago kokatua, Nerbioikobehe haranean; Nerbioi-Ibaizabalitsasadarraren zeharrune batenkizkurrak sortzen duen lautadarengainean.

Kuaternarioko alubioizko bilgunegainean kokatua, aintzinako Bilbo,Eskuineko Bazterrekoa, BeheKretazeoko buztin eta basen gaineaneraiki zen. Hasierako gunea haranireki baten gainean zegoen, “Bizkaikoantiklinaleko” mendien bitartean,zeintzuen batezbesteko altuera 500metro ingurukoa baitzen Hegoaldetik-Pagasarri- eta, Iparraldetik, “Bizkaikosinklinorioa" bitartean. Hau, 300metro inguruko altuera ertainekomendi berriez osatua zen: Artxanda(234), San Domingo (253).

Geografo eta historiagileekbaieztatu izan dute erdi arokohiribilduak ibaibide nagusi, mendi-pasabide eta itsasoko portuenondoan sortu izaten zirela. Izan ere,Bilbo, lehen eta orain, hiruronsintesia da: ibaia/itsasadarra,portua/superportua etabidegurutzea/komunikabideen

elkargunea. Iñaki Garcia Camino-k dio,

itsasadarreko zeharrunetik, Santiagorieskainitako eliza erromaniko batzegoela hiribildua sortu aurretik. Etabere inguruan “urbanizatu” zenibaiko terraza, bilbotarrek, gaineanbuztin prentsatu erreko geruza botaeta horrela berdindu eginaz harenharri eta ertzak. Teoria hau frogatuegin da Bilbon XIV. mendetik honasakonduriko orube guztietan.Horretara planteatu zuen berehipotesia: “Bilboko hiribildugintza-proiektua, ekinaldi bakar batean eginizan zen”.

Kokagune zaharraren ezaugarriakbenetan ziren interesgarriak,hurrengoak izanik kontuan:

a) Ibaizabal-Nerbioi itsasadarrekohondoaren egoera.

b) Mirivillan, kokagunearenondoko meategiaren garrantzigeografiko eta ekonomikoa.

c) Populatzeko espazioarenezaugarri konkretuak, itsas mailatikgertuko gune laua, atrakatzenaturalerako terraza edo itsasartebatekin.

d) Ibai-haranen bidez ondokoherrialdeetara edo mesetara sarbideeta komunikabiderako erraztasuna,Nerbioiko harana izanik hinterlandnaturala.

Geografia-ekonomia etageografia-politikako alderdi hauekelkar osatu egiten dira orografiarendeskribapenarekin. Nerbioiko haranestua hego-ekialderantz dagozuzendua eta ipar-mendebalderantzhedatuz doa. Bilbo, haranarenerdian kokatua, antiklinala etasinklinorioa osatzen duten hegalenoinean dago finkatua; jatorrizko

Aintzinako Bilboko zeharrune ahokatuaeta itsasadarraren ezkerreko aldearengaineko zabalgunea; izan ere, alde hauda hiribilduaren eguneko erdigunea.

Eguneko arkeologia etapopulatzearen sorrerak.

Gutxi dakigu oraindik Bilbo sortuaurretik haraneko kokagune etabiztanleei buruz. Historiagile etakronisten artean ohiko topikoa duguezkerreko bazterrean, BilboZaharrean jatorrizko biztanleen gunebatez hitz egitea. Zehatzean,itsasadarreko bazterrean, Mesedekoeta Marzana kaien bitartean eta,barrualdean, Urazurrutianorabidean, San Frantzisko kaleanegongo zen. Arrazoi argudiaturik?Izaera desberdinekoak dira: zenbait,Hiribildu-Gutuneko testuarenhizkuntza aztertzearenondoriozkoak dira ("...fago enBilvao, de parte de Begoña,nuevamente, población e villa...");beste batzuk itxuraketageografikoaren ondoriozkoak dira:ur geza ugariak, bidegurutzea, klimaatsegina...; baina ez zeuden aztarnaarkeologiko ezta dokumentukorik,geroago Bilboko hiribilduabilakatuko zen populatzearensorrera era nahikoan datatukozutenik.

Arkeologia dela medio, sorrerakohutsune kronologikoak argituz doaz.Gaur Egungo Aroan,hiribildugintzako birmoldaketaetengabeak izan dira Alde Zaharrean,espazio historikoko orubeetan lurrakmugitu eginaz. Lehenagoko eraikinenzimenduak, hezurrak edo bestehondakin arkeologikoak aurkitzeak,eraikuntza-enpresetarako arazo larria

Bilbo lautada txiki batean kokatuzen, itsasoko urak eta Nerbioiibaiaren ur gezak bat egiten direnzeharrunearen gainean. Aurrezaurre, itsasadarraren ezkerrekobazterrean, Abandoko lautadarenkokapenezko higadurako lurrakzituen.

Itsasadarraren zeharrunea Etxebarrin,Montefuerte-Ollargan bilbotar parketik.


da, bai etikaren aldetik eta baitaekonomiaren aldetik ere. Baina lur-mugimendu horiek dira datu historikohoberenak eman ditzaketenak. Horidela-eta, gogo txarrez ezkutaturikoarkeologia izango bazen ere,funtsezko beste hondakinarkeologikoak argitaratu egin dira.Azken kasuak, Santiagoko katedralaeta San Anton eliza dira.

Santiagoko katedrala.Joan den 2000ko udaldian

amaituriko basilikaren azkenzaharberritzean, lurzorua beheratueta zimenduak sendotzean,elizgizonen zenbait lurperatzeagertu ziren lurraren azpiko mailadesberdinetan, eta baita lehenagokoeraikuntzen zimenduak eta bestelurperatzeak ere, denak gure toki-historiarako ezezagunak. Zimendueta hilerrien ikerkuntzaarkeologikoak argitu egingo du1300. urtearen inguruko denboraldihura, eta baita hiribildua sortu bainolehenagokoak ere.

Eguneko basilika katedralarenizenak berak ere orientabideaematen digu Hareatzako kizkurrarenlehen populatzeen gainean: besteespazioekin kidetasunez, euskaljendeak kristautu egin zirenbitartean, populatzeak monastegi,eliza edo baselizen ondoan sortuziren; Bilbon, Santiagoren izenekobaseliza edo eliza bat izan zitekeenpopulatzearen eragingarria, XI. edoXII. mendetik jadanik. Izan ere,“herrixka” haren gainean, DiegoLópez de Harok “nuevamentepoblación” egin zuen “hiribildua”sortzeko.

Santiago apostoluaren oroimenez,erdi aroko kristau-munduak bide,

Santiagoko eliza gotikoaren egunekofatxada, 1918an katedral egina.

ostatu, eliza, ordena militar eta abarugari sortu zituen...Eta elizak ApostoluNagusiaren izenaz bataiatzeko moda“santuzalea”, erromaniko eta gotiko(X - XV) aldietan izan zen.

Santiagoko katedralaren koroa, GenaroPerez de Villamil-ek eginda.

Santiagoko oina, hiru nabe eta klaustroa.

San Antoneko arkeologia. Lehenago eta espazio berean,

egun eliza gotiko isabeldarra dagoenlekuan, badakigu gotorleku bat izanzela.

Eliza 2002. urteanzaharberritzerakoan, tranbia jartzekozangak egitean, zenbait hormaagertu izan dira San Anton etainguruetan. Haietako batzukgotorrak dira eta ez dute hasierakoBilboko hiribildu-bilbadurarekin

zerikusi zuzenik. XII edo XIII.mendetakoak izan daitezke. Bieraikin zibil izango ziren, 1300baino lehenagokoak, "AtxurikoHaitzaren” gainean. Padurazinguraturiko uhartea zen hau etabertan koka zitekeen, agian, itsasmerkataritzaren lehen egoitzaBilbon. Garcia Caminoarkeologoaren iritziz biltegiak,etxebizitzak edo Bizkaiko Jaunengotorlekuaren beraren aztarnak izanzitezkeen.

Interes historiko handikoak diraAtxuriko haitza inguratzen zutenharresiaren aztarnak, zenbait gunetanzabalerako 2 m ingurukoak eta,eguneko San Antonena bainolehenago, XV. mendean eraikitakobeste eliza baten zimenduak Hau, 50bat urte egon zen irekita, eraikitze etaegonkortasun arazoengatik baitzenlurreratu.

Aurkimen arkeologiko hauezgain, datu gehiago daude bilbotarespazioan, hiribildua sortuaurretik, merkataritza izaerakopopulatzea zela suposatzeko.

San Antón. Goian, errenazimendukoelizpea eta dorre barrokoa. Behean,solairuko ikuspegia.


1.- Fundazioak.(1300-1310) Haro familiakoak: Diego Lopez deHaro eta Maria Diaz de Haro

Bilbo modernoaren Kale Nagusiadugu Gran Vía; bere izen ofizialosoa Gran Vía de Don Diego Lópezde Haro da. Hasieran, 1876kozabalaldian zehar, Gran Vía de SanMamés izan zen, itsasadarrarenondoko Abandoko lautadarentoponimo generikoa.

Estatua bat dago gaur PlazaBiribileko isletaren gainean, Bilborifundatzailearen irudia gogoraraziz.Eskultura, eguneko hiribilduarenberezko irudia dugu, San Anton,Santiago, Arriaga, Guggenheim edoUdaletxea bezala.

Ekainaren 15 bakoitzean, 1983tikhona, Udalbatza, mazukari,txistulari eta zinegotzi galaz

Ehun urtetik gorako eskultura hau, MarianoBenlliure valentziar erromantikoakBizkaiarako egin zituen hiru obren artekoadugu. Bilborako bi egin zituen, besteaAntonio Truebarena baita, Albian dagoena;hirugarrena, aldiz, Galdamesen dago,Martinez Rivas bizkaitar burdingintzakoindustriariaren oroimenez egina (ezkerrekoirudia).

San Anton elizako elizpe isabeldarra.Zehaztasuna.

San Anton 1850ean. Pérez deVillamil-ek eginda.

Adibidez, badakigu Bilbo sortubaino hirurogeita hamar urtelehenago, 1230. urte urrunean,Zwin-eko kanalean, Flandes-ekoBrujas-en Diego Lopez de Harok1300eko ekainaren 15 eguneanhiribildu bihurturiko espazioanjaiotako jendeen merkatarienordezkaritza egon zela.

Sorreraz lehenagoko ustezkopopulatzea, artile merinoa etagaztelar bihia esportatuz, Bermeoko

portua ase egitean gerta zitekeen.Asetasun hark Nerbioi behea garatuzuen. Izan ere, itsas gorekinnabigagarria, kanpotarrensarraldietatik babestua, itsas etalehorretako bideen gurutzaguneabaitzen. Esandakoagatik, XIII.mendetik erabil zitekeen; XIV.mendearen hasieran, sortzetikdenbora laburrera, oso garrantzitsuazen, Flandes, Ingalaterra, Frantziaeta Afrikako Iparraldera iristeraino.

Javier de Ibarra y Bergé-ren iritziz,itsasadarreko eskuineko bazterrean(Alde Zaharra) “marinel herria” izanzen, erromesen Santiagorakoitsasaldeko bidearekin zerikusian; horizela-eta, baseliza bat egin zitzaionapostoluari Begoñako elizatean.Hemen izan zen lehen “Bilbokoportua”, “bazter ferroia”ri lotua.Bertan burdina ateratzen zenMirivillako meetatik (Abando). Piratanormandoak itsasadarretik sartzenzirenez gero, uste izatekoa damarinelak eta merkatariak baztermeatzedun menditsuan babestea.Horrela hobeto defenda zitezkeen.Hori zela medio, D. Diegok 1300ekoekainean hiribildua sortu zuenean,Begoñako aldean fundazioa“nuevamente” egiten zuela idaztea.Baziren orduan bertan zenbait dorreeta oinetxe, Zubialdeakoa bezalakoa;

familia honek dorre bat eta ondokozubia, bazter biak lotzen zituenaalegia, erabiltzen zituen armarri legez.Bilbo sortu eta geroago, BizkaikoJaunek Bilbo Zaharreko armarriaberenganatu zuten, Bilboren sorreraaintzinakoa ulertzera emateko.Hiribilduko biztanleak, Hiribildu-Gutuna baino lehenago ere, bertanbizi zirela adierazteko. BilbokoKontzejuak, Zubialdea etxeko -dorreaeta zubia- armen batasuna hartuzuen; haiei otsoen, D. Diegoren -“lupus” Lopezena- ikur gorakariagehitu zien. Bilbotar armarrian zubihonek, itsasadarreko bi bazterrenarteko batasunaren sinboloa dugu;izan ere, haien gainean forjatu zirenBilboko jendeak: uraren etaburdinaren batasuna, Basas-en iritzizgeroagoko historiaren gakoa.

3 kapitulua. Fundazioak. Bilboko lehen hiribildugintzako hazkundea:Hiribildu gotikoa (1300-1550)

jantziekin, segizioan doa UdaletxetikPlaza Biribilaraino, Bilbokofundatzaile “ofiziala" omentzeko.


Baina, nor izan zen pertsonaia?Diego López de Haro dinastiaren

buruzagitzan egon zen 1295 eta1310 urte bitartean.

Nahiz eta legez, 1300ean, MariaDiaz de Haro izan Bizkaiko Andrea,urte hartako ekainaren 15 asteazkenbatean, Diego López de Harokeman zuen Bilbo fundatzekoHiribildu-Gutuna. Urte batlehenago, 1299an, beste hiribildubat sortu zuen portuan: Plentzia.

Bilbo fundatu zenetik hamarurtera eta Aretxabalaganako Batzarraizan zenetik hirura, 1310ekoekainaren 25ean, Bizkaiko Andreberria Doña Mariak, historiagileenbeste korronte batek “arrotza” deitubadute ere, fundatzeko eskubideabete zuen berriro bigarren Hiribildu-Gutuna emanaz, kasu honetanValentzian zigilatua. Bilbotarrak,fundatzailea bidezkoa ez zenezfundazioa ere ez bidezkoa izatearenbeldurrez, Maria “Onari” eskatuzioten Hiribildu-Gutun berri batjaulkitzea.

Bilbori emaniko mugageografikoak, Zorrotza, Buia,Etxebarri eta Deustua bitartekoak izanziren, besteak beste, mendiak edoinguruko uren erabilerarenxehetasunak finkatuz.

Denborak eta bilbotarrenborondate onak, behin betikoelkartu dituzte osaba eta loba, nahizeta historiaren aldetik konponbiderikgabeko elkarren arteko borrokanjardun. Udaltasunak, lobabirsortzaileari zabalgunekofuntsezko kale bat eman dio,Arrotzaren Kale Nagusia izenekotikhasi eta Autonomia kalean amaitzendena: Maria Diaz de Haro kalea.

2.- Hiribilduaren hasierakobilbadura, 1375.

Bilbok hiribildu-ezaugarridefinituak izan zituen hasiera-hasieratik. Zazpiehun urtetik gorakourtedun hiribilduaren hasierakoplanoa “erregularra” zen.Penintsularen iparraldeko hiribilduenohiko planoa zen. Musulman etaeuropar hiribilduez bestelakoa zen,irregularragoak eta etenagoakbaitziren. Hiribilduan harresiakeraiki ziren, Lur Lautik eta beronenaraubide juridikotik aldentzeko; etabaita zubiak ere, Udalbatzak,hiribilduan sartzen zirenproduktuengatik, zergak kobratu ahalizateko, gotorlekuko jaunak bailiran.Harresiak kanpotik inguratu zuenhiribilduko perimetroa, Somerakohego-ekialdian “de ronda” deitua etaeguneko La Ronda kalea denareninguruan hasi eginaz. Iparralderako,Alde Zahar osora hedatzen zen;Barrenkalera iritsi zen XV.mendearen erdialdera. Denboranzehar izandako zabalkundeeklurreratu egin dute ia osorik harresizaharra; egun dirauten “hormatal”urri txikiak, La Ronda edoBarrenkaleko etxeen hormetaradaude gehituak, zementuz estalitaedo eraikin gainerakoa bezalapintatuak, oinezkoak ez ikustekoeran. San Antoneko indusketenondoan, gorago esan bezala, harresizaharraren aztarnak agertu izan dira

La Ronda kalea izan zen, hiru kalekin etahazkundean zegoen Bilboren lehensaihesbidea.

2002ko udaldian.Harresiaren ateak (XIV. eta XV.

mendetakoak) dorretxeenak eurakziren, zeintzuen jaun eta jabeeibaitzegokien irekitzea edo itxitea.Gainera, Zamudioko ataria egonzen, “zamudiotarren bidearen”errematea, eta Ibeniko ataria,eguneko Atxuriko izen berekoauzoan.

Bilbo, euskal aldi gotikoan bialdiz fundatua, hiribildu-bilbaduraren antolamenduanoinarrituz definitu zen, markogeografikoan eraikinek betebeharreko funtzioaren arabera.

Lehen plano hark kaleentaxuketari ematen zion lehentasuna.Aldeetan lerrotara zeuden etxeak,eskema errepikatu eta bikoitzarekin:eraikinaren beheko solairuan,familiako negozioa; bigarrensolairuan, etxebizitza. Geroagoegindako edozein berrikuntza, gauregun arte, XIV.eko bilbadura harenaraberakoa izango da; atzematerakobolumena gehituko da, funtseaneraikinei solairuak gehituz.

Plano haren oso elementu

Bilboko erliebeko planoa 1375ean.Eskaiolak, Delmás artegileak XIV.mendeko Bilboren XIX. mendeanegindako birkonponketa adierazten du.Lurzatiak erregularrak ziren, fatxadako 6metro inguru eta hondoko 15 eta 30metro bitartekoak. Emaitza: oso egituraarrazionala. Bilboren egoera 1375eanislatzeko Delmás-ek XIX.ean egindakoplanoaren arabera, hamar etxaldezeuden, denak ez osotara eraikiak.(Bilboko Euskal Museoa).

Bilboko 1375eko planoa. Bilbok 3 kalezituen. Hareatzean, itsasadarraZamudioko Atariraino iristen zen. (Bancode Vizcaya-ren aldizkaria, 1950).Plano lauki honek bi kantoiekin ebakiegiten zituen bere etxaldeak; Allende laPuente, hau da, Bilbo Zaharreko "rebal"izenekoarekin, gotorleku batekdefendaturiko zubiaren bidez egiten zen.Gotorlekua 1366an eraitsi zen, beronenorubean eraiki izanik San Anton eliza.Itsasadarraren ondoko defentsarakodorreak, hauek ziren: Leguizamón,Zubialdea eta Arbolantxa, ezkerretikeskuinera.


eratu zuen, hiribilduko aldezaharrean funtsezkoa.

Gizarte eta politikaren aldetik,Bilbo, bandoen arteko borrokenaldian garatu zen; borroka hauekgutxitu egin ziren 1435ekoadostasunez geroztik. Garai hartan,Jaurerria eta, Guiard-en adierazpenegokieraren arabera Elizate“komarkanoak” ez zuten denborarikizan, ezta arrazoirik ikusi erebilbotarren, ontzigileak zeinmerkatariak zirela, eskubide etaaberastasunaren garapenari aurkaegiteko.

Harrigarriro, bandoen artekoborroken amaiera eta, itxuran bazenere, auzi hura ebatzi zuen 1435ekoadostasunaz geroztik, Lur LauarenBilboren aurkako borroka hasi zen.Guiard-ek baieztatu zuen ”Bilborenhistoria, beronen merkataritza-zapalketarena” zela. GarcíaMerinok, irmoago, "Bilbo, euskotarlurraldean txertaturiko gorpu arrotzaizan zen; beti izan zen baserritarreksetiatu eta mehatxaturiko hiribildua”adierazi zuen.

Etsaigoa, Portugaleterekin eregauzatu zen, interesaturikbaitzegoen itsasadarraren kontrolekonomikoan. 1463ko epai

3.- Espazioaren hazkundea XIV etaXVI. mende bitartean.

- Hasierako hiribilduguneak.1375eko planoa.

- Zazpi Kaleen itxuraketa.1442koplanoa.

- Lehen Zabalkundea: 1484-1571.Aintzinako hiribildua eta bere

garapenaren hiribildugintza-geografiako bilakaera argitzekoaparteko balio dokumentala duteTeófilo Guiard, Juan E. Delmás edoManuel Basas-en ekarkindokumental edo literarioak.

Hiribilduaren hasierako hiribildu-garapenaren prozesua, ez espazioanezta denboran ere lineala ez dena,azkar gertatu zen eta hiruekinalditan zati daiteke 1300etik1593ko uholde izugarriak izan arte(XIV-XVI).

1. Hasierako hiribilduguneensorrera (XIV). Dokumentuenaipamena: 1375eko planoa.

2. “Zazpi Kale” jator etaherrikoien itxuraketa (XV.eko lehenerdialdea). Dokumentuen aipamena:1442ko planoa (eskuinera).

3. Lehen “zabalkunde” bilbotarra(1483-1550). Aipamena: Hogenberg-en 1544ko planoa.

Garapen honek, Bilboko ehun etaberrogeita hamar urtetan luzatuz,dama-joko plano gorago deskribatua

Somera kaleak harresiz itxi egiten zuenhasierako hiribilduaren ipar-ekialdea, LaRonda kaleak luzatuz geroago hiribildua.

Artekale “kale nagusia” izan zen, antzi-na frantsesen kolonia batek okupatua.

-Artekale, geroago “frantsesrena”deitua, Pirinioak bestaldekoegoiliarren aipamena eginaz,(“erdiko” kalea edo nagusia);

Bilbo, 1445. Fundaziotik mende etaerdira, 1445ean, Alde Zaharrari izen“herrikoia” eman zioten beste lau kaleakjadanik sortu ziren: arrantzategien kaleaedo Belosticalle (Belaoxtekale),Carnicería Vieja, Barrenkale Susera edoJauregiko kalea eta Barrenkale Yuseraedo Barrena.

berezkoak kantoiak izan ziren.Eraikinen arteko espazio hauekbarrualdea haizeztatzen zuten,atzealdeko gelei argia eman etalehiotako behin-behineko isurbideakahalbidetuz. Kantoiak, kaleen artekobigarren mailako pasabideak izanziren, gaur egun bezala. Bazutenhalere oinarrizko berritasunarkitektonikoa: kantoiaren gainekoatariaren biraketaz definitu dena;honetara, bada, “etxebizitzarakosarbidea” funtziorik gabe uzten dafatxada nagusia, aldameneko hormabat zarrastatzen baita horretarako.

Bilbotar Alde Zahar hark,Balmasedan bezala, osotarakontserbatu izan du hasierakokantoizko egitura. Ez du horretarajokatu mende haietakoeraikuntzekin; izan ere, zurezkoegituradun eraikin haiek suntsituegin ziren, bai sute izugarriengatikedo aldiro hiribildu osora hedatu ohiizaten ziren itsasadarrekouholdeengatik; -alegia, “aguaduchu”famatuengatik-.

arbitralak "hiribildu biak prekarioeran adosten ditu", oraingoan ereGuiard-en hitzetan. XV. mendeanzehar, borroka gogorra izan zen;XIX. mendera arte iraun zuen. CaroBarojak, Bilbori egindakozirikamena, Gernikak jasanzuenarekin alderatu zuen, honek ereeskualdeko Elizateen aurka eginbaitzuen, gatazkan sorrerakolurraldearen 4 legoak zati bateangalduz.

- Bilbotar kale-izendegiko hasierakohiribilduguneak.

Beste fundazioak bezala, Gernikakasu, erdi aroko Bilboko jatorrizkogunea hiru kaleekin sortua zen:

-Somera -edo Cimera, edoGoiencalle - (goiko kalea);Leguizamon dorretxea.


Hegoaldeko horma zaharrakiparralderantz egin zuen aurrera,itsasadarra inguratzen duen harresiasortuz Barrenkalera iristeraino,hiribilduak itsasadarraren zeharruneosoa okupatuz. San Nikolas hasi eginzen: arrantzaleen etxetxoen linea batzen, luzetarakoa. Harresia inguratzenzuen, Zamudioko Ataritikbaselizaraino. Ibenik, Santiago deCompostelarako europar erromesakjasotzen zituen; hau zela-eta, ospitalebat eraiki zen Atxuriko CampuzanoInstitutuaren eguneko kokalekuan,San Antonetik hormaz kanpo.

XV. mendearen erdialdera Bilbo,hiribildugintzaren ikuspegitik,hurrengo erara itxuratu zen:

a) Hiribilduko multzokohemezortzi etxalde berenkantoiekin.

b) Perimetrozko harresia,itsasadarraren ondoko hego-mendebaldean ezik, dorretxe etaatariekin kale-buru bakoitzean.

c) Santiagoko eliza eta ingurukoespazio irekia, jatorrizko hiru kaleenerrematean.

d) San Anton zubia eta elizaerantsia, eraiki berria.

e) Ontziralekua, San Antonetikareatzetaraino.

f) Hiru aldiri (“rebales”): BilboZaharra, Ibeni eta San Nikolas.

Historiagileak eta kronistak batdatoz: Bilbok izandako garapenekonomiko, sozial etahiribildugintzakoa azkarra izan zen.Bere oinarriak merkataritza, portua,astearte eta/edo asteazkenekoasteroko azokan eta Mirivillakoburdina izan ziren.

Demografian, kanpotarrak lan bilaetortzea zela bide, garapengarrantzitsua izan zen. Bizilagunenhazkundearen poderioz, Kontzejuakhedatu egin behar izan zuenhiribilduaren esparrua XV. mendearenbigarren erdialdean (1463 eta1483an, ondoz ondoan); 1483anerregetzaren baimena lortu zuten etahedakuntza iparralderantz egin zen:Real kalea, egun Gurutzea, Torrekalea, Bidebarrieta edo 1526ko bideberria, Ascao, Esperanza eta Sendeja

“Zamudiotarren ataria” harresidun lehenBilborako sarrera zen iparraldetik. Gauregun, ohorezko plaka bat baino ez da.

Plaka honek, Ibeni auzo zaharra egonzen jatorrizko ingurua gogoraraztendigu: Campuzano Institutua eta GarciaRivero Eskolen artekoa.

San Agustineko komentuaren sutea(1836). Orubean eraikita dagoudaletxea.

Abandon, aspaldi-aspalditik, San BixenteMartiria izan zen parrokia. Euskalgotikoa, 1559.

-Tendería, “Santiago kalea”bezala ere ezaguna. “Tenderia”izenak, bertan garaturiko jarduerariegiten dio aipamen argia.

Auzo bik osatu zuten 1442koplanoa: San Nikolas, baseliza bateta arrantzaleen etxeekin; eta lbeni,Jon Santuen lehenagoko tenpluareneta Gizakundeko elizaren inguruangaratua.

kaleetako eraikinak birmoldatzearekinbatera. Sendeja kaletik, egunekoUdaletxeko alderaino iritsi zen Bilbo.Garai hartan, “Ibarren hariztia” bezaladeitua zen inguru hau, non, XIX.mendeko karlistadetan suntsituriko SanAgustineko komentua egon baitzen.

“Zabalkunde” hark, San Nikolaselizarantz argiro zuzendua, PlazaNagusia edo Zaharra antzeman zuenjadanik, eguneko ErriberakoMerkatua, eta udaletxea etaKontsulatua jaso zituen, SanAntonera atxikitako Kontsulatuarenlurretan, Ribera kale modernoa itxieginaz. Espazioaren urbanizazioa,La Ronda kalearekin errematatuzen. Izan ere, azken hau gure aldikosaihesbide baten parekoa zen,harresiko hormatala urratu baitzuen.

La Ronda kalearekin batera,Banco España, Loteria, El Perro etaPelota kaleak garatu ziren.

Urbazterraren aldea espaziopubliko garrantzitsuena bihurtu zenaldi luzerako; han zeuden gari etaleken biltegia eta merkatua.Zabalgune haren eraikuntzarakotipologia, gehiegi edo gutxiegizehaztu nahi gabe, honetara taxutuzen: hiribilduko etxaldeen gainekoeraikin zibilak; eraikin bereziak,dorretxe edo elizak; etxalde-buruetaneraikitako dorretxeak; elizak, aske;gainera, publiko izaerako dorreoi bat,espetxe izatekoa, Zamudioko Atarianeta beste bat Ibenin, erromesenospitale bezala.

Eraikuntzen teilatua “ur bitara”izan zen, kaleetarako eta barrukopatiorako maldekin. Eraikinenaltuera garrantzitsua zen, kaleenzabalerari begiratzen badiogu. Erdiaroko hiribildu gotikoa lurzatiarengainean taxutu zen, non,


hedapenaren arabera baitzirenkokatu eraikinak; kale eta bideetan,elementu antolatzaile gisa; etaharresian, hedatuz zihoan hiribildubaten elementu mugatzaile gisa.

Prozesu honetako testigantzazaharrena Hogenberg-en planoa dugu,1544an egina; 1571ko azaroan Bilbosuntsitu zuen sute izugarria bainozerbait lehenago egin zen. Erdi arokohiribildua erakusten du, amaituta etahedatzeko prozesuan. Bi kaletarabegira dauden etxaldeak ditu, kalebakoitzetik sarrera duten etxeekin; etaharresiak mugaturiko etxaldeak,etxeak, harresiak berak mugaturikohondoa izanik horrelakoetan. Planoariesker, dorretxe "cabezaleras", hau da,kaleen burutakoak zein itxurakoakzirenen ideia ematen digu:etxaldearen erdia okupatu zuten,gainerakoa baino bolumenhandiagorekin, ate funtzioa egitenbaitzuten.

Hogenberg-en grabatua, XVI.arenerdialdekoa bere 1544 datarekin,erdi aroko hiribildu gotikoarenazken irudia dugu. 1571n sutea izanzen hiribildu osoan, Basas-en iritzizdena suntsitu zuena, Santiagokoeliza bezalako eraikin solidoagoaketa seiren bat dorretxe izan ezik.

Bilboko planoa 1545. urte inguruan. Mirivillako goialdetik. Ustez, Hogenberg du egilea.

Santiagoko katedral gotikoaren dorrea.Birgaitua izanik 2000an, fundazioarenaurretiazko Bilbo baten aztarnaarkeologikoak agertu dira zorupean.

Bilboko hiribildu-birmoldaketa XVI.mendearen bigarren erdialdean.

Uholdeak eta suteak nagusituziren hiribilduan XVI. mendearenbigarren erdialde hartan.

1553 eta 1593an uholdeak izanziren; azkena izugarriagoa, zerenSan Anton zubia, kaiak eta udaletxeasuntsitu baitzituen. 1571ko suteaksuntsitu egin zuen hiribildua.

XVI. urrunaren 40 urte inguruan,hiru hondamenen ondorioz ezereztuegin zen hiribildua. Berreraikitzeko,lurzatien eskema zaharrera jo izanzen; bilbotarrek, Kontzejuarengidaritzaz, aurre egin ziotenhondamenari. Eraikitzeko lehenordenantzak argitaratzea erabakizuten, planoak aurretiaz aurkeztuzudalaren lizentzia behar izanik.Horretarako baldintzen artean,harrizko eraikinak xedatu zituzten,22 metro gehieneko altuerakoak, 12metro inguru zabalerako kaleetan.

Udalerriak orubeak erosi zitueneraikinak araupetzeko. Une hartanBilbo erdi lurreratua zegoen, bainalehen udal ordenantza onartuarekin.Berreraikitzea antolatuz gero, Bilboprest zegoen Hareatzera etabarrualdera hedatzeko.


XIV eta XV. mendeetako bilbotar“udalaren” konposizioa.

Hiribildu-Gutunak “Kontzejukoofizialak” definitu zituen.

-Alkateak, urtero bina hautatuak,herriko bandoen arabera:oinaztarrak eta ganboarrak.

-Errejidoreak, zazpi, Santiagotikhurbileko herritarren arteanhautatuak. Dorretxeetan bizi ziren“cabezaleros” izanik, denboraz,“zazpi kaleetako” ordezkariakkontsideratu ziren.

-Probestua, jaunak izendatua,honen ordezko boterea zuenzergak kobratu eta bere agintaritzaburutzeko.

-Ezkutariak eta gizon onak,hiribildutar “herritartasun”eskubidedunak deitzeko garaikoizendazioa; figura zerrendatuenmultzoak “unibertsitatea etaerregimentua” osatu ohi zituen.Kontzeju bezala bilduta, hautatu,irakatsi, auzipetu eta legegintzakofuntzioetan jarduten zuten, XIV.mendeko gainerako udalerrietanbezala.

1435 geroztik, alkate bakarraizendatuko zen jadanik,“Kontzejuan” zortzi hiribildutarmerkatari kualifikatu integratuz.

D. Diegoren brontze erromantikoberankorra 1890ean iritsi zen hiribildura,Juan Eustaquio Delmás eta SeverinoAtxukarroren eskutik; Plaza Berrianinstalatu zen; geroago, Biribilera pasatuzen; Atxuriko Ospitale Zibilera eramanzuten eta, gaur egun, Plaza Biribilekoisletan dago.

“Zazpi Kaleen” deskribapena XV.mendearen erdialdera.

"Kaleak, jadanik bertan zen dorrebaten oinean hasten ohi ziren,segidako eraikuntzak elkarrenartean oinarrituz, berezko kantoi etaaurrerakadekin, pasura moldatuzgero dorreoi altxaturen bat aurkituzeta beste dorretxe batean amaitzenohi ziren, edo baita Santiagokoelizak gerarazi egiteagatik ere.Horretara, bada, “Cal Somera”izenekoa, Leguizamonekodorrearen ondoan hasi zen, ZubiZaharreko Haitzaren ondoan, bereibilbide derrigortua Zornotza, Bilboeta Tellaetxeko dorreak saihestuzeginaz, Zamudioko Atarian,espetxearen burutzan, amaitzeko.“Artekale”, zeharkatu egiten zenaipatuen eta “Tenderia”izenekoaren eraikuntzen artean.Izan ere, azken kaleko eraikinakhurrengo hauen artean zeuden:Gueneseko dorrea Plazarenmuturrean, Orue, Aldai etaIsasirena Belaoxtikale zeritzonekoatariaren ondoan, biak galdu izanikamaieran hilerriaren eta Santiagokoatzealdearen artean:

“Belaoxtikale”, Arbolantxadorrearen oinean hasi eta aipatu Isasieta Etxebarri (Carniceria-rekinmugakidea) dorreei atxikia jarraituzuen Santiagoko Plazaraino:“Carniceria” zeritzonean, Markinaeta Enciso dorreak zeuden,“Barrenkale” susera zelakoanArbolantxa eta Urrutia eta“Barrenkale Barrena” izenekoan,alde hartatik eraikin-sorta,lerrokadura ziurrik gabeko dorre etaZamudioko atariraino saihesbidean,Arbieto, Zurbaran, Azurdui, Larrinagaeta Novia zeritzotenak. Dorreek,beren burutzako hurrenkeran,horretara markaturiko perimetroak(Leguizamon, Güeñes, Arbolantxa,Markina, Arbieto, Azurdui, Novia etaLarrinaga) esparru hiruki itxia osatuzuten kaleen ahoetan haien atarienbidez; harresiaren hormatal ireki batarmarri eta zirrikituez gain jarritakoojiba arku batean eta, gainerakoan,dorreek eta beren hormek Atariak,Ibeni, Zamudio, La Arena, San Mikel,Laguntzako Gure Ama, Zubiaur etaRenteriarenak ziren, Portillosizenekoarekin gehituta.”

(Guiard, Teófilo: Hiribilduarenhistoria, T. 1, 92-93 orr.)

La Ronda kalean atetzar zorrotza puntuerdiko arkuarekin, errenazimendukokutsu argikoa.

Mallonako galtzaden hasiera, egunekoUnamuno plazan. Hiribildua etaBegoñako elizatearen arteko elkarbideazen, egin beharrekoa baitzen BegoñakoAndra Mariaren santutegira joateko.

Gurutzearen kalea, hiribilduko aintzinakoCalle Real izenekoa, 1483. urte inguruansortua.

(Guiard-en laburpen askea:Bilboko Historiaren laburpena etaindizeak).


1.- XVII. mendeko Europako zenbaitgako.

1500 eta 1700. urte bitartean,Europa nuklearrean, erdi aroadesagertu egin zen urruntasunean.Ekaitza bezala sartu zen “burgesbizimodu gozorako” zaletasuna,luxua, kultura edo ekonomia euronazuten agintekeriazko monarkienaldetik. Eta hau honela gertatu zen,monarkion aldetik gogo onik izan ezbazen ere.

Kleroa, nobleak, burgesiak etaerregeek, bizitza kultu erosoa nahiizan zuten. Aita Santuak, Habsburgofamiliakoak, “Duce” veneziarrak edoeuskal marinelak, denak izan zirenfilosofia bizizale bereko kide.

Amerika izan zen “mundu berria”XVI. mendearen hasieratik. Urrezkoeta zilarrezko ibaia sortua zenPotosí-ko meatzetan, Sevillan edoCadizen distira eman eta Europatikhedatzeko; izan ere, kulturahumanista, sentsuala, atsegin zaleeta iheskorra zen haren ondorioa.XVI. mendeko zentroerabakitzaileetan, hots, Londres,Paris, Erroma, Venecia, Bartzelona,Brujas, Amberes edo Bilbon,errenazimendua, agintekeriazkomonarkia eta merkantilismoa zirenoinarriak.

Bizkaiak eta bizkaitarrek bai izanzutela eragin aktiboa XVI. mendekoeuropar gertaeratan. Amerika etaamerikar ibilbideen merkataritza zirenmendeko gizarte-ekonomiazkoberritasun garrantzitsuenak. Bilbokhorretan jarduteko zuen abiapuntua,ona baino hobeagoa zen: itsasadarra,bere kaiak, berezko merkataritzakoflota eta bertako jendearen abentura-zaletasuna. Mundu berri honetan partehartzea, bada, erraza izan zenbilbotarrentzat eta, oro har,bizkaitarrentzat.

Amerika izan zen, baita ere,“euskaldunon egintza”, hainbesteagirien artean, herrialde latinoamerikar modernoen telefonoenaurkitegietan ikus daitekenez, euskaldeituraz beterik baitaude. Bertakoforaltasun ekonomikoaren ondorioaere bazen migraziorako abentura;izan ere, hark seme nagusiaribakarrik ematen baitzionetxaguntza, gainerakoen bizimoduahiribilduetan edo itsasoz bestaldeateratzera behartuz.

ziren, krisialdia hedatuzpenintsulako gizarte eta ekonomian.Adituen iritziz, bilbotar gizarte etaekonomia hekatonbetik salbu geratuziren neurri batean. Bilbotar berezkoitsas merkataritzari esker salbatu ere.

XVII.aren amaieran, susperraldiekonomikoa, ingeles eta holandasenlaguntzaz lortu zen zen; izan ere,bilbotar ontzigileekin oso lotuakbaitzeuden nazioarteko itsasmerkataritzan. Ingelesak etaholandesak ostalari izan ziren Bilbon.Ingalaterrak eta Holandak garatuzituzten itsas merkataritzako baltzuhandiak; lehen gaiak zeuden tokianbilatzen zituzten, bitartekorik gabe,merkataritzako espiritudinamikoarekin. Bilbon burdina,artilea, flota merkataria, tailerrak etamerkataritza-gogoa zeuden. Etahiribilduaren susperraldia, burdinmeak ustiatzearen eta itsas jarduerakberriztatzearen bidezkoa izan zen. Bilagungarri izan zituen: Brujashiribilduan Bizkaiko Etxearen bidezlorturiko esperientzia eta ingelesekinmerkataritza. Bi mende hauetan,flamendar eta britaniar multzo handiabizi izan zen Bilbon, penintsulakomerkataritza dinamizatzeko euren itsasbaltzuen negoziatzaile gisa. Egonaldihau bilbotar interesentzat betilagungarria ez bazen ere, ideiak etaesperientzia eman zizkien Bilbokomerkatariei, etekin handiko eragiketakzirela medio XVII.ean euren negozioakmantendu edo gehitzeko.

Bilbo historikoaren eraikinen gainean,Udaletxe birgaituak efektu kromatikoikusgarri hau lortu du.

XVI. mendean, gainera, Europarekingaztelar artilearen merkataritzannagusi zen Bilbo, merkataritzakindartsuen ziharduen mendean alegia.

Baina XVII.ean, europarekonomiaren krisialdi larri batekindartu egin zuen erdirakoitasunpolitikoa; honekin batera, baita goi-burgesia edo eredu manierista etabarrokoen pean babesturiko kulturaere. Amerikako metale bitxien lehensorta handia agortu bide zen.

Penintsula Iberikoaren erregetzekparte hartzea izan zuten prozesuaneta aktore nagusi bezala; berezkofilosofia izan zuten, unibertsala etabaserrikoa bitartekoa, bihurria etaberreroslea bitartekoa. Emaitza:mundu erdi gaineko nagusitasunaXVII. mendearen zati handia izanarte, munduko geografiarenherrialde ugariak menperatuz alegia.Funtsezko oinarririk gabeko erraldoihark, bere alderdi bihurri etapragmatikoan, XVI. mendean etaAustriar Nagusiekin, aberastasunalortu zuen ugari. Sevilla eta Bilbokoportuen artean, amerikaraberastasunak zirkuitu osoa eta,antzaz, bikaina egin zuen XVI.mendean. Hartan, Europa zen azkennorakoa.

XVII.ean, halere, geratu zerzirkuitua. Amerikar metal bitxienetorrera murriztu zen; penintsulakoekonomian, europarrean bezala,krisialdi larria izan zen. Mendearenbigarren erdialdean, Austriar Txikiek,ezin izan zuten lehenagoko lidergoamantendu. 1640an lur jota geratu

Atxuriko Gizakundearen elizako dorrea(1523). Euskal gotikoa.

4 kapitulua. Bilboko hiribildu-hazkundea. XVII. mendea (1550-1700)


Begoñako Andra Mari (1511), egunekoBilboko lehen tenplu gotikoa.Abandoko San Bixente (1559)

2.- Bilbotar ekonomia XVII.ekoeuropar inguruan.

XVI.aren amaieran, bilbotarmerkataritza jaitsi egin zen. Hiruarrazoi genituen horretarako: Europasuntsitzen ari ziren gerrateak,XVII.eko erdialdera arte kantabriarkostaldeak oldartu egiten zituztenkortsarioak eta euskalburdingintzaren demandan izandakomurrizpena.

Habsburgo familiaren nazioartekopolitikak okerrezko eragina izan zuenbilbotar ekonomian. Felipe II.a etaIngalaterraren aurkako gerrateekgerarazi egin zuten Bilbo eta ingelesportuen arteko merkataritza.Invencible zeritzonaren gertaerak,ingelesek uztailan “ospatzen baitutegaraipena”, bizkaitar flotaren zatihandi bat hondoratu zuenIngalaterrako kostaldeen aurrean.Herbehereak espainiar Errege Etxetikburujabetzeko gerratea zela-eta, FelipeIII.ak debekatu egin zien euskotarreiholandesekin merkataritzan jardutea.

Emaitza: merkataritza atlantikoaez zen izan jadanik euskal flotarenfuntsezko jarduera, alde horretakomerkataritzaren egiturak aldatuzzihoazen bitartean; XVII.ean agertuziren merkataritzako baltzu ingeleseta holandesak, euren arteanlehiatuz merkataritza atlantikoannagusitu nahian; beren filosofiaekonomikoa, merkantilistaizateagatik, lehiakorragoa zen.Lehengaiak egiten zituztenzentroetara urreratuz, Bilboninstalatu ziren, historian zeharbaitzen burdin eta artilearenesportatzailea. Eta gertaera honiezker, bilbotar merkantilismoalehiakorragoa bihurtu zen.

Burgos, gainbehera bizian erorizen; Bilbo, 1600etik, birmoldatubehar izan zen gizartearen etaekonomiaren ikuspegietatik, ingeleseta holandes multzo atzerritarrenetorreraren aurrean. Hala ere,Kontsulatuari eta flotari esker, artileaeta atzerritarrekin trukatzeko etagarraiatzeko plazaren izaeramantendu zuen. Bada berria,XVII.aren lehen herenean,merkataritzako etxe atzerritar ugariBilbon ezarri izatearena.

Europar eta penintsular ekonomiaprozesu kritikoan sartu ziren;bizkitartean, atzerritarrak Bilbonkokatu izateak ondorio ezin hobeakizan zituen, portua, Kontsulatuareneskutik, XVII.eko kantabriarren arteangarrantzitsuena bihurtuz. Garcia deCortazar eta Manu Monterok, euren

Euskal Herriko Hiztegia liburuanbaieztatu dute: “XVII.aren erdialdean,Bilbotik ateratzen zen Gaztelakitsasoz esportatzen zuen artilearen%70a eta kantabriar bidea hartzenzuenaren osotasuna. Santander etaGipuzkoako portuek erabat galdu izanzuten. Bilbotarrek lortu zutenartilearen merkataritzako zirkuituarenjabe izatea, horretara ekidin eginazseiehungarrenean zehar gainerakoeuskal portuak gerarazi zuenkrisialdia. Izan ere, beronenondorioak, besteak beste, sektoretertziarioan zihardutenak murrizteaizan zen, lurra lantzera jo izanbaitzuten, “XVII. mendearenhasierako nekazaritza-jotzea” bezaladeituriko prozesuan.

Atzerriko merkatarien komunitatehauek azalduko zuten Guiard-ek bereHiribilduaren Historia idazlaneansarturiko 1674ko hiribildutarrenzerrenda batek islatu zuenbizilagunen galera eta XVII.ekohiribildugintza-hazkundearen artean.Guiard-ek 967 bizilagun aipatu zituen1674an, 1514ko fogerazioak 1.055bizilagun ematen zituen bitartean.1704ko fogerazioan 1.263 bizilagunzeuden jadanik; gertaera honekpentsarazten digu XVII.eko garapenespazialaren zati handi bat atzerrikomerkatariengan, hots, erroldatugabeko bizilagunengan oinarritu zela.

Atzerritarren asentamendua haingarrantzitsua izaki, tokikomerkataritzako burgesiak erreakzioahartu zuen: “xenofobia” hura zelamedio, ez zen hiribilduan kontsulatuingeles bat sortu, Bilboko portu-

trafikoan jurisdikzioa izango zuena.Merkatari haien botereari esker,1695ean berrargitaratu zen BilbokoUdal Ordenantzen Berrikuntza, non“ningún extranjero sea osado atener directa ni indirectamente por síni por otra persona... factorías nihaga negocios” berronetsi egitenbaitzen.

Merkataritzako ekimenaberreskuratzeko prozesu hartan,bilbotar burgesiak bere erakundepublikoen, hots, Erregimendua etaKontsulatua, laguntza izan zuen,funtsezkotzat iritzi baitzutenprozesua.

Aro Modernoan Bilboren merkataritza,Kontsulatuaren garairik onenean, harenflota merkatariari inguruko herriena(Portugalete, Deustua, Santurtzi,Muskiz...) batu egin zien.Irudian, hurbilean, Rekaldeberri;eskuinera, Abando. Erdian, Zorrotza etaDeustua, hemen baitzeuden Olabeagako(Deustua) ontzitegiak eta Zorrotzako(Abando) ontzitegi erreala. Hondoan, elAbra, Algortako trokekin.


3.- Bilboko hiribilduaren hazkundeaXVII. mendean (1550-1700).3.1. Errenazimenduko hiribildutikbarroko hiribildura.

Gertaera historikoendenboraldizko edozein mugaketa,arbitrarioa da neurriren batetan.Subjektiboa, noski, irakasteko gogozegina. Beti ere norbaitek pentsatukodu denborazko mozketa ez delaegokia edo bilbadura kronologikoaeraldatzen dituzten elementuakdaudela. Eta, ziur, arrazoia izangodu.

Zergatik, bada, sailkapen hau?1. Zeren hiribildugintzarenikuspegitik, XVI.aren bigarrenerdialdean, berriro ere birsortu edobirragertu behar izan baiatzen Bilbo,uholde izugarriak jasan izanik.Hogenberg-en 1544ko grabatua izanzen Bilbo gotiko desagertuarenazken “familiako argazkia”. Izan ere,balio historikoa baitu grabatuak,betiko joan ziren denboraldi etaespazioarena alegia.

zorigaiztoen artean, berreraiki eginzuten hiribildua hiribildu-bilbaduragotikoaren gainean. Baina urrats batgehiago eman zuten: hedatzekoprozesuak bere harresien gainetikaurrera egin zuen, harresi ahalbaditugu deitu antzinako hiribildukohorma-gotorlekuak. Horretarako, biingurukaleak, harresiaren barrukoaeta kanpokoa alegia, garatuzituzten.

Horretara, bada, XVI.arenbigarren erdialdetik, Bilbok berekaleen eraikinak berreraiki etaibaiaren zeharrunea urbanizatuzuen, Hareatzean itsasadarrerainoiritsiz.

2. XVII.ean, iraganarekin apurketaez zen gertatu klima eta ingurugirokogertaera deskribatuengatik bakarrik.Hiribildugintzako beste arrazoi batere badago; gizarte-ekonomiazkozentro nagusia, Zazpi Kaleetatik,gotiko garaietako Tenderia “kalenagusia” zenetik Erriberako“zabalgunera” lekualdatu zen.Bidebarrieta, “berri-berria”, kaleenblematiko eta birsortua nagusibihurtu zen.

Bilbotar gizarte hura paseatuegiten zen arratsaldean, bai atsedenhartu bai maitemintzeko, belardiberdeen artean Santiagokoklaustroaren eta Hareatzakoitsasadar urrunaren bitartean.Espazio biak elkartzeko bideaBidebarrieta zen, bide errenazentistaberria.

3.2. Bilbotar udal-espazioa etaeskualdeko Elizateekin auziakXVII.ean. Elizate auzoko edo eskualdekoekbiziro defendatu zituzten beren lurral-de-eskubideak Bilboren aurrean.Europarekin merkataritzaren ondo-riozko beren ongizatea gailendu nahiizateagatik; edo beren artisautzagatikedo, azken finean, amerikar negozio-ekin zuten loturagatik. XVI.etik hasita,hiribilduak ekonomia oparoa lortuzuen aurrera ateratzea, Lur Lauareneta Bilboren arteko auziak eta hase-rreak birsortuz. Bilbok jasan zituenudalerri mugakideen jazargo etakereilen tirakada jasan zuen XVII.ean. Auzi luze hartan, 1500ean, egoeraLur Laueko interesen aldekoa izanzen Erregearen Korrejidoreak emani-ko epaiaren bidez; izan ere, hiribil-duaren muga berriak Gutun-Hiribilduan markatuen aurka definitubaitzituen, hiribilduko esparruramugatu izanik. Hau zerbait gehituzen Sendeja kalearen aldetik etaMirivillako olagizonen lurraldearenzerrendagatik; esandakoaz gain,Abandoko hego-ekialdeko lurraldeanjurisdikzio edo gizarte-interbentziokonolabaiteko eskumena eman zioten. Ezarritako murriztapen garrantzitsueneraginez, Bilboko burgesia merkata-riaren erreakzioa gertatu zen.Valladolideko Chancilleria izenekoakhiribilduari eman zion arrazoia; hor-taz, 1529ko epaian ezeztatu eginzuen 1500ekoa, Hiribildu-Gutuneanezarritako mugak berriro emanaz,egoera hau mantenduko baitzen men-dea amaitu egin arte. XVII.aren erdialdean, beste “muga-rrien apeamendu” bat izan zen;hobeto esateko, Hiribildu-Gutuneanzeuden mugen gauzatze eguneratuaizan zen. Apeamendu honek,Bilboko eguneko lurraldetasuna iazehatzean hartu zuen; izan ere,Erandio, Sondika, Zamudio,Etxebarri, Basauri, Arrigorriaga etaBarakaldo herriekin zen mugakidea,zehaztapen topografikozko mugarriakerabiliz.

Santiago plaza, Bidebarrietarekinertzean. XVII. mendeko Bilbo,Bidebarrieta-Santiago inguruan eratuzen.

Bidebarrieta kalea, Bilbo sorberriarenkale errenazimenduko eta burgesa.

Hala izan zen: Bilbok uholdelarria jasan zuen 1533an; 1571nsute izugarria; 1593an, berriro erebeste uholde bat, historian zeharizan direnen artean larrienetarikoa:zubiak, kaiak, udaletxea... ezereztuegin ziren.

Bilbotarren lanzaletasun etaeuskortasunak aurka egin ziotenzoritxarrari eta, urte haietako


3.3. Hareatza eta Erriberakokokapen-fidantzamendua, Bilbokohiribildu-espazioak bezala.

1571ko sute ikaragarrian osoeraikin gutxi, gotorrenak bakarrik,salbatu ziren; geroago egin zenhiribildugunearen berreraikitzeak,lurzatien eskema gotikoamantenduko du. Erregimenduakargitaratu zituen eraikitzeko lehenordenantzak; honen ondorioz,eraikin berriek horretarako baimenalortuko beharko zuten, aurretiazplanoak aurkeztuz. Eraikuntzak,zuretik harrira aldatu ziren,jasankorragoa eta arriskugutxiagokoa baitzen. Altuerabaimenduak, 22 metro inguru,Basasen iritziz. Eta lurzatienaprobetxamendu trinkoagoa.

1550etik 1700era, Bilboriburuzko lau kartografia kontserbatuizan dira; XVI.aren amaierako bi

XVII.ean Erriberako Zabalgunearensortzaile Santa Maria kalean, egun erebadaude etxetzar beheko solairu eta hirualtueradunak, oinezkoarenlaguntasunerako mendetako lasaitasunadutenak.

Zezenak Erriberako plaza zaharrean(Losada-ren olioa). Kontsulatua,Udaletxea eta San Anton, batuta, jaiakospatzen hiribildutarrekin batera.Bilbotar hiribildutarren arima dibertitzenda, lekurako loturarik gabe, egunekoErriberako Merkatuaren espazio gainean.Oraingo aldian, ordea, ibilgailuz jositaegoten ohi da.

Inguru-kaleko etxeak, Solokoetxetik.

Correo kalea, “Erriberako zabalgunea”izenekoan urbanizatua. Irudiaren hondokoSantiago eta Hareatzearen artekokonexioa egiten du, Bidebarrietak bezala.

José de Mazarredo almirantearenjaiotetxean armarria, bilbotar AldeZaharrean.

plano, bata Museo Britanikoan etabestea Gerrateko Museoan Madrileneta beste bi XVII. mendearenerdialdekoak, biak Londresen.

Bilbok ez zuen inoiz militar plazaizateko bokaziorik; hori zela-eta,XVII.eko hiribildugintzako garapenean,militar janzkera, hau da, harresia, aldebatera utzi eta merkatari burgesarenjanzkera laikoaz jantzi zen. Berehalakoondorioa: hormako etxaldeen artekotarteak kentzea eta inguru-kaleko bitarteak, hots, erdizirkularrak etaperiferikoak, arautzea, kale-hurrenkerabihurtu izanik. Lehenago, harresiarenbarrualdeko inguru-kalea urbanizatukoda, honek garatu baitzuen Barrenkalela Segunda (Barrena), La Parra (Torre),Cintureria eta Somera kaleen erradiokotartea. Geroago, kanpoko inguru-kaleaarrazionaldu zen, Pelota –jokua hanegoteagatik, harresia aurrealde bezala–,Perro, San Mikel Txorrotak (Lotería),Matadero (Banco de España) etaRonda kaleak erabiliz. Inguru-kaleakeginaz gero, hauek baitziren aldaurienaurreko erdi aroko Bilboren mugak,hiribilduak ausart egin zuen aurreraSantiago elizako iparralderantz; hauzela-eta, hiribilduko planoak erradiokoitxura hartu zuen, estilo zentrokidebereziduna, Santiago izanik armiarma-sareko erdigune bezalakoa. Aurrerapenhura, Erriberako Zabalgune bezala daezaguna, Santa Maria, Nueva,Bidebarrieta eta Santiago (Correo)kaleen inguruan. Erdi aroko bide-egituraren irizpide jarraikorrak erabiliziren honetarako.

Harresi barruko antzinakoesparrutik kanpo Udaletxea eraikizen (1680) San Anton ondoan,Kontsulatuko eraikin berean.Dorretxe zaharrak, kaleenordenamendu orokorrean lerrokatueta eguneko erako ataripez osatuziren, antzinako Plaza Nagusia itxiegiteraino. Plaza hau hiribildutarrentopagune bihurtu zen ekonomi etaaisialdiko jardueretan, bertan egitenbaitziren merkatuak eta herrikojaiak.

Hareatzako Zumarkalea sortuzen, zumarrak landatuz etaitsasadarra kenduz. Harekin baterakaiak eta portuko eraikinak eginziren, aldi berean La Ribera SanNikolaseraino osatuz La Sendejabidearekin, aingurak eta itsas kateakegiten zituen La Estufa zeritzon“sutegia” eraikiz.

Kale berriak delineatu ziren;horrela, Iturri-bide, BegoñakoElizatearekin mugaraino iristen zena.


1573an Zamudioko Atariarenurbanizazioa hasi zen, horma eta ateakendu eginaz, Calle Real (Gurutzea)izenekoaren taxuketa arrazionala hasieginaz. Kale horretan hasi zireneraikitzen antzinako espetxea eta SanJuan el Real jesulagunen eliza, SanAndresen ikastetxe atxikia zena.

Antzinako “rebales” zeritzotenetanere, hobetu egin zen fisonomia; BilboZaharrean etxe partikularrak eraiki etaSan Frantzisko Komenturako bideahobetu zen; Ibenin, “eltzegileenauzoa” sortu zen, bi barrendegiekin:Ollerias Goikoa eta Ollerias Behekoa.Hauetan jardun izan zuten laneanhiribilduko eltzegile eta zeramikariek,harresiez kanpo, lehenengoUrazurrutia aldean, non egon baitzen“eltzegileen taberna” eta, antza denez,ez zuten ura eta basa “lantzen”bakarrik; geroago, artisau hauek bestebazterrera pasatu ziren, Santutxukomutur eta inguruko mendietara,Gizakundeko elizarantz jaitsiz edobertatik igoz. Agian, inguruaren lurraaprobetxatu zuten, beren lanbiderakoegokia baitzen, Basasek azaldu egitenzuen bezala.

1684an Ospitale berria eraiki zen,Ibeni auzo bereko Jon Santuenaintzinako elizaren mugakidea,eguneko Campuzano Institutuarenlurzatiaren gainean.

Bilbo nuklearraren hazkundeagarrantzitsua izan zen XVII.ean baina,hala ere, bazeuden orubeak hutsik,batez ere Jardinez, Nueva eta Riberakaleetan; geroago beteko ziren,Ezkerreko Bazterrerako Bilborenhedapen garrantzitsua izan aurretik.

3.4. Inguru-kaleen eta Erribera-Hareatza Zabalguneko eraikuntzenazterketa morfologikoa.

Denborazko garapendesberdinagatik eta funtsezkoezaugarrietan, komeni da bi espaziobereiztea:

1. Inguru-kaleak.2. Erribera-Hareatza Zabalgunea.Hiribildu gotikoa, erdi aroko

hazkunde-mekanismoen araberaitxuratu zen: sortze-lan eraikiberriak, higiezin partzialen edoorube osoaren ordezteak eta hormabarruko gune eraikiaaldaurietarantz zabaltzeak.

XVII.eko zabalguneak, prozeduraharekin ebakitzea suposatu zuen.Orube nuklearrak espekulaziorakoxede izaten hasi eta, ondorioz, berenbolumenak gehitu egin ziren.Aldauriak, hiribilduko lurzoruagarestitzearen ondorioz, espaziourbanizatua bilakatu ziren berehala.

San Andres aintzinako eliza,geroago Jon Santuen parrokia.Bilbotar barrokoa.

Jon Santuen eliza barrokoarenoinplanoa.

Jon Santuen eliza eta museoa, San JuanReal (1614) jesulagunen komentua izanziren, nora, aurri-egoeragatik, Atxurikoparrokia lekualdatu baitzen.

Kai berriak sortu eta merkataritza-jarduera hara lekualdatzearenondorioz edo hau arrazoia izanik,Hareatzako hareatzeen gaineanegindakoak, gizartearen aldekosailkapen edo bereizkeria sorrarazizuen. Eta hau, arkitektura nagusiarendesberdintasun tipologikoetan islatuzen. Burgesia diruduna, poliki-poliki,Erribera-Hareatzako Bilbo berri hartanfinkatuz joan zen, hiribilduankokaturiko merkatari ingeles etaholandesak bezala.

Inguru-kaleak eta jesulagunak-SanAndres erlijio-komentuzko multzoa,egun Jon Santuak eta Euskal Museoadena, 1614an hasi ziren eraikitzen.Harresiak markaturiko taxuketajarraituz altxatu ziren, hormako lineadesagertura lurzati luzatu eta estuperpendikularretan. Emaitza, hondogutxiko etxaldeak ziren, aldebietarako irteeradunak. Bolumenaamaitzera jotzen zuten, izaeraespekulatiboaren ondorioz zerenaltuerak, orokorki, bi solairutanmantendu baitziren. XIX. mendeangehituko ziren altuerak, seira eta baitazazpira ere.

Erribera-Hareatzako eraikuntzak,ordea, beste era batera sortu ziren.Salerosketaren ondorioa izanik etagotiko aldien nekazariek berenbaratzetara iristeko taxuturiko bideenlerrokadurak jarraituz antolatu ziren.Emaitzazko bolumenak desberdinakdira. Finkak-soroa ziren jardutekounitatea, lur-tratulariak hiribilduarenzatiki bihurtuko zituenak. Lehendikzeuden bideak landa lurretik hiribildubidera aldatu ziren, gurutzaguneetanetxaldeak erantsiz.

Espazio oso honetako behin betikourbanizazioa XVII.ean hasi bazenere, amaiera XVIII.ean izan zen.

XVII.eko hiribilduaren hedakuntzazela medio, Alde Zaharra definituaeta perfilatua geratu zen XIX.eraino.Ordutik aurrera, funtsean iraultzaindustrialaren ondoriozko hazkundedemografikoaren prozesuarenemaitza, hau dugu: XIX.ean Bilbok,itsasadarrez bestaldeko Abandokolautadetan garatu zuen zabalgunea.

Bilboko Euskal Museoa. Jesulagunenaintzinako komentua, desjabetu egin zenCarlos III.aren aginduz, 1767an Konpainiakanporatu izan ostean.


1.- XVIII.eko europarmerkantilismoa, iraultza handienataria.XVIII.eko Europan ugari izan zirendimentsio historikodun aldakuntzasakonak.

Ilustrazioa eta Arrazionalismokartesiarra sartu ziren XVIII.ekoekonomia kontrolatu zuten eliteilustratu, erregeen arteko zenbait etaburgesien artean. Polarizazio sakonbatean sortuko ziren,absolutismoaren aurrean, ideologiaberriztatzaileak, matxinadak etagerrate zibilak; izan ere, alde batekoedo besteko hiribildutarrek bizitzaeman baitzuten haien ideiakdefendatzen.

XVIII.eko lehen erdialdetik sortu ohiziren nekazaritzako soberakinek,merkataritza eta anaidikokapitalismoari jauzia egiteko aukeraeman zioten, kapitalismo industrialhiribildukoa bihurtzeko. Ondorioz,tekniken eta lurrean produkziokoharremanen aldakuntzak aukera emanzien haien jabeei lehen sektorearenekonomia egiazko nekazaritza-enpresatan bihurtzeko.

Nekazaritza-soberakinak sendotuegin zuen merkataritza ingeles etaholandesa. Soberakin hurahiribilduetan inbertitzeak eman zuenaldakuntzen arteko funtsezkoena:Industriako Iraultza; artisautzakotailerretik fabrika, makinismoa etaindustriako kapitalismora.

Ilustrazioak eta nekazaritza-soberakinak, gizarte-ohituretaraaplikatu ziren; iragan aldietakogoseteak ere erabat murriztu zireneta, honen ondorioz,Mendebaldeko Europako mendeamaierako hirugarren iraultzahandia sorrarazi zen: IraultzaDemografikoa. Heriotza-tasa neurrihandi batean murriztu zen (% 40tik% 30era) jaiotza-tasa handiamantenduz (% 35). Ondorioa,biztanleen oso hazkunde handiaizan zen XIX. mende osoan zehar.

Bilbotar ontzitegien garapenerakoaparteko interesa zuten itsasmerkataritzako ibilbide berriek. Hainzuzen ere, hauexek behartu zituzten

Bilboko Kontsulatua eta beronenflota merkataria aldi berrietaramoldatzera.

-Lehen ibilbideak Europako ipareta hegoaldea komunikatu zituen,mediterranear nekazaritza etaIparraldeko Itsasoko inguruenartisautzaren arteko merkataritzanjarduteko.

-Bigarrenak, ekialdeko europarprodukzioa mendebaldekoarekinkomunikatu zituen, hark amerikareta asiar produkzioa honi saltzenbaitzizkion.

-Hirugarrena, Ekialde urrunekobidea zen, ingelesen pean, EuropariTxina eta Indiako produktuak salduegiten zizkiona.

-Amerikar ibilbidea, aldimerkantilistan oso garrantzihandikoa, Europa, Afrika etaAmerika erlazionatu zituen; edogauza bera dena, beltzen esklabo-merkatua, europar eskuzkoprodukzioa eta amerikarnekazaritza-produkzioa. Bolumenekonomikoa zela-eta, lehiatu eginzuten europar nazioek. Gauza jakinazen beronek sorturiko onurek,merkataritzan nagusitasuna zuenherrialdeari, kontinentala etapolitikoa ere emango zizkiela.

2.- XVIII.eko Bilbo, zentralismoborbondarren eta foru-tradizionalismoaren bitartean.

Espainiar XVIII. mendea, erregerikgehien izan dituzten europar bifamilien arteko gerratedinastikoarekin hasten da:Habsburgo familia, Carlos II.a1700ean seme-alabarik gabehiltzean eta Borbon familia,espainiar tronurako Anjou-ko FelipeV.a izanik eurotako lehena.

Europa, familia baten edobestearen alde jarri zenOndorengotza Gerratea (1700-1714)izenekoan. Gerratea, iberiarlurraldean garatu zen. Borbonfamilia izanik hartan irabazle,besteak beste, Frantziako Luis XIV.a“Eguzki” Erregearen aurkako foru-legeriak deuseztatu ziren; azkenfinean, zentralismoa, ilustrazioa etafrantses nagusitasuna Europan.

Espainiar XVIII.ak Felipe V.aren(1700-1746), bere seme FernandoVI.aren (1746-1759) eta Carlos III.aIlustratuaren (1759-1788) eta,XIX.erako bidean, Carlos IV.aren(1788-1808) erregetzak izan zituen.Borbon eta Bonaparte txandatu zirentronoan XIX.aren hasieran,europarrak, eta baita euskaldunakere, inoiz izan diren gerrategogorrenetakoan zatituz: Napoleon

5 kapitulua. XVIII. mendea: Bilbo barroko, garbi, gainezkatu eta aldakorra.

Bilboko udaletxea, zeinetik Losadak mazukariak eta majak pintatu baitzituenhondoan San Antoneko dorre barrokoarekin. Hark zuzendu zuen tokiko burgesiarenekonomi aldakuntza. (Bilboko udaletxeko alkatetza).


absolutismoen aurka; IngalaterraNapoleonen aurka; EspainiarAskatasuneko Gerratea... Denboraldilazgarri hura VienakoKonferentziarekin eta AlianzaSantuko Itunekin (1814) amaitu zen.

XVIII.eko elkarren segidakogobernuek indartu egin zuten berenarrazionalismo zentralizatzailea.

Ondorengotza Gerratea zeritzonaamaituz gero, monarkiak NuevaPlanta motako dekretuak emanzituen, ondorioak izanik Valencia(1707), Aragoi (1711), Mallorca(1715) eta Katalunian (1716).Herrialde haiek, Artxiduke CarlosHabsburgo galtzailearen aldeborrokatu zutenek, galdu egin zuteneuren zuzenbide foralak, gaztelarzuzenbide pean geratuz. Nafarroaeta Euskal Herria, aldiz, Borbonfamiliaren aldekoak izanik, NuevaPlanta dekretuetatik salbuetsitageratu ziren, euron zuzenbidehistorikoak neurri handianmantenduz.

Baina 1717an, prozesuzentralizatzailea Bizkaira ere iritsizen. Errege Dekretu bidez “portulehorrak” edo aduanak itsasportuetara lekualdatu ziren, foruerregimena hautsiz. Merkatari, landalurreko jauntxo edo baserritarrek,dekretuak euren errentetan aurkakoeragina zuenez gero, altxatu eginziren haren aurka. Matxinada 1718anizan zen. Armadek altxamenduazapalduz gero, aduanak Orduña,Balmaseda eta Gasteizera itzuli ziren1722an. Matxinada hark, GatzarenEstankua izenaz, Olivares-eko KondeDukearen asmo zentralizatzaileenaurka 1634an gertatua oroitarazizuen. 1718ko matxinadan,matxinatuak fusilatu egin zituzten,zenbait San Antoneko hormenaurrean, Bilbon. Beste matxinada batgertatuko zen Gipuzkoan eta Bizkaikoekialdeko mugan 1766an, ogiarenprezioa igo zela-eta.

Carlos III.aren despotismoa,ministroen gutxiengo ilustratu batzuenlaguntzaz, fanatismo eta jakite-ezengatik oraturiko gizarteamodernizatzeko saiatu zen. Beregobernuek eduki sozialeko etaekonomia modernizatzeko neurriakhartu zituzten. Ahalegin txalogarrihonetako adibide bat euskal lurretan,Euskalerriaren Adiskideen Elkarteaizan zen.

2.1.- XVIII.eko bizkaitarekonomiaren oinarriak.

Euskal ekonomiak, bizkaitarrakgehien bat, hazkunde handiko zikloamantendu zuen XVIII.ean. Gehikuntzademografikoan izan zuen eragina;biztanleria, mendearen hasieran75.000 bizilagunetik 111.000bizilagunera gehitu zen 1799an.

Lehen sektoreak, burgesiak etanobleziak landa lurreko jabegoaeskuratzeko inbertitu izanik,errentagarritasuna zuen helburu,artoaren produkzioa orokortuz. Etahonek, artoak alegia, ordeztu eginzituen garia eta sagastiaeuskaldunak elikatzeko dietan.

Bigarren sektorea burdin mineralaateratzean eta urezko burdinoletanoinarritua zen; baita ontzigintzan,larrukitan eta gipuzkoar zenbaitarma-fabriketan ere. Burdinolak,altzairugintzan teknika berriak ezarrizirenetik, 1722. urte inguruan, hasiziren zaharkitzen. XIX.arenhasieran, gure burdinola gehienakitxita zeuden, sorta honetako

“Mea eta burdinolen ibilbidea”delakoan ikus daiteken bezala.

Itsas sektoreak atzerakada handiaizan zuen Zorrotzako Ontzitegienmonopolioa apurtu eta El Ferrol,Kartagena eta Cadizekin lehian eginbehar zutenean. Bilbotar ontzitegiakherrialdeko merkatua hornitzerapasatu ziren.

Arrantza, baxurara bideratu zen.Sardina izan zen arrantzanfuntsezkoa, zituen etekinhandiagatik.

Burgesiaren, batik bat

El Pobal izeneko burdinola, non, Triano mendietako burdina lantzen baitzenBarbadun ibaiko uraren indarrez.

bilbotarraren, interesa,komunikabideak hobetzean zentratuzen, Urduñako bidetik gurdientrafikorako moldaketa eginaz:Gandetxo Haitza ireki zen, finantzenaldetik Jaurerria, Udala eta BilbokoKontsulatuaren artean egindako lana,sari peko bide bezala planteatua.

Bilbotik mantendu egin zenEuropako iparraldearekinmerkataritza eta koloniaamerikarrekin kontinenteen artekoahasi zen. Honen adierazpena izangoda geroago “CompañíaGuipuzcoana de Caracas” zeritzona.

Arana jauregiko atariaren aurrealdea,Belostikalen. Jauregi manierista hau,gaztelar aragoiar eredukoa, argia etaaireztatzea emateko barrualdeko patiotxiki baten gainean dago egituratua.Taila erromanista landuzko fatxadahonetatik iristen da bertaraino.


borroka hasi berri hartan, bilbotarburgesiak banatu egin zituenirizpidea eta indarra.

XVIII.ean, burgesia eta Bilbokojendeen interes ekonomikoak ezzetozen bat elizate mugakideetakobizilagunenekin. Pentsamendu etainteresetan desberdintasun honiesker, bilbotarrek Euskal Ilustrazioagaratu zuten, “AzkoitiakoZanduntxoak” eta EuskalerriarenAdiskideen Elkartearekin batera1765.etik hasita. Bilbotarliberalismoa nabaria izan zen XVIIIeta XIX. mendeetan.

XVIII.eko hirugarren herenekoBilbo hartan ahalegin serioak eginziren merkataritzako kapitalismotikindustrialera pasatzeko.Merkataritzak, industriak etaitsasketak aberastasuna eman zietenBilbori, beste burgesietan ez bezala.Eta burgesia aberats hura izan zenLur Lauak hiribilduarekiko zituenliskar jarraikorren xedea.

2.2.- Gizartearen sektoreak.XVIII.ean gutxi izan ziren gizarte

barruko tentsio eta iskanbilakBizkaian eta Bilbon.

Hiribilduko kapitalak nekazaritzanegindako inbertsioak eta indianoendirutzek birbaloratu egin zuten lurra;hori zela-eta, nekazaritzako lurtxikien tradizioko jabeak, berenlurren maizter bihurtu ziren,egindako lanagatik etekin txikiagoaklortuz.

Sektore garrantzitsuenak hauekziren:

- Landa lurreko noblezia, lur etanekazaritzako errenten jabea,gorantz zihoana XVIII.ean.

-Merkataritzako burgesia,kapitalista edo industriala, berendiruekin eta guzti nobleziarekinezkontza bidez elkartu zena,horretara gizartearen aurreko ospeagehitzeko.

-Kleroa, kultua eta aberatsa,kulturarik gabeko herri baten gidari.Aldi berean, elizetako patronatuensoldata pekoa zen.

-Baserritarrak, etxe eta lurrarenjabe txikiak edo maizterrak, XVIII.mendean familiako soroa saldubehar izatearen kasuan.

San Nikolas, zortzi aldeko solairukoeliza barrokoa, Ignacio de Ibero izene-koak eraikia. 1743.

2.3.- Burgesia bilbotarraren jokaera.-Gizarte-ekonomiazko egituraketa

honetan, bilbotarrek apartekojokaera izan zuten: 1699koOrdenantzak izan zirenetik,hiribilduko merkataritzan nagusibihurtuz joan ziren, burgostar,ingeles edo holandesak baztertuz.Bilboko portuak, XVIII.ean esportatuzen penintsulako artilearen %49 batlekuz aldatu zuen.

Bilbon instalatu zen, 1714an,Factoría Real de Tabaco zelakoa,beste sektoreetan krisialdi larriakgertatu ziren bitartean.

Bilbotar burgesiak, XVIII.eansorrarazitako gatazka desberdinenaurrean, berenak zirenmerkataritzako interesak aldeztekohartu zuen joera argia. Ingalaterraeta Holandarekin gerrate aldietan, biherrialdeokin izan zituenmerkataritzako harremanak;matxinada izan zenean, bi surenartean egon zen burgesia: edoaduanarik gabeko merkatuapenintsula osoarekin edo portufranko izaera mantentzea Europa etapenintsularen artean, aduanekin.Babeskuntza eta truke askeko

San Nikolas elizako fatxada. Bilbo erdi-erdian dago, Hareatzean bertan.

3.- Bilboko hiribildugintzaXVIII.ean, sendotua tokikoburgesiarako.

XVIII.ean tokiko burgesiarenenpresarako espirituak kapitalapilatu zuen, penintsulako besteburgesiek zorroztasun eta alditxarrak jasaten zituzten bitartean.Aberastasun hura Bilboko biztanleriosora hedatu izanik, demografianeurri handi batean gehitu zen, aldebatetik hazkunde begetatiboagatikbai, baina, batez ere, inmigraziokosaldo positiboagatik. Bilbo, diru etalanerako aukeraren irudia zen;hiribildu oparoa izan genuen.

Hiribildugintzaren ikuspegitik,XVIII.eko Bilbo “garbia” eta “polita”izan zen; gutxi hasi zen etaespekulazioko hiribildukoeskemekin; izan ere, biztanleriarensoberakinak ez zuen etxebizitzeneskaintza egokirik izan baldintzaeskuragarritan. Mende osoan zeharsinbiosia izan zen etxebizitzenjabeen eta interes higiezinen artean.Higiezineko jabe haiek udal boterepolitikoa burutu zuten; berberakizanik, beren interesak zainduzituzten, garapen sozial edohiribildugintzakoaren aurretik.

Mesedeko eliza barrokoa, izen berekozubiaren oinean. Eliza bezala bereegunak amaituta, Udalak musika etakultur jardueretarako egoitza bezalaerabiltzen ohi ditu bere espazioak.


3.1 Demografia hazkor bat.Mercedes Mauleón historiagileak,

fogerazio eta biztanleen zentsuekinjardun zuen lanean. Bere iritziz,bilbotar biztanleria 6.000 batbiztanleetatik XVIII.aren hasieran10.000 baino gehiagora pasatu zenmendearen amaieran; horrela,mende hartan, biztanleria %40inguru hasi zen. Hazkundehandiagoa izan zen mendearenbigarren erdialdean.

Biztanleri hura, neurri handibatean, inmigrantea izan zen; M.Mauleón-ek San Antonekoparrokiaren gainean lorturikodatuekin aipatu duen bezala, umebataiatuen %16 bilbotar gurasobitako ondorengoak ziren; baina %53, bi guraso ez bilbotarrenondorengoak ziren. Zifrak etaehunekoak parekoak zirendemografoak azterturiko besteparrokia batzutan.

Atzerritarrei bertakoei bezalakofrankiziak ematen zizkietennazioarteko itun desberdinen -Munster, Pirineos, Nimega,Riswíck...- ondorioz, jarraitu eginzuten atzerritarrek Bilbon kokatzen,hiribildu honetako eta euronjatorrizko herrialdeen artekomerkataritza zuzenean antolatzeko.Berritasuna izan zen inmigranteingeles edo holandesen murriztapentxikia, frantsesek ordeztu egiteko.Haztapenak 300 atzerritar inguruematen dute, europar herrialdeetakojatorrizkoak, bilbotarmerkataritzaren %5 batkontrolatzen.

García Merinok –Guiard-endatuak erabiliz–, XVIII.eko jardueraekonomikoa, honetara banatua zelaazaldu zuen: %39 artisauak; %31,hirugarren sektorea, funtsean etxekomorroi eta neskameak; % 10merkatariak; %6 elizgizonak.Gainerako %14, jardueren hamarmota desberdinen artean,ehunekoen arabera adierazi ezegitekoetan alegia, sakabanatua zen.

3.2. Hiribildugintza jarraikorra,baina ahula.

XVII.ean, Bilbok, Zazpi KaleetatikHareatzera biratu zuen bere zentroa;XVIII.ean, dinamismo ekonomiko etasozialak badirau hareatzeanarkitektura aipagarriak sortuz, garaikoegoitza burgesei dagokien bezala.

Hiribildu merkatari, burges etaperiferikoaren izaera hartu zuen.Izan ere, barne-komunikabideenardatzetan garatua eta Ibeni, SanNikolas eta Bilbo Zaharreko“rebales” zeritzotenetan zegoenoinarritua.

Hiribildugintzako jarduketa,hurrengo funtsezko irizpideetanzentratu zen:

1.Zenbait bigarren mailakokaleren eta etxalde irekien garapena,eta baita hiribilduaren apainduraere, ekintza puntualak direla medio.

2.San Nikolaseko elizabarrokoaren eraikuntza, zeinareninguruan egingo baita hiribildua,espazio hurbilak urbanizatuz. Obra,1743 eta 1753 urte bitartean eginzen, Ignacio de Ibero izanik harenzuzendaria.

3.Eraikin zaharren berriztatze edobirmoldaketa, etxe zaharraklurreratuz eta beren orubetan eraikinmodernoago eta dotoreagoak eraikiz;hau, neurri handi batean, mendeharen amaierako Plan Loredozelakoaren ondorioa izan zen.

4.Hiribildu-jarduketa trinko batenplana Erribera, Correo, Hareatzaaldean.

5.XVIII.eko bigarren erdialdean,Santiago eta Ascao bitartekoalderako, hau da, etorkizuneanPlaza Barria izango zenerako,hiribildugintzako konponbideakbilatu ziren; 1790ean, Alejo deMiranda izenekoak plazako proiektubat idatzi zuen, mende hartan eginez zena.

Yohn (La Bolsa) jauregi barrokoa(1727), gaur ikusten den bezala,

SURBISA eta Gaztekintzaren aldetiketa 1983ko uholdeen ondorioz

Udaleko Gizarte Etxea bihurtua.Besteak besteko berritasunen artean,

beste altuera bat gehitu zitzaion.

Kale berri irekiak, hauek izan ziren:San Bixente Martiria (Berria), 1740an.Zurradores (Fueros, Plaza Barriarenaldekoan, Hareatza eta Ascaobitartean); San Frantziskokourbanizazioa; Begoñara igoerarenberrikuntza, Mallonako Galtzadakeraikiz 1745eko udal erabakiarenbidez; Marzana eta Beatas kaleak,Bilbo Zaharrean eta Paseo de VolantinSalveraino, San Nikolasen.

Gehikuntza demografikoarenondoriozko etxebizitzenbeharrizanaren arazo larriak behartuegin zuen –1764ko Errege Zedularenbidez – etxeak eraikitzera,Kontsulatuaren kargura, Ronda etaHareatzean, Pelota kaletik Sendejakalera eta Ascao eta Correo bitartekolurretan. Hauek, hiribilduko lorategiakziren. Udalak zedula hura bete ezzuenez gero, Loredo sindikoakadierazpena egin zion 1789koErregearen Kontseiluari. Eta, horrenbidez, eraikuntzen plan bat aurkeztuzuen, Bilbon zegoen biltegi etaetxebizitzen hiribilduko etamerkataritzako beharrizanari aurreegiteko.

Gortazar jauregia, XVIII.eko barrokoa,berritua, familiako armarri ikusgarriarekin.

Plan Loredo izenekoak, horretarabaitzen guztiongandik ezaguna,laburbilduz, hurrengoa egiteangauzatu zen: Bilbon zeuden orubehutsetan, 258 etxebizitza izangozituzten 86 etxe eraikitzean. Orduanere Udaleko boterea kontrol peanzuten jabeak eta higiezinekoerrentadunak aurka egon ziren.


XVIII.eko interesen gatazka honek,merkataritzako burgesiaren berarensektoreak elkarren aurka jarri zituen;batzuek, hiribilduko jabeen interesekonomiko eta espekulaziokoakdefendatu zituzten batik bat; bestebatzuek, gainera, hiribilduarengarapena defendatu zuten ikuspegisozialago eta eraikitze zaleagobatekin. Izan ere, azken aipatuekitsasadarraren gaineko jauziaplanteatu zuten jadanik, ezkerrekobazterrean. Espazio ziurragoa eta,altuagoa izanik, eurien aurreanbabestuago egoteagatik planteatu ere.Egia esan, jauzia ez zen eginoraindik; gatazkatik, bestalde,hurrengo emaitza urriak izan ziren:

-1789an “Jauregia” eraikitzea,Francisco Gómez de la Torre zenarenlana, “La Estufa” aldean aurreikusitakojarduketa multzoaren barruan. Jauregia,etxebizitzak eraikitzeko berregokitua,XX. mendeko laurogei hamarkadanUdalaren eta aldeko hiribildutarrenarteko liskarbide izan zen:etxebizitzetarako baimenaren ordez,hiribildutarrek hobeto zeritzotenjauregia sozial, osasun... eta abarrekoekipamendurako. Azkenean, Udalak LaBolsa eraikina hautatu zuenekipamendu sozial publiko bezalaberregokituz. Eta eraikin hau ekimenpribaturako utzi zuen.

-Plaza Barri arkupeturako Alejo deMiranda arkitektoaren proiektua.Asmo hau, higiezineko jabeeninteresak eta beste arkitektoen partehartzea zirela-eta, ez zen errealitateabihurtu hurrengo menderarte.

-Esperanza eta Vda. de Epalzakaleak sortu ziren, Areatzearen

Luis Paret, Bilbora erbesteturiko pintatzaileliberalak, Santiago Plazako iturriak, exentueta ikusgarriak eta Jon Santuen Plazatxoaren(1786) beste hau, atxikia, eraiki zituen,neoklasizismora bidean barroko estiloan.

Goiko eta beheko argazkia. IturriaSantiagon. Paret-en lana da, JonSantuenakoarekin uniformetasunestetikoa duena. Carlos III.aren aldietakobarrokismo ilustratua (zehaztasuna).

XIX. europarra, iraultzahandietako mendea izan zen:kulturala, politikoa, osasunekoa,demografikoa eta industriala.

XIX.na espainiar Estatuan, Europaerraustu zuten iraultzetara hurbiltzeberankorra izan zen:desamortizazioak; Bankaren Legea(Banco de Bilbao, 1857);industrializazio zatikatua;absolutismotik liberalismora etahonetatik lehen saioerrepublikarrera; azken koloniengalera... Eta mendearen hasierakogertaerak, topikoak aipatzearren,Napoleonen armada frantsesarenindarrez sartzea eta Askatasuneko

aldeko hiribilduko bideak bezala.Vda. de Epalza honek La Estufaizena izan zuen, zergatik-eta bertanzegoelako ontziak istinkatzeko breakberotzeko labe bat. Geroago,Udalak, jarduera haren oroimenautzi zuen Esperanza eta Vda. deEpalza kaleen elkarbideko kalezuloedo kantoian.

-Plan Loredo zela medio, zenbaitetxe eraiki ziren Ronda kalean.

-Apaindurazko lanak egin zirenhiribilduan, ederra eta garbia baitzenkontsideratua. Haien artekoadierazgarrienak San Antoneko dorreberria, Paret-en iturriak eta PlazaNagusi zaharrean harresien aztarnaklurreratzea genituen.

6 kapitulua. XIX. mendea: Bilbo historikoaren gainbehera eta itsasadarraren gaineko “jauziak”.Neoklasizismoa eta historizismoak.

dezimononiko haren kudeatzaileekjakin izan zuten beharrezkoa zela“allende la puente”, itsasadarrekoezkerreko bazterrean alegia, hiribilduberri bat sortzea. Eta hori lortzekosaiatu ziren, hiribildu bezala hil bainolehenago.

XIX.ean oraindik egon zen“hiribilduaren sortze eta definizioa”Alde Zaharrean. Eraikin aipagarriren batsortu zen, Silvestre Lopez arkitektoarenPlaza Barria bezalakoa. Baina “Bilbohistorikoa” gainezka zegoen jadanik.Bai espazioan eta baita demografianere. Higiezineko espekulazioa espaziotxiki hartan, karlista eta liberalen artekoborroka dinastikoak, gudaldienondorioa izan zutenak; haiek

Gerratea eta Cadizeko Konstituzioaizan ziren.

Euskal XIX. mendeak irakurketadialektiko bikoitza izan zuen:industrializaziorako ereduarengarapen bizia mendearen amaieranbaina borroka sozial politiko gogorrabetidaniko foruak mantendu edodeuseztatzeagatik.

XIX.na Bilborako, hiribilduhistorikoaren gainbehera izan zen:Bilboko hiribilduaren espazioa ezinzen garaikide aldira iritsi eskuinekobazterreko zeharrune ia“melankolikoan” sartuta, nahiz eta 500urte luze baino gehiagotanerosotasunez bertan bizi izan. Bilbo


Sendeja kalea, nekazarien aintzinakobidea, XVII.ean hiribildugintzaren alde-tik antolatu eta XVIII.ean zehar eraiki-nez bete egin zen.

hiribilduan izan zuten ezarpena;ekonomia historikoa “iraultzaindustrialaren” metodoetara eta espazioindustrial berrietara moldatzekobeharrizana... hil ala biziko egoeranjarri zuten hiribildua. XVIII. mendekoBilbo garbi eta atsegin hark eraikuntzaandeatu eta pilatuak sorrarazi zituenXIX.ean; edo garbitasuneko egoeratxarra, bizilagunen pilaketekin,azpierrentamenduekin... Bizilagunenpilaketaren ondorioz, jabeek bertanbehera utzi zituzten beren etxeak etahauek andeatuz joan ziren, prozesuhonek jarraipena izanik Alde ZaharreanXX. mendeko hamarkadetan zehar.1983ko uholdeak jasan eta gero,Udalak, Bilboko perimetro historikoosoaren zeharberritzea SURBISAerakundeari enkargatu zion,horretarako baitzuen sortu. Horrenemaitza dugu Zazpi Kaleen, baigizartearen aldetik eta baitamerkataritzarenetik ere, eguneko begibistako indarra. Zazpi Kaleen toponimohau, aintzinako Bilbotik dugu hartua.

Gauzak horrela, XIX.ean indarrahartu zuen hiribildua, itsasadarrezbestaldeko beste udalerri bateko,Abandoko Elizatea alegia, ibarrarengainean hedatzeko ideia. Eta bilbotarudalbatzak proiektuen lehiaketendeialdia egin zuen; izan ere, XIX.ekohasieran hasi zen prozesua,Abandoko “Bakearen Portua” etaZamakolada izenekoekin. Beste saiobatzuk ere egin ziren, Plan Loredokasu. Puntu gorena izan zuenAtxukarro, Alzola eta Hoffmeyerzeritzotenen zabalgunearekin.Hiribildugintzako geroagokoformulazioak, Epalza, 1900; Ugalde,1904..., nahiz eta funtsezkoak izanberen garaietan, Atxukarro, Alzola etaHoffmeyer aipatuen “lerro lodikomarrazki pragmatikoaren” mugaketakbaino ez ziren izan. Edozeinkasutan, bai Epalzaren zabalguneazein Ugalderena edo Gerrate Zibilazgerokoak ere, hiribilduaren garapensozial eta ekonomiko geldiezinarenhiribildugintzaren beharrezkomoldaketak izan ziren. Eta hiribilduhori itsasoari begira zegoen itsasadarbidez, burdina eta hiribildutarrenespiritu ekintzailea izanik ezaugarri.

Goian eta eskuinera. IES Campuzano,Atxurin, Erromesen aintzinako OspitaleZibila, ustez S. Pérez eta G.B.Orbegozoren (1818) obra neoklasikoa.

Bakearen Portu eztabaidatua etaZamakolada

1801ean, Silvestre Pérez (1767-1825) Bilbon erbesteturiko arkitektoliberalak, Godoy-ri aurkeztu zion“Bakearen Portua” proiektua baiinteresgarria zela, kokamenagatik etabaita taxuketa orokorragatik ere.Funtsezko arazoa, hiribildua etaeskualdeko elizateen arteko aspaldikopolemikan sartuta egotea izan zenbaina, Zamakolaren esku politikoazela medio, azken aipatuen alderaebatzi zen. Hori zela-eta, proiektuakAbandoko lurrak okupatu zituen SanFrantzisko, Basurto eta Olabeagabitartean, Bilbo historikoa ezertarakokontutan hartu gabe; izan ere, BilbokoUdalak 1988an argitaratu zuen“Bilboko Zabalgune ProiektuarenMemoriari sarrera” delakoan JavierZenikazelaia eta Iñigo Saloñazeritzotenek idatzi zuten bezala,“...marrazkian ez dio zubi bakar batbera ere egiten Bilbo historikoari”.Silvestre Perez arkitektoarenhiribildugintzako eredua“iluminismoko hiribildua” zeritzon;beste batzuek “ilustraziokoarkitektura” deitu izan diote. Ordenaeta kaosa nahi zituen egokitu; plazaketorbideekin; edertasun partikularrak,denak desberdinak, ondo neurturikohiribildu-antolaketa batekin, nahiz etaplanorik ez dagoela iruditu izan...Ibiltaria kantoi bakoitzean, berrizaleeta ezustekoa izateagatik, ikusmenarenbidez liluratzeko hiribildugintzabarrokoaren aspaldiko ideia baino ezzen.

Baina Bilbok arriskuan zekusanbere etorkizuna eta Silvestre Perezarkitektoaren proiektuaren aurka ekinzuen indar betean. Frantsestuak berakegin zituen Mutriku, Bermeo,Durango eta Donostiako udaletxeak.Berriro ere, Bilbok aurka egin zioneskualdeko espazioari bizirauteko etahasi zuen prozesua. Bestalde,hiribildugintzako proiektuak berak erezenbait gabezi jasan egiten zituenetorkizuna aurreikusteko. Proiektuakez zuen Volantinen gaineko Bilborenhedapena sartzen, ezta hiribilduhistorikoa berregokitzen ere. Laburesanda, ez zegoen espaziohistorikorik. Horretara, bilbotarburgesiarentzat eta bereahalbideentzat errazagoa izan zen.

“Silvestre Pérez” proiektuaren aldeon garrantzitsuena, Bilbo, beronenhiribilduko perimetroarennahikotasun eta osasunik ezari behinbetiko eran aurka egitera behartuizatea izan zen. Zeregin horretan

Txakurraren Iturria (1800), pertsonentzattxorrotekin eta animalientzaturaskarekin, bilbotar higienismoilustratuaren azken iturria izan zen.


Plaza Barria, arkupetua eta neoklasikoa;artegile batzuek parte hartu zuten beraueraikitzeko baina, funtsean, Silvestre Perez(1819) eta Avelino Goikoetxea (1840).

Arkuetako plaza edo Plaza Barria(1796 - 1851)1972tik hona, neoklasiko estilokohistoria artezko monumentua dagokontsideratua.

1786ko Plan Loredo zelakoaerabateko aldakuntza izan zenCorreo, Sombrerería eta Ascaoaldean, jabeen interesen aurka etahiribildu moderno batenhiribildugintzaren alde. Alejo deMiranda izan zen, 1796an, gerokoplazaren lurrak mugatu zituena. Garaihartan Gortázar, Ampuero, Perez deNenín, Vildosola, Larralde, Zubiria,Victoria de Lecea... merkatariboteretsuen soroak edo lorategiakziren oraindik, 1918ko katastroan ikusdaiteken bezala. Landa-lur bat,nekazaritzako eraikinen bidezhiribilduko trokatu beste bateanaldatzeak azaldu egiten du, sorrarazizituen interesak direla bide, behinbetiko eraikinaren prozesu traumatikoluzea. Honek azaltzen du, baita ere,Bilbo izatea udaletxeahiribildugunearen erdian, plazanagusian alegia, ez duen apurretakoa,zeren periferiara, Ibarra familiakoenhariztira baitzuen lekualdatu.Desjabetzeak 1819an izan ziren eta1821ean lehendik eraikitakoaparamenak, nekazaritzakoak izanzein izan ez, eraitsi egin ziren.

saiatu izan zen XIX. mendearen lehenerdialdean zehar. “Bakearen Portua”,hiribilduaren diseinu handinahi huraez zen egin... Baina behartu egin zuenburgesia Bilboren etorkizuna zirti-zarta planteatzera.

Mallonako antzinako hilerriarenaurrealdea, Juan Bautista deBelaunzaranen lana. 1808an eraikialehena izan zen Bilbon eliza barruanedo beraren ondoan ez zegoena.

Euskal Herriko eta Bilboko egoerapolitikoa zela-eta, eraikuntza etenegiten ohi zen behin eta berriro.Ilustrazioa, Frantses Iraultza etaestamentuko kasten ondorengotokiko burgesiarentzat gilotinaksuposatu zuen “ikara” izan ziren airepolitiko berriak. Lurren jabeek“erresistentzia pasiboa” bezain argiaegin zuten. Batetik espekulaziorakogogo handiko jabeak baina bestetikudal politikaren kudeatzaileakzirenez, “jarraibide ona” emanbehar zuten. Hortaz, ezin izan zuteneuron higiezineko interesen aldeargiro jardun.

Eguneko eraketa, elkarrensegidako proiektuen emaitza dugu:Alejo Miranda (1794), AgustinHumaran (1805), Silvestre Pérez(1819) -nork, funtsean, taxuketa eginzuela uste baita- , Antonio Etxebarria(1828) -Perez-en jarraitzailea- etaAvelino Goikoetxea (1840), norkproiektuaren azken eraberritzea egineta obra amaitu baitzuen 1851n.

1900era arte, zentro nagusia ForuAldundiak okupatu zuen. Han egonziren, baita, Ingeniarien Eskola,

Burtsa (Epalzak Navarra kalekoeguneko eraikina egin aurretik),Sociedad Bilbaina (kale berean E.Amann arkitektoak eguneko eraikinaegin aurretik), Café Suizo izenekoa...Lorategi landarez apainduak, iturribat, Benlliure artistak egin eta egunPlaza Biribilean dagoen DonDiegoren estatua, kiosko bat edukizituen. “Naumaquias” deritzotenakideiatu ziren, grekolatindar estilora...

Baina XX.eko bigarren erdialdeanespazio erdi baztertua izan zen.1986an ibilgailuen udal aparkalekubat eraiki zen beronen lurpean,udaltasunak palmondoak eta kioskoakenduz.

Eguneko irudia Udalak,Aldundiaren, Eusko Jaurlaritzaren etahiribildutarren laguntzaz 1988anhasi zuen birgaitzearen emaitza da.SURBISA izan zen horretaz arduratuzen erakundea, proiektuarengaineko aldaketa txikiekin, hala nolaeuri-egunetarako toldo luzagarriaedo planoetan zegoen zortzi aldekokioskoa kentzea.

Banco de Bilbao -egun BBVA- 1857ansortuak bigarren egoitza hau eraiki zuen1861 eta 1898. urte bitartean. S. Atxukarro izan zen arkitektoa. Bereestiloa, frantses gustukoa da, Beaux Arts.

Amado Lazaroren “UtopiaVaporosa” 1862an.

Isabel II.a Erreginak –"disen queviene reina, bisita Bilbora"–,1861eko apirilaren 7an lege bataldarrikatu zuen Bilbori baimenaemanaz zabalguneekin hasteko.

Lege haren ondorioa zirenAbandoko (89 hektarea) etaBegoñako (80 hektarea) anexiopartzialak 1870ean. Bainazabalgune haren hazkunde harrigarriarinak, Abando osoaren anexioaahalbidetu zuen; 20 urte geroagoegin zen, 1890ean.

1862an, aipatu legearenbabespean, Amado Lazarok,Abandoko Bilborako beste hiribildu-eredu bat planifikatu eta proposatuzuen: dentsitate txikiko hiribilduutopiko bat: “Bilbo inguruen planoaeta haren zabalgunearen proiektua”tituluaz aurkeztu zuen. Bilborenzenbait hiribildugilek “mirlo zurihandia” kontsideratu dute Lazaro,hiribildugintzaren aldetik Gasteizbaino hiribildu hobeago bat diseinazezakeena. Elias Más arkitektoareniritziz, bere proiektua “...filosofiahigienista batean oinarritu zen...,Silvestre Perezen portu-merkataritzakoa ez bada ere”. Haren


proiektuaren eta Indefonso Cerdá-renbartzelonar zabalgunearen arteannolabaiteko antza ikusten omendute. 1876ko behin betikozabalguneko 150 hektareen aurrean,Amado Lazarok, Abandokolautadaren 229 hektarea gaineandiseinatu zuen bere zabalgunea. Ia2/5 zati gehiago.

Kale oktogonalak etagurutzaguneak lakan, etxalde irekiaketa barruko lerrokaduren arteko guneaske zabalak: hona bere proiektuarenzenbait ezaugarri. Aitzitik,hiribildugile “errealistagoak”kontsideratu zuten eta dute, plano“utopikoa” izateaz gain, “LazaroProiektua” itsasadarrari lepoa emanazegin zela; izan ere, hiribildukoespaziotik isolatuta zegoen eta ezzuen kontuan hartzen Bilborenetorkizunerako edozein diseinutantrena eta komunikabide egokiak sartubehar zirela. Elias Más udal arkitektoberak baieztatu du “... drama,hiribilduko kontzeptuak errealitategeografiko, ekonomiko etasozialarekin topo egitean dago.Lazaroren planoa, arrazoiarekin edoarrazoirik gabe, galtzaile izan zen lurhauetan...”.

Bilboko lehen zabalkunde“Pragmatikoa”.

1876an onartu zen Alzola,Atxukarro eta Hoffmeyer aipatuenzabalgunerako proiektua, egunekoBilboren erdigunea, alegia.

Abandoko elizateko lur denetatik,1876ko zabalguneak kaleak taxutueta tipologiak definitu egiten zituenHurtado de Amezaga, Autonomia(San Mames Zumarkalearekingurutzeraino), Sabino Aranangurutzea duten Indautxukoespazioetan eta San MamesekoHaran bitartean, hots, itsasadarrekolubakian, azken honetarakoindustriako erabilerak definituz.Beste bi pieza marraztu zituzten:Mirivilla eta Bilbo Zaharreko lurrak,San Frantzisko kalearen goitik etabehetik kokatuak eta Paseo Volantíneta Huertas de la Villako espaziolaburra.

Proiektu nuklearra -erronboide,angeluzuzen edo kometa itxurakoespazioa- Plaza Eliptikoa zentrogeografiko modura eta Kale Nagusia(San Mamesena proiektuan)komunikabiderako kale nagusibezala egituratuz egin zen. Hirukalek zeharkatzen zuten: Rekalde

Zumarkalea, Ertzilla eta Elkano.Beste zenbait plazek mugatu egitenzuten perimetroan zabalgunea:Biribila, Zabalburu, BihotzSakratua... Marrazkiaren estiloorokorra, barroko kutsukoa da.

Plana onartuz gero, Bilbok,hiribildua sortzeko behin betikolanabesa bereganatu zuen.Pragmatikoa baina arrazionala;europar edo espainiar, bartzelonarraedo madrildarra kasu, zabalkundegaraikideen antzekoa. Izan ere, hiruprofesional gazte hauenzabalguneak ez zuen alde baterauzten ezaugarri hauetako piezabatek sorraraz ditzaken interesekonomikoen borroka.

Baina argiro taxutu zuenitsasadarraren gaineko hiribilduareneraketa, Abandoko tarte hartako“zabalgunea” alegia, espazio etaerabilerei buruzko etorkizunekoerronkak aurrez aurre hartukozituena. Egokiak ziren Abandokolurrak; hiribilduko eskema egokia;erabilera industrialerako espazioakitsasadarreko bazterretan; hiribildukodiseinuko alderdi konkretu osointeresgarriak: hona proiektuarenzenbait ezaugarri. Hasierako arazoagarrantzitsua zen, zabalgune garestiburgesaren garapena azaltzeko.Zabalgune hark 150 hektareakoazalera zuen eta Abandoibarrakoproiektuak 346.000 m2 ditu orain.Zabalgunearen alde onazpimarragarrien arteko zenbait,ezbairik gabe, hurrengoak dira: KaleNagusiaren (San Mamesena)formalizazioa, bere plazendesplazamendua, batik bat kaleenzabalera 15, 12 edo 10 metroramurriztea eta hiribildua diseinatzekolur konkretua, gorabeheratopografikoak ere sartuta kontuanhartzea.

Zenikazelaia eta Saloña goianesandakoek zenbait adibide aipatuzuten, zabalgunearen gainekoespekulazioko interesen azalpenmodura. Baieztatu zuten, bada, zentzuhandirik gabeko gurutze-nahaspilarenarrazoia zela, eguneko institutuzentralen lurretan Zumelzu familiarenfinka egotea. Eta ez ziotela baimenikeman bereizi edo zatitzeko. Edo “PozaLizentziatua eta Hurtado de Amezagakaleen arteko taxuketa irregularra,lehenagoko kaleak, hau da, Lutxanaeta La Paz (eguneko A. Lojendio)errespetatu izatearen ondorioa dela...”.

Artxandaren oinetan, Marqués de Cubaseta J.Mª Basterrak DeustukoUnibertsitatea (1886) eraiki zuten,neoerrenazentista estiloan, barrokokutsuekin. Behean, Abandoibarratikbeste ikuspegi bat.

Rucoba arkitektoak, Augustindarrenkomentuaren aspaldiko orubean, BilbokoUdaletxe berria eraiki zuen 1892. urteanneobarroko estiloan. Honek zuzendukozituen industria eta zerbitzuak.

Etxetxuan eraiki zuen Abandok bereudaletxea XIX.eko erdialdean. Hantxeeraiki zuen Atxukarrok IngeniarienEskola zaharra eta Umezurtzen etxeamendearen amaieran.


Aladrén eta Darroguy frantsesrari zordiegu Montero Etxea, eraikin modernista(1904). Ezkerrera, zehaztasuna.

Atxukarrok eraiki zuen Santiagoko dorre neogotikoa 1885 eta 1890. urte bitartean; eta La Najako (Konkordia) geltokia estiloeklektiko sezesionistan 1890ean.

Arriagaren eguneko irudia, eszenakoarteek eta kulturak Bilbon duten udal-gunea. Obra neobarroko honen egilea,Joaquin de Rucoba izan zen. 1890eaninauguratu zen.

Eskuina. Plaza Barriaren burutza, egunEuskaltzaindiaren egoitza. Bidebarrietako liburutegia. Atxukarro.


La Bolsa eraikinaren eguneko irudia,Epalzak 1905ean diseinatua. Berritu eginzen 1949 eta 1990ean.

Darroguy-k diseinaturiko fatxada,Campos Antzokia (1902) -"Bertendonakobonboi-kutxa"- Eraikin modernista.Arkitektoa: A.Acebal Idigoras.

Bilboko hiribildu-hazkundearenitxaropenak labur geratu ziren, batetikXIX.eko azken hereneko bizkaitarekonomiaren hazkunde geldiezinagatiketa, bestetik, ondoriozko moldaketasozial eta demografikoagatik.Atxukarro, Alzola eta Hoffmeyerarkitektoen zabalgunea laster bete zentxalet burges, goi mailako etxebizitzaeta bulegoekin. Onartu zenetik hogeitabost urtera, betea zegoen jadanik. Aldiberean, Bilboko periferian etahiribilduaren herri mugakideetanetxeak egiten hasi ziren inmigraziobidez etortzen hasi ziren langileentzat.

Bilboko Udalak, XX. mendearenhasieran, hiribildugintzakoantolamendua hedatzea behar zuen;lurzoru gehiago definitu behar zuenhiribilduko espazio bezala.Horretarako, 1890etik hasita prozesubaten garapenari ekin zion,lurraldetasunaren ikuspegitikAbandoko elizatea behin betikodesagertzea suposatu zuena.Lurraldetasunaren ikuspegitik, XIV.eanAlde Zaharrean jurisdikzioko 3 km2

inguruan sortu zen Bilbo hura, ia 27km2-ez jabetu zen XX. mendearenhasieran. Eta hau ez zen amaiera izan.

Enrique Epalza eta FedericoUgalderen zabalguneko proiektua.Ricardo Bastida eta Pedro Guimónarkitektoen aukerak (1898 - 1904).

1876ko planean, Bilboko hego-mendebaldea ez zen definitu egin

Luis Aladrén arkitektoak eraiki zuenAldundiko Jauregia (1900), neobarrokoerara. Eraikinak mendearekin hasi zuenbere jarduera politikoa, Bizkaikohiribilduburuarentzat aldi berri batenikur bezala. XXI. mendean, Aldundiakdorre bat eraikiko du Abandoibarran,Cesar Pelli argentinar arkitektoakdiseinatua.

Burgesia sorberria, eskuratzeko ahalbideberriaren araberako eraikinak hasi zenegiten, hala nola Txabarri familiakoek

Plaza Eliptikoan, eguneko GobernuarenOrdezkaritzaordetza. Arkitektoak, Paul

Hankar - Anastasio Anduiza. 1889-1894.

XIX. mendea, hiribildu historikoariAbandoko errepublikaren gainerakolurrak 1890ean gehituz amaitu zen.Horrela, Abandoko elizatearenaskatasun juridikoa behin betikodesagertu zen. Anexionatzekoprozesua, zeinaren gainean gainjarribaitira segidako zabalguneak, jadanikmartxan zegoen. Eta Bilboko hiribilduaeta Abando, Deustua, Begoña...eskualdeko elizateen arteko betidanikoauzia desagertu zen. Eta hau, funtsean,bi arrazoi zirela medio: denboraldiberriak eta industrializaziokoekonomiaren indarra.

7 kapitulua. XX. mendeko Bilbo:merkataritza eta zerbitzuen zabalguneak.

hiribildugintzaren ikuspegitik. Bainazabalgune haren hazkundea izugarriarina izan zen. Hau zela-eta, Udalak,adituen arteko ideien eztabaida sustatuzuen, bigarren zabalgunearen izaeraketa tipologiak definitu ahal izateko.Prozesua 1896ko agindu batez hasizen, zeinaren gainean jardun zuenlanean Epalza udal arkitektoak; Alzolaketa Atxukarrok definitu gabekoAbandoko espazioaren gainerakoa“hiribildukoa” kontsideratzean gauzatuzen. Eztabaida, hego-mendebaldetik

mugalerroaz zentratu zen:Cantalojasetik Olabeagara trenbideaedo Santanderrekoa? 1900ean amaituzen Udalak berak egindakoproposamen bataz; izan ere, gehienekohedapenera, Santanderrera alegia, iritsizen. Enrique Epalza udal arkitektoaksinatu zuen proposamena;“Jurisdikzioko planoa (eskala 1:20000).Bilbo Hiribilduko Udala” du izenburua;Epalzaren proposamena oinarria izanzen 1904an eta zabalgunekoproiekturik egokiena onesteko Udalakdeialdia egin zuen lehiaketa bateanFederico Ugalde irabazle ateratzeko;Ricardo Bastida, arkitektoa Udalan1902tik eta Pedro Guimón bigarrengeratu ziren; Ugalderen proposamena,eskala bereko eta izenburu ia berekoa,“Bilboko zabalgunea hedatzekoproiektua. Jurisdikzioko planoa” alegia,dugu. Izan ere, Epalzarekin elkarlanean jardun izan zuen sarri askotan.


pean. Talde politiko desberdinakgaiaz adierazitako iritzia hain argiaizanda eta horretara jokatzekoarrazoiak kontuan izanik, eredubatek edo besteak alderdi baten edobestearen nagusitasuna esan nahizuen. Hauteskunde-barrutiak,agintarien arteko gatazkak etazergatasuna zeuden polemikarenerdian. Lurraldearen antolamenduazegoen jokoan, hala urbanizazioarenedo ekonomiaren ikuspegitik nolabotererako sarbidearengeografiarenetik.” Ana Azpiri:Hiribildugintza Bilbon, 101 orr.

Urazurrutiako Seaska Etxea (1912),egunean zehar langileen umeakzaintzekoa, Bastida arkitektoaren eraikinmodernista izan zen Bilbo Zaharrean.

Sociedad Bilbaina (1913), bilbotarzabalgunean arkitekto garrantzitsuenenarteko beste batena: E. Amann.Neobarrokismoa.

Campo Volantín. Artxandakofunikularrera sarrera.Volantinen XX.mendearen hasieraneraiki ziren bilbotar burgesiarenegoitzazko etxebizitza ugariak etaRucabado arkitekto erregionalistareneskutik Indautxun eraikitakoak, aldiberekoak ziren.

Baina Bilboren hazkundea arinazen, bai hiribildugintzaren aldetik etabaita ekonomiaren aldetik ere. Txikiageratu zen, itsasadar osoa baitzengarapen hartako espazio naturala.Itsasadarra, oso kohesionatua bezalakontsideratzeko ideia indarra hartuzhasi zen. Bilbori udalerriakanexionatuz, sozialistek etaerrepublikarrek defendatuarenarabera? Hortaz ez ziren Deustua etaBegoña bakarrik mintzagai; baitaBarakaldo, Sestao, Santurtzi edoGetxo ere. Edo herri autonomoenartean zerbitzuak mankomunatuz,karlistek eta abertzaleekdefendatuaren arabera? “Hemendefinitu zen hautatu beharra: edoanexioen mekanika eta Udalaitsasadarraren aldea urbanizatzekoprozesuaren zuzendari bezala edoMankomunitatea, Aldundiaren babes

Bastidak eta Guimón arkitektoekjokuan jardun zuten lurrarekin etabideekin euren proiektuan.Epaimahaiaren aldetik irabazleak izanziren lehiaketan hasieran. BainaUgaldek, eta berarekin Epalzak,etxaldearen gainean jardun zutenlanean; eta euren proiektuak onartuaizateko gehiengoa lortu zuenUdalbatza osoan. Ana Azpirirenhitzetan (Hiribildugintza Bilbon, 1900-1939), “ez ziren multzo politikoriksortu proiektu bat edo besteren aurkaedo alde. Sozialistak bakarrik elkartuziren epaimahaiaren epaia onesten ezzutenen taldean...”. Ugalde proiektuak,Bilboko bigarren zabalguneko lineanagusiak taxutu zituen. Osoro bete ezziren arren, XX. mendeko Bilbokohiribildu-bilbadura finkatzeko lineanagusiak bezala balio zuten: Udalakmantendu egin zuen bere filosofia,beste interesen arabera alderdipuntualak aldatuz.

Ugaldek, hego-mendebaldekohiribilduaren garapena taxutu zuen.Sabino Arana Etorbide handi bateninguruan itxuratu zuen, Gordonizkalearen bidez Rekaldeberri auzoanbarruratzen zena. Etxetxua, Basurto etaZorrotza izan ziren planarengarapenerako gune berriak, bainaIturrigorri auzoa “langileen auzoko”diseinu modura bakarrik agertu zenBastida eta Guimón arkitekoen planbaztertuan. Elias Más arkitektoak,udaletxean Ugaldek diseinaturiko iturrieder baten planoak daudela dio; hau,

Urkijo Zumarkalea eta SabinoAranaren arteko bidegurutzeanharreman sozialetarako plaza handibaten zentro ikusgarri bezala aurreikusizen. Honen ordez, zirkulazioko kaosizugarria dago leku horretan,hiribildutarrentzat pasabide moduraerabiltzera bultzatuz. PlanakZabalburuko hegoaldea eta, Ametzolabidez, Autonomia egituratu zituen,Iralabarri-San Adrian-en garapenaitxuratuz. Bihotz Sakratua eta Olabeagaespazioa ere, definitu egin zen.

Etxebizitzen eraikina, Enrique Epalzarenlana, Mazarredo Zumarkalea-Uribitarten(1907), gaur egun Abokatuen Bazkunekoegoitza.


abertzaleak, Etxe Merkeen estatukolegeria (1911) Bilbora moldatu arte.Honen ondorioz, Solokoetxen(1918) eta Torre Urizarren (1920)324 etxebizitza eraiki zirenBastidaren proiektu arkitektonikoaz,“Udal Etxebizitzak” formula

Atxuriko geltokia, Smith-en lana,neobasko estiloan, 1912.Erregionalismoa.

Manuel M. Smith. Arkitekturaren teori-koa eta obradun arkitektoa izan zenhiribilduan eta eskuineko bazterreanGerrate Zibilaren osteraino.

Sotaren bulego-eraikina, Ibañez deBilbaon, Manuel Smith-en lana, BeauxArts, Bigarren Inperioa estiloa, 1926.

juridikoaren pean. 1911tik aurrera, Deustua eta

Begoña anexionatzeko eztabaidapolitikoak indarra hartu zuen bilbotargizartean. 1914an hasi zen udalespedientea, 1916an oraindik kajoitikmoziora zebilena, gauzatu gabe.1917an, anexioen aurkako abertzaleenbeste saio bat egin zen, errepublikarraketa sozialistak elkarraraziz Deustua etaBegoña anexionatzearen alde. 1918an,Eusko Ikaskuntzako LehenKongresuan, Manuel Maria Smithbitarteko izan zen hiribildugintzariburuzko eztabaida teorikoan, herrien“onuragarritasuna” proposatuzlurraldearen egituraketan funtsezkoatalak bezala. Beste era batera osatuzuen Bilboren eragina, zeinari “Loruri”diseinua eskaini eginaz aukera gisa;honez gain, hiribilduaren eraginekoaldeko hiribilduko atal desberdinakantolatu nahi zituen. 1920an, RufinoLaiseca alkate sozialistak abiada emanzion anexioen arazoari. Kezkatu eginziren Begoña eta Deustua elizateafektatuen Udalak.

Gauzak honela, mendeko lehenhereneko arkitektoek –“arkitektoenbigarren belaunaldia” edo “25ekobelaunaldia” deitukoek – lana izanzuten oraindik. Izan ere, Bilbokazkar jardun zuen eraikintzan,Atxukarro, Alzola eta Hoffmeyerarkitektoen lehen zabalgunearenespazioa bete eta Epalza/Ugalderenbigarren zabalgunea lerrokatuz.

“Hogei urteko hamarkadazoriontsua”: Anexioak, hiribildukoeredu bategatik era askotakoproiektu eta borroka politikoak.

XX. mendean, bilbotar burgesiabehin betiko kokatu zen Abandokolurretan, batik bat Indautxukoegoitzetan, itsasoaren ondoan,Negurin, padura huts batzuk sumatuzituenean; Aguirre eta Amannfamiliakoek trenbide bat egin etahareatza haiek “goi standing”egoitzaz bete zituzten,espekulatzeko asmoz.

Abandoko lurrak burgesiarentzateta bere negozioentzat egoitzaz beteziren, Bilbo-Areeta trenbide berriariesker, industria eta negozioen kastaindartsua itsasoaren ondoan biziizateko aukera lortu zuen bitartean.Edo bertan uda egitekoarena. Astirobazen ere, lehenengo auto “haiga”zeritzotenak hasi ziren iristen,Neguritik Bilbora joan-etorrian;hiribilduburuko bulego etamerkataritza guneetatik familiakobizitegietara, langileen mundutikurrun.

Eta langileen mundu hau gero etapilatuago bizi zen, zuensoldatetarako Bilbon zeudenetxebizitza eskuragarri urrietan. Etahorrela izan zen 1918anUdalbatzako buru zen Mario deArana alkate abertzaleak etaMariano de la Torre Diputatu Nagusi

Bilboko planoa 1923an. Goian, Begoña.Foru Aldundia. Emilio RomeroBohorquez da egilea.


1920an, “Etxebizitzak Eraikitzekoeta Hiribilduen PlaneamendurakoKongresua” izan zuen hiribildugintzakLondresen eta hango ondorioakdotrina bihurtu ziren hiribilduarendiseinuan arduraturikoarkitektoengan. Haiek planteatu zutenudalez gaindiko dokumentuak egitea,lurraldearen antolakuntzan oinarrizkojarraibide gisa. 20 hamarkada hasizgero, bazirudien Bilbok arautegi berribat behar zuela okerrak zuzendu etaguneak errematatzeko. Horretarako,Manuel María Smith-ek lehendabizi,Eskualdeko Plan baten proiektuaeskaini zion Aldundiari, zenbaitudalerrik eta abertzaletasunak onartuizanik; eta Secundino Zuazok Moyuaalkateari eskaini zion 1921ean haren“Bilbo eta Ripako kaiaren barneberrikuntzarako proiektu”eztabaidatua, gaitzetsi zena.Gaitzespen hau zela bide etadespitez, agian, Madril modernoarenhiribildugile onenetarikoa bihurtu zenZuazo.

pil-pil zegoenean. Eskualdeko planakfuntsezko figura neutroa izango duberagan etorkizunean, Udaleko eraikinzibilen arkitekto-buruzagia eta, Zuazobezala, Indalecio Prietoren adiskideaizanik. Hasierako arrazoia, Mallonakoinstitutu zaharra eraistea etaemaitzazko espazioaren berrikuntzaizan zen. Baina emaitza, eskualde etatokiko bideen proiektu bat izan zen,Bilbo eta beronen eragin-aldekogeroagoko hiribildugintzakohazkundearen araubide. Eta, baita,itsasadarraren gaineko beharrezkozubiak, proposamen arriskutsua etatrenbideen terminalak ere sartu zituen.

zen, Primo de Rivera diktadoreakberonen burua halakotzat aldarrikatueta edozein berrikuntza gerarazizuenean, zabalgune eta barrukoberrikuntzen filosofia mantenduz.Hori zela-eta, 1924ko urritik1925eko urtarrilera bitartean,hedatzeko politikari jarraituz, Bilbokosoro eta behin betiko anexionatuzituen Begoña, Deustua etaErandioko zati bat: Lutxana auzoa.Bilboren jurisdikzioko espazioa, 40km2-tik gorakoa izatera pasatu zen.Honela, Begoña eta Deustukoantzinako elizateak Bilboko auzoberriak bihurtu ziren, berenzabalguneak arin egin behar izanik.Badirudi horretarako dela udaletxeandagoen “Bilbo eta Deustuko planoorokorra” izenburudun Elias Másarkitektoak aztertu duen planoa.Arkitektoaren iritziz 1921 eta 1923.urte bitartean, hots, anexioen aurrekourteetan egin zen.

Ibaigane jauregiaren arkupea (1920),egun Bilboko Athletic-en egoitza,Gregorio Ibarretxeren lana neobaskoestiloan, Mazarredo Zumarkalea, 23.

Foru Aldundiko Jauregia, Luis Aladrénarkitektoaren lana (1900).

Deustua, 1923. Foru Aldundia.Hiribildugintza. Eladio RomeroBohorquez sorta.

Ricardo Bastida

Bastidaren Eskualdeko Plana.1923an, Ricardo Bastidak bere

Bilboren Eskualdeko Plana (“Bilborenherri mugakideekin lotuneak.Komunikabideak itsasadarreko bibazterren artean. Urbanizaziorakogune desberdinak”) aurkeztu zuen. Etahau egin zen La Bauhause-ren (1913-1933) eta Le Corvusier-en (“Arkitekturabaterantz”) arteko eztabaida teorikoa

1923an, espainiar estatukohiribildugintza, garapenarekin legeberri egokituagoa lortzekotan egon

Anexioen Bilbo berrirakoproiektuak.

Baina bilbotar hiribildugintzarenhistorian balio handiagoa du 1927-29ko Bilbo Hedatzeko Plana,Estanislao Segurola udal arkitektoakOdriozolarekin sinatua. Lehenago,Udalak ideien lehiaketa baterakodeialdia egin zuen 1926an, zeinetan,1904an bezala, Federico de Ugaldekbigarren aldiz parte hartu baitzuen,bere proiektua onartu ez bazen ereharako hartan. Beste batzuekinbatera, Garcia Mercadal-ek ere berediseinua aurkeztu zuen, 1925


Belaunaldi Eklektikoa deituarenkideen artekoa eta Errepublikan zeharhiribildugintza arrazionalistaberriaren ideologoa baitakontsideratua. Proiektu aurkeztuguztiak, irizpide desberdinez,Deustua eta Begoñatik Bilbo“hedatzeko” ideiak ekarri zituzten,lehenagoko zabalguneen hondakinakerrematatzeaz aparte.

Lehiaketa hartako Epaimahaiakeklektizismo teknikoaren borondateaadierazi zuen. Besteak beste,hurrengoak osatua izan zen: Bastida,Smith, Chalbaud, Deustukoelizaterako hiribildugintzakoproiektu baten sustatzailea, Migoya,anexioaren aldeko abokatua,Barandiarán, arkitektoa etaalkateordea eta MarcelinoOdriozola, zabalguneko arkitektoburua.

Mikel de Unamuno Institutua, Bastida-ren lana, 1926koa, Alde Zaharrekoeguneko Unamuno Plazatik, gaur egun dagoen kokalekura pasatu zen.

Aintzinako “Depósito Franco” izateko eraikina.Bastida da egilea.

Bastida, erlijio-eraikuntzetan ereentseatu zen. Irudian, Errosarioko GureAma, Rekaldeberrin (1930), elizaneobarrokoa, Hego KonponbideaAutobia egitean (1968) desagertua.

Berriro irakurtzen dugu AnaAzpiri: “Hedatzeko behin betikoPlana onartzeak, aldi garrantzi batenamaiera suposatu zuen Bilbokohiribildu-historian. XIX.ekozabalguneak gainditzea zekarren,eskualdekoaren ideian sartu egitenzen neurrian. Ez zen oraindik iristengeroago Bilbo Handia izangozenera, baina tarteko urratsa zenAlzolatik Bidagor-era pasatzeko.”(Hiribildugintza Bilbon, 1900-1930,217 orr.).

Lehen industrializazioarenhazkunde ekonomikoak inmigraziougaria eta etorkinak “etxemerkeetako” langileen auzo berrietanatxikitzea sorrarazi zuen. Garaikogobernuak hasi ziren jadanik aipatuauzoak, uzkurki bazen ere, lege bidezarautzen (1911, 1921): bilbotarlangileria ohiko lekuetan, hots, LaRondan, Atxurin, Bilbo Zaharran...bizi zen baina, auzo langile horiekgainezka zeudenez gero, bestebatzuetara hedatu zen. Etxetxua etaRekaldeberri aldeak, langileenkokagune bihurtu ziren laster;zabalgune burgesen arkitektoak eurakdira etxebizitza sozialetan saioakegiten dituztenak. Hala La Cruzauzoa, Mallonako galtzaden ondoan,Epalzak 1909an diseinatua A. Vilariñojesulagunaren ekimenez, “etxemerkeen” lehen arautegien arabera;Juan Jose Irala “Harino Panadera”koindustrialariak, bere enpresakolangileentzat 480 etxebizitzeneraikuntza sustatu zuen 1908 eta1916 urte bitartean, Federico Ugaldeizanik arkitektoa; Bastidak TorreUrizarren plangintza egin zuenZabalburuko goi-aldean, Mirivillako

meatzeen ondoko auzoan 1919anjadanik eta Solokoetxeko lehenetxaldea ere diseinatu zuen; 20hamarkadako urteetan, Amannarkitektoak, Neguriko txalet baten etabestearen artean, “auzo langileak”diseinatu zituen Bilboko periferian1921eko Etxe Merkeen Legearenbabespean: Galdakao edo Elguero.Aukera eman zioten 1930/40bitartean Solokoetxeko (2 zk.: 1933; 3zk.: 1941) etxebizitza sozialak, Bilbonedo La Reinetan konpontzeko. Baina,Bilbon bertan ere, “etxe merkeen”esperientziak jarraitu ziren sortzenenplegatuentzat, hala ZurbaranekoEtxe Merkeen Multzoaren kasua,Tomas Bilbaok 1926an eraikia; edo1927ko “Unión Begoñesa”, IsmaelGorostizak egina BasarratekoLandaren ondoan, Santutxun; edoDolaretxe; edo Loruriko EtxebizitzenKooperatiba, 1918an CelsoNegueruela arkitektoak sortua“etxebizitzaren arazoa konpontzeko”.1926an, txalet atxiki erako dentsitatetxikiko 106 etxebizitza eraiki zirenbertan.

Esandakoak, Bilbon mendearenhasieran hiribildugintza sozialeanegindako esperientzi interesgarri etaanitzen arteko zenbait dira.

Hura, hala ere, ez zenhiribildugintza integraleko aldia:auzo langile egituratu, urbanizatu,hiribildu burgesarekin konexiodunakesperientziak baino ez ziren; ohikoaeraikuntza anarkikoa zen, araurikezta egokitasunik gabea, “hiribilduhanditik” zubi, bideekin ...banandua. Negozioen eta burgesenhiribilduak, kokapenaridagokionean, langileek lo egiten


zuten bizitegietatik banandutazirauen; izan ere, etxebizitza etaindustrien amalgama zikineanzeuden bizitegiok. Pentsa bedi,adibidez, Rekaldeberri eta bereinguruko auzoen egoeran, Bilbokohegoaldean: etorkinek eurek“alegalki” , inoiz gauez etaezkutuan, edo etxe batenbeharrizan larriaren pekoetorkinengandik diru arina lortzekoprest zeuden etxegintza-enpresekeraikia, hegoalde osoa, oraintsu arte,Bilbotik “isolatua” egon da trenbidebatzuk zirela medio (Robla Bilbao-León-Santander, Ametzolakomerkatalgaien geltokia...) etaAbandorekin hormigoizko zubi goitubatekin, “Errekalde zubia” izanikkonexioa. Izan ere, zubi hauAmetzolako trenbide-sarearengainekoa izan da XX. mendearenamaiera arte.

polo larri ziren: hortazgomendagarria da gogoraraztea,adibidez, Gizarte Segurantza,Munduko Bigarren Gerratearenosteko langileen lorpena dela. Aldiberean, edukitzeko grina harenondorioz, Abandoko behin betikoanexioaz gain, hau jadanik eginabaitzen, aipatuak ditugun Deustukoharana (1924), Begoñako lautadak(1924) eta Lutxanako industrialdea(1924) ere anexionatu ziren. Astiro-astiro, hiribildu aberats eta boteretsuharen kudeatzaileen artean,kontzeptu berria hasi zen hedatzen:Bilbo, Behe Nerbioi eskualdekoburutza izan behar zen.

Bigarren Errepublika eta Bilbokohiribildugintza.

Bilbotar hogeita hamarhamarkadako urteak bizi-biziak izanziren politikaren aldetik; BigarrenErrepublikak (1931 - 1939) aukeraeman zien euskal abertzaletasunarieta askatasunen zaleei gizarteaneragiteko. Hiribildugintzaren arlokoesperientziak ere interesgarriak zirenEspainian, Katalunian, Euskadin edoMadrilen. Bilbo ezin zen atzeangeratu eta zabalguneak osatuz jarraituzuen bakezko bosturtekoan (1931-36), Gerrate Zibila gertatu arte.

Hiribildugintzaren arloan ekarpenteorikoak oparo ugariak izan zirengarai hartan: 1925eko BelaunaldiEklektikoak Madrilen, besteesperientzietara irekia zenak,Unibertsitate Hiribildua eraiki zuen,gehienbat errepublikar garaian zehar.

“Arquitectura” aldizkaria hasi zenbere inguruan arkitektoak biltzen1918tik aurrera: hartan parte hartuzuten Muguruza, Anasagasti edoZuazo euskotarrek.

Arrazionalismoa eta GATEPAC;elkarte hau Donostian sortu zen(1930eko iraila). Arkitekto 25 eta 30urte bitarteko gazteek osatu zuten,J.L. Sert kataluniar eta GarcíaMercadal madrildarren lidergogarbiaren pean. Elkartearensortzaileen artean Luis Vallejobilbotarra (1903an jaioa) egon zeneta Joaquín Labayenek (1900eanjaioa) eta José Manuel Aizpurua(1904an jaioa) donostiarrek partehartu zuten, hark hasieratik bertatiketa honek zerbait geroagointegratuz, lidergoa ere izanbaitzuen. Gerrate ZibileanAizpuruak falangismora jo zuen eta1936an erail zuten. Biotakoa,Labayen eta Aizpuruarena alegia, dadonostiar Klub Nautikoa (1930).

Gatepac, arrazionalismoa etaikerlan formal berritzaileak, neurrihandiago edo txikiagoan, izangodira Bilbon “Bigarren Belaunaldiko”izenaz deituriko arkitektoen armak;izan ere, sorgarritasun mailahandiago ala txikiagoarekin,zabalguneko etxaldeak gauzatuzjoan ziren Errepublikaren amaieraizan arte. Geroagoko frankismoakdebekatu edo etsaigo gogorrezbegiratu zituen metodo eta estiloarrazionalista hauek. Eraikingehienak Ugaldek eta Epalzak

Erriberako merkatua (1930) P.Ispizuarena. Aurrealdearen ikuspegia.

Deustuko Kanala 2002an. Kanala,bilbotar industrialdeari oxigenoaemateko ireki zen.

Rekaldeberri, hegoaldera. Mendien etaautobidearen artean lekutua. Ekimenpribatuak eraikitako periferia. Araurikezta egokitasunik gabe. Bilbo Handiarenikuspegia Pagasarritik.

Mendearen lehen laurdena,hiribilduaren hiribildu-apurketarenaizan zen: Alde Zaharra etazabalgunea bi esperientziadesberdin ziren, elkarren aurkagatazkan zeudenak. Alde Zaharrazahartuz zihoan, paper sortahistorikoa balitz bezala, ekonomianeta baita hiribildugintzan ereindartsu zebilen zabalguneenaurrean. Baina zabalguneenlurretan ere ez zen dena pozgarri:langileen etxebizitzen guneak etaekonomia burgesaren hiribildua,elkarren aurkako esperientzien bi


sorturiko zabalguneetan daude,nahiz eta eraikin arrazionalistaederrak egon lehen zabalgunean ere.

Bosturteko hartan zehar, langileauzo eta gizarte etxeetan jarduketaugari izan ziren: ArkitektoenElkargoko Arkitektura Gidan,hurrengoak ikus ditzakegu: PedroIspizuak Loruria eraiki zuen 1934anArtxandako hegaletan; Amannarkitektoak eraiki zuen 33 urteanSolokoetxe Multzoaren 2. zk.; DiegoBasterrak saioa egin zuen Iparragirrekaleko 46. zenbakian ZaindariForalentzat etxebizitzekin...

Azken finean, Bilbok erritmoonean hasi eta hiribildugintzakoaskatasunez jardun ohi zuen.

Eta orduan iritsi zenerrepublikaren aurka zenbaitmilitarrek, Mola eta Franco jeneralenaginduz, hasi egin zuten gerratezibila.

Gerrate Zibila eta azken anexioak.Gerratea amaituta, askatasunen

ilusioak suntsituz, politikokiIndalecio Prietok eta teknikokiSecundino Zuazok elkarrekinzuzendu zuten errepublikakoHerrilaneko Ministeriotikhiribildugintzari buruz sorturikoarauak suntsituz, gerratetik sorturikoEstatuak berak ekin zion hiribilduerreak berreraikitzeari. Bilbo eresartu zen planean. Eta bigarrenbelaunaldiko arkitektoak izan ziren,

Manuel I. Galíndez izan zen LaEquitativa (1934) eraikinaren egilea,arrazionalismoa, estilo, itxura etakoloreen arragoa den Albiaren aurrean.

Luis Briñas eskolak (Santutxu). PedroIspizua, 1933.

Gobernu Errepublikarrekerabilerak modernizatzeko legeakaldarrikatu zituzten, aldi bereanlanaren merkatua indartzeko saiatuz,eraikitzea sustatu eginaz.Hiribildugintzako politikaren pisua,bakealdiko zati luze batean (1931-1933) Indalecio Prietok zuzenduzuen, berau izan baitzen BilbonGeltoki Zentrala edo, gaurkoesamoldean, Intermodala, bultzatuzuen lehen politikaria. Bastida etaZuazoren ideiak jarraitu zituenhorretarako. Prietok, SecundinoZuazo bilbotar arkitektoa izan zuenaholkulari gisa. Honen asmoa,Bilbotik despitatu izanik, ez zenMadril berregokitzea bakarrik, baitaerrepublikaren denboranhiribildugintzako panoramaaldatzeko arauak aldarrikatzea ere.

Arau hauen artean, Estatu etaUdalerrien Batzar Mistoa etaInstrukzio Publikoko Ministerioak -Marcelino Domingo- GobernuProbisionaleko MinistroenKontseilura aurkeztu eta 1931 urteanonetsi zuen 7.000 ikastetxeenpremiazko Plana azpimarratu beharda. Santutxuko Luis Briñas Eskolak,arrazionalismo zurrunean eraikiak1932 eta 1933 urte bitartean,politika berri haren froga dituguBilbon. Ispizua alde batera utzita,errepublikan zehar eraikintzanjardun zuten Bilbon, besteak beste,

Handitasun-kutsua Gerrate Zibilarenosteko mintzaira arkitektonikoan.Ogasuneko eraikinaren gainean, PlazaEliptikoan, armarri frankista dago: "Una,grande, libre".

Berrogei hamarkadako urteetan,erregimen frankista finkatuz joanzen, funtsezkoa zuen legeria eginaz.Baita hiribildugintzaren arloan ere.Hiribildugintzari buruzko ideologofrankista izan zen Pedro Bidagorarkitektoa, Secundino Zuazorenlaguntzailea errepublikan zehar.1943an, Bilbok onartu egin zuengerrate osteko hiribildugintzaarautzeko eskualdeko plana; egileaBidagor bera izan zen. Interesgarrialitzateke aztertzea bilbotarfaxismoko arkitektoaren oinarri

jadanik adineko etaesperientziadunak, lurreratuaberreraiki edo lan berriakgainbegiratu zituztenak. Horrela,Emiliano Amann batek Plaza Barria

berreraiki behar izan zuen,bosgarren irteera emanaz, Smitharkitektoak, bere aldetik, joerarenkontra egin zuen monumentuzaletasun nagusiaren aurrean.Beroni, beraren burua goi-mailatzeko lan bat enkargatu ziotenGernikako plazan Euskadikobihotzean; edo Bastida hura,distiratsua beti bera, banbalinenartean bilbotar hiribildugintzanPrimo de Rivera diktadurarenzeregin garrantzitsua izan eta,Francoren altxamenduaz geroztikdenetaz ase egon arren, TorreMadariagan etxebizitza sozialenentsegua egin zuena.

Tomás Bilbao, Manuel Galindez,Emiliano Amann, Hilario Imaz,Diego Basterra, Federico Ugalde edoArguinzoniz aitak. Eraikin hauenarteko gehienak, 32 eta 35 urtebitartean eginak, arrazionalistaikutua dute: hormigoia, bolumenargiak, oinarri formal higienezaleko?? hiribildugintzako ardura...


zihoan kokatzen, funtsean Nerbioikoezkerraldean.

Frankismoak babesturikohiribildugintza sozialeko esperientziakBilbon, hauek izan ziren: Bastida etaAmann-en lanak Solokoetxe 3.zenbakian (1941) eta TorreMadariagan (1942), eta baita SanInazio auzoa ere (1945) Hilario Imaz,German Aguirre eta Luis LorenzoBlanc arkitektoek idatzia; edo, nahikoberanduago, Otxarkoaga, agintariberrientzat txabola multzo lumpenzirikatzaile eta Bilboko angeluguztietatik ikusten zena; diktadoreakberak ere ikusi zuen hiribildubururaegindako bisitaldiren batean eta“geratzeko agindu zuen”.

teorikoak ez ote zeuden Zuazo,Bastida edo Smith arkitektoengan.

Garaiko botere publikoen babeszuzenaren peko eraikin berriek,hiribildugintzaren ikuspegi bereziaislatu zuten: etxebizitza osasuntsueta duinak, dekretu bidez mailarikgabeko gizarte baterako. Bainaekimen pribatua izan zen, hainzuzen ere, gizarte hartan gehienirabazi zuena. Edonola ere,eskualdeko planean argiro ikustenzen Bilbo hiribildu-biltze handibaten burutza bezala; izan ere,filosofia honetako punturik altuenaJavier de Ibarra y Bergé alkatearengaraian izan zen, 60 hamarkadakourteetan.

Deustua ere bazihoan hastenhiribildugintzan. Irudian, industriakoeraikina, Pedro Ispizuaren lana (1943).Erremateko eskultura, Lucariniartistarena da. Eraikina berregokituegingo da egoitzazko erabilerarako.

Bilboko Arte Ederren Museoa. MuseokoPlaza. Arkitektoak, Fernando Urrutia -Estanislao Segurola. - Eugenio MaríaAguinaga. 1945

Rafael Fontán arkitektoak (1949)Begoñako Igogailuari eman zion kutsuarrazionalistak, Gudari Intergalaktikobaten antzekoa egiten du.

Eskualdeko filosofia harenerantzuna izan zen Erandiorenanexioa lehenengo 1940an, bilbotarudalaren lurraldea ia 60 km2-koabihurtua eta 1966an Lujua-Loiu,Sondika, Derio eta Zamudioelizateak gehitu ziren: lurraldeko107 km2 hazkunde kaotikoan,geografiaren eta gizartearen aurkakoindustrializazio batekin. Ez zeuden,bada, bitarteko ekonomikorikbiztanleri langile berri huraazpiegiturez hornitzeko; eta aipatubiztanleria itsasadarreko erriberetan

“Hiribildu burgesean” ezin zuenhorrenbesteko eraginik izan. Azkenfinean, periferiako auzo langileakbatik bat, 1943ko plan orokorrareneta frankismoaren borondatepolitikoaren emaitza ziren.

Gerrate osteko hedapena, garapenaeta eskualdeko Bilbo.

1943an, frankismoak Bilbokoeskualde plana, Bilbo eta bereEskualdeko Hiribildu AntolamendukoPlan Orokorra bezala deitua, onartuzuen. Lege-tresna hark, elkarrensegidako zuzenketa eta aldaketekin,industrializazio eta espekulaziohandiko Bilbo eraikitzeko balio zuen,hots, berrogeita hamar eta laurogeihamarkaden urte bitartekoa. PlanOrokor hura, elkarren segidakotestutan garatu zen: 1952ko partzialaedo 1964ko eskualdekoa. Baina1943ko plan orokorraren moldaketakizan ziren. Ondorioz, plan hauxeizan zen geure eguneroko Bilbon zatihandi baten eragilea. Orokorrean,1943ko planak, Bilboko periferiarengarapena bideratu zuen, kontrolikgabe eta espekulazio handiaz.

1969ko ekainean, Asuako haranaBilbora anexionatu eta lasterrera,hau idatzi zuen Javier de Ybarra yBergé, Bilboko alkateak (1963-1969): ”Bilboko alkatetzaz 1963koazaroan jabetu nintzenean ez nuensusmatu ere egin Bilbo barneko etakutuna eta egun aurrean dugunhiribildu makrozefaloaren artekoiragaitea legokidakenik; izan ere,Espainiako hirugarren hiribilduburuabaita bihurtu, Madril etaBartzelonaren hurrengo. Antzinako Bilbon guztiok genuenelkar ezagunak eta bilbotar-bilbotarrak, botxoan jaiotakoakbaino ez ginen...Ez dira urte askoigaro, gure familietako sasoi batekopertsonak zabalgunean, KaleNagusian, bizi zirenak, ArriagaAntzokira edo Alde Zaharreraerosketak egitera joaten zirenean:Bilbora noa.... ziotela. ...Bere sortzaileak Bilboriadierazitako lehen mugak ez zirenberreskuratu anexioekin bakarrik:Abandokoa (partzialak 1870 eta1879an eta behin betikoa 1890ean),Begoñakoa (1870 eta 1879kopartzialak eta 1924ko behin betikoa)


eta Deustukoa (1924); honez gain,Hiribildu Gutunekoak gaindituziren, Erandioko (1924ko partzialaeta 1940ko behin betikoa) eta Loiu,Sondika, Derio eta Zamudiokoanexioekin.Azken hauek borondatezko anexiobezala egin izan dira ni alkateizanda...1966ko ekainaren 19an.Hiribilduaren lurralde-azalerabikoiztea suposatu dute; izan ere,Asuako haranean premiaz beharzuen hedapena erraztu baitzaio. Etahau horrela da, haren parekoa denNerbioiko haranean espazioeskuragarria saturatu egin delako, ezbakarrik gure udal barrutian, baitaingurukoetan ere, Bilborako balioizan baitute berauetan ezartzekohaien industria eta egoitza guneak.Behin baino sarriago bururatu zait,Bilbon bizi ziren pertsonak zirela-eta, Barakaldon edo Sestaon bizizirela niri esatea, eta asko gara gureetxeak Neguri, Areeta edo Algortanditugunok. Getxoko elizateko aipatuauzoak bilbotarren ekimenez sortuedo garatu ziren, gure aitonek LabeGaraiak Barakaldon eta Sestaonezarri izateagatik elizate haueksaturatu egin diren bezala. Hala da:egun, ehun mila eta hogeita hamarmila biztanletik gorakoak dira biak.Hori dela-eta, Bilbok eta bereeskualdeak egun osatu dutenerrealitatea dugu begi bistan.Arrigorriaga eta Galdakaotik,Nerbioiko ur-goratik eta itsasoraino,gune bat bera jarraitua dute osatzenitsasadarreko bazter bietatik (letrabeltza neurea da). Hori dela bide,Bilboko udal mugarteko laurehunmila biztanleen biztanleria, eskualdeosoko zortziehun milakora iritsi da”.(Manuel Basas Fernandezen “Bilboeta bere eskualdearen hazkundea”idazlanaren hitzaurrea. Bilbo, 1969). Testuak ez du ezer kentzeko. Egitenduen unearen deskribapenagatik etabere literaturatik ondorioztatudenetik: garai hartan, Bidagor-eneskualdeko planetik alegia, irizpidehedatua zen Behe Nerbioiko bokaleosoa, eskualde bat kontsideratzea.Bilboko Udala zen haren burutza,Aldundiarekin elkar agintaritzan,Gobernu Zibilaren babes pean. Horizela-eta protagonistan azaltzea 66koAsuako Haraneko azken anexioak,

1876an hasitako prozesu batenamaiera logikoa bezala. Hori zela-eta, baita ere, gehien bat Negurin,aipatu den bezala Amann eta Agirrefamiliakoek egindakoan alegia, biziziren “botxoko” zenbait bilbotarriabestu egitea. Izan ere, hauek,itsasadarreko alde bietan garatubaitzituzten beren industriak,“berena” baitzuten kontsideratuitsasadarra. Testua, azken finean,industria eta merkataritzakoburgesiaren espiritua da, alkate letraegina.

Beirategia Abandoko geltokian (Fungairiño, 1941-50), aldi hartan Bizkaiko industria-ko errealitate berriaren islapena.

Gerrate Zibila eta gero, eskulaneko eskariagatik batetik eta 60hamarkadaren urtetako “boomdemografikoa”gatik bestetik,gehikuntza demografikoa izan zen.Itsasadarreko bi bazterretan zeharhiribildu-garapena suposatu zuen,eguneko Bilboko auzo periferikoeneklosioa eta arazoen kateatzea. Eta,arazo hauei, era desegokianantzeman zitzakeen konponbiderikAsuako haranaren zati batenanexioaren bidez.

Gauzak honela, gailendu egiten daSan Inazio auzoko hiribildugintzakointerbentzioa; 43ko EskualdekoPlanaren ondorioa izanik, 1945etikhasita eraiki zen Hilario Imaz,Germán Aguirre eta Luis LorenzoBlanc arkitektoen gainbegiratzeteknikoarekin. Dentsitate ertaineko etabarrualdeetan espazioko kalitatehandiko etxebizitzak egin ziren,eraikuntzarako itxura desberdinak

hartuz: etxalde itxia, U erakoa, multzolinealak...

Baina, San Inazio eta Solokoetxeneta Torre Madariagan Amann-Bastidasaioak alde batera utzita, Bilbokofisonomia aldatuz zihoan bizkorlurzoruaren atzemate trinkoarenbidez: mende hasierako eraikinak,altuera handiagokoengatik ordeztenziren, multzo irekiak eraiki zirenmendien mazeletan azpiegituraegokirik gabe... Bilboko eta, baitalantegi-herri mugakideetako burdinhesiko auzoak sortu ziren.Hiribildugintza hartako besteaurpegia, sustapen publikoarenaldetik, Otxarkoagako auzoa izanzen; sustapen pribatuaren aldetik,berriz, Rekaldeberri, Zorrotza edoSantutxu bezalako auzoak. Araurikgabeko hazkundearen emaitza argiroerakusten digute auzook. Izan ere,garapen kontrolik gabekoarenondorio honetako alde gailena,

Hirurogei hamarkadako masifikazioa,Santutxuko Cocherito de Bilbao kalekoetxe hauetan islatua.


Ibarra alkateak gorago deskribatuduen hirurogei hamarkadarenurtetakoa izan zen. Aldian,hiribildugunetik eta lehenzabalgunetik aldendu egin zenpopulazioa, erabilera berriak,bulegoak batik bat, bertara sartuz.Aldi berean, periferia ekarpenberriez, txabolak barne, bete eginzen inolako kontrolik gabe.Otxarkoaga dugu esandakoarenadibidea.

XX. mendeko laurogeihamarkadako urteetan, Europan eta,berarekin batera, baita Euskadin ere,“Industriako Iraultza” zenaren bidezsorturiko “burdingintzako aldia”amaitu egin zen.

1994an, azken finean, udalbatzademokratikoek Bilboko HiribilduAntolamenduko Plan Orokorraonartu zuten, egun indarreandagoena. Jarduteko bere oinarrizkoplana Gorordo udalbatzaren aldianegin zen, nahiz eta beharrizana etazenbait azterketa-linea Robleslegealdian definitu izan. Baina JosuOrtuondoren legealdian egin zenbehin betiko onarpena.

Demokraziaren aldian, beharrezkoazen 80 hamarkadako urtetik jadanikBilboko hiribildu berregokitzeariekiteko legezko tresna edukitzea.Zergatik eta hiribildua, burdinakoindustriaren ikurra izateari utzita,tertziario eta zerbitzuen bidean saiatuizateagatik. XXI. mendeari aurre eginbehar zion Bilbo, “industriaz gerokohiribildua” alegia.

Hirurogeita hamar urteen hamarkadaneta laurogeikoen hasieran, bilbotararkitektoek altzairua eta kristala erabilizituzten eraikuntzan. Banco deSantander deitu izandakoaren egoitza,Jadoko Plazan.

Plaza Biribilean, elkarren ondoko estilo,aldi eta estetikak: Diego Lopez de Haroren(1889) eskultura erromantikoa, sare-antzekoa duela Banco Urquijo (1979)eraikinaren itxura. Non eta hemen duguislatua aintzinako “Hotel Términus”, egunBBK, eraikina, zeinaren hasierako diseinuaS. Atxukarrorena baitzen (1893).

Ezkerra. Euskalduna Jauregia (1.999), F.Soriano eta D.Palacioren obra. 1864an inau-guratu zen antzinako ontzitegiaren lurraren gainean eraikia.

Bilboko “kristalezko zeru-arraskaria”,BBVA-ren egoitza. Chapa, Casanueva etaTorres taldearen obra (1970).Arrazionalista-brutalista bezala dagodefinitua, beira eta aluminioan.

8 kapitulua. XXI. mendeko Bilbo:Bilboko Hiribildu Antolamenduko Plan Orokorra.1994.


“Fosteritoa”, alegia “Metro Bilbao”ko 1Linearen irteera. Norman Foster ingelesarkitektoaren diseinua (1995).

Eskuinera, Abandoibarra, ontzitegi eta portuko biltegien espazio zaharra izandakoa,zerbitzu eta aisiaren Bilbo tertziarioaren hiribildugune dotorean dago eraldatzen.

Bilboko Plan Orokorrean 18“pieza” izan ziren, guztira,proposameneko xedea.Proposamenaren inguruko filosofia,norabide bikoitzean dago: aldebatetik, espekulazio bidez lehenizandako hainbestekohondamenagatik, hiribilduari etahiribildutarrei konpentsazioaematea, txikia izanik ere, Bilbokoberdeguneak gehitzeko saiatuz;beste alde batetik, itsasadarrak berefuntzio historikoa galdu duenean,aisiarako gune eta oroimenhistorikoa bihurtzea. Eta,horretarako, hiribildua

Bilbao Guggenheim Museoa. Frank O.Ghery & Associates. 1993-97

Ametzola modernoa, geltokia, parkea, etxebizitzak eta “Haizearen Argia” iturriarekin,Trenbidearen Etorbide berriaren biribilgunean.

Bilbao Guggenheim Museoa La Salvekobeheratzetik.

erriberetarantz irauli, Abrarantzhedatu eginaz.

Hori dela-eta, Abandoibarra,Zorrotzaurre eta San Mames Zelaikoinguruak, espazio kutunen etaeztabaidatuenak dira.Etxebizitzetarako espazio berriaksortu dira: Ametzola, Mirivilla, Minadel Morro eta Larraskitu; BilboZaharra, Sabino Arana edoAmetzolako espazioak berregokitudira; Enekuri, Salvea eta AsuakoHaranaren konexioa egiten duenOlabeagako zubia bezalako bideakdefinitu dira; ErdialdekoKonponbidea eta EkialdekoKonponbidea definitu dira; garraiokoIntermodalaren aspaldiko ideia erehor dago, Ness lakuko mamua balitzbezala, ziklikoki agertuz eta

desagertuz... Azken finean,itsasadarra, ibaibide garrantzitsu batbezala diseinatu da.

Planaren onarpena delikatua izanzen; elkarren aurkako interes gehiegizeuden. Orain ere badaude. Planariñabardurak, hamar urte igarota ere,polemika bizia dira egun Bilbon.Abandoibarran, zein atzematearenbolumena eta zenbat dorre eraikikoditu Aldundiak?; César Pelli beredorrea eraikiko du, eta Arata Isozakijaponiar diseinuko arkitektoak eraikiahalko ditu “dorre biki”.

Bilbo, hiribildu ferroi, marinel etamerkataritzako hura, direla 700 urtebaino askoz lehenago sortua, bereitsasaldia amaitu egin barik dagooraindik.


Ingurunea


Ingurugiroa Bilbon eta bereinguruneetan.

XX. mendeko bigarren erdialdekoBilbo, kedarrez beteriko atmosferakzuen estigmatizatua, industriajatorrizko ke eta gas ia arnastezinenhodei batez estalia balego bezalabeti. Ez da beti horrela izan: ez baitagaur egun, industriaz geroko aldihonetan, ezta antzina ere, hiribilduaZazpi Kaleetara eta zerbaitgehiagotara hedatua zenean.

Hain zuzen ere, XIX. mendekoazken hereneko aldi urrenez hitzegiten digu Don Miguel deUnamunok “Haurtzaro etagaztaroko oroimenak” bere liburuan:

"Ezin esatekoa da gugan, kaleartean jaio eta hezitako hiribildukoumeengan, landak sorrarazten zuen

efektua. Eta eskerrak bazegoela,fresko eta berdea, hiribildukomugetan bertan... Campo deVolantinerantz pasioan joan etakorrikan egiten genuen bertan,zuhaitz eta belar artean,itsasadarraren ondoan... Ostegunarratsaldetan... maisuak galdetuegiten zigun nora nahi genuen joaneta boto gehienak zituen lekuaLanda Verde zen… Landa Verdezegoen eta dago Begoña etaitsasadarraren artean, hartatik Boluetajaitsi egitean... (eguneko Europako etaTxurdinagako parkea, zalantzagabe)”.

Argi dago bilbotarrekberdegunetarako duten zaletasunatradizioan errotua dela eta gauregun, hiribilduaren inguruak

hiribildu bihurturik daudenean,baditugu Bilbon berdegune piloa.Parke, lorategi, zuhaizdun pasealekue.a. hauek, hiribilduak digeritu baibaina deuseztatu egingo ez balitubezala, etxetik ia mugitu gabe gureikusmenaz gozatu eta birikiakesponjatzeko aukera ematen digute.

Baina baditugu malkar gehiago edogutxiagoko aldeak ere, paseo atseginariahalegin fisikoa gehitu egitekoak,ondorio osasuntsua bikoiztuzhorretara. Horiek dira “Bilborenbirikiak” deritzotenak. Hiribilduarenhegoaldean daude hauetako batzuk:Pagasarri mendia Arraitz, Gangoiti,Artabe, Arnotegi, Bolintzu ... bereinguruekin. Eta iparraldean bestebatzuk, Artxandan eta bere inguruetan.Ollargan inguruko Montefuerte parkesortu berria ahaztu gabe.

Montefuerte

BILBAO

Etxebarria

Europa-Txurdinaga

Doña Casilda

Ibaieder

ArtxandaSarriko

Pagasarri

Bilbo eta bere ingurunearen plano orokorra, parke eta berdegune garrantzitsuenekin.


I. Parkeak eta beste berdeguneak hiribilduaren barrualdean. A.- Doña Kasilda parkea.

Hauxe dugu “Bilboko parkea”. Laster beteko du mende bat. Eta honek esan nahi du XX. mendea hasterakoan,Abandoko soroak hiribilduarenak egin eta zabalgunea urbanizatu egiten zenean, parke polit atsegin hau Helgeraerreka itsasadarrera isuri egitean sorturiko sakonunean taxutu zela. Bilbotarrek milaka gozatu dute bertanhaurtzaroa.

1. Pergola gailenduko dugu bertan, zabal eta eguzkitsua, ur-zirrizten gurgurio goxoarekin.

2. Ahateen urmaela, txikienen gustukoena eta, harrigarriro,Helgera azaleratu den leku bakarra.

3. Lorazainaren txabolaren inguruanpaumak dabiltza, egin behar dutenbezala harrotuz luma ozelatuenabanikoa hedatzean.

4. Doña Kasilda Iturrizari monumentua.XIX.ean Bilboko ongile nagusienenartekoa izanik, haren oroimenak baimerezi duela irautea.

Parketik zehar zenbait eskulturabegira ditzakegu. Hurrengoakbakarrik aipatuko ditugu:

5. Arriagako Musa, ArteEderren Museokobihurguneek mugaturikoplazatxoan, itxuraederrekoa. Diktaduraaldian baztertua egon zen,lizunkoia izango balitzbezala.

6. Tonetti anaienoroimenezkomonumentua.

1 2

3 4

5 6


7. Chillidaren eskultura airean jasoa,“Topalekua IV” deritzona.

8 , 9. Alcanforero, Asiako hego-ekialdetik ekarria.

10, 11. Maitasuneko zuhaitza (Judasenaderitzote beste batzuek).

12, 13. Haginak, lorazainekeskulturgintzarako beren zaletasunaagertzeko zuhaitzak.

Parke batean, garrantzitsuena etaizaera ematen diona, zuhaitzak dira.Honetan, kopuruagatik ezeze,barietate eta kategoriagatik gailendudira. Haietako nahikotan, bestebatzuetan mantendu denidentifikazio-plaka berriztatzeabakarrik falta da, kategoriakoLorategi Botanikoa bezalaerrebindikatzeko. Askogatik ere,milatik gora dira eta, haien artean,hurrengoak gailenduko ditugu:

7

8

9

10

11 12 13


14, 15. Ezkiak, espezie desberdinekoak,udaberrian beren usain bareaz giroaperfumatzen dutenak

16, 17. Ginkgo biloba, antzinakogimnosperma, benetako fosil biziduna.

18. 19. Libanoko zedro dotoreen artekobat.

20. Iukak eta magnoliak…Eta denenartean soropil gune handiak, atseden etaelkarrizketa lasairako gonbida egitendutenak.

14 15

16 17

18 19 20


B.- Miserikordiako parkea.

21, 22. Beste parketik BihotzSakratuaren Plaza zeharkatuz bakarrik,parke bakarti isil honekin egiten dugutopo. Freskoa udako arratsaldetan,gogoeta sakonerako gonbida egiten du,ibilbide bakartiak zeharkatuzzuhaiztiaren peko itzalean.

23. Bitxiak bere leihotzar apaindu-apainduak, gudarako eraikinerako bainojauregiko egoitzarako berezkoagoak.

24. Eta baita armarri hori ere, UrrezkoArdilarru eta, agian, mazonikoak direnbere sinboloekin.

25, 26. Haritz pedunkuluduna, EuskalHerriko sinbologia mitikoarekin espezielotuenetarikoen arteko zuhaitz ederra.Mostra gisa, Gernikako Arbola.

27. Secoya Erraldoia (Sequoiadendrongiganteum), Kaliforniatik ekarria. Nahizeta zuhaitz hau ez iritsi YosemiteParkeko bere kideen arteko zenbaiten150 metrora, Bilbo osoko zuhaitzikaltuena da dudarik gabe.

C.- SarrikoEkonomia Fakultatearen mugakidea denez gero, ugari dira inguruan dabiltzan gazte ikasleak. Bere “edukien”

barruan Larrakoko Dorrea edo, hobeto esanda, haren aztarnak gailen daitezke, antzinatasuneko lau mendedunakbaitira.

Zuhaiztiaren barruan, hurrengoakhautatu ditugu:

21 22

23 24

25 26 27


28, 29. Indiako gaztainondoa, parke etalorategietan hain tipikoa; loragorriengatik bereizten da zuhaitz hau.

30. Arizona aldeko nekosta, itxuraamorratu eta hosto hertsiduna, nahiz etazuhaitz urtetsu honetan, hostoakisolatuz, galdu egin erregulartasuna.

31. Araucaria, Amerikar HegoaldekoKonotik (Txile) ekarritako koniferoa.Gero eta gehiago erabilia apaintzekoazken urteotan. Hemen, Sarrikon, haubezalako zenbait araucaria gazte daude.

32. Espazio irekiak soropil ondozainduarekin oso atsegina egiten duteparke hau; hori dela-eta, sarri ikustendira bertan umeak jolasten eta jubilatuakatsedena bilatzen.

33. Ametzolakomerkatalgaien geltokiaizan zenarenlurraldera, izen berekoplazatik sartzen gara.Bertan egiten dugutopo zuhaitz moztuhonekin, HareatzakoEzki ospetsuaren“ondorengo” batdena. 34. Ametzola parke interesgarria izatera iritsiko da, obra

isolatzen dituzten hesi horiek desagertzean. Palmerahauek eta zuhaitz gazte pilo batek horrela iragartzen dute.

D.- Ametzola

28 29

30 31 32

33

34


35. Pasealekuak ibiltariz betetzen hasidira.

36. Hona hemen diseinu aurreratuzkoPergola, turrustatxoa eta guzti.

37. Zeinaren hormetan, hareharrikozatietan, pirolusitako dendritak ageri dira.

38. Eta urmaelean, nenufarrak kulunkatuegiten dira, haizetxoaren erara.

39, 40. Beste zuhaiztxo aipagarriak,astigar hauek dira.

41. Eta eskulturen artean hauxe.Irakurlearen zentzu estetikoaren peanuzten dugu beronen interpretazioa.

35 36

37 38

39

40

41


E.- Botica Vieja parkea.

42, 43. Euskalduna zubiaren oinetan,berdegune polit hau dago, Deustukopopulazio ugariari zabaltasuna ematendiona. Nahiz eta oraintsu egindakoaizan, ondo garaturiko zuhaitzak ditu.Izan ere, honelakoak dira, gazteagobeste batzuekin batera, Indiakogaztainondoak edo irudiotako ezkiak.

44, 45 y 46. Espazio hau obretandagoela baino ez dugu esan nahi;hortaz, haren ikuspegien arteko batekiniradokizuna egin liezaioke irakurlearenirudimenari, obrak amaitzean bertanizango denaz.

F.- Abandoibarra.

47, 48. Euskalduna Jauregiaren bestealdetik, “Bilboko Itsasadarra” ItsasMuseoarekin egingo dugu topo. Honek,bertan izandako ontzitegitik salbatuegingo ditu historiarako dike lehorrenarteko batzuk eta “Carola” garabia.

49. Albiako plazan dago, abestien Antonen ohorezegindako monumentua. Izan ere, Unamunoren iritziz“espainiar literaturan errugabetasun eta xalotasun aldibaten ordezkaria...” zen hura. Trueba gizon ona dagobertan, erruki gabeko inaustetik salbaturiko platanondoerraldoiez inguratua.

G.- Albiako lorategiak – Uribitarte Pasealekua - Campode Volantín – Hareatza

42

43 44

45

46 47 48

49


51. Hortik, Uribitartera pasatuko gara, behi gehiago dituenbelardia, tranbiaren ibilbidea.

50. Eta, haien artean, lorategi zainduak. Lorategiok, argazkiaegin zenean, “hiribilduko behien” pasealeku ziruditen.

52. Zubi-Zuri, Calatrava arkitektoaren pasabide arina zeharkatu eta

53. Paseoan egingo dugu Campo de Volantineko zuhaitzenitzalean.

54. Guggenheim Museoko profil deigarrienetako batbegiratuz gero.

55, 56. Udaletxeko zubia zeharkatuz gero, Hareatzerairitsiko gara azkenean. Bertan ditugu bananondo handiak,iturri mitologikoak eta musika kioskoa.

50

51 52

53 54

55 56


H.- Etxebarria parkea.

I.- Europa edo Txurdinagako parkea.

J.- La Peñako parkea. Ibaieder.

57. Izen bereko industria-gunea, erabat lurreratuatximinia liraina izan ezik, Artxandako begiratokitikharturiko irudiak erakusten duen bezala ikusten da.

Kirol-lehiaketak (lasterketak…), herritarrenospakizun errebindikatzaileak. Aste Nagusikobarrakak eta su artifizialak... bizitza ematendiote eremu honi. Bilbotarren bihotzetanbadu jadanik tokia egina.

58. Espekulazioko atzaparretatik mirariz salbaturikoberdegune bat bezala defini genezake? Edo, soilago,industriaz geroko gizarteak, diru zitalekoaren baloreengainetik, espirituenetara sentikorrago egin dela onartukodugu?. Hau baldin bada Unamunok aipaturiko “landa verde” poztubeharrean gaude, XIX.eko ume haiek ontzat hartu etagozatu egiteagatik.

59, 60. Zuhaiztiaz gain, ahateen urmaela eta usategiakosatu izan dute bazter hau, Europako bahitzailea den zezenmitologikoaren eskulturarekin batera.

61. Urte asko ez direla, obra erraldoi batzuekdesbideratu egin zuten itsasadarraren ubidea puntuhonetan: hiribildura sartu aurretik zeharruneen artekoazkena, iparralderantz behartu zen. Hau zela bide,Ibaieder auzorako haran zabala geratu zen parke hau,ikuspegian ikusten den bezala zaindua eta atsegina,bertan kokatzeko.

62. Beste argazki honetan, Ibaizabal ibaiko azkenjauzia ikusten dugu. Hortik hasita Bilboko itsasadarradugu, horraino baita iristen itsasaldeen eragina. Atzean, Unamunok aipatu duen “Zubi berria”, nahizeta hau berriagoa izan.

57

58

59 60

61 62


Nahikoak dira, hiribilduko inguruetan egonda, deitzaile honetarako gai diren guneak.Denen arteko argiena, inolako zalantzarik gabe, Pagasarri da. “...Pagasarri eta ondoko mendien altuera izugarriak, nire haurtzaroko Himalaya...” (Unamuno, i.a.).

A.- Pagasarri mendia.

Asko dira mendi enblematikohonetako gailurrera joateko bideak:Larraskitutik, Buia eta/edoSeberetxetik, Arraitzetik...

Atseginena eta itzalpe gehienekoairitziz gero, Arraitzeko bidea hautatudugu.

1. Iturrigorri historikotik abiatzen gara:nahiz eta bilakaera izan, oraindikikusten dira zipriztinen inguruan izenazor dien zikin gorrixka horiek. Burdinurak direla adierazten dute.

2. Errepidea amaitu baino 300 metroinguru lehenago, hesi iragangarridunbide batek adierazi digu oinezkoenbidearen hasiera. Laster sartuko garapic-nic gune horretan, lizar lirainenitzalpean.

Hemendikhasiko duguArraitzeraigotzen.Errepideakkotxez igotzekoaukera ematendigu eguraldionarekingainezka egotenohi diren askal-degietaraino.

3, 4, 5, 6. Ingurutik bira bat eginazgero, flora ugaria begiratzean duguatsegina: haritzak, arteak, sahatsak,lizarrak, akaziak... larra goxoakinguratzen, non ganadua elikatzenbaita patxada osoan. Metropoliko zaratatik hain gertu eta,aldi berean, hain urrun...!

II.- Bilbo inguruan arnasa-hartze sakonerako lekuak.

1 2

3

4

5 6


7. Baina ezin garadenbora gehiago bertangeratu. Bidea duguzain. Ehunaka metroapur batzuetara,Alonsotegirantz,ibarbide hau dugu.Bere oinetan dagogertatzen zabortegihandia...

8. Baso-pistakezkerretarantz egitendu oraingoan,zuhaitzez beterikogune batean sartuz.Garai batean iabakarrak ziren pinudienondoan, bestehostozabal motak erebadaude.

9. Lizarrak.

10. Astigarrak.

11, 12.Haritzak.

13. Ginkgoak

14.Maitasunekozuhaitza.

7 8

9 10 11

12 13 14


15. Iratze arra.

16. Gorostiak.

17. Bide itzaldun eta atsegin hau Gangoitin amaitzen da.Atseden gune aski laua eta zenbait kirol joko eta tresnezhornitua dugu.

18. Orain, sektore gogorrena dugu aurrean, agian Lawson-ekonekosta landaketa hedatu honen bidez sinbolizatua. Beronenzuhaitz peko landaretza gauekoa da ia erabat.

19. Gailurrera iritsita, metro batzuk jaisten gara mendebaldenorabidean, Tarin izeneko iturria ahal denik eta lasterrenaurkitzeko. Hemen, eguzkia, atsedena eta ur freskoa edatendugu. Agian, dutxa suspergarria hartu ere.

20. Berriro igoz gero, geratu egiten gara une batez negukoelurrak pilatu eta, horretara, udan sorbeteak eta bestefreskagarri goxoak egiteko antzina erabili ziren elurtegiakbegiratzeko. (Ah! Izotzeko lantegiek bai deuseztatu dutelaerromantizismo ugaria...!). 15

16 17 18

19 20


21. Zerbait gorago, ETB-ko antenakdituen Ganetako gailurraren azpian,beste pic-nic alde bat dago haritzenitzalpean.

22. Aterpearen inguruetatik ikuspegi haudugu, hiribildu osoaren orokorra gutxigorabehera, nahiz eta argazki tresnarenobjektiboan osorik sartu ez.

23. Pagasarriko mendi aterpea. Irudihonetan, egun eguzkitsu atsegineanikusten dugu, baina zenbat eguralditxarreko egunetan babestu ditumendizaleak, haize erdian etaigotzeko bide gogorra eginda hotzbatean iristean...! Gure eskerronahainbeste hamarkadetan zehar aterpeairekita mantendu dutenentzat...!

24, 25, 26, 27, 28. Pagasarriko“tontorra” delakoaren karst deritzona.Aterpea eta mendiko postontziarenartean, karedun menditalde honetakoeredu karstikoa adierazteko irudiakbildu ditugu: Lapiaz estalia, karearrailduz inguratua (24) Lapiaz biluzia,euri ura pasatzeko ildo sakonak dituena(25), Lapiaz erdi estalia, zeinetanhigadurak moztu baititu orratzak...(26),kareharri uharrezko (errudistak) hauetanohiko fosilen markak (27), etagailurreko lapiaz erraustua, Artxandatikedo Montefuertetik bereizteko bezalakoaduguna (28).

21 22

23 24

25

27 28

26


29. Baina haranera jaitsi behar da, botxora. Jaistea askizorabiagarria da, nahiz eta amerikar haritzako landaketa haubezalakoak ikusteko aukera izan. Iraganean tontor erloa izandakobatetik oso gertu dago aipatu landaketa.Pagasarriko betiko bidetik jaisten gara. Egia esan, gordin eta abegieskaseko topatu dugu. Baina hobeto dago horrela, auto eta motorkutsatzaileen baso-pista bihurtua baino.

30. Hau da Zapaburuko iturri ospetsua. Gure gaztaroan ez zegoanhain apainduta, baina urik bazuen, horretarako baitago.

31. San Justo harkaiztegia. Botxoko mendien arteko enblematikoa.

Hemendik, bi aukeraditugu: errepidetikjarraitu Larraskitu etaBilborantz edoeskuinetara jo, Buiarantzdoan baso-pista hartuz.

32 y 33. Aurretiaz, San Roke baselizari emango diogu begirada. Nahiz eta harenbarrualdea txukundu gabe egon, kanpoko egitura sendoa eta hedatua da. Udalbatzaurtero doa bertara jaia ospatzera. Historiak argitu beharko liguke zergatik den hori:biztanleak izurritik askatzeagatik santuari eskerronez egindako boto bategatik edoudalbatzaren jurisdikzioa altuera hauetaraino mugatzeko irrikagatik.

34. Santuaren bedeinkapena edo bestearrazoiren bat dela medio, ingurukolandaretza ikusgarria da. Baselizarenaurrez aurreko arte hau gailendu da, bimende ziurrekoa bera.

29

30

31

32

33

34


35. Hau bezalako gaztainondo ederraketa beste zuhaitzak ere badaude.

36. Haritzak, pinuak eta gainerakoakbezala, zeintzuen artean aihenbelarnahasmendua hasten baita, endalaharrabezala, harresi ia sartezina sortzeraino.

37. Beste batzuetan, zuhaitzen kimuakdira muga zarratua sortzen dutenak...

38. Zuhaitz eta sastraken basarte honenbarruan gailendu egiten da, noizeanbehin, kuku-praka hau bezalako landareloradun hain nabarmena.

39. Gure bidera itzuli gara, Buianorabidean. Arin jaisten gara, zerenlaster kokatu baikara baselizaren pean;izan ere, hau, Pagasarriko tontorrarenpean dago. Bide batez, hegal osohorretan landaretzak hartuaz doanindarra miresten dugu.

40. Beste iturbegi bat, bere metalezkobaso katuarekin. Eskertzekoa dagozagarri txiki hau, eguzkiak berotuegiten baitu ibarbide honetan.

41. Trokartearen hondoan, errekak,galeriako baso eder bati eman diobizitza. Hemen, haltz beltzez gain,lizarrak, haritzak, hurrondoak eta besteasko daude. Korronte gozoaren parekobide bat jarraitzen dugu.

42. Puntu batetik hasita, errekarenubidea, neurri handiko harriez, harribilaerdi eginez beterik dago, aldizka,hondakinezko pilaketaren barruankorrontea desagartarazten dutenak.

35

36

37 38

39

40 41 42


43. Nomeolvides (myosotis nemorosa).Loratxo delikatua, leku heze etaitzalpekoan bakarrik dagoena.

44. Bolintxuko uharka apurtua. Urtegitxikia beteta dago, agian 83ko “tantahotzaren” ondorioz edo Partzuergokoobrek utzi zituzten materialsolteengatik; izan ere, Partzuergokohodieriek zerbait gorago zeharkatzendute trokartea. Inguru osoko gazteekerabili zuten igerileku naturala galduzen. Baina irabazi egin dugu, ordea,udan eta urte gainerakoan pasiatzekobide ezin hobea.

45. Zaila da zuhaiztiaren barruan batenbat gailentzea bere tamainagatik. Haritzeta lizarreko multzo honek bai mereziduela uste dugu.

46. Gorosti hau bezala, gaztea oraindik,baina kementsua.

47. Goi-behe batek sorrarazitako soilunetxiki batean, iratze arren multzo hauikusten dugu, erakusketa batean egotekomodukoa.

48 y 49 . Galeriako baso bat dena ezinhobeto definitzeko irudiak.

50 y 51. Azkenean, Buia auzora iritsigara. Aurrean, Buiagoiti eta Seberetxeikusten ditugu.

43

44

45 46

47

48 49

50

51


B.- Montefuerte parkea.

Nahiz eta, egia esateko,Arrigorriaga udalerriko lurretankokatua egon, La Peña bilbotarauzotik gertuago dagoenez gero,bilbotarrak eta Basauri hurrekoherritarrak gehiago doaz bertaraArrigorriagakoak baino, urrutiagobaitago udalerri honetakohiribildugunea.

1. Lehen irudi honek, parkea topatzekobalio digu, A-8 eta A-68 autobideakbidebanatzeko puntutik gertu. Bertanikusten dugu, baita ere, parkearenbeheko gune laua.

2. Malmasin mendia eta autobidearensarrera barru aldean. Haren joan-etorrien zarata, etenik gabekoa dainguru osoan. Ezkerraldetik doan bidebatetik, zerbait urrunago ikusten direnaltueretara igo eta errepideez bestaldedagoen basotik jaitsi daiteke.

3. Bide desberdinak, batzuk asfaltatuaketa beste batzuk ez, naturazko edo ianaturazko espazio zabal honetatik gurekaxa ibiltzeko. Espezie desberdinetakoarboladiak antzaz era anarkikoan daude(nahasketa ederra!).

4. Zumarrak. 5. Astigarrak. 6. Urkiak.

7. Makal urtetsuak. 8. Haltz beltzak.

9.Pic-nic egiteko gune bat, haritz,bananondo, makal eta beste zuhaitzbatzuen artean...

10. Hegaleko ur emaria jasotzekourtegia. Beronen inguruan, zenbaitzuhaitz eta zuhaixka; baita lurrezkobideak ere, mountain-bike praktikatzekogertuak. Beherago beste hezegune batikusten da, lezken hazitegia. Eta gero,umeen jolasetarako belardi zabal bat etaeuri egunetan babesteko txosna.

1 2

3 4

5

67

8 9 10


11. Basauri eta Etxebarrirantz doanhegala. Lanbro artean, Mina del Morrozena sumatu daiteke. Lezkakkolonizatuz doazen hezegunearenatzealdean, txinbo eta gimnasia egitekotresnetako gunea dago.

12. Hemen ikusten da nola landarehidrofilo desberdinak hedatuz doazenalde zingiratsu txiki honetan; eskuinaldera dauden ezpata-belarrak nagusiizango dira denboraldi pare bat barru.

13. Beste urtegi honetan, lezkenkolonizazioa amaituz doa. Azken lauirudi hauetako osotasunean, ondoratzeekologiko baten lehen faseen sekuentziadugu. Geroago, sakonunea urez betekoda, zuhaitz sendoagoak hasiko dira,baso bat sortuko da...

14, 15, 16, 17, 18. Parkeko zenbaitpuntutan, ibarbide sinusoide honetanbezala, zenbait espezie batera landatuizan dira. Hemen, astigar gazteak dira,zeintzuen kimuak indarrez sortu (15) etabaita ere loratuz (16). Haien hostoen (17) ezaugarriak, palma-itxurako silueta eta peziolo gorria edokontrargi bitxi hori (18) dira.

19. Basoko madariondo baten adartxoa.

20. Zumar batena.

21. Zenbait puntutan elorrizko berezkosastraka kontserbatu egin da, ote hauekbezala.

11 12

13 14

15 16

17 18 19

20 21


22. Edo mozketa-lan hau, beti erekontrolpean mantendu beharko dena,zeren joera baitu lur landu gabeangehiegi ugaritzeko.

23. Udaberriko koloreetarako apartatutxiki bat, landare apalenak loratu etadistiratzen direnean. Adibideak,Polygonum hau.

24. Stelaria deritzona.

25. Potentilla izenekoa.

26. Berberisa.

27. Pasmo-belarra.

28. Leguizamón norabidekobeherakadan, hostozabaleko arboladimisto hau ikusteko atsegina dugu.

29. Txantxangorri honek, bere abestiekinagurtu eta argazkia ateratzea ere utzizigun.

30. Parketik kanpoalderantz direnikuspegi orokorrekin amaituko dugu.Lehenengo eta behin, ipar-ekialderantz,Mina del Morro zenaren hondakinak.

31. Hegoalderantz, Pagasarri, berekarezko “kalota”, aterpea eta hegaletanlandaretza ugaria, bai tonu beltz antzekokoniferatan zein hostozabaletan.

22

23

24

25 26

27

28 29

30 31


32. Hego-ekialderantz, beste harkaiztegihau (Uzkortakoa), hain bestegogorarazten diguna San Justokoajatorrizko egoeran. Hala ere, haumotelagoa da dimentsioetan.

33. Azken finean, ekialderantz etaMalmasin mendian oinarrituz, zuhaiztihau, ia ukitu gabea.

1. Alde Zaharra. Erdialdean, Arriaga antzokia.Beraren ezkerrean, Santiagoko katedralaren dorrea.Aurrean, Hareatzako zubia, itsasadarra, Ripako kaiaeta udaletxeko dorrea. Urrunago, Bailen kaleko“zeru-arraskaria” dago...

2. Arnotegiko altueretarantz jo izan dugu. Lanbroakzirriborratu egiten ditu hondoko profilak. Bainabeherago, ia aurrez-aurre, oso lautada zabala dago,mea-ustiapen agortuen oinordetza. Hemen, garabienmultzo ugariak, Bilbo berri baten eraikuntzairagartzen digu: Mirivilla.

3. Zabalgunea,itsasadarra etaZabalburukotramankuluenartean, BosgarrenParrokiaren hormabaltzituen atzean.BBVA eta Albiaeraikina erraldoiakgailendu egiten dira.

4. Zoom honek,zenbait xehetasungehiago ematendizkigu: BBVA-renatzean, Abandokogeltokiaren teilatua.Zerbait eskuinera,Albiako lorategienzuhaiztiaren zati bat.Eta aurrez-aurre ia,Campo delVolantinekobananondoak.

C.- Artxanda

Artxandara igotzea beti izan da bilbotarrentzat, umedirenetik, luzaro itxarotako saria bezalakoa.Funikularrak, bestalde, erraztu egiten du.

Artxandak dituen gustagarrien arteko bat, hiribildukopaisajea begiratzeko balkoi ezin hobea izatea da;

hortaz, atsegin paregabea lor dezakegu, bertatik oinezsarritan ibili-eta jadanik ezagun ditugun bazter ugariairetik ikusi egitean.

Lehendik aurkeztu izan dugu Etxebarria Parkearenikuspegia. Orain, jarraitu egingo dugu ikuspegiarekin.

32 33

1

2

3 4


5. Depósito Franco izan zenaren armazoia eta ondoko orubea, Isozaki-ren dorre eztabaidatuen arrisku pean. Uribitarteko pasealekuaren zatibat eta Zubi-Zuriren profila.

6. La Salve zubitik Deustukora. Guggenheim Museoa da nagusi hemen,distiratsua eguzkiaren izpiek titanioko bere azalean jotzerakoan.

7. Erdian, Abandoibarrako lautada, etorkizun egundokoa izango duena,Deustuko Zubiak zeharkatua. Beraren ezkerraldean, Dona Kasildarenparkea; atzealdean, Euskalduna Jauregia eta, urrunago, San Mames-ekoarkua. Behean, ezkerraldean, Guggenheim eta, dena besarkatuz,itsasadarra.

8. Ikustokiaz gain, “Funi” izenekoakegiazko biriki batera, alegia, parke ondodiseinatu eta zaindura garamatza. Adindenetakoak ikusten ohi dira bertan, batikbat, nerabe arokoen talde alai oihulariak...

9. ”Funi”ren geltokiaren aurrez aurrean,Gurpil erraldoi hau, haren hasierakomakinariaren omenez eginikoa dirudi;izan ere, erretiratu egin baitzen oraintsukobirmoldaketa egin ostean.

10. Zerbait esateko bada Artxanda kritikatu egiteko,espazio gehiegi urbanizatua izatea da.

11. Baina badu zuhaizti ikusgarria.

12. Barbakoa ere baduten pic-nic gune aldenduezinekin batera. Dena dela, seme-alabekin batera airepean egun bat pasatzera doazen familientzatmesedegarriak dira.

5

6 7

8 9

10

11

12


13. Eta baita kirolaldeekin ere,hau bezalako batzuk irekiak.Eta beste batzuk pribatuizaerakoak.

14. Zuhaiztian, aipamenberezia merezi dute astigarrak,aurrez-aurre dagoen haubezalakoak.

15 y 16. Ereinotza eta berehosto distiratsuak.

17, 18. Eguzkiaren izpiakislatzean elurrez estaliadirudien zedro honetako etabere azikulen zehaztasuna,sorta distiratsuetan elkartuta.

19. Artxandatik, AsuaHaraneko ikuspegi bat eredugu. Lehen planoetan,iparraldeko hegala, zuhaiztizbetea eta, bigarrenean,aireportuko lautada zabala;hala ere, ikuspegi honetan ezda ageri beronen terminala,alegia Calatravaren “usoa”.

13

14

15 16

18

17 19


Itsasadarreko azken tartean, azken 25 urtetangertaturiko industria astunaren deuseztapenarenondorioa baino ezin genuela ikusi pentsatu baldinbagenuen... asmatzea zati batekoa baino ez dela

frogatuko dugu. Zeren oraindik begi bistan baitaudeekonomiak aldi hauetan egin duen bat-batekoaldaketaren orbainak.

Eta horren frogabide dira hurrengo argazkiak:

1. Azken Labe Garaia. SestaokoIbarran, ACB modernoa eta La Navalbitartean isolaturiko museo-erlikia.Erdian dagoen espazio hutsarenzertarakoa ez dago argi.

3. Asuako itsasadarraren bokalea.Hondoan, Sefanitro lantegia (industriakimiko).

4. Castaños ibaiko beheko ibarrean“hezegunea”, Retuerto eta Galindobitartean. Alde hau, Lindanelaidotuaren botatzeengatik erabatkutsatua geratu zen. Badirudiberregokitzeko asmoa dagoela.

5. Industrialdea eta Bikakobo gunea,Ugarte inguruan.

6. Gobela ibaiaren bokalea,Udondorekin lotunea izan eta gero.Industrialdea hau ere, irrikaekologistarekin.

2. Industriako instalazio zaharkituaLamiako aldean. Metroa haren ondotikpasatzen da...

III.- Itsasadarra, Bilbotik ur behera.

1 2

3

4 5

6


7. Barakaldoko dartsena zaharrarenondokoa. Bi garai erraldoik meazamatzeko instalazio zahar batdesmuntatu dute, zaharberrituz gero insitu jartzeko museoko pieza gisa.

8, 9. Lamiakoko dartsena (¿) edo harana.Dartsena baldin bazen, zabortegi bezalaerabiliko zen, ziur asko, urteetan zehar.Astrabuduako bizkar txikitik edoOndizeko Balkoitik begiratuta, itxurapenagarria du. Beharrezkoa daegokitzea.

10. Ballonti errekako haran bukolikoazena, Serantes mendiko hegaletatikGalindo ibaian poliki ura hustu egitenduena itsasadarrarekin bat egin bainozerbait aurrerago. Haran honetako liluraguztia desagertu egin da, batetikElektrizitate Baltzuko aldagailuenmultzoa edo azpi zentrala eta hariterielektrikoko dorreen ugaritasunagatik eta,bestetik, autobideko taxuketagatik. Izanere, beren ezpondan lerrokaturikosastraken muga baten atzean baitagoezkutaturik autobidea.

11. Eta oraintsu hasitako obra hauek,arduratzeko kontrapuntua egin diotePortugaletetik La Arena Hondartzarakobidegorrira paseatzera datozen ibiltariugariei; hain zuzen ere, bidegorriarenlehen tartea, irudi honen gainetikpasatzen baita. Arean gehiago: hemen ikusten denerrepideko tarte txiki hori, gidari askokeuren automobilak garbitzeko daerabilia, arekak ahateen urmaela batbezala utzirik.

Hala ere, itsasadarrekobazterretan, neurri bateko edobesteko alde naturalak daude.Hauetara joaten direnek,hiribilduetako zarata eta kutsaduratikaldendu gabe, gozatu egin dezaketeariketa fisikoa osasunbide bihurtuz.

12. “Meabide” izandakoen artekobatetik sartu egiten gara Mendierrekakoharan atseginean.

Azalera gehienekoen artekoa eta,hiribilduburuaren hurrengo,biztanlerik gehienekoa izan zenudalerri hau; bertan gailendu egitenda Ezker Bazter osoko birikihedatuen eta atseginena:Mendierreka. Urteetan izan zenTriano eta Galdames altueretakomea atera eta garraiatzeko lekua.Gaur egun berdegune bat da, bara-kaldarrek hobetsia eta jatetxeeningurua izateagatik ere ezaguna.

A.- Barakaldo

7

8

9

10 11

12


13, 14. 200 m inguruan iritsi garasoropileko gune honetara, Castaños“errekatxoaren” zeharruneak inguratua.Zuhaitzek, neguko beren jantzianbiluzik, argirako eta eguzkiarenberorako bidea egiten dute otsailekogoizalde epeletan.

15. Gorostizako Kirol I.M.-ekoinstalazioak inguratuz gero, Castaños-eko ibaibidera itzuli egiten gara, pic-niceta landako sutegien gune honetan.

16. Errekaren eskuineko bazterretikjarraituz, uhatea pasatu eta urtegira iristengara; aipatu bazterretik inguratzen duenbidezidor polit batetik jarraituko dugu.

17. Haltzak urtegiko bazter berean.Hostorik gabeak baina infloreszentzimaskulino goiztiarrez jadaniktxukunduta.

18. Erakutsi egiten dituzten urrondoakbezala, uraren bazterrean zintzilik.

19. Gorostiak, ordea, Gorostizakoeremuan toponimikoak, bere hostotxaroleztatuak baino ez ditu oraindikerakusten.

20. Zingira eta hotel establezimenduugari dituen biztanledun gunea erepasatuz gero, metro batzuk gehiagojarraitzen dugu errekaren ubidea.Horretara, mimosa hauetako lorezkoadierazpena begiratu ahalko dugu.

21. Castaños ibaia edo erreka abeslarijaisten da goroldioz estalitako haitzeneta tente mantentzeko gorpuzkeranahikoa oraindik garatu gabekozuhaitzen artean; izan ere, hauek,oraindik haizeen jostailu direla dirudite.Ez dugu goraino jarraituko, bigarrenurtegi bat baitago, ezta ere izena ematendion Castaños auzoraino iritsiko. Auzohau, Güeñes eta Galdames udalerrienarteko mugan dago kokatua.

13 14

1615

18

17

19

2120


22. Udaberria indarrez beterik zaiguagertzen. Hona hemen zuhaixka bat(Prunus Spinosa), zeinaren loratzeikusgarriak, hostaila sortu bainolehenagokoak, patxaraneko uzta ezinhobea ekarriko baitigu udaldirako.

23. Antzeko zerbait digu iragartzenmertxikondo gazte honek, nahiz etabaztertu egin larra baten ondoan.

24. Uhatearen inguruan eta bestepuntutan biziduneko gune txikiaksumatu ditugu baina, horietan,aurrerakuntzaren ikurrak (Partzuergoarenhodieriak, zutoin elektrikoak, e.a...) ezdute bertan behera uzten gunearenlandazko goxotasuna.

25. Gorostiza aldera itzuli gara. Errekakbihurka jarraitzen du eta zuhaiztiak(haltzak, lizarrak, haritzak...) babestenjarraitzen du bere itzalarekin...

26. Orain, ondo begiratzen baldinbadugu, kiroldegiko ateetan dagoenaparkalekuaren aurrez aurre, mea-trenbat zebilen eta inork lurreratu ez duenharen bidezubian ate txiki bat dago,mendiko hegala poliki igo egiten duena,erreka liluragarri baten bide hegalean.Galeriako baso eder batek estali egitendu, bere itzalaz, errekaren urbarregileak.

27 y 28. Oihanpeko landaretza,zeinaren mostra bezala sasi asun hau(lamium galeobdolon) eta saxifraga hau(s. hirsuta) ditugula.

22 23

24

25

26 27 28


29. Ezin izan dugu haritz honetakoirudia ekarri gabe utzi.

30. Behin Argalario mendiraino igotzenduen bigarren mailako errepide baterakosarbide kotaraino iritsiz gero,Gurutzetako auzo jendetsua,Mendierrekako ateetan bertan,Bengolearekin lotu egiten duen ikuspegihau dugu. Hegal hostotsua, hormigoizkoerraldoi eta industriako guneetatik osogertu.

31. Hemen, Bengolean, Retuertotik(“rives tortus”) metro gutxitara, Castañosibaiak gorde egiten du oraindik beregarbitasun gardena. Baina galdu egingodu industrialdean eta komunikabideetansartzerakoan.

32. Dartsena honek, agian egun batezKirol Portua bihurtuko denak, Erandiorapasatzeko gasolinoaren ontziralekuaerakusten digu oraindik.

33. Bere inguruan, kai berriztatu honek,Galindo ibaiak itsasadarrarekin duengurutzagunearen inguruetatik gaitubideratzen.

34. Rontegi zubiaren inguruetaraino.Zehaztasunak falta zaizkio oraindik,meako kargalekua kasu, baina egindaitezke jadanik paseo lasaiak, kerikezta zaratarik gabeak.

35. Galindo ibaia, bere bokalean etaKaiku Arraunketa taldeko ikurra, EzkerBazter osoan legenda dena kirolean.

36. Azkenik, irudi bat besterik ez SanBixente hiribildugunearen ingurukoBarakaldoko Lorategi Botanikoarena.Zalantzarik gabe, bisita gehiagomereziko ditu gure aldetik.

Barakaldok berreskuratu berri duberdegune bat itsasadarrekobazterrean, AHV-ko burdigintzakolantegiak okupatua zuen haranarenondoan.

29 30

31

32

33

34 35 36


B.- Trapagaran

Udalerri honetan, irakurleak nahiduen gisara antola ditzaken pasealekubatzuk proposatuko ditugu. Nahikoda Ugarte edo Zaballa bezalakoaldaurietan kokatzea eta, haietatik,hegaletik gora doazen bide edooinbidetatik gora egitea.

37, 38. Ugartetik, frontoiaren aurretik,Fuentecilla errekaren ubidea jarraitzenduen oinbide honetatik egin dezakegugorantz. Urak arin eta bitsdun jaistendira; landareak, neguaren aurreko aldianoraindik, iazko urteko udazkenekoorbelez inguratuta daude.

39 y 40. Baina badaude hemen udaberri-loreak,San Jose loreak, udaberria bertan delairagarriz, ugari loratzen direngereziondoekin batera; izan ere,kontrapuntu alaia jartzen diote pinudienberde ilunari.

41, 42. Gauden kotan, Partzuergoakbazter osora edateko ura banatzekoerabiltzen dituen hodi erraldoiakpasatzen dira. Egia esateko, aintzinakomea-trenbidera iritsi gara. Honek,Zugaztieta, Triano...ko meategiaitsasadarreko kargalekuekin lotzenzituen. Bide zabala da, zabalerako 5 metrotikgorakoa, hegal erdira bihurka dagoena,industria eta merkataritzako harangaineko hauek eta beste batzuk bezalakoikuspegiak ahalbidetu egiten dituena.Tamalez, ez da astialdi gune bezalaaprobetxatu egin.

37 38

39

40 41 42


43. Gehiago igo badaiteke ere, aski daxehetasun hau hegal ezezagun honeksekretu preziagarriak gordetzen dituelaulertzeko.

44, 45, 46, 47. Zaballatik, errepideikusgarria dugu, zuhaizti zarratuarenartean, Durañona auzora garamatzana.Hauek, ibilbide honetan sumatu eginahal izan ditugun irudien arteko zenbaitbaino ez dira.

48, 49, 50. Ondejeda edo Las Camporras-eko parkea. Udalerrikohegoaldean hedaturiko alde zabala, Galindotik Las Llanas etaindustrialdera doana. Hegal honetatik paseoak egitean espezieaskotako zuhaiztia dago, gaztea oraindik gehiena, kirolgune zabalak,futbol zelaiekin gehien bat eta umeak jolasteko bazterrak: txinboaketa txirristak.

51, 52, 53. Markonzagako parkea. Gune lasaia, eguzkia hartu edoliburu bat irakurtzeko banku batean eseritzeko. Gailendu egiten daanfiteatroa, antzerki-saioetarako edo zerupeko kontzertuetarakopentsatua. Zuhaiztia eta gainerako landaretza, askotarikoa etaatsegina da.

C.- Sestao

Udalerri honetan, sestaoar guztien arreta merezi duten hiruberdegune nahi ditugu aipatu.

43 45

44

46

47

48 49 50

51 52 53


54, 55, 56. Portopin-eko parkea.Kale Nagusia, Simondrogasalderantz jaisten den bere azkenzatian, eta BarakaldotikPortugaletera doan errepidearenarteko jolasgune txikia. Pergolairtirina du, pasealekuekin etaerrepide gainera eroritakoezpondarekin, berezkolandaretzaz betea, non akaziakbaitira nagusitzen.

57, 58, 59, 60. Lehenean, zenbait zuhaitz gailendu egiten dira, euron arteko askobitxiak, ahuakatea (57), zedroak eta palmondoak (58), nekostak eta magnoliak (59)eta mizpirondoak (60)

D.- Portugalete

Hiribildu jarrileroaren barruan, Ignacio Ellakuria parkea dugu, zeinarenbarruan baitago UNED- Bizkaiko egoitza, Areilza Doktorearen parkea.

54

55 56

57 58

59

60


61, 62 y 63. Bigarrenean, aurrekoarenazpian kokatua, zerupeko eszenarioa,pergola eta zuhaiztia gailentzen dira.

64, 65 y 66. Hiribilduko goi-aldean,hegoaldera, La Florida parkea dugu,oraintsu egindakoa. Ikastegi batzueninguruan kokatua dagoenez gero, gaztejende asko ibiltzen da bertan. Espazioireki zabalak ditu, paseoak taldekaegiteko egokiak.

Udaltasunak asteroko herrizherriko salmenta gune honetaralekualdatu zuenetik, parke honekgarbitasunean eta lasaitasuneanirabazi du zarata eta jendetzatangaldu duena.

61

62

63 64

65 66


67, 68, 69, 70, 71. Hala ere, portugalujoek hobetsitako ibilaldia, eguraldi onarekinmilaka eta, eguraldi txarrarekin, ehunaka lagunek egunero egiten dutena, itsasokopaseoa deitu genezakeena da, zenbait tartez osatua: ekialdera (67), La Benedictaizeneko dartsena eta lorategiak, Sestaoko lurretan oraindik, ACB enpresaren ateetanbertan; gero (68), paseo berria egiten da dartsena eta trenbidearen artean, ItsasokoEtxe dotoreraino. Geroago (69) La Canilla deritzon pasealekua dator, geltokizaharraren ondoan, egun gazteen argibiderako zenbait zerbitzuren gunea; gero,txapela antiestetiko horrekin egun itxura bitxia duen Salazar Dorre historikoarenazpitik (70) jarraitzen da. Hau pasatuz gero, el Solar Plaza, Zubi Mugikorrarenondoko Txurruka Kaia eta, azkenik, (71) jadanik mendeurrena bete duen burdinekokaiatik pasatzen da. Guztira 3 kilometro dira, joateko eta itzultzeko bidaiak eginaz6, ariketa fisiko ezin hobea denontzat.

72, 73 y 74. Parke txiki bat dago,Ramon Rubial jaunari eskainia, 2002aninauguratua eta San Juan de Dios Klinikaeta antzinako Oriol Jauregian egingoden hotel modernoaren artean kokatua.

75 y 76. La Sardinera parkea dago,eskultura daukona (75), abestiko sardinasaltzaile herrikoiaren ohorez. Aldiak aldieguzkitsu edo lanbrotsu, haren balkoiaBilboko Merkataritza Portura irekiadago.

E.- Santurtzi

67

68

69

71 70

72

73

74 75 76


77, 78 , 79 y 80. Eta, oraintsukoena,Alzaga Etorbidearen azpitik dago, SantaEulalia patronatoaren atzealdean. Irudietan ikus daiteken bezala, gunetxeratsua da eta, gainera, esaten denbezala etxe barruan dago.

81. Atzean utzi dugu Mamariga auzoaeta, bideko lehen birak egin ondoren,Santurtzi eta itsasadar-ahoaren gainekoikuspegia dugu gozagarri. Bidearen zatihonetan ibilgailuak ibili badaitezke ere,gehiago ikusi ditugu oinezkoak, baitafooting egiten zihardutenak ere.

82 y 83. Beste alderantz, Superportukoobrak. Inon baldin bada hau da, egitan,proiektu faraoniarra.

84, 85 y 86. Baina izadian zentratuegiten baldin bagara, zuhaixkaloradunak (84), iratze ar hau (85) edoorkidea lirain hau (86) ikustean izangodugu atsegina. Batzuetan, bidearenokerruneak, haitzari jandako luebakietanirekiak dira.

87. Beste batzuetan, landaretzaksortutako tuneletan.

Baina Santurtzik, gainera, Serantesmendia du, nora bide desberdinetatikigo daitekela. Luzeena hautatu dugu(5 kilometrotik gora), baina ez hainmalkartsua. Gainera, El Abra gain-gainetik ikusi ahalko dugu bertatik.

77

79 78

80 81

82 83 84

85 86 87


88 y 89. Atseden leku batera iritsi gara,tontorretik gertu. Lautada aizun batekgotorlekua eraikitzea ahalbidetu zuen,zeinaren aztarnak ikusten ditugun.

90. Azken ahalegina eta tontorrera iritsikogara, non, zaintzeko gaztelutxo zaharbaten ondoan, harro baita altxatzentelekomunikabideetako antena hau.

91. Itsasadarra zeharkatzen badugu,Areetan, hondartza txiki honekin egitendugu topo, udaldian eguzkia hartzekooso egokia. Bainatzea ez dago aholkatuta,portuaren alde barruan baitago.

92. Harago, El Abra Itsas kluba,belaontziz betea.

93. Eta, ondoan, kaiaren berarengainean, lorategi estreinatu berri hauek.

94. Txurrukari monumentua goren dago,beronek bideratu baitzuen itsasadarrekoazken tartea.

95 y 96. Bazter honetatik atzera eginda,Axpe-Erandio eta Astrabuduansumendiko haitzen (trakitak) harrobibertan behera utzia sumatu dugu.Bertatik atera ziren, bazterreko hormabezala, itsasadarreko kaien artekozenbait mugatzen dituzten multzoak.Gainetik, oinezkoen pasealeku berriakhasten dira.

F.- Areeta

G.- Axpe - Erandio

88

90

89

91

92

95

93

94

96

ruta de bilbao y su entorno - bizkaia 21 · javier del vigo jose luis quintanilla koordinazioa:...

Documents